H Rae 


SAMBOINSCHE 


KRUID-BOEK 


DAT 15 
7B ESCH RBA VING 
a VAN DE MEEST BEKENDE 


3 ER ^ * 
. Boomen, Heefters , Kruiden, Land- en Water-Planten, 


| DIE MEN IN AMBOfFNA, 
EN DE OMLEGGENDE EYLANDEN VIND, 


Na haare gedaante, verfcheide benamingen, aanqueking, en Seef: 

: MITSGADERSVAN 

Sa EENIGE INSECTEN EN GEDFERTENS, 
Voor ’t meefte deel met de Figuren daar toe behoorende, 


Allen met veel moeste en vleit in veele jaaren vergadert, en 
befchreven in twaalf boeken, 


DO OR : | ae 
GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS, i 


Med. Doct. van Hanau, Oud Koopman en Raadsperfoon in Amboina, mitsgaders onder 
de naam van Plinius Indicus, Lid van de Illuftre Academia Naturae Curioforum s 
in ’t Duitfche en Roomfche Ryk opgerigt. 


Nagezien en uitgegeven door 


JOANNES BURMANNU SS, 


Med. Dott. en Botanices Profeffor in den Hortus Medicus te Amfterdam , Medelidt 
van het KEYZERLYKE QUEEKSCHOOL der onderzoekers van de Natuurkunde ; 


Die daar verfcheide Benamingen, en zyne Aanmerkingen heeft bygevoegt. 


EERSTE VEEL 


Te AMSTERDAM, By Frangots CHANGUION, JanCaturrz, Hermanus ÜyTWERF. 


_In’s HAGE, By PIETER Gosse, Jan NEAULME, ADRIAAN MOETJENS , ANTONY van Dots. 
Je UTRECHT, By Steven NEAULME, 


M DCC LE 


£ 


N 
N 


X 


== 
SS === 
Sos 
os 


SSS 


a 
m 
n 


AN 

Mal 
V 

MY 


N 
N 
N 


Gr 


\ 
N 
M 


\ 
N 
N 

NN 


N 
OR 
WW 
N 
UL 
A 
S 
N 
\ 


N 


L 
See 
EG 


NN 
d 


N 
NI 


N NN 
NN 
N NN 


NN 
Á 


N 
N 


d 
AA 
N KON ANN 
NN NIT! RU 
WU & W 
WAY \ V 
NN 
Ee e 
SE 
LA 
ON N 


YAA 
MST DE 

A Ld 
MT ee, 


GG 
Ba 


YA 


um: 
Lë A 
Om 


SN 
ÍN 


S 


WS 
WS 


ys 


ws 
TY 
INN 


TT U 


1144737 


CE 


Wag 
NM 
N `M 
NS 


SN 


SZ 


Sy oo SSS 

N KO? 
vs 
Vn A 

GE 


EEE 
=== 


2 a Ea REF 2 4 
mvn rm se P e = VAT 7 Ë | 

ERROR ARA i ll li es n i LS : 

d 


il 


od: vander Zaun iny et. fheie- 2941 


G.E.RUMPHII HERBARIUM AMB OTN EN SHE: 
HET AMBOINSCHE KRUYD-BOEK VAN G.E.RUMPHIUS 


HERBARIUM 


AMBOINENSE, 


Plurimas conpledtens Arbores, Frutices, Herbas, Plantas terreftres 
& aquaticas , 


QUAE IN AMBOIN A ` 
ET ADJACENTIBUS REPERIUNTUR INSULIS, 


Adcuratiffime defcriptas juxta earum formas , cum diverfis denominationibus, 
cultura, ufu, ac virtutibus. 


Quod Eé infuper exbibet 
VARIA INSECTORUM ANIMALIUMQUE GENERA, 


Plurima cum naturalibus eorum figuris depicta. 


Omnia magno labore ac ftudio multos per annos conlegit , 
| & duodecim libris Belgice confcripfit 


GEORG. EVERHARD. RUMPHIUS, 


Med. Dott. Hanavenfis , Mercator Senior , & in Amboina Conful , nomine 
PLINII IND ICI celeber, EP Inluftris Societatis Academiae 


Naturae Curioforum Germaniae Membrum. 


Nunc primum in lucem edidit, & in Latinum fermonem vertit 


JOANNES BURMANNUS, 


. MED. DOCT. ET IN HORTO MEDICO AMSTELAEDAMENSI PROFESSOR BOTA« ` 
NICUS, ACADEMIAE CAESAREAE NATURAE CURIOSORUM SOCIUS; 


Qui varia adjecit Synonyma, fuafque Obfervationes. 


PARS PRIM A 


ee én 


_ 


FI IR | Weg MA : 
NA a i a “a øl SÆR 
KI Wi >. = 3» > H SOE B NIYA ja Å h) UN 2 ) c 


l 
U y) Ë 


z oS E y Alg T" 
VaR | — - S p d 


Apud Franciscum CHANGUION, JOANNEM CATUFFEs 
HERMANNUM UYTWERF. 
Apud PETRUM GOSSE, JOANNEM NEAULME, ADRIANUM 
HAGE COMITIS, 4 * déi 
MoeETJENS, ANTONIUM VAN DOLE, 


ULTRAJECTI, Apud Steruanum NEAULME. 
M DCG, XLL 


AMSTELEDAMI, i 


zu 


mg 
a 


DE 


LISA 


.. 
III LEBEN 
RITTER 
` 


IL; 


` 


MN 
` N á >}: ` 
> VV NOSTRAS crure M 
> ` e 


Wl ut 


1E 


sssi 
BAACH 
ie 

` ai — 
— 


zm m une it EP u^ Nisus ell : zr, z SS S ks SE 
Swim, I `. M 
[R 


ites Be id ` bp £ PVA EH h A 
SSMN 


+h. Í 
áð | T HH 
i} 


Waders ecd Loy tam q ia: 

(v Lu a, | H HH 
Qt nemo, meditis ete 7 | HATH 
MORRIS Yee sult ext Germanis gen kots 


+ 


MWAGA ide ot nC et mo: cerei "Décee epe o. 
e | Á , | 


H er tempore poseert H 


NOBILIBUS, MAGNANIMIS, AM. . EDELE ,‘ERNTFESTE, GROOT-AGTBARE, 
PLISSIMIS, STRENUIS, AC PRU. MANHAFTE, WEL-WYSE, VOORSIE- 


DENTISSIMIS VIRIS, D. D. NIGE HEEREN, DE HEEREN 
SOCIETATIS INDICE BEWINTHEBBEREN 
Garam ks IN BELGIO CONSTI DER 


TUTAE, MODERATORIBUS ei: | ies 
E. GEOCTROYEERDE NEDERLANDSE 


Se . COMPAGNIE VAN OostT-INDIA. 


ee PONTE, HOOG GEBIEDENDE HEEREN. 
Bfero vobis, Viri Nobiliflimi, TK kom albier U Edelbedens opofferen, 
primitias, naturalium meorum E de eerfielingen van myne natuurkun- 
| ftudiorum , uti ante aliquot an- dige fiudien, gelyk ıkvoor eenige jaren 
aus fummis harum regionum. Guber- gay de Regeringe dezer landen overge- 
natoribus tradidi, & conmifi prima an. Jeer? hebbe- de eerflelingen van myne 
fpicia politicarum mearum. lucubratio- politique bezigheden , namentlyk de Ama 
num, Amboinenfem nempe Hifloriam, noms: Historie, behelfende een verbaal 
quae narrationem continebat rerum mè- agy Je meefle aanmerkens waardige voor- 
ditatione veftra dignarum , quae acci- vallen, zedert de Provintie Amboma on- 
derunt, poftquam Provincia Amboinen- Jer U Edelhedens loffelyke regeringe ge~ ` 
fium laudabili veftro inperio fuit fub- faan heeft : dog. aangezien het zelve 
. jecta: Quum autem illud opus crede- werk geoordeelt wierd meer te: flrekken. 
batnr potius {pectare ad politicum fo- zot narigt , en fpeculatie voor de Regeer- 
rum , & proprie pertinete magis ad ders dezer landen ‚dan tot vermaak van 
rectores harum regionum , quam in- den Lezer , gelyk ik zelfs bekennen moet, 
fervire oblectamento Le&oris , id quod 29 75 het zelve binnen de muren van de 
lubenter confiteor, hinc illud in fcri» Baravifche en Amboinfe Secretaryen be- 
nis fecretorum Bataviae & Amboinae daten gehouden: daar en tegen dit werk, 
occlufum confervatur: Contra vero hic sys oordeels, mag voor een yders oogen 
liber, ut opinor, ante omnium oculos komen, dewyl het handelt van zodani- 
verfari libere poteft , dum de talibus ge {chepfelen, die Godt deor. de natuur 
agat creaturis, quas Deus per vim na- dagelyks aan alle menfthen vertoont. De 
turae infitam omnibus quotidie obfert hoge Regeringe defer landen,inzonderheit 
& confpiciendas praebet. Summi India- de vyf jongfte Heeren Gouverneurs van 
rum ac praefertim quinque ultimi Am- Ambona , myne gewefene Heeren Gebie- 
boinae Gubernatores fupremi mei Domi- ders, d'E. Heeren. Jacob Cops, Antho- 
ni Nobiliffimi, Jacobus Cop/ius fcilicet, nius Hurt, Robbert de Vicq , Robbert 
Anthonius Hurtius , Robertus de Vicq; Padbrugge, en den tegenwoordige Dirk 
Robertus Padbrugge ,.& qui nunc in- de Haas, hebben fucceffivelyk geoordeelt, 
perii habenas tenet Didericus de Haas, dat voor het gemene beft. nog tets goeds 
omnes unanimi confenfu judicaruntcom- daar in fleekt, en dierbalven, uit een 
modo: publico aliquid bonae frugis in genereufe drift „niet alleen my gerecom- 
meis latere operibus, ac proinde generofo mandeert het zelve te voltoyen , maar 
anime mihi non modo ftimulos addide- ook mildelyk de nodige behulp-middelen 
runt, ut ad umbilicumillad perducerem, daar toe verfchaft : zonder dewelke my 
fed lubenter quoque & liberaliter neceffa- Za deze ongelegentheden , en bet twintig 
ria fubpeditarunt auxilia , fine quibus in jarig mifen van myn gezigt , onmogelyk 
hoc caecitatis meae infortunio ‚& calami- zoude geweeff zyn sets daar van te per- 
tate , quacum mihi per viginti jam annos fettioneren. Ik heb bet dan van myn 
conluêtandum fuit, illud perpolire, & fu- föhuldige pligt geagt, dit gehele Werk U 
= pre: ` Fr Edel 


D' BvD ICC «Æ TT! 1-90. 


remam ei manum inponere non potuil- EZe/bedens onderdanig op te dragen, als 


fem. Hinc officii mei effe ratus fum totum 
hoc opusdebito cum obfequio vobis, Viri 
Nobiliffimi, dedicare, quum a me con- 
fe&um fit prolixa auxiliorum veftrorum 
opera horis fubfecivis , & a publico mune- 
re yacuis, Si itaque faventibus oculis illud 
perluftrare , vel majoribus occupati nego- 
tiis illad alii demandare velitis , dignum, 
ut puto , cenfebitur , quod in publicam lu- 
cem proferatur , actypisdefcribatur, dam 
ex fententia mea illud praeftare poterit 
commodum , quale in fubfequente prae- 
fatione memoratum ' eft. 

Totum vero opus in duodecim di- 
vifüm eft libros, quaeque iis continean- 
tur, eadem docet praefatio ; illorum ve- 
ro priores tomos vobis transmitto, dum 
plures nunc in ptaefenti nondum " abfol- 
vere licuerit, atque ob ingravefcentem 
fene&utem diutius intra privatos lares 


zynde gemaakt nU Edelhedens doen, en 
liberale handreykinge , in de ledige dren 
van myne publicque bedieninge: indien 
U Edelhedens met een gunfitg oog het 
zelve geheven te doorbladeren, of, door 
hogere bezigheden belet zynde, zulks 
door andere te laten doen , beel tk my. 
in „U Edelhedens zullen het zelve waar- 
dig agten door de Druk-pers aan ^t ligt 
te doen komen , dewyl het, myns gedag- 
tens , zodanigen dienfi kan doen, als 
in de volgende Voorreden aangewezen 
wert. 


Het gehele Werk is m twaalf boeken 
verdeelt, welkers inhoud ın gemelde Voor- 
reden te zien ts „ waar van tk tegenwoor= 


dig alleenlyk de zes eerfie boeken U Edel. 
hedens toefende, dewyl sf er miet meer, 
voor. ditmaal, heb konnen klaar krygen, 
en egter wegens mymaangı oeyenden ou- 


premere hunc abfolutum operis prodro- derdom het werk niet langer onder my 
mum non aufus fui, ut faltem dimidia durf houden, op dat "er ten minflen de 


reliquis figuris, quae in fex prioribus de- 
fiderantur libris, ut fimul poft illos poni 
& exhiberi poffint. Arbitror autem vo- Zeien 20 
bis, Viri Nobiliffimi , non patvo- fore ge 
decori, fi talia fcripra füb veftris aufpi- 
ciis ac patrocinio in lucem émittantur, door aan de werelt openbaar, dat U E- 
quum per illa omnibus conftet, curam delhedens zorge niet alleen frekt , om’: 
veftram non tantum fefe extendere ad Yaderlandt met profytelyke Coopman- 
patriam luculentis mercaturis ditandam, Sthappen te verryken, maar ook om al- 


fed etiam ad honefla promovenda ftu- derhande eerlyke fludien te bevorderen, 


dia, ac quidem talia, quae publico pro- mzonderher zodanige , die tot gemene 


deffe.poffint ufui & bono, uti jam enfi konnen firekken , gelyk alrede door 
a vobis fa&um eft in fumtibus ero- U Edelbedens getoont is, za het bekofti- 
gandis in elegantiffimum & magnificen- ge van dat heerlyke Werk door den E- 
ciffimum illud opus cura Nobiliffimi Viri delen Heer Hendrik van Rhede voorige- 
Henrici van Rheede in dias luminis au- bragt: ; 
ras productum. | 
St vero vobis ita vifum fuerit hoc IndienU Edelhedens mogten goet vin- 
meum opts a correctore quodam exa- den, dit myn Werk door een expreffen 
minari, inque illo obfervabuntur non- revifeur te laten overzien, en daar in 
nulla | gevon- 


TEE M 


d 


| vestrae fapienti 


O: 2424 Bb R AG. T; 


nulla deficere, five qnod ad defcriptio- gevonden wierden eenige dingen te mans 
nem, five quod ad figuras adtinet, ex- queren, 7 zy aan befchryvingen, of fi- 
ceptis illis, quae ad finem adnotata funt, guren, behalven die gene, dewelke aan 


vel alii quidam occurrerent errores, qui "7 einde dezes werks aangetekent flaan , of 


contra fententiam meam ac propofitum eenige andere misfiellingen , dewelke te» 
forte inrepferunt, fupplici prece vos ro- gen myn voornemen daar in mogten ge- 
gatos velim, ut illa, quam primum id /lopen zyn, zo verzoeke, dat by tyts 
fieri poffit, mecum communicentur, ut daar van mogte onderregt werden, op 
quam diu fuperftes fim, ea fubplere vel dat ik dezelve , gedurende myn leven, 

corrigere valeam. dë nog vervullen en verbeteren mag. 
Interea Omnipotentem precor Deum, Ondertufchen bið ik den God alles 
ut vobis, Viri Nobiliffimi , fideliffimis heyls , dat hy U Edelhedens , als getrous 
rectoribus & moderatoribus inluftriffi- we gezaghebbers en beflzerders der hoog- 
mae veftrae Societatis magis magisque fua. wigrrge,zaken van een zulk doorlugtige 
largiatur bona, negotiis veftris ad{piret, Maatfchappy > meer en meer met zeges 
commerciorumque progteffus adjuvet in "gen en voortgang van hare commer- 
amplis hifce lateque patentibus regioni- cze zz deze wyd ustgeftrekte landen ge~ 
bus, vobisque porro faufto:adfit omine ege ze begenadigen , dat by U Edel- 
in omnibus veftris confiliis, quae pro- hedens begunfirge met wysheit im uwe 
{pere cedant, füperentque-omnia, quae raadflagen , met geluk in de uitucerin- 
| fapientiffimae gubernationi refi- gen, en het te boven komen van alles, 
ftere:vel obeffe. poffent, ad falutem.om- ber. gene U Edelhedens. wyze. direttie 
nium: veftrorum confortium, & ad pa- zoude: mogen tegenflaan, tot welvaart 
triac, noftrae. decus & perennitatem, Ve- 747. alle de leden, ten goeden onzes Vas 
ftroramque fübditorum incolumitatem ; derlands, en-tot-opkoming van alle, die 
| de eer hebben of genieten van U Edel. 
hedens. te. denen... Ditis: de: gedurige 
wenftb van U Edelhedens onderdanigen 

Hec ex anime fententia. precatur. en. verpligten dienaar, 


Was geteekent 


Nominum veftrorum devotiffimus _ G.E. Bons, lager » bet boven= 
& officiofiffimuscultorperpetuus ` ` flaandeeygenhandig gefteldt door 
GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS. ` GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS. 


Amboine ex Caftello Vitoria , vi- Op Amboina aan’t Cafteel Victoria, 
gefimo Septembris Anni MDCXC. den 20. September 1690. mid- 


medio Sexagefimo tertio eta- den in 't 65. jaar myns 
tis anno. ouderdoms. 


PR AE- ** 2 VOOR- 


Ë PER AE PB & T BO 
LECTORI R 


YN iterum aliquid novi, L. B. difcendi cupidi- 
ne, & amore fcribendi produ€tum , quo aeque 
bonae ac malae in lucem proferuntur res, & 

proferentur porro, quam diu fuperftites erunt mor- 
tales. Inter alia vero laude dignae funt tales exer- 
Citationes , quae inftituuntur & adhibentur ad fum- 
mi Numinis opificia inveftiganda , quae Creator 
noluit intentata nec explorata effe. Hoc aperte 
teftatur fapiens Ecclefiaftes Salomon cap. 1. verf. 13. 
ubi dicit, difficiles hafce occupationes Deum ho- 
minibus fuiffe largitum , ut in iis continuo fefe 
exerceant, ac labores fuos conlocent , licet multis 
conftent vigiliis, & follicita peragantur cura. A 
Creatore itaque noftro per naturae genium hoc no- 
bis inpofitum eft, cujus nutui atque arbitrio luben- 
tes nos fubjicimus , quum plerumque hominum 
juffa quafi vi coaéti exfequamur. | 
Obfero igitur vobis , L. B. aliquid novi, non 
vero monftrum, ut dicitur, ex Africae defertis ac 
folitudinibus productum, fed jucundam ac fimul 
utilem hiftoriam & defcriptienem vegetabilium, 
quae laete virentià mihi in extremo hocce mundi 
quafi angulo obfervata ac dete&ta , & Europaeorum 
noftrorum plurimis ha&tenus fuere incognita. 
Liber fimplici tantum Herbarii Amboinenfis fe 


commendat infcriptione, quum non magnam de 


fefe ipfe foveat opinionem ; fed hunc titulum ita 
intelligi velim, quod tales exhibeat plantas, quae 
` non tantum in Amboina, ejusve infulis inveniun- 
tur, fed quae preterea in adjacentibus Moluccis, 
Banda, alıisque ufque in ipfam Javam maxima ex 
parte occurrunt. Opus igkur hoc noftrum infcri- 
bitur Amboinenfe , quum in Amboina fit exaratum 
atque confcriptum, eademque forma & fpecie obfert 
plantas , qua fe in Amboina quaerentibus exhibent. 

Diffiteri autem non poflum, plurima ante me ab 
aliis auctoribus in lucem jam emiffa fuiffe fcripta, 
_ quae ex profeffo de plantis agant Indicis, quinimo 
ante centum annos a Portugallis jam confcripti 
funt, & nuper a variis in Belgio viris eruditis ejus- 
dem argumenti libri producti : hanc. tamen mihi 
gloriam vindicare poffüm , primum me fuiffe , qui 
in defcriptione plantarum, quae in his proveniunt 
oris, viam aperuerim & detexerim; alii enim mecum 
tantum occupati fuerunt in defcribendis iftis plan- 
tis, quae quidem in ejusmodi occurrunt regioni- 
bus, quas inhabitabant ipfi; nullus autem, quan- 
tum mihi conftat , Orientalis hujus orae penetravit, 
vel ante me perfcrutatus fuit filvas ac folitudines. 

Hinc & a Leétore veniam peto, utque in bo- 
nam partem has libri hujus primitias accipiat ro- 


50; 


VO OF RGR ED ES 
=i? DEN LESER 


L weder wat nieuws, beminde Lezer , door de 
weetgierigheit en fchryf-luft voortgebragt , waar 
door zo wel goede, als quade dingen voor den 

dag komen, en niet ophouden zullen, zo lange "er mén- 
chen zyn, Onder anderen zyn pryswaardig dg oeffenin- 
gen, die men befteed om de werken Gods in de napuur 
te onderzoeken , die de Schepper niet wil dat ondoor- 
zogt en onbefchouwt liggen blyven: dit getuigt klaarlyk 
den wyzen Prediker Salmon Cap. I. vers 13. zeg- 
gende , dat deze moeyelyke bezigheden God de menfchen 
gegeven heeft, om haar daar in te bekommeren, dat is, 
om haar geftadig in °t werk te houden , al zoude het met 
heoft-breken, en zorge moeten toegaan. Het is ons dan 
van onzen Schepper opgelegt door de geeft der natuur, 
welk gezag en beftiering de men/chen met luft gehoorza. 
men, daar men anders de bevelen der menfchen gemee- 
nelyk door dwang moet nakomen. 

Ik prefentere U E. dan wat nieuws, geen monfler 
uit de wildernifJen van Africa gehaalt, maar een ver. 
makelyke , en niet te min nutte Hiftorie , of befchryving 
van t jeugdig Aard-gewas , dat men in deze uiterfte 
werelts-boek befchouwen mag , en tot nog toe gan onze 
Europianen onbekent ise a 


EE e 


AERA 


` a 


Het-drangt de naam van een Ámboinfche Kruyd- 
boek, om dat het van zig zelfs een gering gevoe- 
len heeft; dog met dien verflande, dat het vertoont zo- 
danige aard-gewa[Jen , die men niet alleen in de Am- 
boinfe Eylanden kan beoogen, maar die ook in de omleg- 
gende Moluccos, Banda, en andere, tot Fava toe , voor 
't meeften deel mede te vinden zyn. Het werk heeft 
zig dan Amboins bygenaamt, om dat bet in Amboina 
befchreven is , na zodanige gedaante , als de planten 
in Amboina dragen. : 


Jk kan niet ontkennen , dat al rede voor my vele Jchrif- 
ten zyn in 't ligt gekomen, die van de Indifche gewaffen 
bandelen, zo wel voor bondert jaren door de Portuge- 
zen, als onlangs door geleerde mannen van de Nederland- 

Je natie: dog ik moet my die eer aanmatigen , dat ik 
in °t befchryven der planten van deze gewelten het ys 
gebroken beb, vermids de vorige Autheuren , gelyk ik ook, 
haar alleen bemoeyt hebben met die planten, dewelke 
men in die landen vind , daar zy gewoont hebben, daar 
en tegen de boljchen van deze Oofterfe - geweften zyn 
myns wetens tot nog toe van niemandt doorwandelt , 
en onderzogt. 


Hierom moet ik dan den Lezer voor eerft verzoe- 
ken, dat by deze eerftelingen in "t goede gelieve op te 
nemen, 


en ee 


5 
"le a 


—Ó Plein chong er eos 


V2EO:07-KRARAFE 


£0, quum nullum omnino. detur opus, quod pri- 
mis {ftatim aufpiciis confummatum , & omnibus, 
numeris abfolutum fit, fed illud pofteris perficien- 
dum lubens relinquam. .Leétores porro monitos 
volo, hunc librum non effe productum , a. docto 
quodam Medico , Phyfico , vel fimili hujus artis 
Profeffore, fed ab amatore tantum fcientiee natu- 
ralis, qui modicam fibi adferibit Botanices noti- 
tiam , quiquesinter militaria aliaque publica officia 
& murtia fübcefivas huic labori inpendit horas; 
illud enim: hic notandum arbitror , quum adnota- 
tiones de plantarum viribus & ufu non. filo Me- 
dici vel. Praétici exarate , fed Hiftorici more 
enarrate fint: defcripfi enim plantas , ita ut mihi 
obvenerunt, earumque virtutes ex teílimóniis fa-. 
gaciffimorum incolarum comprobatis, iisque infe- 
rui plurimas, que in ipfa mea aliorumque fami- 
lia , me auctore , explorate fünt, reliquas illis 


€ommitto, qui dedita opera curas fuas huic la- 


bori.inpendent, bona fide adfirmans, non alia me 
adnotafle , quam que adcurata & fideli experientia; 
promptoque judicio eruta & comprobata effent. 
Uti enim Plinio contigit , tempusque fuperfuit cum 
praefectura Romane clafis: fimul laudabile fuum 
perficere opus , quod etiamnum. exítat, meliori 
forte & fortuna mihi datum fuit in tranquilla pre- 
fectura harum. infülarum -plantas inquirere & de- 
fcribere ; inter quas licet nonnulle ab aliis jam 
exarate & delineate habeantur svadfirmarestamen 
poflum in toto hoc noftro Herbario, quod ultra 
feptingentas compleétitur , vix quinquaginta repe- 
riri ab aliis expofitas , qug fi cum cura perluftren- 
tur & diligenter cum aliorum comparentur defcrip- 
tionibus, quenam a me addita fint, facile quisque 
detegere poterit, fatis: autem fuperque reftabunt , 
que a pofteris poterunt addi. we 
Opus ipfum a me primum Latina conferiptum 
erat lingua, cum adjectis diverfis denominationi- 
bus, quasin variis hifce adjacentibus infulis gerunt, 


cum plurimis illarum characteribus ; maximaque: 


ex parte plantarum figuras , fed nimis exiguas, deli- 
neaveram pro modica pingendi, qua polleo , arte. 

: Herbaffum hoc noftrum in nullum redactum erat 
huc ufque ordinem , & ita ut plante mihi quotidie 
obvenerant, compofitum, quum fupremo placuit 
Numini, uti tamen confido, juxta fummum ejus 
arbitrium in eternam meam falutem , me trifti ad- 
fligere vifus lefione, idque eo ipfo anno, quo Am- 
boinam relinquere apud animum conítitúeram y. 
quum ultima vice forte nimis incaute & feftinanter 
plurima permearem litora & colles, omnia fper- 
nens incommoda, folisque zftus in hifce terris fer- 
ventiffimos,ad confummatam mihi reliquarum plan- 


tarum comparandam notitiam. 


Hac autem Soli expofitione , continuaque obam- 
bulatione oculi obducebantur Suffufione, feu Catarata 
Nigra tam vehementer , ut intra trium menfium fpa- 
tium omnem fere amitterem illorum ufum. Projecta 
itaque ac perdita videbatur tota laborum meorum 
cura, nec quidquam nifi indigeftum fupererat Chaos, 
neque ulla manus ultima role inponend& me fovebat 
fpes, quum fupremi harum regionum magiftratus, 
qui bone nonnihil frugis in chartis meis latere exi- 
ftimabant , generofo admodum animo auxiliatri- 
ces mihi adtulerunt copias, & pro ea, qua labo- 
res meos profequi volebant , benevolentia , idoneos 
& peritos fübminiftrarunt-amanuenfes , quorum 
auxilio in tam aptum redegi ordinem , quantum a me 
luminis ufu orbato, fieri potuit : fed ob variasratio- 
nes ex Latina in Belgicam illud tranftuli linguam, 
precipue vero, ut quisque in India degens aliquam 
ad cognofcendas plantarum vires & ufum, & inde ad 


morbos curandos redundantem hauriret utilitatem. 


Facile 


DAE qN: 


nemen -om -dat- geen werk in't eerft kan volmaakt zu, 
wiens verbetering ik gewillig de nakomelingen overlaat, 
nog wil.ik den Lezer waarfchouwen, dat het van geen 
geleerd. Medicus, Phyficus , of die zyn profe[Jie van 
die konft maakt „- maar -allenelyk van een liefhebber der 
natuurlyke wetenfchap voortgebragt is, dog die zig een 
matige kennifje der Kruidkunde toefchryft , emonder zyne 
militaire en publicque. bedieningen, Zyn.ledige uren daar 
toe befteed heeft , inzonderheit ziet dit op de aantey- 
keningen der kragten, en gebruik van yder plant, de- 
welke men niet alle nemen moet, als of zy na den 
Dal der Medicyns „ of uyt eygen ervaring befchreven 
waren, maar alles Hiftorifcher wys verhaalt, te we- 
ten de planten zelfs naar den oogen/chyn , zo als de- 
zelve my án deze geweften voorgekomen , en bare krag-. 
ten, zo als zy van de gaauwfle Inlanders opgegeven 
zyn , dog daar lopen der ook vele onder , die in myn 
huys.,..en. andere familien , door myn toedoen gepro- 
beert .zyn.. De reft wil ik aanbevolen laten aan die 
gene , die profe[jie van °t. cureren maken , met ver- 
zekering , dat ik ze. niet anders , dan na naauwkeurig 
onderzoek en ryp oordeel, aangeteykent: heb: | 
Want heeft Plinius , onder °t. kommanderen der Room- 
[ehe - vloot, nog tyt kunnen vinden , om zyn loffelyk 
werk te. voltoyen „waarvan de werelt nog hedensdaags 
gedient wert, zo beb ik meg al beter tyt en gelegent- 
beit gehad, by myne gerufte Prefeëturen „de planten 
van deze Eylanden te befchryven: daar lopender ook 
onder , die: wel van andere. voor my befchreven zyn, 
maar ik betrouw , dat men "er geen vyftig tellen xal 
in dit gehele Kruydboek , het welk over de zoo. fluks 
vertoont , en. als men de. voornoemde vyftig met opmer- 
king in myne , en andere gefchriften naleeft , zal men 
bevinden het geen ik aldaar bygedaan heb, en nog zal 
er genoeg overfchieten voor de nakomelingen by te doen. 


Hetiwerk was in "t eerf? door my zelfs mr Latyn 
befchreven , met byvoeging van de eygene namen, die ze 
in verfcheide talen van deze omliggende Eylanden voeren, 
daar onder vele met haar inlandfe CaraCteren 5 ook bad 
ik vandemeefte haar figuurtjes gemaakt , hoewel wat klein, 
na't gering vermogen van de teyken-kunf?, die by my was. 

Het zelve werk nu lag zonder ordre , als zynde be- 
Jchreven , zo als my de planten dagelyks voorquamen, 
wanneer ^t God belieft heeft , gelyk ik my. verzeker, 
na zyn wyzen raadt , en tot myn Zaligheit dienende, 
my met een droevig toeval dan myn gezigt te bezoe- 
ken; juyft in dat jaar , wanneer ik Amboina meende 
te verlaten, en voor t laafte , mil]chien al te haaftig 
en onvoorzigtig , alle flranden en heuvelen doorkroop , 
geen ongemak nog Sonne-brand , die dog in deze ge- 
wejten zeer vinnig is, agtende, om een volkomen kens 
nife der refterende kruiden te bekomen. 


Door dit wandelen in de hitte der Sonne wierd myn ge- 
zigt zodanig getroffen met cen Suffufio of Cataracta 
Nigra, dat ik in drie maanden "t zelve genoegzaam 
verloor , daar lag nu myn onvolmaakte Chaos , en 
geen hoop «vas er van't zelve te voltoyen: Dog de Over- 
heit dezer landen , agtende nog wat goets in myne 
Cartabellen te ficken, heeft uit een genereuze drift 
my de behulpzame hand geboden, en nodige fchryvers 
verfchaft. Door derzelver hulp heb ik °t dam zo goed 
en quaad opgemaakt, als het beeft konnen gefchieden, 
dog om verfcheide redenen uit "t Latyn in Nederduyts 
overgezet , principalyk uit dit inzigt, om dat de ge- 
mene man, en inzonderheid, die hierin Indien leeft, 
aangaande de genees-kunft- eenigen dent daar uyt kon- 
de fcheppen. 


a SS "Den 


PAR GATE 


Facile autem percipiet Leétor de priore fplen- 
dore ac decore fuo non parum amififfe hoc o- 
pus, multaque verborum monftra , depravatas- 
que peregrinorum vocabulorum irrepfiffe fyllabas, 
uti plerumque in talibus id obfervatur fcriptis , quse 
condu&tis oculis manibusque exarantur , quod B. L. 
equi bonique , ut fpero, confulet, quemadmodum 
& illos, qui rerum harum gnari funt , rogatos ami- 
ce velim, ut ea corrigere non graventur. Alias au- 
tem cavillationes, quas hic liber inter limandum 
& expoliendum fubire debuit, parum curo, & fi 
forte luci publice aliquando exponatur, plures etiam 
experietur , quamquam probe noverim plurimas il- 
larum provenire vel ab inperitis vel invidis , quos 
animus fpernit generofior, qui aliquid laudabile in 
medium producit. ` 

Ut autem illa, que hoc in opere continentur, 
melius intelligantur, fciat L. B. in duodecim divi- 
Tum effe libros, quorum quinque priores de variis 
agunt arboribus, tam edulibus & frugiferis , quam 
aromaticis & filveftribus. Sextus autem omnes 
compleétitur frutices erectos, feptimus vero tales 
exhibet, qui longis prorepentes flagellis & furcu- 
lis procumbunt; & aliis fefe inplicant arboribus, 
quales in India funes filveftres, & Malaice Taly- 
Outang vocantur. KILA ; 

Tres autem fubfequentes libri non nifi varias 
exponunt herbas, quarum hortenfes o&tavo, Con- 
volvulacee nono, & filveftres decimo & undeci- 
mo defcribuntur libro. Duodecimus vero peculiare 
detegit Lithophytorum marinorum genus, quod non 
in terra, fed in kc add. use mixtamque ex 
lignea & lapidea mafla gerit naturam, Corallium 
vulgo vocatum. TEN 

antarum. nomina non nulla feptem, immo ali- 

quando decem diverfis linguis , plurima vero tribus 
quatuorve funt Pee cmd Latina nempe , Belgica , 
Malaienfi , Amboinenfi , Ternatenfi , Bandenfi „ Maca[Ja- 
renfi , Baleyenfi , & Javana , quedam etiam Arabica & 
Sinenfi, & ubi convenit Portugallica & Indoftana. In 
textu ipfo quedam etiam occurrunt nomina Ma- 
laienfia hifce in terris vulgaria & ufitata loco Bel- 
gice appellationis , ut autem melius intelligantur, 
plerumque addita eft ipforum interpretatio. 

Aliquid autem in hoc reperitur faepius opere, 
quod cavillationibus forte anfam dabit, an fcilicet 
repletum fit fabulis , fuperftitionibus, & anilibus 
narratiunculis, hujus autem rei rationem reddam. 
Sciant igitur me data opera hzc adpofuiffe , non ut 
illis fidem conciliarem , vel Le&oribus credenda 
obtruderem , fed quod fub talibus fabulis & narra- 
tiunculis femper aliquid veri, occulteque nature 
qualitates lateant recondite, uti in Ovidii aliorumque 
Poétarum fabulis. Verum occafio tempusque mihi 
defuit, quo minus omnia ufque ab origine fua indaga- 
rem, quibus étiam non unius hominis fufficit etas. 

Pro mendaciis quoque non funt habenda vel 
rejicienda , fi quedam inter legendum quis offendat, 


AA TOT OG 


Den Lezer kan nu wel bezeffen, dat bet van zyn 
eerfte luyfier vry war mifJen moet , en dat er vele 
wanftellingen van woorden , en quade fpeldingen der 
vreemde namen. onderlopen , gelyk ’ met alle werken 
toegaat ,: die ten door geleende oogen en handen opma- 
ken moet , "t welk den gunftigen Lezer met een dif- 
creet oordeel ten goeden moet. opnemen, gelyk dan ook 
die gene, die daar verftand van hebben, vriendelyk 
verzogt werden "t zelve te corrigeren : amet andere Ca- 
villatien , die dit werk , zelfs onder "t maken, heeft 
moeten uitftaan , en zo Ir aan ^t ligt komt , buiten twyf- 
fel nog meer ontmoeten zal, en bemoey ik my niet, 
als wel wetende , dat zy meeft voortkomen , of van on- 
ervarene , of nydige , dewelke geen genereufe geeft agten 
moet, die: iets loffelyks voortbrengen wil. 


Om nu’ werk beter te verfiaan, zo zal den Lezer 
weten, dat het in 12. boeken verdeelt is, waar van de 
vyf eerfte handelen van alderhande Bomen , zo eetba- 
re, vrugtdragende 5 als. fpeceryagtige , en wilde: het 
zesde is van allerhande Heefteren , die over eynde ftaan; 
heb zevende van zodanige Heefteren, die op zig zelfs 
niet flaan kunnen, maar met een: lange ranke [tam 
voortkruipen , of zig om andere bomen winden , dierge- 
lyke wy in Indien Bofchtouwen,, in.’s Maleyts Taly- 
Outang noemen. : a | 
` De drie volgende boeken begrypen allerhande kruy- 
den, te weten ^t. agtfte de Hof-kruyden, "t negende de 
Slingerende of winden-geflagten‘, en’t thiende en elfde 


de wilde kruyden door malkander ` het twaalfde. befchryft 
een‘ "aa "niet op land, maar in Zee wafjen- 


de, en ‘een gemen de iati ur o m bout, en [teen hebben- 
de, die men Zee-boompjes of Coraa ge 4 | 
De namen der planten. zyn gefteld bier en. daar* i 
„zeven en thien „dog by de meefte in drie of vier talen, na» 
mentlyk SC 
taans , Bandaas ,Macaffers, Balis, Javaans, en by zom- 
mige ook Arabis , Sinees, en daar °t te pas komt, Portu- 
gees enIndonftans : in de text lopen ook cenige Maleyt- 
$ namen onder , die hier te: lande gemeen zyn, en voor 
duyts gebruikt werden, dog om dezelve beter te verftaan, 
Zynze bier en daar genoegzaam vertaal. % 


Daar loopt nog iets in dit werk, "t welk oorzaak: tot 


Cavillatien mogt geven, als of bet zelve vervult was ` 


met fabeltjes , fuperflitien , en oudezapyfs es, 
waar van ik reden. wil gevens ik zeg dan, dat ik ze 
al Mer on medida als of ik abfoluit geloof 
daar aan fielde, of den Lezer te geloven opdringen 
wilde, maar om dat er onder die fabeltjes altyt wat 
waarheyts en verborgene eygenfchappen in de natuur 
Jebuylen , gelyk in de fabelen van Ovidius, en andere 


Poëten , dog gelegentheit en tyd heeft my ontbroken, 


om van alles den grond te onderzoeken , waar toe meer 
dan een menfchens leven van noden is. ` 

- Zo moet men ook niet ftraks verwerpen, of voor 
leugens. houden , als- in t lezen iet$ , na den Jchyn 


que primo intuitu incredibilia videntur , quique ongelooflyk, em tegens de bekende saber Mae 
nature Europearum plantarum repugnant, ipfe fehe planten ürydende » voortkomt , nk ik zelfs vel 


enim plurimis illorum fidem habere dubitavi, do- 
nec fepius & diligentius illa inquifiverim , eorum- 


dingen niet heb kunnen geloven , tot dat ik ze dikwils 
en neerftig onderzogt , en ondervraagt badde ; by exem- 


que cauffas exploraverim , vel ab aliis edo&tus fue- pel: gy zult bier vinden. 


rim; exempli gratia in hifce terris occurrent. 


Primo. Arbores , in quarum ligno & fructibus na- 


I. Bomen, in welkers bout en vrugten natuurlyke en 


turales & veri crefcunt lapilli feu dendrites, uti in formele ftenen groeyen , als in de Calappa Lib. r. 


Calappa Libr. 1. Cap. 3. 


Secundo. Fructus & flores, qui he fra degene- 


Cap. 3: a 
2. Vrugten en bloemen, die in ftenen veranderen , 


` rant, priftinamque fere retinent fpeciem, ut funt beboudende, ten naajten by, haar vorige gedaante, ge- 


fruêtus Arboris Vernicis feu Caju Sanga , Libr. 3. & 
Bonga Manoor Libr. 7. defcripti. | 
Tertio. Arbores, quarum folia in viventia mutan- 
tur animalia, uti Cicadaria Libr. 5. 
Quarto. 


lyk de vrugten van Arbor Vernicis; of Caju Sansa 
Lib. 3. en Bonga Manoor Lib. 7. ne 

3- Bomen, wiens bladeren in levende dieren verande- 
ren, gelyk de Cicadaria Lib. 5. m 
4. Bomen, 


D uyts H ‚Maleyts , Amboins , Terna- 


TT PEN 


eS fC OA 


& 5. 


VGOL OT RBA REEARD AEGON... 


Quarto. Arbores, quarum fructus non in ramis, fed 
in truncis, immo ex ipfis excrefcunt radicibus , uti 


Nana, Sz Blimbingum teres Libr. 1: &c. 


Quinto. Frutices , quorum folia in apice filum ge- / 


runt extenfum cum adpenfo quafi fructu cantharis 


. fimili, uti Cantharifera herba Libro 7. defcripta. 


Sexto, Frutices, quorum folia viridem tantum emit- 
tunt fuccum, qui tamen manus & ungues rubró tin- 
git colore inexpungendo , uti Alcanna: Libr. 6. 


Septimo. Plante, quarum folia tribus diverfis funt. 


formis. notata ,. uti in Sefame Indico Libr. 8. 
Oëavo. Arbores, que ex ramis radices in rer. 
ram emittunt , uti Mangi Mangi, & Waringae Libr. 4. 


Nono. Frutices, qui loco trunci, craffo lignofo & 
finuofo fune feu flagello per terram prorepunt vel 
arbores confcendunt , quales Dro 7. plerumque de- 
fcribuntur , quique in Europa: mihi funt ignoti , ex- 
cepta Vite, aliisque minoribus furculofis fruticulis, 
qui ad opus Topiarium adhibentur. 

Decimo. Plante floresque , qui fine notabili femi» 


ne aliis femper increfcunt arboribus, nec unquam 


ex ipfa progerminant terra, uti in libro 11. cunête 
funt Angrece fpecies. | vita 
Undecimo. Plante, quie picta quafi: & variegata 
gerunt folia, ita ut totus frutex florifer videatur , 
uti funt Codibo Daun, Prada, & Manjana Aurea. 
Duodecimo. Plante, que aquis innatant , vegetant- 


que, licet earum radices nullo modosterramstan= 


gant, uti Kiamban Libr, x1. i di 
Decimo tertio, Plante, que mixtam gerünt natu- 


ligno & lapide , uti cuncta funt Lithophyta 


D 


ad nos transferantur , defunt: ubique fere experti 


modo. h 


. Medici & Chirurgi , qui-propinare illa jufto norunt 


Preterea fatis fuperque notum eft fapientem uni- 


verfi Creatorem omnibus regionibus fua tribuiffe őz, 


largitum fuiffe: medicamenta , uti & in fingulis re- 
gionibus. Endemii graffantur Morbi, qui» fpecifi- 


cis fuis & indigenis optime curantur herbis: Qui- 


cunque igitur. aliquamdiu .verfatus: fuit in Indiis, 
mecum fatebitur , notitiam &:experientiam: indi- 
genorum iftorum Medicamentorum perquam utilem 
& neceflariam effe, uti & illa jam diu enn 

ult 


4. Bomen, daar de vrugten niet aan de takken, maar 
dan den flam, en zelfs aan de wortelen groeyen, gelyk 

anca, kleine Blimbing Lib. 1. Ec. 

5. Heefteren , wiens bladeren aan de Spits een lange 
draad, en aan dezelve een vrugt gelyk onzen buysraad , 
hebben, gelyk 't Kanneken-kruyt Lib. ré 

6. Heefteren , uit wiens bladeren niet dan een groen- 
zap te krygen is , "t geen nogtans de handen en nagelen on- 
uitwi/Jelyk rood verwe, gelyk de Alcanna doet Lib. 6. 
7- Planten, daar men driederley bladeren aan een flok 
ziet, gelyk aan "t Sefamum Indicum Lib. 8. 

8. Bomen, die uit bare takken wortelen in de aarde 
Jchieten, gelyk de Mangi Mangi, en Waringen Lib. 
A EHS, | 

9. Heefteren, die in plaats van een ftam, met een 
dik boutagtig en bogtig touw langs de grond kruypen, 
of de bomen oplopen, gelyk: doorgaans in "t 7. boek ver- 
toond werden , diergelyke ik in Europa niet weet aan te 
wyzen , behalven den wynflok , en eenige kleine rysagtige 
Heefieren, die men tot prieelen gebruikt. 

IO. Bloemen en planten , die zonder kennelyk zaad al- 
tyt op een vreemde boom, en noyt uit de aarde voortko- 
men, gelyk int 11. boek alle de zoorten van Angrec. 


11. Planien, die gefchilderde bladeren hebben, en de 
gehele firuyk een bloem gelykt , als daar zyn Codiho 
Daun, Prada, en Majana Aurea. - 

12. Planten , die op ’t water dryven en leven , zonder 
dat bare wortelen d'aarde raken , gelyk bet Kiamban 
Lib. zr. 

13. Planten, die een gemengde natuur van Deen en 
hout hebben, gelyk meefd alle de Zee-boompjes int 12. 
boek, 109 , 


De fabuleufe , en nog niet onderzogte dingen beftaan 


meeft in ^t Li 


kinderen, die in Indien wonen, en zo ze dan nog alin ge- 
noegzame quantiteyt gezonden wierden, zo hebben wy 
over al niet bequame DoGoren en ervare Chirurgyns, die 
dezelve konnen appliceren. 

Boven dat is genoegzaam bekent , dat de wysheit 
des Scheppers alle landen met haar eygene genees-inid- 
delen voorzien heeft, gelyk'ook alle landen bare eygene 
en byzondere ziektens hebben , die door baar inlantze 
middelen moeten genezen worden: een yder dan, die 
in Indie Verkeert heeft „ moet met my bekennen , dat 
de kenniffe en onderzoek‘ van Inlandze genees- middelen 
ten boogfien van noden zy , gelyk dezelve dan ook al 
lang door de Edele Heeren Bewinthebberen der Ooft-In- 
« ** 2 difche 


Bac: Fk AA To I cQ 


fuit. quam maxime ‘a Nobiliffimis Societatis In- difche Compagnie wyzelyk Che DN is aan die 
dicz reétoribus illis, qui hanc profitentur artem & geen, wiens ampt en pi ofe[fie zulks is. 
aee bane pro virili thefaurum hunc publice . Jk, wor my, ofere dit myn gering talent voor H ge- 
dedico faluti & commodo, qui mihi haud parvo mene beft, het welk my geen kleine moeyten, onkof en, 
conftitit labore, tzedio, ac fümtibus , hoc tamen en verdriet. veroorzaakt heeft, en my egter tot lujt en 
ipfum gaudium & voluptatem mihi adferet, fi in- vermaak dienen zal, als ik verjíaa , dat het den Lezer 
tellexero, Leétoribus placere , incitabitque me, ut eenig genoegen geefs , ook my aanporren-, om myne 
reliquas meas chartas de Animalibus terreftribus , andere Cartabellen y van land , lugt , en Lee-gediertens, 
üereis, & marinis, ut & de Conchyliis & Minerali- hoorentjes , | Schulpen, en mineralen , die men in deze 
bus , que in hifce inveniantur infulis , fi Deus mihi Eylanden vind, zo my God "t leven fpaart, in order te 
vitam porro largiatur , in ordinem redigam, atque brengen, en de wereld mede te delen. ` 
in publicum emittam. yer ae 

Dum vero nova quzdam , quum Herbarium hoc | dat ! 
jam eflet elaboratum , ad neam pervenere notitiam, was, my nog eenige dingen ter kenniffe zyn gekomen, 
gua antea mihi fuere ignota, de quibusdam fcilicet die ik te voren niet geweten heb, aangaande vele en 
herbarum qualitatibus nec mihi integrum effet ça- merkelyke eygen/chappen der “kruiden , en `t egter my in 
pita continuo mutare vel denuo defcribere , hinc po- deze fiaat met mogelyk was de Capittelen t elkens te 
tius forma Appendicis ca fuo fubjunxi capiti, que breken, en te. bermaken, zo heb ik dezelve dingen agter 
Leétor ita eftimabit, ach ipfi textui-forent inferta, aangevoegt, in maniere van bywoegzels , op yder Capit- 
unde factum fuit, ut quedam capita non tantum tel, die den Lezer dan gelieve aan te nemen, als of bet 
aucta, fed & etiam mutata, & correcta fint, itaut den regten text was , dewelke in zommige Capittelen 
appendix illa operis tranfcriptione textui fit infe- daar door niet alleen. vermeerdert; maar ook dikwils 
renda. verandert , en verbetert word, zo dat men dezelve ver- 
betering by verfchryving van't werk in de text zal moe- 
| ; | ten invoeren. SR 
In quibusdam locis qugedam addidi pps ipfam Hier en daar heb ik ook eenige dingen ingemengt , die 
plantarum hiftoriam non pertinent, fed forte for- tot de Hiftorie der planten niet dienen, maar by gelegent- 


Deeg rine > ut & fimul illorum notitiam Leétor beit daar in geflopen zyn, op dat den Lezer daar van ken- . 


habeat , 


Lob inbecillitatem fummamque feneétutem nife mag hebben, indien ik, wegens myne fwakheit en 
promiffos fübfequentes libros perficere non daretur. ouderdom de voorfz: 


uaeraom de voorfz. beloften van de refterende boeken niet 
v | | KEE vermogens mogt zyn te voldoen. Tú 

Denominationes locorum, in quibus ipfæ pro- In ’t benamen der plaatzen, daar de pl 
veniunt plante, explicare quodammodo debeo,to- moet ik my ook wat verklaren; want ge "Oof - Ir 
tam enim Indiam divido in Indiam veterem , & In- veerdeel ik, in oud-Indien , en water-Indien: Oud Indien 
diam aquofam. Vetus India ex vulgari ufu iterum werd ma "t gemeen gebruik wederom verdeelt in Indiam 
dividitur in Indiam 


nam dictam, & in Indiam extra ,quere- extra Gangems-begrypende bet refterende deel van groot 


Mtas Sep ete Afie ajoris partem. aborien- Afia beoojien de Ganges tot aan de Zee toe , daar ‘in 


` Sa 


tali-Gangis parte ufque in mare, in qua fite funt Bengale, Aracan, Malacca, Siam , en Cambodia &e. 
Bengala, Aracana, Malacca, Siama, &Cambodja_leggen. Door water-Indien verftaa ik/t refterende deel 
&c. Per Indiam aquofam intelligo caeteros Indie van Ooft- Indien , bezuiden en beooften Malacca gelegen, 
tractus ad partem Kan & Orientalem Malac- in ontelbare grote „en kleine Eylanden beftaande , daar de 
ce fitos, ex innumeris majoribus minoribusque in- Maleytfe taal in 't generaal gebruikt word, hoewel yder 
fulis conftantes, ubi Lingua Malaienfis in vulgari Eyland in.'t bezonder nog ver/cheide Inlandfe en eygene 
eft ufu , licet quevis infula fuas & alias-vernaculas talen heeft. e cr. 
adhibeat linguas. EE 


Terwyl nu, na dat dit werk al in’t net gecopieert 


intra Gangem , hodie Indofta- intra Gangem , beden Indoftan genaamt, en Indiam 


»Aquofa hec India incipit a Sumatra per Javam 
& reliquas majores infulas in longo tra&tu ad Orien- 
tem fele extendentes , quem. Fuwlius;Scaliger lepi 
mundi palpebram vocat, feque dein ini n 
infulis ad Eurum fitis ad Borealem Septentriona- 
lemque partem, quique per Moluceas tranfit, & 
verfus Septentrionem terminatur in. infulas Pbilip- 
pinas feu Manilhen/es. In extrema hac India aquofa 
verfus Orientem fita funt tria inperia,-Amboina , 
Molucce, & Banda, que ad Orientem terminan- 
tur, & a mari Auftrali feparantur terra, Nova Guinea 
dicta, queque arbores etiam transmifit ad hujus 
operis perfectionem , uti inter alia id patet Libr. 2. 
in Capite de Maffoy. cortice. 

Monendi porro funt Lectores, quo modo Bar- 
bara nomina Latinis litteris exprefla „fint pronun- 
cianda , vocalis nempe U pronuncianda. eft. ut. Qe 
Belgarum, vel inftar Germanorum U. Tsja legen- 
dum eft ut Germanorum Tjcha vel Portugallorum 
Cha. Si.in Sincnfibus vocabulis linea transverfalis 
ut 4 , per nafum pronuncianda eft tanquam U-g adef- 
fet, uti Galli faciunt in omnibus iftis verbis, que 
cum X terminantur, vel Hebreei, Arabes, éz Aethio- 
pes cum littera din. Reliqui accentus, qui Circum- 
flexi, Graves, & Acuti dicuntur , atque. quibusdam 
in. locis fupra. nomina funt notati, notam gerunt 


pro- 


1 eM ZA 


Dit water Indien begi 
en de re ve UBETI NYA 


anden', in een lange ryg na 
elke Julius Scaliger aardig 


=r 
So 
g v 


trekkende , dew 


| de oogleden des werelts noemt , en kromt zig daar na 


met de Zuyd-oofter Eylanden naar "t. Noorden , en Noort- 
weft, door de Moluccos , en eyndigt in °t Noorden met de 
Phifippinfe of Manilhafe Eylanden. ` In den uiterften 
hoek van dit water-Indien naar "t Ooflen, zyn gelegen 
de drie gouvernementen , Amboina , de Moluccos , en 
Banda ; dewelke. na "t Ooften befloten, en van de Zuyd- 
Zee afgefcheyden werden door ’t land, "t gene men No- 
va Guinea noemt, en het welke al mede eenige bomen 
gezonden heeft tot “opmakinge van dit werk, gelyk on- 
der anderen Lib. 2. in't Cap. van Mafloy te zien is. 

Nog dient tot waarfchouwing van den Lezer a boe 
men de vreemde namen, die met Latynfe letteren ge- 
Jchreven zyn , pronuncieren zal, te weten den vocadl 
U , moet men uitfpreken „ gelyk den Nederlandfe Oe , 
of der Hoogduyt/chen-haar U. Tsja moet men lezen » g6- 
lyk de Hoogduyt/che Tfcha , of de Portugezen Cha. 
Als: in de Sineeze namen een zulk dwers flreesje ftaat, 
gelyk d. moet men door de neus pronuncieren , als of 
er een U-g , mede onder liep , gelyk de Francen alle 
die woorden , die met- een X. termineren , of de He- 
breen, Arabiers:, en Mooren met de letter Ain doen: 
De, andere accenten, die men Circumflexüm ‚ Gravem, 


en 


Tee A An men nn dl mad bs LE de ee tn dit 


a a nl na eee SS eS dd u Aa 


oe ae ET TE eee wn 


VP CQ AO AM R AE 


pronunciationem , uti in fcholis hoc docetur. 


Icones a variis delineate funt artificibus, qua- 
rum quédam majores, alie minores funt, fingule 
vero fuo notate nomine, quas ipfe nunquam vidi, 
fed a peritis cognovi, certiorque factus fum , fatis 
cum ipfis convenire plantis; quid vero mutandum 
aliquando fit, ad ipfas notavi figuras vel in textu. 
Has autem Leétor fufcipiat tanquam fatis fideles 
& jucundas, donec forte ab aliis corrigantur , vel 
meliores producantur , facile enim is percipiet, 
me in hifce oris ab optimis non inftruétum fuiffe 
pictoribus , unde etiam me non puduit feepius Le- 
ctorem, qui majores melioresque expetit figuras, 
ad alios remittere auctores, prefertim vero ad 
infignem fumptuofumque Hortum Malabaricum a no- 
biliffimo Viro Henrico van Rheede nuper in lucem 
productum , fed cujus teftimonio in paucis tantum 
uti potui. capitibus , quum bini priores iftius operis 
tantum tomi ad manus meas pervencre, & ple- 
risque in Amboina ignotus eft. 

His igitur valeas; & fi cognovero hunc meum 
laborem non inutilem nec ingratum fuiffe , ftimu- 
lum mihi addet, ut, quod fupra promifi, reliquas 
etiam Obfervationes meas de Terreftribus, Aériis, 
& Marinis Animalibus , Conchiliis, Mineralibus- 
que , que in Orientalibus his occurrunt infülis ; 
editioni adornem. Finem igitur^préfationi huic 
inpono, libroque gratulor fübfequentibus verficu- 
lis illum adloquens. 


€ u © a S : * 


he 


Ð IE WN, 


en Acutum noemd , en hier en daar boven de namen 
geteykent flaan , zyn van bekende pronunciatie , gelyk 
in onze fchoolen geleert werd. 

De figuren zyn door verfcheide Teykenaars opge- 
maakt, waar van zommige wat kleinder zyn, en yder 
met zyn naam onderteykend, dewelke ik wel nooyt ge. 
zien beb, dog egter van de omftagders verzekert wiert 
ten naaften by getroffen waren, enswat by yder te ver- 
anderen is, heb ik op de figuren of in haar Capittel ge- 
noteert. Den Lezer moet dezelve voor lief nemen , tot 
dat zy van andere verbetert werden , Want "t ís list te 
denken, dat ik in deze geweften de befte Teykenaars niet 
gehad heb, dierhalven ik my ook niet fchame den Lezer, 
die grooter en beter figuren wil zien , Zomtyis naar an: 


„dere Autheuren te wyzen , voornamentlyk na ’t voortref- 


Jelyk en koftelyk werk den Hortus Malabaricus , door 
den Ed. Heer Hendrik van Rhede onlangs in het ligt 
gebragt, dog dit kan ik maar in weinige Capittelen doen, 
vermits tot nog toe geen meer , dan 2 delen van dat werk 


my toegekomen zyn, waar van "t meefie deel in Amboi- 
na nog onbekent is. 


Vaart. dan bier mede wel, en zo ik verfiáa , dat de. 
zen myn arbeyd aangenaam is , zal het my, gelyk boven 
gezegt heb , aanporren myne andere Obfervatien , die ik 
nog onder my heb, van de land- » lugt-, en Zee-gediers 
tens , Hoorentjes , Schulpen, Mineralen ,Gefteentens £$r. 
die in deze Oofierze' Eylanden gevonden werden , ook 
te perfectioneren en bequaam te maaken , datze^t E 
mogen aanfchouwen : waar mede: ik myn boek geluk 


wenfche , met de volgende veerzen’t zelve aan/pre= 
kende. * 


AMA ad. 
3 HER J= 
elt, = 


> 


` 


AUCTOR 


- 


KERK DE 


AZ E € UR 
` LIBRUM ADLOQUITUR. 


ade Liber , Batavas te per mare transfer in oras, 
V Amboinae peperit quem mihi pingue folum. 
Jamque per Europae populos fpatieris, & herbas , 
uas alit occulto terrá benigna finu, 

Raraque & externis latitantia gramina campis 
Detege ; & Amboinae quot bona filva ferat. 

Sed tamen invidiae dentes fperare memento , 
Telaque quae quondam fint nocitura mihi. , 

Nam quaecumque tibi Leétorum turba manebit, 
Judicium de te perferet illa fuum. 

Aut tibi nafuti, qui carpunt omnia, Momi, 
Tetrica Cenforum vel fubeunda nota eft. 

Atque aliquis vani foetum te forte cerebri 
Di&itet, e manibus rejiciatque fuis. 

Hos igitur fcopulos ut tutus vincere poffis, 
Confilio prudens utere, nate, meo. 

Fac tibi ut Amftelia domus alta patefcat in urbe, 
Cui conmiffa tua eft, India Eoa, falus. 

Et Procerum, quis cura tui, pete limina fupplex, 
Aufpicium tibi dent auxiliumque roga. 

Ut tibi tam placido liceat. confidere portu, ` x 
Poft maris & longae taedia multa viae. —— 
Namque füb illorum imperio quae fubdita terra eft, 

Illa tibi vitam patria prima dedit. 
Sumtibus illorum, noftraque politus ab arte 
Cum venias, faciles dic meruiffe lares; 


Et privata refer, quantum tibi commoda B quantum 


Publica debebit, fi tibi vita, falus. - 


Teque quis Herbarum , monftrare, domefticus ufus, 


Quaeve fit ad medicas commoda planta manus. 
Fabula quos gentis juvat admiranda remotae, 
Ut tibi narretur plurima, muta licet, 
Praefertim denfis quae mittat aromata filvis 
Amboina, & celfo gramina monte ferat. 
Ila Dei. auxiliis Amboina, armisque virorum 
Fortibus imperio fubdita, Belga, tuo! 


Non tamen haec propriae tibi fint p i laudis, 
Ut cedro aut hedera tem] - SS à 


Nativa fi dote places, laudaberis ultro , - 
Conprobet arbitrio cetera qiii die. > 


Le&torem tamen ante roges, ut fronte S “Gaat dan, en als gy hebt een nieuw kleed aangenomen, 


Et tua cum venia volvere fcripta velit. 
Nec notet errores , auctor quia luminis expers 
Non oculos potuit, non adhibere manus. 

I nunc, & patrios quondam rediture penates 
Ad dominum cultu fplendidiore veni. 

Sic fenio cani laetentur ut ante capilli, 
Detür ad aetherias quam remeare plagas. 


LIBER 


Die onder haar gezag 


DE AUTHEUR 
1.0 Tall BT, BORE 


G” nu myn Amboinees na Hollands-kuft verzeylen ; 
En aan Europaas-volk u kruyden mede deylen , 
Toont wat voor zeldfaam groen als nog verborgen is, 
En nu ten voorfchyn brengt d Amboinfche wildernis, 
Maar weet daar zullen pen en tongen in de weer Ze 
Waar van ik Pzyner tyt wel voelen zal de weerpyn; 
Een ieder die u leeft, Zal zyn een oordelaar, 

Gy zult ontmoeten gunft en fpotten door malkaar, 
Het fcherp geneusde volk, dat zal u zeeker klouwen ; 


. En ieder blad van u met Nota-beens benouwen, 


Dan fpreekt "er nog wel een, wel wat een misgeboort ; 
Wie heeft in Kruyde-konft zo [legten praat gehoort ? 
Ik weet als dan geen raad u beeter voor te dragen, 
Dan dat gy ftiltjes gaat ’t Ooft-Indifch huys bevragen, 
En werpen u in darm van onze Overheyt , 
By wien °t geheel beftier van ons Ooft-Indien leyt, 
Smeekt dan haar Edelbeens , op dat gy werd genomen 
In baren fcherm en gunft, dewyl gy zyt gekomen 

Uyt ’ land van haar bewint , en op haar koften zyt 
In deze form gebragt door myn gepleegde vlyt, 
Zegt dat gy dienen komt voor zo veel duyzent. zielen, 
hier in bet Ooften krielen, 
Aan wien 8) leert wat mut invieder plante zy, 
Waar toe s'in huyswerk diend ; waar toe in d Artzeny; 
Een ander Edel Geeft , die tragt nu vreemdigheden 

Te hooren of te zien, kan hier zyn tyd befteden, 
En door u Zonge leer een Renner worden van 

De Kruyden, die van hem zyn wonder ver van dan, - 
Hier vind by, wat al raars Amboinds hoge bergen, 
En "t digt geboomde bos voor Specery verbergen , 

Met andere wond’ren meer, Ambon door Godes hand ` 
En wapenen gebegt aan't orye Nederland. 

Nogtans wil ik bier me myn werk niet zelfs uytfbryken: 
Want daar goe wyn is , moet men na geen kranfen kyken: 
Dierhalven alles in des Lezers oordeel ftel, = 
En fim Dës ef t: js qualyk ofte wel, 

Jog | Leze r moet gy vriendelyk verzoeken, 

Da 5 ten beften neemt de foute van u boeken , 
Verhaalt bem, dat u beeft cen droeve lange nagt 
Met een geleende pen en oogen voortgebragt ; 


Zo wilt.te zyner tyd blymoedig wederkomen , 


Verheugt myn gryze kruyn, en myn certains fant, 
Eer dat ik reys van bier na’t Eeuwig Vaderland. 


Was getekent 


G. E. RUMPHIUS. 


HET 


— 


| 
Å 
| 


kari AwW MER 


A.U GA TER i 


RK E.8:820:N.D B * 


Lie ego; ab ingenii foecundo femine natum 
Quem peperit mater charta deditque tibi ; 

Sex tibi luftra mei faftidia longa tulerunt; 
Nam totidem fueram cura laborque tuus ; 

Ante mihi licuit quam formam habitunique dediffe : 
Tunc tibi privato carcere claufüs eram. 

Nunc tandem in dias fum lüminis editus oras; 
Vefte licet videar fordidiore tegi. 

Sed mihi quid profit fpeciofo incedere cultu? 
Quum non fucata detur ab arte decus. 

Cumque ego Naturae miranda atcana recludani; 
Ibit in adplaufus orbis eatque meos. 

Ad Batavum pulchras igitur properabimus oras ; 
Amboinae ut pateat Flora quid Inda ferat; - 

Gloria fi fummi celebretur Numiris inde; 
Publica fi crefcant commoda , Sed in Ás i: 


Defpiciam populi ludibria vana TRETEN se 


Et quidquid livor rodere tentet*itiers. 
Namque ea magnorum merces non rara virorum ; 
Invidiain Gëtt qui meruere fuis; e 
Et quis cura bonde producere femina mentis, 
Aut generi humano eonfuluiffe labor. - 
Nomen & ad feros fcriptis proferre nepotes; ` 
Hos rabido femper , Zoile, dente petis. … :, ` 
Quos tanien alterius vigiles mordere labores ; 
Et famam opprobriis dilacerare juvat 
Ipfi defidia & turpi marcere veterno — 
Digna nec aeterna promere laude folerit; 
Quin igitur Momi nigro fuffufa veneno ` 
Lingua nihil fcriptis eft nocitura meis. 
Nam Maecenatum faveat fi gratia , zm 
In prima titülos pagina fronte goric o 
Invidia obfcuris caput occultan 
Poft tua, crede mihi, fata fuperftes erő. 
Tunc quoque , Teutonici tibi quod tribuere Poëtae, 
Nomine te dignum quifque fuiffe feret. ` 
InDıcus in cünctis celebrabere PLINIUS oris; 
Et gens in titulos omnis itura tuos. 
Jamque Vale: & fi quid poffint mea vota Precefque, 
Dii tibi dent Pylii vivere fecla fenis. 
Aut faltem haec praelo videas data fcripta fuperftes, ; 
Nec tenebris lateat pars quoque magna mei. 
Et quae plura valens oculis; vel lumine Captus, 
(Pro dolor!) in lucem mittere certus eras. 
Sic moerens Europa fibi te flebit ademtum , 
Et cineri lactimas tota datura tuo. - 


Ex utroque vernaculo carmine Latina 
paraphrafi interpretabatur  . 


PETRUS BURMANNUS Junrox. 
Hiftor. D Eloq. Profel]. in Acad. Franca. 


hi EXTY BRED Ek 


BEANTWOORD DEN 
A WTP BOE UR, 


Tá u Papiere-kind; waar van gy dertig jaren 
Befwangert zyt geweeft, om alles te vergaren 

Tot myn volkomentheyt , zo lang ’k by u alleen 
Verborgen ben geweeft, tot dat nu, op gebeén 

En veel verzoeks van vreemde AA even 
Als met myn eene voet; ten vollen dog befchreven , 

Ini licht begin te treen, hoewel in flegt gewaat , 


Dog’t kleed maakt niet de man; g'lyk ’t anders dikmaals 
gaat; 


Want door dien dat ik weet, dat veele wonderheden 


In myn befloten zyn, die eerft haar cerfte treden 

Uyt haar verborgentheen in "t ligt des Werelds doen , 
Wil ik, 't zy waar ik kom , daar door niet adrs vermoen 
Dan gunft, dies vaar ik been na Neerlands fcbone Kuften ; 
Om daar te tonen wat voor Kruyden hier beruften 

In dezen Oofterhoek, des Werelds Nagelbof 

Ambon „'t geen ik vertrouw den grooten Godt tot lof 
Zal firekken, u tot eer, en het gemene befte, 

Waar op van nu af aan myn hoop flantvaftig vefte, 
En ganfch niet agten wil der laft raars [chimp en Dot, 
Terwyl zulks aliye zy bet digemene lot 

Der geener , die iets raars en loffelyks voor de menfchen 
- Ferionen ih gefchrift, en zo; ^k geen veele vts 

Te weten; halen uyt het diep der duy fterbeyd, 

En dede? weten doen met een diurzame vlyt. 

Dog aangezien; dat die dus [cheppen haar vernoégen 


Om vreemde fchriften met baar lafter te door ploegen 


Of noyt , of zelden iets pryswaardigs voor den dag 
Te brengen weten, is *t dat Momus niet vermag 
Met zyn fenynig fpogB op my, neen ik zal leven, 
En door Patronen gunft den Momus nog doen beven, 


Voor my, als zynde door die Heeren onder flut , 


Aan Wien myn opdragt luyd, en dus genteg befchut ; 
Als dan na weynig tyts zult gy door my betoonen, 

Dat waardig zyt de naam u door Apollos Soonen 

In 't duytfe Roomfche Ryk voor lang al toegewyd; 
Dat gy de PLINIUS Der INDIANEN az 
Hier mée zeg ik vaar wel, den Hemel wil u geven 
Een Neftors ouderdom ; in "t minft zo lang het leven ; 
Dat gy niet my alleen bekomen meugt in druk; 
Maar ook myn ander helft, en alles tot een fluk, 
"t Geen u volleerde breyn, zo voor als na het mijjen, 
Van u gezigt (Öramp!)) de Werelds op te deg 
Bedagt heeft , als wanneer met een gemeen beklag 
Europa uw’ verlies zal finerten nagt en dag. 


] D. S HAFNIENSIS. 
Clercq van den Aütbeur. 


Aad E PI 


EPIGRAMMA 
IN OPUS BOTÄNDCUM 
CELEBERRIMI GE RUMPHII. 


Mind lumen, vifus cui lumen ademptum 
Luminis excelfi, nomen habere probar, 

Hic, Rumr ni, cumulas opus admirabile, folers, 
Dum ftirpes raras detegis hujus humi. 

Curre per hiftorias, quis nam reperitur in orbe, 
Externas, patriae qui fonet hofce modos? 

De quonam ftudio defcripta eft India, tanto, 
Haec Orientalis: caulis & utilitas? 

Quis fructus varios vel frondes atboris una 
Ufu cum fructu; tradidit Masini uus 


Qnis medicinales Amboinae protulit herbas? 


Quarum praecellens vifque vigorque valet. 
In fumma raras. nullus. quas edidit, orbi _ 
Res, opus hoc magnum, fuggerit arte proba. 
Perfcrutaris adhuc variis conchylia formis, 
Cancrosque &, curvis oftrea litoribus : 
Multiferi fexus pifces, Animalia, monftra, — Bag ee 


Ac volucres calamo perpetuogues 


NE x: ae: 


inet luces, ; quamvis pi privatus femina: ufa F | 
Lumen in aeternum lucet, honore fimul: 
Jure appellaris perdo@us Plinius Alter , 
Et fuperas ipfam fertilitate tua. 
Mirandi coeci femper laus vera manebit | 
` Nec, nifi cum mundus concidet ipfe, cadet, 
| Ð. D. D | 
DANIEL FRIDERICUS DOPNER. 


Regtomout : Boruffus. 


OP HET AMBOINS KRUYDBOEK, 
VAN DEN wee dë HOOG-GELEERDEN HEER 


GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS; 


Oud Coopman en Raadsperzoon in Amsorna, en onder den naam 
van den Indifchen Prinrus, Lidt van °t Illuftre Collegie der cu- 
rieufe en nieuwsgierige. ontrent natuurlyke zaken, in "t _ 
Duytfche Roomfche Ryk opgerigt. 


De. aardboom zag wel eer een wolk van oog-getuygen 
En Schryvers, die met roem befchreven Kruyd en Plant, 
Of Heefters, zo zy door Natuur in ieder Landt 


Zyn voortgebragt, ten dieuf van die, daar t goed uytzuygen. 


Men ziet dit heden nog, hoewel bedreven Geeften 
?Zaam bragten aan hes-hchr, ^r. geen eerft verholen was 
In’t diepfle van het wout des Wereldts, dog wel ras 


Deed opgetogen en verwondert fiaan de meeften. 


[P Een fchreef dant geen Europ! , een ander di geen het Ooften 
Of’: Welten deng gaf, tot ÆHeelkonft in zyn bofch, j 
De Kruyden zag men daar ,’t geboomte met zyn mos 


Vertoont aan die de Son nog fwart nog geel kan rooften. 


Maar *t vrugtbaar Amboms wout, zyn Heefters , Boom, of Vrugten , 
Eee ee a 
: Zyn Kruyden, of Aer Bofch , °t geen zig wel op de grond 
Der Zeen te zien geeft, was tot heden met gezondt 


Befchreven, wel te regt mogt dan de Wereldt zugten. 


Maar ziet den groten Row n, berooft van "t ligt der oogen, 
Geeft hier den Werelds ligt, bier breekt hy ^t ys alleen, 
Hier maakt hy "t geen wel eer verborgen was gemeen, 


Zen eynde men met blyo onkundig of. bedrogen. 


Wie zal dan hier zyn hooft, wie niet zyn bam verzieren 
Met een gevlogte Kroon van Lauren? wie zyn naam 
En lof niet over al verbreyden, daar de Faam 


Met haar Claroen, dien Man maar kan doen zegenvieren? 
X xx Dog 


Dog hier voor faa `k verftomd , uyt vrees, dat tk in "t roemen 
Van’t geen dat Licht verdiend, zyn luyfter door myn veer, 
Of digt befwalken mogt, tk agt dit werk te teer, 


"t Paf anderen om volmaakt de naam van RUMP H te noemen. 


Gods gun dien Purnius een langer reeks van jaren : 


Op dat by meer en meer zyn wond’ren maak bekend, 
Hy geev bem dubbel Ligt, en kragten in een lent 


Des Levens, en hier naten Hemel op te varen. 


FRANCISCUS VALENTYN. 
Verbi divini Minifter RER 
O P D E, 


eee B. LRL D T WasG 
VAN DEN WE Bee, 


JOANNES BURMANNUS, 


Medicinae Doctor, en Profeffor des Kruitkunde in. de Gé- 
neeskundige Amfteldamfche Tuin; Medelidt van ber 
Keizerlyke Queckfchool der onderzoekers 
van de Natuurkunde. ` 


De groote Loon des grooten Ve d 


ls, bier NA G Leven ajg cüeeld-— En 


h wien A SE : door ?t bet, ‚en 1 daders, 
s Mans deugd, en yuer ; heeft gefpeelt ; 
De Ziektens vlugten voor zyn Kruiden, 
De Doot ver febrile op $ Mans gezicht , 
W. yl ik, en duizenden van ! Luiden Sr 
Aan Hew den welfland zyn ‘verplicht: : 
Lyn kennis in ustheemfche Planten, 
Maunt uit, in `t zeflal fohanten. 
ADRIAAN VAN OMMERING 
Jacoss Zoon. Sr 
BENE. 


gn E 


be eigent) AL acts sek, mié ý 


BENEVOLIS 


LECTORIBUS, 
REIS ILS 
Haw a M OO ht A 
LEGITIMIS CULTORIBUS 

i $. D. 


JOANNES BURMANNUS: 


Ke opinor prolixam huic operi praefi- 
gere praefationem , quum ipfe Auctor luculen- 
ter fatis operis fui praeftantiam Leétoribus com- 
mendaverit, &, quid. eo contineatur , in proemio 
explicuerit. a 
Mirari autem licet, vaftam adeo fcriptutae , at- 
ue chartarum molem , tam diverfos ac varios 
N aturae foetus continentem in elegantem adeo or- 
dinem, fibique ita conftantem ac convenientem a 
viro plus quam fexagenario , vifusque fimul ufu or- 
bato digeri potuiffe, unde Auétorem hunc fuiffe 
confummatiffimum plantarum fcrutatorem atque 
peritiffimum earum obfervatorem unicuique fatis 
liquido conftabit; immo a fide digniflimis homini- 
bus tum temporis illas terras- itantibus faepius 
relatugh audivi hac in parte-adeo fagacem hunc 
fummum fuiffe virum, ut licet ex remotiffimis In- 
diae plagis exoticae atque omnibus penitus inco- 
gnitae ad ipfum jam lumine captum addugerentur 
plantae, earumve folia, fructus, vel femina , ex 
odore , fapore , forma, aliisve qualitatibus detegere 
ac dignofcere potuerit , ad quodnafh genus vel claf- 
fem tales pertinerent plantae, früpendà fane ac prae 
reliquis omnibus excellenti profecto peritià & per- 
fpicacitate. | | 


Fateor equidem non ita exacte noftrum Rum- 
phium femper florum fruétuumque partes fructifi- 
cationem conftituentes more Botanicorum obfer- 
vaviffe, 


aeque hifce conveniunt conjunxiffe , dif- 
fimiles vero feparafle, atque juxta certum Syfte- 
maticum ordinem ad fuas revocaffe familias : Sciant 
autem L. B. , uti & ipfe profitetur Auétor, virum 
hunc a juventute fua a parentibus ad hanc deftina- 
tum haud fuiffe fcientiam , nec doctorem in hae 
atte peritum audiviffe, ac proinde non fuiffe Bo- 
tanicum , fed nature quafi inftinétu & ipfo fuo 
genio ad naturalis hiftoriae fcientiam propenfo du- 
ætum inter alia fua munia hanc exercuifle artem, 
fibique adquifiviffe cognitionem plantarumque pe- 
ritiam, unde & a rigidorum nimis Criticorum, fe- 
veriorumque Syftematicorum cavillationibus, op- 
probriisque illorum, qui adductis faepe fuperciluis 
invidiofoque vultu aliorum fcripta excutiunt & car- 
punt, inmunem fore hunc noftrum Auctorem au- 
tumo, veniamque inpetraturum me ab iis confido, 


qui, licet errores quosdam detegant, candido ta- 


men ac cordato animo confiderant, me fübcefivas 
tantum lioras a Praxi & publicis muneribus vacuas 
huic inpendiffe auctori exornando, net omnia ita 
inveftigare me potuiffe ac alii, qui otiofam agen- 
tes vitam per totum diem hifce vacare valent ftu- 


diis, & nullas fere alias nifi has tuentur partes. 


1 
ane 


J 
Omnes porro plantarum icones non ita peni- 
tus omnibus fuis partibus fuifle abfolutas lubens 


con- 


Aan de Goedgunflige 
a. gh et dee Seel ebe KI 
7 ' En waare Oeffenaars des 


K R-U YD K.UN DE 


Wenfcht veel heil 


JOANNES BURMANNUS. 


i agte het overtollig een lange Voorreden by dit werk 
te voegen, wyl den Auteur zelve dit verrigt heeft y 
en inzyn vooraffpraak den inbout van het werk, als me- 
de deszelfs voortreffelykbeit beweert en aangetoont heeft. 


Het is dog zeer te verwonderen, dat 20 een menigte 
van fchriften en papieren, die zo veel verfcheide Schep- 
zelen des natuurs bevatten, in 20 een goede order zig 
zo gelyk en zo. wel gepaft , hebben kunnen by een ges 
bragt werden Ban een Man reeds over de 2eftig jaa- 
ren, en daarby van zyn gezigt ontbloot zynde, waar 
uyt ook aan een $der ligt blyken zal , dat deeze Schry- 
ver moet geweelt zyn een zeer neerftig onderzoeker 
der Kruyden, en ook teffens een zeer groot kender van 


—tüezeloe, ja ik heb van geloofweerdige Menfchen toen 


ter tyt in die Landen gewoont hebbende meer als eens 
hooren getuygen , dat deeze groote Man zo kundig en 
bedreven was in dit werk, dat fchoon uyt de verft af- 
geleegene deelen van Indie hem toen al van zyn ge- 
zigt en het dagelykze ligt berooft zynde vreemde plan- 
ten, die aan alle andere menfchen onbekent waaren, 
wierden toegebragt, ja zelfs flegts derzelver blaaden , 
vrugten , ofte zaaden , by uyt de reuk , fmaak , ge- 
daante, ofte andere hoedanigheden , wift te ontdekken 
en te oordeelen, toV welk geflagt ofte zoort zodanige ge- 
waffen behoorden, waarlyk een zeer verwonderingsweerdige 
en boven alle andere uytmuntende kennis en doorzigtigheit. 
Ik beken wel dat onze Rumruıus niet altyt naauw- 
keurig de deelen van de bloemen en de vrugt tot de 
‚voorteeling dienende heeft in agt genomen , en die in ` 
deeze met elkander overeenkomen Pzamen gevoegt, die 
daar in-verfchillen , afgezondert heeft, en dezelve vol- 
gens een zekere Syftematice order na gebruyk der Kruyd- 
befchryvers tot hunne geflagten ofte familie gebragt, 
dog de Goedg. Lezer moet weeten, 20 als den Auteur 
zelfs betuygt , dat by van der jeugt-door zyh ouders 
tot die fiudie niet is opgeleyt , ofte “daar in een mee- 
fter gehadt heeft , en derhalve geen Botanicus is ge- 
weeft, maar als door ingeve van de natuur , en zyn 
byzondere genie tot de kennis van de natuurlyke wee- 
tenfchap zeer overhellende en genegen zynde , onder zyn 
andere bezigheden en beroep deze wetenfchap geoeffent, 
en voor zig ook die kenniffe en ervarenheit der gewaf- 

Jen verkregen heeft, waarom ik ook vertrouw , dat 
zal beuryt blyven van de berifpingender fLraffe bedillers, 
en van het verwyt der ftrenge Syflematici, die alles tot 
een naauwer ordre brengen, als mede van de zodanige , 
die met een donker weezen en neydig oog andere hun Jchrif- 
ten inzien ende ziften ; gelyk ik my ook verbeelde, dat ik 
verfcboning zal vinden by die geene, die fchoon eenige 
misflagen gewaar werden , met een billyk oordeel en redelyk 
gemoet Zullen overwegen, dat ik tot dit werk te voor- 
Jehyn te brengen flegts myn afgebrookene uuren van de 
Pra&yk en myne bedieningen ledig zynde befteedt hebbe, 
en alles zo naauwkeurig niet heb kunnen nagaan als an- 
dere, die geen andere bezigheden hebbende den ganfchen 
dag aan deeze ftudie zig kunnen overgeven, en genoeg- 

zaam niet anders als deeze kunft behartigen. 

Dat oßk alle de Figuuren der planten met al hun deelen 
niet geheel en altoos weluytgewerkt zyn , moet ik mede toc- ` 
#HHH## o ftaan, 


P RETE P 


concedo, confiderent autem quaefo, L. B. anı- 
moque perpendant aequo , id ab auctore omnino 
fieri non potuifle, primo quod plurimae in Her- 
bario hoc contineantur arbores & plantae, quae 
rariffimae , ac femel tantum vifae, ex remotif- 
fimis infulis, fummis montibus , inperviis faepe 
rupibus & litoribus, immo ex horrendis. defertis, 
denfisque filvis petitae , non ifto tempore flores 
fuos fimulque fructus confpiciendos exhibuerint, 
adde quod & arbores in inmenfum faepe exten- 
fae, & fupra reliquas caput comamque extollen- 
tes adfcenfum penitus negent, florumque fuorum 
ac fructuum collectionem inpediant ; quo acce- 
dit infuper, quod rariflimi in barbaris illis terris 
periti inveniantur pictores, qui omnium ac prae- 
fertim minimarum ‘partium ad fruttificationem 
pertinentium rite obfervent adtributa, earumque 
diftinétiones, & proportionem , unde & defectum 
hunc tam ex ipfa auctoris defcriptione, quam 
ex aliorum figuris , f1 occurrant , benevolus ac 
propitius fupplebit Lectorum & fautorum ani- 
mus. 

Monendum fimul eft, non fingulis capitibus 
plantarum icones fuiffe adjeétas, quum quaedam 
in hoc opere defideratae fuerunt} quod amanuen- 
fium forte incuriae adfcribendum puto ; omnes 
vero, quas ipfi infertas inveni, quanta id fieri po- 
tuit cura, aeneis tabulis infculpi curavi, ita ut de- 
ficiat nulla, quae ufui effe poflit, ficuti & addi- 
tae funt infeétorum quaedam figurae, quae fimul 
cum arbore vel planta, unde alimentum fuum 
hauriunt, vel in qua nidulantur, in textu defcri- 
buntur; optandum vero effet, ut reliquae auêto- 
ris chartae de animalibus terreftribus, deriis, & 
marinis huic operi fimul effent adjectae ; an au- 
tem illa Animalium Hiftoria a fene noflro ante fu- 
premum fuum diem ad finem fit perducta, ulti- 
maque ipfi inpofita manus, ignoro, unde fi pri- 
vatis alicujus laribus prematur, in publicum pro- 
dire jubeat , ex communi hiftoriae naturalis: pe- 
ritorum voto obnixe rogo. | 

Quae porro huic operi exornando & inluftran- 
do addidi, paucis expediam , primo quantum fieri 
mihi potuit e vernacula noftra feu Belgica lin- 
gua, quae barbaris faepe vocabulis atque incon- 
dito fane & quafi Indico ftilo ab amanuenfibus 
fuit exarata, auctoris textum Latina civitate do- 
navi: in qua interpretatione follicita cum cura 
inprimis adtendi, ut aucto: 
tem religiofe . er & fervarem 
fimpliciter feparatarum partium 
quae in tabulis exprimuntur , non autem in textu 
explicantur vel denotantur ; obfervationes etiam 
quibusdam in locis adjeci, fi comperirem eas- 
dem ab aliis auctoribus jam fuiffe deteétas vel 
defcriptas , vel etiam illarum fpecies jam effe 
notatas, genericumque fimul notavi nomen, ut, 
quibus majus datur otium , & ulteriore tenentur 
defiderio, ad claffes immo ad ipfas quoque fpe- 
cies revocari poflent , praefertim quum Jtumpbius 
adpellationes fuas plantarum & arborum juxta 
Indica conftruxerit nomina , illasque denomina- 
verit: Indices autem hifce tomis nondum adjeci, 
quum majus commodum adlaturum putem , fi ab- 

oluto prius opere generalem ultimae parti fub- 
neétam Indicem , vel uti Cl, Commelinus in Hor- 
tum Malabaricum Foram confcripfit Malabaricam, 
fic & in hunc auctorem Floram componam Am- 
boinenfem, ut fi quaedam omiffa vel errata inve- 
niam, illi fimul florae inferam , eaque corrigam. 


EM 


Si 


is fententiam & men- 


explicationeni,' 


A T$! T3 O 


ftaan, dog de goedg. Lezer gelieve teoverweegen , en met 
een onpartydig gemoet toe te flemmen , dat dit gebeël en al 
buiten het vermogen des Schryvers geweeft is, voor eerft 
om dat in dit Kruydboek zeer veel gewa[Jen gevonden 
werden , die zeer zeldzaam zyn, en waar van zommige 
maar eens flegts gezien Zyn, die uyt de verft afgelegen- 
fte Eylanden, van de hoogfte bergen, en*bykans ontoe- 
gankbaare klippen en firanden, ja zelfs uyt de huylende 
wildernifJen en digte bofJchen gehaalt zyn, en op die tyt 
niet altoos hun bloemen en vrugten vertoonden , voegt bier 
by , dat zommige bonmen zig ze ver en hoog uytbreyden en 
boven anderen verheffen, dat By. onmogelyk te beklünmen 


zyn, en weygeren haar bloemen of vrugten te laaten in- ` 


zamelen, hier komt by, dat in deze vreemde geweften 
zeer zelde goede en nette Schilders gevonden werden, die 
van al de deelen en voornamentlyk van de kleynfte , die tot 
de voorteeling en bevrugteging behooren, ter deegen op- 
merken derzelver hoedanigheden , verdeelinge , ofte haar 
groste , waarom ook dit gebrek de goedg. Leezer uyt de 
text zelve, ofte derzelve Befchryving , ofte uyt de Fi- 
guuren van andere boeken, zo die gevonden werden, zal 
gelieve te vervullen. 

Ik moet bier nevens waarfchouwen, dat agter ieder 
hooft{tuk niet van alle de planten de figuuren voortkomen, 
wyl zommige in het werk niet gevonden zyn, het geen ik 
aan de onagtzaambeit der overfchryvers toeeigene , dog 
alle , die in dit werk vervat zyn, heb ik met zoveel zorg, 
als het doenelyk is, ager naauwkeurig in.koopere platen 
laaten brengen, zo dat "er geen een manqueert , die van 
nut „of dienft kan zyn, gelyk er ook bygevoegt zynzom- 
mige afbeeldingen van bloedelooze dierties , die te gelyk met 
de qu jn plant, waar op zy aazen ofte nejielen, in 
den text befchreven voortkomen, dog bet was te wen/chen, 
dat de overige fchriften van deeze Schryver overde Land, 
Lugt, en Zoe-gediertens agter dit werk gevoegt waaren, 
en of deeze Hiftorie der Dieren van onze oude Man 
voor zyn doodt ten einde gebragt en afgemaakt zy, weete 
ik niet , waarom , zo dezelve onder imani particulier mogt 
zyn beruftende, verzoeke zeer vriendelyk uyt naam van 
alle de beminnaars des natuur-kunde , dat hy die gelieve 
in-het ligt te brengen, en uyt te geeven. 

Het geen ik verders by dit werk tot deszelfs luyfler en 
opheldering bygevoegt heb , zal ik thans met wynig woor- 
den aanroeren ; voor eer/t dog heb ik, zo veel my doene- 
lyk is geweeft , uyt onze Moedertaal ofte het duytfcb , bet 
geen met zeer veel baflaart-woorden , en vreemde manier 
van fpreken of op zyn Ovjlindi/ch, van de uytfchryvers 
is opgeftelt „des, n goed Latyn vertaalt , zo 

my. mo is „dog wel voornamentlyk agtgegeven, 
dat ik den zin en meening van den Schryver zuyver mogt 
navolgen en behouden, daarna heb ik een eenvoudige uyt- 


hp 


legging gedaan van de deelen der gewo[Jen , die byzonder 
op de plaat verbeeldt wierden, dog in den text niet uytge 
legt ofte aangewezen zyn, bier by heb ik. op, zommige 


plaatzen eenige aanmerkingen bygevoegt , als ik befpeur- 


de, dat die gewafJen by andere Schryvers waren in agt 
genomen ofte befchreven , of diergelyke Zoorten van dat E 
Jlagt waaren aangemerkt , hebbende teffens den naam van 
zodanig een geflagt daar by aangewezen, op dat die gee- 
nes die meer tyt en luft hebben om die na te vorfcben , 
dezelve tot haar verdere Claffe ofte byzondere zoort zoude 
kunnen brengen ; het geen ik daarom te meer gedaan beb, 
om dat Rumphius zyn benamingen geformeert heeft na 
de Inlandfche naamen der boomen ofte der andere. gewaf- 
Jen: Voor tegenswoordig hebik geen regifters agter deeze 
Deelen gefielt , om. dat ik oordeel, dat. bet van meer dien; 
zal syn, als ik op het einde dezes werks. een generaal re- 
gifter agter het laafte Deel voege, ofte gelyk de beroem- 
de Hr. Commelin op den Hortus Malabaricus gemaakt 
beeft zyn Flora Malabarica, ik ook-alzo op dit werk be- 
Jebryoe ya f er Amboinenfis , waar by dan teffens, 
et geen ik bevinde uytgelaten ofte qualyk geftelt t 
aldaar invullen en verbeteren ff GEN = 
Wan- 


Poma wein t 


WA sk nde METUIT TM» B 2. 99 


re a Se ee Se maa ET 


YA Of GC R^ RT BED’ B «aN. 


Si porro in au&toris Appendice alicui capiti ali- 
quid addendum invenirem, fingulis fuis capitibus 
fubjunxi illa, quae ab ipfo poftea obfervata de- 
prehendi, ex ejus Z/u&uario itidem totum aliquan- 
do inferui caput ‚fi congenerem ibi óffenderem ar- 
borem vel plantam, quae ad hoc pertineret genus, 
fimulque adjeci quibusdam capitibus ebfervatio- 
nes, quas Doét. & Celeb. D. Garcin mecum fu- 
per his arboribus communicavit, quas meis fub- 
junxi adnotationibus, quae omnia in ipfius ope- 
ris examine & perluftratione Lectores varia ad 
capita facile experientur & obfervabunt. 


Magno fatis mihi haec conftitiffe labore, mul- 
tumque temporis fübripuiffe lubens concedo, non 
tamen haec tanti funt momenti , quam ut hinc 
Meditationes Practicas vel ipfum omitterem ftu- 
dium medicum , vel: ut invidorum nonnullorum 
calumnia aliis perfuadere malevole conatur, ip- 
fam hinc me negligere Praxin Clinicam, quin po- 
tius publice profitear fubcefivis horis ac praefer- 
tim matutinis, in quibus alii aliis lucubrationibus 
ac praefertim debacchationibus magis dediti, & 
tamen Practici , vel ex naturali fua pigritia tor- 

idi, & inftar operariorum ob crumenam tantum 

anc nobilem fordide tractantes artem , in lecto 
fuo crapula faepe quafi fübmerfi, vel defidia foluti 
decumbunt, refocillata ac pacata mente me. hunc 
jam exantlaffe laborem , antequam illi evigilantes 
ftertere definant ; itaut nullas perdam horas , quae 
Praxi exercendae deftinatae vulgo cehfentur , atque 
aeque ac aliis ipfi etiam vacare & mihi datum fit, 
quae hic in tranfitu, licet quibusdam minus for- 
te ad rem facere videantur, notare debui, ut 
calumniam malevolorum hominum , quos tamen 
parum curo, licet officiofis fuis ac blandis falu- 
tationibus nos inefcare conentur, & tamen quafi 
amici faepius nobis adftant in Medicorum confi- 
liis, a me depellerem, aliisque candidioribus & 
cordatioribus perfuaderem, vitam bene difponenti 
fatis patere, & quamvis multum temporis fince- 
rasque & abítractas faepe fibi vindicat Praxis Cli- 
nica meditationes , fupereffe tamen fatis tempo- 


ris, fi rite id inpendatur, ad talia etiam ftudia 


excolenda , ac praefertim Nobilifimum illud ac 
fimul utilitate & jueunditate praeftantiffimum Bo- 
tanices ftudium, quod tam arte -vindulo cam ipfa 
Praxi connexum elt, ut fine hujus cognitione Me- 
dicus feliciter , & ex voto artem fuam exercere 


"hequeat, ita ut neceffitate fua ac mutua volup- 


tate non Medicos a Praxi abftrahat , fed ultro ad 
ipfam quafi ducat Medicinam, unde has cavilla- 
tiones, aliorumque focordium & invidorum Me- 
dicorum opprobria nihil gloriae & laudi apud 
finceros & cordatos homines inminuere vel exi- 
ftimationi meae detrahere poffe, quin potius au- 
gere illam, & majores mihi ftimulos addere exi- 
ftimem , nec pluribus eos vel verbis vel argu- 
mentis refutare necefle eft, fed illos tantum con- 
vincam P/inii, noftrique Rumphii exemplis , qui 
inter alia fua munia atque officia, licet a foro 
Botanico prorfus aliena, elegantiflima tamen ac 
praeclariffima fua Opera pertexere, & in medium 
proferre potuerunt, & tamen aeque , ac alii fum- 
ma cum gloria & adplaufü caetera fua exfequi 
potuerunt munera:ita ut, fi propitia fummi Nu- 
minis aura votis meis adfpiret , viresque mihi 
largiatur , ut inter moleftam Clinicae- Medicinae 
exercitationem ad oble&tamentum fimul reliquas 
hujus operis partes elaborare valeam , tanta cum in- 
duftria & cura in publico illas inpertiri adnitar , 
quanto cum defiderio & voto ab aliis expetitae 


ATASAT fuere, 


Wanneer verders in bet byvoegzel ofte de Appen- 
dix van Rumphius by een zeker hoofi/tuk iets aangete- 
kent was daar toe te behooren, 20 heb ik het zelve agter 
ieder hoofiftuk geplaatft , het geen van den Schryver na- 
derbant nog was ontdekt : Uyt zyn Auctuarium ofte ver- 
meerdering heb ik ook dikmaals een geheel hoofdftuk over- 
genomen , wanneer ik bemerkte, dat het een zoort was van 
zodanig een boom , die tot het zelfde geflagt behoorde , heb- 
bende teffens nog eenige aanmerkingen , die de geleerde en 
kundige Heer Garcin my beeft medegedeelt , op zommige 
plaatzen by myne aanmerkingen gevoegt , welk alles den 
Lezer zelfs by bet onderzoek en doorlezen van dit werk 
ligt gal gewaar werden en ontdekken, 

Dat dit my veel moeite en arbeyt gekoft heeft, en ook 
veel tyts ontnomen , wil ik geerne bekennen , dog dit is van 
zo een groot belang niet, dat ik daarom myne overdenkin- 
gen, en de ftudie van de Medicynen vergeete , ofte gelyk 
andere benyders quaadaardig uyt/trooyen „ en aan andere 
eenvoudige tragten wys te maken , dat ik zelfs myn Pra&yk 
daar door verwaarlooze , ik moet derhalven bier in’t open- 
baar betuygen , dat ik myn tyt hier toe beftede in myn les 
dige uuren, en voornamentlyk des ogtens vroeg „ wanneer 
zommige anderen aan andere nagtkortingen en voornament- 
lyk aan de gaftereyen meer overgegeven , en égter de Pra- 
tiyk oeffenende , of andere door aangeboren. luyheit» loch 
en dof zynde, of alleen als werklieden om bun-beurs te 
maaken deeze eedele kont zeer flordig waarnemen , nog in 
bun bedt vatfig ofte half in den dronk nog bedwelmt leggen- 
de als luyaarts ronken, ik dan al met verquikte en onbe- 
nevelde ber[Jenen deeze bezigheden waarneme , en eer dat 
zodanige voor den dag komen, dezelve al afgedaan heb- 
be, zo dat ik hier door van myn dagelykze uuren niets 
verlies, en met andere egaal de Prattyk kan oeffenen ; dit 
heb ik in `t voorbygaan moeten aanroeren , fchoon zommigen 
zullen denken , dit niet zeer ter zaak te dienen ‚om my van 
den lafter van zodanige benyders en quaadaardige te ver- 
ont/chuldigen , welke ik egter weynig agte , al {choon zy my 
dikmaals door hunne nederige buygingen en vleyende compli- 
menten de oogen zoeken te verblinden, enals groote vrien- 
den my in de byeënkom{t der Pra&icyns voorkomen, op dat 
ik aan andere opregter en eerlyker lieden mogt aantoonen, 
dat fchoon de Praëyk veel tyt en ook ferieufe en bedaarde 
bedenkingen vereifcht , evenwel nog tu[Jentyts genveg ove- 
rig is , als men die wel befteet en aanlegt , om andere ftu- 
die nevens die waar te nemen , en voornamentlyk de voor- 
treffelyke en aangename kenniffe der Kruydkunde , die 
met zo een nauwe bandt aan de Medicyne verknogt is, 
dat het onmogelyk is zonder deszelfs kenni[]e een gelukkig 
Prattizyn te zyn, en na wenfch die kunft wel te oeffenen, 
die door haare nootzakelykheit en onderlinge ontdekkinge en 
bevalligheit in plaats van een Pra&izyn van de ftudie der 
Medicynen af te leiden ‚daar veel eer die toe opwekke , en als 
van zelve tot de oeffening van de zelve aanleiding geve; 
zo dat ik door deeze laftering en verwyting van andere 
nydige Medicyns in plaats van myn roem en agting by 
eenvoudige en eerlyke lieden te verminderen, dezel- 
ve agte veel meer te zullen aanwaffen, en my daar 
toe aantezetten , waarom ik my vok niet verder zal ophou- 
den met zodanige door. meerder woorden ofte redenen te 
wederleggen , maar om dit te beveftigen alleen aantoonen, 
en die overtuygen door bet voorbeeldt van Plinius en onze 
Rumphius , die tuf]en haare ampten en bezigheden, ge- 
heel geen overeenkomft met de Kruydkunde hebbende , eg- 
ter zodanige voortreffelyke en heerlyke werken hebben kum 
nen wytvoeren, en voor den dag brengen, en teffens haare 
bedieningen nevens anderen met lof en luyfler waarnemen, 
zo dat, wanneer de Almagtige my verders begunftigt 
met kragten en gezontheit te verleenen, onder de laftige 
waarneming des rrattyks ik als voor een uyt/panning de 
overige deelen dezes werks met zo veel opleitenheit en 
naauwkeurigheit zal tragten in bet ligt te brengen, als de 
beminnaars van deze wetenfchap en ftudie de twee eerfte 

„en deelen, 


P UR AE F 
fuere, mihi ex animo gratulabor , & fatis mer- 
cedis accepifle videbor pro cura laboriofo huic 
operi inpenfa, fi juftis peritorum hujus {cientiae 
precibus, fatisfiat, & illi, qui aliquam porro uti- 
litatem humano generi falutarem adquirere fi- 
bi ftudent , hoc non defraudentur thefauro. . In- 
terim L. B. hos priores operis Rumphiani tomos 
tanquam fübfequentium prodromos accipe , inque 
tuos ufas partim ad obleétationem , partim ad com- 
modum tuum iis fruere, üt eo magis ex illis u- 
fain ac vires Indicarumi: harum plantarum difce- 
res, fimulque ad illarum cognitionem pervenire 
liceat , fubfequentes autem exfpeêtare te jubeo, 
quam primum reliquae tabulae eo pertinentes 
exornari & elaborari poterunt, dum interim fpes 
me fovet, ut errores, qui forte in quibusdam ir- 
fepferünt.locis, quemadmodum aberrare huma- 
num’ eft, benevolo animo ac faventibus oculis 
aequi Leëtores praetereant atque emendent, in 
quo omine defino profpera quaevis & fortunata 
ns ex animo adprecans. I Rt 5 


Valeté, 


Dabam XX OBobris 
MDCCXXXX. 
Amftelaedami ex 
E 
N SER mh san 


er Fan 


AT Te Zo GY 


deelen, als een voorafgaaf der volgende. zien te voor/chyn 
komen , welke indien ik verfiaa, dat met zo veel genoe- 


gen en toejuyging werden ontfangen, als veele met verlan-, 
gen en genegenbeit, gewen/cht hebben die te erlangen, zo, 


zal ik my rekenen en agten voldaan te zyn voor de groote 
moeite en arbeydt, die ik aangewent en befteedt hebbe, 
op dat het verlangen van de leergierige en nieuwsgierige 
oeffenaars en kenners der Kruyden mogt voldaan werden, 


en die geene „die iets nuttigs en heilzaams voor bet Men- 


Fchelyke geflagt tragten te bezitten „daar van niet zouden 
ver fleken blyven; gebruyk onderwylen deze twee cer fte dee- 


len tot uw vermaak en voordeel , zo veel gy bevindt daar 


door te vorderen „om verders tot de kenni[]e en het gebruyk 
der Indifche gewafJente geraken , en verwagt de volgende , 


zo dra bet doenelyk zy, dat de overige plaaten daar toe. 


. behorende klaar gemaakt kunnen werden, hoopende , dat 
gelyk het menfchelyk is te veylen; de misflagen die hier 
en daar mogten ingefloopen zyn , met een gunftig oog de 
goedgunflige Lezers „ zullen overzien en verbeteren, 
waar meede ik eyndige , aan de Lezers alle heil en voor- 
poet met een genege hart toewenfchende. 


' | s 2 Vaart wel. 


lix ene E i nme € i > ` 
Sri cu 
> hing Acn „2% n Ean af 


reden oy tea Ce E 
LEE e LEE za Ast 


A 
rrote-w $ " ep dée pech Za ` 
4 VEE Adak D RIE $ ya 2 x eee f 


ext pt 


Wee Ari hind anda iW n° ^ 


FRATRI 


damen 


> ^ € 
i tr re ien — "o vr 


F RATREIG A RLS $ LM; O 
JOANNT BURMAN N o, 


HERBARIUM AMBOINENSE 
GEORGII EVERHARDI RUMPHII 


In lucem publicata emittenti: ' ` 


Ros tandem Liber eruditi `; 
... Adfpicit lucem fugiens tenebras , ) ' 
‚ Quis tot annorum. fpatio jacebat. 7 

obser waasi Abditus- ante, 


sm pereo 
d 


"Tantus aeternum latuiffes a? |. — 
‚Nate fi preffüs labor s inde, docto) 
Non levis jactura fuiffés orbi; 17 


sso} Nec reparanda: 


Nunc ubi prodit-, frutices. & herbas , 
Quas gr Amboina fovet; recenfens, 


~ Commoda cunétis ; 


Nec mori Auctorem patietur Indos 
„Inter Eoos, mem & remotos, ` 
m his femper quoque erit fuperftes 


mein sage Nomen in oris: 


Nam fibi famam variis perennem ` 

Et decus fcriptis peperit , futura ~ 

doe legens mirabitur ; efferetque 
e Laudibus aetas ; 


EST Illud 


e ue ar 
S X 
j 


^ Hlud in primis opus has méretür; ` 
„Quod tuo , Frater , bene Perpolicam 
Editur jam nunc ftudio , , notisque » 


JAmpli&cartmA "` 


Sufcipis magnum , fateor, laborem, , en 


a XA ` 


. Dignior fed cui magis aut petita 
` (Abfit hinc livor) manus admoveri 
| Non porn: | 


4. rm 


Quippe fion tantum validis fü ged) 
Omne morborum genus & malorum: 
Doctus es faccis, miferisque promptam. 


Ferre medelam ; 


dc an 


OCC HE a bag 
ie Mean EE Sapte nin. 


"eg ibi doses x Së 
Quas loci "s ubicamq SCH 
Maximae vn Rie à javentd í Hoi 


e La id 


"E è p 
SAU rer, 
“a ze e 6 is 


mo e 


< "Nofcere curae. 


Hoe probat Zeylnicus anreisgüe Ó 
“Ile Thefaurus , Decadesque raras O 


Africae’ plantas quibus intuendas ` 


‘Pluribus poffem ; mihi & liceret; 


Laude té dignum celebrare, Ted non 


- xs opus verbis; documenta rerum - 


di nemo Sant ubi praefto. 


Perge fic artem: medicam ; fimulqüe 
Frater , herbarum ftudium tueri ; " 
Ut facis , vultuque. meos benigno: 


Perlege verfus. 


FRANCISCUS BURMANNUS 


= FRATRI. 


YA k ee ee er CSR 
Et et se te eg 


m 


, Yy) 
Wa 
d Qo 
sy Ar red 
abe ge SSS 
357 


N 
N NN 
NN 
NN 


u d 
A 
alita 

Á (st 


AEW me 
"ma" LI 
ENT A ` VT m 
A Bi BA aA! 


i 


YA H 
Fu 
Ý | 

TIGHT 


FRATRI OPTIMO; CONJUNCTISSIMO, 


JO. HART BUR HAN NO 


Medicmae Dolori, & in Horto Amjtelaedamenfs Botanices 
Profeffort mer itiffimo 


HERBARIUM AMBOINENSE 


v IRI R Gk E 6 I.I 


GEORGII EVERHARDI RUMPHII 


E tenebris in publicam. lucem vindicanti, ac Latina 
civitate donantt, 


Roum PHIADE, Elyfüs qui nunc felicia campis 
Otia, curarum | pondere | liber, agis, S 
Aeternumque nemus referato lumine luftras ; 
In quo perpetui tempora veris habes: 
Spirat ubi tepida geniale Favonius aura, 
Et viridi femper gramine ridet: humus: 
Hic ubi Bonannos Aldrovandofqüe falutas, 
Et celebri Alpino te fociate’ datur ; 
Hic ubi Brinckiadas Pifonefque inter oberras, 
Haerentem his lateri Marcgraviumque vides: 
Aut Swammerdammo comitem te jungere gaudes, 
Teque pio amplexu Rhedia dextra: fovet, 
Heroafque inter fimiles frondentia Tempe 
Incolis, inluftris non-minor umbra chori. 
Si qua tamen veteris te confcia gloria laudis, 
Et fubeant curae te monumenta tuae; 
Si qua catenati teftes te Ícripta laboris, 
Et vigilis moveant fcrinia dokta manus; 
Gnave fenex, quondam Naturae Myfta-larentis 
Optime, de Stygia tolle palude caput. 
Surge age Taenarii recidivus fedibus Orci, 
Atque oculos fapero lumine pafce tios, 
Ecce meus Batavis tibi brachia tendit ab oris 
Frater, & hofpitii jure fruare rogat, 
Oraque ab Eoo tibi fole perufta levabir, 


Tofta falutifero frigore membra fovens. 
ERR KK HH : Nec. 


Nec tibi, quae Gänges vel praebuit Indus Hydafpes, 
Pocula ab inmundo flumine crafla dabit; 
Amftelides vitreo fed quae de fonte miniftrant 

Naides, aut puris naviger Ya vadis, 
Sed neque BuRMANNI penetrale, fubire recufas, 
Quosque tibi referat laetus adire lares 7 
Nec dubito, quin fit pietas accepta futura, 
Quam cineri praeftat fedula dextra tuo. 
Invenies illum fcriptis incumbere totum , 
Grataque reliquiis folvere jufta tuis. 
Offa rogo vix rapta tuo, monumentaque bufto, 
Né tibi: bis mifero mors fübeunda, legit. 
Interitura fitu taboque natantia foedo 
Membra, Machaonia vix reparanda manu, 
RuuPHIADAE liceat. quo. poft;fua fata: renafci, 
“ Conligit, & vitae reftituiffe. parat. 
Scilicet hic herbas folitus mifcere falubres , 
Et Medico morbos pellere. rore. potens... 
Ur tibi Lethaeis emergere detur. ab undis, 
Pe&ora Phoebaeo! numine. plenus, adeft, | 
Jamque tot Herculeo -congefta . volumina. nifa; 
A carie & longaspaene fepulta moras = 
Scriptaque Cimmeriis fine- vindice: prefa tenebris, 
Et tineis: lautam. forte, datura dapem, . 
Eruit e latebris in. dias luminis.oras,  — 
Exhibet & cultu. corifpicienda | novo. 
Nec tantum patrio fermone degentibus offer ferr win 
Sed Latii ‚par er dat. ibi =; 
Et laceras operis partes, m ehr 
Digerit, in numeros refticuitque fuos. - 
Quique prius fenio fractus, vel lumine. caffus, 
Obfitus ac longi fordibus ante. fitiis ; 
Et truncata mifer , ceu Virbius, , ora gerebas 3 


De Styge Tartarea jam reyocatus ades. . 
Namque meus vitam „„ lucemque; decafque j juventae, . 
Paeonia Frater reddidit arte. tibi. | 
Androgeona ferunt quondam de faucibus Orci 
Sic Polyideas eripuiffe. manus: > e z 
Sic & Amyntoriden Phoenicem luminis orbum 


Phillyrium narrant . reftituiffe Senem. 
Exfere 


dee 


EIN ` 


 Exfere te, Buurg redivive, Ereboque relicto 


In fuperas gaude te remealle domos: 

Reliquiis gratare „tuis: Epidaurius heros 
Quam tulit Hippolyto, fert: tibi Janus opem. 

Per te nunc Oriens noftrum- migravit in orbem, 
Et fpolium Batavis India > ceflit agris. 

Maeret & a Belgis fubdu&as Africa: plantas; 
Quofque fovet frutices ubere terra finu. 

Amftela Memnonio conlectas aequore conchas, 
Eoamque fuis Tethin adoptat aquis. 

Per te jam mundi extremo: fab Sole repofti 
Et maris & terrae vifcera nuda patent. 

Praefertim A M801NAE ratas dolet infüla gazas, 
Et tot montanis praemia’ ducta jugis, 

Atque orae fecreta fuae, ‘fecreta ' profundi, 
Vindice te praedas adferuiffe manus - 

Gramine te’ r populaffe, 3 & frugibus arva , 
Frondibus arboreas‘ & fpoliafle comas; 

Quidquid & eximinm condebat inhofpita hs 
In Batavum per te plorat abiffe” folum." 


` Haec & plura quidem; Rowe HT, debere fatetur, 


Acceptumque «tibi patria. noftra refer. 
Sed neque confuluié magnis, ut’ oportuit; anfis, 
Egregium ` latebris dam male condit opus: 
Obfcuroque premens damnatas catcere ' chartas 
Paene fuit meriris- ‘invidiola ts 439 æ 


At bene, quod € caecis | tot tiple perire ruinis. à 
Non fuerit Jani dextera paffa mei! 


Sed tenebris follets tanti: monumenta” laboris 
Eripit, & luci vindicat illa ' "novae. 
Adfertorque’ venit, ne rudere Tqualida ` foedo 
Cum domino jäceant tota “fepulta’ fuo, 
Gratulor hanc meritis tibi, „Jans, e ` adcedere laudem, 
Carmine, fraternus quod “mihi di&at "amor. 
Poft alios foetus, gnavae “molimina dextrae, 
Additur haec titulis núnc quoque palma” tais, 
Et poft "Taprobanae quas profert infula plantas , 
Quafque- alit ín gremio ‘terra Libyfla fuo, 
Defcriptas nitido, quantum datur, ordine ;-laurus 


Tertia nunc doctis ftat tibi parta comis, 
xoxo 2 KKK 2 Jamque 


Jamque acuunt Auêtor tibi materiefque laborem, 
Datque novos ftimulos ille vel illa cibi. 
Munere jamque tuo "revocatus & excitus umbris 
Incipit a toto Rumerrus orbe legi. 
Nil aufu potuit fieri: praeftantius illo , 
Jane, vel ingenio dignius effe tuo. 
Sorte tua felix laetare, atque aufpice Phoebo 
Utere, nam coeptis adnuit ille tuis. 
„Cernis ut Amftelio ludens Zephyritis in horto 
Tot florum externis dotibus aucta finum, 
Comta peregrinis faveat. formofa. coronis ,: 
Teque facris Myftam gaudeat elle fuis. 
Jamque alacres certant tibi nectere ferta Napaeae , 
Et Dryadum adplaudit laeta. per arva chorus. 
Maenalius pinu praecin&tus cornua Faunus, 
Et calami felix Pan Tegeaeus adeft. 
Silvicolaeque. omnes ; & agreltia numina; Nymphae | 
Dant inmortali praemia leta manu. Ee. 
Ac vario meritas referunt tibi carmine ‘grates, — zee 
Et celebrant laudes, quo decet „ ore tuas. 

At Stygio pectus malefanum foeta veneno 
Invidia, anguineo cinctaque crine capnt, 

Artibus ingenuis, &- honeftis livida facts. ` 
Cedit, & in. latebras: antraque , tetra fugit. ` 

Quam comes infequitur > laterique adhaeret amico : 
Defidia, invifos & petit aegra fpecus. | 

Nil virus nocuiffe fuum, nil tela nec UUNGU aa 
Aut meritis .quidquam demere e Paff tnis. | 

Et rumpatur iners Livor, tabefcat Erinnys , = 
Condat & in tenebras Diva profana caput. 

Tu modo Row PHIADAE vigilatas. promere curas, - 
Turaque Apollineis, JAN E; litare focis, | 

Et bene de Batava fic Chloride perge mereri, 
Aegraque Paeonia membra levare. manu: _ | 

Amfteliaeque decus longum , te vindice, Florae. = 
Vernet, & umbrofas exferat alta. comas. | 


X 
fr 
PN 3 
in — 


em ág 


„PETRUS BURMANNUS Junior. 


VIRO CLARISSIMO, EXPERTISSIMO, 


J O-A NN IFA N N O, 


Medicinae Dottori, & in Horto Medico apud Amfteloda= 
menfes. Profellor: Celeberrimo , 


QUUM DIU DESIDERATUM OPUS 
VP ROPE MRG Ng 


GEORGII EVERHARDI RUMPHII, 


Plinu Indici nomine ab Academia Naturae Curioforum ornati , 


. Quod Herbarium Amboinenfe infcribitur, in Latinam 
Linguam converfum publicae luci exponeret. 


Qo; furor, O! Batavi; quae tanta infania, cives! 
Aegrotasque movet mentes manifefta Phrenefis! 


Nec caros Patriae fines, nec blanda Parentum 
Ofcula, nec focios dubitatis linquere fidos! 
Quis furor, O! Batavi, fragili vos credere ligno, 
Perque vagos pelagi flu&us , per mille procellas, 
Perque aeftus, rabidó quos Sirius evomit ore, 
Vifere diverfo terras fub Sole calentes! 

. An Deus, aut ratio vos tanta fubire pericla 
Inpulit, & vitam praefenti exponere leto? 
An quid Diva Parens gremio Natura recondit, 
Aequore quid medio, media tellure repoftum 
Quid gerat, Eois dioc mira crearit in oris, ` 
Occiduis ignota locis; ignotaque prifcis, ` 
Prima fuit vobis cognofeere cura, laborque ? 
Haec fi cauffa viae foret unica, credite, pulcris 
Numine propitio ceptis Deus ipfe faverer. 
llle Deus, tumidi qui temperat aequoris undas, 
Solus & iratos novit componere fluctus, 
Per varios cafus, horrendaque murmura ponti, 
Nec nocitura tamen, dextra cohibente furorem, 
Duceret ipfe ratem, & fcopulos vitare minaces, 
Et brevia A fyrtes, celeri malefida carinae, 
Optatosque daret tutis contingere portus. 
Non imo jam monftra mati fürgentia, non jam 
Aeoli fratres referato Carcere milli, j 
Non fubitus puro colle&us in aethere. nimbus 


Terrerent claffis focios, puppisque magiftrum. 
X X % X H X H H Me 


\ 


Me miferum! quam diverfo vos impete ferri, 

Nec ratione regi, fed. caeco turbine volvi, 

Quisque dolet, Batavae quem tangit gloria gentis, 

Et decas aeterno celebrandi nominis ore. 

Non vos laudis amor, nec honefta cupido fciendi, 
Non quae mortales Superis exaequat, & alta 

Aftra fuper, coclumque fuper regnare potentes 
Diva dat humanam exutos fapientia fortem, 
Deferere antiquos, & vafto quaerere ponto 
Incitat ignotos commifla nave penates. 

Vos trahit unus amor, fed amor fceleratus, habendi: 
Vos aurum, & fulvo quodcunque eft carius auro, 
Et niveo capiunt gemmae fplendore ‘cornfcae , 
Et qui: duritie ferroque ignique reftítit , | 
Adlicit extremos adamas pretiofus ad nie | 
Scilicet ut quos nafcentes mapalia primum 
Pauperibus videre habitata Parentibus olim, 
Nunc reduces Pario infanas de marmore moles, 
Et regum aequantes. Palatia fplendida villas; 

Et nemora Aemoniis non inferiora ` ‘Viretis, . = 
Mobilis heu! nimium'fortunae figna, ftruatis; 
Ut domus argento rutiloque ut fulgeat auro, 
Artificique manu pictis ornata tapetis; - 
Conjugis ut fufcum nataeque monilia collum, 
Foedatamque cutim ferventi folis ab aeftu 
Circumeant Tyrio. (aturatae murice veftes ; 
Utque auro currus famulorum turba nitentes, 
Et rapidis tractos oneret numerofa quadrigis; ; 
Et quae praeterea luxus monumenta nefandi; 
-Haec demum vos cura coquit, mentesque fuperbas 
Verfat, & infomnes adigit traducere-no ae 
Sed vigilem ingenuas anımum excoluiffe per artes, 
Et pelagi, & terrae, coclique fecreta tueri, 
Praesentemque Deum minimis agnofcere in eue 
Docta quidem ftudia, at non fatis ubere frusta | 
Dicitis exhauftos mactare maligna labores, — — 
Quum neque (amma fuos ad munera tollere alumnos; 
Nec foleant nummis inplere potentibus arcam, 

O! animae viles, onerofaque pondera terrae! 

O! capita auriculis decoranda rudentis afelli ! 

Non ita tu, meliore lato praecordia ficte, 
RuxrurADE, abftrufos Naturae. docte receffus . 
Rimari, atque oculis luftrare fagacibus, intus . 
Quod denfo fapiens occlufum cortice fervat. 


ët , 
FEB. E 
S Sæ E 


BL ah : 3 


Monte n 


DARP TIENDA pen — 


Tu monumenta tibi magis aere petennia & auro 
Erigis, & nullo. morituram tempore nomen, 

Tu tibi divitias, quales faftidit ineptum 

Vulgus, & inpuro calcat pede, colligis amplas; 
Et fpoliis alio gaudes ex orbe relatis, 

Quae neque tempus edax , neque magni dextra Tonantis, 
Nec rapiant ftricto minitantes enfe latrones. 
Quam fequeris prifci follers exempla magiftri! 
Cui fimili ftudium dedit inclarefcere fama, 

Et par inpofuit tibi do&a Academia nomen. 
Quin etiam fato non multum difpare preffi 
Mortales veftro docuiftis uterque periclo ; 

Quam pede fufpenfo via fit tentanda, > manuque 
Haec facra follicita quam fint tractanda , piaque, 
Ne fixos hominum male cauta protervia fines 
Tranfeat, at ftolidos compefcere difcat-ut anfus: 
Hic namque ue mows M Vefevi 


j fu mente ae 
Vindi@am Natura parans, nec iniqua, peremit: ` 
At tibi, dum pelagi latitant quae mería {ub undis, 
Lynceisque oculis. in condita vifcera terrae 
Infpicis, & caecam. penetras.te matris. in. alvum * 
Mox aciem tenebris obtundit, & anxia, ne fe 
Nudatam videas; caflım te sgh reddit: 
Sed licet illa tuum letalia tela vibrárit 
In caput, & corpus Lethaeo merferit amne, 
In tua fcripta tamen nil juris poflidet , inpos 
Perdere , Rumruracis congefta volumina cutis , 
Pofteritas quae fera olet, . .gnavumque . laborem S 
Attonitis ventura anit mirabitur. aetas. 
Sed meritis unum deerat, Vir Maxime, tantis, 
Scilicet ut. do&um tandem prodiret i in orbem 
Magnae molis opus, dü vix praeclarius ullum, 
Seu iuftam rerum feriem feu pondera fpectes, | 
Quod ítirpes, Amboina , tuas, & femina, fractusque h 
Et frutices,- vario, floresque colore faperbos 
Enarrat, medicos BE: fideliter ufus, 


wu oA LP La. 


Notte fed Selen & caecis Se abl latebris 


+ /ffe&aque Ciromeria caligine trifte- gemebant: 


Jam neque damnato folvendas carcere chartas 
Reftabat fpes ulla fuper, lacerumque cadaver 


Gaudebant tineae totum & confumere blattae. 
: KKK KKK - 


Non 


Non tulit hoc animi generofo percitus aeftu 
BuRMANNUS, Medicas cui Phoebus tradidit artes, 
Et dedit Herbarum vires, ufumque medendi ; 
Nominaque, & faciem facili depingere dextra, 
Amfteliaeque decus juflit, dotesque tueri 
Chloridos, & morbos procul inde arcere malignos. 
Ille ut RUMP uracı monumenta ftapenda laboris 
Viderat, & foedo fquallentia membra timebat 
Deperitura fitu y cupit haec , potiturque cupitis. 
Jamque Machaoniis perfanat vulnera fuccis, 
Fractaque reftituit, difperfaque colligit, omnes 
Abftergens maculas nitidamque inducere formam, 
Et cultu decorare novo, mox vefte Latina 

Induere, & dias emittere geftit in auras. 

Si quis adhuc, Row? ur, fupereft tibi fenfus in agris 
Elyfiis, foetusque tui te cura Parentem 

Tangit, & humanos non averlaris honores, 

Gaude forte tua, nec define pectofe grato, 

Candida, quae meruit; Jan o perfolvere vota. 
Quumque dies aderit , fed ut adfit fera precamur, 
Qua fortunatas veniet novus hofpes i in oras, 

Laetus adi venientem , & amicam porrige dextram zA 
Et comitare Virum per amoena vireta locorum, 
Utque falutarit Proavos, carumque Parentem, ` 
Infixisque diu conpreflerit ora labellis, 

Duc hilarem ad Magnos, parilis quos gloria campis 
Intulic, Heroas , & ovantes foedere fasto 

Repetite exactae dulciffima tempora vitae. 

Nos quoque , fi quid id eft, laudes, BURMANNE, canemus 
Quo decet o ore tuas: pia nec ceflabimus unquam. | 


Id tua namque je 

Me tibi, teque mihi quae dudum vincla ligarunt , 
Et nifi fatali non diffolventur in hora: 

Quodque tui exiftic documentum infigne favoris: 
Scilicet omne tuum eft, quod, plantas Africa tellus 
Dum dat, & in filvis, & confita margine ripae 
Arbor erit, totoque tuus liber orbe legetar, ` 
OosTERDYKIADUM vivet per fecula nomen. 


JOANNES OOSTERDYK SCHACHT. 


a. 


er 


PETE eg 


- 


DTR WEEET toe 


Av A VN DEN 


WELEDELEN, HOOGGELEERDEN HEERE, MYNEN 
VEELGEACHTEN NEEVE; 


JOHANNES BURMANNUS, 


Der Medicynen Dokter „Hoogleeraar in deKruitkunde te Amfterdam , Lid 
van het Keizerlyke Kweekfchool der Onderzoekers van de Natuurkunde, 


Toen zyn Weledele het Amboinfthe KRuITBOEK van RUMPHIUS 
in het licht gafa; | 


Non ego te meis. 
Chartis inornatum fileri ; 
Totve tuos patiar labores 


Impunes~"¥ane,” carpere lividas 


Obliviones, ; 
HORATIUS, 


€ Burman! zoem der braaven, 
Was’: dan uw yver niet genoeg, 
Ens avonts laat, en s morgens vroeg, 
Zot heil van ryk en arm te flaaven? 
Wast ni niet. genoeg voldaan uw plicht, 
Als gy de E. treed. int gezicht, 


De-ziekten wyken doet vant bed van wwe kranken, 


Door heilzaame Artfeny van welbereide dranken? 


| Of bad uw hand geen lanwerblaaden‘ 
Genoeg , tot Ki van uw un, 
Geplukt uit Amftels Kruiden-twin ; 
Vermaart door zoo veel. planten, zaaden? 
`k Lie hoe elk kruitje,"t hooft opffeett , 
: Als uw verflaut zyn wasdom kweekt Se 
En 's zomers yurig -leert-den aart , gedaante , en krachten , 


Van al wat Oof en Welt om flryt hier Pzamen brachten. 
LEI ZI d 


^t Schynt neen; gy wilde ook op de vlerken 
Van arbeit, uw verdienden bof 
‘Noch verder voeren dan dees Hof 
Beflooten in te nauwe perken; ; 
_ Uw geef} vloog dus met [nelle vlucht, 
Van Ampel naar een reimer lucht y” 
En deet door naarfligheit den Aziaan verbaazen , 
Als by ww yver zach op duizent planten aazen. 


*) Verwondert my niet dat ge uw leeven, 
O Burman! en uw dierb’ren tyd, 
Dus hebt aan bezigheit gewyd, 
Dat niets u meer vermaak kan geeven. : 
Dan onyermoett den Peren trap., 
Van wysheit,.kennis, werenfchap , ` 
In weerwil van den drom der Meiser : 
Van dach tot dach, kon ^t zyn, noch hooger op te treeden. 


My. ss bewufl hoe ded len Looten ; 
Ut BuRMANS wydberoemden Sam; 
Wiens bloet tot hier geen e einde nam s; 

Noit laftige arbeit heeft verdrooten. - à 
O neen! dat loffelyk geflacht, ` — 
Heeft fleets gepoogt met alle kracht, 

De woefte is het muitziek hooft ze pletten , 

Py eerlants troon te zeiten. 


Die roem doet myne 1 pois, | | 
Een reeks van. 4 BURMANS, VIR 200 00 fro, 
Hun vlyt ten onzen befte Schonken ; 
dan welken kant myn 008 zich keert, = a 
4 Vind not een BORMAN ongekert, — 
`t Zyn all’ Hoogleeraars, of die ^t waardig gym ie weezen, 
ZIP Mannen boven ^t peil van wA ren ver an Ë 


Zoo 


LEE ETTEN 


Zoo leven na bun dood de namen 


Der Burmans, de zoo troaw hun plicht, 
Aan Hollants Schoole, of die van ^t Sticht, 
Betoonden, en een. eer bekwamen, 
Die door oprechte dankbaarheit , 
Noch flraalen vol. van luifler fpreit , 
Als ^t laate nageflacht fraag hoort hun lof gezongen; 
rx Juichend Koormuzyk van duizeut, blyde tongen. | 


Zoo mocht my in myn jeucht gebeuren, 
Uit "s gryzen PETRUS wyzen mont, 
Wiens kennis nimmer weerga vond, 
Te fmaaken dallerzoerfle geuren; | 
Als by my nodigde op ^t. onthaal 
Van zum re_Griekfche,.eu.Roomfche taal, 
Dan voelde myn a verflant zyn Heen vermoogen groeien, 
Als hy het met den dauw van wysheit, kwam befprocien. 


Myn Nimf te “zwak den lof ve gingen, =" 
Dier Vraagbaak van de wetenfcbap , 
Vreeft met een roekeloozen flap, 
In Febus heiligdom te. dringen; 
Maar Juecht. hem om dees laaffe "s 
EL X neen haar dankbaarheit , voor kunfl ; 
Zy ziet zyn abide hooft met 200 veel loof belaaden , 
Dat daar geen plaats meer is voor haare larwerblaaden. 


Zoo ziet m’ u. ook met vajie febreeden , `V 
O-Burman! Amfels Hippokraat ! -. / 
Der .kranken wiffe toeverlaat / 
Op *t loflyk Spoor dier Mannen treeden ; 
dls men uw oordeel en verflant, 
Uithlinken ziet aan allen kant, 
Of als uw vlyt ons toont in 200 veel wyze boeken, 
Een Khat; dien uw v verm? uit kruiden weet te zoeken. 


decode. Ý S O ed [e 


O edle kennis, waard te looven ! 
Hoe koflelyk is nw bezit! 
Ons leerende de kracht, en^t pit, 
Den kruiden ingeflort van boovens < 
O allernutfie Wetenfchap 1 ` 
Gy onderwyft ons heilzaam zap, 
Ten trooft van `t ziek-bed, en een talloos heir van kwaalen, 
Door ^i vuur van fyn verflant uit kruit; en plant te haalen. 


` 
Laat and’ ren dan uw roem benyden, 
En knaagen aan uw dereen hf, ` 
O Burman! zk vind ruime fof, 
U dankgezangen toe te wydenz‘ 
Ik durf in myne Poézyy : 
Ontbloot van alle vleiery lm 
Den Kruithof aan de £ driemaal gelukkig noemen, 
Wyl by op ^t groot ‘bezit van uwen "dienfl mach roemen.: 


Ja laat d’onwetenheit vry tieren, 
En vitten op uw deftig. werk y | = 
E: zroofs ut dmt zeg rechte: o, 
Om uw verd: enflen hoog Te vieren; $^ UNA ul 
Want wylze i in kennis voor a zwicht, 
Staat haar uw werkzaamheit í mi licht, 
Zy wilde uw as arbeit graag met laflerfmet bevlekken en, 


Om door die a D il TT erg je bedenken 


Waar wiert "er ost, een man: gevonden TER NN 
Op wien de nyd niet beefs “gewed? | 
` Maar een bedaart, en wys gemoet, 
Stoort zich aan geen gebas van honden. 
Vaar dan maar afg, voort, myn Print! 
En zach uw RUMPHIUS zich blint, 
Als by dees’ kruiden zocht i in Anboins wyde perken j 


Loo zie de nyd zich bli Ht op uw beroemde werken. 


JAN ei oium 


HERBARII 
AMBOINENSIS 


LIBER PRIMUS. 


Qui continet arbores, quae fructus 
efculentos ferunt , ac culturam 
humanam requirunt, 

E- 


pe 


Pag. ı 
HET AMBOINSCHE 
KRUYDBOEK. 


HET EERSTE BOEK. 
Begrypende alderley Boomen , die 


eetbare Vrugten dragen, en door 


Menfchen gehavend worden. 


CAPUT PRIMUM. 
PALMA INDICA MAJOR: CALAPPA. 


Uum Parma Indica, five Coccus plerumque pri- 
mum in confpectum veniat iis, qui ex mari in 
' Infulas Indicas appellunt, & frondofa altitu- 
dine inter caeteras caput exferat arbores, ita etiam 
jure ac merito princeps Herbarii hujus Amboinenfis 
habenda eft: Saepius quidem ab alis ante me jam 
dudum fuit exhibita & depicta, neutiquam tamen in 
totum defcripta , immo etiam forte aliquid reftabit 
poft meos & aliorum labores amplius de ea detegen- 
dum: Natura tot dotibus illam inftruxit ; ut nequa- 
uam. inferior fit vera PALMA; five DACTYLIFERA, 
e qua in Opere noftro nullam facimus mentionem , 
uum in India plerumque exotica fit; Verum quum 
almae genus Indicum in multas fpecies fit divifum, 
hic certos dabimus characteres; quos cunctae fpecies 
inter fefe tanquam certa figna affinitatis gerunt ; & funt 
‚Primo „ quod omnes Palmae fimplici ac recto. trunco 
fefe erigant, qui in certos annulos feu articulos diyi- 
ditur, nec unquam laterales ramos emittit , nifi in 
fummo cacumine , ubi hi ex uno quafi centro tan- 
quam in orbem explicantur , idi őz unica fpecie, 
quae in junceam arundinem exerefcit, ROTTANG vocata, 
& ab omnibus arboreis fpeciebts penitus diverfa eft. 
Secundo, Rami non funt lignofi; fed fpongiofi , & 
fere herbacei , folia itidem multum ab aliis arborum 
foliis difcrepant, nec laterales habent coftas, fed Ca- 
rici fimilia fant, atque ab utraque ramorum parte fibi 
opponuntur. ` 

Tertio , T'runci lignum etiam diverfum eft a natura 
aliorum lignorum , externa enim facies magis corti- 
cem refert, ex firmis & in itudinem extenfis fila- 
mentis compofitum, quum interna medulla fit admo- 
dum fungofa ac mollis, fibi invicem tamen ubique 
jundta. 

Quarto, Uti hoc genus nullis lignofis gaudct ramis, 
ita etiam neque crafläs aut lignofas agit radices, fed 
earum loco plurimas firmas , & intricatas emittit fibras. 

Quinto, Et quum nullos habeant hae arbores ramos, 
hinc fructus e ie ex trunci vertice proveniunt, aut 
eo loci ex peculiari racemo. 

Sexto, Omnes quandam attrahunt per truncum hu- 
miditatem ad fummum , quae ex incifione aut vulnere 
tam trunci, quam fingularum ramificationum elici po- 
teft, quaeque plerumque potabilis eft. 

Palma Indica igitur optime in tres dividitur claffes , 
Iv. Nucifera, 22. Vinifera, 3%. Farinifera eft. 


Nucifera iterum plurimas habet fpecies , quarum 
duas tantum defcribam praecipuas, majorem nempe 
& minorem, ut alias mihi nondum cognitas omittam , 
vel faltem paucis commemorem verbis. 

Major eft Indorum PALMA , plerumque Coccus, in 
tota fere India Arbor CaraPrvus dicta, quae in tribus 
primis defcribitur capitibus; minor eft Nux Favr&r, 
vel Arvor PINANG: 

ARBOR CALAPPUS itaque, five CoccrFERA altiffima, 
& erecta eft arbor, firmo ac re&o trunco proveniens, 
haftam erectam , five Piceam referens , haud jucundi, 
nec elegantis adípectus , caeteras plerumque altitudine 

erans arbores. , ; 
runci cortex ligno neétitur, aut cum co unitur, 
inaequalis, atque in multas incifiones feu annulos di- 
om. J. ; vifus, 


HOOF D'S TUK, 
COCOSBOOM,CALAPPA. 


Angefien de Palma Indica of Cocosboom ges 
meenlyk ten eerften in "t gefigt komt den geenen, 
die uyt Zee de Indifcbe Eylanden naderen , met 

zyn kruyn boven de andere uyt/teekende , zoo ma by met 
reden tot den. Kapiteyn van dit Ambons Kruyd-boek ge- 
field worden. Hy is wel dikwils, en van veele al lange 
voor my afgemaalt , dog nooyt ten vollen befcbreven. Sa 
zal mifjchien na myn, en andere baar moeyte nog veel over- 
Jebieten aan. #yne kenniffe te ontdekken : De natuur beeft 
bem met 200 veel gaven werrykt, dat by geenfints beboeft 
te wyken den regten PALM ofte DADEL-BOOM, waar van 
wy in ons Werk geen gewag maken, dewyl by in Indien 
meeft uytlants is; maar aangefien dit Indiaanfche Palme 
boomen geflagt zig in veele zoorten verdeelt y x00 zullen 
wy. bier eenige merktékenen zetten „ dewelke alle zoorten 
onder malkanderen als teekenen van maag {chap bebben; en 
zyn dere. a fi 

Ten eerften.- Alle deze febieten op met een enkelde regte 
Slam, die in zeekere trappen verdeelt is, en geene takken 
heeft tot in den opperften top, daar by dezelve rondom in 
een kring uitbreid, bebaloen een zeort , die tot een biesag 
tig touw word, Rottang genaamt , dog veel van de boom- 
zoorten ver/chillende. 

2. De takken zyn van geen boutagtige , maar van een 
Sponfieufe, en bykans kruydagtige fubftantie, de bladeren 
wer/chillen ook veel van andere boombladeren , bebben geene 
dwarsribben , maar zyn bet fny-gras gelyk, en flaan te 
nies van haar takken. d 

3. Het bout des flams verfcbilt ook veel van ander bout 
in nature, want bet buytenfte gelykt meer een fcborfe , 
uyt grove enin de lengte geftrekte draaden gemaakt, maar 
binnen is bet gant/ch voos en week , dog over al aan mal- 
kanderen valt. 


4. Gelyk deze zoorten geene boute takken bebben , 260 
bebben/e ook geen dikke en boutagtige wortelen , maar in 
derfelver plaats vele grove en verwarde vefelingen, 

5. En vermits zy geene takken bebben , zoo waffen de 
vrugten altyd uyt bet opper[le van den flam, of daar om- 
trent uyt een byzondere jteel. 

6. Alle trekkenfe eenige vogtigbeyt door den [lam na bo- 
ven toe, die men zoo uyt een quetfure in den ftam, als uyt 
byzondere fieelen tappen kan, en dezelwe is gemeenelyk 
drinkbaar. 

De Indiaan/che Palm-boom dan wort gevoeglyk in drie 
ordens verdeelt: 1. Nootdragende, 2, Wyngevende, 3. Meel- 
gevende. 

De Nootdragende beeft wederom veele zoorten, waar 
van tk maar de twee voornaamfte befchryven zal, te weten 
groote en kleyne, op dat ik andere my nog onbekende zoor- 
ten, ef wytlate „of maar met weynige woorden aanroere, 

De groote is de Indifche Palm-boom , in't gemeen 
Cocos-boom, en in water - Indien Calappus-boom ge- 
naamt ; zynde de materie van de drie eerfte Hoofdftukken: 
en de kleyne is de Nux-Faufel of Pinang-boom. 

Zoo is dan de Calappus-boom, een zeer hooge fleyle ` 
Boom, met eenregten fiyven ftam, een opgeregte pieke, of 
Sparre-boom verbeeldende , en flegt van aanfien , met zyne 
lengte gemeenelyk andere Boomen overtreffende. 


De fcborffe des ftams is aan bet bout vaft, of met: bet 
zelve een, oneffen, re in veele trappen of leden verdeeld, 
~= die 


2 HERBARIIAMBOINENSIS 


vifus, qui ex vetuftis ac deciduis componitur foliis, 
nec completum efformat circulum, fine ullis latera- 
libus ramis usque ad trunci verticem ; Arbor ftatim 
a prima juventute naturalem habet trunci craffitiem , 
quum fpithamam aut pedemtantum fit alta, & quum hic 
juftam acquifiverit craffitiem , tali modo excrefcit in 
altitudinem fexaginta, feptuaginta, octoginta & ultra 
pedum, plurimae tamen vix excedunt altitudinem fe- 
xaginta pedum , non perpendiculares funt hae arbo- 
res, fed paulo inclinant , ac fi lapfum minarentur, 
vel haftas incurvas referunt; quum nulla tamen in 
trunco obfervetur curvatüra, excepta ea, quam ple- 
rumque paulo fupra radicem habent, & per quam ar- 
bor eo inclinat, quaeque efteo loci, ubi ul- 
tra duos pedes eft craffa, reliqua trunci parte rectam 
habente lineam. 

In vertice rami in orbem jun&i extenduntur, adul- 
tiores nempe inferiores, & oppofiti, atque ad dimi- 
dium dependentes, juniores vero oblique eré&i : Ho- 
rum omnium ortus in trunco conne&itur , uti radii ro- 
tae fibi invicem ar&e ad centrum junguntur , ibique 
firmum conftituunt caput. Folia haec ad fuum ortum 
funt fpithamam lata, poftea fubito conniventia, re- 
liqua eorum pars tantum pedem & ad finem vix bra- 
chium craffa eft, a duodecim usque ad fexdecim pe- 
des funt longa, ad inferiorem atque internam partem 
foliorum rachis eft femi-excavata inítar canalis, ubi 
ab utraque. parte ad foliorum ortum ora acuta eft, 

uae ad finem fenfim magis fit plana, ab infima vero 
eu extrema parte rotunda, Fo , atque aequalis. 
Horum materies non eft lignofa, fed fungofa, tenax, 
atque juncea, immo fere herbacea , ita ut ab aliis 
ne non rami, fed folia, & proprie foliorum 
alae vocentur; rami hi, fi virides fine, terne aibi- 
cant, & herbacei funt, fi veruftiores atque e 
funt tenaces atque filamentofi , externe quidam viri- 
des funt, quidam vero flavi.  . 


SCHER 


Quisque ramus in fuo ortu ad extremam ejus par- - 


tem fibi accumbentem habet pilofum quendam con- 
textum inftar lintei eraf, ac ventofl, ad femipedis 
longitudinem, qui in adultioribus ramis feparatus eft, 
& dependet , lingua Malaicenfi Torremaas vel Runut 
dicta (cujus reliqua nomina poftea defcribuntur) Rami 
hi per tres aut quatuor pedes ab eorum ortu funt 
did reliqua illorum pars inveftitur longis anguftisque 
foliis rachi fuperius defcriptae annexis, quae optime 
cum Carice conveniunt : Sunt enim tres & tres cum 
dimidio pedes longa, ultra duos pollices lata, laminae 
enfis fimillima , verum non funt acuta, vel fcabra, 
fed laevia, aequalia, ac firma, fine ullis lateralibus 
venis , fed ex multis filamentis longitudinalibus fub 
exteria epidermide decurrentibus compofita: primum 
flavo-viridia inftar Filicum, dein inftar Graminis viri- 
dia..Folia haec in junioribus ramis ad fummurh primo 
connivent , inftar libri femiaperti, dein erecta expan- 
duntur, ultimo dependent infra ramum ‚ qui chara- 
&er plerumque non eft notatus ab iis , qui arborem 
hanc antea depinxerunt, Sr dila: RS Ln s 
Ita etiam haec folia aliquid peculiare habent, quod 
contra naturam aliorum foliorum eft, fcilicet quod 
firmum ac lignofum nervum per medium decurren- 
tem gerant protuberantem ac flavum , fingulo folio 
infra hunc nervum paululum contra&o , & ad fuum 
ortum dupliciter concreto, ita ut inverfum appareat 
folium , quod etiam arboris commodo infervit : fi 
enim erecta effent folia, tunc depluens aqua ibi fta- 
gnaret, ac nimis gravem excitaret ramis molem. 
Ortus junioris rami cum annexis foliis fequenti mo- 
do perficitur. Ex verticis medio longus ac reétus in- 
ftar cornu erigitur furculus, quietiam fagitta vocatur 
octo circiter pedes longa , Dum inftar fubulae ad 
extremum anguftata, externe obfcure viridis, interne 
pallide flavefcens, quae fenfim fefe in folia albicantia 
explicat, quae tempore virefcunt, Ora peculiariter 
Malabaris dicta, & inter alia Papyri loco adhibetur , 
quem in finem etiam ufurpatur , uti & ad alia etiam 
commoda poftea indiganda. Ex ejus vertice inter ra- 
mos alius eraffus exoritur caulis oblique erectus, in 
mucronem definens, ad medium latiffimus , inftar 
facci feu. vaginae efformatus , rotundo- compreffüs , 
eum duobus angulis, duos cum dimidio, immo tres 
pedes longus , brachium feu pedem craffus, & compo- 
fitus ex cortice craffo, externe obfcure viridi , juxta 
longitudinem ftriatus, qui faccus in omnibus Palma- 
rum generibus latine SPATHA vocatur ad fimilitudinem 
Ehirurgici cujusdam inftrumenti. x . Hie 


Liber I. Caput 1. 


die de oude en afgevallene takken maken, en geen volko- 
men kring Guten, en ‚voorts zonder eenige zyde -takken , 
tot aan "t opperfie vaniden Stam: de’boom zei ftraks van 
jongs af de gewoonlyke dikte zynes Stams, namentlyk van 
een hon o voet: boog, en ale die de beboorlyke bardigbeyt 
gekregen heeft, ryft by-daar mede xoorop , tot de boogie 
van 00, 70, 80, en meer voeten , dog de meefte komen 
niet boven de 6o ; zy flaan niet lood-regt, maar een wey- 
nig bellende , als of zy vallen wilden, of gelyk een half ge- 
velde Pieke, zonder dat men eenige kromte aan de Stam 
ziel „ bebalven dien. bogt.,. dien ze. gemeenelyk boven de 


wortel bebben , en waar door den boom bellende word, ol. 


waar by Tuym twee-voetemdikiis , zynderdeirefb van den 
Stam regt. 


. 


` 

In den top Doan de takken by malkander in-de-rondte uyt= 
ge/preyd, te weten de oudfte, en onderfte over dwers , en 
balf bangende, de jongere febuyns en overeyfid ` Haar al- 
ler voeten ftooten in deze kruyn t’famen, gelyk de Spaaken 
van eeu rad in de nave , of dompe malkanderen digt omvat- 
tende , en daar door een digten klomp uytmiakende : by baren 
oorfpronk zynze wel een (an breet , dan daar na Jchielyk 
toevallende , zoo Matt de refb-maar veer: been y. en Aant 
voorfie omtrent een arm dik, ván twaalf tot zeftienvocten 
lang , aan de bovenjte of binnenfte zyde-xynxe' balf-bol , 
gelyk een geut, met een foherpe kant te weerzyden „-daar 
de bladeren ftaan, na-wooren toe-allenxkens vlakker , aan 
de onderfte of buytenfle zyde rond , kaul' en effen: Dezer 
Jubflantie is geen regt bout, maar voos , taay en: biesag- 
tig 3 ja Jebier kruydagtig , daarom zy by andere Autheu- 
ren gene takken , maar bladeren , em de eygentlyke bladeren 
vlerken of wieken genaamt werden; aan de groene takken 


" van binnen wit en &ruydagtig , aan. de drooge dradig en 


E Ë 
EEn 


ERE ansa. 


e groen, zommige geel. 


Er x 


Yder tak beeft by zyn oorfpronk , aan de büytenfte zyde, 
digt tegen bem aanleggen een bairig geweef y gelyk ydel en 
grof linnen , ter lengte van een en een balve voet „’t welk 
aan de oude takken afgezondert en: wat afbangt:, in ’t 
mak da genaamt Torremaas, (zyne andere namen vind 
men ‘bier na befchreven) , de takken zyn-drie of vier voeten 
van baren oorfpronk kaal en bloot, de reft aan Wederzy- 
den bezet met lange fmolle bladeren aan: de woorfchreve 
Jmalle kanten flaande , die men beft met bet Snygras ver- 
agnes want zy zyn drie, en drie eneen balve voeten 

ang, Tuym twee duymen breed, de Kling wan een degen 
gelyk, dog zy zyn niet /nydende , nog ruyg, maar Ka 
glad en ftyf, zonder eenige zyde adertjes , maar met veele 
draden , die onder de buyrenffe buyd in de lengte looper, 
eerft geel-groen als Paaren, daar na gras-groen. Aan de 
jonge takken ftaan ze boven den tak wat amen. luykendei, 
gelyk een half geopend boek, daar nare -wytgebreyd, ten 
laatfien bangen ze beneden welk kenteken gemee- 


nelyk niet: merkt: 3 die bem voor ‘deezen 
uyigeteekent be bben. 


EE EE 
Gs * S Lao j 


. Zo bebben deeze bladeren nog iets byzonders en tegen 
de natuur van andere bladeren, namentlyk een ftyve boutag- 
tige Zenuwe, die ddor de midden loopt , boven uytpuylende 
en geelagtig , xynde ieder blad beneden deze Zane een 
weynig t’famengeboogen , en by den oorfpronk dubbeld 
t'famen-gegroeyd, 206 dat ze verkeert Jcbynen te flaan , 
"t welk egter den boom tot gemat dent 7 avant 200 ze op- 
waarts geboogen [Londen , zoo zoude bet Regenwater daar 
in blyven flaan , en de takken te-zeer bexwaaren. ar 
. Den oorfpronk van een jongen tak met x ı bladeren ge- 
Jcbied , of it aldus ; uyt bet midden van de krinn komt een 
lange regte Scheut of boorn voort, men noemt bet ook een 

Ji yi by de acht voeten lang , van vooren toegefpitft of fpits 
toelopende als een Elfe , van buten donker-groen', van 
binnen ligt-geel, of flroo-geel „ en breyd zig allenxkens in 
witagtige bladeren uyt , die meter tyd groen worden, in 
' byzonder op °t Mallabaars Ola genaamt , dienende onder 
anderen in plaats van Papier, om: daar op te fchryven:, 
en tot meer andere dingen, als bier na zal gezegt worden. 
Uyt deszelfs kruyn tuffcben. de takken komt een andere dik- 
ke est voort, ‘eyes overeynd flaande en van agter en 
vooren tocgejpit/t , in de midden breedft , als een zak of 
Jebeede geformeert , uyt den ronden plat gedrukt , met twee 
Kanten, twee en een balf en drie voeten: lang , een arm of 
been dik, en gemaakt uyt een dikke buydt van buyten don- 
ker-groen, in de lengte geftreept, welken zak men aan alle 
Palmgeflagten in ’t Latyn Spatha noemt, na de gelykenis 
van een zeker Chirurgyns Inftrument. „Dit 


* 


ger x 


se zás 


_terne, 


1, Boek. I. Hoofdft. 


.. Hic furculus tam faccus, quam ipfe flos, Malaice 
dicitur MajAxc generali vocabulo. Vagina vero Ca- 
wan & Cumin, lingua Amboinenfi Umin, & Belgice 
SCHUYTJE, five cymba. Hic faccus fefe aperiens intus 
exhibet collectionem funium longorum tam aréte fibi 
invicem incumbentium & prementium , ut trigoni 
omnes fint , pallidi feu albicantes, atque inftar fpica- 
rum extenfarum fibi invicem junctorum , numero a 
viginti quatuor ad triginta communi ac medio ftilo an- 
nexorum. -Poft hujus aperturam oblique hae fibrae 
extenduntur , quarum fingula pedem aut fesquipedem 
longa, ad finem inftar angüis incurvatur , extrema 
haec, ac longiffima fibrarum parsin fe arctiffime occlu- 
dit plurima albicantia, acuminata capitula inftar grani 
tritici, quae fefe aperiunt in flofculos , compofitos ex 
tribus acutis, & craflis petalis, intus continentes fta- 
mina fex albicantia , quae proprie funt flores hujus 
arboris, fed quae ftatim decidunt, nudum relinquen- 
tes ftilum. ge 

Ad pofticam & incurvatam pedunculi partem tiniini 
feu duo corpuscula plana; ac lata inftar verrucarum funt 
fita, quae prima funt fructus rudimenta , quorum quae- 
dam faepe etiam decidunt , immo faepe totus talis pe- 
dunculus etiam nudus, & omni fructus germine orbus 
apparet: Racemum hunc floriferum quidam feripto- 
res inproprie cum Caftanearum' julis compararunt , 


ac delineatores talem etiam depinxerunt, quod vitio-- 


fum: Haec arbor Caappus quinque aut fex fimul ta- 
les gerit MaJancs, feu racemos , quorum quidam com- 
pletos dant jam fructus , alii femi - completos , alii 
vero flores tantum primum gerunt, atque alii non- 
dum aperta oftentant florum capitula. Oise talis 
racemus communi vocabulo Portugallico vocatur R Æ 
mo, Malaicenfi RANcké, Amboinenfi- VIRI Urren, 


‘ac fimul decem, duodecim ad fexdecim completos 


producit fructus, feu nuces, verum hic terrarum raro 

lures, quam duo aut tres fimul tales racemi fuos dant 
ruêtus , atque in totum triginta circiter nuces totius 
arboris coma fuftinet. In India veteri, atque aliis 
regionibus plures tamen gerunt nuces, a quinquaginta 
ad feptuaginta, & ultra unica arbor; mirandum certe 
eft, quod tam graciles, fed tenaces admodum pedun- 
culi tot graves fuftinere queant fruêtus ex tam alto, & 
uti videtur, debili trunco dependentes, praecipue in 
hac regione ventis adeo obnoxia. 


Memoratus MAJanein duos alitur & adhibetur fines, ` 


vel ut-fructus gerat, vel ut potus ex eo eliciatur, de 


quo in pofterum dicendi erit occafio. Si arbor ob fru- 


us tantummodo colatur, tum natürae committenda 
eft; ut Majanc fponte fefe aperiat , flores explicet , & 
nuces efrormet. Fructus autem ex iftis verrucis feu 
tuberculis provenientes primo. funt inftar malorum 
fubrotundorum ‚externe. 
magis fiunt, ac virides. Co 
acquirunt magnitudinem , ex: 
que inaequales, quidam a parte za 
oblongi, éz acuminati, prout fibi invicem arée in ra- 
cemo junguntur, atque premunt, omnes tamen parte 
antica foveola feu umbilico notati : Quum mature- 
fcunt, viridem -iterum amittunt colorem , atque in 
luteum inftar Cupri flavi tranfeunt, immo quidam etiam 
rubefeunt inftar aeris rubri , quod notandum de vul- 
gari nuce Calappus: fünt enim quaedam, quae virides 
permanent, aliae albentes, aliae flavae, aliae ruben- 
tes feu cupreae , uti in fequenti capite ad quamlibet 
notabitur fpeciem. Singula autem nux ad pofticam 
ejus partem coronam habet ex tribus vel quinque 
fquamis compofitam, nuci ar&tiffime accumbentem 5 
quae acaulis fere eft, atque ad racemum ipfum feflilis, 
tam arce ac firmiter autem ipG adhaeret, ut ne magna 
‘quidem vi avelli poffit, ; z^ 

 Fru&us autem, five Nux Indica, Cocos plerumque a 


trian 


‚noftratibus, ut & Calappus dicta, fi completam acqui- C 


SUM magnitudinem „ex fe spire oe 5 Ya compo- 
nitur partibus. Primo obduciturfpongiofo cortice duos 


igitos craflo, externe glabro, uali, eft- 


veltres d 


que rubens, velex indicatis conftans colori us,trian- 


gularis, prona parte obtufus , fovea plana notatus. In- 
r jnux recens fit, albicat, fungofa, nec mul- 
tum eft fuccofa, vetufta vero coloris rufi, arida pe- 
nitus eft, ac pilofa , externa etiam tum cute rügofa 
ac fufca : Sub craffo hoc. cortice putamen invenitur 
vel nux proprie dicta, craffitie cranii humani, primo 
lactea, mollis, ac cartilaginofa, lignei coloris, poftea 
oiléa, & nigricans, cui memorati pili corticis de- 
fcripti 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


rona plani, alii: lagis een men/eben hooft, uyt den ronden wat drieboekig en 


3 


Dit uytfpruytfel zoo wel den zak „ als de bloemé, noemt 
men in't Maleyts Majang met een generale naam: de 
Scheede in ’t byzonder beet Cawan en Cumin, in ’t Am- 
boins Umin, en in 't Duyts Schuytje. Dezen Zak í pen- 
berftende , vertoont van binnen een bondeltje lange fleelen 
digt op malkanderen gelegen, en malkanderen x00 druk- 
kende, dat ze driekantig worden, bleek of witagtie , als 
lange ayren , flaande vier en twintig of dertig aan een 
middeljteel: nat openen breyden ze bun ftraks over dwers 
uyt : Lynde yder ayre een of een en cen halve voet lang, 
agter wat bogtig, of flangformig, het vvorfle en lang [ie 
deel is digt bezet met witte toegejpitfte knoopen „ als tarwe 
koorns , die bun openen in kleyne bloempjes, gemaakt van 
drie fpitze en dikke blaadjes , en binnen niet zes witte 
draatjes „ dewelke zyn bet eygentlyke bloeyfel van dezen 
boom, dog vallen allegaar na "t openen terflont af, nala- 
tende den bloóten baart: 


Aan bet agterfie of Nange-formige deel dezes feels ftaan 
een of twee platte breedagtige wratten , dewelke zyn de 
eerfte fchepfels van de vrugten, waar van ook NOX zom- 
tyts eenige afvallen, te weten; aan de agterfte Jieelen, 
want aan de voorfie komt niets voort , ook vind men ge- 
beele fteelen , daar niet eene vratte aan voortkomt. Dezen 
bloeyenden tros bebben zommige Schrywers zeer oneygentlyk 
by het bloeyfel van Caftanien vergeleken , en de Teyke- 
naars ook zoodanig afgemaalt, "t welk een abuys is; yder 
Calappus-boom draagt teffens Dyf of zes voeten van zulke 


 Majangs en troffen, waar van zommige volwalfene Vrug- 


ten dragen , zommige balfwaffene , zommige vertoonen 
eerft bet bloeyfel , en andere zyn nog ongeopend: yder tros 
int gemeen met een Portugeefe naam Ramo, in ’t Ma- 
leyts Rancké, op Amboins Niri Utten genaamt, draagt 
teffens tien, twaalf, en zeflien volwaffene Nooten, dog 
van zulke troffen ziet men hier te lande niet meer, dan 
twee of drie teffens vrugten dragen , en de gebeele kruyn 
met omtrent dertig nooten beladen, : In oud Indien , en 
andere Landen, dragen ze evenwel meer , te weten vyftig, 
zeftig , zeventig , en meer aan een boom, zynde te verwon- 
deren, dat -xulke-ranke, dog zeer Ws y Herd s 300 veel 
zware Prugten konnen dragen aan zulk een boogen en na 
den febyn ranken fiam , en dat nog in zulken gewelt van 
winden, e 


De voornoemde Majang voed men tot tweederley eyn- 
den , of om Vrugt te dragen, of om Drank daar uyt te 
tappen, van °t welk bierna zal gezegt*worden. ` Als 
men den Boom alleen om de Vrugten wille havent, zoo 
moet men de natuur begaan laten, en den Majang van 
zelfs laten open berfien , bet bloeyjel uytbreyden ,- en daar 
aan de Nooten formeeren. De Vrugten uyt de voornoem- 


. de Vratten voortkomende , zyn eerft rondagtige Appelen , 
van buten witagtig , daar na worden ze langwerpig en 


groen: de volwaffene gewinnen of bekomen de grootte van 


buykig , zommige van vooren plat , zommige langaverpi- 
ger, en wat toegefpitfl, na dat ze malkander-aan den tros 
drukken, dog allen van vooren met een kuyltje of navel: 
de rypen verliezen de groene koleur weder , en worden geel- 
agtig , als geel Kooper, zommige ook roodagtig , als bleek 
Kooper , t welk-te verflaan is van de gemeene Calappus- 
nopt. Want men vind e ook, die doorgaans groen DIS 
ven, andere witagtig, andere geel, rood, of koperver- 
wig, gelyk in't volgende Capittel by ieder foort zal ge- 
zegt worden. ` Jeder Noot beeft agter een kroon Van drie 
of «yf groote [chubben gemaakt, digt tegens de Noot aan- 
leggende , en fcbier zonder tel; digt aan de tros aanzit- 
tende , dog zoo taay en vaft, dat men ze met geen geweld 
daar kan afrukken, 


De Vrugt nu of Indifcbe Noot , in "t gemeen by de onze 


OCOS-NOOT , en CALAPPUS- NOOT enaamt, ma baar 
velkomen wasdom, beeft de volgende deelen: Eerft is ze 


omgeven of omvangen met een fponfieufe bolfler , twee en 


drie vingeren dik, van buyten glad, effen, kooperverwig, 


ef van de voornoemde koleuren, als gezegt s Wat drieboekig, 


van voren met een flompe tuyt „en bet voorfchreeven kuyltje: 
Vanbinnen aan de verfebe Noot is ze wit, JPonfieus , en 
niet zeer zappig ; aan de oude is ze ros , gant/ch droog , en 
bairig; wanneer ook bet buytenfte vel gantfch rimpelig, 
en graauw werd: onder deze dikke bolfter groeid de [chaal, 
of eygentlyke Noot, in de dikte van een bekkeneel , eerft 
week, krakebeenig , en boutverwig, daar na been-bard A 
en zwartagtig , waar aan de voornoemde: bairen vam de 

A 2 bolfter 


4 | HERBARII AMBOINENSIS 


fcripti adneGtuntur, verum ab iis liberata ac denu- 
data nux poliri poteft in fplendentem & eleganter 


nigricantem colorem, uti in Europam faepius adduci- g 


tur in Cyathi formam exftruêta. Hic nucleus , feu 
nux interna longe aliam praebet figuram in adultiore 
quam in prima aetate, quum oblonga eflet, fed jam 
rotunda facta, atque inaequalis, & in apice latiflima 
eft, ibique triangularis, a poftica autem parte paulo 
tenuior facta in rotundum definit caput, veficae effor- 
mans fpeciem, vel ollae cujusdam , ad magnitudinem 
capitis infantis, quibusdam in regionibus etiam exce- 
dentem. In anguftiffima ejus fuperficie , ubi pedun- 
culo fuit nexa, tria obfervantur orificia haud aegre 
faciem Cercopithecae referentia, primo enim rotun- 
dum confpicitur foramen, ad digiti minoris craffitiem, 
quod fub caule ponitur ac perforatum eft, atque ejus 
os repraefentat ; fupra hoc duo aliaoblonga inveniun- 
tur orificia inftar femi-plenae Lunae nec perforata, 
quae oculos iftius animalis mentiuntur. Hinc plurimi 
putant aü&tores , nucem hanc denominationem fuam 
in lingua Portugallica accepiffe, verum ftatim in fub- 
fequentibus meliorem ac magis vero accedentem hu- 
jus denominationis originem fubminiftrabo. — _ 

In lioc putamine continetur liquor nobilis , inftar 
lymphae purae , dulcis admodum , frigidus , ac ju- 
cundi faporis, acfi pauxillum facchari aquae foret 
mixtum , quo putamen hoc adeo eft repletum , ut 
nux intumefcat, &, fi recens aperiatur , tanta vi li- 
quor inde exilit , acfi per phon emittatur, & 
tanta quantitate, ut pro duobus fufficeret liquor ho- 
minibus : quodque mirandum eft, fi apertam infpi- 
cias, videtur tamen adbuc plena liquore , indicio , 
quod antea ultra tonum fuerit extenfa, nunc autem 
relaxata: Hoc autem intelligendum eft de nuce adul- 
ta feu completa, cujus tamen putamen adhue eft 
molle, ac cartilaginofum , quodque pauca hactenus me- 
dulla eft repletum, quumsejus lympha fuaviffima eft, 
& aptiffima pro potu cenfetur; quadruplex enim 
hujus obfervatur diverfus fapor pro diverfa aetate , 
in nuce enim juniore liquor eft dulciffimus, fed pau- 
lulum falfus ; in adulta, fed adhuc tenera, quae pro- 
prie Calappa Muda vel Moeda dicitur , memorati & 
optimi eft faporis; in veteri vero , cujus putamen jam 
eft offeum, aufterus atque acidus; in vetuftiffima ite- 
rum dulciffimus, ac rancidus, fed ineptus pro potu. 

Internae defcripti putaminis fuperficiei adcrefcit 
- fubftantia quaedam albicans, feu medulla, eodem fere 
modo, ac tartarus cadis, que in junioribus nucibus, 

uarum putamen molle eft, pennae anferinae cras- 
itiem habet, quaeque eft pellucida inftar: glaciei , 
mollis, ac mucaginofa , quae ex manu fofbillari po- 
teft, tempore autem haec excrefcit ad digiti minoris 
craflitiem , albiffina, dura, ac cartilaginofa, inftar 
Corylorum recentium fructus , cum quo etiam fapore 
convenit , fed dulciore atque humidiore : Medulla haec 
in vetuftiffimis nucibus adeo indurefcit, ut non nifi vi 
dentibus conteri queat, vocaturque Nucleus Calappae , 
feu ejus medulla, Malaice [fi € i 
Calappae, quae, fi tenera, ac forbilis, a 
citur Liplap, a Malaicenfibus Calambir. 
junior optime fapit, ac refrigerat, crudus fi comeda- 
tur, qui per cochlear facile a putamine feparatur. , 
vetuftior vero , & induratus ad varios adhibetur ci- 
bos, de quo Caput tertium latius agit. 

uo nux fit vetuftior, eo durior ac craflior fit nu- 
cleus, donec digiti acquifiverit craffitiem , tum definit 
crefcere, ac fuperfluus liquor marcefcit, atque muta- 
tur in parvum quafi pomum ovale , fimile putamini 
exteriori, pyriforme , externe flavefcens ac rugofum, 
interne album, fungofum, leve, àc fi faccharum fpu- 
mofum effet; dulcis fatuique faporis , & ingrati. 

Parvum hoc pyrum (feu alter nucleus) neutiquam 
in nuce ipfa crefcit , quamdiu ex arbore dependet, 
vetuftiffima licet , fed quum delapfa fit, & peraliquod 
tempus humi ftrata , vel domi affervata, vel aliis fi 
fit fufpenfa arboribus, ut plerumque fit cum iis, quae 
terrae committendae funt , & ubi tam diu aflervantur. 
Illud Latine dicitur Pyrum Calappae, Malaice Tombo, 
& Tomboan h. e. furculus vel germen. Plerumq 


mque Jpruytfel: Het bangt ordinair aam "t boven 


fupremo jungitur orificio, per quod etiam furculum 
emittit brevem, albicantem & conicum; qui Malaice 
Matta, h. e.'gemma vocatur, ac digiti minoris arti- 
culum longus eft. Quum liquor adhuc in nuce fuper- 
eft, hoc conquatiendo obfervari poteft; tempore 

autem 


Liber I. Catut I. 


bolfter vaft bangen, dog daar van gezuyvert kan men ze 
polyften „ waar door ze fchoon zwart en blinkend word, 
elyk men ze in Europa zomtyts tot verfcheyden drinkvaten 
gemaakt ziet. Deze dop of inwendige Noot beeft een an- 
der gedaante in de oude dan in de gebeel jonge, daar ze 
langwerpig was, maar nu is ze rond en buykig, en na de 
Jpitje der vrugt toe op "t breedjt „ en aldaar met een drie- 
hoekige wervels agter loopt ze wat finalder toe in een ron 
boofd , Nader de gedaante van een Blaas of Kook- 
potje , nog al in de grootte van een kinderboofd , in zommige 
Landen ook grooter. Boven op aan "t fmalfte eynd, °t welk 
na den fteel ziet, bebben ze drie gaten , niet qualyk verbeel- 
dende bet aangezigte van een Meerkat ; «vant eer! ziet men 
een rond gaatje, daar effen een pink in mag, regt onder 
den fteel [Laande „ "t welk doorgaat, en den mond verbeeld, 
boven dit zyn nog twee andere langwerpige gaatjes, als 
balve maantjes, en niet doorgaande, de welke willen 
d'oogen van dat beeft zyn. Hier van meenen veele Schry- 
vers, dat deze Noot in ^t Portugeefch haren naam zal ge- 
kreegen bebben , dog ik zal flrax bier na eenen beteren en 
naderen oorfpronk van dien naam aanwyzen. 


n.k 


Binnen deze fchaal is een edel Zap , als klaar water, 
zeer zoet , koel en aangenaam van fmaak , als of "er weynig 
Zuyker onder vers water gemengt was, en daar van zoo 
vol, dat de Noot gefpannen fiaat , en bet met geweld 
daar uyt/pringt , gelyk uyt een [puyte, als men de jonge 
Noot opend, en zoo veel, dat twee Perfoonen een dronk 
daar van hebben konnen: en dat te verwonderen is, als 
men de geopende befchouwt , zoo fchynt ze nog evenwel vol 
te zyn, een teyken , dat ze te vooren gefpannen was, en 
nu wat geflonkenis. Dit iste verftaan van de volwaffene 
Nooten , daar aan de Schaal egter nog week en krakebenig 


‚is, bebbende van binnen effen een weynig were Kiti e 
ji 


wanneer. bet water op t. Smakelykft en beguaamft is om 
te drinken; want men vind "er wierderley maak aan, na 
baar verfcheiden ouderdom; in de gebeel jonge is bet wel 
zoe, dog wat brak; in de volwaffene , dog nog jonge , 
die men eygentlyk CALAPPA Muda of MoEDa noemt, is 
bet van de voornoemde en befte fmaak; in de oude x daar 
de Schaal al been-bard is, is bet wat rinfcb of zuuraglig ; 
in de geheel oude wederom laf-zoet, en daar by góor , met 
meer bekwaam om te drinken. vr 
‚Aan de binnenfte vlakte oan den voorfcbreven dop , zet 
eid witte fubjtantie, of merg , op die manier , .als den 
ynfteen in de wynvaten , zynde in de jonge Nooten, 
waar aan den dop nog week is, omtrent een Penne-/chaft 
dik, doorfchynend, ysverwig, week en flibberig , `t welk 
men uyt der band opflobberen kan; met "er tyd word bet 
290 dik als een pink , Gier wit , bard , en krakebeenig , 
als verfche Hafenooten , die bet ook aan fiaak fcbier hh 
is, dog zoeter en vogtiger: aan de gebeel oude word bet 
zoo bart, dat men bet niet zonder moeyte doorbyten kan. 


Dit Merg word in "t Duy cb: gena amt © ppus- pit , 
in't Latyn Nucleus, of Medulla, in*t Maleyts Mi Ca- 
lapp WE Weed van’ Cala ; als bet nog jong en 


is, noemen ^t de Duytfche Liplap „ maar de Ma- 


om raauw te eeten, latende zig met een lepel eege de 
Jcbaal affchrappen, maar bet oude en barde word tot ver- 
et koft gebrukt , waar van bet derde Hoofdftuk nader 

Hoe ouder de Noot is , boe dikker en harder dit Pit word, 
tot dat bet de dikte van een vinger bekomt, als dan boud 
bet op, en bet overige water wordemet er td verteert, 


en verandert in een Kleyn Appelken, uyt den ronden toege- 


Jpitfi, gelyk de buytenfle fcbaal is, of Peereformig , van 
ur” is "Nes = val spe: xps Spier 
wit, voos, ligt als /chuym-zu ‚van fmaak mi 
"OE wo ume zuyker van ne mal zoet, 
Dit Appelken waft: geenzints in de Noot , doo lang die 
aan den boom bangt , boe oud ze ook word, maar als dexelve 
is afgevallen, en een tyd lang op de gront legt, of in buys 
bewaart , of aan boomen opgebangen word, gelyk men met 
die gene doet, die men tot bet verplanten bewaren dòil. 
Het zelve noemt men in’t Latyn Pyrum Calappa, in "t 
Maleyis Tombo en Tomboan, dat is gewas of uyt- 
j Je gaatje vaft, 
waar door bet ook een wytfpruytfel zend , kort y wit en ke- 
gel-formig , ^t welk men in ^t Maleyts Matta, dat is Oog 
noemt, omtrent een lid van een pink lang; wanneer nog 
al wat water in de Noot is, gelyk men aan t 
gewaar word: met der tyd verteert niet alleen al dit wa- 
ter 


\ 


leyers Calambir; deze jonge pit is zeer fmakelyk, en koel, - 


ente | 


E ame - 


geg tl mme o 


X. Boek. I. Hoofdft. 


autem non tantum omnis liquor confumitur, fed etiam 
nucleus adeo minuitur, ut nil remaneat, nifi aliquid 
pingue atque oleofum, ac pyrum illud tum omnem 
replet cavitatem , quum omne nutrimentum per de- 
fcriptam gemmam extrinfecus educitur pro forman- 
dis inde fibrillis radicalibus longitudinalibus, quae in- 
ftar vermium albicantium fub gluma ad externam fuper- 
ficiem duri putaminis prorepunt , atque illud retifor- 
mes amplectuntur ; quum pyrum illud etiam exficca- 


‚tur, & fi nux paulo fortius conquatitur, illud ex ori- 


gine fua decidit, & in putamme vacuo auditur, quod 
tum infipidum penitus eft, ac rancidum. Ifta autem 
enfma ulterius excrefeit, ac durum putamen extrin: 
ecus perforat, & furculum novae arboris efformat , 
qui mox virefcit, atque in firma foliola expanditur , 
hic furculus non re&e eo loci provenit , ubi pediculus 
nucis fuit, fed oblique, ac faepe adlatus, unde fi ter- 
rae committatur, ac plantetur, nux femper oblique 
ponenda eft, ut furculus hic rectus excrelcat. ` “ 
Alter ufus Calappi eft, uti fupra indicatum fuit, 
quum fructus inde non defiderentur, fed potum 
inde elici cupiamus , ya fequenti modo acquiritur : 
Primum germen furculi Majang dicti vagina adhuc 
contentum manu fortiter fricatur , unde paululum 
mollefcit, tum funiculis cireum ligatur, ne vagina 
dehifcat ; dein apex abfcinditur ad palmae = 
tudinem , abfciffae parti annectitur brevis canalis 
confectus ex folio Calappi, qui intruditur arundini 
Indicae, feu Bambou , vel, uti in India veteri fit : 
peculiari in ollula continente duas.circiter amphoras: 
Abfciffus hic Majang deorfum inflecti debet, atque tali 


in fitu retineri ramo annexus, tum viginti quatuor 


horarum fpatio exftillat hic liquor, & repletur circi- 


ter bis ifte ollula, vel arundo, tum quotidie lamella 
tenuis illius Majang abfeinditur , ut per novum hoc 
vulnus novus denuo eliciatur liquor, donec totus 


JMajang per hanc abfeiffionem fuerit confumptus. 


„Humor hie inftar aquae limpidus eft, quum primo 


exftillat, dein magis fit ferofus, jucundi admodum fa- 
poris, ac dulcior eft, quam liquor nuce contentus - 
rata acredine linguam afficiens, vel uti Pi. Scaliger 
epide dicit, potatur fapore & a@uofitate, quo irrita- 
tionem illam intelligit, quum nempe hic liquor ali- 
quamdiu ftagnavit , acrior linguam vellicat, dulcedi- 
nem enim per unicum tantum diem retinet, dein fit 
acidus, ac potationi ineptus. gm 


> Liquor hic Latinis dicitur Vnum Palmeum, Portugal- 


lis Vinbo de Palma, vulgo Vin de Palma > in India ve- 
teri Malabaris Sura vel melius Syra , quod originem 


habet a Perfico vocabulo Scbir h. e. liquor, vel po- 


tus dulcis , qui ex arboribus vel fru&tibus deftillat, aut 
colligitur. "Vel ab Arabico | berab vinum , potio , 
Syrupus , Malaicenfibus eft Zoaeca & Towack, 
boinenfibus Tua, quibus vocabulis tamen communiter 
utuntur de omnibus potionibus, quae ex arboribus 
colliguntur. Homines autem , qui eas colligunt ac 
praeparant, dicuntur Portugallico nomine Tiffadores , 
atque opus ipfum Tifar ` noftratibus Belgis Den, 
ad quos ufus hic potus adhibeatur, vide infra apite 
tertio. dU. ; 

Lignum hujus arboris multum ab aliis differt li nis, 
nullum enim p SCH corticem, fed, uti jam 
dictum eft, fibi invicem arde jungitur, externe tan- 
tum corticem quodammodo referens, leve ‚ Cinereum, 
& in certos annulos divifum, qui funt veftigia & reli- 
quiae deciduarum ramificationum. Hi annuli neuti- 

tam totum ambiunt truncum , uti quidam male eos 
elineaverunt, fed tantum pro parte inftar femiplenae 
lunae , ubi tum alter annulus priorem excipit, nullo 


d 


` tamen fervato ordine, nec etiam re&i locantur, fed 
` Oblique in trunco definunt , ita ut adfcendentibus ar- 


borem haud firmum ebeant fulcimentum , prae- 


` fertim iis, qui non adfueti funt: Omnes tamen Indi 


€ , atque excelfàm arborem tam celeriter 
adfcendunt , acfi eam incurrerent fine ullo tamen adju- 
mento. Indi vero aliarum regionum, uti & Amboinen- 
fes, qui non adeo adfüeti funt , illud efficiunt ope reftis 
€x fune confectae , ac pedibus eircumjedtae „qua arbo- 
res amplectuntur ; quod nullus Europaeorum facile 
imitari poteft ;*praeter hanc in dorfo gerunt enfem 
Macbaram dictum Malaicenfibus Parran ‚ tam longum 
ac latum , ut inter confliëtändum loco gladii etiam 
utantur, quo, quum ad verticem arboris pervenere, 
totum 


-Towack, Am- f 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K. Eg 


ter, maar ook bet pit word vermindert, zoo dat fer niets 
overblyft, dan een olyagtig fineer, en bet appelken beflaat 
de geheele bolligbeyd, werdende al bet woedfel- door bet 
voorfchreven Oog na buyten gezonden, om lange wortelt - 
jes daar wyt te formeeren , dewelke als witte Pierwormen 
onder de bolfter op de buytenfte vlakte van den barden dop 
kruypen, en dezelwe Nets gewys omvangen, wanneer bet 
Appelken ook wederom indroogd, en als men de Noot wat 
hard febut , van zyn oorfpronk afvalt, en in den ledigen 
dop rammelt, zynde alsdan gantjch onfmakelyk en garftig. 
Het voornoemde Oog groeyt al verder en dringt door de 
dikke bolfler naar buyten toe , makende een fcheutje voor 
den nieuwen Boom , "t welk [Eraks groen word , en in 
flyve blaadjes zig verdeelt. Deze Jebeute komt niet regt uyt 
op de plaats , daar den feel geftaan beeft, maar Jebuyns, 
en dikwils geheel ter zyden, daarom men in t verplanten 


de Noot altyd febuyns leggen moet , op dat dit fcbeuije 
overeynd’ fta. 


Het tweede gebruyk van dezen Calappus -boom is, als 
geregt, wanneer men geen vrugten daar van bebben , 
maar dezelve tot drank gebruyken wil „ den.welken men on 
de volgende manier bekomt : “Het eerfte uytfpruytfel van ^t 
Aaen Majang genaamt „ nog in zyn fchede befloten 
zynde, word met de band flerk gevreven en geftreken , 
waar van bet een weynig week word, daar na met tou- 
wetjes rondom bexvonden , op dat de Schede niet, en fplyte : 
alsdan Juyt men de fpitfe af omtrent een band breed lang ; 
aan bet seneden eind bind men een kort geutje van een 
Calappus-blad gemaakt , en fleekt bet zelve im een Bam: 
boes of Indiaans Riet, of gelyk in oud Indien ge/chied , 
in een Be, potje, omtrent een paar kannen nats bou- 
dende. en afge/neden Majang moet men nederwaarts 
buygen , en in die poftuur waftbinden aan een tak, 200 
druypt in een etmaal bet voornoemde riet of potje ten naaften 
by twee reyfen vol, dagelyks een dun febyfje van de Ma- 
jang affnydende , op dat door de nieuwe wonde » nieuw 
zap uytgelokt worde , tot dat bet gehele bloeyfel door dit 
ifc dip oci is. Deze vogtigbeyt is mede klaar, 
ais water , ais zy eerft wytkomt, maar word daar na 
ZE, mede zeer fmakelyk, en zoeter dan»bet water 
in de Noot, met een aangename Scherpigheyt op de tóngé 
bytende; of gelyk Jul. Scaliger aardig zegt, by word 
gedronken met Wasik en kragt: waar door by dat kooken 
verflaat , namentlyk, wanneer dit water een weynig ge- 
Jan beeft, en op de tonge Jcberper word , maar zyn zoe- 
tigbeyt behoud bet niet boven dien dag , want daar na word 
bet zuur, en tot bet drinken onbequaam. 

Dezen drank noemt men in ^t Latyn Vinum Palmeum , 
in °t Portugees Vinho de Palma, en in 't gemeyn Vin 
de Palma, in oud Indien opt Mallabaars Sura , of beter 
SY; K nis KA bet Perfiaanfche Schir , dat is zoe- 
ten drank , of zap die u t eenige boomen of vrugten loopt 
of getapt word; of van Arad Sehe WYN , uut 
jroop: in't Maleyts Loacca en Towack, in t Am. 
boins "Tua, welke namen egter ook gebruykt worden, in 
"t gemeen tot alle dranken, dewelke men uyt boomen tapt. 
De perfoonen , die bier op afgerigt zyn, noemt men bier te 
Lande met een Portugeefe naam Tiffadoros s; en bet werk 
zelfs Tiffar , by onze Duytfche tyferen: waar toe dezen 
drank verder gebruykt werd, ziet bier na Hoofdftuk 3. 


Het bout van dezen boom oerfcbilt veel van andere hous 
ten, want "t beeft geene afzonderlyke Jcborffe „ maar is, 
als gezegt , al te maal aan malkander vaft , alleenig van 
buyten een weynig na een fchorf]e gelykende, ligt-graauw, 
en in zekere trappen verdeelt , age de voet/tappen of (toe. 
len geweeft , daar op de afgevallene takken cafe bebben. 
Deze trappen omvangen geenfints den gebeelen Zen, ge- 
lyk bem zommige qualyk afteekenen , maar al eenlyk een 
fuk weegs of balvemaans gewys , en bout daar boven aan 
de ander pe weer een andere trap, dog in geen precife 
ordere, Zy zyn ook niet wWinkelregt met FE ag maar 
loopen fchuyns afs zoo dat men in "t klimmen geen groote 
vaftigbeyt daar op bebben kan, voor die geene die het niet 
gewent zyn. Evenwel alle de Indianen van Water-Indien 
beklimmen deze e en fleyle boomen met zoo een wonder 
bare vaardigheyt, dat ze /chynen dezelve op ie loopen zonder 
eenig ander bebulpmiddel , dog de Indianen van andere Lan- 
den, als mede de Amborkeejen > die ’t nog zoo wel niet ge- 
went zyn, doen zulks met een {trop van een touw aan de 
voeten te binden „waar mede zy de boomen omwvattén , "t welk 
bun geen Europiaan ligt kan nadoen „ daar en boven dragen 
ze nog op den rugge een Hommes , in 't Latyn genaamt 
Machaera , in EE Parrang , zoo groot en breet, 

3 dat 


6 HERBARII AMBOINENSIS Liber I. Caput I. . 


totum racemum nucibus onuftum graviffimis circum- dat ze bet zelve in "t vegten ook voor zwaarden gebruyken 
cidunt, quem ope funiculi demittunt, fi nuces fint kunnen, «vaar mede zy in den top komende den. gebeelen 
juniores, ac potionibus aptae, alias enim per altum rank met die zware Nooten affnyden , dewelke zy met een 
lapfum dehifcerent , vetuftiores vero nuces dejiciunt touwtje aflaten , zoo zy nog Jonk zyn , en tot drinken ge- 
tantum: Tigfadores , qui bis de die hanc adfcendunt bruykt zullen worden, want anders zoudenze van den 
arborem, ac per aliquod, tempus ibi morantur ad li- hoogen wal berfien, maar de oude Nooten later. xë Jiegts val: 
quorem inde colligendum', majori fulcimento pedi- len. De Tiffadores , die dagelyks dezen boom tweemaal 
bus indigent, hi ergo incifiones quasdam faciunt in beklimmen , en een tyd lang daar op Jtaan, om den drank 
trunco ad diftantiam trium circiter pedum, nunc hac af te nemen, moeten wat meer vaftigeyt voor hare voeten 
nunc altera trunci parte, in quibus pedes fuos figunt: bebben, deze dan kappen eenige keepen in*aen ftam omtrent 


In India veteri circumligant craffos funes trunco ad drie voeten van malkanderen, dan aan d'eene dan agn-d'an- * 


fimilem diftantiam, quos clavis infuper firmant, tum- dere zyde, daar in ze de voeten zeiten kunnen: In oud In- 

que adfcenfui faciles funt arbores , fed tantum iis, dien binden ze ook dikke touwen om den ftam in gelyke di 

qui vertigini haud fant obnoxii ; aliis enim fpeetato-, ftantie , die ze nog met fpykers daar in waft maken, en dan 

ribus arduum videtur tantam adicendere altitudinem; zyn ze gemakkelyk te beklimmen s evenwel voor iemand 

hifce vero incolis ultimus memoratus confcendendi die niet duyfelig is, want bet ook den aanfchouwer yfJelyk 

mos penitus eft ignotus. voorkomt , menjcben na zulken boogte te zien klimmen y dog 
| : by deze Inlanders is deze laatfle manier onbekent, 

Mox fub ditto cinereo cortice provenit lignum du- — Straks onder deze graauwe but vint men een bard, 
rum, corneum, ex nigricantibus brevibusac longitudi- boornagtig hout , met zwartagtige en korte draden, in de 
nalibus fibris contextum, quod circa radicem tantae DECH doorregen , t welk omtrent de wortel zoo hard is, 
eft duritiei, ut cuneos recufet, fi non oblique infi- dat de bylen daar van uyt/pringen , als men niet wat fehuyns, 


gantur, durum hocce lignum tres circiter aut quatuor maar regt dwars daar op kapt , dit bard bout is omtrent : 


digitos eft eraflum , fenfim vero ıntrorfum molliuseft, drie of vier vingeren dik, daar na word bet naar binnen 
interna vero fubftantia penitus eft fungofa , leviter allenxkens weeker , zynde de reft niets dan een bros merg , 
fibi mutuo junéta, ac furfum fenfim magis albicat, in dar loffelyk aan malkander hangt. Na boven toe word het 
vertice ad longitudinem trium circiter pedum, ubi allenxkens witter, en omtrent de lengte. van drie voeten, 
ramificatiönes exoriuntur , albiffima eft , ex tenuiffi- regt im den top, daar de takken ontfpringen , is bet fpier- 
mis plurimis fibris fibi incumbentibus conftans inflar wit, van veele dunne vellen op malkander gerolt, gelyk 
codicis papyracei , fubftantia haec tenera admodum een boek papier, zeer teer en mals, van [maak zoet, als 
mollis ac faporis dulcis eft, uti fru&tu$ recentes Co- verfche Haftlnooten , waar van bet hovenfle omtrent drie 
tyli, cujus fuprema pars, tres circiter pedes longa, voeten lang is. Dit ı’famengerolt bout word in "t Latyn 
edulis eft. Interna haecce concreta mafla Latinis Ce- Cerebrum, of Cor Palmae , met een. Griekfe naam Ence- 
rebrum, vel Cof Paimae, & idiomate Graeco tvxépados phalos , in "t gemeen by de Portugeefen , en onfe Natie Pal- 
dicitur, Portugallis vulgo. & noftratibus Palmito & mito, en Palmyt, in 't Maleyts Umput genaamt. 
Palmyt; Malaicenfibus vero Umput. = Plu IA AE Qu KL. eas eo R 

Radix, quo ad magnitudinem, & altitudinem arbo- De wortel, na de grootte en boogte dezes booms, is ge- 
ris, vilis ac pufilla eft, quae eft tantum intricata con- ring, zynde maar een verwarde klomp, en uyt veele, ten 
geries ex multis partim craffis, partimtenuibus,ac ni- deeledikke, ten deele dunne en zwarte vezelingen gemaakt, 
gris fibris conftans, quae ferpentino modo, vel inftar die als wormen of langen diep in de aarde loopen, de byge- 
vermium terrae profunde infiguntur, & adjacentes ru- legene klippen of muuren doorborende. . In deze klomp vind 
pes; vel muros ipfos perforant. In hac congerie nul- men geen regte hoofd-wortel, maar een korten flomp, van 
um notabile invenitur radicale caput, fedbrevis tan- onderen wat kuylagtig ; te weten, zoo als by eerft gefor- 
tum fuperficies inferne inaequalis, talisfcilicet modo meert wierde , doen hy nog aan de Noot zynde , met zyn 
efformata, quali fuit, quum nuci effet juncta, fibrilis witte vezelingen over de boute fcbaal kroop. Aan de jonge 
. fuis albicantibus fupra ligneum putamen fefe exten- boomen zyn Á 
dens: Fibrillae hae fuperiores in junioribus arboribus lig, dog aan de oude gladder. In deze dan beftaat de vaftig- 
funt quodammodo fpinofae, ac pungentes , quae in beyt van zulk een booge boom,, dewelke zoo zwaren laft 
vetuftioribus magis glabrae, nec pungentes. Per has van zware vrugten verdragen moet dat men zig billyk 
igitur tam excelfa arbor fuum acquirit fulcimentum, daar over verwonderen mag. Hoe zwaarder laft dezen boom 
quae tantum onus tot gravium nucum fert, ut merito draagt , boe vafter by wortelt , maar te verwonderen is 
quis hacfuper re mirari debeat. Et quo: magisfit onufta bet, dat die boom, dewelke onbeweegt flaat tegens alle ge- 
haec arbor , eo firmius radices fuas agit: mirandum weld der winden, zomtyts by [lil weer, inzonderbeyt als 
infuper eft, quod haec arbor, quae immobilis penitus 
eft , ac vehementiflimos eludit ventos, aliquando pa- 
cato aére , praefertim poft continuas pluvias fponte 


{ua cum tota radicum mole ita procumbat, ac fi ful- va ruft en fiilte 
mine iéta dejieiatur, ita ut res adverfae cam fervare, welk nis meer ziet gebeuren, 
tranquillae vero ,' ac pa ejus ` um cauffari me ulle en zandige gronden flaan. ` 


videantur, quod tamen nullis faepius accidere obfer- ree 
vatur arboribus, nifi iis, quae locis fabulofis & arefio- © DOES. 
fis progerminarunt. m AES icis eei PU, , e 
Arbor Calappus, unde liquorem collegerunt, fisper Den Calappus-beom , naar bet tyfferen , een ofte twee 
unum alterumve annum naturae committatur, melio- jaren ruft genietende , pleegt daar naar beter vrugten. te 
res poftea femper prodvzic fructus, fi modo per Tiffa- ‘dragen , als by maar dur S Tiffadores ter degen gezuyvert 
dores bene fuerit depurata , incre centibus autem an- word, daar en tegens verandert I scam vrugten in 
nis ipfa mutatur , ut & ejus fructus: truncus enim zyn ouderdom : want den flam word.zeer boog en mager 
altiflime excrefeit, ac gracilior fit, nuces non amplius de vrugte zyn niet meer rond en buykig , den dop tan de 
funt rotundae , fed angulares, nucis putamen'exare- Noot word kleyn ; aan beyde eyni en [pits ‘toeloopende , 


feit, & ab utraque parte connivens, primo acquirit eerftelyk in de grootte van een Cafuaris-ey „daar naar al 
magnitudinem ovi avis Cafuaris dictae , dein Deag: Eee kleynder „ > ` pee ae ae 
ad figuram ovi Anferini , uti infra Capite fecundo im lyk bier na, Hoofdftuk a. in de fesde en fevende foorte be- 
fexta ac feptima fpecie defcribitur: In fuprema ejus p ned word. In zyn hoo ouderdom beginnen de tak- 
fenectute ramificationes etiam fenfim decidunt , ita ken ook af te vallen , zoo WS niets overblyft dan den 
ut tandem nil nifi truncus fuperfit, uti & aliquando blooten fironk, gelyk zomtyts ook de gebeele kruyn door den 
per fulgur tota confumitur coma , quod huic arbori blik/em afgeflagen word, "t'avelk dezen boom dikwils voor 
Brei. ee accidit , ita ut uno momento detrun- anderen zoodanig treft, dat by in een omzien kaal word, - 
In hifce regionibus fruêtus producere incipit anno _ In deze Eylanden begint ly vrugt ya 
aetatıs plerumque duodecimo , ut & quarto, deckt: gaans in "t twaalfde en erin: ee br y 
rarius anno feptimo vel octavo , circiter annum ejus `t fevende en agt/te, omtrent bet dertigfte is by in zyn belle 
trigefimum viret , & viget, quod usque ad fexagefimum fleur, en draagt tot in’t feftig fte; maar in andere Landen 
produciturannum, in aliis vero regionibus , utaudivi, werfla ik , dat by bonderd jaren kam oud worden: Ik beb 
ad centefimum extenditur annum : Omnes hujus ar- de deelen van den Calappus - boom wat wydloopig be/cbre- 
boris partes prolixius deferipfi , quum, wena ven, om dat de volgende zocrten zig daar na reculeeren: 
pe- zul- 


f 


wor 


1. Boek; I. Hoofdjt. 


fpecies inde melius dignofci poterunt , nunc vero 
harum peculiaria ac cuncta nomina fubneétam. 

Magna nucifera Indica Palma , Latinis dicitur Palma 
Indica major, & Coccifera, Portugallis Palme ra, Belgis 
Cokos,& Calappus. Arabibus Siger-Indi h. e. arbor Indica. 
Malabaris (duae lingua per totam Indiam veterem 
familiaris eft) Tenga-Maran : aliis vero Indiae popu- 
lis, quantum novi, arbor, ejusque fructus eandem ha- 
bent denominationem : Fructus autem Latine dicitur 
Nux Indica, & Cocus, male apud Cardanum, & Jul. Sca- 
ligerum exercit. 158. diflin&l. 2. Coccus; Portugallis Co- 
quo, & Coco, juxta imaginem , uti Linfchotenus , & alii 
plures putant , faciei Cercopithéci, quam tria fupe- 
riora putaminis orificia repraefentant , meo vero ju- 
dicio verior, ac certior vocis origo invenienda eft; 
plures enim. nationes , quibus hic fructus eft notus , 
nucem appellant , fic dicitur Arabice Gauzoz- Indi, 
vel Geuzoz-Indi h. e. Nux Indica, quod per interpre- 
tes Avicennae lib. 2. Cap. 298. corruptum eft in Jaufi- 
Alindi, & quod pejus Fanfi- Alindi , Turcis. Cock - Indi 
eadem fignificatione, unde fine dubio Aethiopes Afri- 
cani, eorumque vicini Hispani, ac Portugalli Coquo 
deflexerunt. 


Omnia vero ifta nomina originem fuam debent He- 
braicae voci Égoz, quae nucem fignificat, nifi potius 
quis fufpicari velit, quaedam Hebraica plantarum no- 
mina a finitimis Arabibus defumpta effe, cujus argu- 
mentum mihi videtur praepofita littera Aleph, quae 
clare indicat veftigium Arabici articuli Al in vocibus 


Egoz & Batticb, in quibus abje&to articulo An Aleph . 


latente, reftat pura Arabica vox Egoz five Gauz: deri- 
vatur etiam inde Graecorum xóxxos, quibus omne gra- 
num majus denotant.. - 


Aliae voces Arabicae funt Naregil, Neregil, Naret, 
Narig, & per litterarum transmutationem , Ranig, 
Perfice Nargel, & Berang, Malabaris Tenga, Bracman- 
nis ae > fed in horo Malabarico od ch wen. 
ejus: fru&tus potui aptus ‚N aris. dicitut Eleni: 
fu Portugallis. Lamba... vetuftior e Fro t 
illis audit Sos piara etiam, nomina fecundum aeta 
tem fuam apud Malabaros fortita fuit, quae in; Horto 
Malab.. tom, I. Cap. I. exprimuntur, quag hi |. omifi; 
quuin. talia particularia: nec. apud. Malaicen es, nec 
apud, noftros viles Amboinenfes ‚obferyaverim. In 
sengala dicitur Narcol, in China Ja, Malaice. Nyor, 
in Jaya Calappa, quod nomen per totam aquofam feu. 
in ulem Indiam notum. eft, & unde apud. Belgas 


Nux Calappa diéta eít, uti in India Occidentali Koker- 
noot Ke | nic ein Hitoë. Niel, in Leyti- 
mora, Niwer & Nuer, u anda, in Bal 


ED nk EA Ada, in Daly, 
in Bima Nio, quae omnia nomina. derivantur a Malai- 
cenfi voce Nior. In Ternata /go, Macaflara Calucu, 
Buttona Laluccu. várt só 

In Arabica. ingua Gadhab, & Gomar appellatur Pal- 
mae verae cerebrum, ejusque fumma pars, quae op- 
tima eft, & efui apta, Geduma, ue refecta perit ar- 
bor; quae nomina huic noftrae Indicae voci applicari 
p unt. Hoc cerebrum vulgari voce Palmitum appel- 

ari fupra diximus, unde quidam voluerunt hanc Pal- 
mam Graece Garg évneQarov. dici 
otius referri debet ad Palmam quandam pumilam à 


heophrafto defcriptam, quae im Aegypto etiam , őr 


hodie in vae naícitur,'& vulgo Cefaglioni dicitur ,- 


nomine manif detorto ab tvxé@aros, & a noftra 
Indica multum differt. Apud Arabes Fal. dicitur Spa- 
tba, feu vagina Palmae » api eosdem. Gadfo fpeciem 
denotat Palmae Indicae & fortaffis. ipfam Calappae 
vocem;, nam lit. Dad. apud Orientales , ut littera L 
pronunciatur, Ollad nempe. ` | 
Nucleus Calappae fupra jam. fuas fortita fuit. deno- 
minationes: durus putaminis cortex, qui nucem. pro: 
prie efformat, Latinis dicitur tefta Calappae , Malai- 
cenfibus Tampurong , quae nomina deinde etiam adhi- 
bebimus : Externus nucis cortex putamen ambiens 
quum exficcatus, & ftupae fimilis fit, Malaice dicitur 
Culit Calappae , Ternatice Genoffo , Malabarice Cairo, 
quod nomen ubique ufurpatur, ubi Lingua Portugal- 
lica eft in ufu, Arabice Kals, quod Graeci xdaoc dicunt, 
hoc eft funis ex durioribus Nucis Indicae fibris con- 
fectus , quae capillaria filamenta Arabes Lif denomi- 
nant. 


Totus 


fiaaris, Narge 


„dici poffe, quod:tamen, 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K. v 


puni mu bare byzondere benaming na malkander iftel- 
en. | 

De groote Nootdragende Indiaanfcbe Palm word in ’t 
Latyn genaamt Palma Indica major, & Coceiferä, in 
„t Portugees Palmeyra, in’t Duyts Cokos , en Calappus- 
boom, in "t Arabis Siger-Indi, dat is, Indiaanjche boom, 
in. "t. Mallabaars (welke taal door gebeel oudt Indien gaat.) 
Tenga Maran. By andere Natien van Oofl-Indien > zoo 
veel. my, bekent is ,' beeft den boom en oruet eenderley-ma- 
mens de vrugt dan beet in ^t Latyn Nux. Zeg & Co- 
Cus, qualyk by Cardanus en Jul. Scaliger : Exercitation. 
158. diftinct. 2. Coccus ; in^ Portugees Coquo oz Coco, 
na de gelykenilje , als Linfchooten, en veele andere Schry- 
vers willen, van een Meerkatten aangefigt , `t avelk de 
drie bovenfte gaatjes van den dop in der daat; verbeelden : 
dog mynes oordeels,” kan men een nader en’ waaragtiger 
oorfpronk, dezes naams aanwyzen , want veele | atien y 
by dewelke deze vrugt bekent is, noemenze een Noote ;"'%00 
beet: ze in ^t. Arabis Gauzoz-Indo, of Geuzoz - Indi, 
datis Indiaanfche Noot, "t welk door de Overzetters van 
Avicenna lib, 2. Cap. 298; bedorven is in Jaufi-Alindi, 
en nog qualyker Janfi-Alindi, op ^t Turx C ocx-Indi, met 
dezelfjte beduydeniffe: waar van buyten twyfel dé Afri- 
caan/che, Mooren, en bare. Naburen -de Spanjaarden , en 
Portugeejen baar Coquo. gemaakt. hebben: 

Dog, al deze namen bebben baar oor/pronk van het He. 
breeuwjche woort Egoz , bet welk ecn Noot betekent , ten 
zy dat iemand meene, dat zommige Hebreeuw/che Vend- 
mingen van Planten., van de aamg renzende Arabiers ont: 
lent. zyn , welkers bewys my toc bynt te zyn de voorge- 
fielde letter Aleph , dewelke klaar te kennen geeft bet 
overblyfzel van de Arabijche voortzetting Al, in de woor- 
den Egoz, en Battich, in welke we gefmeten zynde de 


voortzetting in de Aleph, overblyft bet zuyvere Arabijche 
woort Egoz of Gauz, waar van ook afftamt der Grieken 
xóxxos, Waar door zy alle groote Graanen betekenen. 
De andere Arabifche namen zyn Naregil , Neregil , 
Naret, Harig, en door letterwi[Jeling Ranig, in ’t Per- 
gel, en. Berang , in "t Mallabaars Tenga ; 
by de FE Rr > bis in horto DEEN > 
6 jouge.vrugts, tot het drinken begüaam ` beet by de Mal- 
labaren: Eleni, en Lenni; ‘by de ortüßdefen Tina, yA 
oude, Copra., dog . xy beeft nog meer namen in’! Mdllá- 
baars. nd. baar, werfebeyden ouderdom » dewelke in genelde 
hortus Mallab. Thom; 1. Cap: 1. flaan wytgedrukt : 
zynde van my albier uytgelaten , dewyl ik diergelyke éu- 
rieusbeyt,in.’t Maleyts, nog by onze Jlegte Amboineefen 
niet geuonden beh: In Bengalen Narcol, in Sina Ja, in 
't; Maleyis Nyor , Favaans Calappa, welke naam door 
gant/ch Water-Indien bekent is „en waar van bem de Ne- 
derlanders, Calappus-noot noemen, gelyk in Weft-Indien 
Kooxernoor. Jo" Ambons op Hitoe Niwel, op Leyii- 
mot NrwER en Nuér , gu» ook in Banda ; in "t Balys 
elke 


» ja, op Bima Nidi, «o Mp ipi zyn van ’t GC 
Ae Nior: op. Ternate Igo 3" caffers Calucu, Buttons 


uccu. 

- In bet: Arabifeh wort Gadhab, en Gomar genaamt bet 
bovenfte gedeelte , of bet merg van de Palm-boom , bet welke 
bet befte deel: ig, en tot fpyje bequaam ; dat dit breyn ofte 
merg van de Palm-boom met een gemeene naam Palmitum 
genaamt Wort, bebben wy boven gezegt, waarom ook zom- 
nige gewilt hebben, dat deze Palm- boom by de Grieken 
Gem EvniQarev genaamt wort, bet geen egter beter ge- 
bragt wort tot een kleyne zoort van Paim-boom, by Theo- 
phraftus De/cbreven , welke in Egypten , en bedendaags ook 
in Sicilien groeit, en in't gemeen. Cefaglioni genaamt 
wort, welke naam duydelyk ontnomen is van bet Griekfe 
évxéptAos , die van onze Indifcbe Palm-boom, veel verfchilt. 
By de Arabieren wort Fal genaamt de SPATHA , ofte de 
Schede, daar de hloemen uyt komen, by welken Gadfo, is 
een zoort van Indifche Palm-boom, en mo elyk bet woort 
Calappa zelfs beduydende ; want by de Oofterfche Volkeren 
wort de letter Dad als de L wytgefproken , teweten Ollad. 
De kern , of bet pit van de SCH beeft zyne 
namen:bier boven al bekomen: De barde Schaal of den dop, 
die de ine Noote maakt , beten wy in ’t Latyn 
Tefta Calappae, in ’t Maleyts T ampurong , welke naam 
Wy voortaan voeren zullen. De buytenfte Noote de bolfter, 


omvangende, als ze droog, en bet werk gelyk is, beet in 


't Maleyts Culit Calappa, in zt Ternaats Genoffo > int 
Mallabaars Cairo , welke naam gebruykelyk is over al 
daar de Portugeeffe taal gaat , in "t Arabis Kals, zynde 
het geene de Grieken xdoc noemen, dat dr een touw uyt de 
grove draden van een Indiaanfcbe Noot gevlogten, welke 
bayrige draden de Arabiers Lif noemen. 

Zer Een 


8 


Totus Calappae racemus cum omnibus etiam foliis 
Malaicenfibus peculiariter Palepa Nior dicitur. 


Vox Calappae etiam derivari poteft a Kelapb, quod ' 


Arabibus denotat decorticare, unde Kelipba cortex, 
integumentum, quia Calappa infigni tegitur cortice, 
ac multiplici indiget decorticatione , antequam ad 
interiorem liquorem perveniamus; iftud Kelapb Chal- 
daeis decorticare , tegmine fpoliare denotat, & Ara- 
bicum Galpbon operculum fignificat, omnia vero ifta 
nomina primitus defcendunt ab Hebraeo Zlleph , id 
eft texit, obtexit. Licet enim vox Calappa e Javana 
lingua fit, notandum tamen eft, Javanos & Malai- 
cenfes multa ex Arabica & Hebraea defumpfiffe vo- 
cabula. pud 


An illa, quam Theopbr. lib. 1. Cap. 16. defcribit fo- 
lio effe arundinaceo, eadem fit cum Coco Indica , af- 
firmare non aufim, licet nomina maxime conveniant, 
& Palma Indica etiam in regionibus Aegypto vicinis, 
nempe Trogloditica, & Aethiopia nafcatur; Ipfa Theo- 
phrafti verba dabo , & difcrimen relinquo indagan- 
dum iis, qui regiones illas perluftrant. Is igitur pri- 
mo Jib. 1. Cap. 18. ait, Coccum effe folio arundinaceo, 
ut Palma, deinde lib. 2. Cap. 8. dicit Coccas jurimas 
in Aethiopia nafci fruticofas, non uno caudice, fed 
pluribus, & interdum aliquo modo conjunctis, virga 
minime longa, fed cubitali tantum, levi coma cacu- 
mini adnexa, fructum figura, magnitudine & fapore 
diverfum , caeteris vero praeftat , quae rotunda for- 
ma guftuque fit gratiore, fed minus dulci. Eousque 
Theophr. lib. 2. 


Plinius haec aliter legit, quem vide. lib. 13. Cap. 9. 
Alia eft arbor Cuciofera vocata , quae in Aegypto 
nafcitur, & Palmae fpecies eft, de qua vide Theopbr. 
lib. 4. Cap. 2. 


An haec Palma Indica veteribus fuerit nota, plures 
dubitant fcriptores : Palma Cypria Theopbrafti vix effe 
oteft, quum arbor Calappus numquam! eo usque ad 
orealem vel Occidentalem crefcere obfervetur pla- 
gam, fed quum apud Theopbraftum , Arrianum , Stra- 
Ke Plinium, aliosque veteres feriptores legatur , 
in India excelfiffimas crefcere Palmas , quae magni 
funt ufus, unde nempe vinum, mel, panis, acetum, 
aliaque confici poffunt , de nulla alia arbore meo 
uidem judicio id intelligi debet, quam de Calappo, 
um vera Palma Dactylifera in tota India, a parte 
Orientali Indi fluvii, & inter Tropicum Cancri fita, 
exotica fit, ubi haec Palma Indicafola praedominatur, 
interim fciendum vel notandum eft, veteres fcripto- 
res plurima de hifce duabus arboribus confudiffe à 
forte per nominum confonantiam feduétos, tribuen- 
‚tes uni nempe illud, quod alii competit arbori. Sic 
etiam monendum eft, quod in Horto Malabarico no- 
men hujus arboris, figurae ejus jun&um, quatuor di- 
.verfis exprimatur linguis , Latina nempe, Arabica, 
.Mallabarica, ac Bracmana, intelligas au oportet 
tres has priores linguas unum tantum habere nomen, 
Tenga nempe, litteris modo Latinis , Arabicis, & Ma- 
labaricis expreflum, ne quis putet nomen Tenga elle 
bonum vocabulum Latinum, aut Arabicum. 
` Juxta teftimonium O. Dapperi in Africae defcript. 
vocatur Calappus haec in Madagafcara Voaniou,, quod 
.cum Malaicenfi & Amboinenfi vocabulo proxime con- 
venit, & in aliis pluribus occurret poftea nominibus. 
Rariflimae ibi funt hae arbores , ac juxta incolarum 
teftimonium penitus olim ignotae , fed ante quinqua- 
ginta vel fexaginta circiter annos modo ibi proger- 
minarunt per nuces aliis ex regionibus per maris flu- 
xus in litusforte fortuna projectas, quod verofimile 
admodum videtur; dum femper fere ad litus maris 
tales invenias nuces Cocos flu&uantes , vel in illud 
‘projectas. 


OBSER- 


HERBARIIAMBOINENSIS 


Liber I. Cabut I. 


Een geheelen Calappus-tak met bladeremen al, wort by 
de Maleyers in "t byzonder Palepa Nior genaamt. 

Het woort Calappa kan ook afgeleit worden van Ke- 
laph, bet geen by de Rabynen betekent affchillen , waar 
van Kelipha een baft, of bekleetfel, om dat de Calappus- 
noot met een zware bajt bekleet is, en veel affchillen nodig 
beeft, eer dat men tot bet binnenfte vogt geraken kan. Het 
zelfde Kelaph wort by de Chaldeén mede door affebillen of 
door bet bekleet/el aftrekken genaamt. Het Arabifche Gal- 
phon betekent een dekfel, dog alle deze woorden ftammen 
af van bet Hebreeuwjche Meph, dat is; by beeft bedekt, 
bekleet. En fcboon bet-woort Calappa uyt de S'avaanfcbe 
taal oorfpronkelyk is, zoo moet men nogtans weten, dat de 
Javanen en de Malleyers veel woorden ontleent bebben uyt 
de Arabifche en Hebreeuw/che taal. 

Of die geene , dewelke Theophraftus in bet eer: Boek, 
Capittel 16. be/chryft met een bladt aan bet riet gelyk, des 
zelve zy met de Indifche Cocus, durf ik niet toeflemmern , 
Jeboon de namen zeer overeenkomen eh de Indifche Palm: 
boom ook groeit in de Landen grenzende aan Egypten, te 
weten in Aethiopie , enzi ` Ik zal de woorden ban Theo- 
phraftus bier zelwe ter nederftellen, en bet onderzoek over- 
laten aan de geene, die die Landen bezigtigen. Deze der- 
balven zegt in zyn eerfte Boek, Capittel agttien, dat 
de Cocos is met een bladt als van bet riet, en daar na in bet 
tweede Boek , Bio? agt zegt by, dat ’er veel Cocos 
groeit in Aetbiopie firuyksgowyze , niet met een fram „maar 
met veele en dikmaal te zamengevoegde firuyken met geen 
lange takken ofte roeden, maar flegts 200 lang als een el, 
met een kleyne kruyn in den top , dat de vrugt daar van in 
grootte; figuur en [maak verfcbillen „dog dat boven den an- 
dere uytmunt , die ront is, alzoo die Jlerker van fmaak is , en 
minder zoet. Dus verre Theophraftus in zyn taveede Boek. 
- Plinius leeft dit anders, welken zie in zyn dertiende Boek, 
Capittel negen, zeggende een ander is de boom Cuciofera 


enaamt , elke in Egypten ‘groeit „ en een zoort van 
Dadel-hoom is, waar over zie Tieoplümíus in zyn vier- 
de Boek, Capittel twee: ` : Rett hal] 

Of deze Indiaanfcbe Palm-boom aan de Oudenzy bekent 
eweeft, wort by de Schryvers in twyfel getrokken. De 
alma Cypria Theophrafti kan bet niet zyn, dewyl den 

Calappus -boom nooyt zoo ver om bet Welten en Noorden 
gro ; maar als men by Theophraftus , Arrianus > Stra- 
0 , Plinius , en andere oude Schryvers leeft , dat in Indien 
zeer booge Palmen » Broeyen, waar van men veelderley ge- 
bruyk beeft , inzo beyt dat men wyn, booning , brood, 
azyn, enZ: daar van maken kan, moet zulks mynes 00T- 
deels van geen andere 3 dan van den Calappus «boom. ver- 
ftaan worden, dewyl den ze Palm of Dadel - bogm in 
goni? Indien beooften den Indus , en binnen den Tropicus 
ncri gelegen » uytlandig is, alwaar deze Indiaanfche ' 
zoorte alleen domineert „dog moet men mede weten, en ver- 
dagt zyn , dat de oude Schryvers veele din en geconfun= 
deert bebben van deze twee boomen; “mile ien door de 
gelykbeyt der namen verleyt zynde; den eenen toe/chryven- 
de bet geene eygentlyk den anderen toekomt : zoo dient ook 
tot waar/chouwing, dat de naam dezes booms in de figuur 
van de Hortus ALABARICUS , wel in vierderley talen 
uytgedrukt flaat, te weten Latyn, Arabis, Mallabaars, 
en Braminees. Dog men moet weten > dat de drie eerfte 
talen maar eenderley namen bebben > te weten Tenga, flegts 
met Latynfche , Arabifche , en. Malabaar/che letters ge- 
Jebreven, op dat niemant meyne, dat Tenga goet Latyn, 


= 


of Nor zy. 

/a "t fcbryoen van O. Dapper, in zyn be bryving van 
Africa, beet de Calappus op  Madagajc oes bet 
welk met "t Maleyt/che en Ambonfche Meer na overeen- 


komt , en in meer namen zal getoont worden: 
daar fcbaars , en volgens "t zeggen der Inwoonders by bun 
eertyts onbekent geef > maar voortgekomen uyt de vrug- 
ten van andere plaatfen , door de zee aan ftrant by geval ` 
opgeworpen, tzedert vyftig of feftig jaren berwaarts $t 
welk niet zonder groote waar/chynelykbeyt gefprooken is, 
=o men van tyd tot tyd aan ftrant eenige Kokosnoo- 
en vind. 


zy zyn al- 


A AN- 


( e 
"S 
N 


————— 


ee nái 


aed 


L Boek, 1. Hooft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 3 


=-OBS AAA Wa AA 


Coccus foliis pinnatis, flore 9 frudtu race: 
mofo & angulofo. = `“ | 


AANMERKING E. 
Coccus met gevleugelde Bladeren, trosagtige 
Bloemen , en boekige Vrugten. 


Deze edel?, en boven alle andera,bóómen te febatten Cocos: 
Boom is zeer wel van Rumeurs in de eerfte Plaat verbeeldt, eri 


bos MAL. a a € 2 Pr "Oo 
A Bern ERE uus que wu d wA 
áz kr me + D. ` 


denominaverunt, Ve eic pisos än quos omnes col- ‘pag. 296. en, Pomet Hiftoire des drogues p. 214. Zeer veele 


182. recenfentur, ubi & pecu 
arboris operationes tam exter 
Medicina ,; quam. Chirurgia 


YA 1 terne, F 
"deféribuntur juxta teftimonium Zeylancius pag. 182. zyn SCENE » alwaar eenige byzondere 


XE E ` fis als mede van de Profeffor van Royen in fyn Prodr. van de 
pea Vase Flora Leydenf. pag. 5. Op Zeylon wert defe boom Polghaha ge- 
Kenn x À T y JA . aamt (je … dE ` ? 


CA. 


TSECUNDUM. IL HOOFDSTUK. 


m 
yo 


DUNS Ge ; ^ ” een " Sa OA 5 i Xon m al c R az un è vm ja = gs S - S x 
De Speciebus , Loco - Solo, ac Propagatione Van de Soorten ‚Plaats ‚Grond, en Voortplans 
SE Coccorum = ting der Calappus-Boomen. 


- {pecies, inter quas multe illarum tantum modo veele zoorten, waar onder ook flegts eenige veran- 
. funt varietates, quarum tot jam defcribemus, quot deringen van de booft-zooften zyn, en waar van 
nobis funt note, illafumque difcrimen plürimum in wy’er nu x00 veel befcbryven zullen, als ons bekent zyn; 


P Aime Indie , five Calappi arboris plurime funt D: Indiaanfche P ALMA , ofte CALAPPUS-ROOM , beeft 


` fructibus, eorumque nucibus confiftit, Qu&dam enim bejtaande bet onderfcheyt meeft in de vrugten of nooten; 


funt majores, quedam minores, alie vero roturidiores, want zommige zyn grooter , zommige kleynder , andere zyn 

alie autem magis oblonge. ` ; _ “ronder, en andere weder lankwerpiger. 4 
Plinius lib. i$. Hift. nat. Cap. 4. Quadraginta no- ^ Plinius, lib: 13. hiftor. natur. Cap. 4. teld 49 zoot- 

vem Palmarum eriumerat fpecies, inter quas forte & ten van de Palmen op, waar onder deze Indifche ook rd 


` Indice quzdam occurrent: Ca/pat , Baubinus in Pinace fcbien zullen fchuilen: Cafpar Bauhinus, in Pinace , lib. 


lib. 12. fe&. 6. tria Palmarum habet geneta, primo 12. fett. 6. Delt drie Dufu ba e van de Palma , te we- 
hempe Palmam proprie dictam, five Majorem, 2. Pal- ten 1.Palmam proprie dictam five Majorem, 2. Palmam 
mam Minorem, 3. Palmam nucem ferentem, qux qua- Minorem, 3. Palmam hucem ferentem, t’zamen 46 
draginta fex continent fpecies, quarum ultima, quam zoorten uitmakende , waar onder de laafte, die by Indicam 
Palmam Indicam & Cocciferam vocat, in feptendecim & Cocciféram noemt, alleen in 17 zoorten verdeelt is; 
fola dividitur fpecies. Verum ‚fi omnes has enumerá- maar als men dat mengelmoes nader inziet , 200 zalmen 
tas fpecies accuratius examinemus , apparebit,'plu- bevinden, dat daar onder veele fchuîlen, die met de Pal- 
timas earum cum Palma Indica five Minore neutiquam ma Indica, five minore, geen gemeenfcbap bébben , en 
convenire, atque e contra plurimas effe omiffas, quz daar en tegen veele uitgelaten zyn, die daar onder beboo- 
revera ad illud pertinent genus, immo impoffibile vis ren, zynde myns oordeels onmogelyk alle de medezoor- 
detur, meo quidem judicio omnes Palmarum fpecies, in ten van deze Palma » in Afia, Africa, en America waf- 
Afia, Africa, & America crefcentes , in unum redigere fende, by een té brengen. Derbalven ik my vergenoegen zal 
genus. Contentus itaque ero, fi illas, quz in Orien- met die geene, die in Beze: oöfterke Eylanden allen ‚en 
talibus hifce infulis Indicis crefeunt , & vel a me van my zelfs gezien, of door "t verbaal van andere aange- 
ipfo obfervate , vel per aliorum relationem adnotate teekent zjn, beftaande in de volgende 13 zoorten. van dé 
unt, defcripfero , quz in tredecim Majoris Palme Palma Indica Major. ^. 
Indicz fpecies dividuntur. Dau DET. 

Tom. T. ; Primo, B i. Ca- 


ro HERBARII AMBOINENSIS 


Primo, CALAPPA Vurcarıs, five Nux vulgo 
Calappa dicta, que capite antecedente fatis ample 
defcripta eft, hzc in tres quatuorve diftinguitur Va- 
rietates; /ulgares enim in juniore etate funt virides, 
mature vero lutez, cuprez, ac colore ruffo permix- 
tæ, quarum maxime,& elegantiflime in Baleja ac 
Maccaflera inveniuntur , harum putamina tante funt 
molis, ut caput pueri fatis adulti adequent. Secunda 
jn juniore etate eft pallida „alba, ac, fi matura y inftar 
cupri flavi, quz Alba Calappus vulgo dicitur. Tertia 
tam in juniore quam adultiore etate femper “eft viri- 
dis, qua Alba vulgo etiam habetur, & ambz hz fpe- 
cies ad potus Medicinales eliguntur. Quarta, fi matura 
fit, ruffefcit, ac coloris fere pomi Aurantii eft, que 
diverfa fpecies a me habetur, ac numero decimo in- 
fra defcribitur. Hec vero omnia de externo fructuum 
colore funt intelligenda, qui omnes in adulta state 
cinerei funt coloris. 

Secundo, CALAPPARuTILA ,Malaicenfibus Calap- 
pa d „hoc habet peculiare, quod putamen recens 
diffectum intus fit lucidum, rubens , vel pallide ferru- 

ineum, quem colorem Malaicenfes Caffomba dicunt a 
oribus Carthami Indici , ex quibus talis extrahitur co- 
loris tinétura: nucleus autem putamini adhzrens al- 
bet, uti vulgaribus in nucibus, vel interdum ex albo 
rubefcens: hocce putamen duicefcit , quod edi quidem 
nequit , fed fuccus tamen ‘dulcis ex illo exfugi poteft» 

Tertio, CALAPPA SACCHARINA, Calappa Tubu 
h. e. Saccharina , ab antecedente non multum dif- 
fert, excepto, quod putamen intus non rubefcat „ 
fed albefcat, fuccofum fit, ac dulce, ita ut crudum 
comedi poflit inftar Arundinis Saccharine; hifce in 
infulis ignota penitus eft, fed plurimum invenitur 
in infulis ad Eurum fitis , Ferua & Tennemer dictis , un~ 


de ad Bandam deducta fuit arbor. Glires- vehementer 


expetunt hocce putamen, qùi arbores hinc confcen- 

dunt, atque totum comedunt. < 
warto, CALAPPA CANARINA, Malaice Canari, 
que cum vulgari plurimum etiam convenit, & magis 
varietas, quam diverfa fpecies habenda eft, unde & 
inter vulgarem etiam interdum crefcit. Difcrimen potif- 
fimum in nucleo confiftit, qui craffior ac mollior eft, 
faporis etiam magis grati quam vulgaris eft, cum re- 
cente Canari quodammodo conveniens, quique crudus 
comedi poteft, e contra inepta eft hec nux. oleo 
inde exurendo, quippé nullum exftillat oleum , fed 
ejus fuccus corrumpit aliud, cui fuit mixtus , ac 
mucilaginofum illud reddit. Amboinenfes nominant 
hanc Niwel Mamina, & Niwel Yar Ifi. h. e. pinguem, 
. feu Canari Calappum , quum inter edendum pingue ma- 
gis fapit quant vulgaris, inftar recentis nempe Canari, 
undé & nomen obtinuit. Crefcunt hz nuces tarh diver- 
fis in arboribus , quam in vulgaribus , aliis nucibus 
mixte, & uti vulgo. putatur, eft tantum degeneratio 
vulgaris generis , hz nempe nuces tales fiunt, quum 
per foliaturam non fatis adumbrantur, ac per folem 
nimium exuruntur. s. . oe > 
ee 


winto, CALAPPA PULTARTA, Malaicenfi 
igi Bubur , h. e. Cara DOS t fpecies, um 
plurimum in Java & Madura crefcit, nec peculiare 


conftituit genus, atque aliis mixta vulgari fimilis eft, 
quz intus repleta eft tam molli pulpa putamini juncta, 
ut facile inde feparetur , & aque mixta pulpofam illam 
reddat, fi nux antea fortiter conquatitur, vel de arbo- 
ribus decidit. In Java etiam he nuces dicuntur Calap . 
pa Puan, & Calappa Dadir. x | M 


Sexto, CALAPPA MACHAROTDES, Malaice Ca- 
lappa Parrang , Amboinenfibus Niwel Lopu h. e. Ca- 
lappus enfiformis, ab oblonga figura, quodammodo 
inftar gladii, Parrang illis dicti, qu folo adfpe&u facile 
diftinguitur a vulgari. Eft enim oblonga, comprefla 
in acutum definens umbilicum , putamen internum eft 
itidem oblongum , ab anteriore parte acuminatum 
quum vulgaris nux fit rotunda, ejusdem alias eraf: 
fitiei ac fubftantie ` maxime. nuces funt-inftar ovi 
"Cafuaris , verum compattiores; vulgares vero inftar 


ovi Anferini, immo quzdam etiam minores; nucleus 
feu mediflla craffior eft , & etiam yulgari durior; pecu- 


liari in arbore crefcunt , ac cultura etiam propagantur, 
puine multum expetuntur ad feyphos inde forman- 
los, fi nempe polita, æqualia , & inftar ovi rotunda 
tint, fuperne apertura fcyphi formatur, ubi tria illa 
naturalia orificia funt , atque inferior acuta pars imponi- 

tur 


y geraakt a 


pappige Ca 


. aan "t woorfte deel, of einde toegejpitft , 


Liber I. Caput I]. 


1. Calappa Vulgaris, ofte gemeene Calappus-noot ts in 
't veorgaande Capittel genoegzaam befchreven , dog ver- 
deeld zig in 3 of 4.veranderingen; want de gemeent zyn 
in baar jongbeit groen, em in baar.rypbeit geel, koper- 
VETWIE , en met een Weinig ros gemengt, Waar van men 
de groot{teen [choonfte.op Baley en Maccaffer vindt , wiens 
doppen 200 groot zyns als de kop van een middelbare. jon- 
gen. De tweede is in baar jongbeit bleek-wit, en in baar 
rybbeit als bleek cooper , die-men witte Calappus noemt. 
De derde is, zoo wel jong, als volwaffen groen, die men 
ook voor wit reekent , en werden deze beide zoorten tot 
medicinale dranken uitgezogt. De vierde wert in haar ryp- 
heit ros, en genoegzaam Orangie-verwig , dewelke ik tot 
een byzondere zoorte gemaakt bebbe, bier onder No. to, te 
zien. Dog. dit alles is te verfiaan van de buitenfte coleur 
der Vrugt , werdende. in den ouderdom allegaar afeh- 
graauw. Hist 


2. Calappa Rutila, in *t Maleits Calappa Caffomba, 
beeft dit byzondere, dat de verfche bolfter opgefneden van 
binnen ligt ,rood, of bleek ie Jebynt, welke co- 
leur de Maleyers Caffomba noemen, naa de bloeme wan de 
Carthamus Indicus , waar wit men diergelyke coleur 
maakt, dog bet pit aan den dop. bangende is wit, gelyk 
aan de gemene nooten, of een weinig naars t roode, trek- 
kendes Deze bolfter is zoet van fmaak ; men kanfe wel niet 
eeten, maar egter bet zoete zap daar uit zuigen; c 

. Calappa Saccharina, Calappa Tubu , dat is zuiker 
Calappus , verfchilt van de voorgaande niet veel, bebalven 
dat de bolfter van binnen niet rood, maar wit is , ook zap- 
pig en zoet, zoo dat menze rauuw eten kan , als zuiker- 
riet; zy is in dezes Eylanden onbekent, maar wert meeft 
gevonden in de Zuit-oofter Eylanden. Ferua en Tennemer, 
van waarze in Banda gebragt is. De Ratten zyn zeer 
nr - Bolfler s de. boomer daarom beklimmende, en 

„geheel afetende; sss; 


4. Calappa Canarina ; op Maleyts Calappa Canari, komt 
ook meeft met de gemeene over-een, febymende meer een 
verandering dan byzondere zoort te zyn, gelykze ook bier 
en dif on de andere waft, Het ehde tbe: beftaat al- 
leen in de pit ofte kern, dewelke dikker en weeker is, van 
Jmaak wat aangenamer dan de gemeene , eenigzints met 
de werfche Canaris over een komende , en bequaam om 
raauw te eten, daar en tegen is zy onbequaam , om olie 
daar uit te branden, want zy geeft niet alleen uit baar 
zelve geen olie , maar bederft ook de andere, daar zy onder 
gemengt wort, dezelve tot een pap makende. De Amboi- 
neezen noemenze Niwel Mamina „en Niwel Yar Ifi, dat 
is vette of Canari Calappus, om datze in ’t eeten vetter 
Jmaakt , don de gemeene ‚-namentlyk als verfcbe Canaris , 
waar van zy ook de nahm beeft. Zy waffen zoo wel op by- 
zondere boomen „als aan de gemeene , onder andere nooten 
gemengt, en ma wil zeggen, is bet venonta 
van `t gemene geflagte , te a wan zoodanige nooten, 
die niet wekt maar Sui E ELE fire en te zeer 


4 " 


pa Pultaria , op Maleyts Calappa Bubur , datis 
) appus , is mede een zoodanigen zoort meeft ap 
Java en Madura waffende, eygentlyk geen geflagt op baar 
zelven makende , maar under andere gemengt , van aanzien 
zynze.de gemene gelyk, maar van binnen bebbende zooda- 
nig een week merg aan de fchaal bangen — dat bet zelve 
zeer ligt daar afvalt , en zig met het water tot een pap 
vermengt, als men de noot fterkelyk (bat offe van de 
boomen laat afvallen, Op -Fava werdenfe ook genoemt 
Calappa Puan , en Calappa Dadir. aa. 
6. Calappa Macheroides , op Maleyts Calappa Parrang, 
Amboins Niwel Lopu, dat is zweert - Calappus , na baar 
langwerpig fatzoen , eenigzints een bouwmes , Parrang 
genaamt, gelykende: Zy verfchilt flraks in ^t aanzien van 
de gemeene; want zy is langwerpig „ final , toegefpitft met 
een tepel voor aan, de binnenfle dop SR langwerpig, 
YA k ar de gemeene 
rond is, anders van de zelfde dikte en /ubflantie ; de 
grootfte zyn als een Cafuaris-ey , dog finalder ; de gemee- 
ne als een Ganfen-ey „ zommige ook kleender ; bet merg 
of kern wan binnen is dikker, en barder dan aan de ge- 
meene; zy waffen aan een boom op zig zelfs, en worden 
ook door voortplanting vermeerdert; de doppen worden veel 
ge20gt , om bekers daar van te maken, te weten; alzé 
fraay s egaal, en eyront xyn; men maakt de mont boven, 
daar de 3 gaten zyn , en met bet Ditze eynde ftelt menfe op 
een gedraaiden bouten voet , of men laatze zonder voet 
Á TM 


- 


cometa : prima 


K Boek. II. Hoofdjt. 


tur ligneo elaborato pedi, vel fine tali fulcro etiam 
ufurpatur, ac fuperne tum cochlea adaptatur, ut fine 
incommodo potu, vel alia quavis re repletam in facco 
quis geftare eam poffit, ex minoribus nucibus tali 
modo etiam formantur machinule , que pulveri pyrio 
recipiendo inferviunt. . 

Similes nuces quoque inveniuntur in vetuftioribus 
vulgaris fpeciei arBoribus , fi enim arbores Calappi 
vetuftiffimz funt, gracilefcunt,atque altiffimum,& fimul 
contractum admodum adquirunt truncum, ita ut vix 
adfcendere eum fuftineant incole , nuces itidem 
funt minores, graciles, & acuminatz; ita etiam pu- 
tamina tunc funt acuminata & craffa, aliquando ovi- 
formia , aliquando incurvata, inequalia, foveis ful- 
cata, ac fine ullo nucleo, medulla, vel liquore reple- 
ta: Fibre putamini etiam adeo firmiter adherent, ut 
vix feparari poffint, nifi lædantur, cæterum, fi funt 
equalia, uti de antecedentibus dictum eft, ufurpan- 
tur, a quibus etiam haud multum diverfa funt, nifi 
quod fint minora, rugofiora, ac magis inzqualia, 
quæ fuprema etiam feu poftica eorum parte tria infi- 
gnia coronæ inftar habent (quæ in antecedentibus non 
obfervantur, ) atque anteriore parte in longum tri- 
gonum acumen definunt. i: 

Septimo, CALAPPA CAPULI-FORMIS, minima 
eft fpecies, ac raro obvenit, cujus etiam duz tantum 
funt arbores in infula Bande Peloay dicta, que pecu- 
liare conftituere videtur genus, nuces ejus funt mul- 
to minores, quam vulgaris, externe eleganter lutez, 
interne plerumque ex flbrofo , feu cannabino quafi 
putamine contexte , que nucem continent oblongam, 
digiti craffitiem ac longitudinem habentem , quz- 

dam paulo majores, alig vero minores , plerumque 
ex folo putamine conftantes, coloris cinerei,quz haud 
facile poliri poflunt, fuprema vero earum parte tres 
funt anguli, feu Jamellz, anteriore autem parte funt 
trigone , acuminate , & fecundum latera tribus foveo- 
lis fulcatz , vel tribus protuberantibus rugis fepara- 
tæ: Manubria cultelli inde formantur, que magis rara, 
quam elegantia funt. " 

_ OGavo, C AL APP A CYSTI-FOR MIS, itidem rarif- 
fima , & parva Calappi fpecies eft, in Java. parte orien- 
tali circa Suroe-portum crefcens , cujus nuces funt ad- 
modum parve, ut & putamina, funt fere magnitudi- 
nis ac forme Veficul& fellis bovine, at magis rotun- 
de, putamen habent craffiffimum , & vix-ullam intus 
-capacitatem ; preisen ejus eft Gem & facile 0- 
"liri poteft , unde fæpe capfulz, ac lagenule inde for- 

mantur. i i Å ee Eat 
Nono, CArLAPPAPUMILA, Malaice Calappa, Ba- 
bi, Amboienfibus Niwel Habu, & Niwel-Lapu, h. e. Ca- 
vari vix 


truncus enim duorum hominu 
uat , nihilominus camen frugifera eft 
ructus , vidimus enim quasdam; que tam ces ge- 
rebant nuces, ut terre incumberent, unde fovez, in 
quibus hererent, effodiende erant, ne terram adtin- 
gentes putrefcerent, ali& vero arbores nuces gerunt 
-ad altitudinem trium , quatuor, vel fex pedum vulga- 
ribus fimiles, verum minores, acutiores , atque exter- 
ne virides , quamvis interdum etiam reperiantur, quz 
forme rotundioris funt. Earum lympha eft dulciffima, 
ac gratior eft quam vulgarium , inveniuntur ubique in 
infulis Moluccis , Banda, & ad Eurum fitis , verum nul- 
libi frequentes ; Malaicenfes eas nominant Calappa Ba- 
by h. e. Calappum porcinum, quum tam humile cref- 
cant, ut porci nuces avellere atque comedere poflint: 
alii vero male eas vocant Calappa Radja h. e. Calappum 
regium, atque illas cum fubfequente confundunt. fpe- 
cie, quia Magnates ac Reges harum infularum circa 
edificia has non: Calappa Baby Malabaris. Thebebo- 
len dicitur „& plerumque ibi circa idola locatur, que 
tanti eftimatur , ut due tales arbores carioris pretii 
fint, quam mille alie vulgares. - — ` 3 
.. Decimo, CALAPÉA REGIA, Malabaris Calappa 
Radja ,& CalappaMera, h. e. Calappa Regia: Amboi- 
nenfibus MNiewel-Latoe , peculiaris eft fpecies ,. forma 


. eum vulgari conveniens, fed nuces gerit multo mi- 


nores, quarum quzdam- acuminate funt , ac mam- 
millares, atque a parte antica acute, quzdam vero 
rotundiores ; & vulgaribus minores , intenfe lutez, 
quedam aurantii coloris, feu rubentes inftar fructus 
emarcide Mutz, Pmangh dicte , illarum gluma mul- 
to magis eft tenuis , vix digitum crafla, pipen 

itidem 


„van een vi 


ade- want de flam wert niet boven 2 mannen 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 1i 


en maakt een fchroefje boven aan , om in de zak te dragen, 
als een flesje , en uit bet kleenfte geflagt maakt men ook 
kruitboorentjes, 


Diergelyke nooten vint men ook aan de oude boomen 
van `t gemeene geflagt , want als de Calappus-boomen tot 
een grooten ouderdom komen, werdenze mager , met een 
zeer booge ranke ftam, zoo dat menfe qualyk meer be- 
klimmen durft, de nooten werden ook klein, mager, en 
toegefpitft, zoo mede de doppen lankwerpig , en dik van 
Schaal , zomtyts ey-formig , zomtyts ingebogen , oneffen, 
en met kuilen, midsgaders van binnen zonder pit of wa- 
ter: De draaden van den bolfter bangen daar ook vajt aan, 
dat menfe qualyk affcbrappen kan , zonder fchrammen in 
den dop te laten , anderzints zoo ze egaal zyn, wer- 
denze gebruikt als de voorige, ban dewelke ze ook fchier 
niet verfchillen, dan dat ze kleender zyn, als mede rui- 
ger, en oneffen van fchaal, de welke aan "t. bovenfte of 
agterfie eynd 3 lapjens beeft, als een kroon (die men aan 
de voorgaande niet en ziet) em van vooren in een lange 
drie kantige fpits toeloopen. 


7. Calappa Capuli-formis , is bet alderkleinfte geflagt, 
en zelden te vinden, waar. van men ook maar twee boo- 
men beeft op "t. Bandaafcbe. Eylant Poeloay, fchynende 
een geflagt, op zig xelven.te maken, de nooten zyn kleen- 
der dan de gemeene, van buiten hoog-geel, van binnen 
meeft uit een bairige bolfler , of kennip beftaande, in de 
midden ligt een lankwerpig nootje, in de dikte en lengte 
er, zommige wat grooter , en zommige kleen- 
der, meeft uit enkel fchaal beftaande , graauw van co- 
leur , en mede niet wel glad te krygen, aan bet boven[le 
bebbenze 3 boeken , of lapkens „aan "t voorfte zynze driekan- 
tig „toege/pitft „en langs de kanten met 3 voorens „en zom- 
tyts 3 Ed ruggen afgedeelt : men maakt "er fleelen 
of hegten van meffen van , dog meer wegens baar zel- 
zaambeit , dan fraayigbeit. 


8. Calappa Cyfti-formis „is. mede een zeltzame „en klee- 
ne zoorte van Calappus , op Favaas ooftkuft omtrent Su- 
roe-baye waffende , kleen van mooten , en doppen, xy zyn 
van graue en gedaante alg een galblaas uit een offe, 
of wel zoo rond, met cen zeer dikke /chaal, en een klei- 
ne bolligbeit van binnen: de fchaal is zwart , en laat 
zig wel polyflen , dies menze ook tot doosjes , of flesjes 
gebruikt. 


9: Calappa Pumila. Op Maleyts Calappa Babi , Ambons 
Niwel Habu, en Niwel Lupu dat is kruipende Calap- 
pus: gy verfchilt van de gemeene niet, dan in de hoogte , 

annen boog „niet te min 
ifze vrugibaar „en vroeg vrugtdragende „want men beeft 
er gezien „die de nooten zoo vroeg «oortbragten , datze 
op de aarde bingen, en zoo laag op de gront , dat men 
kuilen moefte maken, daarze in bingen , op datze de aarde 
niet en raakten , en bedurven , andere brengen bare nooten 
voort op de hoogte van 3,4 a 6 voeten, de gemeene ge- 
lyk, dog wat kleender , fpitzer , en groen van buiten; 
hoewel "er ook gevonden worden ; dierontagtig zyn. Haar 
water is zeer zoet , en aangenamer, dan in de gemeene, 
men vindze over al in de Molucces, Banda, en de Z. O. 
Eylanden, dog niewers in overvloet , de Maleyers noe- 
menze Calappa-Baby , dat is verkens Calappus , dewylze 
200 laag «wa[Jen , datze de verkens kunnen afvreten. An- 
dere, dog abuzivelyk , noemenze Calappa Radja, dat is, 
Koninks Calappus , en vermengenze met de volgende 200T- 
te , om datze de Grooten en Koningen van deze Eylanden 
geern omtrent baar wooninge planten, de Calappa Bab 
beet op Mallabaars Thehebolen , en avert aldaar mee 
by de Pagoden geplant , zynde ín zulkenagting, dát aldaar 
2 200 veel gelden als duizent andere. 


10. Calappa Regia , op Mallabaars Calappa Radja , en 
Calappa ER d Konings Calappa: aia: Niewel- 
Latoe, is een zoorte op zig zelfs, in.de gedaante van de 
gemeene niet verfchillende , behalven dat de vrugten altyt 
kleender zyn , zommige toegefpitft met een tepel , of tuitjen 
van vooren, zommige ronder , en kleender , dan de gemee- 
ne, boog-geel van coleur , zommige orangie-verwig , ofte 
rood als een oude Pinang, de bolfter is dunder , te weten 
aan de zyde „ miet boven een vinger dik, den dop ook dun 
van fcbaal , s" de eene lankwerpig , in de andere rond; 

2 en 


32 


itidem tenue, in una nuce oblongum, in altera vero 
rotundum, ac prominens , cujus lympha gratiffima eft, 
ac magis fapida quam vulgarium ; Truncus arboris 
gracilior eft quam vulgaris, rubefcens , qui , fi altitu- 


dinem o&to vel duodecim pedum attigerit , jam fructus g 


profert, cujus rami intente lutei funt, fuprema parte 
non multum excavati , fed fere plani , idem quoque co- 
lor in foliorum nervo medio obfervatur, que etiam 
pallidioris funt coloris quam in vulgaribus; fi tenera 
adhuc fit arbor, atque ejus rami per radios lune illu- 
minentur , reflectunt illos ob foliorum glabritiem ; 
fenfim tam alte exerefcit „ac vulgaris Calappus arbor, 
fervans tamen luteum illum ramorum colorem , ex 
quo facile dignofcitur , atque ab aliis diftinguitur; 
tandem fterilis hee fit arbor , aut pufillas producit 
nuces, atque cum illis parva , & oblonga , anguftaque 
‚putamina: In Zeylana hujus itidem una occurrit fpe- 


cies defcripte fimilis, quzaureiquoque eft coloris, uti g 


in precedente, ac tam pretiofz ibi habentur ejus nuces, 
ut ex plebeis nullus eas comedere audcat , licet in pro- 
priis crefcant hz arbores arvis, fed regibus illas offerre 
debent; Regia hac Nux Calappa raro crefcit in Amboi- 
na, atque ibi pauciflime in Laba, que per centum & de- 
cem gradus diftat a finu Amboinenfi, frequentiores 
in Java , Banda, atque ad Eurum fitis infulis crefcunt. 
Illarum putamina multum expetuntur a Javanis ad cra- 
teres ac cochlearia , quibus aquam excipiunt , inde 
formanda , ob formam nempe illarum oblongam, 
qua etiam cum antecedente Calappa Paring conve- 
niunt. 

Undecimo, CAL APPA LANSI-FORMIS, Malaice Ca- 
lappa Lanfa, humile itidem crefcit, ac fructus producit, 
fi hominis attigerit altitudinem , parvos etiam dat fru- 
&us pugni magnitudinis , paulo tamen majores , oblon- 
gos , leves, decem aut duodecim fimul dependen- 
tes, uni thyrfo jun&os , Lanfi-formes , externe 
ex viridi albicantes , eorum putamen ac gluma adeo 
tenuis eft, ut facile rimas agat, fi ex arbore deci- 
dant , lympha autem illorum eft dulcis y gratique 
faporis. 

Duodecimo, Circa urbem Sourattam, ac porro per 
totum regnum Cambaje, & Gufaratte alia PALM Æ 
Invica# fpecies crefcit TERRI dida, que cum vi- 
nifera Palma plurimum convenit, humiliorem itidem 
truncum gerens quam vulgaris ,cujus rami magis com- 
preffi „ac tenuiores trunco infiguntur , ac folia mox , 
ubi rami progerminant, fuum habent ortum; fructus 


triplo aut JD minores funt , quam vulgaris Ca- 


lappi, repleti parva ac dura nuce, edendo inepta, 
ande tantum hec arbor ad liquorem eliciendum adhi- 
betur; fi racemus junior, qui fructus poftea produ- 
ceret, abfcindatur, ac vas ipfi jungatur, uti fupra de 
Towach dictum eft, tunc colligitur in illud liquor gra- 
tiffimus ,frigidus, linguamque grate afficiens, qui in 

'tidiand ibi ufu eft, praefertim calidioribus diebus, 

acile tàmen inebriat ejus potatores. 

Decimo tertio, Pro diverfa quoque fpecie habenda 
eft CALAPPA PARVAS ee ma- 
jorem (uti etiam preter celebrem Calappum Mari- 
nam „que Cocos de Maldiva dicitur) in infulis Maldiven- 
fibus quoque crefcit ; ubi arbores Calappi frequen- 
tifime funt, adeo ut incole ex iis cibum ac merca- 
turam conquirant; fructus multo funt minores quam 
vulgaris , putamen habentes oblongum , uti Calap 
ifta. Macberoides „fed paulo minores funt, & fubftantie 
craffioris , qui in nigrum fplendentemque poliri itidem 
poffunt colorem, ac topiario ornari opere, qua in re 
cum defcripta Cy/tiformi conveniunt, mes reple- 
ti funt lympha, nucleum vero gerunt craflum: Multum 
adhibentur ad formandas ciftas , & machinulas pulvere 
pyrio replendas , in quibus pulvis pyrius tenuis adferva- 
tur, quz eum in finem nitide & eleganter exornantur, 
ac lamellis cupreis ad latera firmantur. De Nuce Cocos 
de Maldiva dicta non agam , quum fit frutex marinus, 
ac multum de natura arborum terreftrium differat , 
cujus defcriptio poftea occurret libro duodecimo inter 
arbores marinas , quamvis omnes hactenus fcriptores 
male eam inter arbores , feu Calappos terreftres deferip- 
ferunt, inter quas etiam a noftro populo in India ipfa 
degente in hunc ufque diem numeratur. 

obilis hie Calappus arbor, feu Coccus in omnibus fe- 
re regionibus totius orbis crefcit, que inter duos Tro- 
picos funt fite, quod, quantum fcio „de nulla alia, nifi 
de fola Mufa quoque obfervatur , fi enim mee 
a 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput, II. 


en buikig , °t water zeér aangenaam, en lieffelyker dan 
in de gemeene , de [lam is wat ranker , dan aan de ge- 
meene , wat na den rooden trekkende „en op de hoogte van 
Sa 10 voeten draagt by al vrugten; de takken zyn boog- 
eel van coleur , aan de boven zyde niet zeer bol, maar 
jebier plat , dezelfde coleur ziet men ook in. de middel- 
zenuwe der bladeren , die ook ligter van coleur zyn, 
dan de gemeene; de boom nog jorð > en de takken van 
de ftralen der volle Maan befchenen zynde , geven een 
weerfchyn wegens bare gladdigheit , met "er tyt wert 
by zoe boog , als een ordinaris Calappus- boom , behou- 
dende de geele koleur aan de takken „ waar aan by onder 
anderen kennelyk is, eindelyk wort by onvrugtbaar , of 
draagt kleene nooten, en daar in kleene , ofte lankwer- 
pige, en magere doppen. Op Ceylon beeft men mede 
een zoorte bier van, de voornoemde gelyk , maar de 
vrugten zym grooter , dan aan de gemeene , voorts mede 
out-geel , als aan de voorgaande „ en werden aldaar zoo 
koftelyk gehouden , datze niemant van de gemeene man 
nuttigen mag , al wafjenze op baar erven , maar moe- 
tenze aan bare Koningen prefenteeren: men wint deze 
Konings — weinig in Amboina, en aldaar eenige 
weinige in de Laha, zynde de N. W. zyde van den Am- 
boinfchen inbam , dog in meerder quantiteit op Fava, 
Banda, en de Z. O. Eylanden. Haar doppen worden ge- 
zogt van de Javanen , om drinkbekers , en fcheplepels 
daar van te maken , wegens haar lankwerpige gedaan- 
te, waar in ze met de voorgaande Calappa Paring over 
een komen. 


11. Calappa Lanfi-formis , op Maleyts Calappa Lanfa, 
blyft ook laag van fiam, zyne vrugten voortbrengende, 
als by de boogte van een man bekomen beeft; by draagt 
ook kleene vrugten , in de grootte van ruim eem uil, 
lankwerpig , ligt , 10 a 12 by malkanderen , bangende 
gedrongen aan een tros , gelyk de Lanzen, van buiten 
wit , of Wat naar den groenen trekkende , xy zyn zoo 
dun van bolfler , en dop, datze ligt berflen , ale van 
boven neer vallen, niet te min van zoet en aangenaam 
water. j 

12. Omtrent de fiadt Souratta, en voorts door ^t ge- 
beele Koningryk Cambaja , en Gufaratte , vint men een 
ander flag Indiaanfche Palma, Terri genaamt , dog met 
de wyngevende Palma meer gemeenfchap bebbende , ook 
lager van fiam, dan de gemeene , de takken zjn dig- 
ter „ en ranker aan de kruin, en de bladeren nemen ba- 
ven oorfpronk firaks by’t begin van de takken; de vrug- 
ten zjn 2 en 3 maal kleender , dan aan de gemeene Calap- 
pus, van binnen met een kleene en barde noot , onbe- 
quaam om te eeten , dierbalven wort by maar tot tappen, 
of tyfferen gebruikt ; als men de jonge fleel affnyd, daar 
de vrugten aan zouden komen, en een vat daar aan bint, 
gelyk boven van den Towak feug is „dan komt een zeer 
aangename vogt daar in, koel „en op de tonge «vat fcberp, 
die men aldaar tot dagelykze drank gebruikt , inzonderbeit 
by beete dagen , maar by maakt ligt dronken. — 

13. Voor een byzondere zoorte moet men ook Bellen de 
Klene Calappus , dewelke bebalven de gemeene groote (als 
mede de*oermaarde Zee-Calappus , Cocos de Maldiva ge- 
naamt ) nog in de Maldivifche Eylanden gevonden werd, 
alwaar de Calappus-boomen zoo overvloedig zyn, dat de 
inwoonders baar koft, en koopman/chap daar van bebben, 
de vrugten zyn veel kleender , dan de gemeene, met een 


pa perc bag 3 dop , gelyk onze voornoemde Calappa Mache- 
roides , of wel zoo Ween » en zeer dik van fubftantie , die 


zig ook zwart laat polyften , en met lofwerk uitfuyden , 
waar in zy met de woorfchreven Cyttiformis over een 
komen > en bebben weinig water van binnen , maar een 
dik pit. Zy werden veel gebruikt „ om doosjes, en kruit- 
beorentjes daar van te maken , waarin men bet fyne 
buskruid bewaard, werdende tot dien einde fraay uilge- 
Jneden > en aan de zyden met kopre plaatjes bellaagen. 
Voorts zal ik van de regte Cocos de Maldiva niet /precken, 
alzoo ’t een Zeegewas is, en veel van de natuure der land- 
boomen verfchilt „ welkers befchrfinge men dan vinden 
zal in "t 12 boek onder de Zeehomen „aboewel alle Schry-: 
vers tot nog toe dezelve abufivelyk onder de land Calappus 
befchreven bebben , waar voorze ook van onze natie, die 
zelfs in India woonen, tot nog toe gehouden is." 


Dezen edelen Cocus of Calappus-boom waft febier in alle 
de lindfchappen rondom den geheelen aartbodem, die tuf- 
[eben de twee Tropicos liggen ,"t welk neffens den Pifang- 
boom aan geen andere , myns wetens , vergund iy; avant 

200 


E nis 


I. Boek, II. Hoofdft. 


ab India Orientali, & per Africam pergamus ufque ad 
Brafiliam , regionem Peruanam , ac reliquas adjacen- 
tes infulas maris ingentis Auftralis , quod Mare Paci- 
ficum vulgo dicitur , & tandem ad novam Guineam 
Indie noftre adjacentem , ubique eam reperiemus, 
uno tamen in loco frequentior ac fertilior eft, quam 
in alio, atque quodammodo differt modo crefcendi , 
ut & in fructibus , prout regiones variant. Ab India 
` itaque Orientali incipientes inveniemus arborem Ca- 
lappum a Decana „atque in omnibus regionibus ad O- 
rientem fitis , eque ac in omnibus infulis aquofz Indie 
dictis, fitis in magno Oceano Moluccenfi, vulgo dicto 
Archipelago de St. Lazaro , quamvis in plurimis illa- 
rum non fponte, fed arte culta crefcat; in Bengala, 
Cormandella , atque Orientali Zeylanz parte vix vel 
raro admodum invenitur, cujus tamen locus ibi fup- 
pletur per arborem LowTARUM didtam. Sine auxilio 
humano crefcit plurimis in infulis, uti & in quibusdam 
parvis infulis ad Favonium fitis, quz a noftratibus inde 
Calappi Infule dicuntur , uti & tales due inculte in- 
fule inveniuntur in Banda ad Favonium tendentes ;in 
Moluccenfibus itidem crefcunt , in Tafuri , atque aliis 
peninfulis , in rupibus inter Sangir ac Siau, aliisque 
pluribus. Non dico, quod ibi fint indigene , fed 
per nuces forte per mare fluêtuantes , & ibidem 
proje&as progerminarunt, plures enim tales in ru- 
pibus in medio maris.fitis crefcunt, que fuam tunc 
retinent naturam, ac fepe in Amboina etiam plan- 
tantur tali modo a juvenibus , qui modo maritati 
funt, hi in matrimonii memoriam, vel alius rei ma- 
gni momenti tales plantant arbores Calappos ad expe- 
riundum, quamnam fortiantur fortunam. Mirandum 
infuper eft, quomodo tantz-arbores talibus in rupi- 
bus, ubi tam pauca terra invenitur, fuum poflint ac- 
quirere alimentum „ac nihilominus fructus fuos produ- 
cere , qui ab incolis certos ad ufus Medicos adhiben- 
tur, quamvis cum arbore minores fint reliquis. 

Sine dubio nulla eft regio , ubi frequentiores occur- 
runt, quam in infulis Maldivenfibus , uti Linfchotenus, 
aliique teftes oculares hoc confirmant , quarumque 
nuces preftantiores habentur reliquis omnibus totius 

mundi , füfpicor tamen hoc erroneum , ac puto fo- 
lummodo id intelligendum effe de ifta Coco ; feu Calap- 
pa de Maldita , vel marina: in infulis Moluccis incer- 
to proveniunt modo, quaedam enim iis omnino de- 
fticauntur, uti Ternata & Tidora, in Amboine vero 
arte Orientali , feu Leytimora circa finum Amboinen- 
em fatis funt frequentes, praefertim ad angulum Nuf- 
fanivz, e contra pauciffime in regione Hitóe , ubi vix 
progerminare poflunt ob Scarabeos Lucanos , qui totas 
arbores perdünt, ac juniora omnia comedunt folia 
ut & ejus cerebrum: Infulz Uliaftrenfes Orienti vicine 
magna eas producunt copia, que toti huic provincie 
oleum fuppeditant; tota Cerama vix eas producit , fed 
prefertim ejus plaga Orientalis , que & plurimum 
inhabitatur. In Chine regno vix inveniuntur, nifi in 
ejus provinciis auftralibus Quantung ac Fockien. 


Arbor Calappus primo amat folum ad litus maris , vel 
ipfi vicinum, ad fluvium aut lacum fitum , folum ip- 
fum debet effe nigrum ,ac fabulofum, inferne humidum 
ac paludofum, & fi huic fabulofo folo nigra, atque argil- 
lofa mifta fit terra, qualis intota fere Boreal Java a- 
ga occurrit, tum precoces quidem ac frugiferz tunt 
arbores, Ted non fenefcunt, fi enim earum radices 
falfum & argillofum tangant folum , computrefcunt , 
ac tum perit arbor: Alioquin plerumque perduntur a 
magnis Scarabeis , qui gignuntur in cerebro, feu me- 
dulla fuperiore trunci, quam fi perforarunt , in con- 
fpectum veniunt, atque porro comedunt tenerum ac 


nondum apertum, feu convolutum folium, quod ufque fy 


ad medium nervum depafcuntur ‚immo ipfum fzpe to- 
tum tenerum ramum, unde fit , ut, fi poftea explice- 
tur talis ramus, magnas exhibeat incifiones ‚ac fi per 
forcipem foret abfciffus; fi vero Scarabzus hic nimis 
profunde in cerebro Palme gignatur , tum diu lan- 
efcit arbor,ac non nifi incifa & monftrofa producit 
olia, & perit tandem. Hunc morbum plerumque 
experiuntur tales arbores , que folo crefcunt arido 
` ac fabulofo, vel ubi antea Calappi quzdam arbores 
fuere exftirpatz , & ibi computruerunt, quz illum pro- 
duxerunt, Scarabzus hic primo eft albus, craflus, ac 
pinguis vermis, feu eruca, quz poftea in dud 
orma- 


AMBOINSCHE KRUYD®BOEK. 


13 

200 men van Ooftindien begint , en over Africa woort- 
gaat door Brafil, Peru, en alle de Eylanden van de groo- 
te Z. Zee, of Mare Pacificum tot aan Nova Guinea (bier 
aan ons Indien palende,) zoo zal men bem over al vinden , 
dog op de eene plaats meerder , en vrugtbaarder „ dan op 
de andere , ook met een kleen onderfcheid van wasdom , en 
vrugten „na de verfcheidentheit der landen. In Ooftindien 
dan beginnende , vind men den Calappus-boom ‚van Decan 
af, febier in alle landen ooftwaard aan, en ook op alle 
eylanden van water-Indien , gelegen in de groote Mo- 
lukze Oceaan ‚in ’t gemeen genaamt Archipelago de St. 
Lazaro, boewelze in veele der zelve niet van zelfs „ maar 
door men[cbén banden geplant , voortkomen; op Bengale, 
Cormandel „ende d’Ooft-kuft van Ceylon vind menze niet, 
of weinig , werdende niet te min aldaar haar plaats be- 
kleed door baren luitenant , den Lontar-boom. Zonder men- 
Jcben toedoen komenze voort op veele Eylanden (zoo ik 
meene) van de Maldivos , van Favaas onbewoonde Z. 
zyde , en eenige kleine Eylanden in °t Z. Weften van daar 
gelegen, die de onze, om die oorzake , Calappus Eylanden 
noemen , gelyk ook zyn 2 woefte Eylandekens int Z. Weft 
van Banda gelegen; in de Molukkes op ’t Eylandeken Taf- 
furis op klene eylanden „en klippen tujJcben Sangir en Siaus 
en andere meer. Ik zegge niet, datze aldaar zonder zaat 
voortgekomen zyn , maar dat er eenige nooten in Zee dry- 
vende, by geval aldaar gekomen , zig alzoo aangeplant 
hebben: want men vind "er veel op zoodanige klippen, in Zee 
fiaande „geplant , die dan bare eygenaars bebouden ,'t welk 
inzonderbeit -onder de Amboinee/en gedaan wort door jon- 
ge lieden , die eerft getrouwt zyn , die ter gedagteniffe van 
haar trouwen , of eenig ander gewigtig voornemen , zoo- 
danige Calappus planten, om te zien, wat voor geluk zy 
daar mede bebben zullen: Zynde te verwonderen , boe die 
boomen op zoodanige klippen, daar zoo weinig aarde is, 
baar voedzel kunnen hebben „ en niet te min vrugten draa- 
gen; die de Inlanders tot zekere Medicyn gebruiken , boe- 
wel die, met baren boom, kleen blyven. 


Buiten twyffelis’er geen lant, daarder overvloediger zyn 
dan in de Maldivifcbe Eylanden , gelyk tion Co 


rabeus Lucanus) dieze aldaar bederven, bet palmyt en 


ram beeft er weinig , en meeft aan deszelfs Ooftboek , daar 
bet ook meeft bewoont is: j^ bet Chineefe de werdenze 
niet gevonden , bebalven weinig in deszelfs zuider Provin- 
cien Quantung,, en Fockien. 

De Calappus-boom bemind voor eerft een grond omtrent 
de Zeekant , of daar niet ver van daan , omtrent een vlak- 
ke rivier , of binne-meer gelegen, den grond zelfs moet 
zwart , en zwavelagtig zyn, van onderen vogtig , ofte 
moera[fig , maar als onder deze zwavelagtige een zwarte, 
en brakke kleygrond komt, gelyk meeft de gebeele Noort- 
kuft van Fava beeft , zoo dragen de boomen wel vroeg , en 
veel , maar werden niet oud; want als de wortelen in den 
brakken kleygrond komen , zoo verrottenze, en den boom 
gaat uit: Anders is haar en plage een flag van groo- 
te kevers, of torren , dewelke groeyen in de berzenen, ofte 
palmyt van den ftam, "t zelve doorvreeten bebbende , komt 
daar uit, en zet zig op bet jonge , en ongeopende blad, 
`t welk by doorknaagt tot de middelfte feel „ofte jonge tak, 
waar door bet komt, als bet zelve zig namaals uitbreid , 
dat bet groote kerven vertoond , als ofze met een fchere 
dewars doorfneden waren, maar als deze Tor te diep in 't 
palmyt groeid, zoo doet by den boom langen tyd quynen, 
niet dan gekerfde , en mismaakte bladeren voortbrengen , 
en eindelyk uitgaan; deze kwaal gevoelen meeft zoodanige 
boomen , die op een dorre en zandige grond ftaan, ofta 


‚daar voordezen eenige Calappus-boomen zyn omgekapt , en 


aldaar biyven leggen „ verrotten , en deze tor voortge- 
gebragt hebben; by is eerft een witte, dikke , vette worm, 
of rupze, dewelke daaf naa in een tor verandert ; dezelfde 

Ba plage 


14 
formatur Scarabeum. Idem quoque vitium fortiuntur 
vetuftiores arbores Zagu die, fed non ita frequen- 
ter hoc iis accidit. E contra plurime fepe arbores 
celfiffime in altis montibus, fed maritimis , optime vi- 
gentes, virentes, florentes , ac frugiferz obfervantur à 
quæ peregrinantibus magno funt commodo ac folatio 
ad eorum fitim exftinguendam , prafertim talibus in 
locis, ubi nulla invenitur aqua, immo harum lympha 
multo dulcior ac gratior eft quam illarum arborum, 
quz in declivibus ac paludofis crefcunt locis , licet 
he citius progerminent ac precociores edant fructus. 
Hoc obfervavi, quod Calappi arbores , fi arcte plan- 
centur , ne folis radii, & calor illarum radices & nuces 
nimis exurant , letius crefcant , ac vegetiores fint , un- 
de & tales filve optime habentur, que per denfam 
comarum frondem opacz funt. 

Ut arbor Calappus bene plantetur ac propagetur, 
primo nuces vetuftiores & aride aliquot per menfes 
arbori cuidam funt adnedtend@, donec humor inter- 
nus penitus fit mutatus in defcriptum fupra pyrum, 
quod per conquaffationem experiri poteft, fi nullam 
iympham obfervamus amplius flu€tuantem, fed caven- 
dum, ne pyrum ipfum feparetur; fi tum recens germen 
ex fuperioribus proveniat foraminibus , quod per me- 

dium feu rotundum plerumque protuberat , cui etiam 
| pyrum illud netitur , tunc fovea ad pedis latitudinem in 
folo formatur fabulofo, ac mifcetur cinere contofte A- 
dape (quz folia funt ficca & vetufta) in quo tum hec 
plantatur nux oblique pofita, & germen, quod femper 
oblique etiam protruditur , directe clo opponitur, nux 
ad dimidium tantum terra obruitur , ac reliquum nucis 
dorfum per diem tantum tegitur per aliud quoddam in- 
tegumentum , quod appropinquante nocte iterum tol- 
litur. Terra circumjecta femper quodammodo altior 
debet effe locata , ac circa nucem gyrus quidam effor- 
matus , ut depluens aqua ibi ftagnet , uti in Europa circa 
Brafficam capitatam obfervatur. Nux autem oblique, 
uti jam dictum eft, ponenda eft, quia conftanti na- 
ture lege germen hoc nunquam in altum tollitur , feu 
excrefcit, fed femper ad ejus ortum inflectitur, unde 
& plereque arbores Calappi ad radicem angulum 
- formant; e contra fi nuces ere plantentur , truncum 
femper obliquum feu inclinantem dabunt, hinc con- 
ducit tam diu vetuftas nuces arbori appendere, do- 
nec germen ad fpithamam, vel longius propullulaverit, 
& hinc dignofci poteft, quorfum futurus truncus eri- 

ere fefe velit, unde ifta quoque patet cauffa, cur ar- 

or Calappus femper ad radicem inclinet , & nihilomi- 
nus erectus & excelfus ejus fit truncus. i 


Ad arbores Calappos plantandas, ut feptimo jam 
anno fuas edant fructus, fequens requiritur modus , 
effodiatur fovea fesquipedem lata loco humido & 
arenofo, comburatur in ea fat magna Adap quantitas 
pro cineré , imponatur copia fufficiens tenerz ac fil- 
veftris Portulace , Se ipfi exquifita Nux Ca- 
lappa tali, quo fupra dictum eft, modo, ac contegatur 


hec ad ördecim pelea ae annorum 


ad quatuordecim pedum altitudinem exc 
&us producet: Alii vero cum plantant , tamquam arca- 
num ‚fub nuce manipulum contuforum limacum fuppo- 
fuerunt, &, fi junior arbor jam truncum formavit, ejus 
ramificationibus pondus quoddam ap endent, ut melius 
extendere , ac truncus eo citius in altum fefe exferere 

poffet. | 
In regionibus Amboinenfibus arbores Calappi fe- 
rius fuos producunt fructus, duodecimo nem e, vel 
decimo quarto ztatis anno : fed inZeylana, & aliis Indie 
regionibus multo przcocius, quinto ac fextofepe anno. 
Sin iis vero annis nondum exhibuerint fructus , exftir- 
pant incolz arborem , ut radices computrefcant , tum- 
ue codem loco aliam implantant Ca appum , quz per 
i memoratum fructus gerit precociores, ac fre- 
quentiores. e porro cupit,ut arbores cito fint fertiles, 
atque plures dent fructus , manum continuo iis admove- 
re debet,quandoquidem hee prefertim arbor hominum 
curam requirit „atque hinc melius circa edificia proger- 
minat, ubi cineres & alia proje&tilia ad radicem quoti- 
die adferuntur ; folum autem bene expurgandum eft a 
Tape carice, ac zizaniis, quz fub arbore funt combu- 
renda , talis enim flamma , & relictus cinis optime con- 
ducit huic arbori: Ramificationes autem vetuftiores , 
quz ad inferiora inclinant , ac dependent, amputande 
funt ; Runut , five pilofus ille contextus > uti & vetuftio- 
ra 


HBRBARIIAMBOINENSIS 


et, ac fru- 


Liber I. Caput IT. 


plage kweld ook de oude Zagu-boomen , dog zoo zeer niet: 
Daar en tegen ziet men dikwils op hooge bergen, dog om- 
trent de Zeekant gelegen , veel fchoone Calappus-boomen 
jeugdig bloeyen , en vrugten dragen , waar van de rei- 
zende man. een groot gemak beeft, om den dorft te ver! 
flaan „inzonderheid op zoodanige plaatzen , daar geen wa- 
ter omtrent en is, ja baar water is zoeter en aangena- 
mer, dan die op een lagen, en moeraffigen grond ftaan, 
dog. deze wederom fchieten baaftiger op , en dragen vroe- 
ger. Dit beb ik aangemerkt , dat de Calappus-boomen wil: 

en digt by malkanderen ftaan, op dat de zonne en bitte 
baar , bare wortelen, en vrugten niet en raken „dies wer- 
den voor de befte Calappus - bofJcben gebouden , die wegens 
baar digtbeit donker Ei 


Om den Calappus - boom te planten, moet men eerft de 
gebeel oude „en drooge nooten eenige maanden aan een boom 
bangen, tot dat bet binnenfte water geheel en al in voor- 
noemde appeltje verandere , "t welk men aan bet fcbudden 
gewaar kan werden , als men geen water meer boort ram- 
melen, maar bet appelken zelfs moet men niet los Jcbud- 
den , tot datter bet nieusve'wit/pruitzel uit de bovenfle gaat- 
jens voortkome „t welk dan gemeenelyk door bet middel te, 
of rondfte gefchied , waar onder ook bet appelken vafibangt, 
dan maakt men een kuil omtrent een voet wyd „in een zwa- 
velagtige grond , en beftroid die met eenige affche van ver- 
brande Adap, waar in men dan deze noot plant , zooda- 
nig datze wat fchuins komt te leggen , en bet fcbeutje „dat 
altyt fcheef daar uitkomt , opwaarts na den bemel ziet ; 
de noot wert maar half bedekt met aarde , de refterende 
bloote rugge wert flegts met eenige ruigte toegedekt > of over 
dag met een dekpan, en’s nagts ontdekt. De omleggende 
aarde moet altyt wat hooger zyn „ende de noot in een delle 
of it sh erg Joan: op dat bet regenwater daar ront- 
om Baan blyve, gelyk men in Europa met de krop-kool doet. 
Men moet „als gezegt , de noote febuins Planten, om dat, 
door een byzondere eygen/chap..der natuure dit fcheutje 


noit regt opfcbiet , maar altyt yA zyn oorfpronk een kromte. 


maakt „waar door meeft alle Calappus-boomen by baar wor- 
tel ook eem bogt bebben; daar en tegen , die men met bet 
hooft regt over eind plant, zullen een Jebuinze, of voor 


overbellende flam bekomen „ daarom is bet noodig „dat men ` 


de oude nooten zoo lange aan den boom opbangt , tot dat bet 
Jebeutje in de lengte van een fpan , ofte meer witgefchooten 
xy, en men daar aan zien kan , werwaarts den toekomen- 
de ftam zig-tigten wil, Hier uit dan blykt de bovengemel- 
de reden , waarom den Calappus-boom altyt by de wortel 
wat bellende ftaat, en niet te min voor de re[l een regte 
en fteile ftam beeft. 

Om Calappus -boomen te planten, datze in bet 7 jaar 
vrugten dragen , dat gefchiet aldus, mqakt:op een vogtige 
en zandige gront een kuil een en een balf voet breet , . ver- 
brant daar in een goede partye Adap tot aflebe „legt daar 
op een redelyke dikte van, klene y. of ‚wilde porcelyn , plant 
daar op een SE EDER s Op die manier , 
als boven ftaat uitgedrukt , en bedektze ten naaften by met 
aarde, zoo zalze in 't 7 jaar tot de boogte van 14 voeten 
opgefchooten zyn, en vrugten dragen: andere bebben voor 
een zekreet in "i planten; onder de noot een band vol: ge- 
kneusde lantflakken te leggen , en als.de jonge boom nu al 
ech ftam gezet beeft „de takken met eenig gewigt te bezwa- 
ren, op datze bun ter degen uitbreiden > en den flam zig 
daar door te fpoediger opbeffe.. us : 


In de Amboinfche gewelten dragen de Calappus - boomen 
wat laat, te weten in "t 12 en 14 jaar ‚maar op. Ceylon, 


en andere Indiaanfche geweften veel. vroeger , ie ‚weten 


in't § en 6 jaar: want alsze in die jaren nog ni 
Ben ,z00 Kappen de Inlanders den ftam om, laten de wortel 
verrotten , en planten een nieuwen Calappus daar in, de- 
welke dan , door des verftorvenen meft , vrugtbaar gewor- 
den, vroeger en rykelyker draagt. Die verders begeert , 
dat zyne boomen vroeg dragen., en rykelyker vrugten voort- 
brengen zullen, moet.’er de band geduurig aanflaan , de- 
wyl dezen boom inzonderbeit de zorge van men/chen ver- 
ey/cht „en daarom ook "t liefft by wooningen van menfchen 
voortkomt , daar affche, en ander uitvaagzel rondom de 
„wortel gefmeeten word; den grond moet men zuiveren van 
bet lange /nygras en andere ruigte , en dezelve daar onder 
verbranden , want by een ligt viertje , dikwils daar onder 
geflookt , bemint: De oude takken > die beginnen neer- 
waarts te bangen , moet men afkappen , bet Runut , of bai- 


rig geweef , dat van buiten aan de takken bangt , als me- 
: de 


tet. dro, 


aaa an T 


TTA 


I. Boek. II. Hoofdft. 


ra germina diligenter avellenda funt, reftantes autem 
ramificationes funt excendendz, atque a Mufco , aliis- 
que inpuritatibus purgande, nec trunco alie plante 
excrefcentes relinquantur , uti funt Waringa minore 
folio, ac praefertim Cruftà arborum pufillo folio que 
herba eft fubrotundis foliolis inftar Nummulariz x at- 
que innumeris fuis tenuifimisque farmentis totam 
ambiunt arborem, & earh fterilem reddunt. 
Animalia vero, que hanc confcendunt arborem at- 
que inhabitant , primo magni funt Glires, qui nuces 
corrodunt , ac dejiciunt 3 Secundo fpecies certa Cancro 
rum terreftrium , qui Bur/æ Cancri vulgo dicuntur, & 
chelis acutiflimis nuces divellunt: Tertio Animalculum 
quoddam forma §ciuri , Malaice Tupe, Portugailis Bi- 
cbo de Palmeira (de quo poftea loco fuo plura exhibe- 
buntur.) Quarto fpecies quzdam Cicadim, que fere 
nusquam mhi in Arboribus Calappi audiuntur , que 
patve quidem funt molis, fed ingentem edunt foni- 
tum, ac plurimum fub vefpera , fereno.ac pacato. co- 
lo, cujus fonus ab aliis Cicadüm fibilis differt, Quinto 
in regione Celebes circa Macafleram in Calappi fron- 
dibus quoque invenitur interdum fpecies quzdam: Sa- 
lamandre venenata; ipfis Tokke. dita, noftro vero po- 
ulo Gekko ab ejus voce denominata ,quz arborum ad- 
cenfores infiliunt, & eorum corporibus tam diu firmif- 
fime inherent, donec totum corpus aqux immergant, 
vel urina illud adfpergant. Sexto fæpe fit, ut in fupre- 
mum arboris truncum fe conferat Anguis quidam , Oe- 
lar Petbola dictus , qui maxima ferpentuni fpecies eft, 
que-in-hifee inveniuntur infulis; ex albo „ac nigro ele. 
ganter variegata, pauco intermixto colore luteo, inftar 
indufü fericis Pethoca dicti. - Mirandum cay 
i nfcendere va- 


modo hæc tam altam, atque ereéta 


leat arborem, . 
unguile, ı 


cironi : N no 
ut vix obférvari poffint; nec etiam pro certo dici po- 


in gyros flexum toti ramo ita circumvolviffe, ut ab 
oriente fole undique. radios accipere poffet. Attenti 
itaque fint, qui hanc confcendunt bis ne, ut fz- 


om | | . Alias equi- 
, confcendit arbores, uti in horto meo in arbore 
eum inveni, & alium in racemo Mu/z adeo 


xb e E 

ee ni tar 
Fi voral. lib, 4. Cap. 26. 
inftar. miraculi adnotat fertilitatem arboris € cos in 
infula Porto-Rico crefcentis , quod fingulis nempe men- 
fibus novum emitteret germen , ac proinde novos fem- 
perproduceret fructus ,&c. verum , an hoc omni fieret 
menfe, dubito, & an re&e hoc attenderit auctor , licet 
alii id etiam teftentur auctores. In hifce vero infulis 
non certum obfervat anni gum s fed, fi bene purge- 
tur, ac nullus inde eliciatur fuccus, per totum an- 
num fruêtibus onufta eft, quamvis ordinarium nuces 
vetuftas colligendi in Amboina tempus fit menfibus 
Octobri , ac Novembri, qui totius anni menfes ficcis- 
fimi funt. Å ; 


Guilielmus Pifo in Hiftoria Brafilie , lib. 4. Cap.*12. 
adnotat , quod Cocos olim effet in Brafilia exotica ,& 
aliunde deducta , fed fuo témpore; quenter fatis na- 
fceretur, atque Brafilica lingua , [naja Guacuba dice- 
retur, Mexicana vero Coyolli ; ac tribuit ipfi truncum 
quinque, ac feptem pedes craflum , quinquaginta ve- 
ro pedes altum. / ox 


EX, 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K. ij 


de de oude fcheuties moet men naarftig daar afnemen, de 
refterende takken wat witbreiden, en van aile Mos „en vui- 
ligbeit zuiveren; Aan den Slam moet men ook geen byge- 
wallen laten voortkomen; gelyk zyn de Kleen-bladige j]/4- 
ringa , en inzonderbeid de kleen-bladige Crufta Arborum, 
een kruid met kleene ronde bladeren > als Nummularia ; en 
ontelbare dunne ryskens, den Slam gebeel omvangende, en 
den boom onvrugtbaar makende. 

De gediertens, die deze boom beklimmen, en bewoonen $ 
zyn eerftelyk groote Rotten , die de nooten daar afknagen , 
en afwerpen; 2. een flag van Land -kreeften a die men 
beurs-krabben noemt, die met baar Jeberpe /cheeren de noo- 
ten afknippen. 3. Ken-beeftie in de gedaante van een Eek- 
horentje, by de Maleyers T Upe, by de Portugee/en Bicho 
de Palmeira genaamt , (waar van op zyn Plaats wat 
meer gezegt zal worden: ) 4. Een flag van Cicade of kre- 
kels „ die men (bier nieuwers dan in de Calappus-boomen 
boort- wel kleen van lyf, dog niet te min een groot ge, 
luid van baar gevende, en dat nieeft in de avond-ftonden , 
Dy klaar-en-ftil weer „ "t welk ook van de andere Krekels 
Jtem verfebild. s. Op Celebes omtrent Macaffer vind men 
ook boven in-de Calappus-boomen zomtyds zitten een feny- 
nige zoorte van den Salamander, by bun lieden Tokke, b 
onze natie Gekko, van zyn ftem, genoemt , die de opklim- 
mers aan ^t lyf fpringen , en daar zoo vaft aan blyven zit- 
ten, tot dat men bet gebeele lyf in "t water dompeld , of 
met pis befprengd. 6. Zoo gebeurt bet ook zomtyds , dat 
men op dezen boom wind huishouden, zekere flange; Oelar 
Pethola genaamt, zyndewan’t grootfte flac „die men in 
deze Eylanden vind, mèt wit, en zwart feboon &eplekt , 
en weynig geels daar onderlopende, fchier gelyk een zyde 
kleetje, Petbola genaamt. Het is te verwonderen, hoe zy 
dien [leylen boom op komt , werdende mil]cbien in’t opklim- 
men geholpen door twee fubtyle klauwen , dizze aan den 
buyk agter by den uitgang der dermen onder de Jchubben 
zoodanig verborgen heeft, dat menje qualyk kan ziens en 
kan men ook niet regt weten, watze op den Calappus-boom 
doet , want. de vrugien laatze onbefchadigt., zoo dat men 
oordeelt, ^t welk ook evaarfcbynelyk is, datze baar o dien 
boogen boom begeeft , om in-de Son te ‘bakeren bare: 5 
die Wir door de napt-koude ver[l» ita: QUE 
men beeft. gemerkt , datze bet gebeele lichaam met veele 
bogten vertoont op een tak, die van de opgaande Son be» 
Jiraald werd ; en de beklimmers moeten bier op verdagt 
zyn ; want bet is gebéurt , dat perzoonen den boom beklim- 
mende, en door deze ongewoone aft ver/chrikkende > van 
boven neergevallen zyn: Hoewel deze Oelar Pethola on- 
der alle Slangen de onfchadelykfte is. Zy beklimt ook wel 
andere boomen , gelyk ik ze in mynen thuin op eenen Pan- 
Zeg gevonden bebbe ;-andere bebben baar- gevonden 
in. den tros ‘van den Mufa of Piffang-boom „zoo verborgen, 
dat menfe niet bekennen konde, zy was ook van daar niet 
te werdryven , al kapte menfe met den gebeelen tros in 


=“ Jofephus a Cofta, Hift. natur. & moral. lib. 4. Cap. 
26. teekent als een mirakel aan , de vrugtbaarbeit van de 
Weft-Indifche Cocos-boom op’t Eylant Porto-rico waffen- 
de, namentlyk dat by alle maand’ een jong fcbeutje, en 
gevolgelyk nieuwe vrugten voortbrengt Pc. dog of dat pre- 
cys alle maanden. gefcbiet , daar twyfel ik aan, als mede 
of den Autbeur wel ter degen daar op gelet beeft; boexvel 
het andere Autbeuren ook Voorgeven ; immers in deze Ey- 
landen heeft by geen zeker zaizoen , maar als men bem 
Jcboon. boud 5 en: niet tapt, of tyffert , dan ziet men bem 
bet. geheele jaar door met vrugten beladen , boewel de ordi: 
maris tyd van bet in-oeg flen der oude nooten , bier in Am- 
boina gefcbied in OGober , en November , zynde de droog: 
kamen von ’t jaar. m 
` Guil. Pifo in zyn Brafiliaanfche Hiftorie , lib. 4. Cap. ` 
12. zegt , dat den Cocos-boom eertyds in Brazil vreemd was, 
en van elders ingebragt moet zyn, dog hedendaags aldaar 
overvloedig was waflchende , by noemt bem in t Brazi- 
liaans , Inaja Guacuba , in `t Mexicaans Coyolli, en 
geeft bem een ftam 5 en 7 voeten dik, midsgaders 50 voe- 
ten hoog. : 


* ee 


U Ý T- 


16 


EXPLIGAJEIO 
Tabule Secunda. 


Littera A. Denotat integram nucem Calappam. Se 

Litt. B. dimidiam, in qua confpicitur craffities putaminis & nu- 
cki, cum cavo lympha repleto. 

Litt. C. Internam exhibet nucem gluma denudatam , cum germi- 
ne fuo . feu furculo. : 

Litt. D. Internum iftius. nucis putamen præbet, Tampurongb di- 
&um. 

Litt. E. Pyrum filtit a cum furculo fuo, feu germine 5. : 

Litt. F. Vetu/lam confpicendam dat nucem cum Primo arboris 
rudimento. j 

G. Frutium peculiaris Calappe fpeciei proponit , que Macberoi- 
des , (eu Parrangb h. e. Enfiformis vocatur, & capite fecun- 
do fub jexta defcribitur fpecie. 

H. Fruttus ett Calappe Cyfliformis, capite fecundo fub oGava de- 
fcriptus fpecie. : 

I. J. Fru&us eft Capuliformis diétus , & eodem capite numero fep- 
timo exaratus, ` 

K. eft Calappites, feu Calappi Fruêtus officulum. 

L. Calappitem proponit , ex Calappi Pyro, feu ejus lympha de- 
promptam. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput, 11, 


“EY TLEGGTNG 
Van de Tweede Plaat. 


Door Letter A. wert aangewefen een geheele Calappus-noot. 

Door Letter B. een halve noot, waar in men de dikte van de 
fchaale , en bet pit kan zien, als mede bet hol, dat vol water is. 

Letter C. vertoont de binnenfte noot, zonder de bolfter , met een 
fcheutje, ofte uytfpruytzel. 

‘Lett. D. wyft aan de binnenfte fchaal, genaamt Tampurongh. 

Leit. E. verbeelt bet appeltje a met bet bovengemelde fcheutje b. 

F. Wyft aan een Oude Calappus-noot met bet uytfpruytzel. 

G. Is een foort van Calappus-vrugt , Machzroides of Parrangh 

. genaamt, in bet tweede Hooftituk onder de fesde foort be- 
fchreven, 

H. Is de vrügt van Calappa Cyftiformis , of Doosvormige Ca 
lappus-vrugt , Capittel twee onder de achtfte zoort vermelt. 

I. F. is de vrugt van Calappa Capuliformis, Capittel twee on: 

" der de fevende zoort geftelt. : 

K. Is een Calappites , ofte een Calappus-Steen uyt de vrugt. 

L. Vertoont een Calappus-Steen uyt bet appeltje of bet binnenfte 

- water. 

M. Dendrites Calapparia, ofte een Calappus-Boom-Steen, ge 
venden in den flam van een Calappus-Boom, 


M. Dendrites Calapparia vocatur, que in trunco Calappi arbo- `. 


ris fuit detecta. , 


CAPUT TERTIUM. 
Ufus ac vires Calappi. | 


in fines adhibetur ac colitur; vel ut fru- 

ctus ferat, vel ut potus ex ea eliciatur, Fructus 
multos iterum prebent ufus, pilofus enim vetuftz ac 
ficcate nucis cortex avellitur, contunditur, atque in 
aqua macerata iterum ficcatur , qui in India loco Can- 
nabis ufurpatur, que ibi deeft, ille vero Cayro dici- 
tur, qui aptus eft ad varia funium genera inde confi- 
cienda, uti unge ab incolis ac Portugallis eum 
in finem adhibetur. æ enim vix iis indigent , quum 
ex Europa fufficiens ipfi fuppeditetur funium copia: 
Reftes vero ex cortice hoc confette per aquam ma- 
rinam confervantur , per dulcem ac pluvialem autem 
computrefcunt , per quos etiam Portugallorum naves, 
quamdiu in Indiis. navigent , confervanturs Eadem 
uoque reftis adhibetur ad omnia nayium genera ob- 
olidanda, dum in aqua intumefcat, ita ut incole in- 
fularum Maldivenfium , Malabare , ac Jave nullo 
alio funium genere utantur, nifi hoc Cayro: E con- 
tra Hollandi hoc utuntur Cannabe feu refte ex cor- 
tice ifto praeparata ad funalia nectenda, quz-quo- 
tidiano in ufu funt ob perpetua Indorum bella, que 
melioris etiam funt note illis, que ex Hollandia ad- 


P 
v 


Css uti antea jam di&um eft , duos 


ducuntur, quum cito er m D diutius illum ou 
letectus fit cortex „qui “bandi een. 
infra "ond geeft, 


foveant, quamvis poftea alius 
meliores prebet funiculos tales igniarios, qui infr: 
lib. 5. Cap. 33. fub nomine Reftiarie defcribitur. Cor- 
tice jam detracto in confpectum venit ipfa nux, feu 
putamen , quod in junioribus nucibus , que optime 
potui inferviunt , molle eft, feu cartilaginofum, fed non 
adhibetur, quum .nimis molle, ac mucilaginofum fit: 
Lympha bujus nucis frigida quidem, ac grata eft po- 
tui , fed quum fuerit affumpta , ftatim : per omnes 
penetrat artus , ac fudores excitat , quam ob rem qui- 
dam falfo hanc lympham calidz nature effe papi 
bent , quum tamen aflumpta fi fuerit tempore calido, 
fudores excitet: experientia quoque contrarium con- 
firmat, fi enim quifpiam exagitatus cito magna copia 
hanc hauriat lympham , przfertim matutino tempore; 
ac jejunus , cito talis fit Apopleéticus > vel Paralyticus, 
quod neutiquam calori, fed potius fubito frigori 
zftuantem fanguinem condenfanti adfcribendum eft. 
Hoc malum frequens eft inter noftros milites , ac 
nautas in bellis Indicis, qui lympham E nucis 
adeo incaute ingurgitant , ac per noctem fub dio fri- 
gido rori fefe exponunt fepe decumbentes , unde tum 
Apoplexia Indica tales infeftat; ceteroquin potus eft 
falubris , ac folummodo in dicto morbo & inteftino- 
rum debilitate prohibendus , fi vero nux fub cineribus 
fuerit tofta, ac tum liquor potetur, innoxie & cum 

fucceffu 


j 


I. HOOFDSTUK: 
Gebruik en krágten van. den Calappus-Boom. 


UNE? Calappus-boom word, als bier door is gexeit , 
D tot twed let einden gebruikt en bewaart , of om 
ise y daar van te bebben- of om drank daar uit 

te tappen, De vrugten geven wederom veel nuttigheden y 
de bairige bolfter van de oude , ofte droge nooten wert af- 
getrokken , geklopt , en in water geweekt, en wederom 
gedroogt 5 °t welk dan in Indien voor werk , ofte kénnip 
verfirekt , daar men "t zelve niet beeft , en Cayto ge- 
naamt wert, zynde bequaam om veelderhande touwerk 
van te flaan, gelyk meeft gefcbiet by de Portugefen en In- 
landers; want de Hollanders werden uit Europa genoeg 
gerieft , en bebben dezelwe niet van nooden. Deze touwen 
‘worden door bet zout water bewaatd , en door bet zoet be- 
dervenfe , waar mede de Portugeefe Jcheepen , zoo langze 
in India waren ».toegetakeld werden. Het zelfde werk 
dient ook, om alderbande vaartuigen daar mede te breeu- 
wen, dewyl bet int water opzweld; zoo dat de Inwoon- 
ders van de Maldivos , Malabaar , en Java, geen ander 
touwerk gebruiken, als die Cayro. De Hollanders daar 
en tegen gebruiken deze kennip , of bereide bolfter om lonten 
daar van te fpinnen, die in dagelyks gebruik zyn<; awe- 
gens de geduurige Or ae in Indien, ook beter bevonden 
worden, dan het Hollandze lont , want xy vatten ligt bet 
vuur; en zetten een beftendige kool , boewel men nåder- 
een andere baft gevonden beeft, die «vel zoo goed 
t, waar van lib. s. Cap. 33. onder den naam 
van Reftiaria , ge/cbreven ftaat. De bolfter nu afgetrok- 
ken zynde , zoo komt men op de noot zelfs, of den dop, de- 
welke in de jonge nooten , (die bequaamjt tot drinken zyh) 
week of krakebenig[l is , dog den dop werd niet gebruikt 
of bewaart , vermitze te week, en zappig is. Dit water 
is wel koel en aangenaam om te drinken , maar in 't lyf 
gekomen , dringt terftont door alle de leden , ew doet zave- 
ten, daarom zommige verkeerdelyk dit Calappus - water 
voor beet van matuure bouden , daar nogtans. een yder 
drónk koel water’, in hitte gedronken , zweeten veroor- 
zaakt , ook bewyft de ervarentbeit bet tegendeel; want zoo 
u verbit zyndég dit water gulzig indrinkt , byzonder- 
Tyk in de smorgenflond., en mugteren , die valt ligtelyk in 
een beroerte, of lammigbeit, dat men immers geen bitte, 
maar veel meer een /chielyke koude , onder ?t verhitte bloed 
vermengd zynde , toefchryven moet. Dit geval is gemeen 
onder onze Soldaten en Matroofen in de Indifche Oorloo- 
gen, die bet Calappus-water zoo onvoorzigtig indrinken , 
en dan "s magis in den kouden douw -moeten leggen, 
waar op dan volgt de Indifche beroertbeit > of beribery; 
anders is bet een gezonden drank, en alleen in bet voor. 
noemde gebrek „ en zwakbeit der darmen verboden dor 
dezelve wert niet te min met nut sebrujkt 5 als men de ge: 
heele noot in de affche braat, en als dan zoo dringt. Het 


: Water 


— 


Ya 


Pag. 16. 
E 


QU ES 
NOSSA 


AAA LAN 


NS 


EG E PE 
TT 
LZ 


72 22 
Wa. 


DP 
fg 


f 


N 
N 


NN 


He 
nm 
| a ae 


wt 


(X 


MAN 
ha, M Ve 
N NW UM 4 
N 


ULA 
WERTE 


A 
SEC 
wate 


222 


2577 


SE 
So >> 


= 


VK 
jj 


WA 


$t 


al i j 


H b 
ale! 


[ ið h 
il 
LU 


Zed. zr. 


1. Bock. III. Hoofé/t. 


fucceflu propinari poteft: Lympha hæc fi fuerit con- 
fumpta, tum nux in duas finditur partes, atque ejus 
medulla adherens ab interiore putaminis parte per 
cochlear feparatur, que forbillando comeditur , ut 
& etiam molle putamen, quamdiu nondum eft indura- 
tum, fed cartilagineum, que fimul cruda ingeruntur 
vel aceto , fale, ac oleo condita, & inftar Lactucz.ufur- 
pantur, loco Pinanghz etiam mafticari hec poffünt, 
fi deficiat, Siri ac calce preparata, jejuno tamen fto- 
macho haud multum eft ingerendum , quum fzpius 
ftomachum gravet, ipfique diu inhzreat. Indi tamen 
non adeo inde gravantur, quum non ita folent effe 
folliciti, & medulla plus affumunt quam ejus lymphe , 
hane enim plerumque effundunt, Indus enim totum 
fuum prandium ex Calappi fruétu fumit, ex ejus me- 
dulla nempe aut nucleo cum pane ex Sagoe confecto, 
ac pifciculo exficcato conftans, fi vero fint potentio- 
res, coctam Oryzam addunt, ut & potum, fi ipfis libet, 
fuperbibunt. Eum in finem conficiunt lignum quod- 
dam incurvatum inftar aratri minoris formatum , cujus 
fupremz parti adnectunt machinam quandam ferream 
dentatam feu aduncam, Cucuram dictam, huic ligno 
infident tamquam equo , ac nucem apertam huic ferro 
atterentes, ac comminuentes, nucleum minutiffime tri- 
tum ac crudum comedunt , vel fequentem in ufum adhi- 
bent. Mifcent enim hanc maffam aquz,quz filtrata dulce 
exhibet lac, quod Santar ipfis dicitur , cum quo omnes 
herbas, olus , Oryzamac pifces coquunt , quod loco Bu- 
tyri, quo carent, vel uti nolunt ,adhibent. Santar hoc 
ne unam perdurare poteft noctem, fed ftatim acefcit,un- 
de recens femper , quum indigent, reparandum eft. 
Si tritura hzc ex vetuftioribus nucibus fit preparata, 
tum lac illud expreflum ter ifti maffe affunditur , ac 
denuo exprimitur, lac hoc cum certa aque portione 
mixtum ollz inditur, ac coquitur , quod fenfim fuam 
perdit albedinem, ac lympidum fit oleum , quod caute 
er cochlear vel concham tollitur, hoc ita feparatum 
Í denuo coquatur, donec omnis aqua fit confum- 
pta, tum verum acquirimus Oleum “er coctum , 
quod tam clarum, pellucidum, ac dulce eft, ac Oleum 
recens Olivarum, fed rancidum, ac nidorofum {pirat 
odorem. Si vero contrite huic maffe fruftulum panis 
ex Sagoe cocti, vel ejus farine mifceatur, numquam 
oleum inde elicitur, fed tota mafla in ruffam mutatur 
pultem, quod etiam fit, fi quarta Calappi fpecies, 
Canari dicta, ipfi mifceatur. Baleienfes alio Dodo pre- 
parant oleum Calappi co&tione , fumunt nempe San: 
tar feu lac illud, per noćtem digerunt, tum cremor 
quidam craflus fupernatat, inferius vero eft ferum a- 
cidum, quod tollitur, cremorem tum femel coquunt, 
ac coquendo in merum tranfit oleum ; quamvis mos hic 
fit admodum brevis, ac plus olei prebeat, quam prior, 
tamen prefertur, quum múltam dat Rorobam ss. 
lympham przcipitatam cum amurca, quz inftar fpif- 
fi ac dulcis fyrupi eft, grati faporis pro fervis, quem 
cum faccharo & Sagoe edunt, vel cum quo alias canes 
ac porcos faginant , qui Baleienfi modo preparatus non 
acquiritur. Notandum quoque eft, quod Oleum Ca- 
lappi flavum fuum adquirat colorem a Curcuma, cujus 
fruftulum cum Santar conteritur , antequam coquatur, 
quod fit, ut oleum melius a lympha dignofci poffet. 


In Malabara nucleus adulte nucis eximitur, ad fo: 
lem ficcatur , & exficcatus in alias tranfportatur regio- 
nes, qui Copra vocatur; ex hoc per folam expreflio- 
nem oleum conquiritur , quod {piffum mapis quam 
coctum , ac tempore adeo induratur , & albefcit inftar 
butyri vaccini, coctum autem eft vilius, ac per totam 
ufitatiffimum Indiam , & cum quo omnis pifcium atque 
olerum cibus pr&paratur, uti Europzi ope Butyri id 
faciunt. Indi quoque tam mares quam femine quoti- 
diano ufu caput , capillitium, ac totum corpus hoc oleo 
fricant , atque illiniunt, tam contra morbos, quam con- 
fuero more, quo etiam ingrate ac rancide olent, ac 
pabulum przbent millionibus pediculorum ; glorian- 
tur tamen inde fefe conquirere denfum, longum, ni- 
g um, ac fplendens capillitium , cujus fummi funt a- 
matores; alii corpus inungunt hoc oleo cum pauxillo 
Curcumz contrito, plurimum tamen Javanenfes ac Ba- 
leienfes feminz hoc faciunt, quz dicunt corpus in- 
de nitidam acquirere cutim , fcabiem, atque omnes {qua- 
lores przcaventem, & curantem, quo etiam pilie cor- 
pore excrefcere inpediuntur, que omnia tamen plus 

Tom. I, C Curcu- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. V 


water mu gedronken zynde, zoo kapt men de gebeele noot in 
twee flukken, en {chrapt bet aanhangende weeke merg , 
of liplap van de binnenfte fchaal met een lepel af , `t welk 
men al flobberende op-eet , zelfs de weke Jebaal, voor zoo 
verre die nog niet barder en is, dan een krakebeen > wert 
raauw te zamen met bet liplap gegeten, of met azyn , oly; 
en zout tot zalade gemaakt ; men kanze ook in plaats van 
Pinang eten, by gebrek des zelfs, met Siri en kalk, even- 
wel moet men ’s ogtens de lege maag niet te zeer bezwaren 
met dit merg ; want bet drukt bem te zeer. Dog de India- 
nen voelen zoo ligt geen letzel daar van, wagten baar ook 
200 nauw niet , boudende meer van "t merg dan van `t wa- 
ter, t welk zy gemeenelyk uitgieten , want een Indiaan 
kan zyn gebeele maaltyt van een Calappus bebben , te we- 
ten wit bet pit ofte merg, met een Zagoe-broodje, en ge- 
droogt visje gegeten , of „200 ze wat vermogende ZYN > met 
wat gekookte ry[L daar by, en zoo 't bem lu s den drank 
daar by. Tot dien einde bebbenze een krombout , Jebier als 
een kleine ploeg geforineert, aan wiens verbeven eind Steekt 
een Yzer met tanden of baaken gekeept, Cucuran genaamt, 
op dit bout zitten/e, ruiter te paart , en de opgekapte noot 
tegens het yzer aanvrywende, en rafpende, halen bet pit 
daar uit, t welk wel draayers zaagzel gelykt, en zy dan 
200 raauw eeten „ ofte tot het EVE gebruiken: dit 
Schraapzel knedenze met water, en klynzen bet door cen 
dock, en dan zoo komter een [nee witte'en zoete melk van, 
die men Santar noemt , waar mede xy alle bare moes-krui- 
den ‚ryft , en vis koken ‚in plaats van boter , dieze niet beb- 
ben, of niet eeten willen. Dit Santar kan niet eenen nagt 
onbedorven blyven, maar wort goor , moet dierbalven tel- 
kens verfch gemaakt werden, als menfe wil gebruiken: zoo 
dit fchraapfel van de oude nooten is, zoo wert de uitgeper- 
Ste melk driemaal op de maffa gegooten, en weder uitge- 
perft „ dezelve als dan, met een zekere quantiteit water in 
een panne gedaan en gekookt , verlieft allenskens bare wit- 
tigheit, en wort een klaare olye, die men dan zoetjes met 
een lepel, of fchulpje daar afneemt , en in ’t byzonder nog 
eens opkookt, tot dat men gift, dat al het water verteert 
zy, en dan zoo heeft men de uitgekookte Calappus-olye , zyn- 
de zoo klaar 5 doorfchynent , en zoet als verfche Oly- 
ven - olye , dog wat brandig , of als gebraden Helende. 
Als men onder dit fcbraapjel een ftukje van Zagoe-broot , 
ofte Zagoe-meel mengt „zoo en geeft het nimmermeer eenige 
olye , maar de geheele ma[fa wort tot een roffen pap, t 
welk ook gefchiet, als’er van de wierde zoorte Calappus 
Canari onder komt. De Baleiers bebben nog een andere ma- 
nier, om de Calappus-olye met een koking uit te trekken , 
namentlyk, zy nemen de Santar ‚of melk , laten die aldus 
een nagt flaan, en dan komt "er boven op een dikken room, 
en van onderen een goore wey, die men weg giets maar 
den room kokenze eens op, en dan verandert die in enkelé 
olye. Hoewel nu deze manier kort is , ook meer olye geeft, 
dan de eerfte, of Amboin/che, zoo wert nogtans van de 
buisboudende bieden de Amboin/che geprefereert , om datze 
veel Roroban geeft, dat is bet onderfte water met den 
droezen, "t welk als een dikke en zoete zyroop i5, 
aangenaam voor de flaven om met zuiker en Zagoe te eten, 
of anders om bonden en verkens mede te me[len , "t welk 
men by de Baleyfe manier niet en beeft. Zoo ftaat ook te 
letten dat de Calappus-olye zyn gele verwe bekomt van de 
Curcuma , waar van men een flukje onder de Santar 
wryft, als menfe koken wil, om te ligter de olye van’t 
water te konnen onderfcheiden. 

In of op Malabaar wert de kern uit de oude noot alleen 
uitgenomen ‚in de Zon gedroogt , en zoo naa andere landen 
vervoert, ^t welk men Copra noemt. Hier uit kan men 
door een enkelde perzing een olye hebben, die wat dikker 
is, dan de voorgaande, en met er tyt zoo ftyf, en wit 
wert , als booter van koeyen „zynde de eerfte of uitgekookte 
olye de gemeenfte , en gebruikelykfle door gebeel Indien, 
en waar mede men alderhande koft van villen, en fruit 
toebereit , gelyk de Europianen met de böoter doen: maar 
ook zoo wel mannen, als vrouwen van Indien hebben een 
gewoonte dagelyks bet hooft, bair, en lichaam met deze 
olye te vryven , en fmeeren, zoo wel tegens ziekte, als 
uit gewoonte , waar door zy een zwaren en garfligen reuk 
krygen, en bequaame (af tot millioenen van luizen vergade- 
ren: Immers xy lieden eagen > datze door dit fipeeren een 
digt , lang ‚en [wart glinfterend bair krygen, daarze veel 
van houden: andere befmeren het lyf met deze olye, daar 
een weinig van de gele wortel Curcuma onder gewreven 
zy, dog wel meeft de Favaanfche, en Balifche vroumwlie- 
den, en die zeggen, dat bier door bet lyf een glat ve! be- 
komt, en allerley onreinigheit, en fchurft geneezen , en 

belet 


18 HERBARII AMBOINENSIS 


Curcumz , quam oleo sanyi has funt adfcribenda: Un- 
guentum tamen guoddam eft, guod ex hoc oleo , Cur- 
cuma, ac quibusdam componitur floribus, uod con- 
ducit ad corpus refrigerandum , ac tertium aliud ex a- 
romatibus confectum , que bina olea proprie Borri 
Borri feu Boborri dicuntur , atque alio loco defcribun- 
tur. Cun&a quoque arma hifce in regionibus per hoc 
Calappi oleum confervantur à rubigine, quz in In- 
diis ferrum plus corrodit ac confumit , quam in Eu- 
ropa, fi modo legitime fuerint inuncta , quem in finem 
expreffum melius conducit oleum, fi in hifce Orien- 
talibus regionibus confervatetur; coctum enim ple- 
rumque multum lymphe continet, unde ferrum ru- 
befcit, ceteroquin , fi recens fit, fatis dulce eft & ap- 
tum ad fructus & omne piftorium genus torrendum, 
quem in finem ab Europzis itidem adhibetur. UN vero 
delicatifunt,atque epulis adfueti,& preparata talia cibo- 
rum condimenta per famem nondum guftaverunt, ea 
contemnunt,atque ab iis abhorrent: Si autem hoc oleum 
dimidium circiter menfem fit vetuftum, rancidum fit,at- 
que a nemine, nifi a pauperculis, in cibis ufurpatur, 
ac folummodo lampadibus infervit, vel ad unguen- 
ta inde przparanda adfervatur; verofimile hinc quo- 
que eft, quod Indorum fanguis fit per continuum 
hujus olei in cibjs ufum aduftus ac vifcidus , unde 
forte etiam fcabies maligna oritur, quam Malaicen- 
fes Boba , & Amboinenfes extuberationes vocant , qui- 
bus Indi magis funt obnoxii quam Europei , qui puriofi- 
bus utuntur cibis. Oleum hoc, fi fuerit vetuftiffimum, 
indurefcit, non tamen adeo, quam fi fuerit expres- 
fum, atque aptiffimum eft inungendo ferro, uti ple- 
rumque etiam fpiffum eft frigidas per nodes, atque 
iftis menfibus, quibus pluvia copiofa eft. 


` Putamen nuce vacuum , feu Tampoerong , fpe inte- 
grum fervant , & modo in fuperna parte orificium 
quoddam rotundum , quo lympha ac nucleus educi- 
tur, conficiunt, vel etiam formicis evacuandum tra- 


dunt, dein poliendo , nitidum , leve, ac nigrum fit, ac 


crateribus , capfulisque infervit, quibus aqua ex ingen- 
tibus vafis Martavanenfibus & Siámenfibus excipitur , 
(funt autem hzc vaftiffimz ac turgidz olle in regio- 
nibus Martavana & Siama confecte, que per totam 
transferuntur Indiam ad varios liquores confervan- 
dos), fæpe etiam putamen diffinditur , cujus partes 
itidem expoliuntur, harumque fuperior pars pro in- 
fundibulo, inferior vero pro patinis infervit ac cati- 
nis, Diogenis quondam fupellettili. 

. Siamenfes, Baleyenfes, & Macafferenfes ex maxi- 
mis hifce putaminibus artem norünt conficiendi ele- 
ganciffima vafa potatoria, Cantharos, & alias potus 
machinulas Gorgelette illis didtas, qua argento obdu- 
cuntur, ac fine dubio ab ignorantibus pro pretiofis 
ac caris nucibus Cocci Maldivenfis habentur. Ex pu- 
taminibus carbones etiam comburuntur, qui duri au- 
rificumufüi aptiffimi funt, ut & batillis , qui cibis, vel 
Thee potui calefaciendis inferviunt. 

Alter finis, in quem arbor Calappus colitur, eft, ut 
potus inde eliciatur, fed hzc nullos tum praebet fru- 
Eus, quum ex racemo Majang ditto hauriatur, qui 
alias fructus:producit, qui colligendi mos d Ge Cap. 
primo jam eft defcriptus , de quo infuper fequentia 
funt notanda. 


Primo, culter, quo Majang quotidie amputatur, 
purus ac nitidus effe debet, nec in ullum alium ufur- 
pari ufum, nec ulla commaculatus effe pinguedine, 
quum alias humoris ftillicidium impediatur; qui per 
diem minus deftillat quam per noctem , ac fuperiores 
ollularum catelle, in quibus hic liquor excipitur, 
pauxillo calcis obliniendz funt , quum nempe Fagara, 
feu faccharum rubrum inde excoquere velimus, quod 
Amboinenfes non obfervant , quum liquorem illum 
mox vel hauriant , vel Zrece exuftoribus vendant: Na- 
ture calidioris hic potus habetur quam fubfequens, 
qui ex arbore Sagoe elicitur. _ 

Plurima itaque hujus liquoris copia in Amboina non 
hauritur& fed majore cum reditu Sinentibus vendi- 
tur, qui ex illo Zrecam , feu fpiritum Vini Indicum con- 
ficiunt. Sic quoque hic liquor, fi vafi infundatur, ac 
fortiori igne excoquatur , fyrupum craffiorem feu mel 
exhibet, qui apud tales populos Indoftanos ufurpa- 
tur, apud quos arundo faccharina vix vel raro cre- 
fcit, uti in Malabara, ubi faccharum hocce Jagara 

vocatur, 


Liber I. Caput HI 


belet wort dat geen hair aan’t lyf «vafe , t welk alles veel 
meer de Curcuma , dan de Calappus-olie toe te /chryven 
is. Daar is egter nog een zalve, die men van deze olye y 
Kurkuma , en bloemen maakt , dienftig om bet lyf mede te 
verkoelen , en nog een derde van fpeceryen gemaakt, welke 
men beide eigentlyk BORRI Borri of BoBORI noemt, enop 
andere.plaatfen befebreven werden. Alderbande geweer 
wert ook bier te lande met de Calappus-olie bewaart voor 
de roeft , (welke bier. in Indien bet yzer meer bederft 
dan in Europa) als men bet naarftig en naa bebooren , 
daar mede be/meert, waar toe egter de witgeperfte dien- 
fliger was , zoo menfe in deze Oofterfche Provintien 
hadde , want de uitgekookte gemeenelyk veel waters by zig 
hout , en aan "t yzer rood uitflaat „ anders iffe vers redelyk 
zoet , bequaam om te fruiten , en veelderbande gebakken van 
meel daar in te frica(Jeeren , ook by de Europianen. Maar 
de teere monden , die aan lekkernye gewent zyn , en de be[le 
zouffe van de fpyze (den honger) nott geproeft hebben, ver- 
agtenfe , en zyn "er wat vies van. Maar als deze olye bo- 
ven een balve maant oud is, 290 wortze garflig, en van 
niemant., dan arme lieden in de koft gebruikt, en dient 
dan alleenelyk voor de lampen, en "t maken van zalven. 
Daar en tegen is bet ook waarfchynelyk , dat de In- 
landers door bet dagelyks: gebruik van deze olye in alle 
bare koft een verbrant en drabbig bloet vergaderen, 't welk 
miffcbien by baar lieden genereert de materie van een quaad 
Jcburft , °t welk de Maleyers Boba, en de onzen Amboin- 
Jcbe Pokken noemen, bet welk de Inlanders veelmeer on- 
derbeevig zyn , dan de Europiaanen, die zuiverder. koft 
nuttigen. De gebeel oude olye wort ten laaften ook dik, 
dog zoo zeer miet als de uitgeperfte , en is als. dan be- 
quaamf[t tot bet aan[meeren van bet geweer , gelyk dan ook 
gemeenelyk al de Calappus-olye doet by koude-nagten , en 
in de regen-maanden. : 

— De ledige dop , of Tampoerong laat men ook wel ge- 
heel, flegts een rond. gat of. mont boven daar in makende , 
waar door men bet seggt seed s ofte men laet- 
ze door de Mieren uiteeten., als dan. wertfe door bet po- 
lyften fcboon , glad , en zwart y. en. dient tot beekers , drink- 
nappen, en fcheppers , waar mede men: bet water uit. de 
groote Martavanen , en de Siamfche potten fcbept , (zyn- 
de zeer groote, en dikke potten, in de landen van Marta- 
vaan, en Siam gemaakt, die men. in. geheel Indien: ver- 
voert, om alderbande vogtigheit: daar im te bewaren) of 


men kapt den dop in de midden door, polyfl de flukken: 


a 
insgelyks, maakt uit de bovenfte helft tregters, uit de on- 
derfte [cbooteltjes , kommetjes , en diergelyken buisraat 
van Diogenes, 3 
- Die van Siam, Baley , en Macaffer , weten. uit de 
grootfte fchoone drinkvaten , kannetjes , en gorgeletten 
te maken, die men met zilver beflaat , en buiten twyfel 
zomtyts ook, by de onwetende, voor de koftelyke en diere 
Maldivifche Cocos aangezien werden. Uit of van de dop- 
pen brant men ook koolen, die zeer vaft, en bequaam zyn 
voor goudfmeeden , en tot de confoiren , daar men koft , of 
thee op warm maakt. e Sage P um 


Het ander einde., waar toe men den Calappus - boom 
bout, is om drank daar uit te tappen, dog van de welke 
men als dan gene vrugten te verwagten beeft, vermits de- 
zelve uit de Majang getapt wert, waar uit de vrugten 


Jtonden voort te komen , en waar van de maniere bier bo- . 


ven in "t eerfie Capl. verbaalt ftaat , bet volgende nog daar 
by aan te merken zynde. 

Het mes , waar mede men de Majang; dagelyks befnoeit, 
moet zuiver en blank zyn, en tot geen ander werk gebruikt 
werden , en voor al moet’er geen vettigbeit aan komen, 
waar door bet uitdruipen belet wort; over. dag druipt "er 
minder vogtigheit uit, dan by nagt, en in de boven-lan- 
den moeten de potjes, daar in deze vogt druipt, van bin- 
nen met een Weinig kalk bejmeert zym, te weten als men 
Jagara , of bruine zuiker daar uit «vil koken, bet welk 
onze Amboinezen niet obferveeren , om dat zy bem {traks 
uitdrinken, of aan de arak-branders verkoopen: Hy wert 
voor warmer gebouden van eigenfcbap , dan de volgende 
van de Zaguweers-boom getapt. 

‚De machte part dan van deze drank wert in Amboina 
niet gedronken , maar met meerder prof yt aan de Sineejen 
verkogt , dewelke daar uit Arac , dat is Ooflindijcbe 
brandewyn , branden. Insgelyks als men dezen drank in 
een ketel giet, en met een [terk vier opkookt-, zoo wort "er 
een dikken zyroop of boning van, en zoo men het nog lan- 
ger kookt, zoo komt "er een donker-gele zuiker van, waar 
mede zig xoodanige natien vam Indoftan bebelpen, daar `t 

zuiker- 


wee qure tne 11 


I. Bock. IN. Hoofdjt. 


vocatur, quod commune vocabulum eft commixtum 
cum illa facchari fpecie „ quod ex fequente arbore 
Lontar dicta conficitur ; (de. guo plura fub finem hujus 
capitis commemorantur) in regionibus vero magis ad 
Orientem fitis Syrupus hic feu faccharum penitus eft 
ignotum : Florentes juli feu :Majanges a quibusdam 
etiam faccharo condiuntur,quod hifce in regionibusinu- 
firatum quoque eft. Magna itidem hujus liquidi quan- 
tias Toewach dicti fit acetum, fi cadis vel lagenis in- 
fundatur, ac bene obturate foli exponantur aliquot 
per dies; vinum enim hocce facile acefcit, prefertim 
fi recipiens, in quod deftillat , acidulüm fit, quem in 
finem talia fervant recipientia, quia tale, quale Are- 
ce exurende deftinatur aut aceto conficiendo , li- 
quidum acidulum requiritur; fi vero recenti potui 
infervire debeat, recipientes arundines etiam virides 
ac recentes elle oportet, & quotidie etiam funt eluen- 
dz, tum demum per duodecim vix confervari poceft 
horas. 

Arbores Calappi , que in infula Poeloay creícunt, 
pre aliis dulcem liquorem Toewach dictum prebent, 
qui potando etiam infervit, atque in eum conferva- 
tur finem; qui vero ex aliis arboribus in Provincia 
Banda colligitur , fubfalfus eft, vel facile acefcit. Far 
autem , quz vafis adcrefcit cum craffiore liquoris par- 
te ,apta eft pro fermento , quem in finem a piftoribus 
etiam adhibetur. 

Si nuces pro potu aliquot per dies affervare velimus, 
neutiquam decorticandz funt , corrumpuntur enim tum 
facile, fi terram tangant , incolae tamen plurimas de- 
corticatas in forum adportant , ne per iter fuperfluum 
gerant onus, e contra vetufte & integra non tantum 

er totam Indiam ,fed in Europam ufque transferri pof- 

nt. He nuces infeftationes etiam, vitia, ac morbos 
patiuntur, uti folia ac ramificationes per iftos Scara- 
bzos; nuces enim fepius.reperias externe integras, 
adfpectu perfectas , quarum tamen putamen eft fillum, 
«ejufque lympha partim vel in totum perdita, quodque 
füpereft, infipidum ac potui ineptum eft. Hec fide- 
rationis fpecies eft, ac vulgus putat per-lunam tales 
nuces effe exforptas. : | 


Hujus arboris folia plures etiam prebent ufus, fi- 
que edes iis obducere velimus, tenues fumimus affer- 
«culos , quinque aut fex pedes longos, ac decem polli- 
ces latos, fub quibus Calappi folia circumvelantur , 
ac confuuntur per filamenta ex arundine fiffa ac tenui 
confecta , cum folium folio nectitur , donec totus affer- 
culus oppletus fuerit. Conjundta hzc folia in Indiis 
Adap dicuntur , ac tegumentis inferviunt, quibus ob- 
tan edes, nempe in Indoftana, Java, atque aliis 
Indie locis, ubi Sagou arboris folia defunt , ex quibus 
alias meliora ac magis durabilia conficiuntur tecta, 

uibus etiam ubique in infulis Moluccis utuntur. Ex 
iisdem quoque foliis ampli nectuntur pilei, atque um- 
belle, que ad folem avertendum capiti imponuntur, 
variis angulis ac coloribus tam fplendide ornate, ut 
etiam pompe inferviant. Portugalli has nominant 
Sombreiro , Malaicenfes Tudong , fed quzvis natio pro- 
prium ipfis tribuit nomen ac formam. In Java, ac 
plurimum in infulis Maldivenfibus vela etiam ex iis 
conficiuntur foliis , uti etiam vulgares ftoreas quoti- 
dianum in ufum: In infulis Moluccis hz ftoree & um- 
belle ex alio texuntur folio, infra indicando. Sic 
quoque minora ac tenera, & adhuc incana folia aliis 
inferviunt minoribus texturis, ciftellis nempe colora- 
tis, burfulis , in quibus cota affervatur Oryza, Ca- 
tupa dictis, corbibus, & fimilibus. Medii ac firmi folio- 
tum nervi colligati praebent fcopas, uti im Hifpania 
Sparrium eum in finem ufurpatur , juniora itidem folia, 
que, antequam explicantur, ex fpatha feu involucro 
eximuntur , ac per totam Indiam, praefertim indofta- 
nam, Zeylanam , infulas Malaccas, Sumatram , Javam, 
&c. loco papyri ufurpantur; fi enim leniter hzc cx- 
plicentur ,litterz infcribi poffunt ftylo acuto ex arun- 
dine Bambus confecto. Litteras has tam eleganter no- 
runt complicare, ut fine litterarum noxa haud facile 
aperiri poffint, quales litterz ac libelli characteribus 
illorum confcripti aliquando in Europam translati funt. 
Papyrus hec que ac hz litterz ex hifce foliis con- 
fe&z in India Ola dicuntur: Hifce vero in regionibus 
ad Orientem fitis non eft in ufu, quum incolz alteram 
Papyri fpeciem ex arborum quarundam corticibus 
preparatam adhibeant. Germina feu tenera hzc vs 
epe 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


19 
zuiker-riet in geen overvloet waft, gelyk in Mallabaar , 
daar deze zuiker JAGARA biet , een gemeene naam, met 
die van de volgende LoNTAR gemaakt (waar van meer aan 
°t einde dezes Capittels gezegt wort) maar in de Oofter- 
Sche Eylanden is deze zyroop en zuiker onbekent. De 
bloeyende Ayren of Mayanghs werden by zommige ook ge- 
confyt, "t welk in deze Eylanden mede ongewoon is. Een 
groote quantiteit van die wyn of toewak wert insgelyks tot 
azyn gemaakt , als men dezelve in potten, ofte fielen giet, 
en wel toegeftopt , eenige dagen in de Son zet: want de- 
zen wyn zeer ligt zuur wort, inzonderbeit als de rieten, 
daar men Lem in ontwangt , goor zyn, gelyk menze tot 
dien einde al willens laat werden, om dat de drank goor 
moet zyn , die men zoo wel tot arak branden; als azyn 
maaken gebruikt. Maar als men bem tot bet drinken be- 
quaam wil bebben „ zoo moet men verfche rieten nemen , 
en dezelve dagelyks uitfpoelen , en dan kan by nog al niet 
boven een etmaal zoet blyven. 


De Calappus-boomen op bet Eylant Poeloay geven boven 
andere den zoeten towak, en die ook om te drinken be- 
waart wort, maar die van andere boomen in de Provin- 
cie Banda, valt wat brak , of wort ligt goor. Den droefem, 
die de toewak in de vaten zet , met bet onderfte van den 
drank, is bequaam , om dee[Jem daar van te maken, of by 
de broot-bakkers als gift te gebruiken. E 


Als men de nooten eenige dagen bewaren wil, om tot 
drinken te gebruiken „ moet men den bolfter daar niet afne- 
men : want de gefchilde bederven ligt , als zy den gront ra- 
ken, dog de Inlanders brengen/e meeft gefchilt ter markt, 
om datze onderwegen geen onnodigen laft willen dragen , 
daar en tegen de oudt en ci reg nooten kan men door 
Indien, ja zelfs tot Europa vervoeren. De nooten 

ebben ook baar plaagen en gebreeken, en ziekte, gelyk de 
bladeren en takken van de voornoemde torren; want men 
vint zomtyts nooten , van buiten geheel int aanzien, 
maar den dop van binnen geborften, en bet water, of ten 
dele, of geheel daar uitgelopen , zynde de reft onfmakelyk, 
en wert niet gedronken. Dit is een flag van weer-letzel, 
ende de gemeene man zegt dat de Maan zoodanigen Calap- 
pus P beeft. ren 

De bladen dezes booms geven ook verfcheide nuttigbeden, 
en als men buizen daar mede wil dekken , zoo neemt men 
dunne latjes, 5. a 6. voeten lang , en een duim breet, om 
dewelke men de Calappus-b en te zamen buigt , en aan 
malkanderen naait, met eenige draaden van gefpleten dun 
riet gemaakt , blad aan blad, tot dat de gebeele latte vol 
is. Deze t'zamen gevoegde bladeren noemt men in Indien 
Adap , en dienen voor [chindelen, of fcbalien „gm de bui- 
zen te dekken , te weten in Indofian, Fava, en andere 
plaat/en , daar men geen Zagu-boomen beeft, uit «viens 
bladeren anders beter, en durabelder /chindelen gemaakt 
vorden, en die men ook over al in de Molukze Eylanden 
gebruikt. Uit de zelfde bladeren vlegt men ook brede boe- 
den, en Zonne-fchermen, die men op bet booft zet, met 
werfcheide boeken, en koleuren verziert, zoo dat men ook 
daar mede pronken mag , de Portugeefen noemenfe Som- 
breiro: De Maleyers Tudong, boewel yder natie de- 
zelve nog een byzondere naam en forme geeft. Op Fava, 
dog ðt in de Maldivifche Eylanden „ makenfe ook de 
zeilen van deze bladeren, als mede flegte matten in de da- 
gelyke buisboudinge noodig : In de Molukze Eylanden maakt 
men deze matten en fcherm=boeden uit een ander blad, 
(waar van bier naar). Zoo dienen ook de jonge, en nog 
quitte bladeren , om ander kleen vlegt-werk daar van te 
maken, als gekoleurde doosjes , beursjes, daar men de ge- 
kookte ryft in bergt, Catupa genaamt, korfjes Ge, De 
middelfte en flyve zenuwe van de bladeren t'zamen ge- 
bonden, geven bezemen, gelyk men in Spangien mel bei 
Spartium doet: dezelfde jonge bladeren, die men (eer zig 
dezelve nog üitbreidem) uit den boorn-[pruit , ofte pyl 
neemt , dienen doorgaans in oud Indien, als Hindoftan, Cey- 
lon, en de Maleitfche Eylanden , Sumatra, Fava Ec. voor 
pampier ` want als men dezelve zoetjes uitbreid, kan men 
daar op een brief fcbryven met een fcherpe priem van Bam- 
boefei: Dezen brief wetenfe dan wederom zoo aardig tza- 
men te leggen, En in malkander te fleeken, dat menje zon- 
der letfel van bet fcbrift niet ligt openen kan: Hoedanige 
diergelyke brieven, en gebeele boekjes met Caratlers gefcbre- 
ven zomtyts naar Europa gevoert zy. Zoo wel dit pam- 
pier, als de brieven bier van gemaakt bieten in oud Indien 
Ola: In deze Oofterfe geweften is bet in geen gebruik, 
om dat de Inwoonders cen arder pampier hebben van eeni- 

Å A 
o 


20 


fepe etiarn Elephantorum pabulo inferviunt. Ex nu-.g 


cis cortice contufo ac colligato cementarii penicilla 
tectoria conficiunt, quibus muros candidos reddunt, 
& quamvis deteriora fint illis, quz ex fetis porcinis 
preparantur, preferunt tamen Indorum mores ac pre- 
parationes , que etiam ex pilis nigris arboris Gomuto, 
atque meliores conficiuntur: Cortex enim Nucis Ca- 
lappe muros facit quodammodo rubentes. Reticulum 
illud Runut dictum, de quo capite primo fuit actum, 
inter ramorum ortus difperfum cribro infervit , ut 
craffiores partes a tenuioribus feparentur, ac przci- 
pue conducit farine Zagou. arboris. Rami autem viri- 
des ad feftivos arcus erigendos adhibentur , qui in zdi- 
bus aut ante fores , ubi fponfalia vel alie publice ce- 
remoniz ac convivia celebrantur, locantur, hi tum 
undique cinguntur variis florum coloribus, Adiantho 
volubili „ Mufcis & fimilibus. Si porro incola donum 
aliquod Magnati velint offerre , five illud fit ex«anima- 
lium, aut fructuum genere, femper Calappi arboris 
ramis ornari debet, quod tamquam pacis & amicitiz 
fignum habetur, uti aliis in locis hoc ex vera Palma 
cognofcitur. In India occidentali non tam alte excre- 
feunt Cocci ,. quam in Orientali, nec altiores funt 
viginti aut viginti quinque pedibus ; ibi etiam Galli 
Anthilhrum infularum incole admodum lympham 
Nucis Calappz extollunt ad faciei cutim.candidam ac 
puram reddendam ‚fi lavent hoc liquore , dum recens 
ex arbore fuerit collectus. j i : 
Exterius hujus arboris lignum ædificatorio ac feri- 
niario operi ineptum eft, quum ejus fubftantia fit inæ- 
ualis, ac nimis fibrofa , intellexi tamen Cinghalen- 
es ex ligno vetuftiffimi trunci afferculos formare , ex 
quibus ciftulas conficiunt, quas norunt ita polire, ut 
per nigras.ac flavas venas inftar marmoris, feu mar- 
moreg appareant, fimiles quoque ex arbore Lontaro 
feu Fagerboom fabricant. i SETA 
Maldivenfium autem infularum incole, uti preter 
alios quoque teftatur Francifcus. Pyrardus , qui illas 
inhabitavit, ex hocce ligno navigia tam parva, quam 
majoris molis norunt conftruere fine ullo clavo fer- 
reo, fed folummodo per fibras ex Cairo confectas con- 
nexa, quorum Mali, vela, & funes ex eadem conftru- 
&ta funt arbore, ita ut Maldivenfes non tantum navem, 
fed ómnia ejus requifita, ex una fabricent arbore, in- 
fupetque eam onerent apris eque merca- 
turz quam vi&ui infervientibus. Tali navi a jas petunt 
Indie. regiones, quod; uantum novi, in nullo alio Indie 
loco eft m ufu. Fungofa autem trunci medulla, fi per 
annum terrz committatur, putrefcit, atque optimum 
dat fimum. ad hortorum areas przparandas ac fertiles 
reddendas, : Talibus- in regionibus, in quibus lignum 
edificationi aptum deeft , uti in Malabara , Zeylana, 
& Banda, ex ejus ligno poftes, pali, ac tigilla con- 
ftruuritur pro vulgi edibus, ut & pro vallis clauftrorum, 
fundis zdificiorum , fepium &c. In hifce vero infulis 
Moluceis in tales fines non, adhibetur, vel quia lig- 
num non adeo eft durabile — quam illud Indoftanz ar- 
boris, vel quia meliora tigna. habent. stek 


Ramificationes cum foliis virides a decem ad vigin- 
ti fibi invicem uno ordine junctz illud mirabile confti- 
tuunt rete , quod in Banda Sokkey vocatur , & quo 
certa pifcium fpecies ftupida capitur, qua femper re- 
trorfum atque ad litus renatat , fi pe commota in 
aqua folia terreantur, quamvis. fub hoc rete fpatium 
quoddam ad fefe abfcondendas & aufugiendas re- 
manet, unde & hic lufus femper in plano & zquali 
littore exercendus eft. ' ^ 
" Ad pannos atro colore obducendos fcobem Calap- 
pi arberis adhibent , aqua infufam, & primum com- 
mixtam cum: defcripto Syrupo Calappi, quam mixtu- 
ram aliquot per dies in Sole macerant, unde atram 
acquirunt tincturam, in qua pannos modo ebulliunt , 
tum atro hi colore. imbuti funt. ` 

Calappus hec arbor alia infuper praebet commoda s 
minoristamen momenti, quæ fila dat, e quibus linteo- 
la, ac facci texuntur, medius vero foliorum nervus 
acus & acieulas exhibet. ® uos 

Ut nunc etiam aliquid de viribus medicatis Olei Ca- 
lappi dicam, hoc recens interne adhibetur vel folum 
vel cum Tomarindis mixtum ad alvum leniter lubri- 
candam , plurimum tamen a. Malabaris , atque aliis 
Indoftanis populis, fed a Malaicenfibus , & Europzis, 
raro aut vix umquam interne affumitur , nifi o -tufhi. 
edici 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Cabut III, 


e boom-baften gemaakt. Altemets dient bet witfpruitfel of 
jonge blad ook tot voedfel voor de Elephanten: uit de pe- 
klopte en t'zamen gebondene bolfter maken de metfelaars bo. 
re witguaften , om bet muerwerk daar mede te witten, en 
boewel die veel flegter zyn , dan andere, van verkens- 
borftels gemaakt , zoo wilfe evenwel dat moorfe gefpuis 
liever bebben,boewel menze nog beter maakt van de fwar- 
te bairen des booms Gomuto , want de Calappus bolfter 
verwt de mueren wat rood: bet netje Runut , waar van 
Capittel 1. is ge/proken, -tuf/cben den oorfpronk der takken 
leggende , dient tot xeeven, om alderbande grof goet daar 
door te klenzen , en is inzonderbeit noodig by bet maken 
van Zagu-meel. Uit de groene takken maakt men feeft- 
boogen , ugor of in de buizen, daar een bruiloft , of andere 
publike maaltyt zal gebouden werden, welke boogen als 
dan behangen werden met veelderbande bloemen , beefterag- 
tig Mofch, Adianthum volubile, em diergelyke. Woorts 
als de Inlanders eenig gefchenk aan ymand willen brengen, 
* zy van gedierten , ofte vrugten des lants , zoo moet bet 
met Calappus-takken befteken , ofte bebangen zyn , als gyn- 
de cen teeken van vreede en vrient/chap, gelyk men elders 
met den regten Palma doet.. In Weft-Indien waffen: de Co- 
cos-boomen zoo hoog niet als de Ooft-Indifcbe , te weten; 
niet boven 20. a 25. voeten boog : aldaar pryzen de France 
bezitters van de Antillifche Eylanden bet water van de 
Calappus-noote, om: de buid van ^t aangexigte zuiver , en 
klaar te maken, als men daar mede de zelve wafcht, zoo 

vers, als bet van den boom komt, ‘ 
Het buitenfle bout van den ftam is tot timmer-, en 
Sebrynwerk onbequaam y wegens 'zyne ruige, en grofdra- 
dige fubjtantie , hoewel ik verftaa , dat de Singalefen uit 
dit bout, van de gebeel-oude flammen , eenige plankjes , 
en kistjes weten te maken, en zoodanig te polyften, datze 
wegens. de [warte en geele aderen fraay gemarmert feby- 
nen, diergelyke zy ook van den Lontar f Fagerboom zou- 

den waken; 29g. 

Maar de Inwoonders van de Maldivifcbe Eylanden , ge- 
ook onder anderen Francifcus Pyrardus betuigt , die 
gewoont beeft , weten uit dit bout kleene ep groote 
vaart te maken, zonder een yzere nagel, alleenlyk 
dezelve met de koorden van Cairo ramen Nadie: maf- 
ten, zeilen, en touwen van den zelven boom nemende; zoo 
dat den Maldiver niet alleen zyn fcbip met bet gebeele ge- 
reetfcbap van een , en denzelfden boom timmert , maar by 
laad bet met de vrugten van den zelven boom ook af, 200 
‚tot koopmanfchap als tot vietualie dienende: waar mede 
by dan naar andere geweften van Indien vaart , `t welk 
men mynes wetens in geen andere plaatfen van Indien ziet. 
Het vooze merg uit den flam zoo’t op der aarden legt „rot 
binnen een jaar, en geeft goede AL $ > om de bedden in de 
thuinen daar mede. te meften „ of vet en vrugtbaar te maa- 
ken. In zoodanige landen „daar bet bouw-bout niet veel te 
krygen is, gelyk op Malabaar , Ceylon, en in de Provin- 
cie Banda , maakt men poflen „fparren „en latten tot de 
gemeene buizen van dit bout , als mede pallifaden tot for- 
tre[Jen , onderleggers tot heiningen, ofte paggers: dog in 
deze Molukke. n «verd bet daar toe niet gebezigt, 
nfehe E 


` f om dot: bet so durabel niet en is , als bet Indofta 
. ofte om datze met beter houw-bouten verzien zyn. 


De groene takken met baar bladeren, 10. a 20. in een 
rye aan malkander gebonden , maken, dat wonderlyke net, 
'£ welk men in Banda Sokkey noemt., en waar mede then 
zekere domme wijchen vangt, dewelke, door de drillende 
bladeren in ’t water fchouw gemaakt zynde , altyt agter- 
waaris , en maar bet land retireren » boewel onder de bla- 
deren ruimte genoeg is om te ontvlieden dog dit fpel moet 
altyt op vlakke, en effene ftranden gefcbieden. 


^ i £ ae 

Om betglinnen [wart te verwen, neemt men zaagzel 

van Calappus-bout , doet bet in water, en vermengd bet 

met voor/chreve Calappus-Syroap , en laat het eenige da- 

gen in de Zonne en 200 hebt gy een [warte verwe, 
waar in men het linnen flegts opkoken moet. ‘3 


Men heeft nog eenige meerdere nuttigbedén van den Ca- 
lappus-boom , dog van minder belang , als draden , om grof 
linnen daar van te weven, en zakken daar van te de. 
als mede naalden en Jpelden uit de middel-rib der bladeren. 

Om nu ook iets van de medicinale kragten des Calappus- 
olye te zeggen , 200. wort de zelve , vers zynde, binnens- 
Lutz tngenomen y of alleen , of met Tamarinde gemengd, 
om den huik zagtelyk te zuiveren, dog meeft by de Malla- 
baren, en andere Indoftanfe volkeren; maar by de Ma- 
leyers „ende Europianen wort dezelve zelden of fchier nim- 

ja A ` mermeer 


. 


TEE gie 


a ni ST nn or. 


I. Boek. III. Hof. AMBOINS 


Medici Portugalli illud cum SyruposViolarum ad tuffim 
prefcribunt, ut & contra A ma; oleum hoc etiam 


nutriens admodum habetur, quo corpus pinguefcit , 


ac femen in viris augetur: Verum quotidianus ejus 
ufus mihi fufpectus. admodum eft > quod tetrum & 
aduftum dat fanguinem , atque inteítina nimis lu- 
bricat, unde in omnibus alvi fluxibus prohibendum: 
Externe melius ufurpatur ad hemorrhoides illiniendas 
oleo Perficarum mixtum : folum ac calidum etiam 
iiungitur artibus dolentibus, lumbis ac genubus. 
In Indica paralytica affectione Beri- Beri dicta , hoc, 
cum aliquot guttis Olei Caryopbyllorum mixtum,illiniunt 
partes paralyticas , que tam diu fricantur , donec oleum 
in illas pepetraverit; defectu autem Olei Caryopbyllo- 
rum, quod raro deftillatur, Caryopbyllos ipfos inco- 
quunt hoc oleo, fzpe etiam addunt oleum terre , at- 
que expreflum Nucum Mn Oleum ; hoc illiniun- 
tur etiam artus Podagra ac Chiragra affeti , fed folum, 
ac fine ullo calido oleo, expreffam hoc oleum ad iftas 
optime ufurpari poteft affectiones. Coétum vero oleum 
etiam adhibetur ad mitigandos dolores in variolis, & 
ad pus cito generandum, fi leniter hocce illiniantur , 
uamvis alii Sonzar , feu liquorem illum limpidum præ- 
erant. Vulgo putant Oleum Calappi effe demulcens 
atque emolliens, quod tamen examine aliasa »parebit, 
in initio partes illinitas videtur quidem emollire, po- 
{tea vero eas ficciores reddit, quam antea fuerant, 
hinc oleo huic nulla nifi vis lubrica tribuenda eft inter 
frigus ac calorem temperata, oleum vetus non nifi 
lampadibus, & armis illiniendis adhibendum eft ; fe- 
nes amant frigidos ac rigidos fuos artus, ut emol- 
liantur , hocce illinire oleo, ac Chirurgi noftrates 
mifcent ctiam unguentis. omnibus , in quibus alias 
Oleum Olivarum requiritur , ita.ut hoc oleum tam 


folum, quam aliis mixtum medicamentis incolis quo- 


 tidiano fit in ufu ad fricandum ac liniendum corpus, 


quod: ipfis non tantum conducit fanitati, fed etiam ad 
artus agiles ac mobiles fervandos,. Julius Scalig. Exerc. 
pe déit, 2. Cardanum corrigens defcribentem ‚Tenga, 
eu Cocum Indicam, ipfe videtur per Vartomani, alio- 
rumque Hispanorum vel Portugallorum fcripta er- 
rare, quum attribuat quedam Tenge feu Calappo, 
que Lontaro feu Fager-boom magis competere viden- 
tur. B | 


s 
$ 


T. A 


„In Horto Malabarico fub finem primi capitis quinde- 
cim virtutes hujus arboris medicinales notantur , que 


quus hic extra ufum funt, omitto, exceptis tribus 
ubfequentibus, quz incolis noftris notze funt. | 


Radices in aqua decodt® febricitantibus propinan- 
tur, ut & dyfenteria laborantibus , quz ex acrimonia & 
calore fanguinis oriuntur. 

Julus recens , feu Racemus fiorifer ex fpatha exemtus, 
ac cum faccharo rubro Lontari manducatus, & ejus 


CHE KRUYDBOEK. 21 


mermeer binnens-lyfs gebruikt , als in de boeft. De Portu- 
geefe Medicyns gevenje ook in , inet Syroop van Violen, 
tegens den boeft , en enghorftigheit; men bout bet anders 
voor een voetzaame olye , waar door bet lyf vet, en de 
mannelyke natuure vermeerdert wort. Dog zegge nog- 
maals ‚dat zyn dagelyks gebruik by my verdacht is, als ge- 
nererende een quaad en verbrant bloet, ook de dermen al 
te flibberig makende ‚weshalven ber in alle buikloopen ver- 
boden «wert. Van buiten wert/e veel bequamer gebruikt, 
als, om de ambeyen daar mede te Jmeeren , met olie van 
perzike-fleenen gemengt: alleen en warm wertze ook ge- 
Jmeert op alle pynelyke gewrigten, lendenen, en knien. 
In de Indifche lammigbeit , of Beri-Beri wertze met eenige 
droppels Nagel-olie gemengd „ op de lamme leden geftree- 
ken, en 200 lang gewreven ‚dat bet indrooge, by gebrek 
van de Nagel-olye „die zelden Semaakt wort, kan men de 
Nagelen zelfs in de gemelde olye kooken » 00k daar by doen 
phn hi > en uitgeperfte Nooten-dlie: men Jmeert ze ook 
op de leden, die van Podagra , en Cbiragra gequeld zyn, 
dog zonder eenige beete olie, en al bet voornoemde kan men 
gevoeglyk met de uitgeperfte doen: doe de uitgekookte is 
ook dienftig om de pyne te ftillen in^t fweeren van de kin- 
der-pokken , en dezelve baaftig te doen rypen , wanneerze 
daar op gefmeert wert: boewel andere de Santar » of melk 
veel beter agten. In `t gemeen bout men bet daar voor „dat 
de Calappus-olie cen week makende, en vermursvénde ey- 
genfchap beeft, 't welk by nader onderzoek anders bevon- 

„Wort ; wantze [chynt wel in 't eerfte de aange/meerde 
Partyen wat te verweeken, maar droogt daar na dezelve 
barder op danze te vooren waren » en daarom kan men de- 
ze olie geen andere dan een Jlibberige en glad makende na- 
tuur toefchryven, tuffchen bitte en koud gantfch getem- 
pert , de oude olie moet men alleen in de lampen , en tot bet 
aanfmeeren van geweer gebruiken. De oude luiden Jmee- 
ren haar koude en ftramme leden gaarne daarmede , om de- 
zelve gedweeg te bouden, en onze Chirurgyns gebruikenze 
in al haar zalven „daar de O ie boe wereifcht wort, 
in Somma ‘deze olie, zoo al ch als met andere Medica- 


menten gemengd, werd by de . s dagelyks gebruikt 
tot bet wryven em /meeren can al bia dient 
niet alleen tot. gezontheit , maár ook om de lede tat, en 
rg të houden: De beer Julius Scal; Exerc.: 158. 
iftindt. 2. (willende Cardanum corrigeren, in de be- 
Jehryvinge van de Tenga of Cocus Indica Jcbynt door de 
&efchriften van Vartomanus , of andere paanye , of Por- 
tugeefe Schryvers zelfs geabufeert te zyn, fcbryoende din- 
gen van de Tenga ofte Calappa, die men waarfchynely- 
er van den Lontar 0 Fagerboom verftaan moet. 

In de Hortus Malabaricus aan ’t einde van bet eer fte 
Capittel vint men vyftien Medicinale nuttigbeden van dezen 
boom , dewelke ik, als bier ongebruikelyk , uitgelaten beb- 
be 7 bebalven de volgende drie, die onder de Pakaa be- 

zyn. ; 
„ De dekottie van de wortels in water werd gedronken 
in de koortze, en in de roode loop, die uit fcberpe en bete 


Stoffe des bloets onftaat of voortkomt. 


Het jonge bloeyzel , uit zyn fcbeede genomen, en met 


bruine Lontars zuiker gekaauwt , alleenglyk het zap in- 


fuccus deglutitus Dy/uriam curat » ac virulentam Go- fwelgende, geneeft de brant-pis , en bet etterige wateren 


norrhez mictionem. . : . i 

Ut Oleum Calappi hemorrhoidibus inundum cum 
fücceffu ufurpetur , femi-cyathus hujus recentis bi- 
bendus eft, ut alvus leniter fübducatur, quz pluri- 
mum. hac in affectione fimul indurata eft. 

Recente nuce Calappa fub cinere feu carbonibus léni- 
ter tofta, atque iterum frigefaéta, vel per noctem 
rori. expofita, tum ejus liquor cum fucceffu propi- 
natur in,omnibus morbis calidis, uti in febribus ar- 
dentibus ac dyfénteria calida: hunc in finem prima 

ppi fpecies eligitur, que alba ac viridis dici- 
tur, cortex autem ejus nec nimium deradatur, ne 
toftione liquor ejus- fumo inficiatur. 

Lympha Towak di&a adhibetur, ut medicinales ra- 
dices & herbe huic incoquantur, que earum virtutes 
melius extrahit, quam aqua vulgaris. 

Tenera, atque alba Calappi radix ufurpari poteft 
ro mafticatorio , defe&u Pinange, fi calce ac Siri mi- 
ceatur ac manducetur. 
‚Calappites , Belgis Calappus-Steen , Malaicenfibus Me- 
ica a, albus eft lapillus inftar marmoris feu 
Silicis albi , durus , planus, ac glaber, cujus puta- 
veram alio loco inter lapides ac mineras defcriptio- 
nem dediffe, quum vero in Calappa nuce inveniatur, 
ac. follicitús fim , opus illud à me forte S 

` utum 


in de Gonorrhea, 

De Calappus-olie werd muttelyk ge/meert op de Am- 

bayen, dog moet men een half kopje vol verfche olie in- 
drinken , om den buik zagtelyk ie verweeken, dewelke 
by dat accident gemeenelyk verbard is. 
. Een jonge C wa op koolen of onder beete affche ge- 
braden, en dan weder koud geworden , of een nagt in in 
douw gefteld, kan nuttelyk gedronken werden in alle beere 
ziekten, als koortzen en ká, buik-loopen; hier toe verkieft 
men de cerfte zoorte, die men witte en groene aoe Lind 
noemt , en men moet de bolfter niet te veel affchillen, 
op dat bet water in bet braden niet rookagtig werde, 


. Den Towak werd gebruikt om alderbande medicinale 
wortelen en kruyden daar in te kooken: want by derzelver 
kragten beter uittrekt, dan gemeen water. 

De Jonge en witte Wortel van de Calappus-boom kan 
men gebruiken, om by gebrek van Pinang, met kalk en 
Siri te knouwen. 

Calappites , op duits Calappus-Steen ` Maleits , MESTICA 
CALAPPA, is een wit Steentje gelyk alabaft „ of een wit - 
Kei-fleentje , ook van deszelfs bardigbeyt „effen „en glad, 
't welk ik voorgenomen badde op een andere plaats te be- 
Jchryven onder andere gefleenten en mineralen. Maar de- 
wyl by in de En gevonden word , en tk gr 

3 5 


22 HERBARII AMBOANENSIS 


lutum iri, animo induxi hic loci ejus exhibere de- 
{criptionem. Eft itaque albus ac politus, feu glaber 
lapillus in interiore Calappe nucis parte concreicens, 
nunc putamini fixus, nunc vero media in lympha na- 
tans, diverfe ac duplicis potiffimum forme. — _ 

Primus eft oblongus, inftar coni obtufi, feu ovi La- 
cert, magnitudine cordis avicule , interdum inftar 
cordis Columbini. Poftica ac latiffima pars eft fqual- 
lide lutea, ac coronulam gerit inftar dentis, qua pu- 
tamini ne&titur. Anterior autem & anguftiffima pars 
infignitur macula fplendente, quz fi ad lucem confpi- 
ciatur, inftar radiantis parvi folis apparet, fique hac 
deftitiuatur , tanquam mortuus ac fpurius habetur 
lapillus. 

Alter forma eft rotunda, ab utroque latere com- 
preffus inftar Lentis, aliquando autem penitus rotun- 
dus, & ubique albus, &ad pellucidam partem jam de- 
fcriptam maculam folarem exhibens. Maximi funt inftar 
feminis Lupini, minimi inftar Pifi, atque hi femper 
libere in aqua fluétuant: Ambo plerumque fiffuras 

uasdam habent, quz haud profunde funt, nec vi- 
lioris hinc funt pretii, quz tantum oriuntur, quum 
lapilli hi in materia aquofa crefcant, fi libero ac ficco 
aeri exponantur , alias quamdiu liquoriinnatant, nul- 
las habent fiffuras. Latine mihi dicitur Calappites, ac 
puto effe fpeciem Dendritis, qus apud Plin. Lib. 37. 
Cap. II. inter fimiles commemoratur lapillos, atque 
incognita ac fabulofa hactenus credita fuit, a me au- 
tem hic in India fepius inventa, ac detecta; Malai- 
cenfibus vocatur Meftica Calappa. Notandum eft , Ma- 
laicenfes nominare omnia lapillorum genera Meftica, 
feu Moftica, que in animalibus, fructibus, lignis, at- 
que aliis irregularibus inveniuntur corporibus, cujus 

eneris quedam poftea in hoc opere exhibebimus. 
ariffime hic detegitur lapillus, atque in mille nuci- 
bus vix unus, neque etiam in omnibus reo ` 
licet arbores Calappi ibi fint frequentes, Ted pluri- 
mum. in infula Cele es circa Mäcafleram; atque in 
finu Boreali Kajeeli, item in Boetona, que due in- 
füle hoc peculiare habent, quod plurimas tales Mefticas 
dent, tamin animalibus, quam fructibus, ita ut fere 
nulla fit fructus fpecies, ex quo non, in Macaffera vel 
Boetona, Meftica demonan podir : 
. Incole plurimum omnes Mefticas amant, quarum 
quasdam tanti zftimant fut optimis etiam praeferant 
emmis; plurimas enim ipfis tribuunt immo fine du- 
io fuperftitiofas etiam virtutes, geftant enim has ad 
nudum corpus, in annulis, & armis, ad profperum cona- 
tuum fucceflum obtinendum. Elegantiffimos ac rotun- 
diffimos hujus Calappi lapillos, feu Calappites impo- 
nunt annulis fuis , vel etiam telis adpendent , non auro, 
fed argento circumdatos, dicentes melius hoc cum 
natura Calappites convenire. Hanc quoque gerunt 
uti jam dictum eft, ad bonum fucceflum mercatu- 
re, & agriculture obtinendum , immo generali- 
ter in omnibus fuis conatibus, in ipfo quoque bello, 
quod ultimum tamen a quibusdam eluditur, atque ob 


hanc imprimis cauffam, quia Calappites funt fructus fl 


arboris, quz cum rebus bellicis minimam habet con- 
venientiam. Sicut in aliis natura crefcentibus nulla 
eft inter Joviales & Martiales plantas communitas. A- 
quz illam etiam inmittunt, & ejus infufionem febrici- 
tantibus exhibent, fed mera tantum eft opinio atque 
imaginatio. Sic etiam cum aqua contritam inftillant 
oculo, & Ophthalmiz optime prodeffe ajunt. An 
genuinus hic fit lapillus, fequenti tentant experi- 
mento; inter Pady feu Oryzam mixtum gallinis offe- 
runt , quam diu illis mixtus eft, inde non edent; hoc 
autem mihi non fucceffit, fi enim gallinos ab Oryza 
non avertiffem, fimul cum Oryza lam comediffent , 
genuinum tamen efle , quem poflidebam, putavi. Malla- 
bari incredibilius mihi narravere experimentum , quod 
vera nempe Calappites arbori Calappi appenfa effice- 
ret, ut omnes arboris fru&us caderent, cujus num- 

uam inftitui experimentum. Plinius loco citato aliud 
Dendritis datindicium, quod nempe fub radice arbo- 
ris, quam eradicare volumus, fepulta, efficiat, ut 
fecuris neutiquam hebefcat. 

Alia. ac mira, Dendritis , ex Calappo arbore de- 
prompta , hic alteri addenda eft , cujus unicam tantum 
vidi ac habui, Hec inventa fuit in infula Zeylana in 
ligno arboris Calappi, que paulo ante per tonitru 
deje&ta ac fiffa fuit. Servi praefecti cujusdam Mili- 
tum Belgarum ibi tranfeuntes concurrunt ad eam, 
ut 


Liber I. Caput III, 


ben, dat bet gemelde werk van my niet zal voltooit worden; 
zoo beh ik geetgevonden zyne be[cbryvinge albier in te voe- 
gen: Het is dan een avit glad Steentje , van binnen in de 
Calappus-noot groeiende, zomtyts los in bet water dryven- 
de: Zynde van tweederlei gedaante. 

De eerfte is langwerpig , als een ftomp kegeltje , of 
hagediffen ey, in de grootte van een klein vogels bert, 
zomtyts ook als een duiven bert. Aan 't agterfle, en 
breeifte eind’ is by vuil-geel , en beeft een kroontje, als 
een uitgevallen tant, waar mede by aan den tampoerong 
vaft gezeten beeft: op bet voorfte en fimalfleeind, ziet men 
een blinkend plekje , als men bem tegens den dag boud, ge- 
lyk een flralend Zonnetje, en zoo zy dit niet en hebber: , 
avordenze voor dood, of baftard gebouden. 

Het ander is rond, ter weerzyden wat plat, als een 
Lin[e, zomtyts ook gebeel rond , overal wit, en aan de 
klaarfte zyde mede bet voorfchreve Zonnetje vertoonende: 
de grootfte als een Lupien, de kleinfte als een Erwte , en 
deze dryven los in "t water: aan beide ziet men gemeene- 

‚Iyk eenige fcheurtjes , die niet diep ingaan , en bet Steentje 
niet te flimmer maken, berkomende, om dat bet Steentje 
in een vogtige materie groeid , en dan in de droge lugt 
komende op dusdanige manier fcheurtjes zet. Ik noem bem 


in "t latyn Calappites, en reken bem voor een mede zoorte' 


van Dendritis ( by Plinius Lib. 37. Cap. II. vermeld, 
onder andere bef hed REM die tot nog toe voor onbe- 
kent en fabuleus gebouden , dog veele van my bier in Indien 
uitgevonden zyn : in " Maleits noemt menze Meftica Ca- 
op dog dient geweten, dat de Maleiers Meftica of 
oftica noemen alderbande ‚fkeentjes > die in gedierten, vrug- 
ten, bouten, en andere ongewoone lichamen gevonden wor- 
den, diergelyke wy nog eenige in ’t vervolg van dit werk 
zullen aanwyzen: men vind dit fleentje zeer zelden, en in 
duizent Calappus-nooten niet een ; ook niet in alle landen, boe- 
wel de SE boomen daar overvloedig zyn, maar meeft 
op "t eilant Celebes omtrent MacafJer , en in de noorder bogt 
van Kajeeli ; als mede op Boeton „welke beyde eilanden deze 
eigenfchap bebben, datze veel diergelyke Mefticas voort- 
brengen ; 200 in gediertens eee » 2ynde fchier niet 
eenen orugt , Re men kan op MacafJer en Buton een Meftica 
daar van toonen, x d 


EN 


De inlanders bouden in *t generaal veel van alle Mefti- 
cas, zynde op fommige derzelver zoo verzot, datze die boo- 
ger agten, als de befte juweelen: want zy fchryven bun 
wonderbare, en daar onder buiten twyfel veele fuperfti- 
tieufe, kragten toe, dragende dezdlwe aan baar lyf, in de 
ringen, en aan baar geweer , om goed geluk in zekere voor- 
nemens ve bebben: de mooifbe en ronde van de Calappus- 
Steentjes zettenze in ringen, of bangenze aan bare &rijJen, 
niet in goud, maar zilver ingevat, "t welk zy zeggen met 
de natuur des fleens beter over een te komen. Zy dragen 
bem, om, als gezegt, goed geluk te hebben zoo in koopman- 
Jchap, als in den lant-bouw , ja in "t generaal by alder- 
bande voornemens, zelfs in den oorlog, welke laafte egter 
by andere uitgelagt werd, en dat met reden, om dat deze 
beenen zyn vrugten van een boom met. oorlogs zaaken geen 
gemeenfcbap Lebbende: gelyk in andere zaaken die door de 
natuur groejen, geen gemeen/chap is tu[fen planten Jovia- 

les en Martiales genaamt. Zy leggen bem ook in water, 
en drinken daar af in de koortzen, maar daar moet ruime 
„inbeelding by zyn. Item: een weinig op een [teen met wa- 
ter gewreven, en in de oogen gedaan, geneeft, naa haar 
zeggen, de verbitbeid derzelve: de preuwe van den opreg- 
ten ftellenze aldus; legt bem onder pady , of ryft de boen- 
ders voor, zoo zullenze daar van niet eten, zoo lane den 
Steen daar by legt; dog dit beeft my niet willen fuccederen, 
want bad ik de hoenders niet afgeweerd, zy zouden my bet 
Jleentje met den ryft opgegeten hebben ue Juftineerde 
ik, dat ik een opregte badde. De Mallabaren bebben my 
nog een ongelovelyker proeve geleerd; namentlyk dat een 
opregten Calappus-fteen aan een Calappus-boom gebangen, 
alle deszelfs vrugten zal doen afvallen, ^t a ik nooit 
geprobeert bebbe. Plinius Loco Citato zet een andere 
preuve aan zue Dendritis , te weten, datze onder de 
wortel van een boom, die men-omkappen wil, begraven 
zynde, de byl niet laat ftomp werden. ERA 

Een andere , dog wonderbaarlyke Dendritis „ook uit een 
Calappus-boom gebaalt , moet ik bier by ftellen , waar van 
‚ik maar eenen gezien en gebad bebbe. ` Dezen was Bevon- 
den op 't eiland Ceilon in bet hout van een Calappus-boom , 
die kort te vooren door den donder omgeflagen, en opge- 
Jpleeten was, De flaven van een duits officier , juift voor- 

b 


ee ee IBN 


eT i S wan " 


Í. Boek, HE, Hoofdft. 


ut cerebrum Palmz ex ejus fuperiore trunco colli- 
gerent, quem fecuri aperientes Dendritem ita ligno 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 33 


by gaande, liepen der na toe; om het palmyt daar uit te 
balen, en bet bovenfte fluk van den flam met bouwhes- 


` 


inhærentem inveniebant , ut concludi certo poffet fen openende , wonden dit Steentje zoodanig in bet boud 


concretam ibi fuiffe, quam domino fuo offere- ft 


bant, qui, ut dixi, Belgicus erat Militum praefectus, 
curiofus admodum ac fide dignus vir, quique eandem 
poftea mihi dono dedit. Lapillus hic erat rotundus, 
paululum inzqualis, magnitudine Cerafi nigri, durus, 
& inftar Silicis glaber, neque pellucidus, coloris lu- 
tei vitellini; in hoc undique confpiciebantur plurimi 
albicantes annuli feu circuli, intus plano luteo notati, 
quidam minores, ac fi in eo depicti effent, fupremus 
annulus maximus erat, ac.in fe alium continebat cir- 
culum opaciorem, inflar iridis oculi, alii vero mino- 
res, quorum quidam fibi invicem intricati > Quidam 
etiam penitus albidi erant, quales fere circuli in 
fpecie quadam /apidis vilterialis feu aftroitis a parent ; 
ab una parte confpiciebatur alba macula, pa idi colo- 
ris, qua per fülmen videbatur quodam modo ida. 
Centurio declarabat, Cinghalenfes ipfi dixiffe , fzepius 
tales Dendrites in Calappi ligno inveniri > plures 
tamen proferre non poterant, vel indicare, quamvis 
tum temporis ipfispreeflet tamquam Deffave , feu præ- 
fe&us. Suo autem judicio tales forte habuerunt, fed 
quum natio ifta, que ac alii Indi, tales raras Mef- 
ticas magni zftiment fine dubio celarunt illas > quum 
fecum geftent ad profperum rerum fuarum eventum d 
& prefertim belli, quod tamen credere non potui, 
quum illam arborem a vi tonitru arcere non potue- 
rint, fed proverbium ait, minus majori cedendum. 
De talibus vero lapillis nil am lius audivi, nec eos 
ultro vidi, atque nofter annulo circumdatus anno 
1682. inter alias curiofas res magno Hetrurie duci 
miffus fuit nomine Dendritis DP, Depidtus in- 
venitur Tabula 2. litt. K. & binz alie Dendrites diver- 
æ figure addite funt litt. L. & M. ` 


* 
» 


Incolz me aliud infuper „fed noxium experimentum 
docuerunt omnis generis Mefticas examinandi, an effent 
genuine ; hoc fit, fi illas coquant in fortiffimo aceto, 
vel in fucco Limonum macerent; fi enim tali modo 
ebulliane, &büllulas ejiciant, tum talis enuina ha- 
betur. Hoc bene fuccedit cum Dendriti Ca apparia, & 
omnibus Mefticarum generibus , que opaca funt, 
ac nigra, fed fplendorem fimul amittunt, unde ex- 
PE tum hocce merito rejiciendum; melius eft, 
1 


Calapparia | tis per duas maceretur horas in 
liquore nucis Calappe, ac cum ejus nucleo fortiter 
fricetur, tum fplendorem ac pelluciditatem recupe: 
rant, quam per diuturnum ufum etiam amitti nt. Ifta 
ebullitio, feu bullarum eje&io fit, quia he Meftice 
porofe magis funt, quam alie verz filices, & quan- 
dam äeris portionem retinent, qui per penetrans ace- 
tum, feu Limonum fuccum expe litur , atque iftasexci- 
tat. bullulas, uti hoc etiam fit in Aftroite Europeana: 
quz aceto infufa itidem movetur: pellucid vero iftam 
nolunt exhibere ebullitionem, fine dubio, quod tali- 
bus deftituantur poris, uti expertus fui in dendrite fer- 
pentaria, que pellucida eft inftar Cryftalli , & inveni- 
tur in capite ferpentis cujusdam maligne, in infula 
Celebes , que ex narratione incolarum cum Bafi- 
lifcis ac draconibus comparari poteft, ac proinde 
Dendrites Dracontia nominanda eft. å 


SE 


ud; 


` Dendrites bf ier jam deferipta longe durior erat 
vulgari Meftica Calappe, ac nocte ad Achatam, vel aliam 
minorem filicem allifa, fcintillas ejiciebat ac fplendo- 
rem, hoc idem quoque Dendrites Dracontie exhibe- 
bant, Albe vero Pulgiparie Dendrites hoc non prefta- 
bant, uti hec alii opaciores lapilli. 

N. B. Experimentisdetectum eft, fi fpnmam fumant, 
quz ex arundine Bambus in liquore Towak dicto colli- 
gitur, ac*cuidamimponatur ferro, Metallo, vel Por- 
celano ,*quod per folem candefaétum fuit, tum appa- 
rebunt multi Milliones animalculorum , quz in Towak 
funt genita, vel in eumirrepferunt, quz calore agitata 
profiliant. Franciscus Pyrardus feribit, — ac 

yru- 


ceken, dat men genoegzaam befluiten moefte ; daár in 
gegroeid te zyn, "t geenze dan aan baren meefter gaven, 
zynde een duits Kapitein, eem curieus ende geloofwaar- 
dig man, dewelke bet zelve namaals aan my vereerd 
beeft: dit Jleentje was rond > 0f ten weinig bultagtig , 
in de groote van een krieke, bard en glad als een kezel 
Steentje, niet door/chynend’, doirgeel van coleur , daar 
op fionden rondom veel witte oogjes of circultjes ; bin: 
nen met eem peel plein, zommige groot, zommige kleins 
als of xy daar op gefchildert waren, bet bovenfle_ oog 
was ‚bet grootíle , en hadde binnen zig nog een anderen 
donkeren circul, gelyk de Iris in een 00g , van de andere 
oogjes liepen zommige door malkander > zommige waren 
ook gebeel wit, diergelyke cirkeltjes men fchier ziet aan 
een zoorte van den Lapis Victorialis , of Aftroites ; 
aan de eene zyde zag men een wit Plekje , doods van 
coleur , alwaar men fuftineerde dat bet van het blixem 
vier een weinig geraakt was. Den Kapitein verklaarde , 
my, dat de Singaleezen bem gezegt badden , dat zulke 
Jleentjes meermaals in ^t Calappus-boud gevonden wier: 
den, maar konden egter geene meer te vaorfchyn bren-, 
en > of aanwyzing doen , hoewel by doenmaals , als 
eflave , dat is land-droft , over baar lieden te com: 
mandeeren badden. Na zyn gilling mogten xy wel dierge- 
lyke gebad, maar voor bem ‘verborgen gebouden bebben , 
om dat die natie, zoo wel als andere Indianen, diergelyke 
zeltzame Mefticas in groote waardy bouden , dezelde dra: 
gende, om goet geluk te hebben, bezonderlyk in den oor: 
08, "t welk ik geenzints aannemen konde s maadiem by 
zynen boom niet badde befchermen konnen tegen bet don- 
ders-geweld, dog bet fpreekwoord luid, als meerder komt, 
moet minder wyken: ik beb ook van diergelyken niet meer 
geboord, nog gezien in deze Oofterfche geweften, en by 
15, in een ring gevat, A. 1682, onder myne andere rari- 
teiten gezonden aan den grooten Hartog van Toskanén, 
met den naam van Dendritis Co E Hy fiaat àf- 


Sind in de tweede plaat onder de letter K, en nog twee 
alappus [leentjes , wan diverfe fatzoen, yn daat $y ook 


te zien onder de letter L. en M. 

De Inlanders bebben my.nog een andere, dog ondeugeri: 
gende preuve geleerd, om alderbande Mefticas te probe- 
ren, ofze opregt zyn: dit gefthied, als zy den zelven in 
Jeberpen azyn, of zuure Lemoen-fap leggen; want als zy 
daar in Rooken, en bobbeltjes rontom zig opwerpen; 200 
houdenze die voor oprept: dit gefchied wel aan den Calap: 
pus-fteen, en alle Melkicar, die niet doorfchynend, no 
zwart zyn, maar verliezen met een haren helderen glans, 
wesbaluen defe preuve verwerpelyk is: beter doet men, als 
men die Calappus-fieenen een paar uuren legt in water van 
een sa ed » en baar met deszelfs pit afuryft, zoo 
krygenze bare zuiverbeid en glans wederom, dieze anders 
ook door bet lang gebruik verliezen. De voornoemde koking 
of bet Á ail i van bobbeltjes komt daar van daan, om dat 
deze Meflica voller met gaatjes zyn , dan andere regte keyzel- 
fleentjes , en min of meer ugt im baar verborgen houden, 
dewelke door den indringende azyn, of Lemoen-fap uitge- 
dreven werd , en de voornoemde bobbeltjes veroorzaakt , ge- 
lyk men aan den COM Aftroites of flerre-fteen ziet 
gebeuren: Fa ook dat by xig in den azyn komt te bewe- 

en: maar zoodanige Mefticas, die doorjchynend , of don- 
er en zwart zyn , willen de voornoemde koking niet ver- 
toonen , buiten twyfel, om datze diergelyke Poros niet 
hebben „ gelyk ik geprobeert hebbe aan zoodanige flange- 
po^ > die ‘klaar zyn , als een cbriflalle , en phe. 
werden in "t hooft van een zekere booze Jlange op bet eylant 
Celebes , die, naa "t verhaal der Inlanders, met Draken 
en Bafilisken te vergelyken zyn; en derbalven bare fleenen 
wel magen voor Dracontia gehouden werden. 

Den voorfebreven Dendritis Calapparia was veel bar- 
der , dan een gemeene Calappus-fteen, en ’s nagts tegen een 
agaat, of ander kleen keizel-fteentje geflagen „ vuerde, 
en gaf een heldere fcbyn wan zig, 't welk ook deden de 
naafbgenoemde flange-fleenen; maar de witte Calappus-ftee- 
nen willen zulks niet doen, nog ook andere donkere Jleenen. 

N. B. Men beeft ervaren, ^ men neemt den [cbuim , die 
zig in derieten van Bamboes op den TOwak zet , en leet den 
4. l op eenig yzer , metaal, of porcelyn, dat in deZonne 
beet geworden is, zoo zal men zien veel duifenden kleine 
diertjens , als. miertjens „ of uit den Towak gegroeid, of 
daar in gekroopen, die, door de bitte geraakt ; weg fprin- ` 
gen: Francois Pyrard /cbryft, dat in de Maldivis uit 

den 


24 HERBARII AMBOINENSIS 


Syrupum ex liquore Towak Calappi in Maldivenfibus in- 
fulis fequenti parari modo, Towak infundunt cacabo, 
& coquunt eum cum albis ac pellucidis lapillis, qui 
in mari inveniuntur , fi per aliquod tempus bic liquor 
cum lapillis ebulliverit, inftar mellis fapit & optimo 
fyrupo fimilis eft, inftar cere flavus, & norunt præ- 
parare vel tenuem, vel infpiffatum , uti ipfis Iubet. 
Syrupus hic denuo fi coquatur cum pluribus talibus 
lapillis , infpiffatur & albefcit inftar facchari Canthi 
albi, quo mercaturam exercent. Å 


Liber I. Caput. IV, 


den Calappus - Towak de fyroop en zuiker aldus gekookt 
word; zy doen den Towak in een pan, en kooken bem met 
zekere witte en klare fteenties , die men in Zee vind; na 
een zekere tyd kokens word dezelve Towak als boning , en 
van fmaak als de befte fyroop, geel. als wafch , en zy kon- 
nen `t zoo dun, of dik kooken , als zy willen. Deze fy- 
roop nog eens gekookt met meer fleentjes, en dam ge- 
droogt , werd zoo dik en blank als Kandy-zuiker , waar 
mede zy Koopman[cbap dryven, . 


CAPUT QUARTUM. 


Abortus , & Monfira C oc c ORU M. 


tus ac monftra defcribemus , que hoc in ge- 
nere aliquando proveniunt ; hzc autem habeo 
" non uti veros abortus , fed ut luxuriantem materiam, 
fi nempe una ex nuce tres quatuorve progerminent 
trunci , quod in hifce Orientalibus plagis raro ‚in Zey- 
lana vero, aliisque Malabaricis regionibus fzepius ob- 
fervatur. Raro autem ambo vel plures fuas acquirunt 
erfe&tiones , unus enim vel alter fenfim emoritur. 
n Zeylana tamen prope Columbo in horto quodam 
tres fimul Calappi trunci uno ex ortu provenerunt 
ingentes fatis, inter quos cellula trigona locata fuit: 
in regionibus quoque ad Eurum fitis geming nuces 
obfervate fuere, que duo nempe putamina fibi invi- 
cem juncta gerebant, atque in utroque continebatur 
diverfus nucleus. An autem hzc peculiaris fuerit fpe- 
cies, an vero forte fortuna ita progerminaverint, co- 

| gnofcere non Donn,  . s R 
Abortus autem proprie dictus eft, qui Contra na- 
ture propofitum ex defectu materie vel alio impedi- 
mento provenit, & hinc irregularem obtinet formam, 
cujus duo tantum proferam exempla , unum tricipitis, 

alterum polycephalz arboris Calappi. 


Pe regulares Calappi fpecies , jam ejus abor- 


Prima in Amboinz antica parte in folo Hitoe ditto; 
in montano , oud-Kaytetto dicto loco, mirabilis fane ac 
tara erat Arbor Calappus, cujus coma contra generis 
fui naturam in tres divifa erat ramos inftar folii Bag- 

ee: Unus enim ramus erectus erat, alii autem duo ad 
Kets inclinabant , quorum quisque ordinariam ha- 
bebat frondem feu folia: Numquam hzc arbor quos- 
dam produxerat fructus, & incole illam patrie fuz 
fatalem putabant arborem, quum enim eorum pre- 
fectus Kakiali di€tus cum toto populo anno 1642. re- 
bellarent, & arma contra Belgas gererent, accidit, 
ut Triceps hec Calappus fponte fimul cum alia arbore 
Waringa caderet , quod prefectus Kakiali audiens, hec 
voeiferatus eft verba; noftra quoque terra cadet , uti in 
fubfequentibus etiam fatum fait annis, quum ipfe oc- 
cideretur , ac regnum quadriceps antiquum , cujus 
multiceps Calappus arbor fignum. erat, everteretur, 
ac regio tota in ditionem Hollandorum redigeretur. ` 


Aiterum exemplum rarius eft, ac verum Calap- 
pi monftrum, quod meo etiam tempore anno 1685. 


confpiciebatur ad diftantiam Bombarde verfus Au- 
ftrum , ad Occidentalem pagi Baguale partem, in an- 
teriore montium parte, quz jam fruticibus, & aliis 
filveftribus occupatur plantis, ante viginti autem an- 
nos fuerat hec arbor ab hominibus ibi plantata , & uti 
ejus domini narrabant, primo ordinariam habuit for- 
mam, atque etiam fructus produxit, poftea autem in 
hoc monftrum degenerata fuit. Ejus truncus viginti 
circiter pedes erat altus, ac vulgaris craffitiei, in cujus 
fupremo er ordinariam comam triginta circiter 
alias gerebat ramificationes , quz inftar tot diverfarum 
arbufcularum circa veram comam difpofitz erant inftar 
brachiorum Lampadum, per quatuor ftrata fupra fe in- 
vicem, ac radicibus fuis intricate & connexe, atque 
` praterea tot aliis herbarum generibus concrete, ut 
vera coma vix dignofci poffet, harum oo vel de- 
cem trunci pedis craffitiem habebant, ac duas trefve 
fpithamas longi erant, ad eorum ortum autem tenuio- 
res, ubi rn paucas radicales extendebantur fibras, que 
fibi invicem intricate admodum erant. Omnes autem 
laterales ant > cujusvis tamen coma erat 
erecta , perfectis ac vegetis ramificationibus y4 
inftar 


I. HOOFDSTUK 
Misgeboorten,, en Monjters van den Calappus-Boom. 


A de ordinaris zoorten zullen wy nu befchryven 
eenige misgeboorten of monfters van den Calappus- 


.* boom, dewelke zig in dit geflagte zomtyts ver- 
toonen: dog voor geen misgeboorte, maar overtollige ftof- 
fe, zal ik bet reekenen , wanneer uit eene noot twee, en 
drie flammen voortkomen, °t welk in deze 3 pre quar- 
tieren zelden , maar op Ceylon, en andere Mallabaar/che 
landen dikwils gebeurd. Zelden komenfe ook beide of alle 
tot baar perfeêtie , maar de eene gaat gemeinelyk met er 
tyd uit: egter heeft men op Ceylon , by Columbo , in een 
tbuin drie redelyk groote Calappus-flammen gebad uit ee- 
nen oorfpronk „ waar tuffchen een drie-zydig tafeltje gezet 
was: men beeft ook in'de Zuidoofter Eylanden tweelings 
nooten gevonden, te weten die twee doppen in malkande- 
ren badden , en aan yder dop bing zyn byzondere kern, of 
pit. Of dit nu een byzondere zoorte op zig zelven zy , of 
datze by geval voortkomt , en heb ik miet ervaren konnen. 

ges pe eR 


De eigentlyke misgeboorten nu zyn, dewelke tegens "t 
voornemen der natuur „ door gebrek van flof, of ander be- 
letzel , voortkomen , en daar door eenongewoone gedaante 
krygen, waar van ik maar twee exempelen zal vertoonen: 
het eene van een drie-boofdigen „en het ander van een veel- 
hoofdigen Calappus-boom. | 

1. In voorige tyden [lont in Amboina op’t land Hitoe in 
"t gebergte van oud Kaytetto een wonderlyke en zeltzame Ca- 
lappus-boom , wiens kruin , tegens de gewoonte van zyn 
& agte in drie takken verdeeld was, op. de manier van ’t 

olium Baggez: want den eenen tak ] regt overein- 
de, en de twee andere [Londen ter zyden wits zynde voorts 
yder voorzien met bun ordinaris loof : by badde noit eenige 
vrugten gedraagen: en de Inlanders bielden deze voor baar 
lant fataal; want anno 1642. als baren Capitein Kakiah 
met dat gebeele lant rebelleerden , en de wapenen tegens den 
Hollandjen Staat voerde, viel deze drie- boofdige Calap- 
pus-boom om verre, te zamen met een anderen raaren Wa- 
ringe-boom , ’t welk Kakiali. boerende in deze" woorden 
zoude bebben doen uitherften: Ons lant zal vallen, gelyk 
ook in de volgende jaren gefcbiet is; werdende by Kakiali 
Sec? 1 oterbenfilize regeringe, Waar van de- 
ze -veel-be 


t , de oude 
dodi e Calappus-boom een teken vas , witgeroeid, 
„en °t land onder "t gezag der Nederlanders gebragt. 

2. Het tweede exempel is nog veel zeltzamer , en een 
regt mon[ler van een Calappus-boom , dewelke by mynen 
p^ „en nog anno 1685. gezien wierd omtrent een Canon- 

choot in "t zuiden,ten weften van de Negorye Baguala, in 
't voorfte gebergie „nu met digte ruigte bezet , dog voor 
20. jaren door men/chen handen. geplant , en , zoo de eyge- 
naars zeiden , beeft by in "t eerfte zyn beboorlyk fatzoen 
gebad „ook vrugten nm > maar is daar na in dit 
monfter verandert. De flam is omtrent twintig voeten 


boog, en van ordinaris diktes boven beeft by, behalven. 
takken, 


de regte kruin, nog wel dertig volwaffe dewel- 
ke, als byzondere jonge boomtjes., rondom de regte kruin 
bangen , pelyk de armen van een groote lamp, vier lagen 
boven malkander , met de wortels aan malkander vaft ge- 
ser > en daar en boven met veele andere ruigte zoodanig 
ewafJen, dat men de regte kruin niet bekennen konde. Hier 

onder waren agt of thien fluks aan baren ftam ruim een 
been dik , en twee of drie fpannen lang, en daar na by 
baren oor/pronk weder fmalder , daar zy baar in weinige 
wortelen verdeelden, die verward door malkanderen lie- 
pen: alle bingenfe met bogten af, dog yders kruin. ftond 
overeind met volkome en jeugdige takken beladen, als een 
jonge o6 Sa » bebalven dat de bladeren wat kor- 
ter „en Jma der waren: De andere boompjes waren allengs- 
kens 


— 


Tab. ur 


"25 


IT L ő AN LE 
M TI een 
mL sz 


dd ded 


\ ` N <a 
F A > ` N À 
s SSN. ` 


N 


KEE 
MM 7 9 


Pp 
ALIAS SS pp, 


I. Boek. IV. Hoofdft. - AMBOINSCHE KRUYDBOEK, . ig 


inftar. Calappi junioris, excepto quod folia effent 
breviora & anguftiora. Cetere autem arbufcul& fen- 
fim decrefcebant, ita ut quedam tantum ex germine 
feu Majang provenirent, que cum ceteris numerate , 
numerum quinquagenarium conftituebant: Sane non 
fine fumma admiratione confpici poterat, quo modo 
truncus adeo gracilis, & excavatus valeret tot arbu- 
fculas in fua fuftinere coma atque nutrire; hincque 
concludi poffet , arbufculas has non omnes fimul, fed 
fenfim unam poft alteram natam fuiffe. Primus earum 
ortus erat germen aliquod feu Majang, vulgaribus Ca- 
lappi arboribus quodammodo fimile, per longitudi- 
nem autem profundius ftriatum, antica parte inflexum, 
& externe ex quatuor vel quinque planis ac fibi invi- 
cem incumbentibus vaginis feu crafiis foliis conítans, 
que in nullas extendebantur ramificationes , neque 
interne juli floriferi, feu fru&uum germina confpicie- 
bantur, uti id in aliis obtinet Majangis. Horum ce- 
rebrum Palmyt dictum erat continuatum , album, & 
edendo aptum , ex quo veri foliorum rami propullula- 
bant. Incole ex confueto more in trunco incifiones quas- 
dam fecerant, ut primos inde poffent carpere fructus, 
harum vero quadam adeo computruerant , prefertim 
inferiores, ita ut interne, quoufque manibus palpari 
poffet, nulla medulla, atque externus. tantum cortex 
detegi poffet , medulla forte ab albis comefta erat 
formicis, queque porro reftabat, itidem computru- 
erat, excepta forte parte, que ad cerebrum feu Pal- 
myt erat locata, illud enim integrum videbatur, fine 
quo arbor crefcere nec vivere poteft. Majorum plu- 
rime detruncabantur arbufcule , quas curiofi tran- 
{plantabant , ut tentarent, an hec mira confervari 
poffet fpecies, que per tres quatuorve menfes vigue- 
runt, poftea -vero interierunt, argumento, naturam 
monftra , feu abortus alere, ac propagare noluiffe. 
Hinc concluderem , rationes adduci poffe, unde- 
nam xcd hec multiceps fuam . traxerit origi- 
nem, defectu nempe medulle trunci, que vel a for- 


, micis albis fuit confumpta, vel per cadentes pluvias 


computruit ; unde nec fufficiens’ nutrimentum ad Ma- 


jang adduci potuit , ac proinde arbor nullos etiam 
roferre fructus, fed folummodo ramificationes folio- 


as explicare. Verum quidem eft, quod inveniantur Ca- 
lappi arbores, que in trunco obliquum habent fora- 
men unum alterumve perforatum, ac tamen fuos pro- 
ducunt fructus , quamvis, pauciores; an autem cum 


hac defcripta fint comparanda? que, uti dictum fuit, 


inferius nullam habebat medullam, fed ex folo-cortice 
nutriri, ac vivere debuit. 

Alter abortus provenit in Tuttekorin, ubi folum eft 
arenofum admodum, ex nuce Calappa a Dom. Rober- 
to Pu ue germina circa nucem in- 
fle&tebat, & in terram reclinabat, quo modo hec nux 


etiam verteretur, per terram tranfire debebat & ad: 


aliud progerminare latus, antequam rectum erigere 
poffet truncum. i 
Tales ’degenerationes in arbore Zagou etiam obfer- 
vantur, que aliquando humilis, ac tenuis eft trunci, 
& fuperius in tres plurefve dividitur comas, neque 
umquam etiam dat fructus , nec farinofam habet 
medullam. Hæ dicuntur nane, & ortum ducunt, fi ju- 


nior Zagou truncus nimium foliis ac ramis orbetur, Zag 


uod nimium circa hanc faciunt urbem , ubi fervi fine 
ifcrimine filvas Zagou arboris detruncant , ac va- 


ftant. 
Subfequente autem anno, quum ifta delinearetur 


arbor, plurimos jam dimiferat ramos , unde modo 
tribus quatuorve depingitur ramificationibus cum de- 

endentibus jülis , ac germinibus , quorum quedam 
in folia explicantur. 


EXPLICATIO 
- Tabule Tertie, 
Exhibentis Coccua monftrofam frondibus proliferis. 


Tom. I, 


pen. 


CAPUT 


kens kleender „ zoo dat zommige eer uit bet Scheutje of 
Majang quaamen : dewelke mede geteld zynde over de vyf- 
tig fluks uitmaakten , zynde niet zonder verwonderinge 
aun te Jchouwen, boe die magere „ en uitgeholde ftam 
zoo veele boompies in zyn kruin dragen, ik Sep e, VOe- 
den kon: en men konde daar uit afnemen, dat deze zyne 
boompjes niet teffens , maar met "er tyt Ceen na den ande- 
ren voortgekomen zyn: baren eerflen oorjpronk was een 
Scheuije of Majang, dat van de gemeene Calappus-boomen 
eenigzints gely& , dog in de lengte dieper geftreept, van 
vooren met een krul, en van buiten uit vier of vyf platte 
en op malkander leggende fcheeden, of dikke bladeren e- 
maakt, dewelke zig in geene takken openden, van Wë 
zag men geen bloeizel of fcbepfel van vrugten, gelyk in 
andere Majangs, maar een doorgaande wit Palmyt , goed 
om te eeien, en waar uit de regte en geblade takken ge- 
maakt wierden. De Inlanders badden , na gewoonte , in 
den ftam eenige keepen gemaakt „ om de eerfte vrugten daar 
af te balen , en waar van er zommige zoodanig ingerot 
waren , inzonderbeid de onderfbe, dat men van binnen zoo 
hoog men reiken konde, gantfch geen bert en. maar alleen 
de enkelde buitenfte {cbor{fe voelen konde, zynde milfebien 
bet bert , nagiffinge door de witte mieren uitgevreeten „en 
die daar ook nog aanwaren , bebalven aan de bovenfte Pal- 
myt , bet welk miffchien nog gebeel was, zonder ’t welke 
de boom niet leven kan. Daar wierden veele van de arootjle 
boompjes afgekapt , en uit nieusgierigveit verplant, om te 
zien of men dit wonderlyk geflagt onderbouden konde, en 
dewelke ook wel dry en vier maanden int leven bleven s 
maar daar na uitgingen , tot een bewys, dat de natuur 
geen misgevoorten voortteclen wil. 


Hier uit zoud’ ik nu meinen, dat-men reden geven 
waar door dezen veelboofdigen Calappus-boom Reichen 
2) , namentlyk door "t gebrek van "t bert des ftams, "t 
welk of door witte mieren vertéerd , of door 't indringen-” 
de regenwater verrot is: en waar door dan geen. - 
zaam voetzel in de Majangs konnende gebragt oord, 
zelve boom gevolgelyk gene vrugten , maar “wel tak- 
ken en bladeren beeft konnen voortbrengen. Wel is waar 
dat men Calappus-boomen vind, dewelke in den flam een. 
of twee doorgaande gaten bebben, en egter vrugten drá- 
gen, hoewel weinige , dog zyn die egter met dezen boom- 
niet Cice A ezeték als gezegt, van onderen 

antfch geen bert beeft , maar op de enkelde 
pe + Dom. d o Zo "s 
- Een ander misgewas beeft men gehad op Tuttekorin „daar 
een zeer zandig lant is , van een Calappus-noot door de 
beer Robertus Padtbrugge geplant , dewelke haar feben- 
tje dee Aa de noot been, EM M S aarde toe, 
men mo eerens zoo men wilde, zy mofte een geheelen 
Slag eles onder door de aarde, en op ü rie Gë we- 
der opkomen , wanneerze eerft een regten ftam formeerde. 

Diergelyken ontaardinge vind men ook aan den Zaguo- 
boom , dewelke zomtyts laag en mager van flam blyft , bo- 
ven in drie, of meer kruinen zig verdeelt, en noit vrug- 
ten of meeldragend merg voortbrengt : dezen noemd men 
onderblyfzels, en werden veroorzaakt , als men den jongen 
ou-ftruik te zeer van takken en bladeren berooft,’t welk 
al te ped Í rondom deze ftad, daar de flaven zonder 
onder/cheid de naafte Zagoe-bo[Jcben fcbenden , en uitkap- 


Int volgende jaar „als de voornoemde boom uitgeteikent 
wierde, badde by zyn meefte takken verlooren , wides: 
by maar met drie a vier afgebeeld Daat, nevens de af- 
e ciem Jebeutjes, waar van er zommige in bladeren zig 
opendoen. | 


AANWYZING 
Van de Derde Plaat, 


Verbeeldende een monftreufe Cararrus-Boom met veele weelde- 
rige Takken. ben's | : 


D V. HOOFD: 


26 
CAPUT QUINTUM. 


Pinanga. ARECA. 


Uc ufque defcripta fuit Palma Indica Major Nu- 
H cifera , nempe Gg: fubfequitur jam nuci- 
fera minor, que eft arbor Pinanga, unde Pi- 

nang feu Areca componitur. Hac autem Calappo fi- 
millima eft, fed multo minor, a triginta ad quadra- 
ginta pedes alta, ad fummum fpithamam crafla, trun- 
co erecto, & excelfo, inftar hafte erectz , fine ali- 
quo angulo, nec inclinans, uti Calappus. Truncus au- 
tem eft cinereus ,-in multos circulos divifus paralle- 
los, paululum diftantes, qui truncum tamquam per 
annulos ambiunt haud multum protuberantes , in una 
fpecie propinquiores, in altera vero remotiores ; ig- 
num magis albicat, ac pluribus fibris longitudinalibus 
eft. pertextum , quam in Calappo , in juniore atate 
fpongiofum, ac tenax, dein durum, atque corneum, 
& facilem per longitudinem fifluram admittens. Me- 
dulla interior quinque fexve digitos craffa, alba, mol- 
lis, & fragilis, rami in fronde undique difperfi, uti 
in Calappo, fed breviores, ac rariores, fex, feptem , 
vel o&o tantum ih orbem pofiti, ac plurimum arcuati, 
quorum fummum erigitur, ad dimidiam longitudinem 
ramorum Calappi , ac lata bafi arborem ambientes, 
duobus pedibus longiores , & arête arbori annexi, 
m diu funt virides. Bafis hec componitur ex craffo 
integumento , tenaci, ac longitudinalibus ex fibris 
contexto, exterius viridis, interius albicans, ubi in- 
ftar membrane feparatur, interius nullum firmum ha- 
bet nervum, arbori enim d inter truncum 
vero atque exterius hoc craflum integumentum aliud 
occurrit craffius involucrum inftar facci, ex quo Ma- 
jang oritur, quod mox defcribemus. Baíis hec in fu- 
prema parte cito acuminatim definit, & a trunco re- 
clinat, verumque format ramum ultra quatuor pedes 


nec excavatum , uti rami Calappi , fed variis nervis 

juxta longitudinem protuberantem, praefertim ad ejus 
: V ves Bac medio cofta craffa longitudinalis decurrit, 
& ab utraque parte tenues pinnz , quibus folia infi- 
dent, aréte fibi jun&a ufque ad fummum , ubi apices a- 
cuti in circulum definunt. ! Gen 

Folia hec aliam prebent formam, quam Calappi folia, 
deorfum enim funt angufta , ac complicata, dein fenfim 
dilatantur quinque fexve digitos lata, tres ac trescum 
dimidio pedes longa, & in acumen abruptum definunt, 
per longitudinem vero diftinéta funt tribus craflis ner- 
vis, qui fuperiore parte , eque ac alii duo minores ab 
inferiore parte protuberant, efformantes fulcos pro- 
undos, unde folium numquam eft explicatum , fed 
femper complicatum , cujus fuprema pars fenfim in 
tria quatuorve acumina definit , folium autem ipfum 
eft Sarees virens, ab utraque parte glabrum: Ad ra- 
chim vero femper eriguntur i 


endent , qui character in arboris Pinanghe ramis, qui 
in libris Europzis depicti exhibentur , non eft notatus, 
vel obfervatus. Si itta foliorum rachis vetuítior fit, 
tum. incipit craflus bafis cortex , feu integumentum 
feparari d,trunco, refupinat, rufefcit, ac decidit, no- 


vum relinquens in trunco annulum, cui fuit infixum, , 


ita ut femper recens delapfum folium fupremum trun- 
ci conftituat annulum, Reliqua fu 
eft viridis, ac glabra, que complicatas. continet fo- 
liorum fuperiorum. "Ce junioribus arboribus tres 
pedes longa, nullam lignof 

nens; he a. pen nn ita involu- 
crum , uti-Galappusy que aL lV icitux , atque 
illud bindae Mbari et peso Ahed edéido i» 
tum. Viridis comz fundus fenfim in fimilia explicatur 
fola, quz decideiwia novos efformant circulos, at- 
que eorum primum rüdimentum eft quafi cornu ob- 
longum, viride, ex media fronde progerminans , quod 
itidem germen ac fimiliter fagitta vocatur ; viridis hec 
bafis in vetuftioribus arboribus fenfim inminuitur in 
breviorem molem, fed non minus quam fefquipeda- 
lem. 

Si arbor quinque fexve annos fit vetufta, tum viri- 
dis hec bafis nunc hac, nunc vero altera parte pro- 
tuberat eo loci, ubi modo deciduum folium fuit an- 

nexum, 


HERBARII AMBOINENSIS 


longum, duos autem digitos latum, nec rotundum, p 


hee folia, que ad extre- 
mum reclinantur, e contra Calappi folia ad rachim de-. 


rioris rachis pars. 


am materiam intus. conti-: 


Liber I. Caput V. 


V. 0.0 4D S dud k 


Pinang- Boom. Areca. 


ma Indica, te weten de Calappa, volgt nu de klez- 

ne noot dragende ,'t welk is den Pinang-boom , waar 
van men den Pinang of Areca beeft. Dezen is den Calap- 
pus-boom zeer gelyk , dog veel kleender , van dertig tot 
veertig voeten hoog, op bet meefte een [pan dik, met een 
zeer regten fteilen ftam, als een opgeregte pieke , zonder 
eenigen bogi, en niet bellende, gelyk den Calappus-boom. 
Den flam is ligt graauw, afgedeelt in veele leden, die 
parallel of even-wydig van malkanderen flaan , en den 
ftam als kringen omgeven of omvangen : dog niet zeer uit- 
puilende , aan de eene zoorte digter , aan de andere verder 
van malkander: bet bout is witter en langdradiger , dan 
aan den Calappus-boom , in zyn jonkbeid voos en taay, 
daar na hard en boern-agtig , ligt in de lengte te /plyten; 
bet binnenjte merg , vyf en zes vingers dik, is wit, week, 
en brokkelig , de takken Haan in den kruin rondom uitge- 
breid , als aan den Calappus-boom , dog korter en weini- 
ger, te weten zer, zeven, en agt in't getal, en meeft 
met een booge, wiens bult opwaarts ftaat , half zoo lang y 
als de Calappus-takken , en met een breeden voet den boom 
omvangende , lang ruim twee voeten , en digt aan den 
boom zittende, zoo zy groen zyn. Dezen voet is ge- 
maakt van een dikke huid, taay, en langdradig , van bui- 
ten groen, en van binnen wit, alwaar by zig als perge- 
ment laat af/cbillens binnen heeft by geen maffiven tak, 
want by legt tegens den boom aan, dog tu[Jcben den ftam 
ipie ends buid word nog eem andere dikke buit 


De verre is befchreven de groote noot dragende Pal- 


"als een zuk gegenereerd, waar uit de Majang voortkomt , 


welken wy jiraks befchrywen zullen; aan t bovenfte eynde 
malt dezen voet fchielyk toe, buigt zig van den ftam af, 
en formeert eer den. regten tak, ruim vier voeten lang , 
twee vingeren breed , niet rond , nog bol, gelyk de: Calap- 
us-takken; maar met verfcheide ruggen in de lengte ge- 
ribt , inzonderheid boven; in de midden met een doorgaan- 
de rugge , en te wederzyden een [malle kant, daar aan de 
bladeren ftaan, digt aam malkander tot voren toe, daarze 
de fpitze in een cirkel hekleeden of doen eindigen, 


_Deze bladeren. bebben een. ander fatzoen „dan de Calappus- 
bladeren „want agter zynzefmal pent zamen gevouwen, daar 
na werdenze allenskens Vyf , en zes vingeren breed , drie, 
en drie en een balf voeten lank, en Er in een afge- 
brooken fpits, in de lengte zynze geribt met drie dikke ze- 
nuwen, die aan de boven zyde, en nog twee dundere , die 
aan de onderfie zyde uitpuilen; makende diepe ployen of vo- 
rens, waar door bet blad noit uitgebreid, maar altyd ge~ 
vouwen flaat, en de voorfte fpitze /plyt. baar met "er tyd 
in drie of vier andere, xynde bet zelfs port groen, 
en te weerzyden, glad; zy flaan aan den tak altyd opwaarts, 
dog met, haar einden-nederwaarts geboogen…, anders als in 
de Calappus-bladeren.,. die aan haren tak altyd nederwaarts 
bangen welk kenteiken ix insgelyks bevinde niet geobfer- 
veert te zyn.in de fcbildery wan den Pinang-boom., die men 
in de Europifche boeken vind.. Den voornoemden gebladen 
tak nu oud geworden 2ynde,, zoo begint de dikke {chor{fe 
des voets baar vanden ftam af te [cheiden., :bangt agters 
waarts over , werd ros „en valt af, nalatende een nieuwen, 
kring. aan, den pu „op.dewelke zy geftaan heeft, zoo dat 
altyd. bet, jong|t. afgevallene blad, den. opperften kring van. 
den ftam maakt: de réit go boven. toe is &ras-groen., rond „. 
effen.„en glad y xynde Vzamen. gerolde voeten: van de. opper-. 

e bladeren, aan de jonge boomen drie, voeten lang, wan. 
binnen niets boutagtigs meer bebbende, maar in plaats van 
"t bert diergelyken witte roby, gelyk den &alappus-boom , ’t 
welk menPalmyt moertt, zyndedat varden Pinang-boom 
bitteragtig , en niet bequaam om te eeten, dezen groenen 
voet van de kruin opent bem allenskens in diergelyke bla- 
deren , die afvallende, nieuwde kringen maken, en baar eer- 
Ste /chepfet is een lang: groen hooren -uito bet midden det 
kruin voortkomende, `t welk men mede een fcheut en insge- 
lyks een pyl noemt, ook word dezen groenen voet aan de 
oude boomen boe langer, boe korter, dog niet beneden d? 
anderbalf voeten. 

Als den boom nu vyf a zes jaren-oud geworden is, zoo 
begint den groenen voet, dan aan de eene, dan aan de an- 
dere zyde , uit te puilen op de plaats daar bet jong{t afge- 

r: 5 3 |; . vallene 


Lë 


4 


a 


EMEN 


I. Boek, V. Hoofdft. 


nexum, cujus medium ad fupremam partem a trunco 
tandem feparatur, ac bafi fua fupremo infigitur circu- 
lo, que fimilis eft late vagine, inftar plane Spathe 
Chirurgorum , fesquipedem, aut duos longa pedes, 
fex autem digitos lata, viridis, ac glabra, exteriore 
parte rotunda & protuberans, interiore autem parte 
plana, ubi trunco nexa fuit, in cujus medio fiflura 
apparet, juxta quam aperitur, intus albicans, unde 
etiam membrana alba feparari poteft, que adhibetur 
ad pelliculas tenues , ex quibus volvellos Tabacca- 
rios conficiunt , qui Malaicenfibus Boncos dicuntur ; 
vagina hec, fi fefe aperuerit, ad trunci latus inch. 
nat , inftar facci vacui ex fimili craffo cortice confecti, 
& uti fuprema ramorum bafes , decidit. Ambo hi crafii 
cortices tam ramorum, quam hujus facci Malaicenfi- 
bus vocantur Upe feu Pamboncos , hisce vero in infulis 
Coeroerong : Ex hoc facco racemus exoritur , utiinar- 
bore Calappo , qui verus eft Majang , conftans ex mul- 
tis longisque pedunculis inftar Capillorum , qui omnes 
medio communi petiolo junguntur , una parte plani , al- 
tera rotundi feu angulofi, quales fibi invicem arte ac- 
cumbendo formantur, quibus adherent plurima albi- 
cantia , triangularia capitula , magnitudine grano- 
rum Oryze, que paululum aperiuntur in tria acumi- 
nata ac crafía petala, que continent novem albican- 
tia ftamina, quorum tria funt longiora reliquis fex 
aliis, quz fores funt hujus arboris: Aperti mox de- 
cidunt , folos relinquentes petiolos, fi autem mox 
€ vagina erumpant, gratum, fed fimul debilem fpar- 
gunt odorem, qui plurimum mane ac vefperi percipi- 
tur. Poft deciduos flores petioli amplius extenduntur, 
acfummz ipforum parti,ubi finuofi funt, tubercula quz- 
dam apparent calicibus contenta, que fructuum funt 
rudimenta, & totus racemus tunc magis eft intricatus, 
zmulans Viscum: einum; primi autem, fecundi, 
ac tertii junioris arboris racemi nullos completos dant 
fru&us , tamquam huic operi hactenus inbecilles, 
atque inhabiles, ac fimul tres quatuorve racemi in 
arbore confpiciuntur, quorum primus perfectos fu- 
ftinet fru&us, alter vero. femi - adultos s ac tertius 
modo florifer eft , vel vagina hactenus. contentus, 
unus etiam altero altior provenit, & funt Oppofiti. 


KE í 


Fru&us funt nuces, Calappi fructibus muito mi- 
nores , inequalis magnitudinis , fecundum -diverfas 
fpécies , plerumque funt. magnitudinis oi Galli- 
nacii, quzdam: utrimque funt acuminate >» quadam 
vero antica parte plane, & obtufe, in una fpecie 
virides, Dub albicantes , feu pallide virentes e 
omnes zquales ac glabre „que cc eeh 

io plans sate ler Ze nitructo , "ex folijo- 
E craflis, feu fquammulis. nuci arctiffim k: 


ita tenacibus , ut non nifi cum. fruætibus a- petiolis. 


avelli poffint. | Ca 
` Fruétus hi virides, fed adulti Case recentes di- 
t abaris Paynga , 
qui plerumque eduntur. Horum partes funt: primo 
exterius putamen. fibrofum , demi-digitum. craffum , 
album, ac fuccofum, ex pluribus firmis confectum 
fibris, que inter manducandum mollefeunt , interne 


autem nux ipfa formatur fine putamine s; Quamdiu 


nuxeftjunior, mollis , fuccofa , ac fra; ilis, intus. ca. 


vitatem habens parvam , in qua pauca liquoris dulcis 
continetur. copia , qui tamen non diu ibi remanet y 
led fenfim in. carnem , feu nucleum mutatur, & ex- 
crefcit, ac tam diu Pinanga-recens ,feu junior dicitur , 


eft ingrata, fed additione quarundam aliarum rerum 
fit fuavis, ac fapida, uti infra indicabitur. Si vero 
mox fit adultior » ac perfecta, externe. eft crocea, 
&fererubra, putamen exficcatur „ atque fibrofum eft, 
edendo ineptum, tumque in medio formatur durus. 
nucleus fine putamine, qui ab exteriore feparatus eft 
putamine, magnitudine ac fubftantia Ayeis Mofcbate j 
cui etiam fimilis eft, fed durior, ac:peculiaris forme; 
funt enim omnes hz nuces conicz figure , abuna parte, 
fae petiolo fuitjundta, planz, alter autem 5 que ad 
ummum extenditur , acuminate ; quedam brevio- 
res, & ampliores, aliz oblongiores, o In. quavis 
notabitur fpecie. Subftantia autem ejus ac color, uri 
jam dictum, emulatur Nucem Mo/chatam ‚fedeft durior, 
& plures intus fuscas habet venas, ficciffimas , atque 


fapore 


fa Zen, fe add & aufteri, quz fola, fi edatur, Jmaak 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


continentur pericar- 


27 
vallene blad geftaan heeft, welken buik , met bet opperfte 
einde, zig eindelyk van den Jam afzondert, en met zyn 
voet op den opperften kring blyft fiaan, gelykende een bree- 
de fcbeede, als bet plat van-een Chirurgyns Spatel ,’t welk 
men ploffer noemt, een en een balf, en twee voeten lang, 
zes vingers breed, gras-groen en glad; aan de buitenfte 
zyde rond, en buikig, aan de binnenfte zyde wat vlak, 
daar zy aan den [lam gezeten beeft , alwaar men in de mid- 
den een naat ziet, langs dewelke zy openberft , van binnnen 
Wit, daar men ook een wit parkement kan affchillen, ge- 
bruikelyk tot dunne vellekens > Waar uit men Toebak-rolle- 
tjes maakt , die men in ^t Maleyts Boncos noemt. De 
Jcheede nu opengeborften zynde, "WYRt ter zyden af, als 
een legen zak, van diergelyke dikke fchorfJe gemaakt , ge- 
lyk als den boven[laande voet der takken, en valt af.. Bei- 

Ade deze dikke Sebor(fen , zoo wel van de takken, als van 
dezen zak , noemt men in ’t Maleyts Upe, of Pambon- 
cos, in deze Eylanden Coeroerong : uit dien zak komt 
een tros voort, gelyk aan den Calappus-boom, xynde de 
regte Majang, gemaakt van veele lange fteelen, als bei. 
ren, alle aan een middelfteel Jlaande , aan de eene zyde 
plat, aan de andere zyde rond, of hoekkig , zoo alsze door 
t leggen over malkander geformeerd werden „ bezet met 
veele witte, wat drie-kantige , knopjes, in de grootte van 
Rys-korrels, die baar flegts een weinig openen in drie {pits 
ze, of dikke blaatjes „ van binnen vertoonende negen wit- 
te draatjes, waar van de drie langer zyn dan de andere 
Zes, zynde bet bloeizel van dezen boom: na ’t openen val- 
lenze firaks af, nalatende de bloote fteelen , maar alsze 
eerft uit de Dante kruipen , 200. gevenze een lieffelyke , 
dog flappe bloemen-reuk van haar > den welken men meeft 
gewaar word in de morgen- en avond- ftonden. Naa 't af- 
vallen van 't bloeizel fpreiden bun de Steelen wyd van mal- 
kander , en aan baar agterfte, daarze bogtig zyn, ziet men 
eenige wratten in kelkjes zittende „ waar uit de vrugten 
werden voortgebragt , den gebeelen tros flaat als dan «vat 
verward met de takken door malkander, niet qualyk gely- 
kende een eyken miftel, of Marenak, dog de eerfte, twee- 
de, of derde troffen des jongen booms formeren geen volko- 
men vrugten,vals xynde nog in de leer-maanden, en men 
ziet drie, of wier diergelyke troffen op eenen tyd aan den 
boom, den eenen volle vrugten dragende, den tweeden balf 
wallene , en den-derden eerft bloeyende , of nog in de fcbee- 


. de zittende, ook den eenen altyd een trap booger dan den 


anderen, en tegens malkanderen over. 

De vrugten zyn nooten veel kleender ; dan aan den Ca- 
lappus-boom , van ongelyke grootte, na haar diverze zoor- 
ten, int gemeen zoo as als een hoender-ey, zommige 


„agter „en voren toegefpitft, zommige van vooren wat plat, 


en flomp, aan de eene zoorte gras-groen, aan de andere 
witagtig, of bleck-groen, alle effen en glad, zittende in 
een plat kelkje LÉI 2 de eng van dikke blaadjes, of 

l gemaakt , digt tegens de vrugt aan zittende en 
Aa aren ay dat menze t’zamen van den Reel moet 


ee ai 
EEE ee 


Deze vrugten , no roen , dog volwaffen zyndé, noemt 
men jonge Pinang , E ofresd Pinang Maca in’t Mal- 
labaars: Paynga ; diergelyken men in ^t gemeen tot bet eten 
ebruikt. Hare deelen zyn, eerft van buiten een dradi e bol- 
er een halve vinger dik, wit, en zappig , van vele taye 
draden gemaakt > die egter in ^t kauwen week vallen, bin- 
nen werd bet - nootje geformeerd, zonder fcbaal s of 
tampoerong , 200 lang: de noot jong is, week, zappig, en 
brokkelig d in dé midden met ae bolligheid dear in 
een weinig zoet water /chuilt „t welkegter niet lange duurd , 
maar allengskens in vlees, of kern verandert , en dus ver- 
re voor jonge Pinang paffeerd , van een zamentrekkende 
saak , en wrang, alleen te eeten onaangenaam y maar 
werd eerft [makelyk door byvoeging van eenige ‘andere dins 
gen, gelyk bier na volgt: maar de ouderdom nu naderende, 
zoo word deze vrugt van buiten boog «pebl ; en bykans 
rood; de bolfter droogd op,’ en word bairig; niet meer be- 
quaa tot bet eeten "ien werd als dan in de midden gefor- 
meerd een barde korl, nog al zonder Schale; dog van de 
buitenfte bolfter los, in grootte en fubftantie van een Nog- 
te-mufcate „en die ook zeer gelykyäog barder, en van een 
byzonder fatzuen , want zy zyn alle kegel-formi > aan dé 
cene xyde „dewelke regt onder den feel gezeten beeft , wat 
plat: aum de andere, die’ nâ-Booren ziet, met ten Stompe 
Spits: zommige korter , en breeder , zommige langw eer. 
gelyk by yder zoorte zal, gezegt werden. Zyn Jubftantie en 
coleur , als gezegt, gelykt wel naar een Noote-mufcbaat y 
dog is "o en beeft van binnen meer bruine adertjes, 
2 zeer 


28 HERBARII AMBOINENSIS 


fapore aufteras, inftar galle Quercus, unde nec fola 
comeditur, fed cum fubfequentibus mixta, & tunc 
vocatur Pinangba-vetufta , Malaice Pinang Touwa , vul- 
. go Portugallis Areca. Fructus maturi non, uti in Ca- 
lappo, decidunt, fed racemo juncti manent usque In 
fummam fenectutem , quum externe fenfim cinerei 
funt coloris, ac penitus exarefcunt, unde a racemo 
avellendi funt, vel, uti plerumque fit, fimul cum toto 
abrumpuntur racemo , tamjuniores, quam adultiores. 


Hujus arboris radix itidem eft congeries intricata , 
ex innumeris longitudinalibus conftans fibris, vix mi- 
nimum digitum craffis, externe nigricantibus , inter- 
ne albis , paulo fupra terram acutis, ac fpinofis, præ- 
fertim in nigra Pinange fpecie, que fub terra in alias 
minores fibrillas dividuntur. Fibre hz radicales fu- 
pra terram non adeo funt extenf&, nec ita frequen- 
tes , ac denudate , quam Calappi radices, excepto 
in loco arenofo, qui per pluvias fzpe rapitur; quod 
noxium eft arbori. 

Nomina. Latine funt Faufel & Pinanga ; magis in- 
proprie, ac longe petitum a Chrift. a Cofta Cap. 18. 
Avellana Indica ; nullam enim cum Corylis , feu Nu- 
cibus Avellanis habent convenientiam, forte has ita 
nominavit ex proportione, quam cum Calappi nuci- 
bus habent, uti Nux Avellana , refpectu vulgarium 
Nucum Juglandum. Arabibus apud Avicennam Faufel 
& Fufel, que corrupta, feu mutata funt verba, or- 
tum ducentia a Fiefel, quod Piper denotat. Malaice 
Pinang, quo nomine per totam aquofz Indie partem 
nota eft hec arbor. In Guferatta & Decana dicitur 
Suppari „in Goa, & ubique , ubi lingua Portugallica eft 
in ufu, vocatur eque viridis, ac ficcata nux Arequa 
feu Areca, & arbor Arequero. Sicca itidem peculiari- 
ter Koffol. Malabaris Pac, que nomina defumpta funt 
ex Garz. ab Horto lib. 1. Arom. Cap. 25. fed ipfe Ma- 
labaros audivi vocantes juniorem ac viridem Paynga, 
vetuftam vero Areec & Pac. In Horto Malabarico Cap. 
2. Figuris adfcribitur Caunga , quod ibi etiam tam- 
quam Arabicum notatur , fed quod nomen a nullo Ma- 
labarorum cognofcere potui.. 

In ejusdem capitis textu recentes ac juniores Pi- 
nange nuces vocantur Tanni-Paina & Schalemba-Paina, 
uz adultiores funt, quarum putamina funt perfecta , 
ed adhuc mollia dicuntur Aria-decca & Adecca , ve- 
tuftiffima ac dura Paleca. Bracmannis Madi audit; In 
er; omnibus linguis & nominibus nullum Caunga 
eu Areca occurrit, unde etiam Lectori difficile eft 
intelle&u , quinam ibi deferibatur fruêtus. Optime 
vero in hunc Hortum Malab. funt adnotationes Dni 
Dottoris Arnoldivan Syen. In Coetchin vocantur Chacani 
& Checani, quod nos pronunciamus Tsjekami , uti in 
. praefatione monuimus, quod nempe in omnibus ver, 
bis Portugallicis litterz ch pronunciande funt, ut apud 
nos fi, feu apud Germanos t/ch. In Zeylana dicitur 
Poac , in Maldiva Pua, in Bengala Goa ‚in Sina Binan. 
Spin noftrates Malaicenfes nomina hec tria fortita 
eft juxta diverfam statem , junior ac. viridis dicitur 
Pinang Muda, vel Moeda , femi-perfecta , cujus adul- 
tum, fed molle hactenus putamen eft, Pinang Tsjela- 
catte , que edendo ob mucorem non ita apta eft, 
vetuftifime vero ac ficce nuces Pinang Tua , vel 
Toua.. In Java vjembia ,& Baleya Boa. Macaflera Rapo. 
Amboina Hua & Hoa. In Ternata viridis Hena, ficca 
Pare, in Banda Pua, & in infulis ad Eurum fitis Erec. 


Conje&ura eft, plures veteres Arabes fuum Faufel 
aut Fufel. mutuatos effe ab Indico Koffol , & forfitan ita 

rimum fcripfiffe ; verum cum tempore detortum fuif- 
fe in a uia littera Arabica Phe & Kof admodum 
fimiles funt folis difcernende pundtis, fic Arabes ex 
Philippus Phalaikus fecerunt tefte Hottingero Hift. 
Orient. lib. 1. Cap. Il. 


‚Ut jam Pinange fpecies enumerentur , eas dividi- 
mus. in domefticas ac filveftres:. Domeftice hoc in 
capite deferiðtæ in tres iterum diftinguuntur fpecies, 
exceptis quibusdam varietatibus, quz illis fubjungun- 
et Ee = 
, Prima atque maxima harum fpecies eft Pinanga Ca- 
lapparia, Malaice Pinang Calappa , cujus fructus eft mag- 
nitudine ovi Anferini, yel paulo minor eft, atque fi 
RS fit 


Liber I. Capui V. 


zeer droog en wrang van [maak, fchier als een galnoot , 
dierbalven men bem alleen ook niet eet , maar met de on: 
derftaande dingen vermengt, en als dan biet by oude Pi- 
nang : op Maleyts Pinang Touwa; in’t gemeen by de Por- 
tugeefen Areca. De rype vrugten vallen niet van den tros 
af, gelyk die van den Calappus-boom, maar blyven daar 
aan valt bangen , tot in’t hoog fte bunnes ouderdoms,, wan- 
neerze van buiten allengskens graauw, en gants droog wer- 
den, dierbaloen menze van den tros moet afplukken ‚of, ’t 
welk gemeenelyk gefcbiet , met den gebeelen tros afrukken; 
zoo wel de jonge, als de oude, 

De wortel dezes booms is mede een verwerde klomp , uit 
ontelbare lange vezelingen beftaande, fcbaars een pink-dik, 
van buiten [wardagtig, van binnen wit, boven de aarde 
wat fleekelagtig , en doornagtig , bezonderlyk aan de 
warte zoorte, onder de aarde in andere dunne vezelingen 
zig verfpreidende. Boven de aarde flaanze zoo verre, nog 
zoo veel niet bloot gelyk aan den Calappus-boom , behal- 
ven op een zandige grond, daar den regen het zand dik- 
wils wegfpoeld , `t welk voor den boom niet goed is. 


De naamen zyn in ’t Latyn Nux Faufel en Pinanga, 
oneygentlyker , en vry vergezogt by Chriftof. a Cofta, 
Cap. 18. Avellana Indica; wantze immers gants geen 
gelykenis met een bazelnoote heeft,’t xy dan, dat by ze 
zoo genaamt beeft naar baar proportie by een Calappus- 
noot, gelyk een baazel-noot beeft tegens een wal-noot. Op’t 
Arabies by Avicenna FaufelenFufel, zynde bedorven of 
veranderde woorden , voortgekomen van Fiefel °t welk Pe- 
per is; in "t Maleyts Pinang , welke naam door gant/ch 
water-Indien bekend is. In Guferatten, en Decan bietze 
Suppari, te Goa, en over al, daar de Portugeefe taal ge- 
bruikt werd, bietze, 200 wel de groene als de drooge, A- 


requa, of Areca, en den boom Arequero , en in "7 by- 


zonder de gedroogde Koffol; in "t Mallabaars Pac , welke 
namen genomen zyn wit Garzias ab Horto lib. 1. Arom. 
Cap. 25. maar ik zelfs bebze van de Mallabaren boren noe- 
men, de jonge en groene Paynga, de oude Areec en Pac. 
In Horto Malab. Cap. 2. werdze in de figuur genaamd 
Caunga, °t welk aldaar ook voor Arabifch verkogt wert, 
dog welken naam ik van geenen Mallabaar beb kunnen 
ooren. 

In den text van "t zelve Capittel werden beide de jonge 
en groene Pinanga genaamt Tanni-Paina , en Schalêmba- 
Paina , die wat ouder zyn, bebbende een volkomene „dog 
nog weeken kern, heeten Aria-decca en Adecca, de ge- 
beele oude , en barde Paleca. By de Braminees Madi; in 
alle welke namen qu Caunga of Areec te vinden is, en 
dierbalven voor lezer moeyelyk te raden, wat voor 
een vrugt aldaar befchreven werdt, dog bet befte ligt aan 
gemelde Hortus geven de annotatien door D. Arnoldus 
van Syen op bet zelve gemaakt. In Coetchin beetze Chacas 
ni, en Checani, '; welk wy uit/preken Tsjekani , ge 
lyk wy in de voorreden gewaar/choud bebben, dat men in 
alle rit aded woorden de letters Ch moet uitfpreeken ge- 
lyk de Hollanders fi, of de Duitzen baar tfch. Op Ceylon 
wortze genaamt Poac, in de Maldivis Pua, in Bengale 
Goa, en in’t Sinees Binan. By onze Maleyers bebbenze 
maar deze driederlei namen na haar verfcbeiden ouderdom ; 
de jonge en groene noemt men Pinang Muda of Moeda, 
de half oude die een volwaffen ; dog nog weeken kern heb- 
ben, Pinang Tsjelacatte, dewelke tot het eetem zoo be- 
quaam niet en zyn wegens baar Ges beid > de geheel oude 
en drooge, Pinang Tua of Toua. In’: Javaans, Fam- 
bis, en Balis, Boa, In ’t Macaffars Rapo. In t Amboi- 
nees Hua en Hoa, In’: Ternaats , de groene Hena, de 
drooge Pare , in "t Bandaas Pua, en im de Zuid-oofter 
Eylanden Erec. - Sæð 

Men meent , dat de meefte oude Arabiers bun Faufel of 
Fufel ontleent bebben van bet Indifcbe woort Koffel , en ` 
zo ook mogelyk eerft gefchreven bebben, dog met de tyd 
verandert is in Fufel, om dat de Arabifche letter Phe en 
Kof zeer gelyk zyn,en alleen door de punttatie maar te on- 
der cbeiden , me ee de Arabiers wan Philippus Pha- 
aikus gemaakt, zo als Hottingerus getuigt inz 0 
Hiltone: eerfte Boek, Capittel o em 7: guida 

Om nu.de zoorten van den Pinang te verbalen , zoo dee- 
len wy dezelve eerft af in tamme, en wilde: de tamme , 
^ — befchreven, verdeelen wy weder in drie 

> bebaloen nog eenige veranderinge j 
abe Be g eenig ingen , die daar 
. 1. Deerfte, en Ew zoorte is de Pinang Calappa- 
ria, in t Maleits Pinang Calappa , wiens vrugt is van 
de grootte als een ganfen-ey, of wat minder, ryp zynde 
; iffe 


I. Böck. V. Hoofdft. 


fit maturus, externe rubet, ftriis cinereis, ac puta- 
mine tenui conftans , quod facile diffringitur, fub hoc 
textura fibrofa latet ex craflis ac firmis filamentis com- 
pofita. Nux interior eft dura, ejusdemque fubftantie, 
ac vulgaris, multo tamen major, ad extremum acumi- 
nata, ceterum ovalis, Nux junior tenuius ; ac fucco- 
fius habet putamen, quam vulgaris, faporis eft dul- 
cis, & edendo apta, dura tamen, fi manducetur. Ar- 
boris truncus, ramificationes ; ac folia magnam ha- 
bent convenientiam cum Calappo, altior quoque cre- 
fcit, quam relique Pinange fpecies , omnesque partes 
majoris funt voluminis , fru€tus itidem inter ramos 
more Calappi proveniunt: in Amboina hzc fpecies eft 
rara, & Amboinenfibus dicitur Hoea Nywel majori 
in quantitate crefcunt in Celebes infula circa Macaffe- 
ram, ubi plerumque filveftris eft, magisque in ufum 
Medicum quam culinarium expetitur. 


2. Pinanga alba, Malaice Pinang poéti ; optima eft 
fpecies, & omnium ufitatiffima eft , magnitudine ovi 
Ananatis, feu majoris Gallinacii, oblonga & fubro- 
tunda inftar Pomi, & antica parte impreffum habens 
quafi umbilicum, pallide virens circa petiolum, feu 
albefcens, fi ex arbore diu dependeat, Aurantii fit 
coloris , putamen hujus fpeciei molliffimum eft, ac te- 
nerrimas habens fibras , unde & recentes nuces totz, 
ficcarum vero nucleus folus comeditur, quz vero in- 
ter has funt medie, he Tsjelacatta dicuntur , quarum 
nuclei nec duri, nec molles, fed mucaginofi, feu vi- 
feidi funt , ac fine cavitate , non autem adeo funt grati 
faporis. Nucleus vero hic ficcatus, & a putamine de: 
paraa ab aliis fpeciebus dignofci poteft, quod ejus 
ubftantia fit albicans , feu cinerea, multis incurvis di- 
ftinéta venulis, forma ejus eft fubrotunda, fupremä 
parte convexa, in quibusdam fpeciebus magis protube- 
rans, in aliis magis deprefla, efformans mathemati- 
cam figuram Parabolam , inferiore parte eft feffilis, 
quz dire&e petiolo fuit jun&ta „ubi obfervatur foveo- 
la, in qua gémma albicans apparet, ex qua, fi plan- 
tatur, germen prodit. Truncus eft cinereus , cujus an- 
nuli arctius funt jun&i , quam fubfequentis ; folia etiam 
non funt adeo obfcure virentia. Hujus Pinange fapor 
non adeo eft aufterus, nec etiam tam cito inebriat, 
vel anxietatem cauffat, quam nigra fpecies ; in viridi 
nuce putamen eft mollius, & edendo aptius: Hujus 
& alia varietas eft, que Pinang Boubou, feu odorata 
dicitur , quum inter manducationem fumofum præ- 
beat odorem, fere inftar Oryzz recentis, qui ab in: 
colis gratus, noftratibus vero hircinus habetur. 


3. Pinanga nigra , Malaice Ke m , Belgice 
zwarte Pinang, minores gerit fructus , quam prece- 
dentes, cujus eft magnitudo ovi gallinacei capacitas, 
oblonga, ac glandiformis , quamvis & rotunde que- 
dam. etiam ii hac fpecie occurrant, externe virides, 
pauca ad fummum intermixta albedine , que matura, 
eft ruffa, feu magis rubens, quam in precedente: in 
Orientalibus autem regionibus raro ad maturitatem 
in arbore relinquuntur, quum potiffimum virides co- 
medantur, quamvis etiam multz inveniantur, quz Pi- 

Mabock dicuntur. Truncus ad adfpectum etiam 
differt a Pinanga Puti vel Poeti, internodia enim funt 
longiora, & comz folia funt nigriora, obfcure enim 
virent, & quafi nigricant: Radices pluribus obfite 
fpinis , ac fupra terram funt magis elevate, quam in 
praecedentibus, & uti dicunt, maligne qualitatis. Nu- 
cleus purificatus eft magis oblongus, ac figure ma- 
gis conicz, Ellipfin & Hyperbolem Mathematicorum 
efformans, ab inferiore parte feffilis, foveola plana 
notatus, ex qua, fi fuerit plantatus, gemma feu ger- 
men prodit, ejus fubftantia eft magis fufca, inter 
mánducandum ficcior , & aufterior , intelligendum 
hoc vero eft; uti Communiter ac vulgo occurrit , alias 
enim tam in Pinang Poeti, quam Pinang Utam obfer- 
vantur eque Goen 2 quam oblongz figure. Ita etiam 
in utraque fpecie qualitas inebriandi, atque amarities 
invenitur. Unde charadter>& indicium in nucleo pu- 
rificato non eft certum, ac melius dignofci poteft ex 
colore integre nucis, que, uti dictum fuit, in alba 
fpecie eft pallide virens, feu albicans, in Pinang au- 
tem Utam obfcure virens , cujus putamen recens 
etiam magis fibrofum ac durius eft inter manducan- 


gum, 
7 Que- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 39 


iffe van -buiten regt rood, met grasuwe fireepen , en een 
dunne [chel , die ligt bryzeld, daar onder leid bet werk 
van den Wi van grove en flyve draden, of priemen 
gemaakt. De binnen|le noot is hard, en van de zelffte 
Jubftantie, als de gemeene zoorte, dog veelsgrooter, aan 
't einde een fpitsken bebbende , en voorts meeft ovaal. De 
Jonge noote beeft een weeker , en zappiger bolfter don de 
gemeene , is zoet van [maak, en bequaam om te nutti en, 
dog taai in "t kaauwen: des booms flam ; tacken, en blade- 
ren, bebben groote gelykeniffe met den Calappus-boom, ge- : 
Iykfe ook veel booger waft, dan de andere Pinang-boomen, 
en alles naar advenant is grooter daar aan, gelyk de vrug- 
ten ook t'u[Jcben de tacken uitwallen op de manier van de 
Calappus-nooten: in Amboina is deze zoorte raar > en biet 
by de Amboineezen Hova:niwel , in meerder meenigte 
vind menze op Celebes, omtrent Macaffer , alwaar zy 
mec wild is, en meer tot de medicyne dan tot eeten ge- 
zogt word. 
2. Pinanga alba of witte Pinang, in ’t Maleits Pi- 
nang-poeti, is de befte, en gebruikelykfte van allen, is 
van de grootte als een enden-ey, of groot boender-ey, uit 
den langwerpigen wat rond „ als een appeltje, en van 
vooren met een ingedrukt naveltje, ligt-groen, omtrent 
de feel, of onder de kappe witagtig, aan den boom oud 
werdende, Orangie-geel. De bolfler van deze zoorte is 
de zagt[le en fynfte van draden, werdende de verfche noo: 
ten gebeel, maar van de drooge de kern alleen, voor de 
bequaamfte gehouden om te eeten, maar die tujjcben beide 
zyn, Tsjelacatte genaamt, te weten, waar in de kern 
nog bart nog week is, maar kleverig, of fmeerig ; enzon- 
der bolligbeid, zyn zoo aangenaam niet: de gedroogde korl 
van zyne bolfter gezuiverd zynde kan men van de andere 
zoorte bier in onderfcheiden; zyn fub[lantie is witagtig ; 
of ligt-graauw, met veel loffe, en kromme adertjes, zyn 
fatzoen is gemeenelyk rondachtig, te weten aan de boven 
zyde verbeven rond, dog zommige booger , zommige lager, 
uitmakende de matbematifcbe figuer parabolo; aan de on- 
derfte zyde plat „ welke regt vada den fieel geftaan beeft, 
met eenkuiltje, daar men een wit oogje inziet; waar uits 
als menze plant , de jonge /cheute voortkomt: de {tani is ligt- 
graauw, zyne leden Maan digter op malkan t, dan de 
volgende , zyn bladeren zjn ook zoo zwart-groen niet. 
De finaak van deze jonge Pinang is met minder wran- 
gigbeid gemengt, en maakt ook zoo ligt dronken, of be- 
naauwt niet gelyk de zwarte zoorte; aan de groene is de 
bolfter fynder , en bequaamer om te eeten: dan bier loopt 
nog een verandering onder, namentlyk Pinang-boubou, 
dat is riekende Pinang, dewylze in ’t kauwen een rook- 
agtigen reuk van zig geeft , fchier als de verfcheryfk, de- 
elke de inlanders voor aangenaam , dog d'onze voor bok- 
agtig bouden. ` = 
3. Pinanga-nigra, in 't Maleits Pinang-itam, Duits 
zwarte Pinang, is van vrugten kleender dan de voor- 
s bebbende de groene de grootte van een klein boen- 
-&y ; langagtig , en regt eekelvormig, boewel men ook 
wel ronde van deze zoorte vind, van buiten gras-groen, 
met een kleine wittigheid by de kappe, ryp zynde ros , of 
rooder dan de voorgaande, men laatze in de Oofterfche ge- 
weften zelden ryp worden, maar eetze meeft groen, boe- 
wel "er veel onderloopen, die men Pinang-mabok noemd: 
den fram in °t aanzien verfchilt ook van den Pinang Puti 
of poeti, want de tufchen leeden zyn langer, en bet loof 
aan de kruin is zwarter van aanzien, zynde de bladeren 
regt zwart-groen , de wortelen doornagtiger „ en ftaan 
meer boven de aarde, dan aan de voorgaa , en 200 men 
sera s van een fchadelyke igei cbap: de fcboon ge- 
maakte korl is lankwerpiger, of meer kegel-formig , uit- 
makende de mathematifrhe figuer Ellipfis, en fi er- 
bole, beneden insgelyks wat plat, met een vlak kuiltje, 
daar by planting bet oog of de jonge febeut uitkomt, zyn 
fubflantie is bruinder, in ’t kauwen drooger, en wran- 
ger: dit is te verftaan, zoo als men dezelve gemeenelyk 
ziet , want anders, onder beide zoorten van Pinang-poeti, 
en Pinang-itam, vind men zoo wel der tige, als lank- 
werpige gedaante : zoo loopt ork de eigen/chap van bitter 
te fmaaken en dronken te maken, onder beide geflagten, 
dierbalven bet kenteiken aan den fchoon - gemaakten korl 
niet vafl gaat, zynde zy beft te onderfcheiden aan de co. 
leur van de gebeele noote, dewelke, als gezegt, aan de 
witte zoorte ligt-groen, en Witagtig is, en aan de Pi- 
nang -itam regt gras-groem, wiens verfche bolfler ook 
grofdradiger , en harder in "t kauwen is. 


D 4 — ^ 


30 

Quedam alie funt varietates , fed minoris mo- 
menti, que commode ad quatuor hafce fpecies re- 
ferri poiiunt, uti primo angulo/a Pinanga, que ex- 
terne quedam exhibet latera obfcuris angulis diftincta; 
fecundo alia, que pericarpium, in quo continetur 
fru&us, habet angulofum, & in. fex cornicula divi- 
fum, terti: fimilis fpeciei, hujus putamen eft mol- 


le, & inter.manducandum fragile , uti etiam vetu- 


{tiorisnucis nucleus, fi manducetur, diffilit, & inftar 
vitri frangitur. Amba he fpeciesfzpe adeo intume- 
fcunt, ut putamen findatur, ultima dicitur Pinang 
Kachi- Ayan a forma pedum gallinarum, ac Pinang 
Poéan, quum ornamento in feftis nuptialib 
inferviunt , quam cibo vel pabulo ; nullibi funt frequen- 
tiores, quam in Nuffalaua, ac dicitur Boa Tsjangurit, 
atque ab adolefcentibus expetitur, qui illa delectan- 
tur, quum inter manducandtım fonitum edat. Inveni- 
' “tur quoque Pinange abortus, qui oritur , quum nuces 
non, utifolent, excuntaut nexa funt inferiori pedicu- 
lorum pedi, fed fummz , e qua plerumque flores prove- 
niunt, & ubi tum una alterave fimul excrefcit nux , 
Pinang Itam forma, ac praterea, ad extremum ra- 
cemi altera Pinanga transverfalis crefcit forma renis 
animalculi cujusdam. Qe 

“ Tertia varietas peculiarem fere conftituit fpeciem , 
ac referenda eft ad Pinang Puti, feu Poety, cum cujus 
fructibus convenit. Recentes, & juniores hujus fructus 


nohfunt virides, fedalbicantes, inftar Ovi, unde Pi- 


nang Teller. h. e. Pinanga-oviformis dicitur; hujus pu- 
tamen eft tenue, cortex füccofüs, ac dulcis, ad pa- 
bulum melius, quam ulla alia fpecies, conducens. 

; giari varietas peculiarem itidem conftituere vide- 
tur Tpeciem , ac dicitur Pinang Lanfa, nuces ferens par- 
vas,rotundas, RUMOR t cr vix majores funt globulo 
fclopeti, quadam me 34 
rior eft tenuiffimus, ac per maturitatem facillime fin- 


ditur, totum recens putamen eft molle, fuccofum , 


gratique faporis. E racemo facile decidunt, quarum 

auciores remanent, que excrefcunt; ultime he am- 
be fpecies raro occurrunt, ac proinde tanquam cu- 
riofe habentur. Ad Pinangz arboris abortus per- 
tinet quoque illa, quz anno 1671 in Amboina oborta 
fuit, que erat arbufcula trunco dimidie fphithamz 
altitudinis, in quinque tamen internodia feu annulos 
diftincta fuit, queque jam perfectos proferebat 
fru&us, cujus caufa won modo putatur fuiffe, 
quod arbor fabulofo, & arido creverat folo, & in- 
tra duorum annorum fpatium fepius transplantata , 
quo etiam tempore per tres menfes coelum fuit 
quam maxime aridum ; occurrunt fpe etiam Pinang 
Bacambar feu gemine, quum duo nuclei uno conti- 
nentur putamine. i e : 

Locus: invenitur Pinanga-arbor per totam Indiam, 
&omnibusin locis, in quibus occurrit Calappus, lon- 
jus tamen a mari remota crefcere poteft, quam 
Ci us, minori autem invenitur quantitate , quam 
illa, & in quibusdam etiam regionibus omnino deeft, 
uti in Cormandella & in Bengala, atque quum ejus 
nucibus, feu fru&ibus deftitui ibi nolunt, exficcati 
hodie in illas transportantur terrds , atque cum iis 
per totam quoque Indiam exercetur mercatura. 


` Alba vero fpecies in occidentalibus Indie partibus 
non occurrit, immo ne quidem in fava, vel faltem 
rariffime 5 optimi vero faporis in infulis Moluccis , 
& Orientalibus, e quibus in Javam transportata fuit. 
In Auftralibus porro Sinz provinciis reperitur, fed 
raro ac pauca quantitate. `. PR, ee RR ar él 
 Pinangz arboris propagatio fequenti fit modo: 
Nuces, que longum per tempus arbori júnéte fue- 
runt, ac proin funt vetuftiffime, fovea tote quan- 
tz abfconduntur, pauca teCtz terra, donec germina 
propullulant, fovea autem ifta per diem contra folis 
calorem obtegitur, tum germinantes hæ nuces tol- 
luntur, & in orbem circa ædes plantantur, aut am- 
bulacrum fi inde formare velimus in ordinem, jufta 
enim arboris locatio ipfi tantum dat ornamentum, 
quantum in Italia Cypreffus inde habent: Citius cre- 
fcunt, quam Calappi, & in omni progerminant folo, 
optime tamen in locis maritimis; viri hanc non fa- 
cile adfcendere- poffunt , quum tenuis, ac gracilis 
ejus truncus brachiis non firmum fuppeditet ample- 


xum , juvenes contra alacriter eam incurrunt, & jon 


uno inpetu racemum nuciferum avellunt. Alii autem, 
qui 


HERBARII AMBOINENSIS 


magis: 


iocrisLanfii. Ejus cortex exte- 


` Liber I. Caput V 


Daar zyn nog eenige andere veranderingen van weinig 
belang, die men gevoeglyk tot deze vier zoorten brenge™ 
kan , als ten eerften de boekigé Pinang , dewelke van bui- 
ten vertoont eenige zyden door donkere kanten onderfchei- 
den; ten tweeden een andere zoort die bet kelkje, daar de 
vrugt in flaat , geboekt en in zes boornen heeft verdeeld ; 
de reflerende derde zoorte gelyk zynde, de bolfter is dun en 
kraakende in "t kauwen , gelyk ook de korl van de oude in 
`t kauwen van malkander fpringt als glas: beide deze zoor- 
ten fwellen zomtyts zoodanig op, dat de bolfter berft; de 
laafte noemt men Pinang Kachi-Ayan naa de gedaante 
van de boender-klaauwen , en Pinang Poeän , om datze 
meer tot cieraat in de bruilofts-feeften dienen, dan tot het 
eeten, zy valt niewers meer dan op Nuflälau: op Baly 
bietze Boa Tsjangurit, en werd van de jonge-luiden ge- 
zogt, die daar vermaak in bebben , om datze in ’t eeten 
zoo kraakt : men vint ook nog een misgeboorte van Pinang,, ` 
daar uit ont{taande, dat dezelve niet waffen aan "t ae 
der fleelen naar gewoonte, maar. aan.'t voorfte „ daar or- 
dinaris bet bloeizel flaat, en alwaar dan een of twee by 
malkander groeyen , in gedaante van Pinang Itam , en 
daar en boven, omtrent bet uiter[le van den zelven fteel, 
een ander Pinangje over dwers, daar aan zittende, als een 
Mere van eenig gedierte. Leg 
De derde veranderinge maakt fchier een zoorte op baar 
zelven, en beboort onder de Zoe Ce , of Poeti, met 
welkers vrugten zy overeenkomt. e verfche en jonge 
vrugten bier van hebben niets groens , maar zyn witag- 
tig, als een ey, daarom menze ook Pinang-Telloor , dat 
is eyer-Pinang noemt: de Schaalis dun, de bolfter zappig 
en zoet omde eeten , meer dan aan eenige andere. 
De vierde veranderinge wil ook een zoorte op baar zel- 
ven maken, en biet Pinang-lanfla, dragende kleene ronde 
nosten, zommige niet grooter, dan een mutsquet-koegel , 
zommige als een middelbare Lan(Je: bare buitenfte fcbelle 
is zeer dun, en berft zeer ligt door rypbeit, de geheele 
verfcbe bolfter is week, zappig , en aangenaam om te eeten; 
zy vallen zeer ligt af van baren tros, blyvende maar wei- 
nig. daar aan pis > die ‘oud worden; beide deze laafte 
zoorten werden zelden gevonden , en dierbalven maar voor 
rariteiten um: onder de misgeboorten «an Pinang- 
boomen beboort mede de gene, die men anno 1671. op Am- 
boina albier in °t Mardykers quartier gezien beeft, zynde 
een boompje van flam niet hooger, dan een a 3 
dog niet te min in vyf leeden verdeelt, en ’t welk alreets 
volwaffene vrugten droeg , waar van menseenigzints de 
oorzaak gifte te zyn, dat den boom op een mullen, en ma- 
geren grond flond, en binnen twee jaren al eenige maalen 
verplant , ook doenmaals een groote droogte van drie maan- 
den voorgegaan was; men vind ook zomtyds Pinang Ba- 
Ges > of tweelingen, daar twee kernen in eenen bolfter 
iggen. 
laats, men vint den Pinang-boom door gebeel Ob) 
Indien, op alle plaatzen, daar den Calappus-boom waft ; 
dog by kan veel verder wan de Zee-kant groeyen, dan den 
Calappus-boom , maar groeit of waft min- 


| oeit of waft Im veel 
der quantiteit , dan den Calappus, en in zommige lant- 
Schappen gantfch niet, gelyk als op Cormandel , en in Ben: 
gala, en om dat men egter zyne nooten of vrugten aldaar 
niet wel milfen en kan, zoo werd dezelve gedroogt na deze 
plaatzen vervoert, en ook daar mede door gebeel India een 
grooten handel gedreven. ` eU. 
De witte zoorten vint men in de wefterlyke deelen van 
Indien, J^ zelfs op Fava niet „of immers zeer weinig , maar 
vry veel en ook fmakelyk in de Moluccos, ende de Oofterfe 
Eylanden, van waar dezelve naar Java overgebragt is: 
voorts vint menze ook in de Zuidelyke Provincie van Sina, 
dog ftbaars en zeer gefuer | 
-De voortplantinge des Pinang-booms gefcbied aldus : de 
oude nooten , ‘Me den den jin ea gewo geh » begraaft 
men met bolfter en al in een kuiltjes met een weinig aarde 
toegedekt, tot dat de nieuwe fcbeutem uitkomen , de kuil 
oe ee met het een of "Lander voor de bitte der Zonne toe- 
dekkende, daar na neemt men deze uitgejchooten nooten, 
en verplantze op een rye rondom de buizen, of daar men 
een Wandeling wil bebben , want den ordentelyken ftant 
van dezen boom geeft bem by na een zoo grooten cieraat, 
als men in Italien aan de Cypreffe-boomen ziet: zy «va[fen 
baaftiger op dan een Calappus-boom, en willen in alderley 
Que opkomen, dog liefft omtrent de Zee-kant ; de mannen 
onnen dezen boom niet heel wel beklimmen, om dat zyn ran- 
ke en dunne [lam de armen niet genoeg en vult ; maar de 
ens loopender met een vaardigheid op, en balen den ge- 
beelen vrugtdragende tros met een ruk daar af: andere, die 


IV. 


Zed. 


0777 
Vy 


G 


"y 


BT 


PINI KAA 


WA 
AG 


ff! 


SAIS 
PIIL: PILLAT 


Jm 
Sr nmm 
BOT 
LT 


Wa. 


FL, 


ZAHL, 


Le 


IF 
77 G 
LE gle” 


7 
HTHH 
YA 


i: 
YY 
[/ 


H 
/ 


d 


[j 


d 


E 


d 


da 


Ee 


22 


ee, 


ee 


2200221222. 


m 


ZZ 
LEE 


mm 


mmm 


P 
rmm Tm LL. 
mt s sa 


ILE 


Wo 


I 


PRG 


„ 
Ml 


hi 


Wh dl 


d 


on 
vi 


WE, 


i" 


Ze DA 


CZ 


ST 
YA 


m 


CH 


SØK 
Pax í 


TT. 


T. 


d 


H 


e 
EE 


DALE 


"t pr, 7 
Wl 


GP 


P 


pP 


L 


er 


GT a 


e" 


A SLL 


nnum 


w^ 
SLL? 
774 


DIL 


a > 
Be F Ada 
"ess T 


Weber... 
ELLE SEE 


ELLA 


TA 


ren 
= 
Dëse 


Z> 


N 


WWG, 


97 
Of 
Dyfi! 
/ HR Wy 


z 
ILLALLA 


LANDES! 


az 


eee SALT OT 


AN 


Uy 


(Jb d 


PAAT 


ET 


ee 


==: 
ec) 


Sg 


5 


4 e 7 
Á "e RT 7 


ZL 


—— 


erg 


"T CK WES NND UM 


L Bock Ett. AMBOINSC 


qui non ita agiles , feu alacres funt , ambobus alli- 
gant pedibus funiculum , quo arborem tendunt, uti 
fupra ad mi eg fuit defCripfum. ` 

Quinto ac fexto plantationis anno fru&us proferre 
incipit Pinanga , & ad viginti feu viginti quinque an- 
nos eft frugifera , quum truncus excelfiffimus exfurgit, 
ac nullos amplius emittit Majanges, aut racemos fru- 
giferos , atque per aliquot ita viget annos, donec tàn- 
dem folia fenfim decidant , & pereat arbor, 

Truncus Pinange-Itam. altior excrefcit s. & gracilior 
eft trunco Pinange-Poeti, numquam tamen eft tam 
excelfus , quam arboris Calappi. 

Qui virides Pinange fructus trans mare vehere cu- 
piunt , ut quotidiano ipfis fint ufui, racemo nexos fer: 
vent, quos tali modo in navibus fufpendant, fingula- 
res autem Pinangz pediculi ad eorum ortum»confrin- 
gendi, vel contundendi funt, ne fuccus nucum ad 
communem raoemum redeat , unde nuces cito ema. 
cefcunt. Vido DIR IUS Hd en 

In regionibus Portugallicis folebant virides Pinangas 
à racemo decerpere , atque in-eiftellis feu corbulis 
arena obtegere , tali autem lege, ne fefe invicem tan- 
gant , unde putabant, putamen tenerius ac facilioris di- 
geftionis fore. ^ ` .`. ` MOT ra 
. Pinangites feu Meftica Pinang eft lapillus magnitu- 
dinis Viciz ; vel grani Tritici, albus inftar dendritis 
Calappariz , fplendens itidem; qui invenitur in Mat- 
ta Pinange veteris, atque annulis inditus 'vulgariori- 
bus , digitorum ornamento: infervit s & curiofitatis 
gratia geffatur. +. os mii égy Dic. 

Altera Pinangites ex Macaflera ad me translata eft 
forma ac colore vetufte Pinangz nucis „ex qua etiam 
excreverät, coloris tamen magis fufci éz opaci, qui- 
busdam notata. maculis, porro tam dura, gravis, ac 
frigida inftar Silicis. Inferiore parte non erat excava- 
ta, uti.vera Pinange nüx, fed zequalis. Aurum ad 
illam exploratum mirum prebebat in plana arte fpe- 
&aculum ; puriffimum enim viginti & trium sta 
aurum apparebat eleganter luteum, inpurum „vero ac 
mixtum. erat ruffum ,- & opaci coloris.: Argentum 


quoque erat candidum, fed ad. cuprum: vergens , feu ` 


cupreum quodammodo; = 
SEP Lt GATT 
Tabule Quarte. 7 


Littera A. Pinangbe Comam & Spatbam denotat, in qua fru- 
étus occlufus eft, 

B. totum exbibet racemum frugiferum. E 

C. e Binas integras fiftunt-Pinanga nuces , oblongam nempe 
r E x BE mu aAA. tuoi one Ideo 

D. D. Binos earum, nucleos, _. `. S m: A 

E. per medium di[Jeam exhibet nucem, — eU m MOM, 

EF. Flores prebet racemofos , prout in racemo progerminant, 

G. Florem tribus ex petalis conftru@um. dieu és 

H. Zeg exhibet cornu , quod in tenerum excrefcit folium, 


o omy Vds 


SUOBSERVATIO 


. Hac P INANG AARBOR in H. Malab, part. 1. Tab. 5, 6, 


us 


7, & 8. optime fub nomine. Casen eft expreffa, que-a plu- 


alis infuper auctoribus eft denominata ‚ac obiter etiam. 


defcripta; fic ab Herm. iv Muf. Zeyl, pag. 51. Vocatur PALMA 
Indica. minor, fru&u ARECA ditto, aris: & in ejus Par. 
Bat. Pr. p. 361. PALMA ARECIFERK, nucleo verficolore Nuci Mo- 
Jchate fimilis, cujus plurima Synonyma & auctores a Cafp. 
Commelin FI. Malek, p 50" recenfentur , ut; & in Burm. 
ri Zeyl. pdg..182 & 193. Notandum autem eft, quod Sam, 
dn Pharm, p. 386. Palmam vocet, cujus fuccus infpif- 
fatus eft Terra Japonica feu Catebou Officinarum , ubi varias au- 
ctorum opiniones de ea tradit, quas collegit Wedeliusin Epbem. 
Gérm. aim. 2. obf- 128.-&c. de-hac porro vide Amman. Ma. 
Medic. Cap.…3, pag. 9. a Valent. in Amhoine de. 


nud. ad Mag, ic.. Cap 

Jeript. pag. 185. fab nomine Pinang-boom obiter deferibitur. In 
BLACKWEL HERBAL, Tab. 387. Areca vocatur, & defcribitur 
in Valentin. Hiftor. S mpl. ‘reform. p. 227. Cap. 19. ut & apud 
Wormium in Mefei p. 199. nec non in Pomet Hiftsire de Dro- 
gues p. 223 & in Ray. vom. 3. Apps pag. 45. 


C A. 


HE'KRUYDBOEK.: . 31 


200 Saauw niet em zyn, binden aan beiden bun voeten een 
touwtje, waar mede zy dën boom ‘omvattens gelyk boven 
van den Calappus-boom is gezegt. ` ` i | 

Hy begint in’t vyfde en zesde jaar naa-zyne planting 
vrugten te geven, en draagt tot d twintig à vyfentwin- 
tig jaren toe, als wanneer den [lam zeer hoog wert , en 
gene Majangs of vrugtén meer voortbrengt , blyvende even= 
wel nog eenige jaren zoo"ftaan , dog eindelyk vallen-al- 
lenskens de bladeren en takken af , en den boom gaat wit. 

Den flam van Pinang-Itam febiet booger en ranker op, 
dan die. van Pinang-Peti, maar wert egter noit zoo boog, 
als den Calappus-boom. `. 

Die gene „die groene Pinang over Zee willenwoeren , 0m 
dagelyks daar van te nuttigen , moetenze aan den: rar la- 
ten, en 200 t'zamen in T mis iu opbangen , dog de bys 
zondere fleelen,- daar de Pinangen aanbangen, moet men 
agter een, weinig breeken , of kneuzen , op dat bet zap van 
de nooten niet na den: booft-[Leel te rugge trekke, en dezelve 
daar door baaft komen te verwelken. 

In de. Portugeefe landen pleegt men de groene Pinang 
van de Deelen af te breeken, in korfjens of He te doen, 
endan met zand zoodanig te bedekken , dat de eene de an- 
dere niet raake, en waar door men meent, dat de bolfter 
korter ‚en malzer zoude worden. J | 
- Pinangites of Mettica Pinang , is een klein fleentje 
van de grootte als een wikke, of terwe-korl ‚en wit als den 
Calappus-/teen „ mede met een zonnetje , en gevonden wor- 
dende in een oog of matta van een oude Pinang, midsga- 
ders tot een rariteit in flegte ringen gevat , én zoo aan de 
banden gedraagen. 

-Nog een andere Pinangites is my van Macaffer toege- 


VT LEGGING 
BUD 20 Van de vierde Plaat. 


Letter A. wyft aan de kroon en‘fcheede van de boom , waar uit 
de vrugt voortkomt, SE 

B. Toont am den ganfchen vrugtdraagenden tros. ` ` 

C. C. vertoont twee heele Nooten, cen lange namentlyk, en 
scc Falles A Een camo mugs | TUIDIOY wert > 

3 D. der zelver Ze dien jc 
» legt: open een opgefnede Noot.: 

AS. n ein 20 als die uit baar tros groeyen, 

G. een bloem op aig zelve uit drie blaatjes beft ande. 

H. geeft te kennen den lankwerpigen hooren , waar uit bet 
jonge blad groeit. 


AANMERKING E. 


Deze PIN AN G-BO OM wert in de Hort. Malad, eerfte deel 
Tab. 5/6, 7 en 8. zeer wel onder de ndam van Caunga ons af- 
gebetldt , dewelke daar en boven van andere Schryvers mede be. 
noemt en-kortelyk-befchreven-is , gelykze van de Profeff. Herman 
in. zyn-Müf. Zeylan, pag. 51. genaamt wert Indiaanze kleinder 
Palm-boom, wiens vruch: Areca genaamt wert, en in de Parad. 
Bat. Pr, p. 361. Palmboom, diede vrugt Areca geeft, met een ge- 
couleurde Kern „gelykende na de Notemufcaat. Van deze boom wer- 
den veele benamingen en fchryvers ebaalt door den Heer Pro- 
fef. Cafp. Commelin in zyn Flora Malab. p. 50. als mede in 
Burmanni Thefaurus Zeylanicus pag. 182 en 183...Men moet 
agt geven, dat den vermaarde Samuel Dale ín zyn Pharmac. 
pag. 386. deze‘ boom den Palm-boom noemt ; wiens zap gein- 
Joilfeere » ofte verdikt zynde is de Terra Joponica of Cachou in 
de Aporbeken „waar over by veele gevoelens der Schryvers aan- 
haalt „ welke alle Kn vergadert beeft den geleerde ‚Wedelius 
in de Hongduitfebe Ephemerid. van't tweede jaar in de 128. 
obfervatie. Zie bier ever mede Amman. Manud. ad Mat. Med. 
Cap. 3. pag. 9. In. Valentyns bereits van Amboina wert 
deze op pag. 185. ter loops onder de naam van Pinang-boom be- * 
chreven. In bet Herbal van Rlackwel wertze Areca genaamt , 


en Tab. 387. verbeeldt , en by Valent. in zyn Hiftor. Simpl. 


reform: Cap, 19. p. 227. befchreven, als mede by Wormius in 
zyn Mufeour pag 199. em by Pomet Hiftoire de Drogues p. 
223. en 1n de Append. van het derde deel em Rayus PAE 


32 
CAPUFT SEX TUM 
Ufus, & vires Pinange. 


qui eque virides juniores, ac adultiores come- 
duntur, atque maíticantur , tumque juniorum , 
uti jam dictum , nucleus mollis, ac parva ejus cavi- 
tas fit, oportet, quz pauca repleta eft lympha, vetu- 
ftiores autem , quo duriores ac ficciores, immo tam 
dure, ut vix dentibus confringi poffint, eo meliores 
funt, que tum cultro vel forcipe quodam in tria qua- 
tuorve difcinduntur fragmenta. lales vero vetufte, 
ac ficcz iis adhibentur in regionibus , in quibus recen- 
tes conquiri nequeunt, uti in Perfia, Guzeratta , & 
Bengala, ut & in Banda, dum in hoc ultimo loco 
nulla recens Pinange nux comparari poteft. Si has 
juniores ac recentes nuces mafticare velimus, primo 
exterior viridis cortex tollitur, ac reliqua nux cum 
fuccofo putamine, & nucleo in tres quatuorve con- 
fcinditur partes; quzvis talis pars una comeditur dofi 
cum uno alterove Siri folio, ac tanta calcis quantita- 
te, quanta ungue digiti obtegi poteft, quz tria ingre- 
dientia fimul convoluta manducantur. Senes autem ve- 
tuftas praeferunt nuces, quantumvis etiam duras , quas 
groflo modo in mortario ligneo parvo contundunt, & 
fimili comedunt modo, ac alii juniores, atque recen- 
tes cum Siri foliis & calce , quia fibrofus recentium 
cortex illorum dentibus nimis intricatur, & mandu- 
cationem inpedit , dentefque nimis corrodit. Plurime 
etiam recentes. funt nuces , que qualitatem hanc ha- 
bent, quod manducantes inebrient , ac vertiginofos 
reddant, uti Tabacum illos afficit , qui ipfi non funt 
adfueti; idem quoque preftant vetuítiores Pinange 
nuces , que novitianos adeo pectore oppreflos , & 
anxios reddunt, ut ftrangulari videantur... Que pro- 
prie Pinanga-Mabok feu Pinanga inebrians vocatur, 
atque he plurimum in tertia, feu nigra fpecie inve- 
niuntur , (8 
cie) atque he dignofcuntur, fi recentes tranfciffe in 
media cavitate rubentes fint. Obfervavi vero neuti- 
quam diverfam hanc effe. fpeciem, fed varietatem at- 
que dégenérationem duarum memoratarum fpecie. 
rum, quz hinc inde in arboribus reperiuntur , quam- 
vis etiam arbores occurrant , quarum cuncte nuces 
hanc habent malignitatem , ac prafertim tertie fpe- 
ciei. 
Si trans mare in alias regiones tranfportare eas ve- 


He arboris fere nullus eft ufus, nifi fructuum, 


 HERBARII AMBOINENSIS 


ue à quibusdam pro diverfa habentur fpe- ` 


Liber I. Caput. VI. 


VL-H O OEF DS T UK. 


Gebruik en kragten van den Pinang. 


\ er dezen boom beeft men fchier anders geen ge- 
bruik, als dat men de vrugten , 200 wel groen, en 
jonk als oud, eeten of knauwen kan, en dan moe- 

ten de jonge, als gezegt, nog een weeken korl bebben , en 
wan binnen een kleine bolligbeit , daar wat water in jchuilt, 
maar de oude „boe harder en drooger , ja zoodanig dat men- 
ze qualyk in ftukken kan byten , boe beter datze zyn: wer- 
dende als dan met een mes , of zekere zoort van een [cheer, 
in drie a vier flukken gefneden ` diergelyke oude nooten wog- 
den gebruikt indie landen, daar men geen jonge bekomen 
en kan, als in Perfien , Guzeratte , en Bengalen , gelyk 
mede in Banda, dewyl in de laatfte plaats geen goede jonge 
Pinang te vinden is. Als men de jonge of groene Nooten 
eeten wil, zoo fchilt men eerft de buitenfte groene fcbil daar 
af „en de reft met de zappige bolfter en korl , [nyt men met 
een mes in twee a drie deelen , en neemt een deel daar van 
om op eenmaal te eeten , te weten met een Siri-blad of an- 
derbalf , midsgaders zoo veel kalk, als een nagel van een 
vinger bedekken kan , en welke drie bexondere dingen of in- 
gredienten men aldus zamen gerold in de mond fteekt , en 
kauwt. De oude lieden bouden meer van de oude Nooten , 
hoewel. die zoo bard zyn; want xy [Lampen die groffelyk 
in een boute vyzeltje, en etenze even als de jonge met Siri 
en kalk, om dat de bairige bolfter van de jonge Nooten , in 
't kauwen, baare tanden te laftig valt , ja genoegzaam bę- 
derft. Nu zynder ook veele groene Nooten, die de eigen- 
[cbap bebben , datze ymand im "t eeten duizelig, en als 
dronken maken , even als den Tabak doet aan de gene, die- 
ze ongewoon zyn; en bet zelfde doen ook de oude Pinangen 
aan de nieuwelingen, baar op de borft zulk een benaauwt- 
heit toebrengende , datze baar Seby nen te willen verwor- 
gen; werdende eigentlyk Pinang-Mabok of dronken Pinang 
genaamt, en deze vint men meeft onder de derde of zwarte 
zoorte (hoewel zommige een byzonder zoorte daar van wil- 
len maken) en welkers kenteken is „als men aande opgefne- 
dene verfcbe Nooten , omtrent de middelfte bolligbeid , eeni» 
ge roodigheit ziet. Ik bebbe ook bevonden, dat bet geen by- 
zondere zoorte op zig zelfs is, maar een ontaarding onder 
die beide voornoemde zoorten, bier en daar aan de boomen 
voortkomende , dog vint men ook gebeele boomen , welkers 
vrugten die quaataardigbeit bebben, en dat wel meeft on- 
der de derde zoort. 


Als men: de Nooten over Zee naa andere plaatzen ver- 


limus, uti in India veteri tales naves hifce replete in voeren wil, gelyk in oud-Indien met geheele fcheepen vol 


alias mittuntur terras, tum nuces arboribus diu inhz- 
reant, donec externe penitus aurantii fint coloris, fi- 
que avellantur, in loco quodam opaco ac fumo reple- 
to funt exficcande , que poftea fcrobulis indite, ad 
navem deferuntur; Zeylanenfes autem fibrofum abji- 
ciunt córticem , ac depuratas tantum devehunt nuces 


BÉ minori impedimento, & ut plures fimul transve- . 
1 


ere poffent. L smoag nt» ci Se 
Sola-Pinange -nux ei ingrata, & infipida.pror- 
fus eft, acerba aufteritate os ac fauces adftringens, 


gefchiet , zoo moet menze aan den boom ter degen laten oud 
werden: namentlyk tot datze van buiten Orangie-rood zyn, 


daar na afplukken, en im een donkere rookagtige plaats- 


een tyd lank laten opdroogen, waar naa menze dan met 
bolfter en al in korfjes doet, en zoo na boord brengt, dan 
die van Ceylon fmyten de bairige bolfler weg , en vervoe- 
ren maar alleen de fchoongemaakte Nooten, om te minder 
belemmering te bebben „en te meerder te konnen wegvoeren. 

De Pinang alleen is tot bet eeten onbequaam , en gantfcb 
onfmakelyk , met een lelyke. wrangigbeid de mond en keele 


unde, uti jam indicatum, Sirifoliaatque calx, velalias t’zamen trekkende , en waarom , als is gezegt, men de 


fructus fruftulum ad digiti longitudinem, Siriboa dicti 
que planta plerumque iis in infulis crefcit, in quibus 
inanga invenitur arbor, illius autem defcriptionem 
infra lib. 9. exhibibemus) cum tanta calcis quantita- 


twee andere dingen als Siri en kalk daar by moet doen, te 
weten een en een balf blad Siri, of anders een ftukje van 
een vinger-lit lang van deszelfs vrugt , Sirieboa genaamt , 
(welke plant wa in de zelfde Eylanden met de Pinang 


te, fupra indicata affumitur: Calx autem eum in finem. groeit, en. bier naar in ^t negende boek, van ons zalbe- 


additur „ ut Pinange aufteritatem , ac Siri acrimo- 
niam temperet, atque ex his ambobus commixtis 
tinctura extrahitur rubra, tria enim hzc ingredien- 
tia femper. conjungenda funt; fi enim unum ex illis 
omittatur, duo reliqua penitus funt infipida, & nun- 
quam rubefcunt, ita ut jure mirari nos debeamus, 
qui fuerit , ut per hominum induftriam fint excogitata 
hee tria adeo fibi oppofita , (& quorum fingulum 
fi ore affumatur, adeo ipfi eft ingratum) conjungen- 
da effe. Hec preparata tali modo pafta, feu Buc- 


cella, Malaicenfibus Sa Katsjo, vulgo Siri-Pinang 


dicta, Ori indita, ac bene ibi contrita rubrum ex- 
hibet liquorem inftar craffi fanguinis, qui ftatim ex- 
fpuitur, & quo plurima calcis quantitas fimul ejicitur, 
reliquum. porro manducatur, remanditur, atque in- 
geritur, donec omne humidum, ac fapor ex pafta 
ila fir confumptus, que tum exfpuitur, vel abjici- 

tur, 


Jcbreven. werden:) nevens zoo veel kalk, als boven Boot 
emelt: de kalk «verd er daarom bygedaan , op dat by de 
inang xyne wrangigbeit, en de Siri bare fcherpbeit be- 

neemen „en ook uit die beide een roode koleur trekken zoude, 

“want deze dingen zoo nootzakelyk moeten zamen gevoegt 

werden, dat zoo men bet eene daar van laat , de twee an- 
dere gdhtfcb onfmakelyk zyn , en noit rood werden; zoo 
dat men zig met reeden verwonderen mag , boe des men- 
eben verftant uitgevonden heeft , dat deze drie dingen, 


der den mont onaangenaam is , Üzamen moeten gevoegt wer- 
den. Deze toegemaakte beete in °t Maleyts (Sa Katsjo) 
met een woort Siri-Pinang genaamt , in de mond Reg 
ken, en ter deege door malkanderen geknout, geeft een roo- 
den zap van zig als dik bloet , dien men ten eerften uitfpouwt s 
en waar mede bet meefte deel des kalks ook weg gaat, 
de reft wert geknout , berknout , en ingefwolgen, tot De 
a 


van zoo ongelyken natuur , en waar van. yder in ’t byzon- 


— 


r 


fi alios videat fanguinolentum hunc exfpuere SÉ 


1. Boek. VI. Hoofdft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 33 


tur, ac Tsjappa vocatur , fruftum referens capil- alle zap, en [maak uit bet kauwfel getrokken zy, `t welk 
men dan weg /myt , en Tsjappa noemd s gelykende een 


laceum manducatum , feu cannabinum. Meo tamen ju- 
dicio funt fapientiores, qui ter quaterve liquorem 
iftum feu tincturam illam exfpuunt, calx enim, que 
copiofe fatis pafte commifcetur, tam cito diffolvi ne- 
quit, ac dentibus, gingivis, ftomacho , & pectori 
nocet , dentesque , labia, ac totum os rubra hac 
tinguntur mixtura, quz partim tamen abftergi 
poteft, vel buccella hac pafta, vel contufis carbo- 
nibus ligneis: atque hec Siri- Pinange manducatio 
per totam Indiam quotidiano eft in ufu a mane 
ufque in vefperam tam viris quam feminis , junio- 
ribus, ac fenibus, immo etiam pueris, quotiescum- 
ue comparari poteft, ac non tantum indigenis , 
ed etiam omnis conditionis & loci Europeis: quam- 
vis hoc novitiano horrendum ac naufeofum videatur, 
rem, ac plurima feminarum pars adeo hac dele 
tur manducatione, ut pelvim Pinange ufui infervien- 
tem lecto adftantem habeant, ut evigilantes rumina- 
tionem hanc per confuétudinem exercere poflent. 
Sapor hujus Indice pafte primo acerrimus, ac cali- 


an- 


duseft, grato tamen aromate os afficiens, fanguinem 


calefaciens, & vivum faciei preftans colorem: novi- 
tiani autem plerumque ab omni inebriantur Pinange 
manducatione , fi primo incipiant; cito tamen ei 
adfuefcunt, quia nomen Orang-lamme h: e. Adoptivi In- 
diani gerere nec acquirere poflunt, donec publicum 


"hunc Indicum ritum addidicerint, atque in ufüm 


converterint fuum , alias Enim eluduntur „ac vili de- 
nominatione Orang-Bara h. €. novitiani falutantur. 
Ita ut hee Pinange manducafio cum Tabaci ufu ac 
fumatione comparanda fit, quum utraqüe mera tan- 
tum fit confuetudo , que vix omitti poteft, nec 
eft ullius utilitatis aut neceflitatis; magnum tamen , 
meo judicio, inter "abaci fuctionem , ac Pinange 
manducationem eft difcrimen ; Tabacum enim in- 

ratum , & adftantibus moleftum prebet odorem, 

inanga autem os refocillat, ac gratum excitat. hali- 
tum , unde & moris eft, fi Magnatum quis invifet 
aliquem, primum Pinangam manducare, üt ¢ atum 
edat talis halitum: nullus etiam niagne conditionis 
vir in India plateas frequentabit , præfertim Reges 
ac Magnates, quin a fervis fuis ciftas ves 3 pafta 
repletas adduci & circumferri jubeant, fi étiam 
ex illis quispiam nos“invifer, ante omnia ipfis Pi- 


Indie , fi peregrinus poft falutationem tam diu ta. 
ceat, donec Pinangam manducaverit tumque. fermo- 
rat. vitio aliquis 


tes Indorum adire tenentur , vel cum iis colloqui, fi 
grata ipfis fore officia vel fufceptas relationes pros- 
pere eventuras cupiant ^^. Ba 
Indorum teges fuam quoque oftentant fuperbiam 
& affectionem per Figangam in recipiendo peregri- 
norum legatos, fi enin ' confüeto more pedibus cru- 
ciatim inflexis fub tholis fuperbe & alte fedentes le- 
gati adventum per interpretem ordinarium intelligant, 
atque illud percipientes fimul Pinangam poftulent, 
(quæ ipfis quoque ftatim per fervientium feminarum 
cohortem in Ligne Pinange cratere, GR ee 
tur) ac preparatam Siri- nangam m iumant , fimulque 
1 He: & Salem pelvi one obferri jubeant ac 
eft tali legato honori: fi peregrinus talis reeufa et eam 
afflumere, rex talis maxime indignaretur, pro vitu- 
p io haberet, ac totum legationis negotium nullum 


fortiretur effe&um. ` ` `.“ 


Circa Pinangam magnum etiam utraque in India 
natio obfervant faftum , ac pompam, & utraque 
quam pretiofiffimas fuas conficiunt Pinango-thecas: 
Reges illas ex auro habent, vel ex pretiofiffimo quo- 
dam ligno, Magnates ex argento, ac vulgus ex cupro 
co Es Plerumque plana eft patina multis angulis 
ac figuris ornata, & circa marginem foveolas gerens 
inpredias ; quibus Pinang preparatas dofes imponunt, 
relique, uti Siri, nuces de. integr&, .ciftella ar- 
gentea ; humida ac contrita repleta calce , cui appender 
Bm. 77 fpatu- 


at 


Jlukgekauwt bayr , of werk. 


og mynes oordeels bandelen 


de gene «vyzelyker , die bet zap twee a drie maal uit/pou- 
wen ; Want de kalk, die daar dikwils rykelyk onderge- 
mengt wert, en kan aan t tant-vleys, de maag , en borft 

anfch geen goet doen; en werden van dit zap de tanden, 
ippen, en de gebeele mont bloet-root geverft, `t welk men 
egter ten deele daar weder aforyven kan , of met bet zelf- 
de kauwfel , of met geftooten bouts-koolen. En dit Siri-Pi- 


nang-kauwen is een dagelyks 


werk door gebeel Indien, van 


s ogtens tot des avonts toe , zoo wel van mannen , als 


vrouwen, oude en jonge, jaa 
alsze bet maar krygen konnen 


ook de kinderen, zoo dikwils 
„en dat niet alleen by de In- 


landers , maar ook by alderley flag van Europianen’s boe- 


wel bet voor een nieuweling 


zeer afzienlyk, en walgelyk 


is, wanneer by de lieden zoodanigen bloedigen zap ziet uit- 
Jbouwen , en bet meefte deel van "t vrouw-volk is daar op 
zoo verzot, datze bet Pinang-bekken ook "s nagts by baar 
Jlaap-plaatze bebben laan, op datze, wakker werdende d 
om tydverdryf, een kaau-werkje mogen oefenen. 

De fmaak van defe koft of Ooftindifche fnoepery is in 


1 eerfie beet en fcberp , dog 


met een aangename fpecery- 


agtigbeid de mond vervullende, het bloed verwermende , 
en het aangezigt een levende coleur gevende : maar de 
nieuwelingen werden gemeinelyk dronken van alderlei Pi- 
nang, als zy die eerft leeren kauwen, dog gewennen haar 
baaft daar aan, om -datze den naam van Orang-lamma , 


of oud Ooftindis-vaarder , nie 
deze publyke Indifcbe Cerem 


t mogen verwerpen, tot datze 
onten geleert en aangenomen 


bebben , of anders werdenze wat gefopt „ en met de veragte 
naam van Orang-bara, of nieuweling begroet : S00 dat men 


het pinang-kauwen wel by bet 


tabak-rooken vergelyken mag, 


als zynde beide meer een puere gewoonte , die men qualyk naa- 


laten kan, dan van veel nuttigbeid : dog daaris, myns oor- 
deels, een groot onderfcheid tuffcben het tabak-rooken , en 
pinang kauwen: want den Tabak geeft een onaangename, 
en den omfbanders een moeyelyke reuk, maar de pinang 


bezoeken, 200 moet men bem vooral nt prefenteren , 


eid by de In- 


landfche Grooten gebouden, dat den vreemdeling , naa de 
groeteniffe, zoo lang ftilzwyge', tot dat by een pinang 
gekaauwt beeft „ en daar naa eerft komt te /preeken. Waar 


aangenaam maken, 


De Koningen van Indien vertoonen ook baar grootsheid, 


en.affettie met den Pinang, 


in "t ontfangen van vreemde 


ambafjadeurs., want wanneer gy „ naar 's Lants manier met ~ 


de beenen "kruisáoys over 


bars onder haar ver- 


bemelte zittende , bet aanbrengen van de Amba[Jadeur door 


- 


heele floet van dienende vrouwen in een koftelyk pina 
bekken , werd toegereikt) en xy dan een toegemaakte 
pinang naa baar nemen , midsgaders uit bet zelfde 


een taalman bun laten voorftellen , en toeluifterende onder- 
Weien Pinang cifchen (die baar ook ter {tondt door een ge- 


de bekken 


den gezant ook eene laaten prefenteren, zoo boud zig den 
gezant daar door grootelyks. vereerd : maar zoo mu een 
vreemdeling weigerde deze T ep anes te nemen, dan zou- 


de den Koning zig idg nd a an „en het ge- 


beele werk van bet 


< Daar werdt ook met de pinang geen kleine pragt van beide 
de voorn. natien in Indien bedreven,.pogende ven yer zyn 


vermogen , met de koftelykbeit 


een op het 
pragtig fte en kragtig {te te vertoonen : de Koningen maken 
het van. gout , of eenig koftelyk bout, de mindere van zil- 


ver, en de gemeene-man van kooper: bet is grdinair een 
vlakke fchootel , met veele boeken en figueren verziert „en 
bebbende ook rondom den randt eenige kuiltjes , daar men 


de toegemaakte. Pinang-beten 
lyk de ss en. geheele Pina 


inlegt , en de reft; nament- 
ng-nooten , met een zilvere 
dooze , 


34 


fpatula , ac forceps argenteis manibus (fi fit in loco 
quodam, ubiPinange nux ficca & vetufta adhibetur) 
in medio thece ponuntur. Hifce jungi debet ciítà 
fputatoria eodem ex metallo. confe&a , forma floris 
Lychnidis, in quam fputa ejiciunt, hzc autem Euro- 
pais, qui puriora habent, & fervant fua domicilia, 
magis in ufu funt quam Indis, qui paucam Pinange ex- 


fpuunt quantitatem. 


Calx ipfa aliquando eft alba, aliquando ruffa, fepe 
crocei etiam coloris , fi multum Curcume, cum qua 
preparatur, ipfi fuit mixtum , quz ex Siama defertur, 
trofæ inftar rubentis eft coloris, fed non ubique adeo 
funt de calce folliciti. In Indoftana, Java, ac Celebe 
plerumque ex conchis uritur. In Siama autem plu- 
rimum exuritur hec calx, que lagenis ac cacabis in- 
dita , per totam circumfertur Indiam , aliqua per me- 
dicamenta rofeo infe&a, uti dictum, colore, acri- 
ter tamen hzc vellicat linguam. In Moluccis, atque 
hifce Orientalibus in infulis comburitur calx ex fpecie 
quadam Corallii fpurii, Carang Bonga di&i , albiffimz, & 
fragilis fubftantiz , quod formam habet arbufcularum 
elegantium , quodque dub Eu in rupibus marinis 
crefcit, ac tanta copia , ut calcarie fornaces confici 
poffint, in quibus fufficiens exuritur calcis hujus quan- 
titas ad arces, aliaque zdificia exftruenda; hujus au- 
tem Corallii defcriptio infra libro duodecimo fubfeque- 
tur. Hec vero calx mitiffima eft, ac Pinange man, 
ducationi aptiffima, linguam aut gingivas nullo modo 
kedens, uti calx Javanica, ac que ex tapidibus mon- 
tanis uritur, ifta autem calx marina varias etiam ha- 
bet vires & qualitates , ac proinde experiundum eft, 
quenam varii generis calcis quantitas fufficiat.. Si quis 
nimiam Siri d nin 
facit os; tum major Calcis portio, ac Pinanga adden- 
da eft, que Siri acrimoniam, & calorem ftatim tem- 
perat, Ee exftinguit. Si vero quis manducatione 
Pinange. Mabok diéte vertiginofus , ac pettore op- 

reflus fuerit, deglutire debet pauxillum falis, vel 
ucci acidi Limonum ; optimum vero eft, fi Mange 
fruétus manducetur, fivecrudus, firemuriaticus, feu 
alius quidam acidus, vel muria conditus fructus, quiin 
Indis Atsjaar , Latine Salgama vocatur. Ut autem 
aromatica Siri Pinange vis ac fapor augeretur , fole- 
bant alia plurima ipfi admifcere , uti Caryopbyllos , 
Cardamomum , Catsja feu Lycium Indicum. ex. Suratta 
& Pegua adve&um , ut. Gatta Gambir „ qui funt tro- 
chifci inftar denarii Hollandici ex fucco quorundam 
foliorüm, ac farina confecti,: primo amari , dein gra- 
tam ori prebentes dulcedinem, qui gingivis ac fauci- 
bus etiam profunt, ac labris elegantem adferunt ru- 
borem: Item Cacbunde, feu uti nos fcribimus, Catsjun- 
de & Catsjou, quz mafla eft compofita ex Cardamomo , 
Moto, Ambra, ac variis fuccis, que a Portugallis 
pro Pinangz manducatione multum adhibetur, quia 
grate fpirantem excitat halitum, verum multis etiam 
naufeam movet, atque hinc a noftra natione non 
magni eftimatur. — - - E KSE ae 

In Cormandelz ora alius obtinet mos, ad antiquam 
Pinanvaur fen: Koffel gratam , ac pro. manducatio- 
ne delicatam. preparandam , quam nempe. in mi- 
nuta confcindunt fragmenta, que in aqua Rofarum 
macerant 5" in qua contrita Catsja eft infufa, illa 
in fole dein exficcant, atque ufui fervant, fruftula 
enim hec per longum incorrupta durant tempus, ac 
trans mare 'vehuntur , que ori. optimum prebent 
halitum, & gingivis foliditatem. nr 

Ut commodum , utilitas s ac vires Pinange mandu- 
cationis elucefcant , ab experientia vulgarem indicabo 
opinionem, que eft, utori gratum prebeat halitum, 
elegantem. faciei colorem, rubentesque dentes, ac 
labia rubro inficiat colore, (rubri enim dentes apud 
Indos ornamento funt, uti Europeis albentes) ut 
dentes praterea ac gingivas depuret, qua alias per 
cibos inhzrentes foetidum ori dant h itum > ita ut 
ejus ufus ipfis conducat, ac fere neceffarius fit. ad de- 

ndumos, ftomachumque grato ac levi adftrietio- 
ne confortandum, & naufeam precavendam quz in 
India frequens eft per continuos Bifcium ufus: Navi- 
gantibus pgr.mare quoque conducit, quum per falina 
condimenta fcorbutus in ore, ac gingivis oboritur, 
qui per manducationem hanc avertitur. 

In re medica varios etiam ad ufus adhibetur, in 
omnibus enim cafibus ; ubi adílridio atque exfic- 

catio 


HERBARII AMBOINENSIS 


fumferit quantitatem, quod nimiumcale- neeme? i 
CH n- den mond te beet maakt , zoo moet by wat meer kalk, en 


Liber I. Caput VI. 


dooxe  daar een fpateltje aanhangt, en gevult is met vog- 
tige, en gevreven kalk, item cen fcbeere met zilvere fiee- 
len, (als bet op een plaats is, daar men oude Pinang eet) 
vinden baar plaats in de midden: daar benevens moet ’er 
ook nog by zyn een fpuw-potje ofte Cuspidoor, van bet 
zelfde metaal gemaakt , in de gedaante van de bloeme 
Lychnis, daar menin fpuwt , dog dit vind men meer by 
de Europianen , (die findelyker op baar buizen zyn.) dan by 
de Indianen , die van de pinang weinig uit/pırwen. 

De kalk is zomtyds wit, zomtyds ros, of boog-geel ; 
werdende met Curcuma zoodanig teegemaakt , ook wer 
rooze-rood , dewelke van Siam komt, dog men is ook oer, 
al niet even zindelyk op den kalk. In Hindoften, op Fava 
en Celebes word dezelve meeft uit fchulpen gebrant, de- 
welke zeer fyns vet, en Jpier-woit is, en op verre naa ` 
zoo fcherp niet, als die van berg-fteenen werd gebrand : 
In Siam werd van deze kalk wel bet meefte gemaakt, en 
met potten door gebeel Indien ervoert zynde , als gezegt 
met eenige medicamenten fchoon rooxe-rood geverwt, maar 
by valt wat fcberp op de tonge. In de Moluccos, en deze 
Oofterfche Eilanden brant- men deze kalk uit een flag van 
bajtaard-coraal, Carang-bonga genaamd, zeer wit, en 
bros van fubflantie, in de gedaante van kleine aardige 
boompjes, onder water op de Zee-klippen waflende, en 
dat in zulken, menigte, dat men groote kalk-ovens daar 
van maken kan, die tot bet bouwen van gebeele us 
genoeg zyn, en waar van bier na in^t twaalfde boek de 
befchryvimge volgen zal. Dit is wel de alderflapfle , en 
alderbequaamfte kalk tot bet pinang-eeten , de tonge en het 
tand-vlees geenzints befcbadigende , gelyk de Favaanfche 
en die uit berg-fteen gebrant werd: dog de voornoemde 
Zee-kalk is mede verfcbeitlen van kragten , en daarom moet 
men door oefening leeren , boe veel men van yder flag kalk 
neemen mag. Als ymand te veel Siri genomen beeft , "t welk 


pinang daar by doen, die de fcherpbeid van de Siri dade- 
lyk verdooft : maar als ymant door bet eeten van pinang- 
mabok , duizelig , en benaauwt op de borft word, zoo 
moet by wat Zout ofte Zap van zuere Lemoen inflikken , 


` dan het alderbefte is een Manga genuttigd , bet zy raauw, 


of gepekeld, ofte eenige andere zuere of gepekelde 
die men in Indien Acad en EE en A 
om de fpeceryagtige geur van de Siri-pinang te vermeer- 
deren , pleeg men veelderlei dingen in *t kauwen daar on: 
der te mengen, als Gary ophel-Nagelen, Cardamom 

Catsja of Lycium Indicum, wit Suratta, en Pegu ko- 
mende, ook Gatta Gambir , zynde koekjes, als een bol- 


` lantfe [cbellink , uit bet Zap van eenige bladeren , en wat 


meel gemaakt, in "t eerfte vry bitter in de mond, maar 
een aange zoetigbeid naalatende: ook zynze voor 


Á = 


dagelyks nuttigen van viskoft onderworpen is: bebalven 
dat by ook dienflig is op zeé-reizen , Ae gezoute 
kofi moet eeten , om den mond voor fcheurbuik te bewaren. 
In de Medicynen beeft by ook werfcheide gebruiken, te 
weeten overal , waar adjtrictie , en opdroging van moo- 
den 


AUT CA Sena sza au il ee ee asten dd KAA AA E E NERIS RR de 


ae a ee ee 


1. Boek. VI. Hoofdft. 


eatio conducit, & inter alia fingulari ac ridiculo mo- 
do ufurpatur, fi prius cum aromatibus , radicibus 
medicinalibus, vel foliis comefta fuerit, tumque illa 
mixtura adf] pargo frons,pectus, ac venter cujusdam 
hominis , qui 
nibus laborat. Cuivis autem morbo proprium ac pecu- 
liare eft medicamentum , quod cum Pinanga man- 
ducant , ac corpori adfpergunt , quod tanta vi, ac 
vento ex ore emittunt, ut cuti adfixum, ac tremens 
adhereat , hujus autem operatio neutiquam Pinange, 
fed tali eft adfcribenda medicamento , Siri - Pinanga 
enim additur, ut ingratus Medicamentorum tolerari 
poffet in ore guftus. Perhibent etiam & non abfque 
ratione, per hanc manducationem Medicamenti vires 
exaltari, & in cutis penetrare poros, res autem ipfa 
atque operatio fpectatoribus eft naufeofa, quod Ma- 
laicenfibus Sumbor dicitur, ac Sumbore hoc praefertim 
ad frontem infecti melius referunt lemures, & furias; 
quam homines. | 

Pinanga ex natura fua vim habet adftringendi, ex- 
ficcandi, ac quodammodo refrigerandi , quod aufterus 
ejus indicat fapor in nuce vetufta ; in juniore enim he 
facultates funt. minores. In'Diarrhza ac Dyfenteria, 
fi quotidie vetufte nucis contufe aflumatur femi-drach- 
ma cum vino rubro auftero, aqua chalybeata , vel cum 
Oryza cocta, Candji dicta , mixtz , que fimul itidem ad- 
ftringunt, & inteftina corroborant , eadem Pinange 
nux vino albo, vel aquz incocta, optimum dat garga- 
rifma, quod firmat dentes, ac tollit catharros, qui 
dentes infeftant: Unguentis exficcantibus itidem mi- 
fcetur ad fcabiem. Vulgus quoque putat per hujus 
manducationem dentes a putredine fervari in feram 
ufque fenectutem, quod tamen experientie  repug- 
nat, qui enim frequenter hanc manducant, cito funt 
edentuli , quod Pinanga non ita caufat, quam quidem 
fibrofus junioris ac recentis cortex, qui continuo mo- 
vendo ac coriterendo dentes vacillantes reddit, & in 
vetufta Pinanga nuce illud efficit calx admixta, que 
cum Siri acrimonia nimis diu eos arrodit, antequam 
vetuftioris ac durz nucis fuccus elici poffit, quod diu- 
turna efficitur. manducatione; ac proinde, uti illis 
perfuafi ac confului, qui in India degere, & vivere 
cupiunt, Pinangam edere addifcant , fic etiam illos 
ad modicam ejus ufum adhortari volo, nec adfuefcant 
per totum diem illam conterére inftar ruminantis 
vetule vacce. Sic etiam puto illis nocere, qui A- 
fthmatici vel Phthyfici funt, atque illos errare , qui 
dicunt, hifcé prodeffe hominibus; quid enim Siri a- 
crimonia & calx ipfa talibus poffet adferre. boni: Et 
fi verum fit, quod Garzias ab Orto lib. 1. Arom. Cap. 
25. de Seraphione dicat, hunc nempe lib. Simpl. Cap. 


345. nuci Faufel caléfacientem tribuere virtutem ,. 


cum Garzia concludere debemus , Seraphioni veram 
Faufel nucem penitus fuiffe apa: uamvis juxta 
teftimonium Garzie loco citato Faufel itidem crefcat in 
locis maritimis Arabie Dofar nempe & Xaél. 


Sinenfes diligenter colligunt femi-putrida Pinange 
nucis putamina, quz in plateas vulgo abjiciuntur , at- 
que hzc aqua abluunt, exficcant, inque varios refer- 
vant ufus Medicos, ex his enim decoctum przparant, 
quod propinant diuturna Diarrhza ac Dyfenteria la- 
borantibus, in quibus morbis modice refrigerat, ac 
leviter adftringit, que autem ipfi junguntur, nolunt 
ex invidiofa ipforum natura nobis declarare, quamvis 
zgri interrogati mihi pronunciarunt, nihil fefe De- 
cocto illi mixtum detegere potuiffe. - 


Reftat jam, ut de noxa ac Pinange abufu quid di- 
camus, ut cavere quis fibi poffet. Hacce enim pe 
parataSiri-Pinanga in India multa perpetrantur fcelera, 
uti veneficia, philtra-amatoria, incantamenta, & fi- 
milia, multi ergo mifere falluntur inprimis a feminis 
Indicis, quas tamquam amicas habent, que quodam 
artificio venenum aliquod Siri-Pinange mifcent, alii 
vero plurimas füperftitiofas artes , ac cantationes hac- 
ce efficiunt, quz in fuperftitiofos ac diffidentes per 
Dei confenfum fuas exercent operationes: Quadam 
autem preparationes tali operantur modo, ut vi ve- 
neni mox noceant, atque Hemoptoés, ac Phthyfes 
cauffent, aliz autem poft dies immo poft annos fuam 
produnt malignitatem, ac lenta morte homines ene- 
cant ; prout Diabolo ex Sagarum intentione id efficere 
Jubet. Hinc in India proverbium, fi tales tabe sonje 

os 


ephalalgia, febribus, vel alvi tormi- ` 


AMBOINSCHEKRUYDBOEK, 3$ 


den is, en onder anderen werd by ook op een vreemde en 
klugtige wyze gebruikt , als men bem, met eenige [pece- 
ryen, medicinale wortelen „of bladeren in de mondt kauwt, 
en daar mede befproeid bet voorbooft , de borft, en buik va ı 
een menfch, die beladen is met booft-zeer , koortzen, of buik- 
pyn: bebbende yder ziekte zyn bezonder medicament , ^t 
welk zy dan met den Pinang kauwen, en aldus op 't lig- 
baam /proeyen, "t zelve met zoodanigen geweld en met een 
wind uit de mond blazende, dat het op de buid tintelt , dog 
moet men de werking niet den Pinang, maar wel bet me- 
dicament toefcbryven , «vant de Siri-Pinang «ver "er Jlegts 
bygedaan , om den viezen finaak der medicamenten in de 
mond te kunnen verdragen. Zy zeggen ook, en niet zonder 
reeden , dat door dit kauwen de kragten van ’t medicament 
opgewekt werden, en diep in de buit dringen, dog ^t werk 
zelfs is walgelyk om aan te zien, werdende by de Ma: 
leyers Sumbor genaamt , en zulke gefumberde perfoonen 
(byzonderlyk aan 't voorbooft) gelyken beter bulbakken , en 
gras-duivels als menfchen. 

De Pinang van zig zelfs beeft de kragten van Bot tza- 
men te: trekken, te droogen, en eenigzints te verkoelen, 
uitwyzende zulks de wrange [maak , te weten in de oude 
Pinang: want in de jonge zyn die eigen/chappen wat min- 
der. In buik-loop en roode-loop kan men dagelyks nemen een 
halve dragma van geftampte oude Pinang , met rooden 
E id wyn, geftaald water, ofte gekookt ryft-water , 
(Candji genaamt) 't welk te gelyk flopt „en de darmen ver- 
Jlerkt „ derzelfde Pinang in witten wyn , of water gekookt, 
en in de mond gebouden , maakt ook de tanden vaft , en ver- 
droogd de zinkingen , die daar op gevallen zyn : men mengt- 
ze ook onder de verdroogende zalven voor de fchurft ; en de 
gemeene man gelooft , dat men door bet dagelyks Pinang- 
eeten goede tanden kan bebouden tot in den ouderdom , dog 
`t welk met de ervarentbeit niet over een komt, want fler- 
ke Pinang-eeters zal men ordinaris vroeg tandeloos zien; 
waar van de oorzdak is, niet de Pinang zelfs „ maar de 
dradige ere van de jonge , die door dat geftadig kauwen 
de tanden los maakt „en by de oude Pinang doet bet de kalk, 
die met de Jeberpigbeiä van de Siri te lange in den mond 
de E Jpeclt , eer men bet zap van dien barden Pi- 
nang daar uitkrygt „ "t: welke ook gis moet door bet 
langer kauwen, en dierbalven, gelyk ik geraden heb, dat 
een yder die in Indien verkeeren wil, de Pinang leere 
eeten, zoo wil ik hem ook raden deszelfs matig gebruik, en 
dat men zig niet aanwent met den mond geduurig berkou- 
wende te gaan gelyk een oude koe; en zoo boude ik bet ook 
daar voor, dat die geene dwalen, dewelke voorgeven, dat 
de Pinang gezont zy, voor de gene die aan de engborflig- 
beid en tering vaft zyn: want wat zoude die fcherpe Siri 
en kalk in zoodanigen ziekte voor baat doen? en indien bet 
waar is, bet gene Garzias ab Orto, Arom. lib. 1. Cap. 
25. Seraphio naageeft , namentlyk dat by, lib. Simplic. 

p. 345. de Faufel een verwermende pa toefcbryft , 
zoo moeten wy mede , met Garzias gelooven , dat Seraphio 
de regte Faufel onbekent xy geweeft , boewelze, naa ’t Jcbry- 
ven van den zelven Garzias , op de aangebaalde plaats , ook 
waft in de Arabifche Zeebavenen ban Dofar s en Xaéel, 

en ziet de Sineefen naarftig oprapen de balfverrotte 
bolfters van de oude Pinang, bier en daar op de traten 
weggefmeeten wordende, en dieze dan waffchen, droogen, 
en tot veelderley medicinaal gebruik bewaren ; want zy maken 
een afkookzel daar van ,'t welk zeer nut bevonden werd voor 
die gene, die aan een langdurige buik-, en roode-loop ge- 
gaan bebben, daarinze matig verkoeld, en zoetjes opflopt, 
dog watze daar onder mengen , willenze, naa baar ge- 
woone nydigbeid, ons niet openbaren, boewel de patien- 
E dti verklaart bebben, niet anders daar onder gezien te 

ebben. : 

Nu is "t tyd, dat wy ook van de fcbadelykbeit. en’t mis- 
bruik des Pinangs wat zeggen , op dat men zig daar «oor 
zoude konnen wagten: want door middel van deze toege- 
maakte Pinang, of Siri-Pinang, werden in Indien veele 
Scbelmftukken verrigt, als vergeving door fenyn, minne- 
kruit , en andere betoverende dingen; vele dierhalven wer- 
den ellendig bedroogen , inzonderbeid van de Indifcbe vrou- 
wen, ook dieze voor bare vriendinnen houden, en dewelke 
met een bebendigbeid eenig natuurlyk fenyn onder den Siri- 
Pinang weten te brengen: andere kunnen mede veele fu- 
perftitieufe kunsjes , en baare toeveryen daar mede bedry- 
ven, die op de kinderen des aa. door Godts gehen- 

en, bare kragt bebben: want zommige zyn zoodanig toe- 
rdi: datze door de kragt van’t fenyn dadelyk fcbade doen, 
bloed-fpuwing en teering verwekken , andere werken op 
dagen en jaren , en doen de menfchen een langzame doot 
; E aan; 


36 


&os & emaciatos confpiciant, ut de iis dicant: Alicubi 
Pinangam accepit. Alig autem tales preparationes , 
que haud ita maligne funt, vim habent, ut virilem 
exftinguant ac enervent genituram, aliae autem amo- 
rem in certam excitant perfonam , fi ipfis mifceant 
folia Oebat-Goena dicta, h. e. medicamentum invitum, 
ac tetrum, quo tales alliciunt, atque etiam capiunt , 
tamquam, qui vincere nolunt, vel lubenter plerum- 
ue capiuntur: Immo gloriantur fefe virum ab uxore 
ua hac Pinange preparatione ita pofle alienare, ut 
amorem fuum in tales convertat, vel in aliam quan- 
dam feminam, in cujus nomen Pinanga talis fuit prz- 
parata: Unufquisque itaque monendus fit, ut cau- 
tus fit in accipienda preparate Pinangz buccella, ac 
bene attendat, quifnam ipfi hanc porrigat. 


Confido ac credo, incantamenta nullam exercere 
poffe vim in pios ac probos , qui cum vulgaribus fcor- 
tis nullum habent confortium vel congreflum, ac foli 
confidunt Deo, (hi tamen in India rariflimi) fed premo- 
neo unumquemque prz tali malo,quod fieri poteft, dum 
venenum naturale zque probum ac nequam afficere 
poffit, vel nocere: Hinc meo judicio laudabilis ac can- 
didus eft mos alicui offerre VES cies ‚ut prepa- 
rationem videat, & fciat, quid, & a quo preparetur, 
vel, fi ita ipfi lubet; ut ipfe illam conficiat, quod 
etiam fecuriffimum eft, funt enim nebulones adeo 
agiles, ut licet attendas & videas illarum preparatio- 
nem, tamen venenum , quod fub unguibus abfcon- 
dunt, admifcere norint. Novitiani etiam joco feu lufu 
fepe hac Pinange-buccella falluntur , fi loco Siri- Boa 
fruftulum viride longi Piperis fumatur, quod ipfi fi- 


millimum eft, vel fi pg quadam ` cue Capfici In- 
ipfi admifceantur, utraque 


dici , Ritsjes vulgo dicti, ipfi ac If y | 
hzc in ore, acerrima, ac calidiffima totum illud in- 
flammant. 


Inter vulgus amatorium Siri-Pinanga alium quoque, 
fed magis tolerabilem obtinuit abufum , quam ut litte- 
ras amatórias variis angulis, figuris , ac foliis orna- 
tam, atque filo fericeo ligatam , in pictis mun&oriis 
amatz perfone mittunt, ex qua opiniones fuas inter 
fefe intelligunt , five aliquid mandare feu precari ve- 
lint, atque hanc artem optime norunt femine tam 
indigene quam hybride, quas Mefticas in India vo- 
cant, que hac in Grammatica egregie funt inftructe. 
& erudite: Si vero hanc mire efformatam & ingenio- 
fe preparatam alicubi-inveniant ante fores, in edibus, 
in puteis ; vel alio quovis in loco Pinangam, tum ve- 
hementer incipiunt vociferari , tumultuare , atque a 
magis (quos Swangos vocant) projettam ibi fuifle di- 
cunt „ut tali familie noxam adferrent vel aliquod in- 
fortunium. 


Perhibent quoque tertiz feu nigrz fpeciei radices 
malignam habere naturam , atque nebulones hifcé 
aliquem -interficere pófle , quod tamen mihi igno- 
tum eft, ita ut pauca de hoc dicere poffim. Di- 
cunt quoque fi he in Sagueer , feu alio quovis po- 
tu macerentur , atque quis inde potet, tali vehemen- 
tem cauflare vomitum ac fedes , immo etiam enecari 
poffe, fi non:cito huic occurratur aliquo medicamen- 
to: Nullum porro, ut fupra jam fuit notatum, præ- 
bet arbor Pinanga ufum, nifi quod ex ejus vetuftif- 
fimis truncis, per longitudinem fiffis, tigilla confician- 
tur, quibus fepes ac edium muri conne&untur, hec 
autem multo minus funt durabilia fubfequentibus, 
que ex Pinanga filveftri conftrauntur, ac cujus de- 
fc&u illa modo adhibentur. np 


Ex inferiore deciduorum ramorum parte (quz craf- 
fe fimilis eft pelli, atque Upe vocatur) quosdam for- 
mant faccos X fitulas, que confuendo conficiuntur , 
ac quibus aquam ex puteis hauriunt; vacua hzc va- 
gina, etiam Upe feu Oepe dicta, in qua racemus flo- 
rifer continebatur , pixidi quoque infervit , in qua 

ilces & fimilia aflervantur , que mittere alicui. vo- 

unt. Viridis hec Oepe interne cuticulam habet al- 
bam, quz feparari poteft, ac inftar papyri ad vol- 
vellos tabacarios adhiberi, Monendum porro eft, ne. 

quis 


HERBARII AMBOINENSIS 


‚ken, en als fyn papier tot Tabak-bonkaffen 


Liber I, Caput VI. 


aan; zoo als "t den duivel belieft , zig na de quade intentie 
der toverre[Jen voegende; bier van komt bet fpreekwoord in 
Indien, als men een diergelyk quynend en uitgeteerd men- 
Jcbe ziet, dat men van bem zegt: Hy HEEFT YVERS EEN 
PINANG GEKREGEN. Andere dezer beeten, die zoo quaat 
niet toebereid zyn , bebben wederom de kragten , om de man- 
nelykbeid te berooven , andere tot liefde tegens een zeekere 
perjoon te verwekken, wanneer xy daar by doen eenige 
bladeren „ Oebat-Goena genaamt , dat is medicament van 
dwang , jaa wel vuiligheid , waar mede xy de vogelen van 
baars gelyke konnen vangen, en die ook gemeinelyk gaarn 
gevangen willen zyn. Zy beroemen baar, datze door deze 
Pinang een man van zyn vrouw kunnen afkerig maaken, 
en zyn liefde doen zetten op baar; of op een andere vrou- 
we, op wiens naam de Pinang gemaakt is; een yder xy 
dierbalven gewaarfchouwt , dat by wat keurig zy in't aan- 
vaarden van de toegemaakte Pinang-bete , en wel toezie, 
uit wiens bant by die bekome. 

Ik gelove wel niet , dat de betoveringen eenige kragten van 
baar zelven bebben konnen op of aan Godt-vreezende Men- 
Jchen , die met de gemeene vrouwtjes geen ommegang en beb- 
ben, en in baar betrouwen op God vafl-flaan , (dog die in 
Indien dun gezaaid zyn) maar ik waar/chowwe cen yder , 
voor een quaat dat gebeurlyk is ,dewyl bet natuurlyk fenyn 
zoo wel een vroom man alseen deugniet kan /chade doen , en 
daarom is bet, myns oordeels, een pry[Jelyke en goede manier, 
dat men aan een ander prefenteert bet bekken met ongemaakte 
Siri-Pinang , ten einde by zie wat by neemt; en door wien 
bet toegemaakt wordt , of „zoo bet bem luft , die zelfs toebe- 
reide, "t welk ook wel bet zekerfte is, want daar zyn 200 
Jimme feexen , die een Pinang zullen toebereiden , daar 
men by zit en toeziet, en egter dat fenyn , `t welk zy on- 
der den nagel van bun vinger verborgen hebben, ongemerkt 
daar op weten te firyken. De niewwelingen werden uit 
klugt ook zomtydis met eem Pinang wel bedroogen , te 
weten als men in plaats van Siri-Boa een flukje groene 
lange peper neemt , zynde malkander zeer gelyk , of ook wel 
de zaat-korrels van bet Capficum Indicum , in 't gemein 
ritsjes genaamt , en welke beide-in de mond zeer beet zjn, 
en ongemeen vinnig komen te branden. — p -~ Å 

Onder het minnende volkje is ook de Siri-Pinang nog in 
een ander, dog verdragelyker misbruik, dezelve doende die- 
nen voor minnebrieven , en (tot dien einde met boekjens fi- 
guurtjes en bladeren toebereidt , midsgaders met een zyden 
draat omwonden zynde) in een gefcbildert neusdoekje „de be- 
minde perfoon toexendende., waar uit zy malkanders meininge 
dan kunnen begrypen,’t xy datze iets belaflen , of van mal- 
kander begeren; en deze kunft is onder de vrouwtjes «vel 
bet meefte bekent „200 wel by de Inlanders „als by bet balf- 
flag, die men in Indien Mefticen noemd , zynde alle in 
zoodanigen grammatica zeer wel ervaren: maar zoo zy de- 
ze wonderlyke gefnedene , of klugtig toebereide Pinangen 
yvers vinden leggen ,'t zy dan voor baar deuren 5 in baar 
buis, ofte in een put, zoo beginnenfe geweldig te tieren 
en te roepen , dat dezelve van booze Menfchen, en Tove: 
naars (die zy Swangi noemen) aldaar gelegt xy , om die fa- 
milie {chade aan te doen „of baar eenig ongeluk toe te brengen. 

Daar wert ook yets gemompelt , dat de wortelen van 
de derde, of zwarte zoorte van Pinang een quade en 
Jehadelyke natuur aan zig bebben, en dat booze Menfchen 
ymand daar mede zouden kunnen vergeven, dog "t welk 
my nog onbekend is , 200 dat ik weinig daar van kan fcbry- 
ven. Ook zegt men als deze in Sagueer , ofte eenige drank 
werden gelegt , en ymand daar van drinkt , datze bem een 
geweldig braken , en afgang zouden verwekken, jaa ook 
wel ter doot konnen brengen, zoo men daar tegen geen 
Jboedige remedie quaame te gebruiken. Vorders heeft men, 
als boven gezegt is, van den Pinang-boom geen zonder- 
ling gebruik, dan dat men uit deszelfs oude: ammen, in 


de lengte gefpleeten xynde, latten maakt, en daar mede 


alderbande wanden en heiningen van buizen t'zamen bind, 
dog die zyn op verre en? zoo durabel niet als de volgende 
van de wilde Pinang-boom gemaakt, en by welkers ge: 
- zy = maar gebruikt werden. | 
an bet onderfte der afgevallene takken , (het wel 
een dikke buid gelykt en Upe wert es er = 
ook wel eenige zakken , of emmers, dezelve tegens mal- 
kander aan nayende, en waar mede men ’t water uit de 
putten baald ; bet leege fchuitje , ook Upe of Oepe ge 
naamt, daar bet bloeyzel in gezeeten beeft, verftrekt mede 
voor een dooxe , waar im men vifch „ en diergelyke koft 
bergen kan, die men aan yemand zenden wil. Het groene 
Oepe beeft van binnen een wit vel, dat men kan aftrek- 
gebruiken; eñ 
moet 


Me 


I. Boeki FI Hoofdft. 


quis decipiatur, nucleos veteris ac dure Pynangz in 
rotundarn poliri formam, ac poftquam per noctem in 
aqua, cui infufum fuit Lignum Colubrinum , mace- 
raverunt, tales vendere inperitis pro vera Hyftricide, 
feu Pedra de Porco , que, fi talis nuclei Pinange habeant 
magnitudinem , viginti & quinquaginta inperialibus 
immo pluris venduntur; differentia autem in colore 
ac fapore confiftit, ac facile percipitur ab iis, qui veram 
antea guftaverunt: Fi&titia enim madida fi fuerit fata a 
mucilaginofa magis eft quam vera. Oblongi Tepe nu- 
clei itidem poliuntur, atque cultrorum manubriis in- 
ferviunt, qui fine dubio pro raris itidem venduntur 
dendritis fpeciebus , ac duo tresve tales nuclei fibi 
impofiti manubrio inferviunt, 


Res fumma admiratione digna eft, quo modo vete- 
res Aegyptii fententiam fuam aliis fignificare potue- 
rint characteribus ex animalibus , elementis ; ac plan- 
tis &c. defumptis: uti illud notatur a Kircbero in Sina 
Illuftrata , part. 6. Cap. 3. Simili quoque modo Sinenfes 
antiqui talibus ex characteribus totam formaruntfcrip- 
turam, que a primo eorum rege Toi fexdecim fubiit 

uidem. mutätiones. Inter alia de quodam rege Xim- 
um narrat, illum fecundum feribendi modum inve- 
niffe defumptum ex herbarum , florum, radicum &c. 


figuris, vario modo connexis, quibus totum de aert." 


cultura conferipferat librum; Antiquus autem ac dit- 
ficilis ille fcribendi mos a Sinenfibus poftea omiffüs 
eft, ac if breviores mutatus characteres, uti quoque 
mos Aegyptius Hieroglyphicis litteris feribendi non 


diu viguit. Inter Indos vero, ac precipue in hoc O- 


rientali populo certum tamen obfervo modum, quo 
fententiam fuam aliis declarare poffünt, non litteris, 
vel characteribus , fed certis quibusdam foliorum, 
florum ac fructuum figuris , Paper quelibet pecu- 
liarem habet inter illos fignificationem ; & quamvis 
Grammatica Symbolica plurimum inter amatorium vul- 
gus atque fcorta ufurpetur, citare tamen eam hinc 
inde in hocce volui opere, ut ejus facetias demon- 
ftrarem in talibus nempe plantis, quarum fignificatio 
cum earum nomine ac adtributis convenit ;-exempla 
fint Calappus & Pinanga arbor. Ex teneris Calappi 
foliis, uti fupra capite tertio fuit notatum, quadrata 
pulvinaria Catupa diéta neétuntur , ac cotta réplentur 
Oryza. d autem hec vacua fola, vel laxe texta 
& alicui mifla, indicat amantes duas perfönas repu: 
diare fefe velle, vel, uti dicitur, fibi imponere. Simili 
quoque modo Pinanga ufurpatur ad amicitiam feu in- 
imicitiam declarandam: ac Siri ramulus , qui folia fua 
adhuc gerit, cum preparata Pinanga tali modo nexa, 
ut fingulum folium perfectam efformet Pinangam , mit- 
titur in boni affe&tus teftimonium, ac dicitur Siri feu 
Pinange-Lele: Item Pinang-Doekong ex viridi componi: 
tur Pinanga, ac tali modo decorticata, ut tripodem 
referat (quod haud facile defcribitur, quo modo id 
fiat) alicui miffa, invitationem confortii denotat, ac 
fibi mutuos fore patronos. Tota porro Pinanga , cujus 
cortex flofeulis ac circulis , fimilibusque eft excavatus 
figuris, ac Siri folia fimili efformata modo propenfum 
fignificant animum. Siri Pinanga vero, que nulla re- 

eta eft calce , ab uxore marito miffa, repudium in- 
dicat. Pinanga, cui aliquid plus folito additum eft, 
uti pili vel fibrille, tamquam incantata habetur , que 
alicubi pofita eft, ut illi, qui eam comedit, noxam 
adferat: Licet he artes ridicule videantur, ac gra- 
vi & ferio opere indigna ; noviffe tamen eas conducit 
hic loci in India illis , qui feminas frequentare folent, 
ne ab iis eludantur ac fallantur. — ' 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 37 


moet Wyders ook tot waarfchouwing dienen , op dat nie- 
mand bedrogen werde „dat men de korrels van oude en bar- 
de Pinang rond flypen, en dan, naa datze een nagt gele- 
gen hebben in water, " welk met Sangen-heut bitter ge- 
maakt i$, aan de onervarene verkoopen kan voor den op- 
regten Hyftricides, of Pedra de Porco, dewelke , bebben- 
de degrootte van zoodanigen Pinang-korrel, wel voor vyftig 
en xeftig ryksdaalders wert werkogt, dan bet onder/cbeid 
beftaat in de koleur en fmaak , en kan by de gene, die den 
opregteg geprocft bebben , wel gemerkt worden; «vant de 
gekonterfeite, nat gemaakt zynde , kleeft Sterker aan dan 
den opregten. De lankwerpige korrels werden ook wel ge- 
Jleepen , en daar uit zomtyts mes-begten gemaakt , en die 
men buiten twyffel dan ook voor rare fteenen verkoopt, 
werdende twee a drie korrels, op malkanderen gexet , tot 
een begt gebruikt. 

Het werd voor een verwonderen; waardig ding gebou- 
den, dat de oude Egyptenaren bare mening aan andere 
bebben kunnen te kennen geven door beelden , genomen van 

edierten, elementen, planten &c. gelyk men ook leeft by 

ircherus in zyn Sina Illuftrata, part ő. Cap. 3. dat de 
oude Sineefen door diergelyke beelden gebeele fchriften inge- 
Jield hebben, dewelke van baren eerften koning Toi af , wel 
zestienmaal verandert zyn. Onder anderen verbaalt by van 
eenen Koning Xim-Num, dat by de tweede manier van Jchry- 
ven hadde uitgevonden , gemaakt van beelden der kruiden, 
bloemen, wortelen &2c. verfcbeidentlyk door malkanderen 
Id en waar mede hy een gebeel boek van den akker- 

ouw zoude befcbreven hebben; dog die oude en moeyelyke 
manier van fchryven is daar maa door de Sineefen ver- 
laaten, en in kortere beelden verandert, gelyk mede de E- 
&yptifcbe manier , van Hierogtyphifche letteren te febry- 
ven, niet lange geftaan beeft. Dog onder de Indifebe, en 
inzonderbeid ERE Oofter/che Natie vind ik evenwel nog een 
zeekere manier , om malkander bare meining te ver[laan te 
können geven, niet door letteren, of figuuren „ maar door 
zekere bladeren , bloemen , en vrugten, waar van een yder 
onder baar een byzondere zin of etekening heeft ; en hoe- 
wel de Grammatica Symbolica meeft onder "t minne-vol- 
kje, en de vrouwen gebruikt werd , zoo beb ize egter 
bier, en daar in dit werk willen aanhalen, om bun aar- 
digheid te vertoonen, te weten in zoodanige planten, daar 
de beduidenis met bare naam en eygenfchap over cen komt; 
als byvoorbeeldt , de Calappus en Pinang-boom. Pan de jon- 
ge Calappus-bladeren worden , als boven Capittel 3. is gé- 
zegt , zeekere vierkante kuffens en > Catupa genaamt, 
en die met gekookte ryft gevuldt. Deze Catupa del, on- 

evuld, of zoo loffelyk gevlogten aan een ander perfoon wor 
dende gezonden, beduit dat twee minnende perfoonen mal- 
kander verlaten, of , gelyk men zegt, de zak geven willen: 
de Pinang werd insgelyks ook gebruikt tot te kennen gevi: 
van vriend of vyandfchap : en een Sire-takje, daar de bla. 
deren nog aan zyn , met toegemaakte Pinang , : 
gevlogten, dat yder blad een volkomen Pinang uitmaakt, 
wert gezonden, om wet affeltie te betoonen , en biet Siri- 
of Pinang-Lele: Item Pinan, Sege wert gemaakt van 
een groene Pinang , en zoodanig gefchilt dat by op drie , 
of vier voeten komt te ftaan , (°t welk niet wel te befebry- 
ven is , hoe dit gedaan wort) en deze aan malkanderen ge- 
zonden xynde, beduit een modiging tot converzatie , en dat- 
ze malkanderen dragen willen; wyders een gebeele Pi A 
wiens fcbor[fe met ka id bertjes, en diergelyke utt- 
gefneeden is, en de Siri-bladeren op gelyke manie? mede 
zynde geformeerd, beduit genegentheid: maar een Siri-Pi- 
nang van een vrouw aan een man gezonden, daar geen 
kalk in is, beduit, datze malkander verlaten willen. Een 
Pinang daar yets meer als ordinaris aan of in is, gelyk 
bairem , of worteltjes , werd voor een betoverde Pinang 
gebouden , die elders gelegt is om quaad te doen aan die 
gene , dieze nuttigt; en of nu wel deze konftjes belaggelyk, 
en in een ernflig werk onwaardig mogten fcbynen, 200 
konnenze nogtans die geenen, die bier in Indien met bet 
vrouw-volk moeten verkeeren , te paffe komen, ten min- 
Jien om niet bedrogen te werden. 


Bá VIL 


38 
CAPUT SEPTIMUM. 


Pinange Silveftres; PINANG-UTAN. 


Ilveftris Pinang , que fponte fine hominum cul- 
S tura oritür, varias in hifce Orientalibus plagis 

inveni fpecies, que commode ad tres reduci pof- 
funt genericas claffes, que funt Pinanga Globofa feu 
Silveitris rotunda ; Pinanga Glandiformis, & Pinanga 
Orizaeformis. 


Primo Pinanga Globofa feu Silveftris rotunda, cujus 
arboris truncus paulo craffior eft illo vulgaris a me de- 
{cripte , in latiores quoque divifus annulos, & candi- 
dior , a quatuor ad feptem ulnas longus , cujus rami ultra 
ulnam funt longi, ac plerumque foliacei , vix digitum 
crafli, poftica parte plane finuofi , reliqua eorum pars 
protuberat, ab utraque parte acuto margine diítin- 
guuntur , atque ab inferiore parte dorfum arcuatum a- 
cute definit. Ultima ac fumma folia funt anguftiffima 
ac breviffima, & retro flectuntur , reliqua ab octode- 
cim ad viginti duos pollices funt longa, tres digitos 
lata , atque in acutum apicem definunt , neutiquam 
obtufa feu quafi abrupta, uti in aliis fpeciebus. Nervus 
medius protuberat, ab inferiore autem parte multas te- 
nues coltas habet longitudinales , Racemus florifer hac 
infpecie peculiari provenit modo,ac contra naturam re- 
liquarum Pinangz fpecierum, ex inferiore nempe folio- 
rum ramificatione. Simplex eft racemus quinque feu fex 
pedes longus, vix digitum craffus , ac inferiore parte ad 
ulne longitudinem nudus ac fructibus deftitutus , inter- 
medium nempe duorum pedum fpatium fru&us tantum 
gerit, atque extrema duorum pedum diftantia itidem 
nudaac fructibus orba , magnis tamen fquamis, in quibus 
exficcatorum florum reliquie confpiciuntur , obiefla. 

Fructus funt rotunde nuces fclopetorum globulis 
paulo majores, fuprema parte obtufo ac lato apice 
ornate , inferiore craffis obteête fquamis , quibus tam- 
quam calici adherent, uti in Calappi nucibus, diu lu- 
tefcentis funt coloris, tandem Aurantii fed numquam 
vere rubentis fiunt coloris, eft enim alba Silveftris 
Pinanga , de qua fupra Cap. 5. aCtum fuit; fub tenui 
ac fragili putamine verus tegitur nucleus, etiam fclo- 
peti globulo major „in acumen definens, tenui itidem 
ac dura cuticula tamquam altero putamine tectus ; nu- 
clei fubftantia eft tamquam veteris albe Pinange , du- 
rior tamen , & amarior „atque aufterior’, edulis tamen. 
Lignum vel potius cortex digitum circiter craflus al- 
bicat, atque longitudinales habet fibras, unde facile 
in longitudinem findi ac tigilla ex iis confici poffunt, in 
vetuftioribus truncis ruffum eft, firmius ac durabilius 
ligno. Pinangz vulgaris, quo fubfequentibus fpeciebus 
inferius eft. Interior fubítantia eft medulla fungofa, 
brevibus conftans filamentis, uti vulgaris Pinange. 


. Nomen. Latinis Pinanga Silveftris Globofa , Belgis Pi- 
nang, Malaicenfibus Pinang Oetan Befaar. Ambonice 
Hua Niwel (dignofci tamen facile poteft-a prima vul- 
garis fpecie Cap. 5. eiae a aliis Hua Ewan h. c. 
„montana Pinanga , Hituenfibus Hua Alang , Ternaten- 
fibus ena Hena. 

Vetufte hujus nuces, preter lignum quod tigillis 
jnfervit, defectu vere Pinange adhibentur pro mafti- 
catione, iis prefertim in locis, ubi vera déficit. Nu- 
clei puri in groffa contunduntur fragmenta, & quam- 
vis vulgari duriores videantur, uno tamen confrin- 
guntur itu, ac cum Siri & calce more folito mandu- 
cantur. Amare quidem fapiunt atque auftere, inter 
omnes tamen Silveftres aptiffime pro manducatione 
habentur. 

Locus, montana eft arbor, atque altiffimis Silveftri- 
bus amat adumbrari arboribus, fed in parvis filvis ac 
hortis non invenitur. 

2. Pinanga Silveftris Glandiformis, hec duas habet 
varietates feu fpecies , quarum varietas in fructu plu- 
rimum confiftit. 

Prima fpecies itidem altiorem fed graciliorem vul- 
gari habet truncum, & in amplos diftinétus eft arti- 
culos, lignum exterius ultra digitum craffum, vulga- - 
ris ligno durius eft, uti & precedentis, fibrofum , pri- 
mo albicans, dein adultiore atate ruffum, ac per xc 

gitudi- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput VIL 


VIL: H-.Q-Q:P-D-S TD. X. 
Wilde Pinang- Boomen. 


Y des de wilde Pinang , die van zelfs zonder men: 

{chen moeite of bulpe voortkomt , beb ik in deze Ov- 
fterfcbe Eylanden verfcheide zoorten aangetroffen , 
dewelke men gevoeglyk tot drie hooft-geflagten brengen kan, 
als ten eerften , Pinanga Globofa, of ronde wilde Pinang, 
ten tweeden Pinanga Glandiformis , of eekelvormige wil- 
de Pinang , en ten derden Pinanga Orizeformis „of ryft- 
korls Pinang. 

I. Pinanga Globofa, of ronde wilde Pinang. De ftam 
dezes booms is wat dikker dan de tamme Pinang-boom , 00% 
in wydere leden verdeeld , evener , en witter van aanzien , 
en van vier tot zeven vademen hoog , xyne takken zyn ruim 
een vadem lank, en meeft doorgaans beblaad , [cbaars een 
duim dik, aan "t agterfte zynze boven vlak gegeut , de reft 
beeft een booge rug , te wederzyden met een fcherpe kant, 
van onderen loopt de rugge mede uit den ronden fcherp toe. 
De agterfte bladeren zyn de fmalfte en kortfle, en ftaan 
ook agterwaarts, de volgende zyn van agtien: tot twee en 
twintig duimen lank, drie vingeren breed, en eindigen in 
een [cherpe fpits, geenzints afgebrooken, gelyk aan de an- 
dere zoorten ; de middel-zenuwe fteekt boven uit, maar 
aan de onderfie zyde heeftze nog veele dunne ribben in de 
lengte. De vrugt-tros komt aan deze zoorte op een au 
dere manier voort, en dat tegens de mode «an alderbande 
Pinang ‚te weten uit den {choot der onderfte bladeren: bet 
is een enkelde tros, vyf en zes voeten lank, fchaars een 
vinger dik, en agter wel de lengte van een elle bloot en 
kaat zonder vrugten , zynde ailenelyk de middelfte twee voe- 
ten met vrugten voorzien, en de uitterfte twee voeten mede 
bloot, em zonder vrugten, dog met groote fchubben bezet, 
daar in men t reftant van "t gedroogde bloeyzel ziet. 


De vrugten zyn ronde nootjes ‚wat grooter dan musquets- 
kogels , boven op met een flomp en breed fpitsje, aan "t ag- 
terfle met dikke fchubben bedekt „ daar aanze, als in kelk- 
jes fiaan, gelyk aan den Calappus , xy blyven m tyd 
geel, dog ten laa[len werden xy wat Orangie-rood , maar 
noit regt root, want ’t is een wilde witte inang , waar 
van bier boven Cap. s. gefprooken is; onder een dunne en 
brokkelige bolfter legt de regte kern , nog al ruim zoo groot, 
als een musquet-kogel , dog agter met een kantige jpits s 
nog al met een dun en bardagtig vel, als met een /chaal 
omvangen. De fubftantie des korrels is gelyk die van een ou 
de witte Pinang „dog wel zoo bard, mitsgaders ook bitter- 
der, en wranger van fmaak , egter kan menze ter nood 
nog eten. Het bout, of veel meer de fcbor[fe, zynde om- 
trent een duim dik, is langdradig en wit, dierbalven ligt 
om in de lengte te fplyten, en bequaam tot latten, aan de 
oude flammen wat naa den roffen trekkende , barder , en 
durabelder dan ’t tamme Pinang-bout , dog evenwel daar 
in de naaft volgende zoorten ee het binnenfte is een 
week voos merg , met korte draden gelyk dat van de tamme. 

Naam. Op "7 Latyn Pinanga Sylveftris Globofa, op't 
Duits WILDE RONDE PINANG , op `t Maleits Pinang Oetan 
Befaar , Ambons , Hua Niwel, (dog is wel te onderfchei- 
den van de eerfte tamme zoorte , Cap. 5. befcbreeven) by 
andere Hua Ewan, dat is berg Pinang, by de Hituee- 

Jen Hua Alang , Ternaats Hena Hena. 

, Men gebruikt (bebalven ’t bout tot latten) de oude noot- 
jes, by gebrek van regte Pinang om te kauwen , inzonder- 
beit op plaat/en, daar men de tamme. niet en heeft. De 
Jcboongemaakte korrels floot men in grove Stukken ; want boe- 
wel zy barder fchynen , dan de tamme, zoo brokkelen zy 
nogtans met eenen flag , en men eetze met Siri, en kalk na 
gewoonte. Zy zyn wel wat bitter , en wrang, dog egter 
bout menze voor de bequaam[le , om te kauwen onder alle 
de wilde zoorten. 

Plaats, dezen boom groeit in "t gebergte, en wil wel 
van booge wout-boomen befchaduawt zyn „maar in ligte bof- 
Jen, en verlatene thuinen en vint men bem niet. 

2. Pinanga Sylveftris Glandiformis, of eekelvormige 
wilde > deze beeft twee veranderingen , of twee 
zoorten , welkers onderfcheid meeft in de vrugten beftaat. 

De eerfte zoorte beeft mede een booger, dog ranker ftam 
dan de tamme, en is ook in wyde leden verdeelt „ bet bui- 
tenfte bout , ruim een vinger dik, is wat barder dan dat 
van de tamme, en ook van de naaft voorgaande , voorts 
grof-dradig , eerft wit, in den ouderdom ros , en in de 

lengte 


I. Bock. FH. Hoofdft. 


gitudinem facile findendum: Rami feptem vel octo 
pedes funt longi, ultra pollicem craffi, ac hirfuti uti 
Gomuto rami, ulnam circiter a parte poftica nudi ac 
fupraexcavati, reliqua ramorum parte ad dorfum pro- 
tuberante & rotunda. Folia funt oppofita, uti alio- 
rumPinangz foliorum,duo tamen plerumque uno exor- 
tu proveniunt, raro folitarium , & ad fupremum tria, 
que fenfima poftica parte feparantur. Unumquodque 
folium tres pedes eft longum, duos latum digitos, 
BEDA > ac Nipe foliis fimile, in medio acutum ac 

rmum habens nervum , qui protuberat. Primo quidem 
acute definunt hec folia, fed fenfim finduntur ac tan- 
dem mutilantur: Fructus more Pinange provenit fub. 
foliis ex angufta vagina feu Majang trunco nexa, ac 
fefe aperiente fimplex provenit racemus, cujus fu- 
prema pars dividitur in plurimos breves pedunculos, 
quibus flores infident , minores vulgaris Pinange, 
quique omnes inutiles decidunt. Inferior racemi 
pars pedem vel duas Mes eft fpithamas , cui fructus 
annectuntur, qui arcte fibi apponuntur, uti in Ari 
fru&tibus, inter hos tamen hinc inde parvi ac imper- 
fecti confpiciuntur, qui non adolefcunt. Glandium 
funt magnitudinis , fed angulofi, uti ex preflione for- 
mantur, ac fuperiusfüntacuminati. Diu funt virides, 
immo donec interior jam indurefcit nucleus , dein 
intenfe funtlutei, tandem quoque rubentes, uti inter 
domefticas Pinang-Itam, cujus hzc Silveftris videtur 
fpecies , uti precedens ex vulgari alba fpecies ha- 
benda eft. Exterior caro fibrofa eft, ac dulce fapiens, 
unde avide appetitur a vefpertilionibusac pfittacis cri- 
ftatis, intus nucleus oblongus continetur inftar Oli- 
væ, ab utraque tamen parte obtufüs , atque: de- 
fectu Pinangz vulgaris ex neceffitate comedi poteft , 
quamvis amarus admodum fit , & inter edendum crepi- 
tans. ee: illos , qui nimium 
eos edunt, fiffuris plantarum pedum laborare; 


Locus. Silveftris eft arbor, aque circa litus quamin 
montibus crefcens, ubique enim per Vefpertiliones 
feruntur, qui, uti dictum, fructus avide appetunt, 
ac vulgaris eft in Boera, ac circa finum Cajelh. = ^ " 


Secunda varietatis fpecies vulgatior eft in Amboina 
que rectum, gracilem , & altum gerit truncum, ab 
otto ad decem ulnas longum, & in amplositidem di- 
vifum annulos. Exterius lignum eft ruffum, durum, 


nec unquam nigrefcens, ac per longitudinem facile 
findeh i fa. Fol D 


endum, uti Bambo Folium itidem a prece- 
denti haud multum differt, fed fru&us ES iore ex ra- 
cemo di nt, qui in laterales diffinditur ramos, 


atque ex iis Olive-formes fructus excrefeuntg’n — 
aréte juncti funt, magnitudine juniorum glandium: Ma- 
turi fructus rubefcunt , inftar corallii, exterior caro, 
que putaminis loco infervit, fragilis eft inter digitos, 
ac fub hac reconditur nux inftar officuli olive; paulo 
tamen major per longitudinem ftriata, in qua parvus 
continetur nucleus inftar Pifi, ejusdem fubftan- 
tie ac reliquarum, fragilior tamen ac defectu alia 
rum Pinange nucum manducationi inferviens , fub 
. finem amarorem in ore relinquens. ` i Fen 


_ Nomen. Latinis Pinanga Silveftris glandiformis , Ma- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


39 
lengte ligt te fpiyten , de takken zyn zeven en agt voeten 
lank, ruim een duim dik, en ruig als die van Gomuto, 
omtrent een elle van agteren bloot , of kaal , en boven ge 
geut, de ref van de tuk doorgaans een uitfteekende ru 
bebbende , en van onderen doorgaans ront zynde: de blade- 
ren ftaan aan wederzyden , gelyk die van andere Pinangen, 
dog gemeenlyk twee by malkander uit een oor/pronk, dog 
zelden een, en naa vooren toe drie, die baar metter tyd. 
van agteren fepareren , yder is ruim drie voeten lang, 
twee vingers breet, en glad, midsgaders die van de Nipa 
gelyk, bebbende in de midden een fcherpe en ftyve zenuwe 
die boven uitfbeekt : In "eer loopenze wel fpits toe, maar 
metter tyd [plytenze , en zyn wat afgebrooken: de vrugt 
komt, na de gewoonte van de Pinang, onder de bladeren 
uit een fmalle Mate fcbede , of Majang aam den ftam 
flaandesz en dewelke zig openende, cen enkelde tros ver- 
toont , wiens voorfte deel zig verdeelt in veelekorte fleelen 
daar"t blocizel aanbangt , kleinder dan dat van de gemeene 
Pinang ,'t welk al tezamen voor niet met al „of ten onnut- 
te afvalt: ^t agterfte des fteels werd als dan ongeveer een 
voet of twee fpannen lang, en daar groeyen de vrugten 
aan, xynde digt op malkander gedrongen, gelyk aan de 
Aron, dog tuffeben beiden ziet men bier en daar eenige on- 
derblyfzels, die tot geen perfe&tie konnen komen: xy zyn van 
de grootte als eekelen , dog wat hoekig , zoo alsze dan malkan- 
deren drukken, en vanvooren met een barde (ite: zy bly- 
ven langen tyd groen , ja zelfs tot dat de binnenftekorrel al 
bart wert, daar naa werdenze hoog-geel, en ten laaften 
ook root, gelyk de Pinang-ltam onder de tamme, waar 
van dit een wilde zoorte fchynt te zyn, gelyk mede de 
voorgaande zoort van de tamme witte: bet buitenfbe vleefch 
is dradig en zoet-zappig , dierbalven zeer graag gegeeten 
wordende van de vleer-muyzen en Cacatouwen, van bin. 
nen leideen lankwerpige korrel, als een Olyven-jleen dog 
aan beide einden wat flompers en men kan bem ook ter 
nood en by gebrek van Pinang eeten; boewel by vry wat 
bitter valt, en int kauwen zeer krakende: ook zeggen 
de Inlanders , dat de gene, die bem te ecl eeten > daar van 
Jcbeuren of kloven aan de voerzoolen krygen. 

Plaats. Men vindze in’t-wilat , zoo vel omtrent bet 
firant , als een ge werden over al pez 
zaait door de vleermuizen, die, als gezeot, de vrupten 
zoo graag eeten, en is gemein op Boere, als mede omtrent 
de bogt van Cajeli. 

De -vaweede oort of verandering is gemeiner in Amboi- 
nd, bebbende een regte, ranke, en booge flam van agt 
a tien vademen , en insgelyks in wyde leeden verdeelt: 
bet buitenfte bout is mede ros, bart, ook nooit [wart 
werdende, en-laat zig zeer regt in de lengte fplyten, ge- 
lyk de Bamboezen : "t. bladt verfebild mede van "t voor: 
gaande niet veel, dan de vrugten bangen aan cen làngere 
tros, die zig in zyd-Lakken uit/preid , en daar don Ba 


en de Olyf-formige orugten, gelyk aan de vorige, do 
ee he ee aa. vitit van 
jonge Eekelen: de en werden regt root, als 


coradlen, het'buitenfie vlees, dat de bolfler wil zyn, is 
bryzelig onder de vingeren ‚en daar onder leit een nootjen, 
als een olyven-fleen , dog wat grooter , ook in de lengte 
geftreept , en in bet zelve vind men een kleine korrel; als 
een erwte, van de zelfde fubftantie als andere pi $ 
dog moe broffer , en die gene ebrek van andere pi- 
nang , kan gegeeten werden, in "t laatfte laat 
een bitter eid in de mondt. & 3 m 
aam. In't Latyn Pinanga Sylveftris Glandi-formis, 


laicenfibus Pinang-lanfa, quia früdtus funt racemofy Maleits Pinang-lanfa , om dat zyne vrugten aan eentros 


uti Lanfü fructus. ltem Pinang Pandang. Amboi- 
nenfibus Huda Keker , guia frut us funt quodammo- 
do fimiles, vel potius eodem dependent modo, uti 
fruétus Pandang Lant, Amboinenfibus Keker dicti. 
Nibun Mera quoque dicitur-Belgis roode Nieboom , 
quia lignum vetuftius ruffefcit, vera enim arbor Ni- 
bun eft Saguafter , que poftea defcribetur: Ternaten- 
fibus Dokku, nomen aliis Wieboom arboribus commune. 
Ufus. Hujus arboris lignum aptiffimum ac ufitatiffi- 
mum eft ad omne'afferculorum ac tigillorum genus, quia 
rectum , &per at. eng findi poteft, atque etiam 
durabile eft,fumandum primo eft, antequam ufürpetar, 
latiffima tigilla & sn edje adhibentur inter 
interftitia, ad Adap firmandum, & anguftiora, que 
Bilato dicuntur, que ad dium muros & fepes pro 
arvis feparandis adhibentur, hinc & arbores hz pluri- 
mum excife funt, quia nulle ædes feu fepes fine his 
exitrui poffunt. Quamvis circa i qmm re; & 
oe- 


1 


hangen gelyk de Lanfa-vrugten: Item Pinang-Panda 
pegs AMD Hua Keker on dat zyne pim, WA 
zints gelyken , of liever op dezelfde manier flaan's*gelyk 
de vrugten van Pandang-land , in 't Ambons Keker pe. 
naamt; men noemd bem ook Nibun Mera, in’t Duits, roode 
Nieboom , om dat "t bout in den ouderdom ros werd, 
want de regte Nieboom is de Säguafter, en Raat bier 
naa befchreven te worden; op Ternaats Dokku, een naam 
gemein met andere Nieboomen. | 

Gebruik. Deze zoorte isde bequdamfte en gebruikelyk{te 
tot allerbande latten, om dat menze zoo regt in de lengte 
kan fplyten, en datze ook durabel zjn, dog men moetze 
wat rooken, eer menze aan ^t werk gebruikt, de breedfte 
latten werden tot dak-werkgenomen, tufcben de gefpan- 
ten, om "t adap atar op te binden, en de fmallere, die 


"men , eigentlyk Bilato noemt, die men tot wanden aan de 


buizen en paggers of beiningén, om de erven, boudende 
de gabba t’zamen, die men, alle op eene mate ekapt, 
daar tujjchen Dindt, zynde deze boomen nu "ill uitge 

kapt , 


40 HERBARII AMBOINENSIS 


. Hoetomorim , antca integre Silve harum arborum in- 
veniebantur, damnum autem illud, uti dictum fuit, per 
vefpertiliones refarcitur. Ex junioribus foliis in Ce- 
lebe fila conficiunt, ex quibus faccos contexunt, in 
. quibus decerptos gerunt fructus, fi modo de fubfe- 
quente intelligendum non fit, Cerebrum prioris fpe- 
ciei amarum eft, ac edendo ineptum: illud autem 
fecundz eft melius, ac coquendo adhibetur, ex tali- 
bus autem eligendum eft arboribus, quz fructus non- 
dum dedere; poft illud enim tempus amarum eft, ac 
minuitur, uti & illud Saguafteri arboris. ` 


4. Pinanga Oryza-formis. Arbor hzc eft graciliffima, 
ac minimos gerens fructus inter omnes Pinangz fpe- 
cies, truneus enim vix cruris craffitiem habet, atque 
vix altior eft juniore Pinange arbore, in annulos 
breves itidem divifus, ad fummum fenfim anguftatus, 
plurimum ex mero conftans cortice, cujus lignum eft 
durum , longitudinalibus conftans fibris , ac leviter ruf- 
fum, ultra digitum craffum, quod nunquam nigre- 
fcit, ac facile per longitudinem finditur, intusque 
habet.ordinariam fungofam medullam : Rami ultra 
ulnam funt longi, excepta bafi ac vagina, que 
ulne quoque longitudinem habent, ac ultra. digi- 
tum craffe funt: ab inferiore parte, quo usque nu- 
di funt rami, rotundi funt, a fuperiore plerumque 
duobus dorfis protuberantes , & rugofi inftar pel- 
lis; Folia viginti quinque pollices & ultra funt lon- 


ga, tres digitos lata, glabra, ac firma, nervo inter-. 


medio duro, qui protuberat lete virens ac interius 
anguftus & tamquam in tria abrupta divifus acu- 
mina: Hinc inde tria ex uno ortu eon eebe $ e 
folia fibi aréte a poftiea parte junta, Frudus-poftfo- 
lium excrefeit uti in vulgari fpatha, itidem vulgari 
fimilis, verum non manu latior, & ab utraque parte 
margine digitum lato ornata, in medio theca divi- 
fa tres digitos lata, cum peculiari facculo, ac fub hoc 
pellicula locatur alba, que flores obvolvit , qui 
oriuntur ex viginti aut viginti fex rectis filamentis, 


ictibus decidi.poflint. In Celebes ora orientali Opof}y 
dicitur, Quidam hanc etiam Malaice Nibum Tera 
Kitsjil nominant. E up ugue. 

Locus. In Amboina raro, fed in tenuioribus Leyti- 
more ac Caju-poeti Silvis vel circa ea magis inveni- 
tur , in Celebe frequentius , nec non in provinciis Loe- 
ko, ac Bima... at 5 d 

Ufus, Hujus arboris lignum folummodo ad tenuja 
ufurpatur tigilla, Amboinenfes verojuniores hujus ar- 
boris truncos adhibent, exteriorem denudantes cor- 
ticem, atque zdiumtectisinferviunt, qui per fumum 
dort ac magis durabiles fiunt. Quinam harum arborum 
fru&us edendo aptifint, fupra ad fingulam notatum eft 
fpeciem: Abruptus racemus feu Rambu per duos vix 
ET: fervari poteft dies , quum frudus cum fuis 
calicibus facile decidant, relinquentes congeriem no- 
vendecim aut. viginti rectorum ac capitatorum pedi- 
culorum, quz foveola ac reliqui funt deciduorum 
fru&uum „ & hinc fimilis eft arbuscule marine, que 
infra lib..12. Funcus Marinus 3 nobis vocatur. 


Alia 


Liber I. Caput VII. 


kapt, om dat men geen buis, of pagger zonder dexelve 
kan maken: hoewel omtrent de dorpen Baguala en Hoeto- 
moeri voor dezen gebeele bo[Jcben vol daar van gevonden 
wierden, dog de [cbade , als gezegt , wert ligt ver- 
zet door de vleermuifen : uit de jonge bladeren wetenze op Ce- 
lebes eenige draadentemaaken, en daar uit zakken te we- 
ven, waar inze allerbande pluk-vrugten draagen (zoo 
>t maar van 't volgende faleit niet moet verftaan werden.) 
Het Palmyt van de eer {ie zoorte is wat bitter , en dier- 
balven onbequaam om te eeten, maar dat van de tweede 
is beter, en tot kooken bequaamft, dog men moet bet van 
zoodanige boomen bebben die nog geen vrugten gedragen 
hebben: want na die tyd valt bet bitter, en. vermindert, 
gelyk ook dat van den Saguafter. 

3. Pinanga Oryze-formis, Rys-korls-Pinang: deze 
boom is de rankfte, en van vrugten de kleinfte onder alle 


Pinang zoorten , want de ftam is niet boven een been - 


dik, en op "t boogfte niet boger als een jonge Pinang- 
boom, mede in korte leeden verdeelt , en boven allenxkens 
toefmallende, of final toelopende, meeft beflaande uit een 
enkelde fcbor[Je „ zynde een bart, langdradig , en ligt-ros 
bout, ruim een vinger dik, `t welk nooit [wart werd, 
ook ligtelyk in de lengte /pbr s en van binnen bebbende bet 
ordinaris voofe merg. De takken zyn mede ruim een va- 
dem lant, bebalven de voet en fcbeede , die mede in de leng- 
te wel een elle uitmaaken , en ruim een vinger dik zyn: 
van onderen ront , 200 ver xy bloot of kaal flaan, en van 
boven doorgaans met twee ruggen , en 200 ruig als een bairig 
vel: de bladeren zyn vyf en twintig en fes entwintig dui- 
men lank, drie-vingers breed, glad en fiyf , met een bar- 
de middel-zenuwe , die boven uitfleekt, blyde-, of ligt- 

roen, van vooren [mal , en zig. als afgebrooken , in drie 
à vier fpitfen verdeelende: bier en daar ziet men drie bla- 
deren uit eenen oorfprong, en alle digt agter malkander : 
de vrugt figat agter bet blad , gelyk aan de gemeene, 


zyn fpbatba cfebedes' ot. ploge , is mede als die van de 


gemeene, dog niet breeder, dam een baudt, en dan aan 
wederzyden met een kant van een duim breet, tuf}chen 
beiden een lade bebbende van drie vingeren breet, met 
een byzonder zaksken , en daar onder nog een wit vliesje, 


eer men komt op ’t regte bloeizel , "t welk gemaakt is van 


twintig, of zes en twintig regte bairen, yder digt met. 
elyk zynde > 


dit bloeizel bezet, en de gemeene Pinang § nde, dog 

kleinder , en gemaakt van drie fpitze blaadjes, daar in 

men enige geele draatjes ziet: zomtyts hangen de bairen 

wat ydel, en zomtyds gedrongen vol vrugten: en dit zyn 

de alderkleinfte en niet grooter dan een tarwe, 
0 


of rys-korl , met zyn b 


CON n 


Lat A WA 


Naam: In't. 


in't Duits Ryfi-kor s-pinang , op. Maleits Pinang Oetam 


Kitsjil ; en Pinang-Saleé , om dat zyne vrugten maar zoo 
groot zjn als tarwe-korls, of dat graan , "t welk men La- 
chryma Jobi, enin't MaleitsSaleë noemt; op Amboins , 
Hua Soil, dat is fyne, of kleine Pinang, Hua Tette, 
en Hua Tette Ewan , dat is Pinang-crat, om dat de 
ammen zoo rank zyn, dat menze met weinig kappen of 
bakken omvellen kan : op Celebes Of Rufe Orossy : zom- 
mige noemen bem ook in " Malgits Nibum Mera Kitsjil. 
laats: men vindze op Amboina zelden, en wel meèft 

op Leitimor , in de ligte boffcben van Cajú poeti, of daar 
omtrent; maar nog meer vind menze ak go „in de 
Provintie oan Loebo, en Tamboeko, als mede op Bima. 
Gebruik: bet bout van deze zoorte word alleenlyk tot dunne 
latten genns > dog de Amboineezen laten de dunne ftam- 
men gebeel , fcbrappende flegts de buitenfte ruigte daar af, 
en gebruikenze zoo tot bun dakwerk , daarze ook door den 
rook zeer barden durabel werden: bet ogpe of corurong van 
deze beide zoorten , gelykende wel een dik leer, is bequaam 
om fcheppers en kleine vaten van te maken,gelyk die van Tam- 


boeko doen. Welke van deze vrugten bequaam zynomteeeten ` 


of niet , is bier boven by yder zoort gezegt: denafgehrooken 
tros of Rambu kan men geen See gebeel Rebouden > 
vermits de Pinangjes , met kelkjes , voetjes en al zeer ligt 
afvallen , nalatende een quajt van negentien a twintig regte 
en geknopte fleelen , die de kuiltjes OF voetftappen van de af- 

evallene vrugten bebouden , én daar door groote gelykenifje 

ebben met een zeker Zee-boompje , twelk by ons, lib. 12. 
Juncus Marinus werd genaamt. 


Daar * 


re ger 


wen degens ens 


4 
f 
i 
$ 


RETE 


Dr PIPA 
er ga 


SY” 
- vt 
d 


o 
4 


€ 


441 


d 


Eeke 
Ge 


777 
GP 


ia 


"un 
WA 
si AD 


RÁ TATED 


7 
77 


III 


rrr 
v nnt 


Z 
AEE 


ML, 
DIGG 


7 
WA 
YA 


ODD 
LLU 


BT HUN dd 


rt 
ZL GE EEE mn 
a 
JA 


MA 


772727727277 
AAA 


D 
AP 


DH? 


YP 
ur ^ 
IN 
Ie 


T UP 

e ib 
„ij 
f" 


at 


LZ 


TREE | 
7 7 ir, j 
GERD. de (j= 


N 


N 
M 
d 


W - ZH, a, 
ra v. 7 Jn 
o ip Æ 


d 


Jut MITC, 
r HZ sisi 
L^ 


FEN, 
i 1971 iF 
X N” 
IN d M py 
ES n) uti f d 


() 
NZ EE Hi 


rag 
4 


z- 
z 


ly 


Ld 
TT 


ALLII] 
LEAR ALL 


Lom / 


ergen 


SSS 


ore === 
en 


Ge 


za 


ili, 


FT, 


LA 


GO 


N 
N 


m 


KA TA IABP: 
GA 7 


FAA GLA 
rage, 


ze el 

ec. 

WAPITIA 
(ae 


^ 
F 


GA 


L 


Lhd tet gp wi z 
TAL 


LL ad 


Ras 


SSSAQQUSSS aA >= 


IN 


SSSA 


Zoe, 


m Té 
EE 


ER 


o. 


GG 


EE = 
ee, SSS 


Zó. WA 


e 


K Boek, VII. Hofdf. AMBOINSCHE KRUYDBORK. 4t 


Alia infuper Pinangz Silveftris fpecies in Boerone Daar is nog een andere zoorte van wilde Pinang op Boero, 
Occurrit, quam in Amboina nunquam vidi, ac ibi Saleyt by my in Amboina nooit: exien „en aldaar Saleyt genaamt: 
dicta eft ; Ejus truncus haud ita excelfus, nec tamcraffus de flam is niet wel zoo ho 
eft ut vulgaris, in articulos tamen divifus, qui late nang, dog odk in leeden verdeelt, die war wydt van mal- 
diftant, & hoc peculiare habet, quod rotunde radi. kanderen jaan, maar heeft dit byzonders, dat xyne ronde 
ces fupra terram arcuatim fint elevate ,utiinPandange wortelen’ boven de aarde met bogen of bogten bloot fiaan, 
erp > quz obtufis apiculis inftar fpinularum ob- gelyk die van de Pandang zoorten, en met Jtompe puntjes, 

elle funt: Rami vix digitum func craffi, ac glabri, als doorntjes bezet zyn: de takken zyn fchaars een vinger 
fuperiore parte plana fovea feu area infculpti, fine dik en Slad, boven met een vlak geutje, zonder eenige 
ulla pilofitate , atque his folia pauca & ampla, vere ruigte, en daar aan Jlaan weinige breede bladeren, de 
Pinange fimilia, junguntur, quindecim ac fexdecim regte Pinang wat gelyk, vyftien en zeflien duimen lank, 
digitos longa, quatuor aut quinque lava, in acumen wier en Vyf breed, van vooren [pits toeloopende , met zeven 
definentia, feptem coftis longitudinalibus conftantia, ribben in de lengte, die agter niet t° zamen loopen, maar 
que a parte poftica non concurrunt , fed per folii wan malkander [laan in de breete des blads : detrots is kleen, 
latitudinem difperfe funt. Racemus eft parvus, in in veele knoppige en korrel-takjes verdeelt, byna gelyk die 
plures capitatos ac graniferos pediculos divifus inflar van den regten Pinang, en daar aan Ítaan of bangen de 
vere Pinange, atque ex hifce dependent fru&us, eo- vrugten, mede op de zelfjte manier , agter en Vooren toe- 
dem formati modo, ab utraque parte acuminati inftar ge/pitft of /pits toelopende gelyk Gnemon, rypzynde zyn- 
Gnemonis , qui maturi rubent & tum funt edules, inter ze rood a én wanneer menze ook eeten kan, onder de tanden 
dentes crepitantes, inmaturi autem funt aufteri, & vat knappende, maar de balf-rype zynwrang , en wat bit- 
acerbi; fponte crefcit in Boero, Cajeli, ac Bela. Ex rer: by waft in "t wild op Boero, omtrent ajeli, en den 
ejus cortice incole fila tenuia & alba findunt, atque hoek Bela: uit zyn bajt weten de Inlanders een fyne draad, 
‚ex iis Uteutis ac Badjus texunt , que funt nomina of wit gaaren te [plyten , en uit bet zelfde Uteutis en 
ipforum veftimentorum, que longos durari poffunt adjus te weven, (zynde namen van bare kleeden) die 
M. `C. | en ` ater durabel zyn. ; 

Hituenfes Silveítrem dividunt Pinangam in tres quo- De Hitueezen verdeelen den wilden Pinang - boom ook 

de fpecies, antecedentibus fimiles, nomine autem jn drie zoorten met de voorgaande overeenkomende, dog 

ifferentes. Primo nempe Hua-alan , que primacom- in de naam verfobillende : te weten: 1. Hua-alan 5 
memorata eft fpecies, cujus fructus etiam defectu vere `t awelk is de boven[taande eerfte zoorte, «viens vrugten 
Pinange eduntur, quamvis duriffimi funt, neclignum men by gebrek van regte Pinang ook eeten kan, boewelze 
etiam multum valet ad tigilla, Secundo Hua-Tette zeer hard zyn: en het bout deugt mede niet veel tot latten: 
h. e. Pinanga detruncando apta, quum truncus ejus 9. Hua-Tette , dat is kap-Pinang , om dat de [lam wegens 
admodum gracilis facile cedi po it, ac tigillis hinc zyn dun bout ligt door te kappen is, en dierbalven min 
minus aptus, fructus autem funt vix edules, atque deugent tot latten, dog de vrugten kan men ter nauwer 
hec fecunda fupra memorata fpecies eft Hua-Keker noot nog beten , en dit is de bovenftaande tweede zoorte Hua- 
dida. Tertio, Hua-Ewan tertia eft fpecies, Huwa- Keker genaamt: 3. Hua-Ewan, is de derde z00fte, an- 
Soil quoque vocata, Hua-Ewan enim eft nomen ni- ders ook Huwa-Soil genaamt 5 want Hua-Ewan is een 
„mis generale, ac Pinangam montanam denotat. Cujus al te generaalen naam, ente zeggen Berg-pinang : zynde 
truncus itidem graciliffimus ac tenuiffimus eft, ejus deze (kammen wel de dunfte, en rankfte, dog hebben een 
tamen lignum eft fatis craflum ac durabile , quod » fi dik en. durabel bout , het welk ros bejlerft , en wel salder- 
ficcum ac ruffum eft ,» tigillis & afferculis aptiffi- bequaamft is tot latten, en Jbarren, bebbende:ook weinig 
mum, quodque paucam fungofam habet medullam, — 99005 merg. CORE TS UMP eUUICU co iberobomalt) 2 


UXY-TLEGGING.. 


Ei OT lend) 11. AUV Vande öyfde Plaat 2 — > 
Cujus Figura prima exhibet Pinangam Silveftrem globofam. Waar van de cerfte Figuur aanwyft een wilde Pinang-boom 
Ac litt. A. ejus fruêlum globofum naturali magnitudine; met ronde vrugten. 

Bi i autem Secunda Ramum Pinange Silveftris Oryae-formis En lett. A, deszelfs vrugt in de natuurlyke grootte. 3 
Ween me 1 "e ; i gd 2 De wage Fi ith vertoont een e um M Pinang-boom 
Litt. B. ejus racemum fru& us onuftum. =- Ng met Rys-korlagtige vrugten, of Pinang-fa genaamt. > 
C. & D. fruêlus feparatos ob & rotunda forma, ` ` Së ` deszélf; vrugtdragende tros, mét jonge vrugten beladen. — 
k ; MC TREES EE si C. en Ð. de afgezonderde vrugten langwerpig, en rond van 
; (ted vm E dr a fatzoen. sú ; 
Caes RL LSA TTO U-* ToL EG GIN e 
EEE, “Tabule Sexte. | Van de Sesde Plaat. 
Que exhibet folium A. Pinange Silvefiris glandi-formis. Verbeeldende een bladt A, van de wilde Pinang-boom met Eikel- 
Racemum. fru&ibus glandi-formibus onuftum. agtige vrugten. 
1 it B. De Tros met dezelve vrugten bebangen. 


OBSERVATIO AANMERKINGE, 


Variz Pinange Silvefiris feu Areca fpecies defcriptz inves ` Verfcbeide zoorten van de wilde Pinang-boom, of de Areca 
niuntur in Ray. tom. 3. Append. p.-45..a Camello obfervate, «yerden befcbreven gevonden in den Append. van Ray derde 
cumque hifce fpeciebus convenientes, quasconferant harum deel Dag. 45. dewelke Camellus ontdekt beeft, waar van zom- 
deliciarum inveftigatores. mige met deze zoorten overeenkomen, welken de onderzoekers var 

: 4 ` deze vermaakelykbeden gelieven te vergelyken. 

anga vero Silvefiris globofa, a Valent. p. 187. fub no- De Ronde of klootagtige wilde Pinang-boom is van Valent. 

mine Mens breviter defcribitur, ac no. XXVI. ejus Figu- p. 187. kortelyk ender de naam van Nibang befchreven, en des- 

ta juxta illam Rumphii exhibetur. | Sum rh Figuur ne ZEIL volgens de zelfde aftekening van Rumphius 
ver ` 


* 


Tom. I ay Ä In F la 


42 


In Rumphii auttuario Pinange Silveftris 
alia defcribitur fpecies, Saxatilis dicta, 
fequenti modo. 


` Pinanga Oryze-formis aliam habet fpeciem, que in 
nudis & acutiflimis crefcit rupibus, hincque Saxatilis 
cognominatur. Hee rectum gerit truncum, infantis 
brachium circiter craffum , ac virum altum. Ejus ra- 
mi quinque pedes funt longi, vix digitum minorem 
crafli, inferius duas per fpithamas nudi, rugofi inftar 
Lamiipifcispellis. Folia referunt illa Nibun , fuperius 
uafi abrupta , atque in multa divifaacumina, quorum 
uperiora ultra pedem funtlonga, & quinque pollices 
lata, atque horum extremum folium eft triangulare 
inftar flabelli. ; i 

Fru&us longe infra folia ex trunco progerminant , 
qui formam habent Pinange Oryze-formis , verum pau- 
lo minores. Radix ex paucis craflis componitur fibris, 
que exterius granulofe funt, fique accidat , quod 
trunci inferior pars in rupibus decumbat , ubique la- 
terales agit in terram fibras, plurimum enim inveni- 
tur in acutis fcopulofisque montibus Amboine , in par- 
te Orientali poft Negory feu pagum Tbuel. 

Ufus, Fruétus defe&u aliorum Pinange fructuum 
eodem comedi poffunt modo; plurimus autem ejus 
ufus confiftit in molli ejus P ree fubftantia cere- 
bro feu Palmyt vocata, quod fupra carbones affatur, 
ac comeditur contra raucas tufles, quibus plurimum 


fenes vexantur. : 
EXPLIGATIO, 
ser Tabule Septime , ph 


xhibentis Pinangam Saxatilem Oryza- ormem. 
re A. ejus racemum frugiferum zech exhibet forma, ut 
K Quomodo radices rupibus fefe infigant. 


" kp 
. 


‘HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput VIII: 


In de vermeerdering ofte het byvoegzel van 
Rumphius werd nog een andere wilde 
Pinang-boom befchreven, op de volgen- 
de wyze. 


Pinanga Oryze-formis heeft een zoorte, die op Haute, 
en zeer Jcberpe klippen groeit, en daarom Saxatilis byge- 
naamt werd: Dezelwe beeft een regte ftam, omtrent een 
kinder arm dik, en een man boog: de Takken zyn vyf voe- 
ten lank, en fchaars een pink dik, waar van agter twee 
Jpannen plat zyn, wat ruig als een Haaye-vel. De Bla- 
deren gelyken die van Nibun , te weten vooren afgebrooken, 
en in veele [pitzen verdeelt, de voorfte ruim een voet lank, 
en vyf duimen breed , en het aldervoorfie is drie-zydig ge- 
lyk een wayer. 


De vrugtjes komen verre agter de bladeren uit den ftam, 
van ae als Pinanga Oryze-formis dog wat klein- 
der. De wortel beftaat uit weinige dikke vaezeltjes , die van, 
buiten korrelig zyn: als bet gebeurt, dat de [Lam met bet 
onder[le. gedeelte op de klippen legt, zo p by overal 
worteltjes in de gront, want men vint hem meeft in bet 


Jeberp kli pig -gebergte van Amboins Ooftboek agter de 
el. AER 


Negory Thu akan at 

„Gebruik. De vrugten kan men by ebrek van andere Pi- 
nang eten, dog zyn meefte gebruik beflaat in `t bovenfle 
bart ofte Palmyt, `t welk men op koolen een weinig braad, 
en „zoveel men kan , op-eet, tegens een zwaare hoeft , waar 


mede de oude lieden meeft. gequelt zyn. 


SSUYTLEGGING. 
OC Van de ziende Pls, 


€ 


met -vormige vrugten. vr. És 
A, ege de ragende Tros in grooter gedaante ver- 
beeldt, op datze klaarlyk onderfcheiden werd. `` ` SE 
B. Vertoont, boe de wortels zig in de klippen indringen. 


PUT OCTAVUM. 
Saribus. SARIBU. 3 


Aribus magnam habet cum Pinanga affinitatem, 
truncus autem multo craflior atque excelfior eft, 
nec ita in notabiles divifus eft articulos feu annulos; 
fed hi-funt magis obfcuri, caterum itidem erectus & 
zqualis exfurgit : Ejus cerebrum oe illud: Ca- 
lappi refert, etiam, comeditur. Exterius lignum 
craffitiem cireitet habet duorum digitorum, feu pol- 
licis, atque in vetuftioribus truncis cornez eft uri- 
tiei , craffis ac nigrieantibus inque longitudinem ex- 
tenfis fibris artis conftans „uti lignum fubfequentis Sa- 
i fen Nibun, nigrius tamen eft, ac, (i fuerit põ- 

itum, pro Ebeno ligno , quod refert, haberetur, nifi 
intertexte effent- albicantes feu flava venz. Reliqua 
interior pars repletur longis ac craffis filamentis , que 
ficca & fpóngiola medulla ne&untur : Im fummó trunci 
vertice Folia feu ramos-in orbem explicat , uti omnes 
Palme Indice, qui fex pedes funt longi, duo brachia 
craffi, ac fuperiore parte paululum excavati, inftar ca- 
nalis , funtque ad latera fpinofi inftar ferræ craffz , ad 
cujufvis rami feu pediculi extremum locatur magnum 
rotundum folium forma depidti folis, tres ac tres cum 
dimidio datum, in octoginta ad nonaginta ra- 
dios divifum, qui in juniore folio primum funt compli- 
éati,ac germen cornutum efformant, | tum fila- 
menta lanuginofa inter plicas habent difpofitas, quae 
decidunt; fi folia explicantur. Juniora folia funt al- 
bicantia, ac pallide flava , dein lete viridia, ac quo lon- 
jus minimi radii a mediis funt remoti,eo profundius dif- 
ecantur, & quisque firmum habet nervum medium , 
ui omnes concurrentes circulum formant, qui ad 
rami extremum formatur. Quifque porro radius ad 
extremum in duos divifüs eft apices, atque folia hzc 
funt glabriora , tenuiora , ac pallide magis viridia , 
quam illa filveftris Lontari , queque , fi funt expli- 
Bh ze Cata, 


[en — 


CA 


VIII HOOPS TU K 
De Sariboe- Boom, 
"w En boom Sariboe beeft groote gelykeniffe en maag- 
D [chap met de Pinang-boom , dog den flam is eg ais 
ker en booger, midsgaders in donkere, en niet 200 kenne- 
lyke leeden of trappen verdeelt , anders mede heel regt en 
effen, zyn Palmyt gelykt ook naa dat van den Calappus- 
boom, en wert mede gegeeten. Het buitenfte bout heeft de 
dikte van omtrent eri, of een bout-duim, en is 
aan de-oude ftammen van boornagtige bardigbeit , met dik- 
ke en fwarte draaden in de lengte Rrekken digt doorwe- 
ven, gelyk het bout van de bier naa volgende Saguafter o 
Nibun , dog wat fwarier, en men zoude bet gepo 
voor Ebben-bout aanzien , 't en ware dat "éer-witagtize, o 
geele aderen doorliepen. De reft van bet binnenfte is ver- 


vult met lange grove draaden, die met een droog en fpon- 
gieus merg aan malkander bangen; Aande- toh breid b 


zyne takken uit in de dne , gelyk alle Be Pal- 
men, zynde zes voeten lank, twee armen dik, en boven 
een weinig heap M een geute, midsgaders aan de 
kanten doornagtig , gelyk als een grove Jaag , aan ’t einde 
van yder tak ftaat een groot rond blat „in de wan 
een gefchilderde zonne , drie, en drie en een balf voeten 


breet in zyn diameter , verdeelt in tagent estis pe eventi 

ftraaten y eerft fe weten in "t joe ER »ü qui 
tzamen zyn gevouwen, en een  Jcbeute maaken; 
bebbende eenige wolagtige draaden tu[Jcben de vouwen, dog 
dieze baar quyt maaken of weg fmyten, als zy bun uit- . 
breiden: de jonge bladeren zyn witagtig en bleek-geel, 
daar naa ligt-groen, en boe verder de kleine ftraalen van 
de middelfte afftaan , boe dieper xy gefneeden zyn , bebben- 
de yder een flyve middel-zenuwe, dewelke, alle te zamen 
Jlotende , een cirkeltje maaken , bet welk aan ’t uiterfte 
des taks flaat: voorts is yder ftraal aan zyn uiterfte in 
twee fpitzen verdeelt, zynde deze bladeren veel gladder , 
dunder „ en ligter groen, dan die van den wilden Lontar- 


7 
be 
SC? 


d 


P "7, 
pi 


ST wah UU 


Pee KA e A; 


Amigium Dupa, atque alia: 


I. Boek, VIII. Hoofaff. 


cata, circulum fuum claudunt, quo differunt: Inter 
ramificationes ex foveolis feu germine tenues ac 
rubentes propullulant petioli dependentes, tres cir- 
citer pedes longi, atque in his poft florum capitula 
decidua excrefcunt fructus rotundi , vix globulum 
fclopeti ferreum magni, qui rari flexuofis ex petio- 
lis dependent racemofi, uti arcuati petioli in Rottangz 
racemo, crocei ac cito nigrefcentes , ita ut uno die 
eleganter crocei appareant , altero autem fübfequente 
nigri fine ullo prioris coloris indicio, ac przfertim fi 
racemus talis amputatus fufpendatur: Talefque ra- 
cemi aurantiis feu croceis onufti fru&ibus plurimi cir- 
ca arboris verticem dependent, quod egregium ac ju- 
cundum prebet fpectaculum , fi autem in nigros muta- 
ti fuerint, facile decidunt: Intus continetur nucleus 
rotundus inftar globuli Sclopi paululum acuminati , 
uo ex petiolo Mp. ul atque hic nucleus ficca ac 
arinofa tegitur cuticula: Alius porro fub nigro ac li- 
gnofo putamine, albicans & durus lacatur nucleus, 
qui edendo ineptus eft. mdiu hee arbor adhuc 
eft fruticofa, rami ejus a dorfo funt armati longis ac 
tenuibus fpinis, inftar Sagu fruticis, flaccidiores ta- 
men ac breviores, que in veruftioribus haud ita obfer- 
vantur ramificationibus, exceptis brevibus ac craflis 
nase en juxta margines inftar ferra locantur, fu- 
ce ac nigricantes: Radix eft uti Pinange arboris „sex 
fimplicibus craffis conftans fibris. 
omen. Arborem hanc Latine Saribum vocavi juxta, 
Malaicenfium Saribu , uti quoque Maccafferenfibus ita 
vocatur. Ternatenfibus Wocka audit, quod nomen eft 
commune cum Lontaro filveftri. Javanis Saligi, Ba- 
lenfibus Sami dicitur. Quod ad locum attinet , fabulofis 
ac humidis crefcit locis, non autem paludofis , uti ar- 


‘bor Sagu, ficcis tamen zque bene progerminare po- 


teft locis „immo etiam in montibus; in infula Amboi- 
na non invenitur , ac raro in vicina infula Oma, atque 
ibi in montibus. Ingentes hujus filve occurrunt in Ce- 
rame plaga Boreali circa Henetello, in loco plano fa- 
bulofo , qui ita planus eft ac nudus , omnique gramine 
ac planta deftitutus, ut per hanc filvam ambulantes 
facile aberrare poffent: fimili quoque modo in Java, 


w 


Celebe , & aliisinfulis Molueeis crefcit; n- -+ 


. , Ufus. Plurimum præbet:hæc arbor ufüm rei-domef- 
ticæ; primo enim tenera nec explicata folia exfic- 
cantur , & affervantur, quæ loco papyri atque ad fru- 


-€us minores obvelandos, = eng ono mittuntur, 


adhibentur , facile enim explicantur, atque ad lubitum 
iterum. convolvuntur , hauftra inde etiam facile , qui- 
bus aquam hauriunt , confici poffunt , fi radii colli- 


gantur. Macaflerenfes plus moliminis adhibent, qui 


juniora ac convoluta in tepida macerant aqua, ac fo- 


Ji exficcanda opponunt, quz fere ficca per lapidem 


adeo terunt ac fricant, ut polita ac -glabra i - Pa- 
pyri Sinenfium fint, atque hifce involvunt Tabacum 
in minuta fruftula confeiffum ; pretiofum ‘eorum. fuf- 


LU 


“‘Externum lignum ob corneam ac duram ejus fub- 


ftantiam a Malaicenfibus & Javanis adhibetur pro ma- 
nubriis telorum miffilium , que tragule dicuntur, 
conficiundis, quem in. finem ob ejus duritiem ac fir- 
mitatemi optime conducit: Inter elaborandum pru- 


denter tractandum eft , quum plures emittat fpinulas ;' 
. ac periculofum det vulnus; fi per longitudinem fin- 


datur, in magna facile diffilit ramenta , fi-vero trans- 
verfim diffecetur , durum eft ac corneum. Juniora fru- 
tefcentis adhuc arboris folia multo meliora predi- 
&os in ufus funt, quam adulte arboris, ac diu quo- 
ue durat , antequam ex frutice fit arbor. Siccata folia 
funt albicantia feu ftraminea, ac, fi fuerint complicata, 
diu affervari poffunt , fed fi in ufum adhibeantur , per 
noétem rori exponuntur ‚ut fiant lenia. ` 


Ex: foliis porro Saribi folis umbracula feu umbellæ 
conficiuntur , ac ampla flabella , tumque radii ad finem 
colligantur, ac petiolus ab acutis depuratur dentibus 
feu mers pro manubrio infervit. Incolz Ome fin- 
dunt Saribi lignum pro longis afferculis , atque ad tigilla 
illud adhibent pro :dium tegumentis : Non lubenter ta- 
men hanc concidunt arborem , quum plurimum fuas re- 
cufent fecures. Fragmenta inde diffecantur, que ma- 
num fata, pollicem craffa , queque nigra ac polita funt 
inftar Laburni ligni, hec eleganter itidem funt varie. 
gata, ex flavis venis contexta, & apta pro ciftulis for- 
SELMA á mandis, 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. /. 43 


boom, en alfe gebeel open flaan , fluitenfe baren kring , 
waar in zy mede van dezelve verfchillen; tu[fcben de tak- 
ken, wit eenige boozen, of fcbeutjes, komen voort dunne 
en roodagtige fleelen , nederwaarts bangende , omtrent drie 
voeten lank, en daar aan waffen na bet knoppige bloeizels 
ronde vrugten, qualyk zoo groot , als een mujquets-kogel , 
‘bangende ydel en aan bogtige fteelen, met bosjens by mal- 
kander , by naa als de kromme vingers aan de rotttang-trof= 
zen > boog-geel , dog febielyk fwart werdende , zòo dat men- 
ze den eenen dag altemaal feboon-geel ziet, en den naaft- 
volgende fwart, zonder eenig overblyfzel van de woorige 
-Koleur , voornamentlyk als men de afgefneden troffen op- 
bangt, en zulke troffen , met goud-geele vrugten beladen, 
bangen "er verfcheiden rondom de kruin , makende een cier- 
lyk aanzien, dog de fwart gewordene vallen ligt af; van 
binnen leit een ronde korrel of nootjen als een pijtool-kogel , 
met een klein fpitsjen aan bet eynd, dat onder den fteel 
Staat y; bedekh met een droog en meelagtig vleys ` voorts 
leit "er , onder een fwarte boutagtige Schaal. een witte en 
harde korl , dog die is niet eetbaar. Zoo lange als deze 
boom nog een firuik is , zoo zyn zyne takken op den rug ge: 
wapend met dunne en lange doornen , als een Sagu-[iruik, 
dog wat flapper , en korter, aan de oude takken ziet. men- 
ze niet , bebalven de korte dikke doornen , die langs de 
kanten j als een zage, flaan , bruin of fwartagtig van 
koleur ; De:wortel is als die van den Pinang -boom, te 
weten uit enkele dikke vezelingen gemaakt. 

Naam. Ik beb dezen boom int Latyn genaamt Saribus, 
naa 't Maleytze Saribü , gelyk by ook in’s Macaffers biet. 
Op Ternaats Wocka , een naam gemeen met den wil- 
den Lontar. In ’t Favaanz Saligi, op Baleits Sami. Aan- 

aande de plaats; by waft in zavelagtige en vogtige plaat- 
Sg of — , en niet in moerallige , gelyk den Sagu- 
boom , dog by kan mede op drooge plaatfen wel voortkomen, 
jaa zelfs in "t gebergte, op ^t Eylant Amboina beeft men 
bem niet; en maar weinig op het naafte Eyland Oma, en 
aldaar ook in ’t gebergte 3 groote bo[Jcben “daar. van vint 
= op -— ót aie d omtrent Mi m. op dem 

ooten za ont, die zoo effen en-kaal , of zonder ruigte 
is „ dat men in dit bofcb wandelende y wel Aem e 
de , desgelyks ds és men bem mede op Fava, Celebes, en 
andere Molukze-Eylanden. - > ve sadidzs ED 

Gebruik. Van dezen boom beeft men veelderley gebruik 
in de bilisbouding , als voor eerft de jonge en nog niet uit- 
gebreide bladeren werden gedroogt „ en bewaart, zy die- 
‚nen voor pak-papier , om alderhande kleine vrügten daar 
in te winden, die men ymand toezenden wil, want zy 
laaten zig uitrekken , en naa believen weder t'zamenrollen , 
men kan "er ook met een vaardigbeit fcheppers af maken, 
als men de flraalen t'zamenbind , om water mede tefchep- 
pen. De MacafJaren doender wat meer moeiten toe, nemen» 
de de jonge en ongeopende bladeren, dieze in warm water 
fleeken , en r in de Sonne ten naaflen by droogen , 
mitsgaders als dan met een [leen 300 glad wryven, datze 
worden: als Sinees-papier, en bier in rollenfe baare kleen 
Geelen baar. koftelyk-reukwerk , Dupa, en an- 

ere dingen meer: "E 

‚Het buiten[le bout wert , wepens zyne hoornagtige 
of barde fubftantie, van de Maleyers en Favanen 
meel gebruikt om Deelen tot toranen of werp/pieszen 
daar van te maken, waar toe bet , wegens zyme flyvig- 
beit „ zeer bequaam is: maar in bet werken moet men bet 
voorzigtig bandelen, want bet /plintert magtig , en maakt 
een gevaarlyke quetfuere, fplytende zeer ligt in de lengte 
met groote fplinters , maar in "t overdwers kappen is bet 
bardt en boornagtig. De jonge bladeren van den ftruik zyn 
veel beter om te handelen „en tot bet voorfchreve gebruik te 
laaten dienen, als die men van den boom neemt, em bet 
loopt ook al lang aan eer den ftruik eem boom wert; de 
gedroogde bladeren zyn witagtig , of ftrooverwig , en kon- 
nen t'zamen gevouwen lang bewaart worden , en als menze 
gebruiken wil „ zoo legt menze van te vooren een nagt in 
den douw , op datze lenig worden. 

Voorts uit de bladeren van Sariboe maakt men Sonne- 
Jcbermen , en breede wayers , werdende de ftraalen met de 
eynden t'zaamen gebonden, en den jleel, van deze fcberpe 
tanden wat zynde gezuivert , verftrekt voor bet band-vat- 
zel. De Inlanders op Oma fplyten bet bout van. Sariboe 
tot lange latten, en gebruikenze tot fparren aan bet dak-. 
werk baarer buizen; dog zy komen ongaarne tot bet kappen 
van dezen boom, om dat by bare-bylen zeer ligt doet uit- 
Jpringen: men kan "er flukken van bekomen , die een band. 
breed y een duim dik, en zoo [wart en glat zyn als ebben- 
bout , ook "m gevlamt , met geele adertjes , en dienftig, 

2 om 


f 


t4 


mandis , fortiter autem fricari ac poliri debent, ante- 
quam fint glabra ac fplendentia. — : 

Huic arbori affinis quoque eft Licuala , in Macaflera 
erefcens , que femper eft fruticofa ‚ac nunquam in ar- 
borem- excrefcit, folium itidem adeo eft extenfum ‚in 
minores tamen ac latiores divifum quam Saribus, in 
duodecim nempe aut ee radios , qui iti- 
dem ad centrum feu pediculi finem funt divifi, ad fi- 
nem late ferrati ac quafi abrupti, qua in re cum Lon- 
taro filveftri conveniunt, Folium ejus in diametro tres 
eireiter pedes amplum eft, ac radii adeo profunde funt 
incifi, ut nullus conjungatur: qui character in Licua- 
la folummodo obtinet. Pediculi feu ramificationes digi 
tum minorem fant craflæ, ad margines leviter fpinotæ, 
fed non pungentes; multum in Borneæ plaga Orientali 
crefcit in Sabure Provintia, uti & in regionibus Man- 
daræ,& Celebis ; atque ejus folia adhibentur uti fupra 
de Saribi foliis fuit dictum, ad obvolvendum Tabacum 
& Dupam. In Java ac Mandura eadem quoque Inveni- 
tur planta nomine Saribu nota, que humilem habet 
truncum, cubitum altum ac crus eraflum ; tam altz au- 
tem arbores inftar Ceramene Saribi ibi non occur- 
runt, inveniuntur autem ille in Baly ac Jave parte 
Orientali. oe 


In Rumpbii appendice bec adduntur. 


In Horti Malab. part. 3. Fig. 1. mira defcribitur ar-, 
bor Codda-Pana , Latinis Palma Indica Montana, Por- 
tugallis Arbore de Sombreiros vocata, quz quoad folia 

magnam cum Saribo noftra habet convenientiam , il- 
liusque coma frugifera cum noftra Sagow arbore con- 
venit , verum ab utrisque tantum differt, ita ut diver- 
Sa fit habenda fpecies. 


EXPLICATIO 


Quz exhibet Corypham foliis radiatis‘, Saribum Rumphio di- 
? Cam , & Cap. 8. defcriptam. - * ž 


OBSERVATIO 


uam proxime convenit cum Codda-Panna 
H. Malab. Tom. 3. È 1. ad 12, cujus Synonyma dedi in Thef. 
Zeyl. pag. 181. que in Hort. Cliff. p. 482. vocatur CORYPHA 
frondibus “sa i P ES plicatis , interje&o digitis filo; 
wë in Royeni Fl. Leid. Prodr. p. 4. l 

* 


SaRIBUS hec 


| Li CUALA ARBOR in Rumphii Auttua- 
rio, capite Quinquagefimo quinto, latius 
fequenti defcribitur modo. 5 


E 


Hac eft Saribus Pumila lib. 1. fupra breviter defcrip- - 


ta, dum autem poftea anno 1694. in vicina nobis Boe- 
ro inventa fuerit , exactiórem ejus tradam defcriptio- 
nem: Truncum gerit ulnam circiter altum, vix bra- 
chium craflum , in articulos divifum inftar Nibi feu 
Pinangz Silveftris, lignum vero ejus non eft durum. 
Superius hic truncus in fex dividitur ramos, quorum 
quisque fex ulnas eft longus, vix digitum eraflus , trian- 
gularis , fuperius plano infculptus ulco, inferius dorfo 
plano, inferior autem. ejus dimidia pars ad margines 
angulares acute ferrata eft , dentesque feu E 
aréte jun&z funt, quisque ramus ad fummum folium 
p expanfum , atque in radios divifum , qui omnes ad 


hum ortum feparantur. Laterales hi quatuordegim ra- fi 


dii funt angufti & non ultra tres digitos lati, fuperius 
obtufi & quafi difrupti, nervis conftantes quatuor longi» 
tudinalibus firmis, qui inferius concurrunt ; medius vero 
radius peculiare videtur conftituere folium, viginti qua- 
tuor immo feptem fzpius pollices longum fuperius pe- 


dem latum, tredecim ac quatuordecim longitudinales 


gerens coftas , quarum una fuperiore & altera inferiore 
rotuberat parte „unde folium inftar charta complicari 
teft. In fene&ute Majang feu furculus oritur tam 
gus ac rami, qui inferius vaginis quibusdam eft ob- 


volu- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput VIII. 


om kleine kofferties van te maken, maar xy koften of ver- 
ey/chen een flerk boenen, eer menze glat krygt. 

-Tot dezes booms maag [chap kan men ook brengen de Li- 
cuala , op Macaffer wajlende, "t welk altyt een firuik 
blyft, en nooit een volkomen boom wert, bet blad is mede 
zoo uitgebreit, dog in minder en breeder ftraalen dan de 
Saribu, te weten in twaalf „ of veertien, dewelke ook ge- 
fcheurt zyn tot bet centrum of hooft van den tak toe; aan 
de eynden breed gezaagt , en-als afgebrooken, waar in zy 
met de wilde Lontar overeenkomen. Het blad is in zyn 
diameter fchaars drie voeten breet; en de ftraalen zyn zoo 
diep gefneeden , dat daar van geene aan den anderen bangt, 
welk kenteyken de Licuala ook maar alleen beeft. De 
fleelen of takken zyn een kleine vinger dik , aan de kanten 
een weinig gezangt » dog niet fteekende. Zy waft veel op 
Borneos Ooft-kant in de Provintie Sabure , als mede in de 
landen van Mandar op Celebes „en zyne bladeren werden 
gebruikt, als boven. van de Sariboe is gemelt , tot bet be- 
winden van Tabak en Dupa. Op Fava en Madura is mede 
dezelfde plante , dog alleen onder den naam van Saripoe 
bekent , om datze een lage ftam krygt, van omtrent een 
cubitus boog , en. een been dik, dan zulke booge boomen, 
als den Ceramfchen Sariboe y beeft men aldaar niet , dog 
vintze nog al op Baly, ende de Ooft-kant van java. ' 


In de Appendix van Rumphius wert dit "er bygevoegt. 


In bet derde Deel van de Hortus Malab. Fig. 1. wert 
een wonderlyke boom Codda-Pana , in’t Latyn Palma In- 
dica Montana, by de Portugeezen Arbore de Sombrei- 
ros genaamt , befchreven „ dewelke voor zo verre zjn blade- 
ren betreft , met onze Saribus groote overeenkomft beeft , en 
deszelfs vrugtdragende kruin komt met onze Sagou-boom 
overeen „ dog verjchilt van beide zoodanig , dat ik bem voor 


` een byzondere zoorte boude, 


O UYTLEGGING 


Pande Achtfte Plaat. 7 


Dewelke verbeeldt de Corypha met geräaderde bladeren, dewelke 
Saribus van Rumphius genaamt, en op bet 8. Capitt. befebre- 


AANMERKING 


Deze Saribus komt zeer naa met de Coppa-Panna H. Malab. 
derde Deel Tab. 1. tot 12. over een, welkers benaminge ik ge- 
geven beb in myn Thef. Zeyl. pag. 181. dewelke in de Hortus 
Cliffort. pag. 482. CORYPHA frondibus pinnato-palmatis , pli- 
catis, interjeêto digitis filo genaamt wert, als mede in de Fl. 
Leid. Prodr. van A. V. Royen pag. 4. 


De Licuala-Boom wert in het vyf-en-vyf- 

tig fle Hooftftuk van het Auttuarium van 

_. Rumphius op de volgende wyze verders 
 befchreven. > 


Dit is een Saribus Pumila boven hb, 1. befcbreven , 
dog dewyl by anno 1694. mede op ons naabuurig Boero ge- 
wonden is , zoo zal ik bem wat uitvoerlyker befchryven. 
Hy gewint een flam omtrent een adem boog en [cbaars een. . 
arm dik, in leeden verdeelt als Nibun of wilde Pinang , 
dog van geen bard bout. Boven verdeelt by zig in 6. take 
ken, yder 5. en 6. vademen lank en fcbaars een pink dik, 
driexydig , boven met een vlakke gent , beneden met een 
vlakke rugge, dog de agterfte belft van deze tak, is aan 
de twee kanten fcberp gezaagt, en de tandjes of doornen 
Baan digt by malkander , yder tak draagt een uitgebreid 
en in Ys. ftraalen gefpleten bladt , allg van malkander 
afgezonderd tot den agterften oor/pronk toe. De 14. zyde- 
raalen zyn [malen niet boven 3. vingers breed „vanvoren 
stomp als fchielyk afgezaagt, en met vier flyve zenuwen 
in de lengte die agter 'zamen ftooten. De middelfte ftraal 
Schynt een byzonder bladt te yn 24. en 27. duimen lank, 
van voren een voet breed , met 13.en 14. ribben in de leng- 
te, waar van de eene aan de bovenfte en de andere aan 
de onderfte zyde uit/teekt , waar mede bet bladt kan gevou- 
wen werden als Papier. In zyn ouderdom krygt by een 
Majang of uit/pruitzel zoo lank als de takken , en na bin- 
nen toe met eenige /cheeden bekleed, uit de voorfte derzelve 
komt een enkelden Deel voort , die in vyf kleindere , = 

; eine 


4 


"T"-———— u 


Tað. vur. 


G 
SE 


Tom... 


N 
LEP a E > 


m 
EED 200 
POO gà à tn 


AE ll Mh 


Ste, 


Wipe 
7 UWA 
LES 


2 


77 
P 
Sa 


——— 


ét Ca”. 
A "me - 


MAAL ETTEN en 


- —— M — 


en 
RER 
L Gs RR 
CLL RZ 


ito 
GAL 


Ich 


277 
7 


2 Ge 
G AUD 
SP) 
E LL GIL 
= Get LV LL 


Zd da 


tip 
LUM 
n 


1. Boek. VIII. Hoofd/t. 


volutus, ex ejus fummo fimplex oritur caulis, qui in 
quinque alios dividitur minores, manumcirciter longos, 
hi tribus in ordinibus viridia habent capitula, que in 
parvos explicantur flofculos, in tria acuta petala divi- 
fos, uti Pinangz flores, Poft hos fequuntur fruétus , 
Lauri fructibus fimiles ac tant magni, rotundiores ve- 
ro, quique etiam pericarpio infident tripartito inftar 
Pinange, longum per tempus virides, dein fufci feu 
nigricantes,.qui nucléum continent oblongum, du- 
riflimum longitudinaliter ftriatum. In Macallara plu- 
rimum fruticofa eft, dum multum ibi vexatur, ac ra- 
ro hinc ibi dat fructus , nifi in fumma fenectute. 

Nomen. Boeronenfes eam vocant Koal , quoda Mac- 
caffarenfibus deduxerunt, übi proprie Licuala voca- 
tur. 

Locus. In Macaffara & Celebes parte Orientali in- 
venitur circa Tambocco, in Boero quoque & regione 
Wayfama. ri cc JA 

Ufus. Plurimus ejus ufus eft, quod ex anguftis ejus 
foliis fiftule formentur ad Tabacum fumandum. Me- 
dius ac latiffimus ejus radius adhibetur ad fructus alias- 
que domefticas res involvendas, uti alias cum Wocka 
Wocka foliis agitur. Trunci lignum raro adhibetur 
nifi ad vulgares afferculos , dum album nec durabile 
eft. Ad 'Tabaci fiftulas folia ufürpantur non viridia, 
fed primo aque immerguntur, dein foli exficcantur , 


tandemque glabra poliuntur lapide fupra ollam cale- 


factam, extenfa , tum funt eleganter alba ac glabra. 
Inter fugendum levis fentitur acredo, amatores au- 
tem fiftule dicunt bonum ‘hoc effe attributum, dum 


‚acredinem difeifi & comminuti non ita perfentiant 


Tabaci. - | | ; 
ERLLICEKTIO 
uos Tabule None, | 
Que exhibet Corypbam foliis palmatis, que LICVALA Rum- 

phio dicitur, I ið EINE: 
A. Fruium. ^ B. Officulum denotat. 


LE LO 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. . 4g 


Kleine band lank verdeelt zjn; deze dragen in. ryen groene 
knopjes en daarop kleine bloempjes in drie Liter verdeelt, 
gelyk bet bloeizel van Pinang, Hierop volgen de vrugten in 
de grootte van Bakelaren , dog wat ronder , en yder Staat op 
een voetje in 3. fpitfen verdeelt gelyk de Pinang , lange tyd 
groen , ten laatjten hoog-bruin, binnen met een lankwer- 
bige korrel, zeer bard, en in de lengte wat geftreept. Op 
accaffar blyjt bes meeft een firuik , dewyl bet aldaar geen’ 
ruft beeft „ en ook daarom zelden vrugten voortbrengt , die 
bet dan nog evenwel alleen in zyn hooge ouderdom vertoond. ` 


“Naam. De Boeronefen geven bem den naam van Koal 
den welkenze van de Maccaffaren geleerd hebben , daar 
zyn eige naam is LICUALA. 

Plaats. Men vind hem op MaccafJar , en aan de Ooft- 
zyde van Celebes omtrent Tambocco > 0p Boero in bet 
-— ST ze. BAL? 

ebruik. Zyn meefte gebruik is dat men wit de 

Straalen des blads Bonkoffen maakt, tot bet Tabak Cea 
De middelfte en breedfte ftraal wert gebruikt om alderbande 
vrugten en goed daarin te winden ; gelyk men anders met 
Wocka Wocka bladeren doet. Het bout: des ftams wert zel- 
den gebruikt tot flegte latten , dewyl het wit en niet dura- 
bel is; tot de Tabak-Bonkoffen neemt men de bladen niet 
qu s maar dompeltfe eer{t in beet water, droogtzein de 

on „en liktfe als dan met een gladde Steen op een beetge- 
pos Lad ebreid, zoo werdenze fchoon wit en efen. 

en gevoeld "er int zuigen een kleene fcberpipbeit- yan. 
dog de liefbebbers vant ron zeggen CH p goede ey- 
gen/chap zy om de flerkte van den gekerfden Tabak zoo zeer 
miei te gevoelen. + e 


UYTLEGGING 
Van de Negende Plaat, — ^ 


Dewelke vertoont de C oving: 
LICUALA van Rumphius dan i m em e 
4. Wyft aan de Vrugt. B. He Zaadt-korreltje. — — 


M 
ve 


TAA AA in í 


GAPUT HÓ NUM. 


Lontarus Domeftica , Palma Vinaria prima, 


Jive Jagarifera, Lontar. 


Cap. I. fuit actum , eft viniferarum, inter quas 


da Calappi arboris perfona habenda eft, ob multipli- 
cem ejus ufum ac utilitatem, immo tamquam ejus fa- 
trapes, ut ita dicam, habenda; dum plerumque tales 
occupat locos, in quibus Calappus haud prefens eft. 


In Amboinz Provintia plurimum eft exotica, excepto . 


uod hinc inde in vicinis infulis quedam obfervate 
uerint , ac multos fibi affines in Amboina relinquit, 
unde nec eam preterire potui , atque hinc ea adducam, 
quz pauca in ea obfervavi, vel aliorum relatione ac- 
cepi & addidici. nam itaque Viniferarum Palma- 
rum hanc habemus , non.ita acfi nihil aliud nifi vinum 
exhiberet , hec enim zoue ac fubfequentes fpecies 
fuos producit fructus uti Calappus , qui nuces vo- 
cantur, fed quod ejus vinum ac faccharum preci- 
uz funt partes, quas profert. In filveftres ac dome- 

icas dividitur fpecies , domeftica iterum in marem ac 
feminam, quz hujus capitis materies erit, ac primo 
feminam d cribemus, quz vulgatiffima ac notiffima 
eft. ; 


$ 


nanga altior, utrifque vero cra 


rem Calappo effe intellexi. Ejus truncus infra eft co- 
niformis , h. e. mox fupra radicem duos craffus eft 


prs qui fenfim anguftatus in pedis craffitiem de- 


nit, in annulos quoque divifus , remotiores tamen 
quam in Calappo , nec ita notabiles, qui atro-viridem 
ac mufcofum gerit corticem, excepto fi glabrior fit 
factus per quotidianum Tiffadorum adfcenfum: Rami 


itidem in vertice locantur, in circulum difpofiti , intri- 


cati 


| Leer Palmarum Indicarum ordo, de quo fupra 


Lontarus femina eft re humilior ac Pr. 

ior: Hifce in regio. 
nibus non eft excelfior viginti quinque vel triginta pè- 
dibus, in aliis autem regionibus haud multo himilio-- 


` plurimum excellit Lontarus , que "Tote fecun- ` 


FIK HMOOBDSTUK | 
Jacrr-Boom: ofte cerfte Wyngevende 
d PaLm- BOOM. 


Cap. 1. gemelt, is de wyngevende, en onder de- 

welke wel meeft witmunt den Lontar-boom, die 
men billyk voor een tweede perfoon "bouden mag van den 
Calappus-boom , wegens zyn veelvoudig gebruik en nuttig- 
beit , ja wel voor deszelfs Stadhouder , 1 by gemeene- 
lyk zoodanige plaatzen bezit, daar de Calappus-boom ab- 
ent is. In de Amboinfebe-Provintie is hy wel uitlandigft;. 
dan dewy} egter bier en daar eenige gezien, en op de na- 
buurige Eylanden gevonden worden, en by ook veele van 
zyn maagfchap in Amboina heeft , zoo beb ik bem niet kone - 
nen ven gaan; boewel ik my bebelpen moet met bet gene 
ik aan die weinige gezien, en uit bet relaas van andere 
geboordt en geleert hebbe. Wy flellen bem dan tot de 
eerjie onder de wyngevende Palma, niet als of men an- 
ders niet daar van hadde dam wyn, want by, ende de 
volgende zoorten zoo wel vrugten dragen, als den Calap- 
pus-boom , die men nooten noemt , maar om dat de wyn en 
zuiker de principaalfte deelen zyn, die daarvan voortko- 
men. Wy verdeelen bem mede in tammen , en wilden Lon- 
tar „den tammen wederom in manneken en wyfken ,'t welk 
de materie van dit- Capittel zal zyn, en voor eerft zullen 


D tweede orden van den Palma Indica, bier boven* 


` Wy befchryven bet wyfken als bet gemeenfte, en meeft be- 


kent Zynde. 

Lontar, *t wyfken is een boom wat lager „ als den Ca- 
lappus , en booger dan den Pinang-boom , dog dikker , dan 
die beide; in deze landen niet hooger dan vyf en twintig 
a dertig voeten, maar in andere landen, verftaa ik, dat 
by niet veel lager is dan de Calappus-boom; de [lam is be- 
needen kegelvormig , dat is flraks boven de wortel ruim 
twee voeten dik, en dan allenskens toefmallende, of [mal 
toelopende, tot de dikte van ruim een voet, ook in leden 
verdeelt, ‚dog wyder van malkanderen, dan die van den 
Calappus-boom , ep ook zoo kennelyk niet, hebbende eem 
donker-groene, en mosagtige Jcbor[fe , dan dewelke. glat 
werd m bet dagelykze opklimmen der Tiefferaars: de tak- 
SE a ken 


46 HERBARII AMBOINENSIS 


cati tamen, quidam enim obliqui, alii ere&i, alii ad 
latera ponuntur , ita ut tali modo globofum efforment 
caput; Unusquisque ultra, quatuor pedes eft longus, 
ac planior eft quam Calappi ramus , fupra paululum 
excavatus, ac duobus acutis marginibus, qui tenues 
continent inftar ferre dentes , initructus, non ita ta- 
men glaber ac fplendens uti in Calappo, hinc inde 
quoque dependet ramus, ita ut Lontari truncus non 
adeo fit glaber ac zqualis. Quisque ramus feu pe- 
tiolus magnum rotundum ac radiatum gerit folium, 
quatuor circiter pedes longum, & in feptuaginta aut 
o&tuoginta divifum radios, uti ftellis vel foli appin- 
guntur, quique in orbem explicantur atque Umbellam 
hinc referunt. Radii inzqualiter funt fifli ac fibi etiam 
diffimiles, medii enim funt longiffimi ac minus excifi, 
totumque fere claudunt circulum, totum autem fo- 
lium eft durum ac glabrum inítar membranz , obfcure 
virens , ac radii anteriore parte funt obtufi, acfi abrupti 
eflent , quisque radius in medio firmum habet ner- 
vum, & ab utraque parte inter accumbentes . plicas 
duos minores, qui omnes in unum circulum, qui in 
folii bali confpicitur, uti in rota omnes radii in mo- 
diolum terminantur , definunt. Recens ac tenerum fo- 
lium eft complicatum & longum cornu, feu fpiculum 
in medio vertice progerminans, externe obícure vi- 
rens, interne albicans, qui albidus color remanet, 
licet fit explicatum , inter ejus plicas filamenta quz- 
dam confpiciuntur, quz fenfim decidunt. Folium ip- 
fum ex duobus tenuibus componitur cuticulis, inter 
quas caro pauca viridis locatur, ita ut hz euticule fe- 
arari poflint, ac loco papyr! atque alios in ufus adhi- 

eri. Inter inferiores verticis ramos alter craflus 
provenit caulis feu pediculus, qui acuminatam habet 
vaginam, uti in. Calappo , . fed ‚magis triangularem , 
quzque dehifcens in tria craffa expanditur folia. In 
hac confpicitur primo facculus ex tenui contextus 
pellicula, in quo verum florum rudimentum contine- 
tur ex unico fimplici conftans pediculo , qui in varios 
minores dividitur, fed a Calappi floribus differt paulu- 
lum: ad Petiolorum enim extremitates fex feptemve 
confpiciuntur capitula feu tübercula, ex quibus fructus 
progerminant , qui fere totum:petiolum cum lateralibus 
occupant, ad cujus extremum modo fpatium duorum 
digitorum remanet, qui veri funt flores mafculini; 
petiolus autem medius pollicem circiter craflus eft, 
ita'ut hic racemus viginti vel viginti quatuor proter- 
re valeat fructus, quod Calappi racemus non efficit, 
talesque racemi plerumque duo tresve fimul , ad fum- 
„mum autem fex oétove in una confpiciuntur arbore, 
unus tamen altero femper adultior ac major eft. No- 
tandum quoque eft, feminam fimiles quoque petio- 
latos proferre flores, quales poftea de mare defcri- 
bentur, fed femel tantum per vitam, antequam ve- 


ros dat frudus. 


Fru&us eft nux fiuiilis Calappo; fed minor ac rotun- 
dior , magnitudine capitis infantis , ex rotundo-trigona, 
utrimque comprefla, ac praterea fovea a faperiore 

arte impreffa , poftica autem junéte funt orbiculo 

eu caliculo, qui ex fex componitur fquamulis , ac 
major & craffior eft quam in Calappo, hicce orbiculus 
alii infidet caliculo ex quinque fquamis confecto, qui 
racemo-fixus manet, atque hee nux longitudinaliter 
ftriata eft, ac color ejus in junioribus viridis ex fu- 
fco ftriatus, in adultioribus autem ex fufco nigricans, 
fave refle&ens, prefertim in anteriore cjus parte, in ve- 
tuftifima autem ac decidua nuce eft fufcus, fub ex- 
trema pellicula- fungofa ac fibrofa caro locatur in ju- 
nioribus albicans , uti in Calappi nucibus , in adul- 
tioribus lutea, .ac ita fuccofa, ut exfugi , vel exprimi 
poffit , multis conftans fibris, uti in Mange fructu, 

uzque nucleis neza funt. In vetuftiffimis caro hec 
ubftantia eft ficca ac fibrofa, tenuior tamen quam in 
Calappi nucibus , gua Cairo vocatur: In quovis fru- 
tu tres occurrunt nuclei, magnitudine femi-adulte 
Mange, feu ovi Anferini, paululum compreffi inftar 
fcroti Hircini , intus duobus protuberantibus feptis 
divifus eft hic fructus. Putamen craffius eft ac Calappi 
‘Tampurang, verum non nigrum fed grifeum ; Annexe 

utaminis aut folliculi fibre adeo coherent, ut fepa- 
rari nequeant, ac proinde numquam poliri poffunt. In 
juniore nuce putamen eft adeo molle, ut in fuperiore 
parte digito perforäri poflit, atque in hoc tunc con- 


tinetur albicans, mollis , & aquofus nucleus, cum pau- 
S TUS ca 


Liber I. Caput IX. 


ken ftaan mede in den top, en by baren oor/pronk rondom 
in een kring , dog verwerdt door malkander , zommige ter 
zyden uit, zommige /chuins, en zommige opwaarts , ma- 
kende met de bladeren een ronden bol, yder is lank ruim 
wier voeten , en wat platter dan die van den Calappus- 
boom, boven een weinig witgebold , met twee fcherpe ran- 
den „daar fyne tanden aan jtaan , als een zage „dog zo glad 
nog glimmend niet als aan den Calappus-boom , ook bier en 
daar een afbangende tak bebbende „zoo dat de Lontar-flam 
zoo glad, en effen niet en is: yder tak draagt een groot , 
rond, en gejternt bladt „omtrent vier voeten lank, en ver- 
deelt in zeventig of tagentig Jiraalen , gelyk men aan de 
fierren , of zonne fchildert „en die zig in de rondte uitbrei- 
den , midsgaders wel een zomberere of zonne-fcherm gely- 
ken. De rósti zyn ongelyk gefneeden , en onder malkan- 
der ook zelfs ongelyk , want de voorfbe of middelfte aan ’t 
blad zyn de lang fle „en minft gefneeden , en fluiten bykans 
een volkomen kring, zynde bet gebeele bladt zoo Ju als 
perkement „glad en donker-groen , ende de ftraalen zjn van 
vooren ftomp , als waarenze afgebrooken , yder ftraul beeft 
in de midden een flyve zenuwe, en te wederzyden in de 
tulfchen leggende plooyen twee mindere, welke alle op een 
cirkeltje,’t welk aan ^t einde van de tak ftaat, gelyk aan 
een radt alle de [paaken in de velge , nave , of dompe „ V2a- 
men komen. Het jonge bladt is mede een t’zamengevouwen 


langen boorn, fcbeut , ofte pyl, eu altydt in ’t midden der 


kruin voortkomende , van buiten donker-groen, en van bin- 
nen witagtig „welke witte coleur bem ook nog byblyft , als 
bet Hat al witgebreit is, en tuffchen de ployen ftaan eenige 
lange draden , die metter tydt afvallen. Het bladt zelfs ts 


van twee dunne velletjes gemaakt , tu[Jcben welke een wei- ` 


nig groen vleys legt, zoo dat men deze velletjes van mal- 
kander kan afjcbeiden, en die dan tot papier, en ander ge- 
bruik laaten dienen: tujjchen de onderfte takken, van de 


kruin komt een andere dikke fleel-voort , dragende een ` 


toegefpitfle boze of fcbede gelyk den Calappus-boom, dog meer 
driekantig, en dewelke fplytende zig ook in drie dikke bla- 
deren-verdeelt: daar in ziet. men dan eerft een zakje vaneen 
dun buideken gemaakt , in "t welke legt bet regte bloeyzel 
uit een enkelden fteel beftaande , die zig in verfcheide tak- 
ken verdeelt „ dog oan "t Calappus-blbeyzel wat is verfchil- 
lende; want aan ’t agterfte van yder fteel ziet. men. zer df 
zeven knoopen „of wratten , waar uit de vrugten voortko- 


„men, en fcbier den geheele Steel‘, of bet zyde-takje be- 


flaan, blyvende aan baar voorfte maar een einde van twee 
duimen lank, "t welk bet bloeyzel wil zyn, en baren booft-. 
Deel is omtrent een duim dik; zoo dat dezen-tros wel twin- 
tig a vierentwintig vrugten kan voortbrengen ,'t welk den 
Calappus-tros niet en doet, en zulke troffen ziet men in 't 
gemein twee a drie of op `t boog ie zes en agt aan eenen 
boom te gelyks dog den eenen altydt groöter en volkomener 
dan den anderen: ook moet men weten, dat bet wyfje me- 
de diergelyk gefteelt bloeyzel voortbrengt, gelyk bier na 
van bet manneken zal gezegt werden, dog maar eens im 
zyn leven, te weten eer bet de regte vrugten geeft. ~~ 
De vrugt is een diergelyke noot gelyk een Calappus , dog 
kleinder en ronder , van de grootte als een kints-booft, uit 
den ronden wat driekantig , van agter en vooren wat gee 
drukt, en daar en boven van vooren met een kuyltje, met 
bet agterfte eynd’ bangenze vaft aan een fchooteltje, of bort- 
je, t welk uit zes. Tebubben gemaakt, midsgaders grooter 
en dikker is dan aan den Calappus-boom , en met dit bortje 
zittenze in nog een anderen kelk van vyf fchubben gemaakt, 
dewelke aan den tak vaft blyft , zynde deze noot in de leng- 
te fyn geftreept, en de coleur aan de jonge groen, met wat 
bruin gemengt , maar aan de volwaffene bruin-zwart , met 
een geele weerfchyn, en die wel meeft omtrent bet voor Be 


deel, maar aan de gebeel oude „ende afgevallene iffegraauw, — 


onder ^t. buitenfle velletje beeft men een voos en dradig 
vleys , aan de jonge witagtig , gelyk aan de Calappus-noo- 
ten, maar aan de éen e geel „en zoo zappig , dat men 
bet uitzuigen , of uitper[Jen kan, dog vol fyne draden, by, 
naa gelyk de Mangas-vrugt , en die ook aan de korrels vaft 
zyn. Aan de gebeele oude wert dit vleys tot een droog en 
bairig werk, fynder , dan dat van de Calappus-nooten , "t. 
welk men ook Cairo noemt. In yder vrugt vint men drie 
korls , zogroot als een half gewa[fene Mangas , of een Enden 
Ey, dog wat plat, en als de klootzak van een Bok, van 
binnen met twee uitpuilende naaden, waar naa de kern, 
mede als dubbelt werdt, de fchaal is dikker dan die van 
een Calappus- Tampurang , dog niet zwart, maar graat- 
agtig; de aanbangende vezelen van de bolfter of fchaal kan 
men noit t’eenemaal daar afkrygen, en dierbalven dezelve 
ook niet-polyfien. In de jonge is de gem. fchaal zoo week, 

Bed ' ads ^ e ee wa SA * wA = dat 


E 


I. Boek. IX. Hooft 


ea dulcefcente ac frigida lympha, que fimul forbilia 
funt, inftar Liplap nucis Calappi, que melius etiam 
fapiunt. In adulta putamen prediétum fit offeum uti 
& interior nucleus, qui tum WARE femi-pellucidus 
eft EN glaciei cerulefcentis, fed tum edendo inep- 
tus cit. 


Trunci lignum , quod exteriori cortici jungitur & 
tres digitos craffum eft, in juniore arbore albicat, in 
adulta rufefcit , craffis nigricantibus venis diftintum, 
durum, & corneum ac proinde transverfaliter fiffu ad- 
modem difficile, per longitudinem autem facile findi- 
tur,in vetuftiffima magis nigricatac poliri quodammodo 
poteft , quum etiam egregii fit coloris per nigricantes 
venas, quz inter ruffum decurrunt colorem: Tale 
autem lignum hic ad Orientem numquam vidi, fed 
intellexi obfervari in Indoftanis arboribus, uti & in 
ilis, quz in Cormandela ac Zeylana crefcunt. Inte- 
rior reftans medulla albicat, fungofa eft, ac brevibus 
conítans ex fibris: Radix craffior ac nigrior eft quam 
Calappi , non. adeo autem terre inherens , unde & 
Lontarus facilius per ventos disjicitur: Arbor hzc 
viginti vel viginti duos fi excreverit annos , fru- 
dus dat, ac de ea dicitur , quod ducentos attinge- 
re poffit annos, antequam moriatur, atque adeo ve- 
gete effe nature, ut disjectus truncus nova produ 
dat germina, quz deorfum fibras agunt.radicales, ac 
furfum novos progerminant truncos, qui fru&us etiam 

erunt, fed multo minores , quam vulgaris & or- 

inarie arboris. ` ` SN 


Anni tempus in Amboina numquam bene obfervare 
potui, quo maturos producat fructus, dum vix um- 
uam ac tarde ibi progerminent, maturosque femper 
fate aliis petere debui regionibus; intellexi au- 
tem per quosdam homines, in altioribus veteris Indie 
locis maturefcere a Julio ufque in Septembrim , qui 
zftivi ibi funt menfes, quum etiam fponte decidant , 
& in Zeylana a Cinghalenfibus, qui in ufum adhibent 
fubfequentem, diligenter colliguntur. ` 
Lontarus mas precedenti femine in omnibus fimilis 
, eft, & prope eam etiam crefcere obfervatur, folum- 
modo hac in re differens, quod nullos producat fru- 
&us, fed eorum loco a es ac rotundos julos florife- 
ros, floribus Soccum feu Typhe Europææ fimiles, fed 
hirfutiores ac ferefquammofos , manum vel paulo lon- 
giores , ejufdemque coloris , ac plerumque duo tales juli 
fimul progerminant, raro tres, atque hi juli peculiares 
& proprios füos habent flores, qui funt parvi & albi- 
cantes „ ex tribus fübrotundis Cochleariformibus con- 
ftantes petalis , qui ftamina intus habent quinque , qui 
in fquamis ad julos propullulant obliquo parallelo or- 
dine, grati odoris , fed tarde provenientes. Juli hi 
fine fru&u decidunt. Progerminant quoque uti in fe- 
mina, fed altiores in trunci vertice inter fummos ra- 
mos, ac nulli alii ufui inferviunt, nifi ignem exftru- 
endo loco funiculi igniarii. Lignum maris durius ac 
nigrius eft quam feminz , per longitudinem facile 
fiflü, durum itidem ac corneum, & transverfali- 
ter fiffu difficile, unde & facile vulnus infert illis , 
qui illud elaborant, per acuta ejus ramenta. Nul- 
lus ex hac arbore elicitur liquor , nifi defe¢tu ac quo- 
dam in morbo , uti infra indicabitur. Ex eadem cum 


femina oritur nuce, ita ut inter tranfplantandum & wyf 
in juniore atate diftingui nequeant, fed fimul illas 


excrefcere finunt, atque hine inde inter feminas unus 
alterve relinquitur mas, quia, ut dicitur, feminas im- 
regnat, ac fertiles reddit, ipfique vetuftiorum ar- 
rum trunci melioris funt ufus, uti in fubfequenti- 
bus porro demonftrabitur. fi 


“Nomen, Latine Lontarus domeflica tam femina , quam 
mas , & Fogarifera. Portugalli eam vocant Palmeira Bra- 


wa, h. €. Cocus Silveftris , fed nefcio unde , quandoqui- 
dem zque ac arbor KEE humanam requirit cultu- 
ram, vel eam fic vocare deberent, quum facilius proger- 
minet ac fponte totas efformet filvas. Belge eam vo- 
cant Fager-Boom & Palmeer-Boom. In lingua Indoftana 
plurima fortita fuit nomina, atque in Horto Malabarico 
Cap. 3. Fig. 9. nomine Malabarico dicitur Carimpana. 
Bracmanis Talatamado ;in Zeylana Talagaba : atque ex 
aliorum relatione intellexi, hanc quoque arborem Ma- 
labaris vocari Panamaran: Telingibus, que ejusdem 
linguz fpecies eft, Tatisjitu vel Tatimanu , o rd 
E renfibus 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


47 


dat menze van boven met een vinger doorhooren Kan , en 
daar in vint men dan een wit week en wateragtig pit, 
met een Weinig zoet, en koel water, ’t welk men 1’zamen 
kan opflobberen , even als het Liplap van de Calappus- 
noot, zynde ook van een beter fimaak. In de oude werdt de 
gem. fcbaal been-bard, als mede de binnenfte korl, die dan 
ook balf doorfchynend’ is, gelyk blaauwagtig ys , dog als 
dan niet meer bequaam , om te ecten. _. 
Het bout des flams, onder de buitenfte fcborffe, daar 
bet aan vaft en maar drie vingers dik is, is in de jonge 
wit, en in de volwaffene ros , met grove zwartagtige ade. 
ren, bart , en boornagtig , en dierbalven moeyelyk om over 
dwers te kappen, dog ligt in de lengte fplytende, aan de 
geleen oude is bet nog zwarter, en laat zig eenigzints po- 
yften, als wanneer bet ook fchoon van aanzien: wert dve- 
gens de zwarte aderen „die onder bet roffe daar door loopen : 
dog diergelyke bout beb ik bier om de Ooft nog nooit ge- 
zien , maar wel verflaan dat bet aan de Indoftanfcbe- 
boomen s. als mede op Cormandel en Ceylon zoodanig gevon- 
den wert. Alle bet refterende merg na binnen toe is wit, 
voos , en met korte draden gemengt; de wartel is zwarter, 
en dikker, dan die van den Calappus-boom , do geenzints 
zoo vaft-boudende in de aarde , en waarom den Lontar- 
boom ook veel ligter van de winden wert ompeworpen. De- 
zen boom moet twintig a twee en twintig jaren oud zn, 
eer by vrugten voortbrengt „en men zegt „dat by wel twee 
bondert jaren ouderdoms bereiken kan, als mede van na- 
tuure zoo Jet en vrugtbaar is , dat een omgevallene uit 
den fram weder nieuwe /cheuten voortbrengt, dewelke ne- 
derwaarts im de aarde wortelen febietem , en opavaarts 
nieuwe [Lammen geven, midsgaders ook vrugten dragen, 
boewel veel kleinder , dan die van den ordinaris boom. 
Haar zaizoen beb ik in Amboina noit regt kunnen on- 
derfcheiden, dewylze aldaar niet, of zeer langzaam dra- 
gen, en de rype vrugten beb ik van andere plaatzen ont- 
ieden moeten, dog uit eenige perfoonen verflaan , datze in 
de boven-landen van oud Indien p worden van Julius 
tot in September, "t welk aldaar de zomer-maanden Zyn, 
wanneerze ook van zelfs afvallen, en op Ceylon door de 


Singalezem, dieze tot bet naavolgende gebruik bei 
wel eben werden opgeraapt E" Heres 
Lontár, bet manneken is "t voorgaande wyfje in alles 


gelyk, en Ae onder en by bet zelve , alleenelyk daar 
in verfcbillele, dat by Zem vrugten draagt, maar in 
der zelver plaatze eenige lange en ronde fleerten , bet Mast. 
zel van Soccum of de Narrekolve, in ons landt, wel ge- 
Iykende, dog wat ruiger, en bykans [ebubagtig , een band 
of wat meer lank, zynde ook van de zelfde coleur en ge- 
meenelyk twee by malkander hangende, of zelden drie, en 
deze kolven hebben nog een bezonder of eigen bloeizel , zyr- 
de kleine witte bloempjes, uit drie lepel-vormige blaadjes 
kt , van binnen met vyf draatjes , ftaande op de 
Jchubbe aan de kolve, paralleel in febuinze rygen „ «velric- 
kende en langzaam voortkomende : deze fteerten vallen ver- 
geefs of ten onnutte af, xy komen mede voort in de kruin, 
dog booger dam oan wyfken, tulfchen de bovenfte tak- 
ken, en zyn nergens toe diens dan om vuur daar mede 
te bouden in plaatze van lont.. Het hout van ’t mannetje 
is harder en zwarter , dan van "t wyfken , in de lengte ligt 
Jpiytende, en insgelyks bart en boornagtig om dwers te 
kappen , ligt bezerende de gene die 't bandelen, en dat met 
zyne grove fplinteren: daar en wert geen drank uitgetapt, 
dan alleen by noot, of zekere ziekte, gelyk bier na zal ge- 
zegt werden; by komt voort uit deit, noote, met bet 
ken, zoo dat menze in ’t planten, en in haar jonkbeid 
niet onderfcheiden kan, maar laatze zoo met malkanderen 
aw , en men leid of gedoogt bier en daar eene onder 
e wyfkens , om datze (zoo men zegt) dezelve thaar 
zouden maken „als mede om dat bet bout van de oude ftam- 
men gebruikbaar is, gelyk in "t vervolg naader zal gezegt 
worden. 
Naam, Latyn Lontarus domeftica , tam femina, 
quy mas, & Jagarifera. De Portugeefen noemen bem 
almeira Brawa, dat is wilden Cocus-boom, ik weet niet 
waarom, vermits by zoo wel, als den Calappus-boom ge- 
bavent wert , of zy moeften bet doen „om dat by ligter voort- 
komt , en op zig zelven geheele bo[fcben maakt. Onze Ne- 
derlanders noemen bem Fager-boom, en Palmeer-boom, in 
de Indoftanfche tale beeft by veel namen, en wert in 
Horto Malab, Cap. 3. Fig. 9. in 't Malabaars genaamt 
Carimpana , in.’t Braminees Talatamado , op Ceylon Ta- 
lagaha, en uit pany TUN van andere beb ik verftaan, 
dai dien boom in 't Mallabaars ook biet Panamaran , op 
bet Telings Ct welk een zoorte van die taal is) Tarisjitu, 


48 HERBARII AMBOINENSIS 


renfibus Talawruxiam , ac Decanenfibus Taarki Dizaar. 
Fruétum autem peculiari nomine Malabari vocant Pa- 
nagay & Tsjargay. Ad Orientem nota eft Malaicenfi 
nomine Lontar, ac male in quibusdam libris Lantor. 
In Java dicitur Sualan, ac in Macaflera Talla , unde 
Spares sre Exercit. 158. Diftinät. 6. fuum Tal con- 

ecit. In Timora ac circumjacentibus infulis nomina- 
tur Colj. 

Potus inde collectus idem fortitus eft nomen ac Ca- 
lappi arboris, Latinis nempe Vinum Palmeum, juxta Por- 
tugallicum Vinbo de Palma: in Indoftana Sura & Syra, 
quod fupra Cap. I. derivavi ab Arabico Serab vel pro- 

ius a Perfico Scbir , quod fignificat quemvis craffum 
hausse , five fyrupum, in fpecie quemvis dulcem 
liquorem , qui e plantis ftillat aut exprimitur. Malai- 
cenfibus Toacca, ac noftratibus Touwak , Amboinenfi- 
bus & Timorenfibus Tua. Saccharum rubrum, quod 
ex hoc coquitur fucco , in Indoftana Fagara vocatur; 
quod Leg pronunciant ac Galli Schagera, unde ve- 
teres. fine dubio Saccharum derivarunt , quod in Malai- 
cenfi adhuc occurrit lingua, durum enim Saccharum 
canthum nominant Saccar. Flavus ex fructibus matu- 
ris expreffus fuccus, atque ad cafei confiftentiam ex- 
ficcatus Malabaris Punat & Punata dicitur. Arboris 
folia vocantur Ola zque ac Calappi folia. 


Locus. Invenitur hec arbor plurimum in Zeylane 
plaga Orientali , praefertim in regno Jaffanapatnam , 
ac inde porro per Cormandelz oram ufque ad Ori- 
vam, item in Java, fed plurimum in ejus Orientali par- 
te, in Madura , Balya, ac porro per illum infularum 
tractum ufque ad Timoram. In Celebe hujus quoque in- 
gentes funt filvz circa Geltiffonam ac Manduram: Pau- 
cz occurrunt in Orientali Ceramz parte , atque in Am- 
boina hinc inde una tantum alterave arbor , quz etiam 
tamquam rara & exotica colitur. Mirandum fane eft, 
duas has Indiz nutrices,Calappum nempe ac Lontarum, 
tam occultam fovere invidiam atque odium, ut in 
una eademque regione, vel uno in agro fimul crefcere 
nolint. Quod tamen fumme Creatoris fapiehtiz attri- 
buendum eft, qui.proficuas has & humano generi 
adeo neceflarias arbores una in regione progermina- 
re noluit. Videmus enim in tota Indoffai 
lane parte Occidentali Calappum abunde ac vegete 
crefcere, ibi autem nulla vel rara admodum occur- 
rit Lontarus: E contra in Zeylanz parte Orientali 
ac Cormandela predominantur ontari „in quibus lo- 
cis, uti fupra dictum fuit, Calappus eft exotica vel 
rariffima , ac paucz ille arbores, que in iftis oc- 
currunt regionibus, femper peculiari in loco folita- 
riz effe debent. Verum eft, multi poffent demonftra- 
ri loci, ubi ambz hz arbores fibi mutuo jun&z cre- 
fcunt, fed quz minori eft numero , femper languida 
erit, fi cum aliis comparetur. Ego autem in Amboina 
vidi Lontarum perfecte & adultz ftaturz , que magno 
exculta erat ibo „ac tamen fterilis femper fuit, 
nullam aliam ob cauffam, quam quod multis adftaret 
Calappis. ` | 


Ujus. Vulgaris Lontarus feu femina colitur vel ob 
fructus , vel:ob potum: Potus autem precipuus 
eft, quique fimili elicitur modo, uti de Calappo fuit 
dictum ; racemus nempe florifer feu Majang , Malaba- 
ris Pale di&us, vagina adhuc contentus fortiter fri- 
catur, feu duobus afferculis, qui inftar forcipis colli- 

ati funt, premitur , ac poft tres dies antica feu dimi- 
a minor pars amputatur;, ac deorfum flexa ra- 
mo anne&itur, cui appenditur ollula feu Bamboes , 
que per nodis ftillicidium repletur, quotidie au- 
tem lamella Majanga eft abfcindenda , donec to- 
tus racemus fit confumptus: Sique hzc arbor plu- 
‘res Majangs gerit, tim ex uno racemo potus, ex 
alio fru&us colligi poffunt. Si hunc fuccum potui 
adhibere velimus , arundines pure feu olle an- 
mne&ende funt: Si vero faccharum inde coqui ve- 
limus, tum ollz intus calce oblinende funt, quod 
.Suram fpiffiorem reddit, ac dulcedinem confervat, 
atque hinc folebant quasdam arbores pro potu , alias 
pro faccharo coquendo adhibere. Potus hic fere ejus- 
dem eft nature, ac Towak liquor ex Calappo elici- 
tus , eft tamen paulo magis fübruffus, ac pinguior, 
‘atque hinc faccharo excoquendo aptior , peculiaris 
etiam eft faporis quo facile a Calappi liquore dignofci 
t poteft; 


næ ac Zey- fla 


Liber I. Capht IX, 


of Tatimanu, in bet Tanjoers Talawruxiam, en in bet 
Decans Taarki Dizaar; dan de vrugt int byzonder noe- 
men de Malabaren Panagay, en Tsjargay. Om de Ooft 
is by bekent met den Maleit/chen naam van Lontar, dog 


ent in zommige boeken Lantor. Op Fava noemt men . 


em Sualan , en op Macaffer Talla, waar van Julius 
Scaliger , Exercit. 158. Diftindt. 6. zyn Tal gemaakt 
beeft; op Timor ende de omleggende Eylanden biet by Colj. 
De drank daar uitgetapt beeft dezelfde naam, als die 
van den Calappus-boom , te weten in ’t Latyn Vinum Pal- 
meum, za bet Portugeefe Vinho de Palma, in Indoftan 
Sura, en Syra, bet geen ik boven in bet eerfte Hooftjtük 
afgeleit heb van bet Arabifche woort Serab , ofte nog na- 
der van bet Perfifche Schir, bet geen alle dikke xoort van 
vogt betekent, ofte Syroop, dog in "t byzonder alle zoete 
drank , die uit de gewaffen druipt ofte uitgeperft wert. In 
*t Maleyts Toacca, en by de onze Touwak, in't Am- 
boins , en Timorees ‘Tua. Den bruinen zuiker , die uit dit 
zap wert gekookt, biet in Indoftan Jagara , 't welk zommi- 
ge uit/preeken , als de Franje Schagera , waar van de 
oude buiten twyffel gemaakt bebben bet woord Saccharum, 
't welk men ook nog in ’t Maleyts windt ; want den bar- 
den Candy-zuiker noemenze Saccar. Het geele zap wit de 
rype vrugten geperft, en tot de confiftentie van kaas ge- 
droogt , noemt men in't Malabaars Punat, en Punata. 
De bladeren des booms bieten Ola, zoo wel, als die van 
den Calappus-boom. - 
Plaats. Deze boomen vint men in menigte aan de Ooft- 
kant van Ceylon, inzonderbeit in bet koninkryk Faffana- 
patnam, en van daar voorts langs de cuft Cormandel tot 
Oriva toe. Item op °t eylant Fava, dog meeft aan deffelfs 
Ooftelykfte deel , op Madura, Baly, en voorts langs die 
reeks van Eylanden tot Timor toe; ook. beeft men groote 
boffcben daar van op Celebes , omtrent Gelliffon , en Man- 
dura: weinige op °t Ooftdeel van Ceram en in Amboina, 
bier en daar maar eene, en die men ook, als een rariteit , 


met moeite opqueekt. Het is te verwonderen , dat deze 


twee voed[lere[Jen van Indien, te weten de Calappus en 
Fager-boom , zoodanigen beimelyken jaloufie en baat te- 

ens malkanderen dragen, datze in een en "t zelfde land- 
‘bap > of op eenen akker t'zamen niet willen waffen, dog 
"t welk men des Scheppers wysheit moet toefchryven , die 
deze profytelyke en noodige boomen voor °t menfchelyke ge- 

g > în een en het zelfde landt by malkanderen niet lyden 
wil; want wy zien dat op de gebeele Weft-zyde van Tn- 
doftan en Ceilon, den Calappus-boom overvloedig en weel- 
drig waft, dog dagr beeft men weder geen of weinige Fa- 

er-boomen , en die ftaan nog altydt daar van afgezon- 

ert: daar en tegen voeren de Fager-boomen bun beer- 
Jchappy op Ceylons Ooft-kuft en ndel, alwaar , als 
gezegt , den Calappus-boom uitlandifcb of dun gezaayt is, 
en die weinige, die men dan nog aldaar vint, moeten zig 
altyd op een ftuk lands alleen bouden: bet is waar , men 
zoude veel plaatzen konnen aanwyzen , daar beide die boo- 
men onder malkander ftaan, maar den mindere int getal 
zal altyt treuriger ftaan, dan by zyns gelyken; en ik beb 
in Amboina gezien eenen Lontar-boom , fcbier van een vol- 
komen ftature , die met groote moeiten gebavent wiert , 
en egter onvrugtbaar bleef, om dat by by veele Calappus- 
boomen ftondt. 

Gebruik. Den gemeenen Lontar-boom , of bet wyfken 
wert gebavend, of om vrugten, of om drank, daar van 
te bebben ; dog den drank is wel ’t voornaamfte „en dewel- 
ke op diergelyken mamier getapt wert, als van den Calap- 
pus-boom , namentlyk , bet bloeizel of de Majang , in’t Ma- 
labaars genaamt Pale, nog in zyn fcheede beflooten zynde, 
wert bevoorens flerkelyk gewreven, of met twee boutjes, 
die als een tang t'zamen gebonden zyn , geknepen , en dan, 
naa verloop van drie daagen, zoo [nyt men de voorfte en 
kleinfte helft daar af, bint dem fteel nederwaarts gebogen 
aan een bak daft, en bangt daar aan een potje of bamboes, 
`t welk dan in een nagt vol druipt , dog dagelyks moet men 
een fcbyfje van de Majang affnyden, tot dat den fteel ge- 
con/umeert is; en als dezen boom meer dan een Majang 
beeft „ zoo kan men «vel den eenen teifferen, en de andere 
kunnen vrugten dragen, Als men nu dit zap tot drinken 
gebruiken wil, zoo moet men zuivere rieten, of potten, 
daar aan bangen, maar als men zuiker daar uit kooken 
wil, zoo moet men de potjes van binnen een weinig met 
kalk beftryken , °t welk de Sura dikker maakt, als mede 
bare a etg bewaart , en daarom pleegt men byzondere 
boomen te bouden tot bet drinken, en andere tot bet maaken 
van zuiker. Dezen drank is bykans van de zelfde gedaan- 
te , als den Towak van den Calappus-boom getapt $ 


wat - 
ofer, 


re 


1. Boek. 1X. Hoofdft. 


pan Quum itaque Cinghalenfes in Zeylana, & Kel- 
Jingenfes in Cormandela quotidie hanc adfcendere de- 
beant arborem , peculiares cinéturas atque alia adjuta- 
menta hunc in finem conficiunt: ad pedes nempe la- 
queum funis inftar femi-circuli, quo arbores confcen- 
dunt, duplex circa corpus cingulum, cui appendent 
duo cultri vagina occlufi , ollulam præparata inple- 
tam calce, & aliam ollam in corbi ex viminibus con- 
texta in dorfo habent, in qua exftillatam colligunt Su- 
ram, que omnia peculiaria funt fortita fua nomina 
lingua Malabarica, atque ab aliis latius ac curiofe de- 
fcripta funt,ac proinde a me hifcein regionibus igno- 
ta omittuntur. 


r Sura tarde ac fenfim fupraignem coquitur in fpiffum 
Syrupum Carpoene dictum, dein in oblongas effunditur 
“corbes „ac fumo exficcatur, tumque ex ea fit faccha- 
rum rubrum arboreum , J'agara proprie dictum. Javani 
hunc Syrupum in parvas patinas feu patellas, Tam- 
poerongs, Bamboes, vel fimiles effundunt , ac in iis tam- 
quam in parvos faccharinos panes exficcant, quorum 
duriores foliis quibusdam involvunt, ac venales offe- 
runt, qui autem viliores ac confracti funt, Corbibus 
indunt ac cum alio arboris faccharo commifcent, 

uod ex Sagüuero arbore conficitur. Lontareum hoc 
fücthanati bene ac ficcis imprimis locis eft affervan- 
dum , alias enim facile liquefcit, atque hinc optime 
ex eo tales panatelle vel oblongi baculi formantur, 
ut eo melius in locis ficcis deponi poffent. 


Lontareum hoc faccharuma Sagueri faccharo bene eft 
diftinguendum , hoc autem eft — > fufcum, ac hu- 
midum , alterum vero pallide fufcum , ac fiecum, dif- 
ferunt quoque fapore , Lontari enim faccharum ad 
edulia & ex manu vulgo comeditur, atque inde in Ja- 
va femper placentulz feu Bacilli formantur. Aduftum 
fepe quidem fapit, verum hoe neutiquam faccharo, 
fed ejus pr&parationi ; ae nimio igni imputandum eft. 
Obfervatum quoque fuit , fi a-novitianis -nimis vora- 
citer comedatur , dyfenteriam excitare. Incolis autem 
ufitatiffimum éz aptifimum -habetur medicamentis 
commifeendum, uti & fuffimigio Aftangi dicto, cui 
gratum ac jucundum dat odorem. 


In Zeylana, ac Cormandela magis expetuntur fru- 


&us , quam in Java ac hifce Orientalibus infulis , femi- 
maturi nempe, quorum putamen hactenus eft molle, 
ex arbore avelluntur vel abfcinduntur, ac cortice ex- 
teriore denudantur , [poco putamen tum digito per- 
foratur, tumque mollis nucleus Liplap dictus forberi 
poteft, qu& jucundus optimeque refrigerans eft, ni- 
mia autem ejus quantitas haud ingerenda eft, quum 
ftomachum debilitet, ac proinde nocet... Maturi fru- 
€&us plus moleftie habent, five crudi edantur, five 
Poenata cx iis fiat. Molles ac maturi crudi comedi 
poffunt, fi exterior cortex tollatur, ac fibrofa caro 
digitis adeo prematur , donec omnis flavus fuccus ex: 
ftillaverit , quique reftat , exfugitür, uti in matura 
Manga . Succus hic dulcis quidem fed fimul fatuus 
eft ; reftans autem Cayro , feu. fibrofum. putamen cum 
nucleis abjicitur: Fructus autem, qui non adeo funt 
maturi, füpra ignem aflandi funt, donec fuccus per 
corticem penetret: vel exfudet, quique tum decorti- 
catur, ac fructus, ut antea dictum, comeditur. 


- Ad Pumatam conficiendam plus rholiminis reguiritur, ` 


para enim maturi fructus, qui a Julio in Septem- 
rim ex arbore decidunt, coilecti fuerunt, petioli & 
calices manibus diftorti , exteriores cortices abrafi , ac 
decorticati fructus aqua abluti, atque ab adherente 
hirfütie, & terra depurati,fuerunt, tum exprimuntur, 
atque cum alia lympida aqua tam diu fricantur , donec 
omnis flavus fuccus fuerit exhauftus, quod aliquando 
bis ac ter repetitur, ne fuccus perdatur , ac fpifla fiat 
‚confiftentia, quam preparatores arcuato bacillo ab 
omnibus putaminis filamentis depurant, tumque ma- 
chinam ex aflerculis confe&am pr&pararunt , quz 
hic Parra Parra, Malaice Lante Lante, Malabarice Pan- 
del vocatur, in hac machina extendunt amplas pal- 
meas tegetes a quatuordecim ad fexdecim cubitos lon- 
as,in quibus tum preparatum effundunt fuccum adeo 
piffum „ut vix folia matte confpici poffint , per unum 
Tom. 1. tum 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


49 
roller, en veel vetter , en daarom bequamer , om Syroop 
van te kooken , ook van een byzondere Jmaak , die bem ligt 
van den Calappus-Towak komt te onderfcheiden; dewyle 
dan de Singalee/en op Zeylon en Kellings van de kuft Cor- 
mandel dagelyks deze boomen- beklimmen moeten, zoo beb- 
benfe byzondere gordels, en ander gereetfchap daar toe, te 
welen: een reep van een touw als een balve cirkel aan de 
voeten, waar mede zy de boomen beklimmen , een dubbel- 
den gordel om bet lyf, waar aan bangen twee me[]en in 
een ‘/cheede , een potje met toegemaakte kalk, en nog een 
pot in een korf van gevlogten ryswerk op den rugge , waar 
in zy de getapte Sura vergaderen , alle baar byzondere na- 
men hebbende in't Mallabaars, en ook by andere wytloo- 
pig en curieus befchreven zynde, en daarom by my als on- 
bekend en ongebruikelyk in deze quartieren naagelaten. 
De Sura wert over een langzaam vuur eerft tot een dikken 
Syroop „ Carpoene genaamt , gekookt „daar na in lankwer- 
bige korfjes gegooten , en in den rook gedroogt, en dan 
komt daar van een bruinen boom-zuiker, dien men eigent- 
lyk Jagara noemt. De Javanen gieten dezen Syroop in 
kleine fchooteltjes, Tampoerongs , of Bamboesjes, en la- 


tenze daar in als kleine brootjens tot zuiker opdroogen „ 


waar van ze dan de bardfte in zekere bladeren winden, en 
200 te koop brengen, maar de flegtere, of gebrookene broo- 
tjens doenze in kanafJers of korven, en vermengenze met 
een anderen boom-zuiker „ die van den Sagueers-boom ge- 
maakt wert; men moet dezen Lontar-zuiker wel, en dat 
op drooge plaatfen bewaren y want anders fimelt by ligt 
weg „en daarom wert bet bequaamyt , en beft geagt dat menze 
tot zulke kleine broodjes , of lankwerpige flokjes formeert , 
om dezelve alzoo te beter op drooge plaatzen te kunnen leggen. 

Dezen Lontar-zuiker kan men van den Sagueers-zui- 
ker zeer wel onderfcheiden, want den laaften is zwart- 
bruin , en vry vogtig , dog den eerjten ligt-bruin, 
en wat drooger , ook van een byzondere [maak , midsgaders 
tot de koft en om wit de bandt te eeten veel bequaamer dan 
den Sagueers-zuiker, wordende op Fava altyt tot koekjes 
of ftokjes gemaakt s by fmaakt zomtyts wel wat bran- 
dig, dog dat moet men, niet den zuiker , maar bet bereiden 
en flerk vuur toefchryven. Dog beeft men ook érvaren , dat 
by, by de nieuwelingen te gulzig geselen » den rooden-loop 
komt.te veroorzaaken, maar de Inlanders bouden bem voor 
de bequaamjte om by bun medicamenten te mengen, als me- 
de by bet drooge reuk-werk, Aftangi genaamt, aan bet 
welk by een byzondere gratie of và ea geeft. 

Op Ceylon,en:de kufi Cormandel maakt men meer werk 
van de vrugten , dan op Fava, en deze Ooflerfche Eylan- 
den, te weten de half. rype, die nog een weeke fchaal beb- 
ben, fnyt of plukt men van de boomen, en kapt de bo- 
venfte-bolfter daar af, de weeke fchaal doorboort men 
met een vingers en dan kan men bet nog weeke pit of lip- 
lap daar uit flurpen, dat zeer aangenaam en verkoelende 
is ; dog men moet’er niet al te veel van in zwelgen, om dat 
bet de maag ook esz lanen aadelyk is. 
Met de rype vrugten beeft men wat meer moeyten, bet xy 
om dezelve, raauw te eeten, of om Poenata daar van te 
maaken. De murw rype kan men raauw eeten, de buiten- 
Ste fchelle daar aftrekkende, en bet bairige vlees met de 
vinger zoodanig drukkende, tot dat alle bet geele zap daar 
uitkome, en’t welk men dan daar afzuygt, gelyk van de 
rype Mangas ; zynde wel zoet , dog ook wat geyl van 
Jmaak, en de pe eds Cayro, of bairige boljter, met 
de korls , /myt men dan weg; dog de vrugten die nog zoo 

"yp niet en.zyn, moet men een weinig over 't vier braden, 

tot dat bet zap door de fchelle been dringt , of begint uit te 
Javeetesi , en dan dezelve daar af trekken „ en de vrugt 
eeten als vooren. 
Tot bet maaken van de Punata vereyft meg al 
wat meer werks , want naa dat de rype vrugten, die 

van Fulius tot September toe van de boomen afvallen, 

by een vergadert , de kappen of kelken des fteels met de ` 
banden daar afgedraayd , de buitenfte bolfters afgerukt, 

midsgaders die gefchilde vrugten met water afgefpoelt, en 

wan de daar aanklevende ruigte en aarde wel gezuivèrt 

zyn, dan drukten kneet men dezelve in ander [cboon wa- 

ter zoo lange, tot dat al het geele zap daar uit is, en "t 

welk zomtyts ook wel twee, of drie maal wert berbaalt , 

op datter dog geen zap verlooren mogte gaan, en bet een 
dikke confiftentie wierde, dewelke zy, namentlyk de berei- 

ders, dan, met een kruis flokje van alle vezels der bol- 
fiers, die daar nog in mogten zyn , zuiveren, bebbende 
dan ook al gereet een ftelling van latten gemaakt , dierge- 

lyke men bier om de Ooft Parra Parra, in "t Maleyts Lan- 


te Lante, en in "t Mallabaars Pandel noemt, daar op 
G vit- 


50 
tum exficcandum relinquunt diem , atque altero demum 
die recentem fuperfundunt fuccum, quem iterum ex- 
ficcari finunt , eundem laborem toties repetentes, 
donec placenta hzc craffitiem trium acquifiverit digi- 
torum, quique labor plerumque in quindecim ve 

fexdecim extenditur dies; per noctem autem matte 
ifte complicantur, ac foliis obteguntur , ut a ca- 
nibus ac felibus preferventur , qui alias fatis avide 
hanc appeterent placentam. Si autem hec jam adeo 
induraverit inftar cafei, tum in quadrata confcinditur 
fragmenta feu panes, ac cultro leniter a mattis tol- 
lunt , corbibusque imponunt per ftrata, ftratumque 
confpergunt aqua fale inpregnata. 


ux 


Atque he corbes few facci tripodi imponuntur, 
quam funiculo trabi alligant, ut per aliquot dies fu- 
mo imprzegnetur , haud tamen nimium id fieri debet, 
ne Punata amarefcat; funes etiam tali modo confti- 
tuunt, ne glires intrare poflent, atque tum abfolu- 
tum eft illud opus, ac preparata fzpius memorata 
Punata feu Poenata, quam in ufum pro hyeme affer- 
vant: Hzc omnia autem latius ac Malabaricis fuis 
nominibus inveniri poterunt in curiofis D. Herberti 
d’Fager {criptis , qui fuo tempore lucem videbunt, 
atque ex quibus hzc defitmfi. : 

Macaffarenfes multo commodius hunc preparant 
fructum, nec tantum moliminis adhibent, expfeffum- 

ue modo fuccum in amplas effundunt patinas, atque 
dag farinam admifcent, & inde multa preparant 
edulia. Ipfis quoque in ufu funt & utilitatem adferunt 
offa, feu nuclei, qui inter Poenate p 
alias abjiciuntur; effodiunt enim amplam, nec pro- 
fundam foffam , atque in illam officula conjiciunt 
tali modo, ne altius, quam per tria ftrata fint fita, 
heeque Ola contegunt, ac fupra illam paululum ter- 
re, talique modo per pluviale tempus relinquunt, 
ac , fi pauca cadat pluvia, interdum aqua confpergunt, 
tumque offa illa longas albicantes emittunt radices feu 
ermina, vix digitum craffas , ulnam circiter longas, 

aftinacz albz fimiles, que Malabaris Colengu vocan- 
tur. Atque has menfe Martio effodiunt, fupra ignem 
affant , atque aque incoquunt , & inftar Patattz edunt. 


Ceterum quoque radices ‚has in frufta diffringunt , 
aliquot.per dies in Sole exficcant, vel ad ignem, do- 
nec incurvatz diffiliant , que tum Oedijel vocantur: 
Atque hoc Oedijel tum magnis inditur corbibus, que 
confuuntur, quas tripode inponunt, ac, uti Punata, 
fumo exponunt. Atque he diffractz atque exficcate 
radices cum Punata comeduntur tamquam familiaris 
cibus; Officula , que non bene agunt radices, mol- 
lem ac delicatam continent fubítantiam inftar Pal- 
mytz , quam Malabari Mita vocant, ac gratus ipfis eft 
viétus, tumque hzc officula ope Caito feu acinacis in 
duo diffindunt fragmenta feu partes, ut medullam 
hanc acquirant. Ex iftis infuper radicibus ficcatis du- 
rum Seu nervum , quem in farinam: eontundunt - 
Oudijel Ma ipfis dictam, unde etiam varius ‘prepara- 
tur cibus, prefertim , qui Poetoe ipfis vocatur , qui for- 
mam refert radicum feu volveolorum longorum , qua- 
les eodem nomine ex Oryzz farina in hifce quoque 
conficiuntur infulis. ` 


Officula autem, quz ultra ánnum in hac remanent 
fovea, ac radices memoratas feu Colengu jufto emittunt 
tempore , propullulant poftea „atque in arbufculas 
excrefcunt. Nucleorum putamina exürunt pro car- 
bonibus in fabrorum ufum , que magnum excitant 
calorem, fed cito deflagrantur, ac breve perdurant 
tempus. E 

Ex defcripto Lontafo mare liquor, Sura dictus, eli- 
citur, paucus admodum, ac folummodo Medico. in- 
ferviens ufui: Jejuno enim affumptus ftomachó pro- 
ficuus eft illis, qui contabefcente morbo, Phthyfi, 
Hemoptoe, ac Dyfenteria laborant; expertum enim 
eft, quosdam Europeos in Zeylana habitantes , qui 
- jis decumbebant morbis ,. atque a Chirurgis noftris 
incurabiles di&i ac relicti erant, hocce potu cura- 
tos fuiffe , ac ftatim, poftquam affumfiffent eum, 
melioris conditionis fuiffe. : 

Utrius- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput IX. 


uit/preidende groote matten van veerthien en zesibien cubi- 
ten lank, daarze dan wyders het gem. zap 200 dik opgie- 
ten, dat men, de bladeren van de matten daar door maar 
even bekennen kan, bet zelve dien dag zoo latende droogen, 


1 en des anderen daags weder verfch zap daar over gieten- 


de, en insgelyks latende droogen, bet zelfde werk zoo dik- 
wils bervattende, tot dat dezen koek beeft bekomen de dik- 
te van omtrentdrie vingers °t welk gemenelyk wel vyf- 
thien of zestbien dagen aanloopt , werdende ook fnagts de 
matte dubbelt toegevouwen sen met-eenige bladeren. bedekt, 
om bewaart te zyn voor bonden en katten, die daar anders 
wel gadinge in zouden hebben , wanneer nu dezen koek s 
zoo bart is geworden, als een kaes , dan fnydenze die in 
vierkante ftukken of brooden, ligten dezelve met een mes 
zoetjens van de matte, en pakkenze in korven op malkan- 
der , yder lage befproeyende met water, daar in wat zout 
in gefmolten is. | : 

in deze korven of zakken zettenze op een drievoet , die- 
ze met een touwtie boven aan de balk vaft maaken, en dus 
eenige dagen laaten berooken , dog niet al te zeer , op dat de 
Punata niet bitter en werde, ook de touwen zoodanig ver- 
ziende , datter geen ratten konnen by komen , en daar mede 
is bet werk gedaan, midsgaders ook bereidt de meergem. 
Punata of Poenata , dieze dan voorts tot haar gebruik en 
winterkoft bewaaren ; Dog dit alles zal men wydloopiger, 
en met zyn Malabaar/che namen , konnen vinden in de 
curieuze gefchriften van de Heer Herbertus d'Jager , die 
te zyner tyd aan den dag flaan te komen , en uit dewel- 
ke ik bet bovenfbaande ook maar bebbe geleent. 

De Macaffaren bereiden deze vrugt vry wat gemakkely- 
ker, en maaken zoo veel werks daar niet van, gietende 
het uitgeperfte zap flegts in groote fchootels; mengender 
dan wat ryft-meel onder, en maken daar alzoo veelderley 
kofi van, Ook bebben by baar nog bun gebruiken nuttig- 
heit de fleenen of koris, die anders onder °t maaken van de 
Poenata weg: geworpen werden , want zy maaken: een 
breede ondiepe kuil , fmyten die fleenen daar in, zodanig, 
datze niet meerder, dan drie boog op malkander. liggen , 
bedekkenze met Ola, en daar op een weinig aarde , latenze 
200 den regen tyt overleggen „en als "er weinig regen valt, 
begieten die zomtyts met water, en dan fchieten deze flee- 
nen lange witte wortelen , of fcheuten uit, fcbaars een 
vinger dik, en omtrent een elle lang, de witte Paftinaca 
wel gelykende „ en by de Malabaren Colengu genoemt 
wordende , en deze gravenze dan uit in de maant Maart, 
bradenze over ^t. vuur 5: of kookenze in water, em etenze 
gelyk als de Patattas.  - -- 

Anders rukkenze of plukkenze ook deze wortelen in ftuk- 
ken sdrogenze eenige dagen in de sonne , of by "t vuur , tot 
datze in’t baten af buigen afknappen, dewelke ze dan Oedjiel 
noemen; en dit Oedjiel wert als dan door bun gedaan in 
groote korven , dieze t’zamen of toenaayen , op een drie 
voet zeiten, en 200, gelyk de Punata, in den rook laaten 
droogen; en deze geplukte en gedroogde wortelen „weder 
wat zynde opgekookt , kan men ook met dePunata eeten als 
toefpys. In de fteenen, die niet apel uit/ebieten, vint men 


ook een zagte en lekkere fubftantie „even als de Palmyt „t - 


welk de Malabaren Mita noemen, en zeer graag eeien, 
kappende deze fleenen met een Cato of bouwmes in twee 


Jiukken , om dit merg daar uit te konnen krygen; en, dat , 


nog al meer is, uit de voorn. gedroogde wortelen rukkenze 
ook een barde zenuwe , dieze dan [Lampen tot een meel , by 
haar Oudjiel Ma genaamt, en daar van ook verfebeide 
zoort van koft of geregten weten toe te maaken, en bezon- 
derlyk degene die zg Poetoe noemen , bebbende de gedaante 
van lange rollen of worften, en boedanige ook met die zelve 
naam, in deze Eylanden van ryft-meel werden gemaakt. 
De korrels nu, dewelke over bet jaar in dekuilbiyven, en 
niet by tyds de voorn. wortelen of Colengu voortbrengen; 
die fcbieten daar na nog al uit, en groeyen op tot boomp- 
jes. De doppen of fchalen van de korrels brandenze mede 
tot:koolen woor de fmits, en die geven wel een groote bit- 
te van zig, dog zyn van geen duurzaambeit , maar zeer 
- verteert. 
yt bet voorn. manneken van den Lontar-boom wert 
ook een Sura of vogt getapt, dog zeer weinig, en alleen 
maar dienende tot medicinaal gebruik ; want dezelve, ’s 
morgens nugteren gedronken , belpt die gene, die met een 


poses ziekte , teering , bloed-fpouwen , en bloed-loop be, 


aaden zyn, immers men beeft ervaren , dat zommige: Eu- 
ropianen , op Ceylon woonagtig, dewelke met de voorfchre- 
ve ziekten bezogt,en van onze meefters genoegzaam als ver- 
laaten waaren , door dezen drank zyn gebolpen, en al ter- 
Jtont naa bet nuttigen van de zelve eenige baate bevonden 
bebben, et 


1 


d 


1. Boek. IX. Hoofaß. 


Utriusque fpeciei lignum, ut fupra fuit di&um, 
ftriatum , nigrum, corneum, ac paucis flavis ftriatum 
venis & maculatum eft, alias fimile foret Ebeni ligno 
tam colore quam pondere, maris autem lignum fem- 
per nigrius ac durius eft illo femine , ac proinde certos 
in ufus ufitatius. Cinghalenfes ex utroque ciftulas con- 
ficiunt , quz polite egregie funt, atque a quibusdam 
male pro Calappi ligno. habentur. Tigilla etiam ad 
zdium tegumenta conficiunt, ut & cancellos fene- 
ftrarum , qui etiam poliendo egregii funt coloris. Ma- 
nubria Foranorum etiam inde fiunt, uti antea fuit 
dictum de Saribo, cum qua’ hoc lignum multum con- 
venit , illud autem Saribi femper gravius, nigrius , 
ac Ebeno ligno: fimillimum eft. Ex junioribus atque 
albicantibus hujus arboris foliis Javani, Macaffaren- 


. fes, alique Malaicenfes papyrum conficiunt pro quoti- 


dianis litteris, ftylo litteras infcribentes , ac juxta na- 
turales plicas illas iterum complicantes , quas filo 
perforant ac colligant, uti alii populi, ac ubi Lon- 
tarus non crefcit , illud ope foliorum Calappi per- 
ficiunt: Antiquioribus temporibus mos hic foliis in- 
feribendis multo ufitatior fuit, fed poftquam peregri- 
norum adventu ac mercatura alie papyri fpecies in- 
vecte fuerint, foliorum papyri fenfim in defuetudi- 
nem venerunt, ita ut fere nufquam littere in tali 
foliacea papyro infcribantur, nifi in Malabara ac re- 
gionibus vicinis. 


A Macaflarenfibus folia hee tanti æftimantur , ut 
ex vulgo nemo Umbellas vel petafos amplos ex iis 
confectos geftare audeat , exceptis tribus primis iftius 
regionis magnatibus, principe nempe Tellonis , Goe , & 
Sandrabone : Hi itaque umbellas ex Tall folio confi- 
ciunt, cujus Omhes radii nitide intexuntur, ac, mar- 
gine Ebeni ligni circumdantur, vel etiam ex Rottan- 
paar ferico pretexuntur, ita ut hic petafus feu um- 

la femper fit extenfa , ac, fi geftare eam velint, 
baculo imponunt, cujus manubrium auro obdudtum 
eft, cuique etiam ex ipforum fervis non licet fine 
difcrimine hanc poft tergum gerere, fed nobilibus id 
tantum permittitur. Eorum vicini Boegi ex iifdem quo- 
que foliis Umbellas feu folis umbracula conficere fole- 
bant, fed ti ` alio confecta modo , quz ita contexta 
funt , ut complicari poffint. Vulgus ex hifce foliis aliam 
quoque fuppellectilem efformat , uti ciftellas & capfirlas 
ad eorum cibum affervandum , item faccos , qui Oryza 
replentur &c. Ex junioribus albicantibus foliis con- 
ftituunt quoque Catupas feu pulvinaria , que cocta 
inplent Oryza, ac vulgo putatur, fapidiorem quoque 
fore, quam fi ex Calappi foliis fuerint confecta, ex 
iisdem itidem foliis . i quosdam minores faciunt 

ileos tenuiffimo vel vix. oe margine 

yjilo Tsjilo dictos , quos per diem gerunt ac plurimum 
contra pluvias. Tam arcte enim funt contexti, ut nul- 
Ja penetrare pofiit pluvia. 


. . Javani , Balyenfes, Timorenfes , ac Rotthenfes elici- 
- tum liquorem Sura magis pro faccharo quam pro potu 
adhibent , ex quo itidem primum coquitur Syrupus 
Gula ipfis ditus, quem poftea in corbibus vel patel- 
lis pie, ae > in Timora ac Rottha tamen potui mul- 
tum infervit, qui Tua vocatur, quemque etiam mul- 
tum expetunt , dicentes ipfis eque potui quam cibo pro- 
deffe. Quotidianum in ufum cum certa aque quantita- 
te eum ‘commifcent, atque irfde fanefcunt ac pinguef- 
cunt, Huncque in vafis fervant ex Saribi foliis con- 
fectis, in quibus etiam in edibus fuis fufpendunt , at- 
que cuique , qui illas intrat , conceditur epotare 
quantum lubet ad fitim exftinguendam, immo etiam 
antequam aliquem falutet , quod moris eft ifta in 
regione. ; 


Ampana in Hort, Malab. Cap. 4. Fig. 10. defcriptum, 


ac ibi pro altera Carimpana, feu Lontari fpecie-habi- 
tum, nihil aliud eft, quam dictus fupra Lontarus mas, 
Malaicenfibus Lontar Lacki Lacki vocatus, forma a 
femina non differens nifi eo, quod loco fructuum 
longos gerat julos, ac cujus flores in dito Horio 
Malabarico accurate & maple defcribuntur , quo le- 
ores ablego, ut qui hifce in regionibus ignotus ett. 
In dicto autem Horto , meo quidem judicio , notari de- 
buiffet , quod hi mares inter feminas relinquantur 


"LI Ur 


ad eng, 7 


AMBOINSCHE.KRUYDBOEK. $1 


Het bout van beide deze zoorten is , als boven gezegt, 
ge-aadert , zwart, boornagtig , met weinige geele ftree- 
pen gevlekt , anders zoude bet byna bet Ebben-bout gelyk 
zyn, zoo van koleur als van zwaarte , dog bet bout van 
`t manneken is altyt zwarter en barder dan dat van't wyf- 
ken, en dierbalven. ook tot eenig werk bequamer. De Sin: 
galeezen weten "er eenige kleine kitsjes en kofferties van te 
maaken, die gepolyft zynde een fraay aanzien bebben, en van 
zommige abuzivelyk voor Calappus-bout gehouden ‘werden; 
zy maken er ook van latten tot bun dak-werk, en tralien 
tot de venfters van baare buizen , die mede door ’t polyften 
Jeboon in 't aanzien werden; men kan er ook fteelen tot 
Toranen van maken, gelyk hier voor gezegt is van de Sa- 
riboe, waar mede dit bout groote fo ed beeft , dog 
dat van Sariboe is altyd zwaarder „zwarter , en bet Eb- 
ben-bout veel gelyker. Uit de jonge en witagtige bladeren 
dezes booms , maaken de Favánen , Maca[Jaren , en andere 
Maleyers, ook baar papier , tot dagelykze brieven , met 
een grifje daar op fchryvende , en na de natuurlyke vou- 
wen wederom t'zamen leggende, dieze dan met een draat 
door flecken , en t'zamenbinden , even gel yk andere natien A 
daar geen Lontar waft, met de bladeren van den Calap- 
pus-boom doen, In, oude tyden was deze manier van op bla- 
deren te febryven veel gebruikelyRer , maar”t zedert dat 
met de aankomjt, en bandel der vreemdelingen andere pa- 
pieren ingevoert zyn , zoo Zyn die boom-bladeren allenskens 
in afgang of ongebruik gekomen, zulks men hedensdäags 


Schier nieuvers meer brieven op olas of bladeren febryft dan 


op Malabaar , ende de lantfebappen daar omtrent-leg- 
ende. i 
d By de Macäflaren werden deze hluderen zoo hoog geagt , 
dat niemand van de gemeene man zonne-febermen , $ 
breede boeden daar van gemaakt , dragen mag , dan al- 
leen de drie groofte perzonagien van bet lant, namentlyk 
de Prins van Tello, die van Goa, en die van Sandra- 
bone. Deze dan maaken baare zonne-fchermen van een 
Talla-blad, wordende alle de ftraalen fatzoenlyk of net in 
malkanderen gevlogten „ en met een rant van Ebben-bout 
omvangen , of ook wel met rottang en zyde geftikt , zoo dat 
dezen boet of zonne-fcberm altyt. pogori aat , en als 
bem dragen willen, zoo Becken zy bem op een Dat, wiens 
bant-vatzel met goud overtogen is , ook en mogen bunne 
dienaaren , zonder onderfcheit , baar dezelve zonne-fcherm 
niet naadragen , maar bet moeten al byzondere edelen zyn. 
Hare nagebuuren de Boegis plegen ook van dezelve blade- 
ren bare zonne-fchermen te maken, maar op een geheel am- 
dere manier , en zoodanig gevlogten, dat menze kan t’za- 
men vouwen. De gemeene man maakt mede veel ander büis- 
raad van deze bladeren , als kistjes en doosjes, om bun 
koft in te bewaren , als mede zakken,omryft in te doen & c. 
uit de jonge witagtige bladeren maakenze ook de Catupas, 
of kuffenties, dieze met gekookte ryft vullen , en men 
bet daar voor, dat dezelve daar in ook /makelyker wort, dan 
in de gene die wan de Calappus-bladeren werden gemaakt; 
uit dezelfde bladeren en de Boegis mede zeekere kleine 
boedekens , met beele fmalle, of ook wel zonder randen, 
Tsjilo Tsjilo gendamt , dieze‘ door den dag dragen , en 
wel meefl tegens den regen; want xy zyn zoo digt gevlog- 
ten, dat er geen waater doordringen kan. 

Die van Fava, Baly, Timor , en Rotthe, gebruiken de 
getapte Sura, meer om zuiker daar van te maaken, dan 
tot bet drinken, kookende daar van insgelyks eerft een Sy- 
roop (Gula genaamt) daar van , dieze cre daar na in korf- 
jes of fchootelties laten opdrogen , dog op Timor , en Rotthe 
werdtze nog al veel tot drank genuttigt , dieze Tua noe- 
men, en daarze ook veel van bouden, zeggende , datze 
bun dient te gelyk tot /pys en drank; zy mengen bem tot 
dagelyks gebruik met een zeekere quantiteit water „en wor- 
den daar gezont en vet van; bewarende dezelve in vaaten, 
dieze maaken van blaaderen van Sariboe, daarze bem ook 
mede voor in baare buizen opbangen ‚en een yder ‚die daar 
in komt, magze vryelyk aantaften „en zyn dorft daar mede 
verflaan, ja ook zelve eer by iemand groet , "t welk zoo 
een beleeftbeit en gebruik is van dat lant. 

Ampana in Horto Malab. Cap. 4. Fig. 10. befcbre- 
ven, en aldaar geftelt vogr de tweede zoorte van Carimpa- 
na of Lontar is anders niet dan bet bovengenoemde manne- 
ken van den Lontar-boom y in’t Maleyts Lontar Lacki 
Lacki genaamt „in gedaante van bet wyfken niet ver/chil- 
lence dan alleen daar in, dat bet in plaats van vrugten, 
lange flaarten draagt , en welkers bloeyzel in gemelden 
Horto naaukeurig en wydloopig wert bejcbreven , daar ik 
den lezer danook naa toe moet wyzen, als zynde in deze 
landen onbekent. Dog in gemelden Horto hadde , myns oor- 

2G 2 deels, 


T HERBARII AMBOINENSIS 


ad eas inpregnendas ac fertiles reddendas , atque 
medicinalem inde elici potum Sura di&um. 


Aluid nigrum invenitur lignum, Lontaro mari fimi- 
le, quod ex Sabura & Pafjtra, locis in Borne plaga 
Orientali fitis , defertur, ac dicitur Caju Boelian , quod 
politum eft nigrum, ex rubro reflettens, fine ftriis 
ruffis, que in Lontaro obfervantur. Inde ejus. afferes 

raves duos circiter pedes ampli ac manum craffi, qui 
in aqua fundum petunt, adferuntur, multüm autem 
illud lignum adhibetur ad fummam , ac infimam par- 
tem Sepulchrorum Aethiopum in Macaflara, ac, fi in 
longas fuerit fiffum partes ‚pro eorum fclopis ejecto- 
riis formandis, qui funt fclopi quinque pedes longi , 
ac duos digitos lati, externe rotundi ac glabri, inter- 
ne excavati digiti minoris amplitudine. Hifce inmittunt 
Macaffarenfes tela fua venenata illis Sompit dicta, ac 
noftratibus Spatten vocata , quorum fub finem libri 
tertii amplior exhibebitur defcriptio. 


EXPLIGA TÍÐ” 
Tabule Decime. 


Exhibentis Boruffum feminam , feu Lontarum domeflicam , vel 
Palmeira Brava RuMP HII. ; 

Liter. A. folium majori forma expreflum denotat, ut melius 
dignofci poffit ejus habitus, WA i 

B. Racemum junioribus fruétibus onuftum. 

C. Perfeum fru&um ad dimidii magnitudinem delineatum. 

D. Tres ejus nucleos internos. 3 

E. Fulum floriferum Lentari maris. 


CERS erer SO ' 

Merito arg ed & accuratifimus RuMPHIUS in de- 
Rang ujus arboris notavit A MPA NA H Malab. part. 1. 
. 10. efle LoNTARUM marem, CARIMPANA vero H. 
Malab. part. 1. Tab. 9. ejus Feminam effe; ac proprie una ea- 
demque eft arbor, eodem ex froën progerminans, uti PA, 
PAY A Mar & Femina, alieque PALMA RUM fpecies occur- 
runt , quumque utriufque L oS T Az 1 Mari; & Feming figu- 


re ge in Horto Malab. funt. incife , frugiferam tan- 
tum , feu feminam huic inferam operi, gen per RUMPH.II 
curam. nitidiffime ac elegantiffime fuit delineata, atque Ca- 
vim-Pana eft , H. Malab. ubjupgens , a quibus porro auftori- 
bus fplendidiffime hæ arbofes fuerint denominatæ, vel per 
T Characteres naturales , quibus ab aliis diftinguuntur, 
efiniti funt. A Paul. Herm. in Muf. Zeyl. pag. 49. vocatur 
PALMA INDI CA Tal & Talgbala dicta , fru&u carnofo edu- 
li putamini inclufo ; & Palma Coccifera , complicato folio, 
fructu minore Commel. Fi. Malab. p. 49. que pro Palma Bra- 
va Femina Lufitänis a Ray. in Hift. pl. p. 1366. habetur, & Ca- 
i Plumier. nov. pl. gen. p. 2. vocatur. 
; Hujus Chara&eres inter Marem & Feminam differentes de- 
finiuntur a Carol. Linn. in Tratatu de Mufa Cliff. p. 13. ubi 
Borussus Mas & Femina dicitur Zeylanice porro deno- 
minationes , aliique auctores memorati occurrunt in Thef. 
Zeyl. pag. 181. Porro breviter fub nomine Lontari arboris 
defcribitur a Valent. in Amboine defcript. pag. 183. 


CAPUT 


‚daan. 


- Liber I. -Caput IX, 


deels, wel mogen aangemerkt ftaan , dat men deze mannet- 
jes onder de wyfjes toelaat „om dezelve vrugthaàr te maken, 
en dat. men een medicinale SURA daar van tapt. 

Daar is nog een ander zwart bout , bet mannetje van den 
Lontar wat gelykende, en komende van Sabure en Paflir, 
beide plantzen.op Borneos Oofl-zyde gelegen „en wert ge- 
naamt Caju Boelian, bet geen gepolyft zwartismet een roude 
weerfchyn , zonder ro[fe nl „gelyk men wel in bet Lon- 
tar-bout ziet. Men.brengt het van daar met zware planken 
omtrent twee voeten breed , en wel een bandt dik, deweike 
in’t water zinken, t wert veel gebruikt tot bet hooft en 
voeten-eynd van de Moorfche graven op Macaffer , als me- 
de, in lange flukken zynde gezaagt , om bun Spat-roeren 
daar van te maaken, `t welk zyn roeren van vyf «oet 
lank „en twee vingers breet , van buiten ront , en gepolyil, 
en van binnen bol, in de wyte van een pink. Hier in {iee- 
ken de Macaffaren bare venynige pyltjes „ry baar luiden Som- 
pit, en by de onze Spattem genaamt , dewelke zy al blajen- 
de bare vyanden in't lyf fpatten ; waar van op bet eyn- 
de van't derde boek een nader befchryving zai werden ge- 


UYTLEGGING 
Van de Tiende Plaat, e 


Verbeeldende bet wyfje van deBoruflus, of tamme Lontar of Ja- 
ger-Boom, Palmeira Brava van Rumphius genaamt. 

Lett. A. vertoont een blad int groot, op dat deszelfs formaat 
beeter onderfcheiden kan werden. 

B. Een Tros met de jonge vrugten. 

C. De volwaffene vrugt in baar balve grootte afgeteckent. 

D. De drie korrels van de vrugt. 

E. De vrugt of 't Bloeyzel van Lontar bet mannetje. 


AANMERKING. 


Met regt beeft de zeer kundige en naaukeurige Rumphius in 
ayn befebryving aangemerkt , dat de AMPANA H. Malab. part. 1, 
Tab. ro. is de Lontarus mas, en de CARIMPANA H. Malab. part, 
I. Tab. 9. is de Lontarus femina , welke eigentlyk maar een 
boom zyn , uit: dezelve vrugt voortkomende , zo als de Papaya Mas & 
Femina, en meer diergelyke Palm-Boomen g werden, en 
wyi de Fi , van de Boruflus Mas & Femina zeer fraay inde 
Hortus Malab. uitgebeeldt zyn , zo zuilen wy bier alleen bet wyfje 
ofte vrugtdraagende, door RUMPHIUS zeer net en ig af- 
getekent, en dat de Carim-Pana H. Malab, is, vertoonen , en ver- 
ders aanwyzen , by welke Schryvers deze Heerelyke Boomen ver- 


We” 


ders benoemt zyn , ofte ook met der zelver kenteken , waar door zy van 
anderen onderfcheiden werden , befchreven zyn. Van Paul. Herman 
in zyn Muf. Zeyl. pag 49. wertze genaamt Palma Indica Tar 
& TarcHALA di&a, fructu carnofo eduli‘ putamini inclufo, 


& Parma Coccifera complicato folio, fru&u minore Commel, 
Fl. Malab. p. 49. welke voor de Palma Brava Femina Lufitanis, 
van Ray in zyn Hift. pl. p. 1366. befchreven wert, en Carimpa- 
na van Plum. in zyn nov. pl. gen. p. 2. genaamt. werts —— 

De kentekens en bet onderfcheid tu[Jen bet mannetje en wyfje, 
zyn te vinden befebreven van Carol Linn. in zyn Tra&aat over de 
Mufa Cliffort. pag. 13. alwaar ze Boruflus Mas en Femina ge- 
naamt wert. De overige Zeylonze benaminge en Schryvers bier toe 
beborende , zyn aangebaalt in myn Thef. Zeyl. pag. 181. Verders 
wertze ook kortelyk befchreven onder de naam van Lontar- Boom, 
by Valent. Befchryving van Amboina. p. 183. 


ge se 


Ween be ha 


N 


DIL ; 
e BTL 


V 
Su H Y 


EI 
SS 


M 
BRETT 
jr 


SSSR 


2 


22 


eer arn 


Lankan k 
Ze Iu RR nr 


DIR 


I? FIT 
LLL 
A 7777 


D DE 


Tø 


TW 


3 
| d 
LT 


H 


ES 


— NEO 


wr RR 3 e — De lists AA gétt elleng 


1 


+ 


~ 


1. Boek. X. Hoofdjt. 


CAPUT DECIMUM. 


Lontarus Silveflris. Lontar Utan. 


" a domeftica, & quamvis ejus truncus gracilior ac 

humilior fit, rami tamen ejus funt longiores , ac 
folia quoque majora illis domeftice. Rami & folia 
itidem differunt juxta etatem: Quamdiu enim fruti- 
cofa eft, rami ejus funt quinque fexve pedes longi, 
digitum feu pollicem craffi, triangulares fero, fupe- 
fiore parte excavati , atque ad latera dentati initar 
fubtilis ferre. Folium in minores lacinias eft divi- 
fum , nec ita profunde incifum ac in fubfequente. 
In adulta arbore rami a decem ad quatuordecim pedes 


S iome hæc Lontarus haud multum differt forma 


funt longi , mediocre brachium craffi, ac canalis: 


intermedius excrevit zqualiter magis, ac fere pla- 
nus eft, ad margines cinctus acutis, duris, nigris, fed 
brevibus fpinis , omnibus deorfum reflexis inftar ferre 
majoris. In vertice non conjunguntur rami uti in do- 


meftica, fed a trunci medio fupra fe invicem locantur.. 


Quifque ad fuum finem gerit amplum, rotundum ‚ac 
radiatum inftar depicti folis folium, uti in domeftica, 
majus camen, fex feptemve habens pedes in diame- 
tro. Cujus radii inequaliter funt incifi „tres quatuorve 
enim lacinias efformant feu divifionem, quz a fubfe- 
quente profundiore lacinia feparata eft, ac nulla ha- 
rum laciniarum ad centfüm extenditür , pofteriores 
quoque radii femper funt breviores, anterioribus vel 
mediis, nec perfectum formant circulum, fed ad pe- 
diculum aperturam relinquunt: Quifque radius circi- 
ter tres cum dimidio pedes eft longus, ac in medio 
firmum habet nervum , cujus finis in plura definit 
acumina paululum obtufa, ac fi abrupta forent. Folia 

uoque funt tenuiora , glabriora , ac in longiores divi- 
Á radios, quam domefticz. ` po cuo cm 


-` Foliorum juniorum lacinie ‚ut & in fruticofa arbore, 


ad margines longum gerunt filum , quod fenfim diffol- 
vitur, ependit , ac tandem quoque Per. Exterius 
lignum Calappo fere fimile eft, paulo tamen magis 
fufcum , ac durius, multo tamen minus durum ac ni- 
grum quam Lontari domreftice , adeoque nulli ufüi 
mechanico aptum, nifi ad viliora quandoque tigilla. 
Interior medulla eft ficca ac farinofa, uti arboris Sa- 
gou, durior tamen ac fibrofior , ad radicem non adeo 
amplus eft vel protuberans truncus quam domeftice , 
qui etiam brevius durat ac vivit. Quamdiu excrefcit , 
nullos producit fructus , fed fi fuerit adulta, quum 
magnam ramificationum partem demiferit, comam 
accipit ramofam inftar Sagu arboris, multo tamen mi- 
norem, non ultra quatuor pedes altam, erectam ex 


medio verticis , in fex circiter majores divifam ramos, , 


qui ad bafin ar&te conjunguntur. Majores hi rami in 
multos dividuntur laterales racemos, Pinange fimiles , 
hi autem fünt erecti, firmi, hirfuti, ac capitati, qui 
fru&tus producunt longe ac laxe a fe invicem depen- 
dentes , rotundos inftar globulorum fiftule ignivomz, 
cinereo-virides ac fupra foveola obfcura impreffos , ex- 
terne inveftitos tenui ac ficca carne, quz facile pu- 
trefcit, fub hac alius rotundus ac durus locatur nu- 


. cteus magnitudineglobuli ftlopi, fine apice duro, qualis 


inSaribi nucleo confpicitur , fub tenui , ac lignofo porro 
putamine albus ac durus abfconditur nucleus, edendo 
ineptus. Quum nuclei hi interram decidant, albicantes 
deorfum agunt fibrillas , ac furfum tenuia germina , que 
fimul cum nucleo, qui tum mollior eft factus , edules 
quodammodo funt. Vefpertiliones hos amant nucleos, 
quum ex arbore dependent , quique hinc inde per 
'eorum ftercus feruntur in filvis, unde nove proger- 
minant arbores. Si omnes baccz deciderint , ad fum- 
‘mam pervenit arbor fenectutem: feme! enim tantum 
gerit fructus, ac brevi poftea perit, uti quoque Sagu 
arbor. 


AA e 


Nomen. Loutarus Silveftr!s Latine , Lontar Utan Ma- 
laice. Talpetti in Cormandele ora, in Macaffera Coil 
& Coüla, in Amboina Maccanunut & Maanuno , in Boc- 
ro Siger, in Manipa Majafa, quidam eam quoguo vo- 
cant cta Wocka, cum Saribu hanc confundentes. 

Locus. In iifdem fere crefcit regionibus, in quibus 
domeftica, uti in Java, Madura a hora & Ce? 

R 


 AMBOINSCHE KRUYDBO E K. 53 


KO ORD STUK 
Wilde Lontar-Boom. 


Eze wilde Lontar-boom verfchilt niet veel in "t 

aanzien van de tamme, en hoewel den flam wat 

ranker en lager is, zoo zyn egter de takken langer, 
en de bladeren grooter dan aan de tamme, De takken en 
bladeren. verfchillen ook naa bun tweederley ouderdom: 
want 200 lang hy nog een ftruik is, zyn de takken onge- 
weer 5. a 6. voeten lank, een vinger of een duim dik „`b 
naa drie-kantig , boven met een diepe geut, en aan derzel- 
ver kanten klein getandt als een fyne zaag. Het blat is in 
minder lappen verdeelt , of zoo diep niet gefneden, als aan 


de naaft-volgende. Aan de volwaffene zyn de takken van 


thien tot veerthien voeten. lank, een kleinen arm dik, de 
geut is als dan ook meeft uitgegroeit en vlak, aan de kan- 
ten bezeb met fcberbe, Darde, zwarte , dog korte doornen , 
alle agterwaarts overgeboogen , als een grove zage. Zy 
Joan ook niet in de kruin by malkander vergadert , gelyk 
aan de tamme , maar van’t middelfte des ée vervol- 
gens boven malkander ; yder draagt aan zyn eynd een groos 
ront blat, geftraalt als een gefchilderde Son , gelyk de tamme, 
dog veel grooter, te weten vyf a zes voeten in bun dia- 
meter; de flraalen zyn ook ongelyk ingekeept , want drie 
en vier maaken een lap, of verdeeling, dewelke van de 
naaft-volgende met een dieper keep afge/cheiden is , en gee- 


ne van die keepen raakt tot aan bet centrum; ook zyn de 


agterfte fkraalen altyt korter, dan de voorfte, of middel- 
fe, en fluiten geen volkomen cirkul, maar laten een ope- 
ning by den tak: yder ftraal is omtrent drie en een half 
voeten lank, beeft in de midden een flyve zenuwe, baar 
einden zyn in meerder fpitzen verdeelt, dog wat ftomp als 


‘of ze afgebrooken waren; en de bladeren xyn ook in ’t ge- 


heel dunder , gladder „en in langer ftraalen verdeelt , dan 
pal sgh Blog anh agi SE fi 
^. Dek aan de jonge bladeren , en aan de jonge firuik 
“bebben dan bare kanten een Las f draat , dae metter 
tyd los raakt, afbangt , en eindelyk ook vergaat, Het bui- 
tenfte bout is dat van den Calappus-boom (her gelyk, of 
“wat bruinder en barder , dog op verre naa zoo zwart nog « 
bard niet, als dat van de tamme Lontar, dierbalven tat 


„geen bouwerk bequaam , behalven zomtyds tot flegte latten; 


bet binnenfte is een droog en meelagtig merg , gelyk de Sa- 
gu-boom béeft , dog groff-dradiger en harder , by de wortel 
is by x00 breed, nog uitpuilende niet , gelyk de tamme, 
zynde ook van korter duurzgambeit of leven; zoo lang by 
nog in’t groeyen is, draagt by geene vrugten ‚maar in den 
ouderdom , als by een groot deel van zyn takken afgewor- 
pen beeft, krygt of gewint by een getakte kroon als der: 
Sagu-boom; dog veel Rleinder, te weten niet boven de vier 
voeten boog, mede over eind’ flaande, regt uit bet midden 
van de kruin „ en omtrent in zes booft-takken verdeelt , 
dewelke beneeden digt tegens den hooft-{tecl aan flaan. De- 


“ze booft-takken verdeelen bun in veele zyde-fleelen, fchier 


gelyk aan een Pinang-tros, dog deze fleelen zyn regt, D, 
ruig , of geknopt ; bier aan waffen de vrugten die wat ydel 
of verre van malkander bangen, regt ront als een groote ` 
mutsquet-kogel , graauw-groen , en Van vooren met een 
donker kuiltje, van buiten zynze bekleet met een dun en 
droog Vleis, het welk ligt afrot, daar binnen leid een an- 
dere ronde en barde korl , in de grootte van een piftool-kogel, 
dog zonder zoodanigen barden fpitzje voor uit , als men aan 
de Sariboe-korl ziet, voorts leit onder een dunne en bout- 
agtige fcbaal een witte en barde beeft, die tot eeten onbe- 
quaam is; als de korls op de aarde vallen , fchietenfe witte 


worteltjes nederwaarts , en opwaarts dunne fcheutjes, die 


t’zaam met de korl (dewelke als dan weeker geworden e 
eenigzints eetbaar zyn. De Vleermuizen ecten deze korls 

raag , als zy nog aan den boom bangen , en zaayenze door 

en afgank bier en daar in de ruigte, daar dan nieuwe 
boomen van voortkomen ; als nu alle de bezien afgevallen 
zyn, 200 is den boom tot zyn boog fte ouderdom gekomen, 
want by draagt niet meer dan eenmaal vrugten, en gaat 
kort daar na uit, gelyk ook den Sagu-boom doet. 

Naan, In’t Latyn Lontarus Silv eftris,n t Maleyts,Lon- 
tar-Utan,op de kufi Cormandel, Lalpetti, Macaffers Coäl,en 
Cola, Amboinees Maccanunut , en Maanuno, op Boero, 
Siger, op Manipa Majafla „zommige noemen bem ook Woc- 
ka Wocka , denzelven alzoo met de Saribu confunderende. 

Plaats. Hy waft fchier in.de zelfde landen met de tamme 
Lontar, als op Saca , Madura, Timor, en Celebes. In 
G 3 Mandur 


54 


In Mandura frequens eft , unde juniora folia in Ma- 
caffara venalia in forum adferuntur , & quamvis fit fil- 
veftris hee arbor, uno tamen in loco femel multi- 
plicata lubenter crefcit. In Amboina eft rara, fre- 
quentior in Boero, Bonoa, & Oma, tam in declivis 
quam montofis locis. 

Ufus. Hujus arboris folia tantum funt in ufu ; quam- 
diu arbor excrefcit , nullos enim, uti dictum fuit , um- 
quam fert fructus, nifi in fumma ejus fene&ute , atque 
hi nulli inferviunt ufui vel ufquam ufurpantur. Ex fo- 
lis Macaffarenfes ac Boegenfes amplos formant pi- 
leos, atque ex iis quoque ne&unt capfulas Epo ipfis 
ditas, in quibus Tabacum ac Pinangam includunt, 
quas fecum geftant: Ex junioribus quoque foliis te- 

pues formantür matte, ac facci,in quibus gerunt Ory- 
zam , vel, fi plurima conneétantur folia, vela pro na- 
vigiis, qua ftramineos faccos ac ftraminea vela nos 
vocare folemus, quum omnino ex ftramine confecta 
videantur , atque in fimilibus faccis in Java plurime 
res, uti Oryza, Piper, fru&us, radices &c. illigantur. 
Ex iisdem quoque foliis per longitudinem fiffis fila 
. quoque fortiora conficiunt , colligando apta , ut & pro 
retibus , ac tenuius diffecta, fila prebent , ex quibus Ma- 
caffarenfes veftimenta contra pluviam habent, Badju- 
torro & Cororon dicta, quibus fe induunt menfibus pluvia- 
libus, quum Oryzam plantant vel in fafces illigant. Inter 
foliorum ortum mollis ac tenera crefcit inftar fpongie 
fubftantia, feu inftar fomitis igniarii , que Baroe dicitur, 
& apta eft ad navigia obfolidanda, ex fequente autem 
arbore Sagu melior ac major ejus colligitur quantitas. 


Boegenfes & Boeronenfes aliquem inde eliciunt po- 
tum, longe tamen viliorem ac alium Towak , nau- 
feofum , ac caput gravantem. Eum in finem omnes fere 
verticis detruncant ramos., detruncatum obvolvunt 
‘caput foliis, ne aër accedat. 'l'umque hoc feriunt, 
ac dein appendent vas aliquod , quod demum altero 
repletur die: Hunc autem liquorem eliciendo arbores 
hz marcefcunt ac deformate funt , uti quo ue Sagü 
arbor. E quibus vero nullus elicitur potus, ed bene co- 
luntur ac depürantur, pinguefcunt quafi, ac craffef- 
cunt, atque farina ex earum medulla preparari 
poteft eodem modo ac ex arbore Sagu. Alio quoque 
modo elicitur liquor, fi nempe in vertice detruncato 
foramen per truncum perforetur, 'ipfique canalis in- 
truditur, cui vas aliquod appenditur , quod alternis 
etiam repletur diebus , hoc autem non ultra duas 
tresve feptimanas continuari poteft. In Bonoa hzc 
arbor altior excrefcit, ac latiora habet folia quam in 
aliquo alio loco , fed ejus loci incole ingeniofiores 
funt quam eorum vicini, atque ex ejus foliis ele- 
gantes plures contexunt res, inter quas be? ampli 
coronis ramofis ornati Tudong dicti excellunt , quos 
femine ad folem & pluvias avertendas geftant. Qua- 
dratas quoque inde formant capfulas Totombo illis vo- 
catas , quas foliis atro ac rubro colore impregnatis 
‚eleganter contexunt, ac quafi depingunt, que fuppel- 
lex quidem eft fragilis, vulgaris tamen, & apta pro 
veftimentis ac pannis confervandis, atque hifce duo- 
bus preparatis tributum quondam folvebant regibus 
Ternatenfibus. Ex ligno Alphurenfes longas. jacula- 
torias formant haftas, Sagu Sagu dictas, quas ex ma- 
nibus in hoftes vibrant, ac malignum adferunt vul- 
nus, quum hafta in ramenta diffilit, fi ad offa perve- 
niat. i 

Si quis comederit noxios pifces , Cancros, feu Fun- 
gos, tum fruftum viridis hujus arboris rami aqua con- 
tundendum eft, ac ejus fuccus expreflus zgro propi- 
nandus eft, qui curabitur quam primum vomuerit, ea- 
dem quoque aqua curat illos, qui a Celebenfi Salaman- 
dra, Tocke dicta, mictione venenata confpurcatus eft. 
Defe&u viridium ramorum. facci quoque ac matte ex 
ejus foliis contexte adhibentur, atque has in aqua fna- 
ceratas tam diu conterunt , donec fpumefcat agua, 

uam egro propinant. Tenuiffime radicis fibrille ex 
Tus arbore , cum Sonchi Amboinenfis radice maftica- 
te, ac fuccus ex his deglutitus curat Diarrhzam. 


e^ 


`“ Cùm Lontaro convenire videtur Lantaniere fic di- 
éta a Gallis in infulis Caribzis habitantibus, que de- 
fcripta eft in Antill. Hiftor. Cap. 6. queque effet arbor 
amplo ac radiato folio. Å 


Silveftris Lontarus, feu arbor ipfi fimillima crefcit 
| quoque 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput X. 


Mandur is ze overvloedig , van «vaar men de jonge blade- 
ren op. MakafJer te koop brengt, en hoewel by, wilt is., zoo 
wafjen zy nogtans gaarne by malkander op een ftuk lants. 
In Amboina is ze weinig , dog meer op Boero, Bonoa, en 
Oma, zoo wel in de vlakte als in `t gebergte. — 


Gebruik. Van dezen boom zyn alleen de bladeren in ge- 
bruik, zoo lang by in zyn groeyen is; want, als gezegt, 
by draagt nooit vrugten als in zyn uitterfle ouderdom , en 
dan zyn. dezelve nog al van geen gebruik of nergens toe be- 
quaam; van de bladeren maaken zoo wel de Macaf]aren , 
als Boegts veelderley breede hoeden, em vlegten ook daar 
wan kleine doosjes Epo genaamt , daar inze Tabak, en Pi- 
nang bergen, om die by bun te konnen dragen. Uit de 
jonge bladeren maakt men mede dunne matten, en ook zak- 
ken om ryfl in te dragen, of, zoo men er veele aan mal- 
kanderen naait, zeilen tot vaartuigen, 't welk wy flroo- 
zakken, en fbroo-zeilen noemen , want zy gelyken zeer wel 
van ftroo gevlogten te wezen , en in diergelyke zakken wer- 
den op Fava wver/cheide goederen, als ryJl, peper, vrug- 
ten, wortelen Ec. afgepakt ; uit de zelfde bladeren , in de 
lengte gefpleten ‚maakt men ook eenige grove draden , dien- 
lig tot alderbande bint-werk , en grove netten, en nog fyn- 
der ge/needen, gevenze een gaaren, daar de MaccafJaren ba- 
re regen-rokken van maaken , Badjutorro en Cororon ge- 
naamt , dewelke zy aandoen in de regen-maanden, als xy 
de ryft planten; tulfcben den oorfpronk der takken, wint 
men een weeke en teere fubftantie, als een dunne fpongie, 
of als gebrande tontel „`t welk men Baroe noemt, en be- 
guaam is om de vaartuigen mede te breeuwen, dog wit den 
DS Sagueer-boom komt bet veel meer en ook beeter. 

e Boegis en Boeronezen weten mede eenige drank daar 
uit te tappen , dog die is veel flegter als andere Towak, 
brakagtig van fmaak , en bet hooft bezwarende; tot dien 
einde kappenze fcbier alle de takken van de kruin af, be- ` 
winden den kop met bladeren op dat er geen lugt by kome; 
deze kloppenze eerft wat, en bangen als dan een vat daar 
aan , *t welk eerfi de tweede dag vol of vervult wert , dan 
door dit tappen werden deze boomen zeer mager en onge- 
daan, gelyk mede den Sagueers-boom. Dog die men niet 
tapt „maar voed en bavend , werden vet en dik, en als dan 
kan men eenig meel uit haar merg bereiden, op dezelfde 
manier gelyk uit den Sagueers-boom ; ook gefchiet bet tap- 
pen of Beren nog op een andere manier , te weten y als 
men boven in de kaalgemaakte kruin een gat in de flam 
boort , een geutje daar in [leekt , eneen vat daar aan bangt, 
`t welk mede alle twee dagen eens gevult of vol wert , maar 
dit tappen kan men niet boven de twee a drie weeken conti- 
nueeren. Op Bonoa wajt deze boom wat booger., en met 
breeder bladeren dan elders , en defJelfs inwoonders zyn 
Jneediger dan baar gebuuren, om uit de[Jelfs bladeren te 
vlegten veelderley fraye dingen, en onder. anderen breede 
boeden, met getakte kroonen daar boven op, Tudong ge- 
naamt, die de vrouwen tegen de zon en regen dragen, als 
mede vierkante kistjes Totombo genaamt, dieze dan met 
zwart en rood. geverfde bladeren weten te doorwerken , en 
als te be/childeren, zynde wel een bros huisraad , dog zeer 
gemeen en bequaam om linnen en klederen daar in te ber- 
gen, en met welke twee dingen xy luiden ook eertyts baar 
trybuit betaalen aan de Ternataan/cben Koningen. Uit bet 
bout maaken de Alpburezen bare lange werp-/pietzen, Sa- 
gu Sagu genaamd , die zy uit de bant na de vyand werpen, 
maakende een quade quetzuur , om dat de fpits fplinterd, 
alle op een been raakt. 


Als ymand gegeeten beeft van eenige fchadelyke viffchen 
Crabben, of Cambernoelien „ dan es His Py Re de 
groene tak dezes booms in °t water kneufen „ bet zap daar 
uitperffen, en "t zelve den patient te drinken geven, zoo 
zal by geneezen, zo draa by aan bet braken raakt. " Zelf- 
de water helpt ook die geene , die een Celebifcbe Salamandar 
met zyn venynige pis befpat beeft: men neemt ook by ge- 
brek van groene takken een ftroozak , of matte van de ‘i $ 
bladeren gevlogten, en die kneuft of kneed men zoo ea 
in t water, tot dat het zelve [cbuimt , en geeft bet zo den 
patient te.drinken. De dunfte vezelingen der wortel de- 
zes booms met de wortel van Sonchus Amboinicus ge- 
kaauwt, en bet zap ingezwolgen, geneeft den buik-loop. ` 

Met den Lontar Jchynt mede over een te komen.den Lan- 
tanier , alzoo genaamt van de Francoizen in de Caribifche 
Eylanden woonende , midsgaders befchreven in de Hiftorie 
Antill. Cap. 6. en "t welk zoude zjn een boom met een breet 
en Sea bladt. a Be = 
Den wilden Lontar , of immers een boom den zelven 

: : zeer 


1. Boek. X. Hoofdft. 


quoque in infulis Philippzis Ybur ibidem dicta; trunco 
tam craffo, ut vir eum brachiis complecti nequeat, 
atque ejüs medullam incole ficcis temporibus in 
ligneis caudicibus contundunt, ex qua panem for- 
mant, uti hic in Amboina ex Sagou preparatur. Item, 
fi vertex ac folia detruncentur, ac per truncum ca- 
nalis intrudatur foramini cuidam appropriatus , potus 
tunc inde hauritur , qui coquendo fit fyrupus feu Goela, 
ac diutius coctus faccharum prabet rubrum. An cre- 
dibile itaque eft, Fariniferam Palmam, quam itinerarii 
Francifci Drake, uti Carolus Clufius Lib. 1. Exotic: Cap. 3. 
fcribit, in Manilhis viderunt, rotundo vertice feu ca- 
pite Brafficam capitatam emulantem, atque ex qua 
juxta eorum relationem panis preparabatur , hanc 
filveftrem Lontarum feu Manilhenfium Your fuiffe po- 
tius quam arborem Sagu , quam poftea primum in Ter- 
nata vel infulis Moluccis obfervarunt. Viderunt enim 
forfan primum in Manilhis, ac morem pr&parandi pa- 
nem dein in Moluccis, ac forte putarunt unam eandem- 
que effe arborem. Quales errores in libris itinerario- 
rum, atque a noftrz nationis navigatoribus commit- 
tuntur, quod unum eundemque cujusdam rei ufum ex 
diverfis obfervent arboribus, ac fine ulteriore indagi- 
ne utrasque confundant, & pro iisdem habeant, unde 
quoque Europzis fcriptoribus fimiles cauffant erro- 
res, uti fupra Cap. 3. demonftratum fuit, docto Sca- 
ligero in deferibendo Coccum Indicam accidifle, ` 


Hujus filveftris Loritari fpecies altera feu varietas 
. videtur Javanenfium Cabang , quamvis etiam ad Saribum 

& Licualam referri pons bang autem folia non ita 
profunde funt diffetta, ac diu durat , quod non nifi fo- 
lia in ipfa obferventur: Tempore autem fit arbor tam 
craffa: ac Calappus, duabus tamen ulnis vix altior, 
neque fructus nifi in fumma profert fenectute, unde hi 
Incolis quoque ignoti funt; alioquin eam compararem 
cum humili Tammar arbore ig Zeylana crefcente. For 
lia hec itidem magni funt ufus: ex iis-enim tenuiter 
diffectis Javani faccos formant, item Tudongs feu am- 
plas petafos, quos contra folem & pluvias gerunt : in iis 
iverfte quoque res confervari ac obvolvi poflunt, 


mo 
Malaicenfibus mos eft, in hifce deponere pretiofum 
lapidem Hyftricitem , feu Pedra de Porco dictum, ut 


ejus vires confervent, qui hunc in finem his. obvol- 
vitur foliis, & in cifta ex auro confecta affervatur, Ob 
magnum foliorum ufum arbor hec utcumque eft fru- 
ticofa fine. trunco , que raro alio in loco occurrit 
nifi circa Javanorum emporium Damak in monte Hon- 
dangh, ubi toti hujus arboris campi , feu potius filve 
OCCUITUME s en TRUE. ME LU 


n 


peo ded A 


Circa Bataviam ad Eesen Ryswyk Faing 
quoque inyenitur, cujus folium ultra gon vix e 
magnum , ac proinde ineptum eft pro Tudongs, fac- 
cis &c. formandis. De E 

` Cabang folium ex Java jufi adferri, ut cum Lon. 
taro-Utan feu filveftri compararem, ac plurimum cum 
hocce convenire expertus fum: Ambo enim fruticis 
folia tenuem habebant petiolum , digitum circiter 
craffum , quinque pedes longum, profunde fulcatum 
atque ad latéra brevibus cin&um fpinis: In Javanen 
divifiones in quatuor , quinque , fexve lacinias erant in- 
fculpte , quum Amboinenfe plurimum in tres par- 
tes fit feparatum , quaque divifione ex tribus radiis 
formata, in Amboinenfi profundius quoque funt inci- 
fe lacinie: ad divifionum margines tenuia gerebant 
filamenta , quz tempore etiam feparantur ac decidunt. 


In utroque folia non acute definunt , fed funt obtufa 
& quafi abrupta. Fructus Javanenfis Cabang acquirere 
non potui , alioquin reliquam hujus notare poffem dif- 


ferentiam, 


1 


# 


EXPLI- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


. der verzekertbeit daar van 


5$ 
zeer gelyk, waft mede in de Philippinfcbe Eylanden, al: 
daar Yhur genaamt , met een zoo.dikken flam, dat bem 
een man met omvatten kan; en wiens merg de Inwoonders 
by fcbrale tyden in houte blokken Jlampen, en daar van 
broot maaken , gelyk wy bier in Ambon met de Sagu doen. 
Item, als men de kruin, en de takken afkapt , een gat bo- 
ven in de ftam boort, en cen geutje daar in fteekt , zoo kan 
men een drank-daar uit tappen, waar van men met Kooken 
bekomt een Siroop of Goela , en met nog langer kooken gen 
bruine zuiker ; en is bet dierbalwen gelooflyk, dat de meel- 
gevend Palma, dewelke de reisgezellen van Francifcus 

rake , gelyk , Carol. Clus, febryft , Lib. 1. Exotic. 

ap. 3. ywers in de Manilbas gezien bebben , met een ron- 
de kruin of bol den fluit-kool gelyk, en waar van men naa 
baar zeggen broot maakte, veel eer deze wilde Lontar of 
Manilbafche Yhur por Zy, dan den Sagu-boom , die zy 
daar naa eer{t in Ternaten, of in de Moluccos bebben pe- 
zien; want zy bebben mifjcbien den boom eerft in de Ma- 
nilbas ezien , en de manier van ’t broot maaken daar naa 
in de Moluccos „en apparent gemeint „dat bet een en dezelf: 
de boom was. Hoedanige of diergelyke abuizen men in de 


reis-boeken, en fcbeep-vaarden van onze natie wel meer: 


vindt, namentlyk dat zy eenderley gebruiken van taveeder- 
ley boomen aantreffende, zonder verder onderzoek, firaks 
mu. komen Zz vermengen „ en voor eenen boom te hou- 
en, en waar door zy dan ook de fchryvers in E 
diergelyke abui : SE geg 
gely bier boven, Cap, 3. aangewezen is, dat dien geleer- 
n Scaliger , met bet befchryven van de Cocos Indica 


Van dezen wilden Lontar Jchynt ook een medezoorte , of 
verandering te zyn de Favaanfche Cabang, hoewel men 
bem ook onder Saribu, en Licuala kan reekenen ; Schieten. 
de eerfi uit den grond met een enkelt bladt, omtrent drie 
voeten hoog , uitgebreid als een wayer „in de gedaante van 
Licuala, dog de Cabang is geenzints-zoo diep gefneeden, 
en blyft lange Jtaan , dat men niet dan bladeren daar aan 
ziet: Dan metter tyd werd het een boom zoo dik als een 
Calappus-boom, dog niet boven de twee vaderen hoog 3 hy 
draagt niet. dan, inden boo ouderdom. zyne vrugten , 
en daarom zynze de Inlanders ook onbekent s anderaints 
zoud ik an vargehyken by den lagen Tammar-boom op Cey- 
Jon groeyende, Deze bladeren zyn insgelyks van groit go- 
bruik , avant uit dezelve, alffe tot dunne riemkens YYN ge- 
Jneeden „werden mede de Favaanfche firoo-zakken gemaakt, 
als mede de Tudongs of breede hoeden, die men tegens de 


` wedervaren is. 


zonen reegen draagt;men kan ook veelderley dingen daar in: 


bewinden en bewaren, ja zelfs is bet by de Maleyers een 
manier , datze den kofielyken Hyftricites , of Pedra de 
Porco, daarin leggen om gyne deugden te bewaaren; 
werdende tot dien eynde p deze bladeren omwonden. en 
voorts in. een:gout casje bewaart; wegens het groot 
bruik van de meergem. bladeren , zo bly dezen baom-merft 
sam , en die men ook zelden elders vint, 
p omtrent de Favaanfche koop-ftadt Damak , op den berg 
; na daar men gebeele latters , of velden van dezen 
oom beeft. 

Omtrent. Batavia, by de reduit Ryswyk vint men mede 
bet Cabang , dog het blad wert let dezen een voet groot, 
en is dierbalven onbequaam om Tudongs , zakken &?c. van 
te maaken. . 

Ik bebbe het blat van Cabang van Fava laten overbren- 
gen, om bet met onzen Lontar-Utan te vergelyken „ en be- 
vond het daar. mede ten meeftendeel over een te komen : want 
beyde de bladeren , te weten die van een flruik, hadden 
een dunnen Bel, omtrent een vinger dik, by de «yf voe- 
ten lanks diep gegeut „ en aan de kanten digt met korte 
doornen bezet; aan ’t Savaan[cbe waren de verdeclingen 
in vier, Vyf , en zes lappen verdeelt , daar bet che 
meeft in drielingen verdeelt is, ieder drieling uit drie ftraa- 
len bejiaande , en aan "t Ambonfche zynze dieper gekeept ; 
aan de kanten van de verdeelingen baddenze dunne dr 
dewelke daar affchilferen , en metter tyd ook afvallen , aan 
beide loopen de bladeren mede niet {pits toe , maar zyn 
stomp , en als. afgebrooken. De SC van bet Favaan- 
Jebe beb ik niet konnen ui, jr , anders zoude ik met meer- 

ebben kunnen febryven. 


UYT- 


zen aanleiding en oorzaak gegeven bebben, ` 


EXPL EGA- T.10O 
Tabule Undecime. 


Quz exhibet Borussum, foliis Palmato-pettinatis cum interjeffo 
filo, EP fpinis ad pedunculum acuncis , fruttibus racemofis , 
bacciferis, que a Rumpbio Lontarus Silveftris, feu Lontar- 
Utan vocatur. 

A. Folium cum interjecto filo. 

B. Folium fimplex. 

C. Corymbum frugiferum baccis onuftum. 


OBSERVATIO. 


Lentarus hec Silveftris a Valent. in Amboine defcript. pag. 
184. quoque commemoratur. : 


HERBARII AMBOINENSIS 


UYTLEGGING 
Van de Elfde Plaat. 


Dewelke vertoont een Borussus met Palmsgewyz2 en kamagtige 
blaaden , tu[Jen welke draadjes voortkomen , en die aan baar [Feel 
kromme doorntjes dragen, met trosagtige vrugten , ofte bezien: 
van Rumphius wilde LoNTAr-Boom, ef Lontar-Utan 

enaamt. , 

A. Wyjt aan een blad, met gyn draatjes. 

B. Een enkelt bladt. j 

C. Den Tros met vrugten of bezien beladen: 


AANMERKINGE 


Deze wilde Lontar-Boom wert mede by Valent. in de be/chry: 
ving van Ambon pag. 184. vermeldt. 


CAPUT UNDECIMUM. 


-Lontarus Silveftris altera , IHUR dicta. 


Um Loniaro Silveftri a convenit , feu ejus 
altera fpecies eft arbor Jbur dicta, cujus trun- 


cus & altitudo eft inftar Calappi, ejusque cor- - 
‘boom, en de fcbor(fe mede van deszelfs coleur , dog wat ef- 


tex eundem habet colorem, qui equalis magis eft, ac 
` fine notabilibus annulis. Ramificationes ac folia prece- 
denti Lontaro Silveftri funt fimilia , rami autem brevio- 
res ac graciliores, eorumque margines multo longio- 
ribus armati funt fpinis, in junioribus ramis «odis 
tum longis, aliis intermediis brevioribus, in adultio- 
ribus autem fpinz funt breviores ac latiores, erecte , 
firme, & acutiffime. Rami feu frondes antica parte 
funt latiores quam poftica, atque haud male referunt 
probofcidem Gladii pifcis, quamvis fpinz , uti ditum, 
inequalis funt longitudinis ; longiffimis folio proximis, 
quaeque infequaliter diftant. Folium eft etiam mag- 
num, rotundum, atque extenfum, uti illud proxime an- 
tecedentis arboris, atque ejus radii inzqualiter itidem 
divifi, quatuor-enim feu quinque tales radii confti- 
tuunt laciniam , qui a fubfequentibus profundiore in- 
‚cifione funt feparati , horumque extremum itidem 
elt obtufum & quafi abruptum. Fru&us longis depen- 
dent ex racemis , uti in Pinanga Silveftri , laxe remoti, 
magnitudine ovi mediocris, rotundiores tamen , atque 
ad extremum brevi capitulo ornati , extetne cinerei ac 
rugofi, hirfuti, in parvas quadratas divifi teffellas , 
quique in fungofa medullatres quatuorve duros conti- 
nent nucleos, qui dura pulpa repleti, fed edendo inepti 
funt: Exterius lignum eft. corneum ac durius omnibus 
reliquis Lontari lignis , primo ruffum ac nigris con- 
‘textum venis, in vetuftioribus vero truncis ita durum 
eect ac Saribi lignum , unde fiffu difficillimum 
ett e 


Nomen. Latine Lontarus Silveftris altera , Malaice 
Woeka-Utan. Amboinice Ibur, Boere Ibul. 

Locus. Raro. in Amboina crefcit, ac-pauce tantum 
ejus arbores funt ad borealem ejus partem in Laha: 
Frequentior eft in Boero; Bonoa, & Timora. 

"Ufus. Arbor hec paucum praebet ufum: folia enim 
nimis funt fragilia, quam ut ex iis aliquid texi poffit, 
juniora.tantum folia Lontari domefticz defectu adhi- 
bentur ad fcribendum ;hancque a quibusdam Boerneis 
vocari audivi Tal, quamvis erronee , quum hoc verum 
Maccaffarenfium fit nomen Lontari domefticz : fructus 
eorumque nuclei non comeduntur, neque ullus ex ar: 
bore elicitur potus, in Boeto tamen circumciditur, 
atque ex ejus medulla farina aliqua componitur, uti 
ex Sagu arbore, multo tamen vilior, alias ob duri- 
tiem parum detruncatur, & hoc.non facile fit nifi per 
Hollandorum fecures; lignum per longitudinem findi 
poteft, atque ex illo tigilla confici , illud autem vetu- 
ftiorum truncorum, quod grave ac nigrum eft , adhibe- 
tur pro manubriis Toranorum vel haftarum brevium: 
atque fi fit politum , pro Ebeno ligno haberetur; hzc ve- 
ro Ibur a Manilhenfi Ju eft diftinguenda , quz præ- 
cedenti capite defcripta eft, atque cum Lontaro-Utan, 
feu filveftri una eademque eft arbor. 


EXPLI. 


XL HOOFDSTUK. 


De tweede Wilde Lontar-boom IHUR genaamt. 
of is een zoorte daar van , den boom Thur , wel- 
kers ftam en hoogte is als die van den Calappus- 


fender en zonder merkelyke trappen. De takken en bladeren 
zyn de voorgaande wilde Lontar-boom gelyk , dog te takken 


korter en ranker , bare ronden zyn met veele langere door- -- 


nen gewapent , aan de jonge takken een halve vinger lank, 
met zommige korter tuffcben beiden , maar aan de oude 
Aynze korter „en dikker , regt , Dat, en zeer fcherp: de tak- 
ken zjn van vooren breeder , dan van agteren, en ver- 
beelden niet qualyk de fnuit van een zavaart-vifcb , boewel 
de doornen, als gezegt , van ongelyke lengte zyn; de lang- 
fte ai, naaft bet blat, en ook in fek y wyte Van mal- 
kander ftaande. Het blat is insgelyks groot, ront, en uit- 
gebreid, gelyk dat van de voorgaande Lontar, en zo mede 
deszelfs duos ongelyk gefneeden , of afgedeelt ; want 
vier of vyf firaalen maaken een byzondere lap, zynde van 
de naaftvolgende met een dieper keep afgezondert , midsga- 
ders baar eynden mede ftomp „en als afgebrooken. De vrug- 
ten bangen aan lange trofjen gelyk de wilde Pinang, wat 
ydel an malkander , in de groote van een middelbaar Ey, 
dog ronder , en agter met een kort balsjen ; van buiten 
graauw en rimpelig , of ruig, in kleine vierkante ruitjes 
verdeelt, hebbende , in ten voos merg”, drie a wier bardé 
korrels , dewelke met een bart merg vervult, dog tot ecten 
onbequaam zyn. Het buitenfte bout is boornagtig en barder 
dan dat van alle de Lontars, eerft bruin en met zwarte a- 
deren doorlopen , maar aan de oude ftammen zoo bart en 
zwart , als aan de Sariboe , en zulks mede in "t kappen 
zeer moeyelyk. 


Naam. In’t'Latyn Lontarus Silveftris altera ; In 't 
Maleyts Woeka-Utan, Amboinees Ihur, op Boero Ibul. 
Plaats. Hy waft weinig in Amboina , en daar ftaan 
maar eenige boomen. aan de noort-zyde in de Laba: dog 
meerder vint menze op Boero, Bonoa, en Timor. “= 
Gebruik. Dezen boom heeft weinig gebruik : avant de 
bladeren zyn te bros om gets daar van te vlegten; alleen 
de jonge bladeren neemt men by gebrek van Lontar >» om 
daar op te fchryven „ en beb ik bem ôok van zommige Boe- 
roneezen booren noemen Tal, hoewel abuzievelyk » 0m 
dat dit den regten MacafJaarzen naam is van" den Lontar: 
Zoo werden ook de vrugten of baar korrels miet gégeeten , 
nog eenige drank uit den boom getapt , maar op Boero wert 
by evenwel omgekapt, en uit zyn merg een meel gemaakt , 
genk uit de Sagu-boom, dog veel flegter , anderzints wert 
wegens zyn bardigbeit weinig omgebouwen , of men 
moet "er Holland/che bylen agter zetten; ber bout laat zig 
ook in de lengte fplyten , en tot latten maaken, maar dat 
van de oude ftammen , xynde zwaar en zwart, wert tot 
Sieelen van Toranen , of korte fpieszen gebruikt „en gepo- 
lyft zynde zoude men bet voor Ebben-bout aanzien. CR 
men moet dezen Ihur onder/cbeiden van den Manilbafcben 
Yhur, dewelke in 't voorgaande Cap. befchreven , "en met 
den Lontar-Utan een en dezelfde is. 


H 


DYT- 


Liber I. Caput XI | 


M" de wilde Lontar-boom komt zeer na by over een; 


r1 


eN BUNC SR UNI 


—— 


— € 


7 m 


"eege 
7 7 


ZZ? ; 


BE 


is 


Ml 


dh ; 


ai 


-— 


ui s 


d 
d 
d 


IN 


ALLA y — 
hdd = 
bb 
GILL 


7 LLL ii „ride 


GENE eh 


YA 


AMD 


P Lv YA FA 


nnn 


etd 


— 


: N m al VA UNC 
e Gi ee UM AP N 
s? 


NTA Jett ai 
MMP UN ” N 
` e 


zur IVÁS AAM M 


TC La grannt 


dd 


Á 


Ge 


en 


zz uii DER 


TU C 


Ga en 
OM mn 


ALLE LL 


PA ont 


o. 


CZ 


^ 
N 
N 
N 
N 
N 
N 


sin zum | ZZ == s > 


z7 


: T EEE, ER 


FE MAUL 


ff 
Hr? 


fi 
Hr 
A 


TÐ P "4s 
WE > 


ED 


KUZILA 


LER 
IR 
"län 
LLL 
VEL tape 


TER 
ROTH 


o t 


JA 5 VEDO "n 
LEZ LL 


y I E 


MG Sb 


YA 


Pes 
e m 
LT 


27 


777 


N 
NS 
N 

VX 


Zom! 


bu di op d Eer MK Se ai Kl ce 


^ 


I, Boek. XII. Hoofdff. 


E SLEG ER 


Tabule Duodecime. 


Quz exhibet Borusswm foliis palmatis , in profundes peines 
laciniatis, fru&ibus racemofis , oviformibus, que a Rumpbio 
LonrarussSilveftris altera, IHUR di&a ,vocatur. 

A. md integrum exhibet cum appendice pedunculi fpinofi 
rugofo. | e 

B. Racemum fruziferum junioribus fru&ibus onuftum. 

C. Majorem frudum Oviformem. 


(| *59XEsERYVATIO: 


Lontarus hzc Silveftris, Thur dia, a Valent. in Amboinz 
defcriptione pag. 184. obiter defcribitur , ejusque Figura 
juxta Rumpbii fpecimen No, XXIV. exhibetur. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. YA 


UL T-E GG: ENG 
Van de twaalfde Plaat, 


Dewelke vertoont een Borussus met Palmsgewyze blaaden, iñ 
diepe kamnien. verdeelt, en de vrügten in troffen dragen- 
de van een Eyformige gedaante , van Rumphius tweede 
wilde Lontar-boom Ihur genaamt. 

A. Wyft aan een geheel bladt met een tuig aanhangzel van 
den doornagtigen fteel. 

B. Een vrugtdragende tros met jongere vrugten beladen. 

C. De grootere vrugt in de gedaante van een Ey. ` 


AANMERKING 


Deze Lontar-Boom’, Thur genaamt, wert by Valent. in zyn Be- 
fehryving van Amboina ter loops pag. 184. befchreven en na 
de Figuur van Rumphius No, XXIV, verbeeldt; 


CAPUT DUODECIMUM. ` 


Palma Indica vinaria fecunda, Saguerus five 
Gomutus: GOMUTO. ` at 


Hi vera ac vinifera Palma eft; quum fere nihil 


E ac pilofam excrefcentiam feu/mafflam, ex qua 
fila after: Eodem fere moderat Cal be 

fcit. Ejus autem truncus craffior eft, ac multo humi- 
lior, & vix altior Pinanga, ad radicem equalis nec pro- 
tuberans, cujus coma atro-viridis eft ,incompta , & ad- 
Ípe&u triftis; unde facile ab aliis diftinguitur arbori- 
bus. Truncus in annulos itidem quodammodo eft di. 
vifus inzquales , & hirfutos, qui per Mufcum , - plu- 
refque Filicum & Polypodii fpecies adeo' obfefi & 


concreti funt, ut vix dignofci Geier? antequam a 
il 


“Tiffadoribus depuretur truncus; ita ut filveftri ac vili 
forma haud male ebrium emuletur rufticum, qualis 
variis confutis ac pannofis veftimentis evigilat incom- 
ptis intricatisque titubans capillis: immo foediflime 
formz inter omnes eft arbores. Rami in vertice fupra 


fe invicem ac conjun&i locantur , uti in Calappo, at-. 


que hinc inde de trunco vetuftior emarcidus depen- 
det: quindecim ac feptendecim pedes funt longi, fir- 
miores. ac pilofiores quam Calappi rami, atque majo- 
res , quatuor nempe digitos lati, ac quatuor pedes 
longi; ad medium nempe rami; ab utraque enim par- 
te fenfim anguftantur , atque ad fuperiorem partem 
obtufe definunt canquam abrupti, vel in minores api- 
ces divifi, ac fupremus eft breviflimus, latiffimus , ér 
triangularis. Margines petiolorum- obfeffi funt paucis, 
vagis, ac tenuibus fpinulis ad vetuftiora plerumque 


folia, quz plurima um acci ad medium circiter ab- 


rupta & intricata , fuperne glabra, obfcure viridia 
feu nigricantia, inferne cinerea feu albicantia. 


Inter ramificationum ortum excrefcit fpatha, uti in 
„Catappo , que dehifcens multos ac longos producit 
-petiolos, omnes majori nexos feu ex eo dependen- 
‘tes: quifque vero petiolus tres vel tres cum dimidio 
longus eft pedes - qui ubique continent capitula ro- 
tunda feu nuces, quæ. proprie funt fructus, Mefpili 
magnitudinis ex rotundo triangulares, ac fumma par- 
te plani, in calice fquammofo contenti, juncti - 
ribus petiolis,immediate , feu feffiles , ex coeruleo 
virides, maturi autem ex fufco lutefcentes, optime 
referentes fafciculatos nodos pallii, qualis in officinis 
venales fufpenduntur: talefque racemi aliquando tres 
quatuorve fimul ex arbore dependent eodem ex vef- 
tice, quorum quifque tanti eft ponderis, ut unus vix 
geftare poffit vir. Inutiles ac nullius funt ufus, atque 
decidunt, exceptis quibusdam femi-maturis, quos Si- 
nenfes faccharo condiunt. 


‘ 


-Hi fru&us duas aut plerumque tres continent par- 
vas oblongas nuces, paulo majores Corylorum fructi- 


. bus, arcte fibi junctas, unde trigone funt; fed tertia 


Tom. I. carum 


En cre-. 


XII HOOFDSTUK 
| Tweede Wyn-dragende Palm-Boom ; 
pT ES GomuTo, 


1 It is een waaragtige en puur wyn-gevende Palm- 
aliud prebeat alicujus momenti preter potum, — 


Boom , vermits men fcbier anders daar van niets en 
: beeft , dat van eenig belang zy; dan drank, en een 
hairagtig gexvoa/cb', wtar van men touwerk maakt : by waft 
‘op de manier als den Oalappus-Boom, dog den flam is wat 
dikker , maar ook veel laager, en qualyk zoo boog , als een 
Pinang-Boom, by de wortel effen, en geenfints uitpuilen- 
de, zynde met ya zwart-groen loof , wilt en droevig in 
-t aanzien, ook ligt. van andere Boomen te onderkennen: 
den [Lam is: mede eenigzints in;trappen verdeelt, dog zeer 
oneffen: en ruig van.mo/ch., als mede:met veelderley zoorten 
van Vaaren en Polypodium zoodanig bewaf}chen en be- 
dekt „ datsmen bem"gualyk bekennen kan, vooren al eer by 
wan de Tieffadoors gezuivert wert; zoo dat by met zyn leez ; 
‚Iyke en wilde geftalte niet qualykeen dronken Boer gelykt y 
200 als die met zyn gelapte klederen, en verwarde bairen 
uit den flaap opfpringt 3 immers bet is de; leclykfbe van ge- 
daante onder alle Boomen. De takken fiaan by malkander 
boven in den top, gelyk die van den Calappus-Boom, dog 
bier en daar bangter een oude by den flam af: xy zm vyf- 
thien en zeventhien voeten lank, flyver en ruiger dan de 
Calappus-takken „ niet uitgebolt, maar boekig , én»zonder 
eenige doornen aan de kanten, te weder zyden met breede 
bladeren bezet , gelyk die van de Calappus- Boom dog groo- 
ter, te weten vier vingers breet „en vier voeten lank „wel 
te verftaan omtrent het midden van de tak; want aan beide 
tombe Rae ak allengskens ur voor E een breede 
pe fpit/e , als afgebrooken , of in mindere fpitzen ver- 
Ce a bet Mete is bet alderkortfte, breetfte, en 
driezydig ` baare randen zyn bezet met weinige ydele en 
fubtile doorntjes, doorgaans aan de oude bladeren, en han- 
gen de meefte nederwaarts „omtrent de midden afgebrooken, 
en door malkander verwert , aan de howenfte zyde glat , 
donker of zwart-groen, van onderen- grys of witagtig. 
Tuffeben den oorfpronk. der takken. groeit de fcheede of 
Spatha, gelyk aan den Calappus- Boom , dewelke gebor [lem 
zynde, te voorfchyn brengt veele en lange {teelen ; al te za- 
men aan een dikker Steel ofte tak bangende , want yder fleel 
is lank drie en drie en een balf voet, langs benen digt. be- 
zet met ronde knoppen of nooten ,’t welkeygentlyk de vrug- 
ten zyn, omtrent zoo groot als een Mifpeb , uit den ronden 
wat driekântig , aan °t voorfte eynd’ wat plat, en in een 


fchubbig -kelkje, zonder voetjes, aan de booftfteelen vaft 
„zittende, van couleur blaauw-groen , maar de rype zyn uit 


den bruinen wat geelagtig , zeer wel gelykende troffen van 
groote mantelRnoopen, gelyk menze in de winkels te koop 


“ziet: van dusdanige tro[Jen bangen "er zomtyts vier a vyf 
-teffens aan tenen boom, en alle wit deszelfs kruin „ zynde 
-yder zoo zwaar , dat een man genoeg aan een te dragen 


beeft: xy bá daar ten onnutte; of voor niet met al; 


„want men beeft "er geen gebruik van, en zy vallen ook, als 
-onbequaam en nergens toe dienftig zynde „af ; bebalven eemi- 
“ge weinige balf rype , die de Sineefen nemen om te confyten. 
." Deze vrugten bebben van binnen twee, of meeft drie, 


lankwerpige nootjens ‚wat grooter dan bafelnoten „gefchikt 
tegens malkander [imde en zjn dicrbalven ook driezydig 
0j 


en " HERBARII AMBOINENSIS 


earum pars rotunda eft. He obteguntur nigro , ligneo, 
ac fatis firmo, fed tenui-putamine , quod continet me- 
dullam albicantem, que in femi-matura eft mollis & 
inftar glaciei pellucida, ex albo coerulefcens; in a- 
dultioribus autem dura, alba, & ad latera quoque 
coerulefcens , edendo inepta. Nucis hujus exterior 
caro putamen ambiens eft fuccofa , atque calide & 
perniciofz qualitatis; ubi enim hominis carnem tan- 
git, vehementem ac dolentem excitat pruritum, at- 
que in ore tantum ardorem, ut labia intumefcant, ac 
per tres continuos doleant dies: fi totos in aqua fru- 
étus tam diu maceremus , ut putrefcat eorum caro 
exterior, atque hanc aquam commotam in alterius 
effundamus corpus, talem excitat ardorem atque do- 
lorem, ut furibundus talis fieret; neque cito auxiliis 
ardor hic etiam exftingui poteft , fed folummodo oleo 
vel urina leniri quodammodo dolor. In antecedenti- 
bus bellis obfeffi, vel qui ab aliis infultabantur, hac- 
ce aqua in hoftes effufa arces in Moluccis per aliquod 
defenderunt tempus, quum magnam preparate hujus 
aque copiam in PRO om corpora effundebant, 
unde hic liquor pottea aqua infernalis vocabatur. 


Fafciculati hi nodi fru&us mares dicuntur, qui pro- 
prie, uti di&um fuit, hujus arboris funt fructus, ac 
plerumque primi; quamvis quoque occurrant arbores, 
rariffime tamen, que primo alios, feu femineos pro- 
ducunt fruêtus, de quo in Capite fubfequente ulterius 
agetur. Hzcque arbor tantum femel fructus mafculi- 
nos dictos gerit, femininos autem dein fzpius, quo- 
rum flores ex trunco progerminänt proxime fub maf- 
culinis, ac multo humiliores, qui etiam ex craflis de- 
pendent pedunculis in duodecim vel quindecim mino- 
res divifis, tres quatuorve pedes longis , quibus alie 


minores adcrefcunt-bacce inftar femimaturarum glan- 


dium feu olivarum, oblongz, prinio fufcz, dein lu, 
tee; que in tres fefe aperiunt partes, atque intus 
multa craffa habent ftamina, formam floris pr&ben- 
tia, abundanti lutea farina tecta, que in terram dela- 
bens eam quoque luteam reddit: atque:hicce recemus 
tamquam dos hujus arboris habetur , qui femininos 
fru&us vocatos producit, qui proprie potum -elicien- 
do infervit: fi enim hz glandes fefe aperiunt, atque 
iftam luteam farinam , que flores dicuntur, dimit- 
tunt, tum racemus maturus ac potui eliciendo aptus 
cenfetur, qui a Tiffadoribus ita pr&paratur, ut in fub- 
fequente indicabitur Capite. Quo vetuftior fit arbor, 
eo humilior hic racemus, Majang dictus, ex trunco 
excrefcit, donec tandem tres quatuorve fupra radi- 
cem pedes progerminet, tumque arbor ad fummam 
putatur pervenifle fenectutem , liquore deftituta, ei- 
que emittendo inepta. 


Liber I. Caput XII. 


of driekant , dog de derde zyde ofte rugge is ront , bedekt 
met een zwarte dunne „houtagtige , em redel'yk barde fcbaal, 
van binnen bebbende een wit merg of beeft, "t welk in de 
balfrype week is , en doorfchynend als ys, uit den witten 
wat blaauwagtig ; maar in de oude bart, wit, en aan de 
kanten nog wat blaauw, em onbequaam om te eeten: bet 
buitenfte vieefch, deze noot omgevende of omvangende , is 
zappig, en van een zeer brandende en fchadelyke eygen- 
Jcbap ; want overal daar bet des menfchen buit raakt , ver- 
oorzaakt bet een geweldig en pynelyk jeuken , en inde mond 
zoodanigen brant , dat de lippen daar van op/wellen, en wel 
drie dagen daar na nog fmerten: als men de geheele vrug- 
ten in ’t water laat rotten , tot dat bet buitenfte vleys daar 
afgaat, en daar na bet water, (door malkander geroert 
zynde) ymandt over bet lyf giet, zo verwekt bet zo een 
bevige brant, en fmerte , dat men daar van zinneloos zou- 
de konnen werden , en men kan dezelve ook zo terfbond met 
geen bulp-middelen bluffen, maar alleen, met olie of urine, 
de pe wat verzagten. In de voorige oorlogen bebben de 
belegerde , of die be/prongen wierden, eenige Ca[Leelen in 
de Moluccos daar mede verweert, wanneerfe , een groo- 
te quantityt van dit toegemaakte water by baar bebbende , 
"t zelve de beftormers over bet lyf gooten , en waar vandaan 
bet ook den naam kreeg van hels-water. 

Deze knoppen worden mannetjes-vrugten genaamt s 
zynde, als gezegt, de eygentlyke vrugten dezes Booms , en 
ook doorgaans de eerfte vrugten, boewel daar ook Boomen 
gevonden worden, (dog zeer zelden) die baare andere, of 
de wyfjes-vrugten„eerft voortbrengen ; waar van in’t naaft- 
volgende Capittel wat naader gefprooken zal worden: en 
dezen Boom krygt de voornoemde mannetjes-vrugten niet 
meer als eens van zyn leven, dog daar na nog veele wyf- 
jes , welkers bloeyzel uit den [Lam voortkomt, naaft onder 
dat van de mannetjes , en ook wel vry wat laager , zynde 
insgelyks dikke WA waji fteelen, in 12, a 15. mindere 
verdeelt, en mede En a vier voeten lank, waar aan waf- 
zen andere kle bezien , gelyk balf rype Eykelen of Oly- 
ven, wat lankwerpig, eerjt bruin, en daar na geel, de- 
welke baar openen in drie deelen, en van binnen veele dik- 
ke draatjes vertoonen, uitmaakende de gedaante van een 
bloem , met een overvloedig geel flof als meel bedekt , °t welk 
wallende op de aarde dezelve ook geel maakt: dezentros dan 
wert voor "t bloeyzel van dezen Boom gebouden „mitsgaders 
genaamt de wyfjes-vrugten, eygentlyk dienende om drank 
daar uit te tappen; want als deze eykelen baar openen en 
bet voornoemde geele meel , dat men ook bet bloeyzel noemt, 
laaten wallen, zo wert den fieel voor ryp, en tot bet tape 
pen of teifferen bequaam gebouden , werdende door de Teif- 
feraars daar toe zodanig bereit , als in’t naaft volgende 
Capittel mede zal worden aangebaalt. Hoe ouder de Shen 
wort, boe laager dezen bloeyende tros (die men Majang 
noemt) aan den ftam voortkomt , tot dat by eyndelyk 
maar drie a vier voeten boven de wortel gezien wort, 
en dan bout men den Boom te zyn gekomen tot zyn hoogite 


. ouderdom, ook van vogtigheit berooft , en tot tappen on- 


Inter ramos ad eorum ortum pilofa confpicitur 
textura, inftar Runut in Calappo, multo tamen craf- 
fior, intricatior, atque ex fimplicibus nigris concre- 
ta pilis, qui feta equina naturaliter referunt, ac cir- 
cumje&i funt multis parvis baculis inftar telorum e- 
rectis , glumam ftramineam craflis , ulnam longis, 
qui, fi frangantur, in plurima diffiliunt ramenta: at- 
que ex hifce pilis, fi a bacellis depurati fuerint, 
omne durum ac minorum funium genus conficitur , 
quique quotidie eque ad res domefticas ac naviga- 
torias adhibentur. Ad bafin hujus excrefcentiz atque 
crafforum ramorum alia quoque mollis ac tenera inve- 
nitur fubftantia, que admodum eft fpongiofa , ficca, 
eftque leviffima inftar exufti lintei, qualis fupra Ca- 
pite X. de Lontaro filveftri defcribitur; quz tricolor 
eft; eft enim alba, coloris hepatici, ac nigricantis, 
tumque vetuftiffima eft; vulgo Baru vel Barun, & 
noftratibus Liplap dicta , de qua poftea plüra dicen- 
tur. Tenerum ac recens folium inftar longi cornu feu 
teli ad verticem protuberans , fi expanditur feu expli- 
catur, flavefcit. In fummo quoque cacumine charta- 
cea illa medulla invenitur, quam omnes reliquz ge- 
runt Palme, cerebrum dicta: quz edulis quoque eft, 
fed multo aquofior ac vilior, quam Calappi arboris. 
Sub externo mufcofo hoc cortice trunci lignum in hac 
arbore occurrit tenue , ultra pollicem vix craflum , 
adco tamen durüm ac corneum, ut, fi findatur , fecu- 
res recufet ; quod fufcum eft , ac craffis nigricantibus, & 

longi- 


bequaam of onnut. 

Tuffcben de takken by baaren oorfpronk vint men een 
bairagtig geweef , gelyk bet Runut aan den Calappus-Boom, 
dog veel grover , verwerder , en van enkele zwarte bairen 
gemaakt, die zeer natuurlyk bet paards-bair gelyken, en 
gewonden zyn om veele ftokjes „als pylen overeynd ftaande, 
ongeveer een ftroo-balm dik, een elle lank, en in "t breeken 


zeer fplinterende ` van deze bairen , wanneerze van de Bok, . 


jes zyn gezuivert, wert alderbande grof en klein touwerk 
gemaakt , `t welk men dagelyks, zo wel tot de buis- als fcheeps- 


bouw, van noden beeft: aan bet onderfte van dat geweef ` 


en de dikke.takken vint men ook nog een andere aveeke en 
teere fubftantie , dewelke zeer fpongieus, droog , en xo ligt 
is, als uitgebrande tontel , diergelyke bier boven in ’t 10. 
Capittel van de Lontarus filveftris mede befcbreven ftaat, 
zynde van driederley couleuren , als wit , lever-veravig , en 
zwartagtig , en bet laatft-genoemde ook bet oud[le , in’tge- 
meen Baru „of Barun, en by de onze Liplap genaamt , waar 
van bier na nog wat meerder zal gezegt worden: bet jonge 
blad is mede , als een langen boorn of pyl, boven aan de 
kruin uitfbekende „en als bet zig opent of uitbreidt, ligt-geel. 
Ook beeft men in de opperfte kruin van den flam dat papier- 
agtig merg , `t welk alle de andere Palm-geflagten bebben , 
te weeten bet Palmyt : zynde insgelyks eetbaar, dog veel 
wateragtiger , en flegter , dan dat van den Calappus-Boom, 


onder de buitenfte mosagtige fchorfJe aan den flam van de- 


zen Boom vint men mede een dun bout , "t welk niet boven 
een duim dik, dog niet te min zo bart „ en boornagtig is, 
dat de bylen in ’s kappen daar van affpringen; xynde bruin 

en 


I. Boek. XII. Hoofdft. 


longitudinalibus conftat fibris: quantum autem novi, 
nullius ufus. Reftans feu interna trunci fubftantia eft 
medulla ficca ac fibrofa, ex qua farina quoque*confici 
poteft, zque ac ex Sagu arbore. Radices itidem funt 
fibrofz , uti Calappi, minores autem numero ac craf- 
fiores. In planis ac foli expofitis locis tarde crefcit 
hec arbor, umbrofis vero & aquofis convallibus cito 
exfurgit. Quod Saguerum vero feminam attinet, quam 
quidam diverfam dicunt fpeciem , de ea poítea fe- 
quenti Capite, quum de ejus ufu agetur, neceflaria 
indicabuntur. 


Nomen. Latinis Palma Vinaria fecunda , Saguerus five 
Gomutus, Malaicenfibus Gomuto őz Gamuto , quod de: 
rivari poteft ab Arabico Chamuta, florentium uvarum 
odorem & vinum mufteum fignificante. Hifce in re- 
gionibus vulgo communi Portugallico nomine dicitur 


Sagueiro & Sagueers-arbor , uti & ejás potus quoque. 


Sagueer vocatur. Ternatenfibus, Sebo. Amboinice & in 
Leytimora Nawa; in Hitoa Loeboe , & in vicinis Infu- 
lis Macha & Maa. In Banda, Nawa. Java; Labang & 
Aren. In Baleya, Fabaca ; Bimaa, Naun: In Macaflara, 
arbor Furo , potus autem Ballo. In Mandera; arbor 
Akel, & potus Kee. Nigra pilofa textura inter ramos 
difperfa proprie Gomuto, unde tota atbor Malaicen- 
fibus fic fuit dicta. In Amboina, Macce ; Baleya Due; 
Macaflara, Montsjonna. Nigre pinne feu bacelli; qui 
pilofa obteguntur textura , Malaice Panfuri vocantur, 
ac tenera lana, uti fupra indicatum fuit; Baru & Ba- 
run dicitur , idem forfitan cum Arabico Diar , quod 
Golius in fuo Lexico interpretatur filaceum „quod e 
trunco Palme, quo conftipantur rime navis, depen- 
det. -Frudtus feu majores nodi Malaice Boa Batu di- 
cuntur, Balyé Biluloe; Alii florentes racemi, e qui- 
bus fuccus elicitur , Majang Bonga vocantur, quos 


` Amboinenfes dividunt in Tema & Tale; Tema fupre- 


mus, longiffimus, ac primo progerminans racemus, 
ui optimum etiam potum Sagueer dictum, exhibet; 
ale autem omnes funt fubfequentes ininores Co. 
rymbi in trunco progerminantes. . LTE 


Locus. Saguerus hxc arbor invenitur in Java ora 
Orientali circa Griflecam & Samarangham,’ etiam: in 
Baleya, ac porro per omnes Infulas, quz im Archipe- 
lago Moluccano funt fit: , in-uno tamen loco frequen- 
tior, quam in altero. Amboina copiofe hanc produ: 
CIE AC penpe ad utramque ejus Sinus partém; Um- 
brofas;& humidas amat valles, per quas plurimi de- 
currunt rivuli ; ut & folum humidum , quod: lapillis 
commixtum eft , atque etiam ad pedes montium tali 
crefcit folo. In Celebe plurimum invenitur in Mana- 
do provincia, ubi incolz ex hac praefertim: vivunt ar- 
bore, uti Rotthonenfes ex Lontaro. wA AAA 


ER a ad aan 
h JV xÀ sa ne 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. sg 


en met eenige groote zwarte aderen in de lengte doorwee. 
ven, dog, voor 20 veel my bekentis, van geen gebruik; bet 
rejterende of binnenfte des gemelde ftams is niet anders als 
een droog en draadig merg, waar uit men ook meel bereiden 
kan, zo wel als uit de Sagu-Boom; de wortelen zyn ins- 
gelyks vezelig, gelyk die van den Calappus-Boom, dog wei- 
niger in "t getal, en wat dik. Op vlakke plaatzen en die 
wel ter zonne flaan groeit dezen Boom zeer langzaam; maar. ` 
in donkere en vogtige waleyen fchiet by baaftig op. Wat 
nu aangaat de Saguerus Femina, waar van zommige een 
byzondere zoort willen maaken, dien aangaande zal bier 
na , in t volgende Capittel van "t gebruik, bet nodige wer- 
den aangebaalt. | zi 1 
Naam. In’t Latyn Palma vinaria fecunda , Saguerus, 
five Gomutus , Maleyts Gomuto , en Gamuto, bet geen 
afgeleidt kan werden van bet Arabijche Chamuta , bet geen 
betekent de reuk van den bloeyende wynftok ; ofte nieuwe 
moft. In "t- gemeen: biet men bem in deze Landen met. een 
generale Portugeefche naam Sagueiro , en Sagueers-Boom, 
gelyk ook den drank zelfs Sagueer : op Ternaats , Seho : Am- 
bons s op Leytimor , Nawa, op Hitoe , Loehoe , en de om- 
leggende Eylanden, Makka, en Maä: Bandaas, Nawa: 
Javaans; Lahang, en Aren: Balyr, Jahaca: Bimaas , 
Naun: Macaffers , den Boom Juro ;den drank Ballo : Ma- 
nadees, den Boom Akel, en den drank Kee: bet zwarte 
bairige geweef tu[Jcben de takken biet eygentlyk Gomuto, 
waar van den gebeelen Boom in't Maleyts zyn naam beeft: 
In't Ambons Maccaé: Balys Duc: Macaffers ; Monts- 
jonna: de zwarte pinnen, die als kammen daar in fteeken, 
bieten in °t Maleyts Panfyri; en de teere wolle, als boven 
is gezegt , biet Baru of Barun, bet geen bet zelfde moge- 
lyk is met bet Arabifche Diflar, bet geen Golius in zyn 
exicon overzet, touxvagtig , bet welk uit den flam van 
den Palm-buom vergaart wert, waar mede de Schepen digt 
gemaakt werden, zo als by ons met de Mofch gefchiet. De 
groote knoppen of vrugten noemt men in ’t Maleyts Boa 
Batu: in't Amboins ........ Balys, Biluloe: de andere 
bloeyende troffen , die men teiffert ; biet men Majang Bon- 
a, dewelke de Amboine/en verdelen in Tema, en Tale : 
Lema is de bovenfte , langjle en eerft uitkomende tros „die 
ook de-befte Sagueer geeft; en Tala& zyn alle de volgende 
Meindere troffen langs of aan dien flam uitkomende. 
—Plaats. Deezen Sagueers-Boom wort gewonden op Fa- 
vads Ooflkuft , omtrent GrifJek en Samarang s ook op Baly, 
en voorts door meeft alle de Eylanden, die in den Archipe- 
lagus Moluccanus gelegen zyn: dog inde eene plaats over- ` 
vloediger dan in den anderen: Amboina is daar mede ryke- 
lyk van voorzien , en inzonderbeit te weder-zyden van des- 
zelfs inbam : by bemint donkere en koele valeyen, en daar 
de meefte riviertjes doorlopen , als mede een vogtige grond,, 
die met kleine fleentjes vermengt is, en groeyt zoo tot in't , 
e Yi vant gebergte toe.: Op Celebes ‚men. in 
de Provincie van Manado rykelyk, daar de Inlanders ook 


: van deze Boom meeft leven, gelyk de Rotthoneefen van den 


Lontar- Boom. 


: CAPUT DECIMUM TERTIUM. 
| D Ufus Sagueri Arboris. ða 


Lurimus hujus arboris ufus, uti jam dictum fuit, 

eft, ut vinum feu potis inde eliciatur, qui e- 

tiam Sagueiro vocatur, ac fequenti comparatur 
modo. Si racemus florens (quem precedenti Capite 
femininum diximus) baccas aperire incipiat , ‘craffus 
ejus caulis , ex quo dependet, per tres continuos 
dies levi baculo Tenor, ut mollefcat ; fed fimul ; 
ne cadat, funiculo arboris ramo alligatur, qui tamen 
dependens tenetur; atque hac pulfatione fuccus , qui 
ad lefam fluit partem , allicitur : caulis hic porro 
proxime poft racemum abfcinditur, atque ipfi alliga- 
tur faccus, qui ex inferioribus Sagu ramis confütus 
eft, Coroerong nominatus, vel alias ex magna aründi- 
nis nodo Bamboes Indice die, cui fuperne folium 
feu pantus alligatur „ne confpurcaretur liquor de- 
ftillans. Saccus hic bis de die aufertur , atque eva: 
cuatur, mane nempe ac vefperi. Arbores autem inz- 


qualiter hunc effundunt liquorem, recentes enim a- 


perte. tam abundanter eum exhibent, ut dug trefve 
arbores per diem unam implere poffint ollam Tapa- 
jong diëtam. Opus ipfum atque ars, qua liquorem ex 
arbore norunt elicere , Portugallico vocdbeto Tifar 

vocatur, 


XII HOOFDSTUK. 


Gebruik van den Sagueers-Boom. 
[Et meefte gebruik van dezen Boom is, als gezegt, 
om.Wyn of Drank daar uit te tappen , die ook Sa- 
* gueiro genoemt , en op de navolgende manier verkre- 
en wert. Als den bloeyenden tros (die wy in "t voorgaan-, 
de Capittel bet wyfken genaamt bebben) zyne bezien begint 
te openen, zo wert den dikken fleel , daar by van afbangt, 
drie dagen lank met een ligt bout, zodanig gebeukt of geklopt, 
dat by wat week en murw wert, dog al met eenen, voor 
bet afvallen, met een towwtje aan een boveu-tak vafige- 
bonden , bl'ycende egter nog «vat afbangen ; en door dit kneu- 
zen of kloppen wert bet zap, dat na de gequeijle partye toe- 
loopt, daar uitgelokt: wyders wert daar na den fleel kort 
agter den tros afgefneden , en daar aangebonden een zak of 
holfter , die van de onder fte fchor[fe der Sagoe-takken 1'za- 
men genaayt, en Coroerong genaamt wort s of anders een 
groot lit van bet Indiaanfche riet , Bamboe y waar boven op 
Jlegts een blat, of diergelyk lapje wert gebonden, op datter 
een vuiligheit in zoude vallen; deze zakken neemt men ’s 
daags twee reizen af, en maakt ze ledig ‚te weten ’s ogtens 
en "s avonts; dog de Boomen geven den drank wat ongelyk: 
want de nieuwe, die eerft geopent worden, druipen zoo 
overvloedig , dat twee of drie boomen des daags een gronte 

! Ho 


ia pot y 


60 
vocatur, uti fupra de Calappo fuit dictum; & ho- 
mines , qui illud praftant , Tifadores. Cui operi ap- 
tiffimi & expertiffimi funt Baleyenfes , qui peculia- 
rem quoque , atque ab Amboinenfi diverfum, fuccum 
colligendi habent modum. Baleyenfes enim de pul- 


fato ramo omnes racemi petiolos fimul amputant, fl 


ac vulnera folio obducunt Caladii aquatilis feu Fruti- 
cis aquofi , & fubfequenti tantum die dictum vas feu 
Arundinis Bamboes articulum appendent , quotidie 
ex ramo Tifatorio lamellam, denarium Hollandicum 
craffam, decurtantes, ut novo vulnere novus liquo- 
ris affluxus caufetur; fed fummz parti nexam relin- 
quunt lamellam , ut pro tegumento fimul inferviat. 
Amboinenfes autem , ut potum diutius elicere pof- 
fent, totum dependentem relinquunt racemum , at- 
que ad inferiorem caulis partem incidunt, vel par- 
vam formant aperturam , atque tam diu vas appen- 
dent, donec omnes delapf& fuerint ex racemo bac- 
ce, tumque omnes demum circumcidunt petiolos , 
atque fuccum eliciendo continuant, quotidie lamel- 
Jam, uti Baleyenfes, abfcindentes , donec totus ab- 
fciffus fere füerit racemus. In Amboina autem hoc 
opere quam maxime emaciantur, & gracilefcunt ar- 
bores; e contrario in Java ac Baleya, licet ex iis fuc- 
cus eliciatur , adeo tamen craff funt, ut duo vix 
viri compledi eas poffint ; plerumque etiam funt altio- 
res , ac craflioris ligni, quod ad zdificandum , fed 
plurimum ad tigilla adhibetur. 


* 


Defcriptus hic Sagueri potus recens ex arbore hau- 
ftus pellucidus eft, ac paulo craflior Calappi Towak, 
faporis ac coloris perfecte inftar mufti recentis; fi au- 
tem paululum fibi relinquatur, turbidior atque albi- 
dior fit inftar feri laCtis, acrius etiam linguam velli- 
cat, &, uti vue; das de Coco dicit, Exerc. 158. diftiné. 
2. bibitur cum fapore & vi, Recens ac dulcis autem 

arum affumitur, quia tum infalubris habetur, ven- 
trem debilitans , ac nimium commovens; aliquando 
tamen pauca copia delectamenti & faporis gratia hau- 
ritur, ac plurimum quidem a novitianis. Ut vero or- 
dinario potui aptus reddatur, infunditur in Cacabos 
Tapajang di&os , atque ipfi mifcentur fafciculi duo 
radicum confciffarum arboris cujusdam filveftris Se- 
foot vocate, quam loco fuo poftea Lib. II. defcribe- 
mus , per quas potus Sagueri fpiffior ; albidior, & 
inftar la&is aquofi redditur , fique majori copia ad- 
dantur, lutefcit. Gratus autem eft hic potus, maxi- 
me adftringens feu aufterus, quod efficit, ut nulli 
obftet amarities; tumque aptus‘ potando habetur. Si 
infundatur , exaltari debet inftar Vini Rhenani, fi bo- 
nus fit; fpumam autem elevare non debet. Novitianis 
“Europeis primum non fapit aut placet hic potus, im- 
mo nares obturant, fi ori ipfum admoveant , ne for- 
tem ac penetrantem odorem percipere poffent: potus 
etiam revera non eft cujusvis temperamento convé- 
niens, nec omnes ferre eum poflunt Mirandum ta- 
amen eft, faftidium hocce Europzorum tant cito mu- 
tari, qui cito & avide ipfi affuefcunt, licet aufterus 
" & amarus fit: immo in Amboina funt homines magne 
conditionis & primores , qui eum preferunt Vino 
Hifpanico ,. quia ex eorum fententia ipfis etiam me- 
lius convenit: cito quoque & agiliter inebriat inftar 
optimi Vini. Potus vero. ipfe, fi natura ejus frigida 
ac mucilaginofa per amaras & acres Se/oot radices 
fuerit temperata , non ita infalubris habendus eft: 
qui eum enim modice affumunt , fentiunt notabili- 
ter, quod ftomachum corroboret , & appetitum exci- 


tet; ita utSagueri vis exaltetur per radicem hanc me- 


dicinalem , quum ipfi calorem & adftrictionem addat. 
Convenit autem melius fortibus , robuftis, ac labo- 
riofis corporibus, quam fedenrariis atque otiofis : prio- 
ribus enim faluti erit ac robori, fi loco ordinarii po- 
tus inter cibos & prandia Saguerum bibant potum. 
Expertum quoque fuit, plurimos homines , qui diffi- 
culter purgationes aflumere poflunt, feu ab. ingeftis 
nullam fentiunt operationem , fortiter & commode 
purgari, fi jejuni recentis mufti ex arbore mox eli- 
citi magnum affumant hauftum. | 


In 


HERBARIIAMBOINENSIS 


Liber I. Caput XIII. 


pot, Tapajang genaamt , kunnen vullen: bet werk en de 
weten/chap, om diergelyke dranken uit boomen te tappen, 
biet men met een Portugees woort Tifar , gelyk als bier boven 
van de Calappus-Boom is gezegt „en de Panina: die zulks 
doen, Tifadores, waar toe wel de bequaamfte en ervaren- 
e zyn de Baleyers , die ook een byzondere , en van de Am- 
boin/che verfcbillende , manier van Teifferen bebben : «vani 
de Baleyers [nyden van den geklopten tak alle fteelen des 
tros te gelyk af , verbindende de wonden met een blat van 
bet Caladium aquatile , of Frutex aquofus , en’s anderen 
daags bangenze eerft bet voornoemde vat, of lidt van een 
Bamboes daar aan , dagelyks van den Teiffer-tak een fcbyf- 
ken , in de dikte van een Hollandfche fcbelling , af/nyden- 
de , op dat door die nieuwe quetfuere weder een nieuwe toe- 
loop van vogtigbeit werde witgelokt : het fchyfken nemenze 
ook daar niet geheel af, maar laten bet aan bet bovenfte 
eynde vaft bangen; op dat bet ook met een , voor een dekzel 
zoude konnen dienen: maar de Amboineefen , (op dat bet 
Teifferen te langer mogte duuren) laten den gebeelen tros 
daar aanhangen , maakende maar onder aan den tak eem 
Dee , of kleine opening , en bangen bet vat zoo lange daar ` 
onder , tot dat alle de hezien van den tros afgevallen zyn, 
en dan fnydenze eerft alle deffelfs fieelen af, en volbarden 
zo in bet Teifferen, dagelyks mede een fcbyfken , gelyk de 
Baleyers , daar affmydende , tot dat den gebelen tak ten naa- 
ften by is geconfumeert: Dog bier door werden in Amboina 
de boomen zeer uitgemergelt , en vroeg mager ;daar en tegen 
op Fava en Baly , al werdenze geteiffert , 200 blyvenze nog- 
tans zoo dik , datze twee mannen nauwelyks omvademen 
konnen: ook zynze doorgaans booger, en mede dikker van 
bout ,’t welk men nog al tot eenig timmerwerk , dog meeft 
tot latten , gebruiken kan. 

Deze voornoemde Sagueer-drank , vers uit de Boomen ko- 
mende, is klaar , of een weinig dikker dan den Calappus- 
Towak , van fmaak en coleur volkomentlyk als verfchen 
moft, maar als by wat flaat „wert by troebelder en witter, 
gelyk by ook wat fcberp op de tong beidt. Hywert gedronken, ` ` 
gelyk Scaliger van de Kokos zegt , Exerc. 158. diftindt. 2. 

ibitur cum fapore & vi: Dat is, by wert met {maak en 
kragt gedronken: vers en geheel zoet wert by egter weinig 
gedronken , om dat men bem dan bout voor ongezont en den 
buik te flap of loslyvig maakende, bebalven zomtyts een 
weinig tot vermaak of om de fmaak , en.dat wel meeft van 
de nieuwelingen ; maar om dezeloe tot bet ordinarie drinken 
bequaam te maaken , zo giet men bem in de groote potten, 
Tapajang , en doet daar in een paar bondèltjes kleen gefneden 
wortels van een wilde boom , Sefoot genaamt (die wy bier na 
op zyn plaats , in `t tweede Boek ook zullen befcbryven) wer- 
dende van deze wortel de Sagueer nog dikker , witter , en byna 
als wateragtige melk, en zoo men er wat rykelyk in doet, 
wort by geelagtig , voorts aangenaam , met een merkelyke 
zamentrekking , of wrangigbeit , dewelke maakt , dat ymant 
de ‘bitterheit niet tegenftaat , en als dan agt. men bem eer ft 
bequaam tot bet drinken. In "t fchenken moet: by wat fprin- 
gen, gelyk een os „ als by goet is, maar by moet niet 
Jcbuimen. De Europiaanfche nieuwelingen konnen voor Si, 
pic seinen Sei gen in dezen drank krygen , ja bou 

neus toe , als xy die aam de mond zeiten , op datze zynen 
fterken en bitteren reuk niet gewaar zouden worden; ook is 
bet in der daat geen drank voor yders complexie , om die te 
konnen verdragen: maar. bet is te verwonderen , dat deze ` 
afkerigheit by de Europianen xo ligt overgaat „en zy dezel- 
ve zo baaft en graag leeren drinken, niet tegenftaande by 
zoo wrang, en bitter is: Fa daar zyn in Amboina perzoo- 
nen , en daar onder-ook van hooge qualiteyt , die bem liever. 
drinken dan Spaanfche-wyn , om datze , na baar gevoelen, 
hun ook beter bekomt; ook maakt by zo vaardig en aardig 
dronken, als de-befte wyn: De drank in zul „ wanneer 
zyne flibberige en koude eygenfohap , door de bittere en 
wrange wortel , Sefoot , getempert is, kan men geenzints 
zont agten , want die bem matiglyk gebruiken , gevoelen 
merkelyk , dat by de mage verfterkt ; en luft tot eeten ver - 
wekt , zo dot den Sagueer zyn dengt toekomt van die medi- 
cinale wortel , om datze hemwarmte en zamentrekking byzet. 
Dog by paft beter voor fierke robufte lichamen , en die ar- 
beiden moeten , als de gene , die een [Lil en ledig leven voe- 
ren; want die eerfigenoemde zal men gemeenelyk zien ge- 
zont, en wel gedifboneert , te weten als zy den Sagueer ‚in 
plaats van ordinaris drank, onder de koft of over de maaltyt 
gebruiken. Ook beeft men ervaren „dat veele menfchen, die 
niet wel eenige purgatien kunnen innemen of van de inge- 
nomene gene bate komen te vinden, treffelyk en zonder moei- 
te gepurgeert worden, alsze nugteren van de voornoemde 
Keng moft , zo als hy van de boomen komt , een goeden ur 
ven, ; en 


— 


— 


i a kei an 


I. Boek. XIII. Hoofdft. 


In Saguero potu plures quoque Medicinales herbze 
ac radices incoqui poflunt , quum earum virtutibus 
facile imbuatur, atque ob ftimulantem ejus naturam 
per venas facile penetret. Diureticam enim ac fu- 
doriferam habet vim; hincque Sagueri potatores ple- 
rumque, ac fi fudoribus diffuerent, apparent: raro 
etiam Nephritici funt, prefertim fi fepius eum bibant 
potum, in quo Schoenantum feu Sirea incoéta fuerit. 
Ex dulci Saguero, in quo nondum diéta radix medi- 
cinalis fuerit infufa , vulgare fit acetum , quod aci- 
dius , quam ex Towak Calappi eft, vilius quoque 
habetur ; & conficitur fi Cacabos bene obturatos 
Soli vel aliis locis calidis exponant , atque ipfi in- 
fundant grana aliquot fru&us Globe, quz ejus acidi- 
tatem procraftinant. E contrario Sagueri abufus in- 
gens quoque eft & nocivus, fi enim quotidie nimia 
affumatur copia, vel prater neceffitatem , nimio po- 
tatori damnum adfert: cauffat enim atque obducit 
ventriculum muco , quo appetitus exftinguitur , & 
corpus in Cacochymiam incidit , unde pallor iftis ho- 
minibus faciei, ac dein Hydrops, atque Indica Para- 
lyfis Berberi dicta, que merces peculiaris eft hujus 
potus ex immodico ejus ufu. Qui laborant inteftino- 
rum imbecillitate , noxam inde notabilem quoque ha- 
bent, in talibus enim facile Dyfenteriam excitat. 
Malignam ac dolorificam quoque creat ebrietatem, 
adfert enim dolorem capiti, & praefertim , fi potus 
Arack fuperbibatur. In Amboina Adjutorem quendam 
novimus pallido colore, tumido & oedematofo cor- 
pore, qui ftrenue Saguerum ingurgitaverat potum, 

uo plurimum etiam fuum alebat corpus: huic vena 
emel fecabatur , & fanguis profluens erat albicans 
& pallidus inftar lympidi potus Sagueri, vel paulo 
rubentioris. Indigens non ita facile inde noxam pa- 
tiuntur, quum eorum corpora fint firma ac laboribus 
adfuera. Nocet quoque pe&ori & organis pneumati- 
cis, ac raucam reddit vocem. Sin arbor Saguerus iis 
in locis, atque Infulis crefcat, in quibus ditta radix 
amaricans non occurrit , potus ejus infalubrior , ac 
proinde vilior quoque habendus eft: unde & hac ra- 
dix ubique transfertur, ut Saguerus potus ex ea præ- 
paretur. SES se 


Alie infuper funt plante atque cortices, quibus ` 


loco veri Oebat Sagueer, & ut potus juftam acquirat 


 amaritiem , uti poflumus: Primo enim Cortex Mali 


Granati littorei, feu Martabul adhibetur. Secundo 
Scboenantbum Amboinicum feu Sirea, quod ipfi non dat 
amaritiem. Tertio Scboenantum fatuum feu ‘Hulong. 

uarto radices Ligni Citrini , Ucken didi. Quinto 
cortex Samama. Sexto cortex Refliarie Cajoe totarro 


ditte. Septimo viridia flagella Folii Lingua. Octavo 
cortex arbufeulee Zl. Calor: rimi Martabul Sague- 
rum rubro inficit colore , atque aufterum reddit & ci- 
to inebriat. Radix autem Veken primo torrenda eft, 
ac dein ollis infundenda. Ex planta graminea Hoe- 
long inferiores prope radicem adhibentur caules, qui 
efficiunt, ut Saguerus potus aliquot per dies durare 
offie, ne acefcat; amarum autem eum non reddunt. 
ptime vero I Saguerus, fi coquatur cum 
Sirea , ac duabus nucibus Mofchatis : licet hoc po- 
tum faciat ingratum: falubris tamen eft, urinam ve- 
hementer movens, atque aquofos expellens humo- 
res; hincque proficuus iis; qui caftra fequi debent, 
itinera diuturna marina inftituere , ac” hydropis indi- 
cia fentiunt: diu enim affervari poteft , atque in alias 
deduci regiones. Cortices Samama & Reftiaria vilia 
funt medicamenta, qui en MÀ dem 
reddunt, fed ingratum adferunt faporem. Flagella 
Folii Lingue torrenda quoque funt , antequam caca- 
bis infundantur. Dicta Sefoot , proprie Oebat near 
& Oebat Toeni dicta, alias infuper habet fpecies, Ubat 
Lanfa, & Ubat Lemon vocatas, juxta formam & fa- 
orem foliorum ; que Saguerum amarum quidem 
reddunt, fed famofum ae minus quoque gratum dant 
faporem , uti talis eft, qui in pago Baguala compo- 
nitur. De arboribus autem iftis fuo agerur loco: 


` Potus hic Saguerus ex juniöris arboris racemo per 
quinque fexve elicitur menfes , plerumque tamen non 
ultra quartum extenditur menfem, Si unus jam defi- 
nit emittere liquorem racemus, alter ejusdem E ad- 
ibetur 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK.. 


64 


Men kan ook in de Sagueer veele medicinale kruj 
Wortelen kooken , om dat by derzelver kragten zeer pe 
aanneemt, en die door zyn dryvende natuur met zig in de 
aderen voert: Hy dryft ook merkelyk de urine eni zaveet 
wit, en daarom ziet men de Sagueers-drinkers gemeenelyk 
als of ze van zweet zouden finelten, dog men boort niet ligt, 
datze over het graveel klagen y inzonderbeit als zy dikwils 
gebruiken de gene, daar in bet Schoenantum of Sirea ge- 
kookt zy. Van den zoeten Sagueer, daar de voorn: medi- 
cinale wortel nog niet en is ingedaan „maakt men mede den 
gemeenen Azyn , en dat alzo zuur , als die van den Calap- 
pus-Towak , of wel wat Slegter „te weten > wanneer men de 
potten wel toegeftopt „ in de zon, of andere warme plaat. 
zen zet „en daar in doet eenigekorrels van de vrugten Glo- 
ba „dewelke bem de zuurte doet verhaaften. Daar en tegen” 
is Det misbruik des Sagueers ook zeer groot en fehadelyk, en 
als men bem dagelyks te veel of buiten nootdruft drinkt 
dan geeft by ook den drinker zynen loon, want by over: 
trekt de maag met flym, waar door de etensluft vergaat 
en bet lichaam vervalt in een quade gefteltheit , maakende 
de menfcben bleek en ongedaan , waar op dan volgen ; awa- 
terzugt , ende de Indiaanfche lammigheit of Berberi, als 
zynde een eygen bezolding van des Sagueers misbruik: de 
SE > dewelke eenige zwakbeit inde darmen bebben » gevoe- 

en ook daar van een merkelyke Schade, en by verwekt by 
zodanige ligtelyk een rode roer of bloetgang : by maakt me i 
de een quade en pynelyke dronkenfcbap , met weedom in 't 
booft „ en voornamentlyk als men Arak daar op drinkt. Wy 
hebben in Amboina een Adfiftent gebat. met een bleeke cox 
leur , midsgaders een voos en opgefwollen lichaam , zynde 
een flerken Sagueers-drinker, daar mede by ook bet leven 
meeft opbielt: denzelven wierd eens een ader geopent , en 
daarsuit liep een bloed zo witagtig en bleek „als of bet Klaar 
Sagueer , of een weinig rooder geverft was. De Inlanders 
gevoelen zo ligt geen letzel daar wan , om dat bare lichamen 
rof, en tot arbeiden gewent zyn. Hy is de borft en de 
ugt-pypen ook wat nadeelig , en maakt een heefche ftem, 
Dezen Saguecrs-Boom , waffende op zodanige landen of ey. 
a nnen voornoemde bittere wortel niet. te vind 5 
geeft dienvolgende een ongezonder en veel flegter dran; 
daarom wert ook dien wortel beravaarts en odin a 
vonden’, om den Sagueer-drank daar mede te bereiden; ` 
Daar vyn ook nog zommige andere Planten „en SchorfJen 
die men in plaats van bet regte Oebat Sagueer, en om den 
drank zyne nodige bitterbeit te geven , gebruiken kan: als 
eerfielyk, de Scbor[fe van Malum granatum littoreum 
of artahul: Ten tweeden , het Amboinfche Schoenan- 
tum, of Sirea , (dog "t welk bem egter niet bitter maakt: ) 
Ten derden , Schoenantum fatuum , of Hulong: Ten 
vierden , de wortelen van Lignum Citrinum s Uken: Ten : 
vyfden, de fcborJa van Samama: Ten zesden , de fcbor[Je 
van Reftiaria, joe totarro: Ten zevenden, de groene 
zeelen of ranken van bet Folium Lingua; en ten agtflen š 
de febor{Je van bet Boompje Ail. De feborffe bort 4. eer= 
fte, Martahul, verft den Sagueer wat root, geeftze een 
avrede of wrange fmaak , en maakt haaft dronken: de wor- 
tel Ukken moet men eerft wat braden, en daar na in de 
potten doen: van de grasagtige plante Hoelong neemt men 
de onderfte fleelen by de wortel, die de Sagueer eenige da- 
gen konnen goet bouden , dat by niet zuur Werde, maar de- 
ze maaken bem niet bitter: dan op het alderbefte wert den 
Sagueer toebereit, als men bem kookt met de Sirea , en cen 
paar INoote-mufcaten ; want fchoon dit wel een bar[Je drank 
geeft , zo iffe weer gezont, de uryn geweldig uitdryvende, 
en alle wateragtige — áfzettende , en daarom dien- 
ig voor die geene ‚die het leger moeten volgen slange Zee- 

reizen doen , en een vs mens van de waterzugt gewaar wor- 
den; want men kan bem lang bewaren, en tot in andere 
landen vervoeren. De fcborfJe van Samama, en Reftiaria 
zyn maar flegte bebelpzelen , die den Sagueer wel drinkbaar 
maaken , dog een quaade fmaak toebrengen , en de ranken of 
zeelen van bet Folium Linguae moet men ook eer ft wat braa- 
den, eer menze in de potten imt: de voornoemde Sefoot 
Ceygentlyk Oebat Sagueer en Oebat Toeni genaamt’) heeft 
nog andere zoorten Ubat Lanfa , en Ubat Lemon genaamt, 
na de gedaante en fmaak der bladeren , die den Sag ueer ook 


„awel bitter maaken , maar een roo ige en dierbalven min 


aangenaame fmaak geven , gelyk die geene is , die in "t d 
Baguala valt, en van welke boomen op zyn plaats zal ge- 
oben werden. — oe 
Dit druipen of teifferen van den Sagueer duurt aan een 
tak van jonge boomen wel 5. a 6. maanden, dog'in *t ge- 
mein gaat bet niet boven de vierde maant. Als nu de eene 
tak opboud T druipen, zoo neemt men weder een andere 
P 3 aan 


62 


hibetur arboris racemus , una enim arbor diverfos 
gerere poteft racemos ; alias tam diu exfpectandum 
cft, donec novus proveniat , cujus etiam fignum ap- 
paret, fi nempe germen feu longum acuminatum, 
illud cornu, ex quo foliofus progerminat racemus , 
ac plerumque fupra verticem extenditur , breve ap- 
pareat: hoc enim indicium eft Majang feu racemum 
brevi propullulaturum effe. Sues filveftres fupra di- 
Etos comedunt atros nucleos , qui fub arbore lapfi 
funt , fi exterior nempe corrofiva caro computrue- 
rit. Atque Sinenfium natio nobis quoque demonftra- 
vit, quomodo nuclei hi faccharo condiantur. Semi- 
maturos enim fumunt racemos, quorum nuclei inte- 
riores mollés ac coloris glacialis funt, quique puta- 
mina adhuc gerunt mollia: hos comburunt levi flam- 
ma, donec exterior nocens caro fuerit confumta ; 
tunc innoxie tractari poffunt , atque nuclei à defla- 
grato purificari putamine: depurati hi nuclei aliquot 
per dies porro in aqua macerantur , cui calx fuit in- 
fufa, ac dein cum faccharo albo ebullivit, unde con- 
ditum fit jucundum , oculis atque ori gratum : funt 
enim hi nuclei inftar Corylorum nucum, femi-pellu- 
cidi, ut fuccinum flavum: fi edantur , forbiles fere 
Aunt ac cartilaginofi, qui inter potum Thee ufurpan- 
tur: fi autem nimium ingurgitentur , ventriculum ag- 
gravant, quum digerendo difficiles fint. 

Aliquando fit, ut fupra monuimus, fed raro , Ma- 
jang feminam prius provenire , quam Boa Batu. Ex 
eo autem acquiritur debilis potus, qui vires quoque 
Oebat tarde inbibit, ac proinde Saguerus femina vo- 
catur. Amboinenfes diverfam quoque hujus arboris 
faciunt fpeciem , quum brevioris fit trunci quam vul- 
garis , nihil nifi florentem producens Majang ufque 
in fummam fene&tutem , quum primum Bea Batu pro- 
germinat, ac peculiari quoque nomine Nawa Coruru 
vocant. Si faccus aut excipulum, in quod depluit li- 
quor, per noctem furno exponatur, Sp inde fit 
acris & facile inebrians; uti quoque, fi ipfi infunda- 
tur medius juniorum foliorum nervus. Radices vero 
nigre Pinange in hocce maceratz malignam ipfi adfe- 
runt vim, vehementem enim tum excitat vomitum ac 
feceflum, & Tiffadores fepe etiam hujus potus fures 
hoc decipiunt modo.. Si quoque aliquis aviculas vel 
pifciculos fricet vel adurat veruculo ex defcripto 
en Panfuri confe&to ,. hofce comedens vertiginofus 

et. ud . 7 g 


In Java & Baleya fuccus, qui ex hac elicitur arbo- . 


re, multo fpiffior & pinguior eft, quam in Amboina , 
unde & rariffime potui ibi infervit; fed plurimum ad 
faccharum conficiendum adhibetur , quod nigrum vo- 
catur faccharum, ac Pe commixtum eft cum 
Mu/covado arundinis faccharifere, atque hoc fequen- 
ti fit modo. Saguerus fuccus coquitur ad fyrupi con- 
fiftentiani, qui tum infunditur corbiculis vel patinis, 
- in quibus frigefcens crafla fit mafla „ feu faccharum: 
hoc-autem. numquam exficcatur. vel indurefcit , fed 
femper. humidum. ac pingue eft, coloris obfcure lu- 
tei, quod etiam ficciflimum,& optimum eft, cuique 
plurimum arundinis ‚mifcetur. faccharum + Humidum 
autem valde nigrefcit & pinguefcit inftar Picis, atque 
lerumque fcorgis mixtum & impurum eft. Javanen- 
es , fi Saguerum Towak colligere velint, ut faccharum 
coquant , infundunt mm Coeroerongs feu arundines , 
quas arboribus appendent, & addunt paucos Camiry 
nucelos feu .granula , qui Sagueri confervant. dulce- 
dinem , fimulque cum dictis coquunt .nucleis-,. qui 
[epe etiam faccharo nigro commixti apparent; idem 
quoque preftant cum Towak ex Lontaro arbore, 
quem in faccharum excoquere velint, quod faccha- 
rum magna copia in Java, Samaranga , Griffeka , atque 
alis Jave emporii venditur „& a noftro quoque po- 
pulo adhibetur ad vulgarem dulcem , feu faccharinam 
cerevifiam conficiendam , Sinenfes autem inde Arak 
exurunt. Ita quoque in Amboina magna Sagueri co- 
pia non bibitur, fed Sinenfibus inpr&paratus vendi- 
tur, qui Arak inde deftillant, Tiffadoribus hoc quo- 
que. eu eft, tum enim quotidie non opus 
eft vafa feu Coéroerongs depurare, vel Oebat radi- 
ces , quas magno ex montibus labore conquirere fibi 
debent, ipfi mifcere, fed impurum ad deftillatores 
adferunt , cui tum fat magna nigri facchari mifce- 
tur quantitas, ut acidus & deftillationi aptus redda- 
fure tur, 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XIII: 


aan de zelfde boom , want een boom kan "er verfcheiden te 
gelyk bebben, of anders moet men wagten-tot dat er een 
nieuwe uitkomt , waar van men ook een teeken heeft „ na- 
mentlyk als de fcheut of lange fpitze boorn, waar uit den 
gebladen tak voortkomt , en ordinaris boven de kruin uit- 
jteekt , begint kort te verfchynen , want dat wort voor een 
teeken gebouden dat de Majang baajt uitkomen zal. De wil- 
de verkens eeten de bovengenoemde zwarte korrels , die onder 
de boomen afgevallen leggen, te weten als ’er bet buitenfte 
brandende vleefch afgerot is; en de Sineeze natie beeft ons 
ook aangewezen, boe men deze korrels confyten kan: want 
zy nemen de balf-rype troffen, waar aan de binnenfle kor- 
rels nog week, en. ysverwig zyn, en die nog geen barde 
Jchaal bebben, deze brandenze met ligte ruigte, 200 lange 
tot dat bet buitenfte fchadelyke vlees daar af is, wanneer 
menze onbefchroomt kan bandelen , en de korrels van de ver- 
brande fchaal zuiveren; de gezuiverde korrels werden dan 
wyders eenige dagen geweekt in water „daar wat kalk in 
gemengt is , en ten laaften met witte zuiker opgekookt , wor- 
dende alzo een cier!yk confyt , de oogen en mont aangenaam: 
want bet zyn korrels , als bazelnooten , balf door/chynena’ 
als geele bernfteen ,in’t eeten wat flibberig „ en kraakebeen- 
agtig , en veel gebruikelyk by bet thee drinken , dog te veel 
ingezwolgen zo bezwaarenze de mage, als zynde niet ligt 
te verteeren. 


Het gebeurt zomtyts , dog gelyk bier boven ge- 
zegt is, zelden, dat de Majang of wyfkens tros , eer voor 
den dag komt, als de Boa Batu, maar daar uit krygt men 
dan een flappen drank, die ook de kragten van bet Oebat 
langzaam aanneemt, en men dierbalven wyfkens Sagueer 
noemt. De Amboineezen maaken ook een byzondere zoorte 
van dezen boom, als zynde wat korter van ftam, dan de 
gemeene , en niets dan bloeyende Majang voortbrengende, 


‚tot in baar boogen ouderdom, wanneer eerft de Boa Batu 


voor den dag komt. En xy noemen bem ook in "t byzonder 
Nawa Coruru: als men bet wat of de zak, daar in men 
den. drank teiffert, een nagt in den rook hangt , zoo wert 
den Sagueer daar door fterk, en maakt ligt dronken , gelyk 
mede , als men daar in doet de middelfte zenuwe van de jonge 
bladeren ; maar de wortelen van de zwarte Pinang daar in 
gedaan geven bem een fchadelyke kragt , verwekkende een 
geweldig braaken als mede afgang , en de tyfferaars weten 
ook zomtyts de Sagueers dieven daar mede te betrappen : als 
ook ymant kleine vogeltjes of viffcben braat aan een fpitje, 
dat van de voornoemde zwarte pylen Panfuri wert ge- 
maakt , die zal, daar van eetende, een duizeling in bet 
booft gevoelen. 
Op Fava en Baly is bet zap, 't welk men uit dezen boom 
tyffert, veel dikker en vetter dan den Amboinfchen , wes- 
balven by aldaar ook zeer zelden tot drinken gebruikt wort, 
maar meeft verorbert, om zuiker van te maaken, (^t welk 
men zwarte zuiker noemt, en gemeenlyk gemengt Ar met. de 
Mufcovado van "t zuiker-riet ) en dat gefchiet aldus : men 
kookt de Sagueer tot de confiftentie van een dikke Syroop , 
en-giet bem dan in korfjes-of fchooteltjes , alwaar by zig, 
kout wordende , tot een-dikke deeg of zuiker zet; want deze- 
zuiker noit ter deeg hart, wert, maar altyt vogtig en 
Smerig biyft „zynde van coleur donker-geel of wolfs-verwig, 
`t-welk ook de droog fie en befle is, en daar wel bet meefte 
zuiker-riet onder komt : maar de vogtige wort zo zwart en 
Jmeerig als teer , en is ook gemeenelyk met {toppelen en vui- 
ligbeit gemengt; de Javanen , willende den Sagueers To- 
wak vergaderen; om zuiker van te kooken , [myten in de 
Coroerongs , of rieten , dieze aan. de boomen bangen, ee~ 
nige- pitten van Camiry-korrels , dewelke den Sagueer zyn 
zoetigbeit doen behouden „en kooken dezelve ookt’zamen met 
gem. korrels , die men dierbalven dikmaals onder den. zwar- 
ten zuiker vermengt vint sen `t zelfde doenze ook mede met 
den Towak van den Lontar-boams dieze tot zuiker willen 
kooken ; werdende deze zuiker dan in menigte op Fava, als 

tot. Samarang , GrifJeek , en in andere Favaanze koop-ftee= 

den verkogt „en by onze natie gebruikt, om bet gemeene zui- 

ker-bier daar vante zetten „maar de Sineezen branden daar 

Arak vans Zo wert ook in Amboina een groot deel van de 

Sagueer niet gedronken., maar ongeprepareerd aan de Si- 

neexen verkogt , die daar mede Arak van diftilleren , en de 

Tiffadoors zyn ook daar mede beter gedient : want zy beboe- 

ven als dan de vaten of Coroerongs dagelyks zo precys 

met uit te fpoelen , nog de Ochat-wortel , dieze met groote 


„moeite in't gebergte moeten balen „daar indoen ;maar bren- 


gen bem 
goede 
en tol 


d 


lus vuil in de branderyen, daar men dan een 
qun zwarte zuiker in Jilyt , om dezelve goor, 

et diftilleren bequaam te-maaken : als de boomen op- 
| en 


1, Boek, XIII. Hoofdft. 


tur, fi arbores definant effundere fuccum, & Majangs 
confumpti fuerint, tum fuo committuntur genio feu 
nature, atque inutiles porro funt. Vel circumcidunt 
arborem deinde, fi pinguior iterum aut craffior fuerit,& 
farinam ex ea conficiunt, uti ex arbore Sa u; majore 
tamen labore , illa enim arbor multo melior & hinc 
aptior eft operi, ac ifta, que vel diu quieverit, vel 
nunquam fuccum dederit, ac farinacium in opus fagi- 
nata quafi fuit. Truncus ejus primum in fragmenta fin- 
ditur, tumque transverfim in duas diffecatur partes, 
quzque porro pars oblique arbori alligatur , & ligneis 
inftrumentis ad id opus aptis Contunditur, ut medulla 
feparetur, que fibrofior ac lignofior eft quam illa Sa- 
gu arboris: Expulfa hec medulla baculis denuo fe: 


, Tienda eft, ut mollefcat: Contufa hec medulla tan: 


dem imponitur majori vafi, quod prope rivulum vel 
ad aliam locatur aquofam oram, atque aqua ipfi de- 
mum infunditur, & tali mifcetur modo , uti poftea 
de Sagu indicabitur, panis autem inde cocus vilior 
multo eft; & Sagueri retinet odorem, qui eft acidus 
& mucidus. z 

Ex prediétis firmis telis , feu bafellis Panfuri di&is, 
Aethiopes calamos conficiunt fcriptorios , uti aliis in 
locis, & horum defe&u fit ex firmis caulibus Filicis Ca- 
lamarie , Amboinice Kaé dike, ex iisdem quoque Pan- 
Juri conficiunt Macaffarenfes fuum Sompit , que tenuia 
& parva funt tela, quz ex canalibus ejectoriis inftar 
ftlopi, vi ingenti in hoftes vibrant, queque facile in 
ramenta difliliunt & maligna inferunt vulnera > non 
autem magna occurrunt copia arbores iftis in regio- 
nibus, in quibus canales eje&torii conficiuntur: Sa- 
gueri arboris folia etiam adhibentur ad involvendas 
indicas candelas Dammar dictas , , que accenduntur, & 
tamquam faces ufurpantur: Ex mufco, qui ex hujüs 
arboris.trunco dependet, vel ex ipfa quoque excre- 
fcit arbore , provenit ingens ater Scarabaeus , Lucanus 
dictus , qui adeo vehementer amat potum, qui ex ar- 
bore fua deftillat, ut fepe femi vel totus fubmerfus 
in eo inveniatur, ac tali modo furtum morte mulétet. 
Ad aperturam deciforum ramorum, fi per aliquot dies 
fibi relinquantur nec amputentur , excrefcit eu exfu- 
dat gluten aliquod faccharum zmulans. Lana illa 
mollis, fupra memorata & Baru vochta , adhibetur ad 
oblinienda & obturanda navigia, vel pro foco ignia- 
rio, ac fequenti preparatur modo: Baru tricolor , uti 
in arbore crefcit , fumitur, atque a fcorulis depura- 
tur, inque fucco lavatur ex caulibus Globbe Bac- 
cifere , in Sole iterum exficcatur, tamque tenuem ac 
fpongiofam acquirimus materiam foco igniario ap- 
tam, alii conterunt depuratum Baru, cum cineribus 
Folii Calcofi feu Lagundi , atque hifce lana ifta fit 
tenuis, ficca , & facile accendenda. Ex nigris pilis 
Gomuto dictis omnes parvorum funium fpecies nectun- 


tur, qui apti funt pro fepibus atque zdificiorum areis 


colligandis , ut & pro majoribus navium velis zee 
craflioribus anchorarum funibus feu rudentibus , que 
in aqua marina diutiffime perfiftunt , atque in terra 
diutiffimum per tempus incorrupte manent ; quod 
ipfe quoque expertus fui in magno lapideo baptifte- 
rio, quód ante centum, ut puto, annos a Portugallis 
fepultum fuit in filva ern haud procul hinc 
diftante, ne in manus Aethiopum veniret, qui anno 
circiter millefimo quingentefimo & feptuagefimo fe- 
cundo in Amboina magnam inftituerunt perfecutio- 
nem , quod per pueros meos erutum fuit, lapis 
erat exoticus, tenuis, arenofus, parum lefus, ex Go- 
muto autem , quo denfe erat obvolutus, parva tan- 
tum pars interierat, cetera integra ac dura. 


In auftraliSinz parte, in regno nempe Tuncking , fed 
plurimum in medio regno crefcit arbor Tsjang dicta, 
quz juxta Sinenfium relationem mixtam habet for- 
mam Gomuto & Sariboe, atque altiorem gerit truncum 
noftra vulgari Gomuto , habetque obfcure ruffos pilos, 
tenuioris tamen texturz quam noftra Gomuto , ex qui- 
bus rudentes & vela itidem contexunt, ex ea autem 
arbore nullus eliciebatur potus. Narrant quoque in Si- 
nenfium montibus tales rudentes incorruptas , fub 
terra alte abfconditas manere , ac nobis perfuadere 
ftudent ibi exftitiffe a diluviano tempore , quod in ip- 
forum annalibus cum noftro fere convenit tempore , 
fed non eodem modo ipforum annales cum noftris 
quadrant. Maccaffarenfes quoque & Bymanenfes og 

um 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 63 


bouden te druipen, en de Majangs geconfumeert zyn, zo la: 
tenze baar voorts met vreeden, en als onnut flaan: of, b 
Jcbrale tyden , en als zy Weer wat vet geworden zyn , kap- 
penze bem om , en maakender meel af ; gelyk uit den Sagus 
Boom, dog met vry wat meerder moeite, want die boom is 
veel beter en bequamer tot dit werk, als dewelke, of lang 
gerufl s of nooit getyffert , en tot bet meel geven als gemejt 
is, De flam dan wert eerft in mooten gekapt, daar na over 
langs in twee gejpleten , en yder deel fcbuins tegens een 
boom vaft gebonden , midsgaders met houte mos-kuilem het 
merg daar uit geflaagen, dog `t welk veel dradiger en bout- 
agtiger is dan dat van den Sagu-boom: en moet men bet 
uitge/lagene nogmaals met flokken wel ter deegen kloppen , 
op dat bet murw werde. Dit wel gebeukte merg wert dan 
eindelyk gedaan in een trog ; die over een reviertje of ander 
water flaat, en water daar op 8egooten zynde , op zodani- 
gen manier gekneet , als bier naar ean de Sagoe zal avor- 
den gezegt , dog bet meel vloeit veel ligter uit bet Sagueers 
merg „dan dat van Sagoe: dan bet broot daar van gemaakt 
is vry wat flegter , en bebout zyn Sagueers reuk , dat is 
goor en vermuft. i : 

Uit de bier voorgenoemde [tyve Bien, Panfüri , maaken 
de Mooren bare fciryf-pennen , telyk men elders , en by ge- 
brek van de zelve, doet van de JLyve fleelen van Filix é - 
lamaria , in ’t Amboints Kat genaamt, en uit de zelfde 
Panfuri maaken ook de Macaffaren bare Sompit ; zynde 
dunne en ranke pyltjes, dieze uit zeekere /patten of bolle 
pypen, als roers, met gewelt op de vyanden uitblaazen , 
en die zeer ligtelyk in kleine fplinteren Jpringen , midsga- 
ders een quaadaardige quetzuur miaaken s dog zy bebben 
deze boomen niet veel in die landen, daar dezelve blaafpy- 
len werden gemaakt. De bladeren van de Sagueers-boom 
werden ook gebruikt om alderbande Dammar of Indiaan- 
Jebe barffen in te winden , en dewelke dan gebrant of voor 
toortzen gebruikt worden : Uit bet mofcb, dat aan de Jcbor- 
ze van dezen boom bangi, of ook wel uit den boom zelfs 
groeit, komt woort een groote ZWARTE Tor, zynde zulk 
cen liefbebber van den drank , die uit zyn boom druipt , dat 
men, bem dikwils balf of gebeel daar in verzoopen wint , en 
zoo boet by zyn dievery met de doot, aam de mond van de 
afgefneedene takken, als menze eenige dagen onbefnoeit en 
met vreeden laat , groeit ook een korstje , dat wel wat naa 
zuiker gelykt. De bier boven — tedere wolle, BARU, 
gebruikt men mede tot bet breeuwen van vaartuigen , of 
tot tontel, en wert op de volgende manier toebereit ; men 
neemt de Baru van driederlei coleuren > gelykze onder mal- 
kanderen groeit „en zuivertze van de Hoppe en, Wa/chtze in 
zap , geperft wit de fteelen van Globba Baccifera 5 droogt- 
ze weder in de zon, en dan heeft men een Syne fponzieuze 
materie bequaam tot de tontel , andere wryven ook de fchoon- 

emaakte Sjón met a[Jcbe van bet Folium Calcofum of 
agundi gebrant; en daar door 200 wert de voornoemde 
wol ook zeer fyn, droog , en ligt ontvonkende suit de zwar- 
te bairen , Gomuto , wort mede niet alleen allerley klein 
touwerk gevlogten , noodig om allerley heiningen en wan- 
den van buizen daar mede te binden , maar cok om van te 
maaken groote fcbeeps-zeilen , en dikke anker-touwen , die 
in zee-water fchier onvergankelyk zyn „als mede in de aar- 
de een langen týd konnen duuren ; en dit heb ik zelfs bevon- 
den aan een groote fleene vonte, dewelke voor bondert ja- 
ren, zoo ik giffe, door de Portugeezen begraven was in een 
bofchje , niet ver van bier , op datze niet en zoude komen in 
banden van de Mooren,die omtrent in ’t jaar vyftbien-bondert 
teren in Amboina een groote vervolging aanregt- 
ten; zynde dezelve vonte onlangs , in't jaar zestbien-b t 
zes-en-zeventig , door myne jongens uitgegraven , de [leen 
was een uitlanfche Jane zani-JLeen , en een &veinig befcba- 
digt , maar van bet Gomuto , waar mede by dik bewonden 
«vas, zag men niet meer dan een klein deel vergaan , en de 
reft nog gaaf en bart. 

In de zuider-deelen van Sina , en het koninkryk Tun- 
king, dog meelt landwaards in, wert een boom, Tfang , 
gevonden, hebbende , naar het zeggen der Sineezen, een ge- 
mengt fatzoen van Gomuto , en Sariboe, als mede een 
booger ftam dan onze gemeene Gomuto ; midsgaders een 
donker-ros hair, dog wat fyndradiger dan onzen Gomuto, 
waar uit ze insgelyks zeilen , en Jebwepisteunnen quamen te 
maaken, maar daar en wierd geen drank uit getyffert : zy 


verbalen mede ‚dat men in't Sineeze gebergte zulke touwen, 


onbefcbadigt , diep onder de aarde wint , en willen ons wys- 
maaken, datze daar gelegen bebben van de tyt des zundvloeds, 
dewelke in bare tyt-boeken met de onze ten naaften by over 
een komt ; ik zeg in den tyt, maar niet in de manier s zoo 
bebben ook de MaccafJaren en Bymaneexen geen — om 
TU 


64 
lum alium ex Saguero arbore habent ufam quam me- 
moratorum funium, quum ars eliciendi fuccos ab illis 
non exerceatur. Nigra ipfius grana bene depurata ac 
polita fuperfufum recipiunt aurum aque ac lydius la- 
pis: In quibusdam Philippenfibus infulis , ac pluri- 
mum in longa infula Calamiana , plures quoque cret- 
cunt Sagueri arbores , atque in ultima tanta copla, ut 
incole hifce Caftilianenfibus , quorum fubdiu funt, 
tributum folvere poffint , atque illis offerunt nigros 
earum pilos, ut rudentes inde nectant, atque Baru, ut 
pulvinaria illo impleant. Gomuto omnium Saguerorum 
arborum , fi comburatur , haud ingrati eit odoris, 
roxime conveniens cum adufta Onyce Marina: No- 
pique Amboinenfes milites artem excogitarunt, qua 
ex ramorum hujus arboris corticibus afiulas formant 
pro enfium fuorum vaginis , quas fuperducunt pelle 
ferpentina, vel jugulati Hirci. Nigri ejus pili tenui- 
ter pe&inati , atque in fafciculos brachium craffos col- 
ligati & zqualiter diflecti bonas prebent fcopas, qui- 
bus pavimenta verrunt ac depurant, ex iisdem quo- 
ue fafciculis conficiunt penicillos tectorios & alia in- 
umenta, quibus varia rerum genera depurant. Fa. 
ring preparatio ex Sagueri medulla in-Jave parte O- 
rientali quoque nota eit, fimili quoque modo in -Bor- 
neo-ex eadem conficiunt farina rotunda grana Co- 
riandri femen magnitudine & forma referentia, quz 
natio noftra erronee putat tali ex Saguero arbore 
provenire forma, ex quibus granis grata coquitur 
puls, que vulgo Sagu Borneo vocatur. 


EJB EEG X TTO ` 
d Tabule Decime Tertie. Å 


ug exhibet Palmanf Vinariam fecundam, que SAGUERUS 
& Gomuro a Rumpbio, ame autem Cramarrops frondibus 

. pinnatis, flore & fru&u racemofo, vinifera vocatur. 

Litt. Æ. Racemum B oABAT di&um demonftrat, qui Mas 
dicitur. ' 

B. B. Racemum Majang dictum, ex quo fuccus elicitur. 

C. Fructum Boabatu integrum. 

D. D. D. Ejus officula depurata. 

E. Flos Majang racemi ett. i 

F. Saccum denotat Cozrozrone ditum, in quem liquor deftillat, 

G.G.G..Pilofa textura eft, Gomuto dicta. e"? 

H. H. H.H. Pinne feu Bafelli funt, Panfuri vocati, 


^ OBSERVATIO. 


Arbor hec Gomuto feu Sacuerifera breviter defcripta in- 
"venitur in Valent: Indie litter. epift. KVIE pag. 438. ut & in 
Valent. Amboine defcript. p. 181. atque ad illud Palme genus 
pertinet, quod Chamaerops a Linneo in Muf. Cliff. pag. 1o. 
vocatur , unde CHAMAERROPS. frondibus pinnatis , flore & fru- 
&u racemofo, vinifera vocanda eit, 


-— RR E 


1 


* 


a X 


Ka eee e 1 159 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Cáput XIII. 


bruik van den Sagueers-boom , als hei maaken der voorn. 
touwen „vermits de konfte van tyfferen by baar luiden niet 
geoeffent wert. De zwarte korrels , wel gezuivert en gepa- 
lyft zynde, neemen bet opgeftreeken gout zoo wel aan als 
eenigen toet-fteen : op zommige Pbilippienze Eylanden , en 
inzonderbeit op bet lange Eylandt Calamiana , wafjen me: 
de veele Sagueers-boomen , en op het laajt-genoemde zulken 
menigte, dat de inwoonders daar mede aan de Caftilianen 
Conder dewelke zy ftaun) baar tribuit konnen betalen , bun 
lieden opbrengende 't zwarte hair , om Jcbeeps-touwen daar 
af te vlegten, en bet Baru, om in bun kuffens te vullen A 
't Gomuto, van alderbande Sagueers-boomen , als men bet 
brandt , is niet onlieffelyk van reuk , zeer naa over een ko- 
mende met den gebranden Onyx Marina ; en onze Amboin- 
ze Soldaten bebben een konft-bedagt , om uit de [chor[Je van 
de takken dezes booms fpaanders te maakentot /cheedenvan 
bare degens, dieze dan overtrekken met een flange-vel , of 
wel van een geflagte bok. Het zwarte bair , zynde fyn ge- 
hekelt ofte gekemt , in bosjes van een arm dik t'zamen ge- 
bonden , en van vooren-gelyk afgekapt , geeft goede beze- 
men, om de vloeren mede te Gergen, en uit de zelfde bon- 
deltjes maakt men ook wit-quaften y en borfkeltjes , om veel- 
derbande dingen mede te zuiveren. Het bereiden van meel 
uit bet Sagueers-merg is mede op Favaas-oofikuft bekent, 
en zoo makenze op Borneo ook wit bet zelve meel de ronde 
korreltjes , in-de groote van Coriander-zaat , dewelke onze 
natie abuzivelyk geloven.zocdanig van den Sagu-boom te 
komen; en van welke korreltjes men een fmakelyken bry 
kookt , werdende in ^t gemeen Sagu Borneo genaamt. 


UITLEGGING 
| Van de Dertiende Plaat. 


-Dewwelke vertoont de tweede Wyngevende Palm-boom , die 


* SacuERusenGomuTo by RuMPHIUS genaamt wert, 
dog van my CHAMAEROPS frondibus pinnatis, flore & 
fru&u racemofo, vinifera. 

Lett. A. Wyjt aan den tros Bo ABA TU genaamt. 

B.B. De tros Majang, waar uit ide drank vergadert wert. 

-C, De gebeele vrugt van de Boabatu. 

D. D. D. Des-zelfs gezuiverde korrels. 

3 2 re J van de Majang:tros. —' 

. De zak Coeroerong genaamt, waar in bet zap druipt. - ` 

G.G.G. Het bairig geweef Gomuto genaamt. die 

H, H. H. H. De fiokjes, of pennen Panfuri gebeten. 


" AANMERKINGE. 


Deze Sagueer of Gomuto-Boom wert kortelyk mede befcbre- 
ven by Valent. in de XVII. brief van bet gelettert Indie pag. 
"438. als mede in Valent. befchryving van Ambon pag. 181. 
-en deze boom beboort tot dat flag van Palm-Boomen bet welk 
Chamaerops by Linnaeus in Muf. Cliff. pag. 10. genaamt wert, 
‚waarom. deze Chamaerops met Pinagtige takken , en trosagtige 
bloemen en. urugten , wyngevende genaamt moet werden. 


RER : ens 


"CAPUT DECIMUM QUARTUM. 
Saguafter Major. Nibun Befaar. 


Uamvis -ex Saguaftero nullus eliciatur potus, 
proxime tamen poft Saguerum eam. defcribe- 

& mus, quum quandam cum ipfa habeat conve- 
nientiam, vel filveftris cjus fpecies habenda fit, eam 
dividentes in majorem. atque minorem.. Majoris trun: 
cus eft rectus ac fere tam altus , quam mediocris Ca- 
lappus, &qualis, neque in notabiles diftin¢tus arti- 
eulos, neque etiam adeo pilofus quam Saguerus , dif- 
ficilis quoque eft adfcendentibus , quum glaber fit, 


iT 


XIV. HOOFDSTUK. 


Groote wilde Sagueer- of Nieboom. 


Oewel uit den Saguafter geen drank getapt wert, | 


zo zullen wy bem egter naaft den Sagueer-boom be- ` 


Jcbryven , om dat by eenige gelykeniffe daar mede 
heeft., of ook wel een wilde ii Go den zelven 
verdelende in groote en kleine boomen. De ftam van de 


Toole, is regt , en bykans zo boog , als een middelbare Ca- 
appus-boom „effen , en in geen merkelyke trappen verdeelt, 


0k zo veel niet met rui, te bebangen als dem Sagueer boom, 
dog moeyelyk om te beklimmen, om dat by glat is, en, als 


fique pluviis madidus fit, dolorificum cuti pruritum hy door den regen is nat gew jeuken 0; 
adfert: Rami ejus graciliores funt quam Sagueri, in I buit ht: de Prism an Ly sk eme 
inferiore eorum parte dorfo acuto, margines autem Sagueers-boom , van onderen met een ftberpe rugge , en 
zquales funt, in vertice extenduntur hi rami, minori voorts effene kanten „ in den top uitgebreit , do a in 
tamen numero quam in quadam Palme fpecie. Qui ’t getal dan aan eenig Palm-geflagt Gre aan weer- 
que ab utraque: parte tenues, rectos ac firmos late- .zyden. dunne, regte , en fiyve 29 ae tak bees: los 
rales gerunt ramulos oppofitos, triangulares, quorum over malkanderen , en driekantig , waar ie E jt: 


pofteriores longiffimi, anteriores vero fenfim decref- zeer lang „en die na vooren: g 

=? à : 7 : e > em toe allengsken n 

cunt, quique iterum in alios minores dividuntur pe- ook verdelende in andere mindere Resten ng AK. f 
> 


tiolos, quibus folia junguntur , que minora funt quam ren aan flaan, zyn lei j 
. t1010: \ unc 3, zynde kieinder dan die van a -ge- 
in álio quovis Palmz genere , ac peculiaris quoque for- flagten , en-ook van zodanig een byzonder rena Æ ik 
mæ , ita ut cum nullisaliis hzc comparare poflim foliis, ze met geen andere bladeren vergelyken kan; want yder ge- 
unum ; l 
| | yk 


` 


Tom. I. 


Ce 


AA 


GG 


L 


L 
G 
LLL 


1. Boek, XIV. Hoofdft. 


unumquodque pifcium pinnas refert ; ut & broni 
chia, vel potius abruptam folii partem, quam inte- 
grum. Plerumque funt triangularia , quorum latera fibi 
quam maxime funt inzqualia , anterius enim latus in 
longum definit conum, atque octo novemve pollices 
eft longum, ipfum vero folium plurimis coftis inter- 
mediis diftinétum eft, que ad folii ortum feu ejus ba- 
fin concurrunt , ita ut etiam complicari poffit: Su- 
prema folii pars quafi abrupta eft feu dentata , at- 
que in plurimos divifa apices, hincque bronchias pi- 
fcis Babare refert: ad cujufque nodi finem aliud inve- 
nitur folium alius forme, quod perfecte triangulare 
eít, ac caudam cujufdam avis refert, coloris atro-vi- 
rentis, ac fplendentis: Inter ramos in perfecta «tate, 
oblonga provenit vagina, uti in Calappo, quam 
Spatbam vocamus , quz dehifcens racemum exhibet 
ex octodecim , feu duodecim longis petiolis compofi- 


tum, qui cum majori junguntur pediculo, uti in Sa-- 
guero arbore, quisque autem petiolus ultra quatuor. 


pedes eft longus , in laterales minores non divifus , at- 
que ex hifce dependent fructus, inftar globuli rotun- 
di, duo, tres, quatuorve fimul jundi, qui parva funt 
capitula, primo juniores referentia glandes , ex ro- 
tundo-oblonga , feflilia, trigona, calicibus infidentia, 
. uti Pinangz nuces, firmiter annexa. Fructus hi excref- 
centes fenfim rotundiores fiunt, &, fi fuerint adulti, 
Pruni rotundi magnitudinem obtinent, vel paulo mi- 


norem, & a globulari forma decedentes , durioris funt. 


carnis; primo rubentes, dein purpurei, ab una parte 
nigricantes , acumine brevi feu capitello fuperius èle- 
vato. ; T 
uisque talis prunus duos continet nucleos feu offi- 
cula inítar duorum fragmentorum globuli per me- 
dium difleétorum , atque plana parte fibi invicem 
jun&orum; exterius nigro ac duro putamine obdu- 
&orum, uti nuclei Sagueri arboris, qui fulcati funt 
& fuprema parte breviter acuminati , cæteroquih quo- 
ue referunt certam Nucis Mofchatz fpeciem; que 
femine feu gemella vocantur, eorum medium reple- 
tum eft alba, lapidea, ac dura medulla. nulli infervien- 
te ufui. Atque horum prunorum caro exterior eine 
incommodum excitat cutis pruritum , ac Sagueri -fru- 


&us ,immo fortius ac vehementius iisdem urit; Arbor. 


hzc femel tantum fuos producit fructus, quum-ejus 
lignum fit crafliffimum, atque poft fructuum lapfum 
fenfim quoque-omnia fua dimittit folia ac ramificatio- 
nes, atque tali perit modo, Sub ramis ac frugiferis 
racemis, atque ex ipfo quoque trünco demum veri 


rodeunt flores eodem ‘quo in Saguero arbore modo: 


ic enim racemus in plurimos fefe dividit peduncu- 
los precedentibus breviores , quibus eal cm capi» 
tula oblonga. inítar juniorum gla 


. niunt, que in tria crafla fefe aperiunt minora peta- 
la, & craffa continent ftamina, primo albentia, dein 
flava, ac farinofa, nullique infervientia ufui decidunt. 
Inter ramos ad eorum ortum alba quoque & fpongio- 
fa occurrit materia, uti in Saguero arbore ,; queque, 
uti fupra indicatum fuit, Baroe vocatur ; que etiam 
adhibetur pro foco igniario atque ad naves. obfolidan- 
das, tenuior autem ac vilior eft quam Baroe Sagueri 
arboris: Exterius trunci lignum in junioribus arbori- 
bus eft rufum; in adultioribus autem omnino nigrum, 
corneum , atque ex meris craffis compofitum filis, in- 
ter que vene quoque albentes funt mixte, quarum- 
. que interiores feu medullz proxime fenfim farinofe 
fiunt, ac decidentes in farinam mutantur; ita ut ligni 
durities in folo tantum nigro confiftat colore, quod 
autem vix duos craflum eft digitos. Interior medulla 
fungofa quoque ac mollis eft, atque que bene con- 
Eme , lavari, & in farinam preparari poteft ac illa 
Sagueri arboris , atque in vertice cerebrum gerit zque, 
ac Calappus ; poft fructus autem hoc non amplius 
reperitur: Fructus maturefcunt menfe Januario, qui 
inutiles decidunt nulli infervientes ufui. ; : 
Nomen. Latine Saguafter major, acfi diceretur Saguerus 
Silveftris „ uti Oleafter pro Olea Silveftri: Malaice Nibun 
Befaar ad diftin&ionem Nibun Kitfyl, quz fequenti des- 
cribitur capite: Belge fimiliter eam vocant Nieboom feu 
Nibum arborem , quod nomen precedens Pinanga Sil- 
veftris quoque obtinuit. Ambonice Palunen Parun. In 
Boeronea Walat. Ternata Baroe. Macaffara Ramis : Ba- 
leya Andudu. In Hort. Malab. Cap. 5. Fig. 11. Malabarice 
- Scbundapana vocatur , Braminice autem Birala mado, 
Tom. I. ex 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


juniory ndium ,.quz minora 
funt quam illa, quz ex MajangSagueti arboris prove- 


6; 
lykt wel een vinne; aan de wis-ooren, of veel meer een 
afgebrooken fluk van een blat , dan een geheel ; xy zyn 
meeft driezydig , dog de zyden onder malkanderen zelfs zeer 
ongelyk, want de voorfte loopt met een lange boek uit, en 
15 agt a negen duimen lank, en bet blat tuffeben beiden 
met veele ribben doorftraait , die by den oorfpronk of bet 
agterfte van bet blat allegaar t’zamen loopen, zoo dat bet 
00k gevouwen kan werden: de voorfte breede zyde van bet 
blat is als afgebrooken, of getant , midsgaders in deele fpit- 
zen verdeelt , en aldus werbeeldende de oor-vinne van den 
vis Babara; aan "t einde van yder rysken Daat nog een 
ander blat „ en ook weder van een ander fatzoen, als zyn- 
de fchier volkomen driezydig , en verbeeldende de ftaart 

"van een Vogel , van koleur zwart-groen , en blinkende , 
tufjcben de takken , (in zyn volkomen ouderdom) komt er een 
lankwerpige fcbeede uit, als aan den Calappus-boom , die 
wy Spatha noemen , dewelke langs zekere naat openber- 
Jiende, een tros vertoont van agtbien of twaalf lange fiee- 
len, t'zamen aan een bos, gelyk aan de Sagueers-boom , 
yder fieel lank zynde ruim vier voeten , dog in geen zyde- 
takken verdeelt , en bier aan ftaan of bangen de vrugten , 
Kogel-ront , met troupies van twee, drie, a vier by mal- 
kander , xynde kleine knopjes, .eerfb na jonge eykelen gely- 
kende, uit den ronden «vat lankwerpig, en digt aan de 
feelen „ zonder voetjes , im driekantige kelkjes, gelyk de 
Pinang-nooten, vaft ftaande ; dan xy werden allenskens 
ronder „en bebben in bare zamentrekking de grootte van ron- 
de pruimen , of wat Kleender , dog van de kogel-vormige fi~ 
guur wat afwykende , en ook barder van vleefch zynde > 
eerji root, daar na boog purper , aan de eene zyde was 
zwartagtig met een kort fpitsje of knopje boven op. 

Jeder pruim beeft van binnen-twee korrels of Deenen, ` 
als twee flukken van een kogel in de midden doorgefnee- 
den, en met de platte zyde tegens malkander fiaande, van 
buiten met een zwarte, en barde fchaal bedekt , gelyk de 
korrels van den Sagueers-boom, dog wat gevoornt , en aan 
’t voorfbe einde. met een kort fpitsken , anderzints gelykenze 
ook gel een zekere zoorte van Noote-mu/chaaten, die men 
wyfkens-nooten of tweelingen noemt , baar binnenfte is 
gevult met een wit, fleenagtig, en bart merg, onbequaam 


. tot eenig: gebruik: en bet buitenfte vleefch van deze prui- 


men verwektalzo moeyelyk jeukzel op de buit , als de Sa- 
gueers vrugien, ja brant nog barder en felder dan dezel- 
ve: Dezen boom brengt zyne vrugten maar eens voort, te 
weten wannéer zyn bout op `t dikfte is, en na bet afvallen 
der vrugten werpt by allenskens zyn bladeren en takken 
van de kruin af , en gaat zo uit; onder de takken en vrugt- 
dragende troffen, en ook uit den ftam zelfs komt eerft. bet 
regte bloeizel voort „op de zelfde manier „gelyk aan den Sa- 

eers-boom want den tros verdeelt zig in veele fieelen, 

ter dan de voorige, daar aan. bangen lankwerpige knoo- 
pen als jonge eykelen., dog kleinder dan aan den Majang 
van. den Sagueers-boom ‚dewelke bun mede in drie dikke 
blaatjes-openen , van binnen. gevult met dikke draden, die 
in "t eer gtt zyn y daar na geel, en meelagtig werden, 
en voor niet met al, of ten onnutte , afvallen; tuffcben de 
takken by baar oorfpronk vint men ook een witte fpongieufe 
materie, gelyk aan de Sagueers-boom , en. die, als boven is 
gezegt, Baroe wert genaamt; werdende ook gebruikt zoo 
om tontel van te maaken ; als om vaartuigen mede te braau- 
wen dog is wat dunder en flegter als de Baroe van de 
Sagueers-boom. Het buitenfte bout van den [lam is aan 
de jonge en middelbare boomen ros, aan de oude gant/ch , 
zwart 5 boornagtig 5 en als van enkelde dikke draaden ge- 
maakt, daar ook eenige witagtige aderen onderloopen, en 
waar van de binnenfte , of naafte aan het merg metter tyt 
meel werden; en uitvallen, zo dat de bardigheit maar al- 
leen in bet zwarte beftaat , dog bet welk niet boven de twee 
vingers dik en is ; bet BE merg i$ mede week en Voos, 
en kan zo wel geklopt , gewaffen, en tot meel geprepareert 
werden als dat van den Sagu-boom , bébbende insgelyks in 
zyn top een Palmyt , als den Calappus-boom , dog na de 
vrugten en vint men dat niet meer daar in. De vrugten 
ziet men ryp in Fanuario, dog vallen ten onnutte en ver- 
geefs af. 

Naam. In ’t Latyn Saguafter major, als of men zeide 
Saguerus Silveftris , gelyk Oleafter een wilde Olyf- 
boom , in "t Maleyts Nibun Befaar , tot onderfcheit van 
Nibun Kitfyl ; in ’t volgende Capittel befcbreven : onze 
Duit/che noemen bem insgelyks Nieboom, gelyk de voor- 

aande wilde Pinang: op Amboins ; Palunen Parun, op 

oeronees Walat; op Ternaats , Baroe : op Macaffers , Ra- 
mis: op Balys Andudu:-in Horto Mallab. Cap. 5. Fig. 
11. wert by pum in `t Mallabaars Schundapana, ? € 

éd ran 


66 HERBARII AMBOINENSIS 


ex dicto autem capite appareret, ac fi fructus eodem 
ex ortu cum floribus provenirent, quod tamen con- 
trarium in Amboinica obtinet, uti quotidie examinari 
& obfervari poteft. 

Locus. In Amboina fatis frequens quondam occur- 
rebat , hodiesautem ob quotidianum ejus ufum tam 
multum fuit excifa, ut raro inveniatur , ac longe 
in montibus querenda fit, in Moluccis ceterum cref- 
cit, in Celebe, & Balya, ac vicinis regionibus. 

Ufus. Plurimum ex hac arbore exterius adhibe- 
tur lignum, quod quamvis fiflu difficile fit , quoti- 
die tamen ufurpatur ad afferculos & tigilla, que apta 
funt fepimentis ac tectis edium ; quod optimum & 
maxime durabile eft præ reliquis lignis; & facile per 
longitudinem in reétiffimos afleres finditur, in ramen- 
ta tamen multum diffilit, itaut vulnera frequenter ad- 
ferat, fi non prudenter tractetur, fique ad tectorum 
tigilla ufurpetur, neceffario interne albicans ac fpon- 
giofa ligni pars abradenda eft, quum alias facillime 
carie infeftetur, unde interior hzc pars breviflime pe- 
rit atque porro exeditur,fumo quoque induranda eft, 
antequam in ufum vocetur: Bacilli & manubria haftarum 
& telorum inde formantur, tenues autem funt, quum 
nigrum ac corneum lignum vix ultra pollicem fit cras- 
fum , czteri vero tenuiores baculi , uti piftilla fclopeto- 
rum, & telorum acumina apte ex eo formari poflunt. 


Fructus, uti jam dictum fuit, tardiffime ac tantum 
in fumma fenectutefemel producit , obfervatum quo- 
que fuit , corneum ejus lignum dein fenfim decrefcere , 
ac proinde variis operibus ineptum fit. Unde fi cras- 
fius defideretur lignum ; tales funt eligende arbo- 
res, que mediocriter craffe funt, ac nullos hadte- 
nus produxerunt fructus, vel jam eos gerent. Ar- 
boris hujus cerebrum fi coctum fuerit , comedi 

oteft, ac fere Sagueri faporem habet, quamvis vi- 
fus & amarius fit. Ex ejusdem quoque medulla fari- 
na confici poteft, hoc autem non nifi ficeis fit tem- 

oribus ac dominante fame, quum multo vilior nec 
ita grati fit Hors quam Sagu arboris, Indigenz hanc 
quoque non lubenter pr&parant, quum eorum fecu- 
res per excifionem cornei hujus ligni depravantur. 


"In Boero arbores he magna crefcunt copia ac 
plurimum afferculis & tigillis inferviunt , quz fi ali- 
uot per dies fumo induraverint,, durabilia admodum 
unt, atque in Amboinam transferuntur, & ad edes 
exftruendas adhibentur: In Baleya nullus quoque alius 
hujus arboris eft ufus, ubi tam diu etiam exfpe&a- 
tur, donec ejus lignum fit nigrum, & confenuerit ar- 
bor,unde tum afferes etiam formant: Ex viridibus ramis 
pene. quoque , ob defectum alius materie, conficiunt 
angcawan, que longa funt tigilla, que Sagu foliis 
obvolvuntur, & unde Atap feu tegmina habent: ve- 
tuftum arboris hujus lignum cum Sariboe adeo conve- 
nit, ut difficulter inde dignofei ac diftingui poffit; illud 
autem Sariboz femper craffius ac gravius eft: Ex duro 
ejus ligno fpatule quoque breviores ac batilli, quibus 
aree in hortis terra obruuntur, omnesque eruimus 
radices. 


Guil. Pifo, Lib. 4. Cap. 11. Hiflor. Brafil. fextam 
Palma Brafitiane defcribit fpeciem, quam Ziri vocat, 
cujus lignum eft nigrum, grave, ac durum, quod 
Brafiliani adhibent ad gladios & haftas, eftque firmiffi- 
mum & nigrum, atque in aqua fundum petit, quód-: 
que Ebeni refert lignum: Atque hæc fpecies Saguaftri’ 
hujus habenda eft, quamvis ejus folia quodammodo: 
ditferant. 


EXPLI- 


Liber I. Caput XIV. 


Braminees Birala mado , dog uit bet gemelde Capittel zou- 
de het Jchynen als of de vrugten uit den zelfden oorfpronk 
met bet bloeizel quamen , "t welk anders aan den Aiuboin- 
Jcben ondervonden en nog te zien is. 

Plaats. In Amboina is by eertyts redelyk overvloedig ge. 
weeft , dog nu, wegens een dagelyks gebruik, zodanig uit- 
gekapt , dat men bem weinig vint , en a! verre in ’t geberg- 
ve.zoeken moet, anders waft by ook in de Moluccos, op 
Celebes, Baly , en de nabuurige Eylanden. 

Gebruik. Het meefte gebruik van dezen boom is bet bui- 
tenfie bout, bet welk, boe wel moeyelyk zynde om te kap- 
pen , niet te min dagelyks gezogt wert tot latten en fpar- 
ren, noodig om allerley beiningen en wanden mede te bin- 
den , en dakken vante maaken; zynde dit bet befte , en duur- 
zaamfte onder alle andere bouten: want bet laat zig in de 
lengte tot zeer regte latten en ryen /plyten, maar bet fplin- 
tert ook zeer geweldig , zoo dat men zig ligt daar aan be- 
zeeren kan: als het niet voorzigtig wert gehandelt , en als 
men bet tot fparren aan dakwerk wil gebruiken, zoo moet 
men zorgvuldig het binnenfte witte en voosagtige bout daar 
afkappen want bet zelve anders ligt vermolfemt, en waar 
door dan deze latten aan de binnen[le zyde in korten tyt 
vergaan en uilgevreeten zyn , ook moet menze nog beroo- 
ken, eer menze gebruikt of aan ^t werk neemt; men maakt 


er ook flokken of fteelen tot pieken en toranen van a dog die . 


vallen wat dun, om dat bet zwarte boornagtige bout niet 
boven een duim dik is, maar andere dunne ftokken , gelyk 
Sampers tot roers , en fpitfen aan de pylen „ konnen bequa- 
melyk daar van gemaakt worden. 

Zyne vrugten, als gezegt, brengt by zeer langzaam , en 
maar eerfb in zyn volkomen ouderdom , voort , en men heeft 
ook bemerkt , dat zyn boornagtig bout daar na wederom ver- 
mindert, en gevolglyk tot eenige werken onbequaam wert, 
weshalven „indien men dik bout daar van wil bebben , men 
zoodanige boomen moet uitkiezen, die van een middelbare 
ouderdom zyn, en nog geen vrugten gedragen hebben, of- 
te in "t korte flaan te dragen: bet Palmyt van dezen boom 
kan men ook gekookt eeten, en fmaakt by naa als dat van 
den Sagueersboom , boewel bet wat flegter en bitterder is: 
200 kan men ook van de[Jelfs merg meel maaken, dog dat 
gefchiet niet dan by fcbraale tyden , en bongers-noot , om 
dat bet veel flegter en van fmaak zo goet niet is als dat 
van den Saguboom. De Inlanders doen het ook niet 

aarne, om dat haare bylen, door bet ombouwen van dit 

oornagtig bout, zeer befchadigt werden. 

Op Boero waffen deze boomen zeer overvloedig , en 
dienen meeft om latten en fparren daar van te maa- 
ken , dewelke , eenige dagen in de rook gelegen bebben- 
de „ zeer durabel zyn „ en naar Amboina gevoert wer: 
den tot gerief van den buis-bouw: op Baly heeft men ook 
geen ander nut of gebruik van deze boomen, als dat men 
wagt tot datze ter degen out geworden zyn , eneen: zwart 
bout gekregen bebben, om insgelyks tot latten-te konnen 
dienen: uit de groene takken maaken zommige ook, by ge. 
brek van andere materie, de P wan, dat zyn lange 
regulen of latjes , om-dewwelke men de Sagu-bladeren vouwt, 
als men dezelve , om buizen mede te dekken „tot Atap maakt, 
het oude bout van dezen boom gelykt dat van de Sariboe zo 
wel ‚dat men bet qualyk daar van onderfcheiden kan dog 
dat van de Sariboe is altyt dikker van Jubflantie, en ook 
zwaarder: van bet barde bout maakt men ook korte fpatel- 
tjes of graaf-fcbopjes , waar mede men de bedden im de 
thuinen om/pit , en alderbande wortelen uit raaft. — 

Guil. Pifo lib. 4. Capit. 11. Hiftor. Brafil. befchryft 
een zesde zoort van de Palma Brafiliana, die by Airi 
noemt, met een zwart, zwaar , en bart bout, "t welk de 
Braziliaanen gebruiken, om bare zwaarden en Sbiezen van 
te maaken; 2ynde zo zwart en digt „en ook int water zin- 
kende , dat men bet voor Ebben-bout zoude aanzien: en dit 
wil een mede-zoorte van: onzen Saguafter zyn , boewel de 


bladeren daar van spat komen te werfchillen. 


UYT- 


N AN -— 


NN 


Qu 3 
AN 


Raa 
iR N 


ZA ZA “ZA 


949. 


CGA 


pe j » 
TØ 


v 
GGG TT ZZ 

LLL 7 

FIG YA 7 


W 


D 


MOM 


^d V 


SI up NN 
7 ` 
LR 


SSS 


5 


K 
Lf 


" 
y 


KA 
Ie yee 
Ok ecu als 
M, Ü k 
eg 
+ Ke 


Ch 
- 


EN 
m 
Ss 


v 
d 


m 
wer” 
a 


I. Boek. XV. Hoofd/t. 
EXPLIUATTM 
Tabule Decime Quarte ,. 


Que exhibet Caryoram Frondibus fquamofis.,  fruttibus’ 
racemofis daftyliferis, que SacuasTER Major a Rum- 
pbie vocatur. Å ww p 

A. Integram denotat frondem geminis foliis {quamofis 4. A. 
ad quodvis geniculum notatis. - 

B. Florum Spiran 

C. Maximi & 

dis à a majori forma expreffis. 

D. Minores fru&us racemi inferioris. 


OBSSERYATIGO ` 


Arboris hujus Figura in tom. I. Horti Malab. Fig. 11. niti- 
diffime ac fplendide expreffa invenitur, nomine Schunda- 
Pana, quain fi cum delineatione accuratiffimi noftri Rumphii 
conferam , in Amboinenfi obfervo unumquodque’ medii 
majoris rami genieulum düobus cingi majoribus foliis inftar. 
loborum feu majorum pifcium fquamarum, ‘que in Horti Ma- 
lab. Figura non {unt notata, que forte omiffa, vel illo in 
loco huic non adcreveruntarbori ; reperiuntur autem etiam 
depicta in Valent: descriptione Amboine no. XXV. pag. 187. 
qui Rumpbii figuram feu delineationem optime imitatus fuit „ 
ac fuo inferuit operi. Hec porro arbor a Raye in Hiftor. 
Pl. p. 1365. vocatur Palma Indica folio bicompofito, fructu 


racemofo, & Palma dactylifera fructu ácertimo a Plumier. fi 


nov. Pl. gen. p. 3. hoc autem genus Caryota a Linneoin Mij. 
Cliffort. pag. 2. vocatur, ubi ejus notas charadterifticas recenfet: 
ego vero ejus fynonyma dedi in Thef: 
Palmam Indicam viniferam fr, urentibus , “folio Adianthi , 
faccharum praebens Her. Muf. Zeyi. pag. 44. &c. 


Wa or e 


fupremi arboris racemi pars ; cum daffylis rotun- , 


Zeyl. pag. 180. ad. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEE. éz 


DET ÉG GIN 0 
Van de Veertiende Plaat; 


Perbeeldende de CaRrYora met (chubagtige takken , eh 
trosagtige vrugten ofte dadels, dewelke groote SAGUAS- 

- TER van Rumphius genaamt werd. 

A. Vertoont een geheele tak,- met twee fchubbige blaadjes 

_ A. A. aan yder lidt van bet bladt [kaande. 

B. Der bloemen-helm ofte fteel. 

C. Een gedeelte vam de grootte en bovehíle tros in de 
Boom, daar de vrugten ofte dadels aankomen, die in grooter 
gedaante met a a aangewezen werden. 


D. De kleindere vrugten van de ondetfte tros. 


AANMERKING. 


De Figuur van deze Boom is in bet eerffe deel van de Hortus 

alab, Fig. 11. overbeerlyk afgebeeldt , onder de naam van 
Schunda-Pana, dog wanneer ik dezelve vergelyk met de afte- 
kening van onze Rumphius , 20 bevind ik, dat in de figuur 
van den Amboinfe ieder lidt van de mîddelfte tak met twee 
breede bladen als groote fcbobben bezet £yn, bet geen in de Fi- 
guur van de Hortus Malab. zig niet. vertoont , die daar mo- 
gelyk aan vergeten zyn, ofte op. die plaats daar niet aangroeyen, 
dezelve ‚kan: men afgebeeldt- vinden by Valent. in zyn befchry- 
ving van Amboina no. XXV. pag. 187. die de Figuur van 
Rumphius zeer VE sapiunt en overgenomen beeft, Verders 
werd deze Boom Palma Indica genaamt ; en“ Palma Dattylifera , 
rut acerrimo van Plumier nov. Pl. gen. p. 3. en dit geflagt 
biet CARYOTA by Linn. in Muf. Cliffort. pág. 12. alwaar 
deszelfs natuurlyke kentekenen opgegeven werden: En van welken 
Boom ik de benamingen gegeven beb in myn Thet. Zeyl. pag. 
180. op de Pálma Indica, die wyn: geeft, en brandende vrug- 


` ten draagt, met bladen als de Adiantbum , waar van ook de zuyker 


komt van Herman. in zyn Mut. Zeyh pag: 44. &c. 


“CAPUT DECIMUM QUINTUM. 


nientiam, ut hinc zque huic ac Saguafteri ge- 
neri annumerari poffit. Truncus enim ejus ae 
fructus cum tertia Pinange Silveftris fpecié proxime 
conveniunt, folia aütem liquido- demonftrarit ; ad Sa- 
guafteri genus pertinere. "lruncus ejus eft rectus ac 
rmus , a duodecim ad quindecim pede vulgo altus, 
brachium , &ad fummum crus eraflus, inaliis vero re: 


 gionibus ı fexve ulnarum attingit altitudinem, 
EE 


M55 Nibun tantam eum Pinanga habet conve: 


uperius anguftatus; contra réliquarum 
cierum fori , qui porro eodeni modo in articulos 
eft divifus , quique quatuor- digitorum latitudinem 
diftant , ad verticem rami in orbem quoque expli- 
cantur, uti in Pinanga arbore, quinque pedes lóngi, 
digitum craffi , infra rotundi, fupra plani, per ejus 
planitiem dorfum tamen protuberat, fi tangitur, in- 
ftar corii pilofum eft , feu inftar Sagueri ramorum: Hi 
autem in laterales non dividuntur , uti antecedens ma- 
jor Nibun , folia enim mox firmantur majoribus rà- 
mis: que peculiaris quoque funt forme, &-fere cum 
precedentis arboris foliis conveniunt, paulo majora, 
atque alternatim pofita; que porro triangularia funt 
atque extenfam avis alam referunt, quorum acutif- 
fimus angulus ad latera rn ortum admo- 
dum quoque inequalis eft , atque ad inferiora folii 
jongiffima pats, que femper fuprema eft, duodecim 


D 


ac tredecim digitos longa, uti poftica pars octo vel. 


novem pollices longa eft. Ad fupremam rami fron- 
dem latera funt majora, fuperior nempe pars octode: 
cim ac viginti, inferior duodecim lata eft pollices. - 


"Quodque folium duodecim diftin@um eft ner- . 


vis ad bafim concurrentibus, quorum medius\eft lon: 
giffimus & craffiffimus ; atque ad fummum in api- 
cem definit; duo porro alii funt nervi tamquam fim- 
brie-ad ejus oras, qui folium explicant ,. & retinent, 
quorumque fupremum in plures divifum eft lacinias, 
acfi abruptum foret, qui character ipfis; communis 
eft cum Gomuto , ac majori Sa ro; folia porro 
funt obfcure viridia & inftar membrane glabra; ad 
fupremum ramum peculiare ac diverfum confpicitur 
folium, plarimum ex tribus zqualibus compofitum Fond 

tibus 


' ten van-de booft-fLeelen verw 


. XX HOOFDSTUK. - 


oos Kleynt Wilde Sagueer- of Nieboom. ` 


TORE kleine Nibun beeft zulken gelykeniffe met ten Pi- 
e nang-boom , dat men bem zo e onder deszelfs „als 
onder des Saguaflers géflagten reckenen kan ; want 
liam en vrugten komen Mét de derde oorte van de wilde 
Pinang zeer over een, maar dé bladeren bewyzen klaarlyks 
dat by van. een Saguafters geflagt zy: de flam is regt en 
fiyf s mt gemeen van twaalf tot vyftbien voeten: 00g > 
een arm, En op. "t meefte een been dik, dor in andere lan 
den krygt by wel de hoogte van yf à zes vademem , boven 


Jual feel > tegens de gewoonte Van andere Pinang: 


` boomen, zynde anders op derzelver manier in leden ver- 


deelt ; en: die wier vingers breet van malkander , aan den 
top Tag de takken ook in de ronte uitgebreit , gelyk aan 
den Pinang-boom, yf voeten lank , een vinger dik ; bene: 
den ront , en boven plat; dog door de platte zyde loopt nog 
een rugge, in "t aantaften zo ruig als leer, of als de Sa- 
gueers-takken; maar deze verdeelen bun in geene xyde-tak= 
ken, gelyk de voorgaande groote Nibun , want de bladeren 
fiaan firaks-vaft aan de booft-takken : xynde mede van een 
vreemt fatzoen, en byna met de voorgaande over een ko- 
mende , dog wat grooter , en tegens malkander aan de kan: 

Z fen: voorts mede driezydig y 
gelyk een uitgebreide vleugel van een vogel, zynde des 
Jeberpften boek by baren oorfpronk aan de zyden ook zeer 
ongelyk , en adn de agterfte bladeren „de langfte zyde , Ct 
welk altyt de voorfte is) twaalf en dertbien duimen , mids- 
gaders de agterfle zyde agt en negen duim lank: aan de 
voorfte bladeren des taks wynze grooter , té weten, de voor- 
fle zydeagtbien , entwintig , en deagterfte twaalf duimen: 


Yder. blat is doorregen Met twaalf zenuwen y agter 
in den [cberpen boek t'zamen flootende , waar van de mid- 
delfde, zynde de langfte en dikfte , ook van vooren met een 
boek uitloopt ; en dag zynder nog tawee'andere zenuwen als 
zoomen aan beide de kanten ; die bet-blat witge/pannen bou- 
den, en waar wan bet voorfte ih veele fnippeten is gedeelt; 
als of bet afeebrooken was; welk merkteeken zy gemein 
bebben met de Gomuto , én grooten Saguafter, voorts zyn 
de blaaden boog-groen , en zoo glat, dé perkement ; aan 't 
voorfte des taks JLaat nog een byzonder blat „meeft van drie 
gelyke DUM en als een uitgefpannen wayer , midsgaders 

2 < met 


werde 


63 HERBARII AMB 


tibus inftar explicati flabelli, feptem diftinetum ner- 
vis: Inter ramos alii quoque dependent pedunculi , 
duos cum dimidio pedes longi, in laterales petiolos 
divifi , e quibus excrefcunt fructus rariores ac laxi, 
qui parve funt nuces inftar Olivarum femi-perfecta- 
rum, feu, ut Pinange fructus germina, fuperne la- 
tiores quàm inferne, ubi profundo infident caliculo, 
primo virides ‚dein fanguinei coloris: Sub externa 
earum carne Cinereus locatur nucleus, inftar officu- 
li Olive , qui carnofa cingitur cute, atque hzc ca- 
ro multo majorem ac dolorificum excitat in cute pru- 
ritum, quam Sagueri arboris fructus. Exterius trunci 
lignum primo eft ruffum , dein nigricat , & inftar 
cornu durum eft, nec facile per longitudinem findi- 
tur, fed oblique, unde ex eo tam longi afferculi for- 
mari nequeunt, quam ex antecedente Pinanga Oe- 
tan. ; 

In Moluccis , Gelolo , ac vicina huic infula nova 
Guinea Sargile dicta, hujus Saguafteri fpecies inveni- 
tur, cujus truncus vix duos craffus eft digitos, & ta- 
men quatuor, quinque, ac fex ulnas altus eft, rectif- 
fimus ac firmus , in obfcuros quoque divifus articu- 
los, quique ex mero tantum ligno & cortice con- 
ftat, pauca intermedia medulla, Lignum quoque eft 
durum ac nigrum, nec per longitudinem, fed oblique 
vel transverfim fefe findens , unde afferculis inutile , ar- 
boris truncus itaque integer fumitur, atque edium te- 
étis infervit: quique pollicem modo funt craffi , hos ad- 
hibent Ternataniad manubria T'oranorum , quorum ex- 
terior cortex abraditur , & truncus talis integer tum po- 
litur: Ex eo quoque haftas jaculatorias ingentes vidi- 
mus, que novemdecemve pedes longe erant , digitum 
feu pollicem craífz , atque acuminate, uti Amboinenfes 
fuum Sagu Sagu formant, fed polite ac mere erant, 
in quibus tamen articulorum feu culorum veftigia 
apparebant diftinéte, ita ut he ex tota effent 
confe&z arbore : Latrones Sargilz fupra commemora- 
tz ,qui hanc aliquando infeftant provinciam, has quo- 
que adhibent haftas , quas vero manu non projiciunt, 
quin Hoftes iis petere poffint. Primo enim magnam 
telorum ejiciunt quantitatem, fique proxime ad ho- 
ftes accéedant , demum has vibrant haftas , qui nulla 
alia ex ferro feu alio metallo fecum gerunt arma. Il- 
læ autem nationi noftre nimis graves funt, latrones 
autem Nove Guinez fortes ac robufti funt homines , 
atque horrendi adfpe&us , dum breves , ruffos , atque 
ere&tos habent crines, atque naforum alas ampliffime 
extendunt, quas annulis vel ligneolis ampliant, atque 
fic naturalem magis depravantíqualorem. Acuminate- 
lorum memoratorum ad fex feptemve pollicum lon- 
gitudinem ex hoc quoque ligno funt fabricata, at- 

ue, ficrus vel os aliquod feriunt, malignum cauf- 
ant vulnus, dum facillime in ramenta diffiliant. 

Nomen. Saguafter minor Latine, Malaice Nibun Kit- 
fyl: Belge noftri eandem quoque habent JVieboom feu 
Arboris Niebun denominationem , atque fic hanc cum 
altera filveftri Pinangz fpecie confundunt: Amboinice 
Palun & Parun Maun ; Ballyice Pady. Ternatice Docku, 

Locus. In parvis nec opacis crefcit filvis, que ad 
Cajoe Poeti arboris latera progerminat, ut & in mon- 
tibus altioribus. In Amboina non multum occurrit , 
plurimum vero in Celebe, atque Moluccis. ` 

Ufus. Non nifi brevia ex hac formantur tigilla „dum 
lignum haud facile per longitudinem finditur , quod- 
que non ita diu durat ac illud Nibun mera. Ad folem 
quoque bene exficcandum eft , vel fumo indurandum À 
antequam in ufum adhibeatur, nihilominus tamen il- 
lud habet vitium , quod fubftantia alba inter nigras 
difperfa venas ab interiore parte fenfim carie confu- 
matur atque pereat. Amboinenfes truncos totos ufur- 
pant, quorum corticem abradunt , ficque ad tectorum 
tegumenta his utuntur. Fru&us quoque efui inutiles 
fant, amari enim funt per exteriorem urentem car- 
nem, que perniciofa itidem eft. Cerebrum autem ejus 
quodammodo comedi poteft , fi ex arboribus fuma- 
tur, que nullos hactenus produxerunt fructus ; fi hi 
prolapfi fuerint, exterior maligna illorum caro com- 
putrefeit , atque tenue nucis putamen dehifcere in- 
cipit , tum interior ejus nucleus quodammodo man- 
ducari poteft, fi nempe in filvis fimus, atque Pinange 
defectus nobis fit, faporem tamen amarum retinet. 


Forma foliorum & ramorum minoris hujus Aibum a- 
liquando ab ea, que fupra fuit defcripta, differet, 
; quæ 


OINENSIS Liber I. Caput XV. 


met zeven zenuwen doortogen: tu[Jcben de takken hangen 
ook nog andere fteelen. af , van twee en een half voeten 
lank, en in eenige zydetakjes verdeelt „en daar aan ban- 
gen de vrugten , wat ydel van malkander , zynde nootjens, 
en ongeveer zoo groot als balf-waffen Olyven , of de fchep- 
zels van Pinang, van vooren breeder dan agter, daarze 
in een diep kelkje fiaan, eerft groen en ten laat[len bloet- 
root: onder bet buitenfte vlees legt een graauwe korl, als 
een Olyven-fleen , omvangen met een vezelige buit , en dit 
vleefcb verwekt een alzo groot of pynelyk jeuken op de buit, 
als de vrugten van Sagueers-boomen. Het buitenfle bout 
des ftams is eerft ros, dan daar na wort het zwartagtig, 
en zo bart , als boorn, fplyt ook niet regt in de lengte , maar 
wat fcbuins , en waarom men daar zo lange latten niet van 
bebben kan, als van de voorgaande Pinang Oetan. 


In de Moluccos , op Gelolo, en op "t naafte Eylant , No- 
va Guinea Sargile genaamt, beeft men een zoorte van de- 
zen Saguafter , wiens [Lam niet boven de twee vingers dik 
is, en egter vier, Vyf, en zes vadem hoog, zeer regt en 
Styf, mede in donkere leden verdeelt, en fchier uit- enkel 


bout of fcbor[e beftaande , met een klein bert in de midden.. 


Het bout is mede bart en zwart , niet in de lengte, maar 


Jebuins , of windifch fplytende , en dierbalwen tot latten: 
onbequaam; men laat dan de boom geheel, en gebruikt bet. 


dikfte tot bet dakwerk: en de gene die maar een duim dik 
zyn, gebruiken de Teruatanen tot fteelen van baar Tora- 


nen, de buitenfte ruigte daar af fcbrappende , en dan bet ` 


zelve glat maakende: en wy hebben daar groote werp-fpief- 
Jen of Jchigten van gezien, die wel negen a thien voeten 
lank, en ruim een duim dik, midsgaders van vooren toege- 
Jpifl waaren, gelyk de Amboineezen bare Sagu-Sagu maa- 
ken, voorts glat en zwart, dog waar aan men de leden 
nog duidelyk. bekennen konde , zo dat het /pieffen. zyn van 
een geheele boom gemaakt. De roovers van Sargile voorn. , 
die zomtyts deze provincie komen bejpringen , gebruiken 
mede deze fchigten, dog dieze niet wit de bant Jcbieten , of 
moeten baren vyant wel kunnen raaken: want eet ver- 
Jchietenze een groote meenigte van bare pylen-, en dan „als 
men bun te na komt, zoo goyen xy eerft met deze /pie[Jen , 
anders geen geweer van yzer , of metaal by baar hebbende: 
dog voor onze Inlanders zoudenze te.zwaar vallen , maar 
die gem.-rovers van Nova Guinea zyz ferie en robufte 
menfchen, en nog daar en boven zeer lelyk van aanzien, 
ewylze korte, nij „en over eynd’ ftaande bairen bebben, 
en de lellen van 
kende daar ringen of boutjes door , en zoo bare natuurlyke 
lelykbeit nog meer mismaakende: De puntten. van voorn. 
haare pylen ter lengte van zes en zeven duimen zyn mede 
van dit bout g 
been aankomen, een quade quetfuur , door dienze van ag- 
teren en van vooren zeer ligt [plinteren. 
Naam, In’t Latyn Saguafter minor , in't Maleyts Ni- 
bun Kitfyl , onze Duyt/che geven bem ook den zelfden naam, 
van Nieboom , en vermengen bem alzoo met de andere, 
wilde Pinang ; op An tag ues en Parun Maun, op 
Boy Pedy. In’t Ternaats Docku. 

- Plaats. Zy waffen mede in de ligte of ondigte bo[fcben , 
die aan de kanten van de Cajoe Poeti boomen flaan, en 
ook op lugtige bergen: In Amboina zynze niet veel, maar 
wel ae op Celebes , en in de Moluccos. a 

Gebruik. Men maakter niet dan korte latten van, dewyl 
het bout niet lankis, en wil fplyten: zynde ook zoo duurabel 
niet als dat van Nibun mera; ook moet men bet -in de 
zonne wel ter deegen droogen, of wat. berooken, eer men 
het aan "t werk gebruikt , beboudende des niet te min nog 
die foute, dat bet witte vlees, tuffchen de zwarte.aderen 
aan de binnen zyde zittende, metter tyt uitmolzemt en ver- 
gaat. De Amboineezen laaten de flammen in baar gebeel , 
Jebrappende de buitenfte ruigte daar af , en gebruikenze 
zoo tot fparren aan baar dakwerk: de vrugten kan men 
ook niet eeten 5 want zy zyn bitter, en, wegens bet voorn. 
buitenfte. brandige vlees , zorgelyk , dog bet Palmyt kan 


nog eenigzints pa[Jeren „als men bet neemt. van boomen , die ' 


nog geen vrugten gedragen hebben; als nu de vrugten zyn 
afgevallen „zoo vergaat ook dat buitenfte brandige vleefch y 
en de dunne [cbaal van bet nootjen begint te berften , als 
wanneer den binnenften kern nog eenigzints kan worden 
gekauwt of genuttigt, te weeten als men in’t bofcb is, 
en gebrek van regte Pinang beeft, gend? dan nog 
al een bittere fmaak. = 
Het fatzoen der bladeren en takken van dezen kleinen 
Nibum zal zomtyts van ’t gene: bier boven geftelt is, wel 
| PES e 


/ 


m neusgaten zeer wyd open/palken y [Le- 


t, en veroorzaaken, alffe tegens een | 


intem 


LA 
118114 


TUM 


A 


Ú ye 


aft! 


=< 
SID 


een 


2% 
ZT? 


TT 


ZZ 


YA 


7 AT 468 


" 


IH 
ESZ 


DLL, 


“wy 
77 


V 


7 ZA 7 


2 


LA A 
Se 
> = 


NS 


A 


TT 
DD 


LT, 


LLG HI 
iy 


reu a oaa oa 


ZZ 


TŰNT 
A (ý 


NSS 
N 


` 
N 


7 
LA 


D 


/ 


d 


d 


N 


‘L Bock, XV. Hwfal. AMBOINSCHE'KRUYDBORK. 


69 ` 
que tamen una habenda eft fpecies , quidam enim ory wat verfcbillen ; dog "t welk men als dan juift niet 
rami ultra fex pedes longi funt, pollicem crafli, atque voor eem byzondere’ zoorte "moet bouden , «vani zommize 
poftica eorum pars fubrotunda, fuperne protuberans. takken zyn ruim zes voeten lank’, een duim dik, aan ’t ag- 
Folia fibi ipfis non refpondent, decem vel undecim terfte einde rondag 


S ; cem -cin tig „ na vooren toe, aan de boven zyde, 
ad unum rami latus pofita, atque inferiora majoris met een rugge, de bladeren onder malkander zyn ook on- 


Saguafteri folia referunt , dum poftica eorum pars gelyk, tbien of elf aan eene zyde flaande , en de agterfle 
multo brevior fit antica, ad fuperiora vero folia ore gelyken wel die van de groote Saguafter, dewyl baar agter- 
funt zquales, excepto-quod fuprema pars in longum: jte kant veel korter is dan de voorfte, maar aan de voor/te 
extendatur filum. Non plures tribus gerunt nervos, blaaden zyn de kanten nieeft gelyk, bebalven dat de voor/te 
quorum medius crafliffimus eft, infra protuberat, & kant in een lange draat eindigt. Zy bebben niet meer dan 
in longum definit apicem , folium porro eft exten- drie zenuwen, waar van de middelfte de dikfle is, bene- 
fam, glabrumque: Rami bafis eft vagina fesquipeda- den uitpuilt, en ook in een lange fpits eindigt , fiaande t 
lis, atque totum cömpledtitur truncum , qui ad verti- blat voorts uitge/pannen , en glat; de «oet des taks is een 
cem vix brachium craflus eft,inter hujus bafin & trun- /cbeede van anderbalve voet , en omgeeft of omvat den ge: 
cum fpatha apparet obtufa, que poft rami lapfum fefe beelen flam, dewelke ook aan zyn bovenfte maar febaars 
quoque aperit, & racemum profert ramofum, uti fu- een arm dik is: tuffcben de woet en den tam ziet men de 
ra indicatum fuit ; fructus fuperne non funt plani, /cbeede of ploffe, met [lompe kanten, dewelke zig ook naa 
ed ovales inftar glandium, qui rotundo quoque con- bet afvallen van.den tak opent , en een getakten tros-voort- 
tinentur caliculo, ac rari funt, quum vefpertiliones brengt, gelijk boven is vermelt. De vrugten zyn van voo- 
horum plurimos comedunt. Horum fructuum caro, ren niet breet, maar ovaals gewyze gelyk Eikelen , (laande 
uti & racemus florifer, hec. vagina multum traftanda ook im een ront kelkje , en wat ydel, vermits de vleermui- 
funt, dum cuti moleftum ac dolorificum adferunt zen veel daar-van opeten:^t vlees van deze bezien, als 
pruritum. u inl mede `t bloeyzel in de ploffe, moet men niet veel bandelen , 
dewyl bet een en tander op de buit een nioeyelyk jeuken 
komt te veroorzaaken. et 


OBXPLICATIGOS- AP YTLEGOGING 
Tabule Decime Quinte, x 0 Vande Pyftiende Plaat, ` 


ue exhibet CARY OQ TAM foliis laceratis , fruBibus - Olivefor- Dewelke vertoont een Tak van de CARYOTA met gefcheurde bla- 
Q mibus, que NE. í MINO ‚Rumpbio dicitur, den, en Olyvformige vrugten, die kleine SAGUASTER van 


A. Integram folii rachim. e Rumphius. genaamt wert. 
B. Racemum fi merum. D MET RT scs A. Vertoont een geheele Tak van 't bladt. 
, C.C: C. Fruflus Oliveformes denotat. de B. De Vrugt:tros. 


C. C. C. De Olyvformige vrugten. ` 


t YA ATA orem | 4 e "8 477 e ; aa 
etm i 3 Me St ; a 
A OBSERVATIE oo AAN MER EIN 


YA E 


J. 

Ze é t sz ey Metis 11249 
Hee quoque Caryote_fpecies eft ,..¢ KS 

frußibus Oliveformibus differt, unde & C 

bus Oliveformibus dici potet. —.— > = 


naa rt, en. verf og 
ET; oe ii auem 
wen de Olyven gelykende , guaar 
agtige vrügten genaamt kan werden, 


^ cox 
gs 

ioen D Bag Wa t une E - 

T e ^ is ` * K rá 


CAPUT DECÍMUM SEXTUM. ` 


` porn] E Ss 


Ee Nine Bum. 


. A Rbor hzc multum convenit cum fubfequente Ezen boom beeft veele gelykeniffen met de naaftool- 
, Sagu-arbore; quum vero,potabilem.itidem fu $ gende Sagu-boom; maar-dewyl by mede een drink: 
peditet liquorem, inter viniferas quoque e =A baar zap: 1, 200 zullen wy bem ook zetten 
numerabimus Palmas, Sagu-ar ori, uti dictum , adeo of plaatzen onder de gvende Palmen: by is , als ge- 
eft fimilis, ut e Poneman vix diftingui Nyp dat menze van verre niet 


vel parvam trunci partem. kupo tantum exhibent:Ra- als den Sagu-boom , en de meefte part blyft een firuik , zon- 
mi in ejus vertice locantur plurimum erecti, uti inSa- der ftam , of ook wel maar een klein gedeelte van een 


ad diftantiam eirciter quatuor pedum. ab eorum.or-, binnenfte zyde. niet bok, als de gem. Sagu-takken , maar 
tu, cetera pars plurimum eft rotunda ac nigricans, plat, of uit den ronden wat gedrukt, en dat in de diftan- 
a , atque intus alba, & aquofa repleta tie van omtrent. vier voeten van baren :oor/pronk ; de reft 


atque füperne in longum, firmum, fed minime pungens. uit bet volgende Capittel zal konnen afneemen , dog zy zyn 
ccn quodque. folium quatuor.cum di- «vat fmalder , gladder, en ftyver , midsgaders A sás eeni- 


étum cornu, quod ad duodecim vel quatuordecim ex- gevouwen, en heeft, aan wederzyden nog een dunne zenu- 
crefcit pedes , antequam in folia explicetur:Folia pau- «oe; d'oorfpronk der bladeren is een laf ronde en regte 
lo magis funt.extenfa quam in Sagu , non adeo ta- /cbeut ofte hoorn, die wel twaalf en veerthien voeten boog 
men dependent uti in Calappo , ex ramorum me- wert cer by zig in bladeren opent ; de bladeren flaan wat 
dio, licet fit fruticofa: producit hec arbor longum meer uitgebreit als aan den Sagu-boom , dog niet zo neder- 
atque craffum caulem, cui infident flores fructusque, hangende » gelyk aan den Calappus-boom: uit bet: midden 
quique tamen proprio ex ortu; flores enim inutiles der takken, S is bet nog een firuik, komt een langen. som 

ns] s : a 


79 
decidunt, memoratus vero caulis, qui medio ex de 
tice excrefcit, brachium craflus eft , atque in = 
quatuorve fupra dividitur ramos, quorum quigue. c: à 
aperto provenit facculo , qui ex cavo foe: ur 
folio , quisque autem ramus iterum In. duos tresv 
ividit i ab inferiore parte ex fimili- 
dividitur petiolos , qui ab in p XR NU 
bus progerminant facculis, atque ad bafin fimile 
cavum ac firmum habent folium , inftar majoris co- 


chlearis formatum , qualia ad petiolorum iummum 
plura apparent; 


Ex quóvis autem tali cochleari unus alterve eraf- 
fus progerminat julus, vix digitum longus atque EN 
lo craflior digito, arcuatus, rotundus, atque ex p u- 
rimis apertis compofitus fquamulis, fquallentis lutei 
coloris, referentes Lontari arboris flores , quamvis 
breviores ac hirfutiores , qui flores inutiles itidem de- 
cidunt. Ad fupremum majoris caulis verticem in me- 
dio defcriptorum ramorum , atque curvorum julorum 
aliud erigitur caput fphericum Limonii mali magni- 
tudine , pallide fufcum, ex plurimis angulofis compo- 
fitum fragmentis , nucis avellanz magnitudine , firmiter 
& ar&e jun&is, ex quibus fimilis propullulat fructus. 
Globus hiccé ad viri capitis excrefcit magnitudinem; 
ex plurimis angulofis, fed inzqualibus compofitus tu- 
beribus, atque ob gravitatem deorfum inclinat, quod- 
que tuber ad bafin eft acuminätum, fuperiore parte 
latum , ad internum latus planum , vel tali forma, quali 
per compreflionem fuerat formatum., undique in lon- 
gitudinem eleganter fulcatum , uti Allii tubera feu fru- 
&us Blimbing , hi autem fülci inequales admodum 
fant, quidam enim funt tenues, alii craffi, atque alii 
iterum magis protuberant aliis, fru&us externe pri- 
mum rubent, fi parvi ac teneri fint, fru&ibus Pandang 


fere fimiles, dein fpadicei coloris, ac tandem obfcu- 


ri feu fübnigri, tubera hzc inzqualis itidem funt for- 
me & magnitudinis , maxima inftar pugni , alia autem 
multo minora, prout compreffa fuerunt; externe du- 
rum, craffum , & ot gerunt putamen, intus con- 
tinent nucleum album, mollem, aquofum & naufeo- 
fum, in cujus medio foveola eft aqua repleta. Totus 
major nucleus eft inflar decorticate Caftanez, ali- 
quando ex una, aliquando ex duabus compofitus ze 
bus, que tempore offez fiunt & albe manent: In ve- 
tuftioribus fructibus nucleus hic adeo eft durus, ut 
nec édi, nec dentibus confringi poffit, in junioribus 
vero & femi-matüris mollis & edendo aptus. Race- 
mus hic fructifer cito excrefcit , immo ex frutice, 
cujus truncus vix quatuor tresve cum dimidio pedes 
eft altus , & modicum craffus brachium, hic autem 
corymbus fructus in vertice gerit, forma clave no- 
dofz , ad latera autem alia gerit concava folia, inftar 
vaging feu cymbule , ex cujus centro alii breviores 
emergunt petioli fimilibus Cymbz-formibus foliis & 
julis inftru&ti , ex quibus autem nulli progerminant 
fructus: peculiarem graminofum ac cenofum habent 
odorem ; tales quoque juli perfectiores in Sagu arboris 
cacumine obfervantur.. = V „es 

Verus fructus nullum adhibetur in ufum; caulis au- 
tem in quibusdam regionibus abfcinditur , & albus cla- 

{que inde elicitur fuccus, qui frigidus & dulcis ad- 
modum eft, fere inftar Sagueri feu Sure, Malaicenfi- 
bus dictus Ajer poeti, h. e. aqua alba, quum hic potus 
albidior & aquofior fit Saguero precedente. Maturus 
decidens fructus fi in aquam cadat , longe lateque per 
mare difpergitur, ubi autem ad ripam feu litus locus 
paludofus ipfi obvenit , ibi progerminat & in fruticem 
excrefcit , qui iterum ibi multiplicatur , talemque 
propullulantem globum femel in ora Hitóe inveni, 
qui pugni erat magnitudinis , & eleganter ftriatus, ex- 
terne protuberans , interne ‘planus , ubi aliis junctus 
fuerat fructibus: color ejus externe erat fufcus & ni- 
gricans, fuperne obtufa fovea inpreffus, atque infer- 
ne, ubi cauli junctus fuerat , anguftatus , in firmos 
porro divifus cancellos, inftar fru uum Daun B a, 
atque germen excretum in tres divifum erat petiolos , 
quorum duo erant ftriata folia , tertius feu medius 


erat inftar teli, feu cornu acuti, uti omnes Palmarum- 


fpecies gerunt. — : : : 
Nomen. Latine Nipa , Malaice Nipa& Nipe : Ternati- 
ce Boho, Macaflarice Nipa; Amboinice Palean & Parena, 
etiam Zuleyn 5 Luhuneice potus inde ftillans vocatur 
Sura ; & noftratibus Ajer Putj. cm 
ocüs. 


HERBARIIAMBOINENSIS 


ken ficel voort , en daar aan bet bloeyzel , als mede de 
vrugten, yder uit een byzondere oorfpronk , vallende bet 
bloeyzel ten onnutte en voor niet met al af, de voornoemde 
Steel (zegge ik) die uit den gront-firuik voortfchiet, is een 
arm dik „en verdeelt xig boven in drie of wier takken, yder 
uit een geborften zak voortkomende , ("t welk uit een bol 
blat. beftaat) en yder derzelver takken weder in twee of 
drie andere [leelen , dewelke mede van agteren uit dierge- 
lyke zakken voortkomen , en van vooren, of van onderen 
nog een diergelyk bol en ftyl blat bebben , alseen groote le- 
pel geformeert , diergelyken men aan °t opperfte der fteelen 
nog al meer ziet, 

En uit yder lepel komen een of twee dikke kattekens 
voort , fchaars een vinger lank, en ruim een vinger dik, 
krom, ront, ruig, en uit veele gapende /chubbekens ge- 
maakt, vuil-geel van coleur, wel gelykende bet bloeyzel 
van den Lontar-boom; boewel korter en ruiger , dog welk 
bloeyzel ook ten onnutte afvalt. Aan 't opperfte van den 
booft-fteel , in de midden van voornoemde takken , en krom- 
me vingers , komt een andere ronde bol woort „in de grootte 
van een Lemoen , ligt-bruin , uit veele geboekte ftukjes ge- 
maakt , van de grootte als bazel-nooten , bart en digt op 
malkanderen geflooten , en waar uit voortkomt. de regte 
vrugt: werdende dezelve klomp zoo groot, als een mans 
booft > uit veele hoekige , dog ongelyke knobbelen gemaakt , en 
wegens zyn zwaarte wat neerwaarts hangende ; yder knob- 
bel is agter [pits ; en van vooren reet: aan de binnenfte 
zyde wat plat, ofte zoodanig , alffe dan malkanderen ge- 
drukt bebben, rondom in de lengte Exe, ge- 
lyk de bolle van look, ofte van de vrugt Blimbing, dog 


Liber I. Caput XVI, 


deze voorens vallen ook ongelyk, want zommige zyn dun, ` 


zommige zyn dik, en zommige puilen meer uit , dan de an- 
deren: van buiten zyn deze vrugten eerft roodagtig , al[Je 
nog jonk en klein zyn, byna de vrugten van Pande gr 
lyk, daar na regt Caftangie-bruin, en ten laaften donker 
of zwartagtig s deze knobbelen zyn mede van ongelyke groot- 
te en gedaante, te weten, de grootfle als een wuift „en an- 
dere veel kleinder , insgelyks naa.datze malkanderen onder- 
drukt bebben , van buiten bebbenze een dikke „barde en bair- 
agtige bolfter , van binnen een witte weeke korl , zoet y wa- 
teragtig „en geyl van fmaak , in de midden met een kuiltje, 
daar wat water in is: de gebeele korl is van de grootte als 
een gefchelde Caftangie, zomtyts uit een, en zomtyts uit 
twee [rukken gemaakt die metter tyt been-bart werden , en 
wit blyven: in de oude vrugten is deze korrel zo bart, dat 
menze niet byten nog breeken en kan, maar in de jonge, 
en balf-rype nog week, en goet om te eeten. Deze vrugt- 
dragende fieel Jchiet ook al zeer vroeg op, en dat uit een 
firuik , die nog geen booger ftam beeft dan van drie en een 
balf , a vier ont „en maar een dunne arm dik is , dragen- 
de de voorfchreve tros zyn vrugten boven op „in de gedaan- 


te van een knodze , ter zyden beeft by nog andere bolle bla» . 


deren, als een fcbeede of fchuitje, uit welkers boezem andes 
re korte fteelen uitfchieten, met diergelyke fchuits-gewyze 
bladeren en kattekens, dog waar uit gene vrugten voort- 
komen: wy bebben een byzonderen grasagtigen , en half 
modderagtigen reuk , en diergelyke kattekens ziet men nog 
duidelyker aan de kruin van den Sagu-boom. 


De regte vrugt wort nergens toe gebruikt , maar de 
Steel, in zommige landen, erden en een klaar wit 
zap daar uit geteiffert,’t welk zeer koel en zoet is, bykans 
als Sagueer of Sura, by de Maleyers genaamt Ajer poeti, 
dat is wit water, om dat dezen drank wat witter en wa- 
teragtiger van fmaak is dan de voorgaande Sagueer. De 
rype vrugt afvallende , en in’t water geraakende , wert wyt 
en zyt door de Zee weg gevoert, en waarze dan aan den 
oever of op ftrandt, een moeraffige plaats aantreft , daar 
Jcbietze uit, en wert tot een 
der wermeenigvuldigt; en zulken uitgefchooten bol beb ik 
eens gevonden op de Hitoeze kuft , xynde een úuift groot, 
en zeer mooy gevoornt , naa buiten toe bultig, en aan de 
binnenfte zyde wat plat, alwaar by tegen andere dange- 
zeeten badde: zyn verwe was van buiten bruin en zwart- 
agtig , voor breet met een kuiltje, en agter (daar by tegens 
den fteel gezeten bad) fmal , voorts in flyve borftels ver- 
deelt „als de vrugten van Daun Baggea, en bet uitgewallen 
Jebeutje was in drie fteclen verdeelt , waar wan de twee 
waaren gefireepte bladeren, en bet derde en middelfte was 
een pyl of Jpitze boorn , gelyk alle de Palm-geflagten bebben. 

Naam. In’t Latyn Nipa, in ’t Maleyts Nipa en Ni- 

e: op Ternaats Bobo: op Macaffers Nipa: op Ambonis 
alean , en Parena, ook Buleyn , op bet Luhunees wert de 
drank daar uit druipende genaamt Sura-Nipa en van de 
onze Ajer Putj. : Plaats. 


DH 


ruik, die zig als dan we- ` 


NE 


a 


1. Boek. XVI. Hoofdft. 


Locus. Raro in Amboina occurrit hee arbor, fre- 
quenter vero in Ternata, uti & in aliis Moluccz infu- 
lis & Philippeis quoque, ubi majora funt flumina. Item 
in Celebe, praefertim in finu Bogico & in Loebo re- 
gione. Multum quoque invenitur in Boero „in finu 
kayely , ab utraque fluminis majoris Woabbo ripa 
&c. tali modo cum Sagu convenit,ut pro ea haberetur,in 
Boreali Cerame ora quoque occurrit, aquofa & paludofa 
amat loca, ubi argilla eft nigra, & quz fepe aqua 
inundatur , uti ad oras omnium majorum ac decli- 
vium fluminum obfervatur, uti & iis in locis , in 
quibus aqua marina feu falina fuperfluit , hec enim 
arbor in falfo crefcere amat folo, unde & optime vi- 
getad majora flumina Aracame, Pegu, Malacce, &in 
toto Cherfonefo aureo, a Boero fepe ctiam fructus 
trans mare advehuntur & appellunt,ficque propagantur, 
ubi fefe figunt, aptumque inveniunt folum, «ta ut he 
quoque arbores intra finum crefcant Amboinicum. Item 
in ora Hitoe, prope Larique & Mamalo , tam alte au- 
tem hic non excrefcit, ut arboris nomen mereatur. 


Ufus. In Amboina ejus fuccum elicere norunt, fed 
in Ternata, Arakan, & Sumatra Corymbus fru&ifer, 
antequam fructus adolefcant, abfcinditur, & fuccus 
elicitur ex caulibus , tam qui ex trunco quam qui 
ex frutice progerminant, hic enim adeo humilis fæ- 
pe eft, ut vafa, in que fuccus deftillat , humi ponen- 
da fint. Dos ejus non eft falubris, quum in falfis 
crefcat locis , eundemque retineat faporem. Que 
vero longius a littore maris locate funt, meliorem 
aptioremque dant potum, quamvis dulcis & naufeo- 
fus fit, & multo minus hic valet uc: Plurima 
vero ejus copia Arache urende infumitur , atque 
ab hac. arbore omnis debilis Aracha (que modo 
deftillatur, vel in cacabis debiliori igne SE coque) 
Nipa dicitur, noftratibusque Knyp. In infulis Papoe- 
fenfibus, ubirivulitantum inveniuntur , hecarbor nul- 
lum falfum habet folum , unde dulcem quoque fup- 

editat fuccum, quem loco Sagueri ibi ufurpant: Folia 
s arboris plurimum uw d , que quum gla- 
briora ac firmiora fint illis Sag i arboris, aptiflima 
quoque funt petafis vel Umbellis, Tudong dictis, 
ex iis texendis. Ex iis quoque rudiores matte, Cad- 
jang vocatæ, conficiuntur, quibus ædium muri & ng: 
vium ore, quum frumentum aliquod in iis deponere 
velimus, obteguntur: fi folia hec non texantur, fed 
juxta longitudinem tali neCtantur modo, ut volveoli 
fint longi, dicuntur tum Saniber , Sanibel, Salibbi & 
Snibbir „fique majores fint, uti plurimum adhibentur ad 
Corre Corren iis obtegendum , Saale vocantur , noftra- 
tes autem Slibber illos nominant,& Ternäte: fes Tota nga. 


e PVP. di t te A 
ER Loo 


Cum hzc arbor plurimum in humidis paludofisque 
crefcat locis, fepe per majorem eradicatur inunda- 
tionem , atque per maris recurfum in illud tota rapta- 
tur, ubi flu&uans e longinquo formam minoris navi- 
gii vel veli refert, unde ortum fuit, quod nautz om- 
nia obítacula e longinquo confpicientes Nipa & no- 
ftrates Nyparbores vocant; nec multum etiam huic 
frutici refert, ad quamnam appellat oram, fi enim ad 
molle propellatur folum, de novo radices ibi agit, 
quod fepe arundines Bamboes dictz etiam faciunt, 
que majori eradicate copia fibi junête in peregrinas 
appellunt oras, &ibi excrefcunt. Arboris hujus Nipe 
rami aquofi funt, unde ex iis Gabbe confici nequeunt, 
uti ex Sagu, in Macaffara vero, Malacca, aliisque 
locis, in quibus arbor Sagu non crefcit, bujus folia 
ad Atap adhibentur, quibus zdium tecta formant & 
obtegunt, funt autem non ita bona, vel durabilia, 
quam illa Sagu arboris. 


In infulis Philippzis hec Nypa arbor frequenter 
occurrit, &racemus fru&ifer ibi etiam contunditur , uti 
de Saguero arbore fuit dictum , dein amputatur & fuc- 
cus ex eo colligitur. Ex hoc liquore plurimum ibi 


' vulgaris exuritur Aracha, quz noftra nationi ingratus 


& vilis eft potus, dum eum modo in cacabis debiliori 
excoquunt igne: Interiores albi nuclei ex femi-matu- 
ris nucibus eodem modo faccharo condiuntur , uti de 
Sagueri fructibus fuit indicatum. Si autem an 
muc 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK., 7 


Plaats: deze boomen vintmen weinig in Ambon; maar 
met meenigte in Ternaten , midsgaders op andere M oluxe en 
Philippienjche eylanden , daar groote revieren zyn: Alsmede 
op Celebes, voornamentlyk in de Boegifche bogt „ en in d ant 
van Loebo: men vint bem ook veel op Boero, “in de bogt van 
Kayely ; te wederzyden deszelfs groote revier Woabbo e 
met zulken gelykeniffe van Sagoe, dat men bem daar voor 
aanfiet , alsmede op de Noort-kuft van Ceram; by bemint 
wateragtige en moeraffige plaatzen, daar zwarte kley is 
en die dikwils onder water loopen gelyk aan de deg) V d 
alle groote en vlakke rivieren te zien is, als mede daar bet 
zout water verre op, en over vloeyt, want dezen boom in 
brak water wel aarden wil, en daarom zietmen hem zeer 
weelderig groeyen aan de &roote revieren van Aracam 
Pegu, Malacca, en op den gebeelen Cherfonefus aurea , 
van Boero komen ook zomvyds over Zee die vrugten aange- 
dreven, en planten bun zoo voort, daarze maar aankomen 
en bequame gront vinden, zoo dat men die boomen nu ook ` 
beeft binnen den Amboinfchen Inbam , op de kuft als mede 
van Hitoe; by Larique, en Mamalo, dog By werd albier 
zoo groöt en boog niet , dat men bem de naam van een boom 
er oe e 

eoruyr: In Amboina weet men bem niet te tei 

maar in Ternaten, Arakan, en op Sumatra, e 
vrugtdragende tros, eer de vrugten out werden , afgefnee- 
den, en geteifert, zoo wel die uyt den flam, als die uyt 
den firuyk uytwaffen, ftaande zomtyts zoo laag datmen de 
bamboezen „daar in. bei zapteiffert, op de gront moetizetten; 
tot bet drinken is by niet al te gezont , om dat by in brakke 
plaatzen flaat, en ook den zelfden fmaak bout: maar de 
gene, die wat verder van de Zee-fbrant groeyen , geven een 
beter en bequaamer drank om te drinken , ‘boewel by mal- 
Zoet, en laf van fmaakis, en gevolgelyk op verre zoo goet 
niet, als den Sagueer, dan de MAR part daar van werd 
tot arak gebrant, en van dezen boom noemt men alle flappe 
arak, (dewelke maar flegts overgebaalt , of in potten met 
een Jmookent vuur gekookt zwa Nipa, en by de onze 
We a e See en dene r maar kleine revie- 

» beeft geen brakke gront , en geeft dier- 
baloe den zoetedrank, dele zy aldaar nuligenin plus 
van Sagueer ; maar het meefte dat van dezen boom werd ge- 
br de bladeren, dewelke , om datze gladder en fly- 
ver zjn, als die van den Sagueer-boom, ook zeer bequaam 
zyn, om breede hoeden of febermen , (Tudong ge- 
naamt) daarvan te vlegten: Item alderbande grove mat- 
ten, (Cadjang genaamt) waar mede men de wanden van 
de buizen, en de boorden van de Scheepen befchiet , als 
men eenig graan daar in bergen of laden wil, en alsmen 
deze blaaderen niet vlegt, maar in de lengte zoodanig te- 
gens malkanderen rygt , datze als lange: ralen worden , 
CN ei eden 

o ee ime LAE E AnA Be. enze veel- 
tyts ebruiki om de Corre TÓ esn en. Sa- 
at onze Duit/che noemenze Slibber ; en de Ternatanen 
Dewyl nu deze boom meeft altyt in weeke en moe- 
rafige gronden flaat , zoo werd by ook zeer ligt door 
een harde afwatering ontwortelt, en voorts dusdani 
gebeel in zee weggevoert „ daar by dan gints en weder 
dryvende van verre vertoont de gedaante van een zeyl of 
klein fchip, en waar vam daan bet dan ook komt, dat de 
Zeelieden alle zoodanige ruygte, dieze van verre zien 
Nipa, en onze duit/che INyp-boomen of Fambis-vaarders 
noemen; en, het fcheelt dezen dryvenden firuyk niet veel , 
waar by beenen vaart: want zoo by maar tegen een week 
lant aangedreven wert, dan wortelt by zig daar alweer 
op nieuws aan, "t welk ook zomtyts de Bamboezen wel 
doen, die met geheele floelen. ontwortelt „ en ergens tegen 
een vreemt lant aangezet worden: de takken van dezen 
Nypa-boom zyn zoo wat wateragtig, en daarom kan men 
ook geen Gabba Gabben daar van maaken, gelyk van de 
Sagu, maar op Macaffer, Malacca, en rie A a atm daar 
den Sagu-boom niet valt, moet men deze bladeren tot Atap 
gebruiken, om de buizen daar mede te dekken, dog zy 
zyn zoo goet en durabel niet, als die van den Sagu - boom. 

In de Pbilippynfche eylanden vind men dezen Nyp-boom 
ook overvloedig , en de vrugtdragende fteel werd aldaar 
mede geklopt en gekneuft gelyk van den Sagueers-boom ge: 
zegt is, daar na afge/needen en geteiffert: uyt den drank 
maaken zy daar meejl baar flegten arak, zynde voor onze 
natie een onaangenaame en lelyke drank, dewyl zy dezelve 
maar flegts in de groote potten, met weinig vier lang- 
zaam opkopken : de witte korls van binnen uyt de balf 
rype mooten werden insgelyks „en op deszsiffte manier met 

zuiker 


"ipa, non ultra quindecim , viginti 


 Jariter im articulos 


t 


72 

* - 1 
mucofique fint, crudi quoque comedi poflunt, uti 
Lontari nuclei, debilioris vero & magis aquofi funt 
Íaporis. 


EXPL ICATYtTIO 


Tabule Decime Sexte. 


Que exhibet Litt. A Ramum PALM, que Nira Rum- 
pbio vocatur. 

B. Racemum, qui in laterali tbyrfo C. Fulos feu flores mafcu- 
linos, in medio vero D. Caput fpbericum inpregnatum EX- 
hibet cum innumeris fruétuum rudimentis. 

E. Vero caput jam frugiferum demonftrat. coe > 

F. Fruðum feparatum majori exhibet forma, ut melius dignofei 
poffet. 


OBS BR.V A TIO, 


- Arbor Nipa dicta a Valent. in defeript.. Amboine pag. 183. 
breviter quoque defcribitur; apud Ray. in append. tom. 3. 
pag. 47. no. 14. inter Palmas Nip@ quoque mentio fit. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber d. Caput XVII. 


zuiker geconfyt, gelyk als de Sagueers-vrugten; of anders 
zooze nog. week en flibberig zyn, kan menfe ook raauw 
eeten, gelyk de korls van de Lontar, dog zy zyu veel laffer 
en wateragtiger van fmaak. 


€ bot, EG GING 
: Van de Seftiende Plaat. 


Dewelke vertoont met Lett. A. een Tak van een PALM BOOM, 
die Nıra van Rumphius genaamt werd. 

B. Vertoont een fteng, dewelke in de zy-takken C. dragen ftaar: 
ten, bet geen de mannetjes bloemen zyn: D. wy/t aan een 
bol uyt ontelbaare (chepzeltjes dr vrugten beftaande. 

E. Vertoont een bol, daar de vrugten al van uytwaíTen en 
grooter werden. . 

F. Betekens een vrugt alleen in grooter geftalte, op dat des- 
zelfs gedaante beter onderfcbeiden werd. 


-AANMERKING 


De Nipa - Boom werd by Valent. in de befchryving van 


Ambon pag. 183. ook Rortelyk befcbreven : En daar werd ook ` 


by Ray. in bet derde deel im de append. pag. 47. no. 14: 
onder de Palmgeflagten van-een Nipa-Boom gewag gemaakt, 


~ 


CAPUT DECIMUM SEPTIMUM. 


Sagus, feu Palma Farinaria. Sagu. 


fera nempe & vinifera prioribus fint defcripte '. 


= Palmarum Indicarumt claffes , nuci- 


- capitibus , reftat , ut jam tertia illarum claflis feu 
ordo,farinifera nempe defcribatur,quzita vocatur fimi- 
les ob rationes ac precedentes, neutiquam vero quia 
nil nifi farinam fuppeditaret, fed quum primarius ejus 
fit reditus, qui inde provenit: Hujusque tertie clas- 
fis una nobis tantum innotuit fpecies, quz in ali- 
"quot modo dividitur varietates, Sagum nempe, quz 
truncum habet humilimüm , «excepta pr 


o ee 


-pedes alta, plerumque tamen affior eft ante 
Gomutu ; ita ut vir vix eam ampleCti poffit: E 
ejus cortex in 


or 


‘deciduorum foliorum retinet. =~ e 


< Sagus hec diu tantum niodo eft frutex , qui provenit 
uti ingens planta, altis, rectis, & firmis ramis con- 
ftans, ad terram fibi invicem junctis, qui ultra vi- 
gintilongifuntpedes, virides, & herbofz fubftantie, 
ad interiorem ie inftar canalium excavati, ex- 
terne rotundi & glabri , inferiore autem parte lon- 
gis, tenuibus, dc pungentibus armati fpinis, que in 
ordinem fupra fe invicem ponuntur forma longarum 
acuum, quarum media fpina, ad dorfum ereca, eft 
longiffima , folia ab "utraque ramorum parte funt 
fita , feu dependent -uti in Calappo, que parum 
quoque funt complicata, longiora tamen; latiora, 
ac tenuiora, ad oras raris & debilibus obfita fpinis, 
atque h&c femper erecta ad ramos locantur , ubi 
e contra: in Calappo femper dependent, quo he ar- 
bores e longinquo'a fe invicem diftingui poffunt, fed 
quod difcrimen in cun&is Europzis libris, qui harum 
figuras exhibent , nondum fuit obfervatum , frutex hic 
inferius itaque format truncum plerumque ea craffitie, 
qua excrefcere folet, quod tam cito efficit, ach prete- 
ritum fupplere vellet damnum, priores viciffim dejiciens 
ramas, acnovos continuo progerminans, quiintrunci 
cacumine aliqua relinquunt veftigia; fi truncus duo- 
rum hominum attigerit altitudinem , nullas amplius ge- 
rit fpinas , nifi infummo vertice, ac circa ramorumor- 
tum, que tempore itidem-decidunt: Rami in adulto 
trunco plurimum erecti excrefcunt, atque ad bafin la- 
tam gerunt auriculam , tres circiter pedes longam; 
Ípithamam feu pedem latam , inftar canalis feu vagin® 
formatam, quà seque truncum ac fubfequentes' am- 
plectitur ramos,°queque fuperiore parte fenfim dèi 
fiectit, fubito anguftatur , reliquumque format ramum: 
Bafis hec feu auricüla intus craffum gerit inftar corii 
corticem > qui inde:feparari ac varios in ufus adhiberi 
poteft: Externe in rotundo dorfo transverfim & 


obli- 


is'ac hirfutus eft, neque ita regus % 
| » fignaque buiten 


XVII. HOOFDSTUK. 


Sagu , of Meeldragende Palm-boom , ook Sagu- 


Fe boom genaamt. 

T Wee Claffen van de Indiaan/che Palma, te wêten de 
Es pia es , tn de wyn-gevende , in de vobrige 
= Capittelen befchreven zynde, zoo refteert nu nog dë 
derde Clafis of orden, namentlyk de meelgevende; alzoo 
gendemt uyt gelyke redenen als: de voorgaande, dog geen- 


zints om datze niet dan meel zouden geven; maar om dat - 4 


bet wel ’twoornaamfte profyt is, dat men er van beeft of. 
trekken kan: en van deze derde Clafis is ons maar eene 
zoorte: bekent , nil ee ee veranderingen ver- 
deelt; te weten den Sagu-boom , die wel de laag fte van 
flam is, bebaloen:de naaftvoorgaande Nipa, niet boven 
de vyf-en-twintig a dertig voeten boog , dog ponents 

eel dikker dan de voorgaande Gomutus, zoo da 

t gemeen een man qualyk omvatten of omarmen kan: de 
e febor[Je is een en ruyg , midsgaders 200 
leden verdeelt, als de voorgaande , en by bebout 


x 


er 


` miede de téekenén van de afgevallene takken: 


Dezen Sagu-boom is eerft langen tyt een ftruik, en 
zig vertoonende als een groote plant van hooge, regte, en 
overeind-ftaande takken, beneeden aan de gront by mal- 
kander gevoegt, zynde dezelve over de twintig. voeten 
lang , groen, en van een kruidagtige fubflantie, aan de 
binnenfte zyde als gooten uitgeholt, aan de buytenfte zyde 
ront en glat, dog aan "t onderfte deel bezet met lange, 
Jmalle, en fteekende doornen, dewelke in regels boven mal? 

ander ftaan, in de gedaante van lange naalden, zynde 
de middelfte doorn, regt op den ege ftaande, altyt de 
lang fle, de blaaderen fiaan, of bangen, aam weerzyden 
van de takken, gelyk aan den Calappus-boom, en zyn. óok- 
een weinig Vzamen gevouwen, dog langer, breeder, en 
dunder , aan de kanten met ydele, dog weeke doornen be- 
zet, en deze ftaan altyt opwaarts aan baar takken „daar 
in tegendeel die aan den Calappus-boom nederwaarts ban- 
gen, en Waar aan men ook deze boomen van «erre van 
malkanderen onderfcheiden kan, dog welk onderfcheid. in 


alle Europiaanfche boeken, die daar van de figueren ko- - 


mente vertoonen , tot nog toe niet en is aangemerkt: deze 
Jiruik zet dan beneden een ftam, en dat gemeenelyk in de 
zelffle dikte „ waar mede by opfchieten wil, "t welk by als 
dan ook zoo fpoedig doet, als of by bet voorige verfuimwe- 
der inbaalen “wilde; de voorige takken met-beurten affmy- 
tende, en nieuwe wvooribrengende , dewelke dan in °t boven- 
{te van den Lam eenige trappen nalaaten: als nu den ftam 
boven de twee mans lengte gekomen is , zoo en beeft by gene 
doornen meer , bebalvenomtrent bet opperfte zen rondom den 
oor/pronk der takken , dog welke ook metter tyt afvallen; de 
takken aan den volwaffen ftam ftaan mede nog almeeft over- 


eynd’, en bebben aan baar onderfte een breede voet, omtrent " 


drie voeten lang , een fpan of een voet breet, gemaakt 
als een goote of fched, waar mede zy zóó wel den ftam, 
als de volgende takken omvatten , en met haar bovenfle 
eynd' allenxkens afwyken, febielyk [mal werden; en de 

ec overige 


t bem in. 


+ 
t 
Í 
47 ak 
i 
| 
Í 
e 
i 


Bw 


RP 


VM” 


€ 


M 


74 


ey 


GE 2 
Se 
SÁL gee 


I. Bock. XVII. Hoofäß. 


oblique multos gerit ordines deciduarum fpinarum, 
que tam diuinfixe funt , quamdiu rami fint teneri, ac 
peculiari nomine vocatur Coroergng & Coroero , tam me- 
morata interior pellis, quam vafa inde formata. Cæ- 
tera ramorum pars a viginti ad viginti quatuor pedes 
eft longa, inferius pedem, fuperius brachium craffa, 
fupra plerumque excavata inftar canalis , ac infra 
dorfo rotundo, zqualis, & glabra, excepto inferius 
prope Coroerong , ubi ftratis quibusdam brevium 


Ípinarum armata eft, fubftantie fuperius notate,. 


quamdiu nempe excrefcit, fi vero rami fenefcant , in- 
cipiunt lutefcere , feu fpadicei effe coloris , atque infra 
exficcari , quum eorum quoque folia marcefcunt ; 
exficcati hi rami ab arbore quoque feparantur, & 
Gabba Gabba vocantur, que tum avelluntur, de Co- 
roerong ampntantur, a foliatura depurantur, nudique 
petioli varios in ufus Mechanicos confervantur. 


uamdiu truncus excrefcit , circa radices fpinofas ha- 
betramificationes , que eum itaambiunt, ut nufquam 
innoxie tangi poflit , hocque tamdiu durat, donec 
truncus tam altus ac craffus excreverit, ut nullum 
damnum pati ab apris poffit, qui cunctas has arbores, 
quam diu tenere funt, ob internam medullam vafta- 
rent, fi horrendis hifce fpinis non forent armate , 
hincque fit, ut earum filvz adeo difficiles & pericu- 
lofe fint tranfitu: Memorate enim longe fpinz fa- 
cillime pedes ledunt, citoque confringentes efficiunt, 
ut earum ramenta exulcerari debeant magno cum 
dolore, duriores autem Indorum cutes melius arma- 
te hoc tolerare poflunt. Folii rudimentum, cornu 
dictum , omnium Palmarum longiffimum eft, excepto 
Nipe folio, a.duodecim nempe ad quindecim pedes 
longum, & brachium craffum , externe pallide virens ac 
rotundum , antequam nempe in folia explicetur, ex hoc 
cornu feu telo fuperius fegmentum ad ulne longitudi- 
nem abfcindi poteft , ad veftimenta inde texenda , re- 
ftansque pars innoxie excrefcit, 


Exterius trunci lignum, feu potius cortex duos tan- 
tum craffus eftdigitos, necadeo durus vel ruffus eft ac 
Sagueri arboris, albet autem, atque ex craflis compofi- 
tus eft filamentis : Reliqua interior pars repleta eft 
alba, humida, ac fungofa medulla, quam omnipotens 
Creator hifce indigenis conceffit loco Oryzz feu alius 
frumenti, ex quibus panis pinfitur, uti infra indica- 
bitur. Quamdiu hec arbor progerminat, nullos dat 
fru&us , fed fi adoleverit atque fenuerit, propullu- 
lant ejus fructus, qui raro in arbore confpiciuntur , 
incole enim non tam. diu exfpe&tant, quum hzc 
arbor, fi fructus producat, optimam ejus perdat fa- 
cultatem „qualitatem nempe farine fuppeditande, dum 
interior ejus medulla in craffa tum mutatur filamenta: 
fi perfecte fenefcat, rami-ejus tum fiunt albentes, acfi 
farina confperfi effent , tumque ex medio vertice acu- 
tum cornu feu telum progerminat, tres pedes circiter 
longum , atque externe ordine multo fpinularum ob- 
feffum , quod fpatham Calappi optime refert, fed ro- 
tundior eft magisque erecta: Vagina hzc fi aperiatur, 
intus exhibet ingentem ramofum corymbum , qui 
fenfim explicatur in o&o decemve ramos erectos, 
quos, formam cornu Cervi referentes, petiolos voca- 
` bimus: Qui in una fpecie fex, in altera decem aut 
undecim longus eft pedes, hique petioli ad latera 
minores habent pedunculos, uti rami Cornu Cervi, 
qui plerumque octodecim vel viginti longi funt digi- 
tos, quorum quidam transverfi, quidam obliqui, ab 
utraque parte quatuordecim, ac quidem feptendecim 
fimul, omnes fubftantia molli ac tenaci conftant, ex- 
terne tenuibus inermibus obfiti fpinis, que in ordines 
oblique ponuritur. Hifce petiolis alii obliqui ramuli 
annectuntur, quinque fexve pollices longi, digitum 
crafli, alternatim. pofiti, quinque fexve ab una par- 
te, ex obfcure ruffis & lanuginofis fquamis compo- 
fiti, julis Coryli fimiles, paulo tamen majores, & in 
brevem ac durum definentes apicem: Qui hifce in 
"certis Siriboa vocantur juxta formam fructus infra 
lib. 9. defcribendi, Belgice digitos hofce vocamus. 
Si nunc racemus hic ramofus in decem pedum am. 
plitudinem fefe extenderit, & totum fere occcupet 
verticem, pedunculi inter ramos difperfi arboris ma- 
rine ilam fpeciem emulantur, qüam lib. 12. Li- 

Tom. I. 3 tboden- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


23 


refteerende tak formeeren; dezen voet beeft van binnen een 
dikke buid, als leer, die men daar aftrekken , en tot ver- 
Jebeide werken gebruiken kan; van buyten op de ronde rug 
beeft by, over dwers en fcbuins , veele regels van de af- 
gevallen doorns , die zoo. lange daar aan blyven, als de 
takken nog jong zyn, en men noemt bem in ’t byzonder 
Coroerong en Coroero, als mede de voor/chreve binnen 
buid, en de vaten daar van gemaakt: de reft van de tak- 
ken zyn van twintig tot vierentwintig voeten lang, van 
agieren ongeveer een been, en van vooren een arm dik, 
boven doorgaans uitgebolt , gelyk een geute, en beneeden 
met een ronden rugge, zynde effen en glat, bebalven ag- 
ter by den Coroerong , daarze nog met eenige regels korte 
doornen gewapent zyn, van pi: als boven, wel te 
ver[laan zoo langze in t groeyen zyn, maar out geworden, 
beginnenfe geel, of ligt bruin, en van-binnen droog te 
werden , als wanneer de bladeren ook verwelken ; deze 
drooge takken fcheiden baar dan mede van den boom af, 
en werden Gabba Gabba genaamt, die men dan ook af- 
trekt „ van de Coroerong afkapt , van de bladeren zui- 
vert , en de Magie [Langen tot verfcheyde bouwerk bewaart. 

De ftam, zoo lang by int opfchieten is, beeft ront- 
om de wortel nog al doornagtige takken, die bem zoo 
omringen, dat men er nergens onbefchadigt by komen kan, 
en dat zoo lang, tot dat den [lam zoo boog en bart gewor- 
den is, dat by geen fchade meer heeft te lyden van de 
wilde verkens, dewelke alle deze boomen in baare jonk- 
beid, om bet inwendige merg te krygen , zouden vernielen, 
zoo zy met deze »y[Jelyke doornen niet gewapent en waren, 
en bier komt bet van daan dat deze boffchen zoo moeyelyk 
en zorgelyk zyn om te doorkruiffen; want de voorn. a 
doornen zeer ligt ymant in de voeten queizen, midsgaders 
ook afbreeken, en welke flukjes dan met groote pyn daar 
moeten uitfweeren; dog de barde buiden der Indianen zyn 
bier tegens wel gewapent , de fcheut ofte boorn, waar uit 
de bladeren voortkomen „is de lang fte van alle palm-geflag- 
ten, behalven de Nipa, te weten van twaalf tot vyftien 
voeten lang , en een arm dik , van buyten bleek groen, en 
ront, te weten eer dezelve 2ig in bladeren uitbreid; van 
deze pyl of boorn kan men boven aan de fpitze wel een elle 
afjnyden, om eenige kleeden van te weven, en bet reftee- 
rende blyft evenwel onbe/chadigt , en groeit voort. 

Het buttenfte bout des ftams, of veel eer de fcbaale, 
is maar twee vingeren dik, ook zoo bart nog bruin niet , 
als aan den Sagueers-boom „ maar wit , en meefl van grove 
draden gemaakt : de vordere [patie van binnen is gebeel en 
al gevult met een wit, vogtig, en fpongieus merg, "t welk 
den almagtigen Schepper aan deze inlanders gegeven beeft 
in plaats van ryft ; ofte andere granen, daar men brood 
van maakt , gelyk bier onder zal gezegt worden. Zoo 
lang als dezen boom in ’t groeien is „ draagt by geene 
vrugten., maar als by volkomen out is geworden, komen 
die eerf& voor den dag, ’t welk men egter zelden ziet, 
want de inlanders wagten zoo lange niet , om dat dezen 
boom: als by vrugten draagt, zyne befte eigenfchap vèr- 
lieft , namentlyk de bequaambeid om meel daar van te ma- 
ken, dewyl bet binnenfte merg als dan meeft in grove dra- 
den verandert , als by nu volkomen out geworden is, 200 
beginnen fig de takken witagtig te vertoonen, als ofze met 
meel beftrooit waren, en daar op komt dan uit bet midden 
der kruin een fpitzen boorn of pyl voort, by de drie voeten 
lang, en van buiten om met eenige regels korte doorntjes 
bezet, gelykende wel de Spatha van de Calappus , dog ron- 
der en meer opgeregt, dezen boorn bem openende vertoont 
van binnen een grooten getakten tros, die zig allenxkens 
uitbreid in agt of thien takken, regt overeind’ flaande, 
dewelke wy na de gelykeni[Je van een herts-boorn, flangen 
zullen noemen, zynde aan de eene zoorte zes, aan de an- 
dere tbien of elf voeten lang , en deze ftangen bebben aan 
de zyden nog andere takken, gelyk de takken aan een berts- 
boorn, doorgaans acbtien en twintig duimen lang , zommi- 
ge Jchuins overeind’, aan beide ryden veertien t'zamen , 
alle met haare flangen, van een vooze en taye fubftantie 

emaakt , en van buiten met dunne weeke doorens*bezet , 
dewelke in fcbuinfe ryen flaan: aan deze takken flaan we- 
der over dwers andere korte taxkens, yf en zes duimen 
lang, een vinger dik, mede verwiffelt tegens malkander y 
vyf en zes aan eene zyde , wan donker-ro[Je en wolag- 
tige fchubben gemaakt , de kattekens aan den Hajelaar 
gelyk, dog watgrooter, en van vooren met een korte barde 
Jpitfe: bier te lande noemt menze Siriboa, naa de gelyke- 
nife van de vrugten bier na lib. 9. befchreven; wy noe- 
menze in 't duits vingers, als baar nu deze getakte kroon 
wel tbien voeten beeft uitgebreid „en datze (hiet de gebeele 
krin beflaat , met baar Handen tuffcben des booms takken 

K 7 uitky- 


7% HERBARII AMBOINENSIS 


thodendrum Calcarium, feu Corallium album vocamus , 
ceterum quoque refert magnas lampades, que in 
templis éz palatiis fufpenduntur & corona vocantur. 


Hec omnia fi prius progerminaverint, fructus de- 
mum prodeunt feffiles, extremo memoratorum julo- 
rum feu digitorum Siriboa di€torum infidentes, duo 
tresve fimul , fed laxi , fquamofo caliciinfixi, & maturi 
facile decidentes. Non unam habent formam nec 
magnitudinem , fed cx diverfis conftant fpeciebus, 
quorum quidam funt rotundi inftar Pruni, alii inftar 
Mali Armenii, feuovigallinacei, alii oblongi , ovifor- 
mes, ad bafin comprefi, quidam ex rotundo plani 
&irregulares. Hi funt quafi elegantes fquamotique no- 
di, quorum primam ac vulgarem modo pro exemplo 
defcribam fpeciem. Hi magnitudinem habent vulga- 
ris Pruni feu Ovi Columbini, quidam oblongi, alii 
rotundi , ab utraque parte fovea impreffi , ad fum- 
mum fepe breviter acuminati. Si quales fint pro 
magnis veftimenti nodis haberentur, primo virides, 
dein albentes , ac demum xerampelini. Extremum 
putamen ex meris teffellatis fquamis componitur, 
que non dehifcunt, fed omnes fibi invicem jundtz 
funt,.ac torum conftituunt putamen, quod in ficcis 
fructibus facile confringi poteft, teffelle he æqua- 
lem habent ordinem, ita ut oblique fefe decuffent, 
minores autem teflelle circa memoratum apicem lo- 
cantur, earumque angulus acutiffimus femper poftre- 
mus eft, qui anterior ab imperitis haberetur: Que- 
que etiam teflella in medio fulcum feu aream habet 
ab anteriore ad pofteriorem fefe extendentem par- 
tem; in hoc zn continetur nucleus rotundus 
inftar globuli fclopeti, in femi-maturo mollis, ac fic- 
ce fubftantie , faporis admodum aufteri, in maturo 
autem niger eft, éz tam durus, ut dentibus confringi 
non poffit , ab utraque parte fulcatus , qui in qui- 
busdam percurrit fpeciebus , fi in terram decidat, 


progerminat, quod raro tamen fit, quum apri avi» fi 


de eos comedant, antequam eo ufque perveniant, 
fru&us hi, uti di&um fuit, inequalis funt forme 
& magnitudinis juxta diverfas fpecies, uti poftea in- 
dicabitur. TES 

Coma fructusque hujus arboris E aliter funt 
conftituti quam ceterarum arborum; Sagus enim ar- 
bor, quamdiu crefcit, in ventre feu trunco gerere 
& producere debet mirabilem illam farinam, qua In- 
cole nutriuntur, fique ab hominibus non exícinda- 
tur, utdonanature ex ea eruant, fed fuo relinquatur 
genio ufque in fummam ejus fenectutem, quz ultra 
triginta vix extenditur annos, natura compenfat ejus 
laborem coma hac & fructibus: Quos femel tantum in 
fua producit vita, & poft eorum lapfum fenfim perit, 
uum hac coma optima ejus perdita eft farina, uti 
upra indicatum fuit &c. ; 


Radices ejus tenues funt fibre , uti Calappi vel 
paulo-craffiores , que fub terra repentes hinc inde 
novos producunt frutices, quifzpe tam longe atrunco 
progerminant, ut in alterius area excrefcant , quod 
inter dominos rixas fepe movet, unde jus civile deci- 
dit, quod omne, quod in alieno crefcit agro, illius 
fit domini, qui iftius foli pofleflor eft. 


Dum plena notitia maturitatis hujus arboris ex fru- 
&ibus dignofcatur, incole illos in fex diviferunt clas- 
fes, quas ordine proponemus & indicabimus. 


1. Arbor albefcit, Amboinice Maa puti, uti prima 
vocatur clafis, quum , uti dictum fuit , craffiores 
ejus rami albentes fefe fiftant, acfi calce vel farina 
adfperfi effent, quumque fuperior trunci pars & ra- 
morum inferior pars Coeroerong dicta, fpinas dimife- 
runt fuas, antequam autem illud obfervatur, imma- 
cura habetur arbor , atque ad eradicandum inepta, 
quod Malaice Pocbelen vocatur.. — . 2 

2. Arbor pregnans, Malaice Sagu bonting, Amboi- 

nice 
0. 


Liber I. Caput XVII. 


uitkykende , zoo gelyktze wel een grooten Zee-boom, van 
dat geflagt , "t welk wy lib. 12. Lithodendrum Caica- 
rium, of witte coraal-fleen noemen , anders beeftze ook 
de gelykeniffe van de groote lampen, die men in de 
Kerken of Paleyzen opbangt , en ook kroonen noemt. 

Dit alles dus verre gegroeit zynde , zoo komen`als dan 
eerft de vrugten voor den dag, zonder fleclen, zittende 
aan 't agterjte der voornoemde vingers of Siriboa, twee 
en drie tegens malkander , dog los, op een gefchubt voetje, 
en dierbalven in baar rypbeid ligt afvallende: zy bebben 
niet eenderley grootte nog gedaante , maar beftaan uit ver- 
Scheide zoorten, zommige als een ronde pruime, zommige 


als een abricoos, ofte boender-ey , zommige lankwerpig , ` 


eyformig , by den fleel wat ingedrukt, en zommige uit 
den ronden wat plat en fcheef , bet zyn aardige gefchil- 
ferde knoopen , en waar van ik de eerfte of gemeenfte zoor- 
ten tot een exempel maar alleen befchryven zal; dezelve 
bebben de grootte van een gemeene pruim of duiven-ey, 
zommige wat lankwerpig, zommige ront, van agter en 
vooren wat ingedrukt „ ofte met kuiltjes , en aan "t voorlte 
met een kort en bart fpitsje: alsze egaal zyn, zoude menze 
voor groote wambas-knoopen aanzien, eerf groen, daarna 


witagtig , en ten laatften tanyt of vaalbruin. De buiten- 


Ste fchaal is van enkele ruits-gewyze fchubben gemaakt, 


dewelke niet gapen, maar alle aan malkander bangen, en ` 


eene fchaal uitmaaken, die in de drooge vrugten ligt in 
flukken te duwen is, de ruiten bebben een gefchikte ordre, 
zoo dat de ryen malkanderen fchuins er ftaande de 
kleine ruitjes van vooren rondom °t voornoemde fpitsje, en 
baar fmalfte boek is altyt de agterfte, dog die-men wel 
voor de voorfte zoude aanzien, yder ruit heeft ook in de 
midden een kleine vooren of klove, van de voorfte naa de 
agterfle boek firekkende: binnen deze /chaal leid een ronde 
korl, als een roer-kogel, in de half-rype, van weeke en 
drooge fubflantie , zeer Barani von Jmaak, dog in de rype 
is by zwart , en zoo bart, men bem niet in ftukken 
byten kan, agter en vooren met eem kuiltje, ^t welk aan. 
eenige zoorten [cbier doorgaat: als by de aarde raakt, 
chiet by wederom uit, dog "t gunt egter zelden gebeurt, 
om dat de wilde verkens zoo fneedig oppaffen, om bem te 
knappen, eer by zoo ver komt; deze vrugten zyn, als ge- 
zegt, van ongelyke gedaante en grootte, naa de verfchei- 
denbeid der zoorten, gelyk bier naa zal gezegt worden. 

Nu beeft bet ook nog een andere gelegentbeid met de kroon 
en vrugten des Sagoe-booms als met die. van andere boomen, 
want den Sagoe-boom, zoo lang by groeyt, moet in zyn 
buik draagen en voortbrengen dat wonderlyke mel, ^t welk 
deze inlanders voet, en wanneer de men/ch bem niet om- 
velt, om de gaven der natuur uit bem te halen, maar on- 
gemoeit ftaan laat tot in zyn boogfte ouderdom (dewelke 
egter niet boven de dertig jaren komt) zoo beloont hem 
de natuur voor zyn arbeidzaamheid met deze kroon en vrug- 
ten: dewelke by gevolgelyk maar eens in zyn leven voort- 
brengt, en na ’t afvallen der zelver gaat by allenxkens 
mede wit, als zynde door die kroon al van te vooren. van 
"t befte meel berooft, gelyk bier boven gezegt is: «vesbaloen 
wy de Sagu-kroon 


Myn moeder bad veel broots , eer dat ik was gebooren , 
Na myn geboorte-dag beeft s'al baar goet verlooren: 
Wat vaartje wint, en moertje fpaart , bet kint verteert; 
Raad wat boom dat ik ben, en weet gy "t niet, zoo leert. 


De wortelen zyn dunne vazelingen, gelyk die van den 
Calappus-boom, of wel wat dikker , dewelke , onder de 
aarde kruipende, bier en daar nieuwe plantjes voortbren- 
gen, en dikwils zoo verre van den booftftam af, dat zy 
in eens anderen perk voortkomende, onder de eygenaars 
twift veroorzaaken over den eygendom, waar van ’t ge- 
meene land-regt luit , dat al.’t gene op een vreemden boo- 
dem voortkomt , den eygenaar van die gront toebehoort. 

Dewyl nu de volkomene kenniffe van de fypbeid dezes 
booms in de vrugten befbaat , zoo bebbenze de inlanders in 
zes trappen verdeelt, dewelke wy ook bier vervolgens zul- 
len aanhaalen en opftellen. t HER 

I. Arbor albefcit , in "t Ambonis Mai puti, zoo 
werd de eerfie trap genaamt, wanneer, als gezegt, de 
dikke takken baar witagtig beginnen te vertoonen , en daar 
wit te zien, als ofze met kalk of meel beftrooyt waren, en 
dat dan de bovenfte ftam en de voeten van de takken , Coe- 
roerong genaamt, bun doornen afgeworpen bebben: want 
eer zulks gezien werd, agt men de boom nog onryp of onbe- 
quaam tot kappen ,’t welk men in't Maleits Pochelen noemt. 

2. Arbor pregnans, in ’t Maleits Sagu bondage in 

% m- 


van bem zelven fpreekende invoeren. ` 


es 


EE 


1. Boek. XVII. Hoofdft. ` 


hice Ofu & Offol, alter eft gradus , quum Majang 
incipiat propullulare inftar teli feu cornu , pedem 
circiter longum, externe brevibus obfitum {pinulis, 
transverfisgue contextum coftis. 

3. Foetus prodiit: Malaice Majang Colouar. Amboi- 
nice & in Leytimora Carielen Nieuwer-eyen , in Hittoe 
Niwel-eyen Huffaä, quum defcriptum ante cornu ad 
trium quatuorve pedum altitudinem pervenerit , ac 
nondum apertum fit, quod Incole cum juniore Ca- 
lappi furculo comparant. 

4. Germen ramificat , Malaice Batsjahang. Amboinice 
in Leytimora Batatta Siman, in Hittoe Ucut Seman: 
quum omnes comz rami expanfi fint, erecti nempe 
caules a fex ad decem pedes alti, cum transverfali- 
bus ramis ulnam longis, totaque jam coma ad decem 
pedes in circumferentia fit extenfa, quum quoque 


: refert memoratum Litbodendrum Calcarium. 


5. Siriboa, Amboinice Cariammu-ifi, quum e trans- 
verfalibus ramulis feu petiolis fquammofi juli (quos 
digitos vocamus , & Siriboe fructus emulant) appa- 
rent, quique flores Sagu arboris habentur. 


6. Fru&us prodiit , Malaice Baboa , Amboinice Baboa, 
quum perfecti apparent fructus , poftquam trunci 
medulla non amplius eft apta ad farinam ex ea con- 
ficiendam. 

Species quoque Sagu arboris jam funt exhibende , 
quarum quatuor numerantur, que externa facie fi- 
bi fimiles admodum funt, difcrimen autem earum 
maxime in fpinis ac fructibus obfervatur. 

Primo Sagus genuina, Malaice Sagu five Lapia tuni, 
h. e. vera Sagu ; quz fpecies eft frequentiffima & vul- 

aris admodum , fecundum quam antecedentes de- 
criptiones funt exarate , quique plurimum etiam 
colitur ac plantatur, dum optima inde conficiatur 
farina: Species hzc ultra tertium maturitatis perve- 
nire poteft gradum fupra memoratum , fine detri- 
mento farine , fi autem coma caules ac petiolos ex- 
tenderit, tum ejus medulla perdita habetur, h. e. in 
craffa mutata filamenta. Folia quatuor pedes cum 
dimidio fünt longa, quatuor quinqueve vy ing lata, 
ex quibus optimum conficitur Atap, ejus {pine me- 
diocriter longe funt inftar vulgarium acuum, pluri- 
mz tamen breviores, atque denfe ordinate: Fru&us 
quoque funt mediocres, paulo majores ovo Columbi- 
no, quidam rotundi, inferiore parte fovea excava- 
ti, ac fuperiore acuminati , quidam oblongi , feu pyri- 
formes , ac cancellati , uti fupra fuit didum. Diu viri- 
des funt ut poma, dein autem flavefcunt , ac tandem 
fufci, ficci facile decidunt: Interior eorum nucleus, 


uti fupra memoratum fuit, fubftantie eft lente ac fl 


ficce , ab utraque parte fovea excavatus, qui arcua- 
ta linea in duas diffilit partes, color hujus in recenti 
eft pallide purpureus, in Dech terreus , quique nuclei 
dure funt fub{tantie , recentes crudi haud poffunt 
comedi, dum aufteri admodum fünt: quidam autem 


illos in aqua falfa feu marina coquunt , muria condiunt, 


atque condimentum inde preparant, aliis additis her- 
bis. Hoc Sagu arboris genus aliam quoque habet fpe- 
ciem, Malaice Sagu-duri-rottang ditam , Amboinice 
Lapia Luli-wwe vocatam, quum ejus fpinz fint bre- 
ves, denfæ , ac firme, inftar Rottang arundinis. Plu- 
rimum hz arbores crefcunt in Hoeamohela, in Am- 
boina vero funt penitus ignote. Harum fructus funt 
parvi, rotundi , inftar Lapia Sbur , pallidiores vero ac 
magis fufci, medulla diutius durat quam in vulgari- 
bus, quz in quartum maturitatis gradum bona eft. 
2 Sagus Silveftris, Amboinice Lapia Ibur & Ibul; 
hec fpecies altiffimum gerit truncum , pluribus ac 
denfioribus obfitum fpinis, quam ulla alia, he autem 
fpine funt breviores quam antecedentis, medulla du- 
rior eft, & majus requirit molimem ad farinam ex ea 
preparandam; fructus ejus funt minores, quam præ- 
cedentis, plurimum rotundi, ab utraque parte plani 
& compreffi , duriores quoque ac graviores, ceterum 
eodem cancellati modo: Interior nucleus ob duri- 
tiem dentibus confringi nequit, qui duo habet fo- 
ramina perforata, ita ut in fafciam duci poffit, me- 
dulla ejus non ita cito perit, atque in quintum perdu- 
rat maturitatis gradum, imo donec fructus propullu- 
lent, crefcit autem hee arbor plurimum in Cerama , 
in Amboina autem vix & raro. 
3. Sagus Longi-/pina, in Leytimora Lapia Macanaru, 
in 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 74 


`t Amboins Oflu en Offol, is de tweede trap, wanneer de 
Majang begint uit te kyken, als een pyl of boorn , omtrent 
een voet lank, en dan wan buiten met korte doorntjes en 
Jcbuinze ribben is bezet. 

3. In ”t Latyn Foetus prodiit in't Maleyts Majang 
Calouar , in °t Amboins en in Leytimor , Carielen Nieu- 
wer-eyn , op Hittoe, Niwel-eyn Gär , wanneer de voor: 

Jebreven hoorn nu al tot de boogte van drie a wier voeten is 
gekomen , dog zig nog niet geopent beeft ,'t welk de Inlan- 
ders V een jongen Calappus-fcheut vergelyken. 
_ 4 In 't Latyn Germen ramificat, in ^t Muleyts Bats- 
jabang , in Ambeins en op Leytimor , Batatta Siman, op 
Hittoe Ucut Seman : wanneer alle de takken van de kroun 
nu uitgebreit laan, te weten de regte ftangen van zes tot 
tien en elf woeten boog , met bare dwers-takken een elle 
dank, en dat de gebeele kroon dan ook al tien voeten breet 
és „als wanneerze ook eerft verbeelt bet voor/chreve Litho: 
dendrum Calcarium. 

5. In’t Latyn Siriboa , in 't Amboins Cariammu-iffi ; 
wanneer aan de dwers-takken de [chubagtige kattekens (die 
wy vingers noemen, en de Siriboa wel zyn gelykende) ge- 
zien werden, en dewelke men neemt voor ’t bloeyzel van 
den Sagu-boom. 

6. In ’t Latyn Fructus prodiit, in 't Maleyts Baboa, 
In’t Amboins Bahoa , wanneer de volkomen vrugten ge- 
zien werden, na dewelke bet merg van den flam niet meer 
bequaam is , om meel daar uit te maaken, 

u moeten — aanwyzen de zoorten des Sagu-booms, 
waar van men der vier telt „ dewelke na bet uiterlyke aans 
zien malkanderen ook zeer gelyk zyn, dan bet onderfcheit 
kan men meeft merken in de doornen en vrugten. 

I. In "t Latyn Sagus Genuina , in "t Maleyts en Am: 
boins Sagu of Lapia Tuni, dat is opregte Sagu: zynde 
deze bet gemeenfte geflagt „en na 't welk à ven inr] be- 

Jcbryving gemaakt is, en die men ook meeft havent em 
plant: d ’t befte meel daar van voortkomt. Deze 
zoorte kan komen tot boven den derden trap van rypbeit , 
bier boven geftelt, zonder dat bet meel eenig letzel situ 
maar als de kroon bare [langen beeft uitgebreit, dan agt 
men’t merg bedorven , dat is in grove draden verandert te 
zyn: de blaaderen zyn vier en een halve voeten lank, vier 
en of vingers breet, uit dewelke wel bet befle Atap ge- 

t wert, zyne doornen zyn van middelbare lengte , na- 

mentlyk als de gemeene naay-naalden , dog de meefte wat 


“korter, en flaande in digter rygen; de vrugten zyn ook 


middelbaar „ ruim zoo groot als een duiven Ey, zommige 
ront, agter met een kuiltje, en van vooren met een korte 
Spitze, zommige lankwerpig of perevormig , en zoodani 
geruit, als bier boven is gezegt: gy blyven lange ap e 
Lien „dog worden daar na gee agtig, en ten laatften ligt- 
in of tanyt , en de gedroogde vallen ligt af. De binnen- 
e korl is, als boven aangebaalt flaat , van een taye droo- 
ge fubftantie, agter en vooren met een kuiltje , laatende 
zig ook , langs een bogtige linie, in tween deylen, de co- 
leur is in de verfche ligt-paars , in de gedroogde aart-ver- 
wig, en die zyn ook bart van fubftantie , de verfcbe kan 
men niet raauw eeten , dewylze zeer wrang zyn; dog zom- 
mige kooken dezelve op in zout water , leggenze in pekel „en 
maaken een aatchiar daar van, eenige andere kruiden daar 
bydoende. Dit geflagt van Sagu-boomen beeft nog een an- 
der zoorte: In °t Maleyts Sagu duri-rottang, en in’t Am: 
boins Lapia Luli-uwe genaamt , om dat bunne doornen 
kort, digt, en Du zyn, als die van Rottang ; zy waffen 
veel op Hoeamobel , dog zyn in Amboina onbekent ; de vrug- 
ten zjn klein, en ront , als van Lapia Shur, dog ligter en 
bruinder, bet merg is durabelder, als aan de gemeene, 
konnende goet blyven tot den wierden trap van rypbeit, 


2. In "t Latyn Sagus Silveftris, in't Amboins Lapia 
Ihur, en Ihul; dit geflagt is 't boogfte van flam , ook meer 
en digter met doornen bezet, dan eenig ander, dog deze 
doornen zyn korter, dan aan 't voorgaande, bun merg is 
barder , en veroorzaakt meer moeiten , om meel daar uit te 
krygen, de vrugten zyn kleinder , dan aan 't voorgaande , 
melt ront , of agter en wooren plat gedrukt , ook barder en 
zwaarder , anders mede op dezelfde manier geruit. De bin- 
nen[le korl is wegens baar bardigheit niet om te byten , 
bebbende bunne twee gaatjes meeft doorgaande ‚zo dat men- ` 
ze aan fnoeren rygen kan; baar — derft zo ligt niet, 
en blyft goet tot de vyfde ee s ja zelfs tot dat de vrugten 
beginnen uit te botten, vallende dezen boom meeft op Ces 
ram, maar in Amboina weinig of niet. 


3. In*t Latyn Sagus Longi-Spina, op Leytimor Lapia 
K 2 Maca- 


76 
in Hittoea Macanalo & Macanalun , innen perit. ab 
ejus longis ac raris fpinis, quas Inter fien agu o 
cies longiffimas habet. Ejus truncus Don i zi SI 
eft ac Lapia Tuni , fed eft gracilis inftar Calap bo 
nec ejus Gabba Gabba ita durabilis ger prime E: 
ciei, ceterum folia funt eque longa, fed Ween ia, 
viridiora, anguftiora, tenuiora, ac.magis contracta , 
& facilius rumpentia quam prioris, unde non ita apta 
fant ad Atap. Medulla ejus non tantam quoque prz- 
bet farine quantitatem, quam genuina , fed non ita 
facile corrumpitur, licet e coma petioli oriantur , qui 
eft quartus gradus. Fructus ejus maximi funt inter 
omnes Sagu fpecies , inftar Ovi gallinacei , ab inferiore 
- parte profunda fovea vel oblique comprefii : Cancellz 
unt uti in reliquis , fed majores , maturi fructus fubfufci 
funt & facilius decidunt. Species hzc plurimum inve- 
nitur circa pagum. Hoeconalo , feu Roematiga , ac 
viliffima omnium habetur. 


. 4. Sagus Levis, Amboinice Lapia Molat, Malaice 
Sagu Parampuan , h. e. femina, quia tamquam femina 
inter Sagu arbores habetur, Javanis Bulun dicitur, 
nullas gerit fpinas , fed folia definunt in longa & fir- 
«ma acumina, quæ in corpus infigi poffunt, fin inpru- 
denter quis illa tranfeat. Optimam prebet farinam , 
ueque plurimum. adhibetur ad celebrem pultem, 
Papeda dictam , inde excoquendam, durabilem vero 
non exhibet panem , & in tertium maturitatis gradum 


perdurare poteft. 


In Rocheforti Hiftoria Gallica de Antillis Cap. 6. men- ` 


tio fit fpinofe fpeciei Palme Epine vocat: , fed longe 
alia eft arbor, uti quoque Palma Cretica Spinofa in Can- 
dia crefcens , quz funt ex genere Palmarum dattyli- 
ferarum , quarum meminit Bellonius, Atlas Chinenfis in 
tertia provincia Quangfi pag. 145. itidem commemo- 
rat fariniferam arborem, quz 1bi vocatur arbor farine 
ferax , Sinice Quanglang dicta , cujus medulla tenuem 
fuppeditaret farinam ad omnes cibos aptam. Quum 
vero arboris forma non defcribatur , vix dijudicari po- 
teft, an ad Sagu fpecies pertineat, nec ne. Sed Mar- 
cus Paulus Venetus videtur eam cognoviffe , fed inno- 
minatam, qui in tertio fuo libro Cap. 19. fic fcribit. In 
regione. Tanfur. ;funt arbores , que tenuem 
gerunt corticem , fub quo optima Jatet farina , ex 
-optimi preparantur & coquuntur cibi , quos bono 
cum appetitu comedi. Puto eum. intelligere 
Borneo & Sumatre oram borealem am urbem Pa- 
cem fitam: dicic enim ibi optimam crefcere Camphu- 
ram , illifque in infulis quoque crefcit arbor Sagu; ex 
ea autem’non coquunt ibi panem uti. in Amboina: 
fed rotundi ex illa formati globuli inftar feminis Co- 
riandri cocti bonum dant cibum , quique in alias hinc 
transferuntur regiones: Quales globuli ex medulla Sa- 
eri arboris quoque pr&parantur, uti fupra in eo- 
Sem ius arboris capite indicatum fuit. 


Nomen. Latine Sagus, Carol. Clufius lib. 1. exotic. Cap. 3. 
eam nomine Arboris farinarie defcribit ; Malaice Sagu, 
uti in reliquis porro his Orientalibus vocatur infulis; 
Ternatice Huda; Amboinice Lapia arbor nempe, ac 
panis ex eo confectus Sagu Maruca; in Banda arbor 
vocatur Romibo & panis Sangjera; in Macaflara Rom- 
bia arbor, quod quoque Malaice eft ; farina autem pa- 
nis Palebu: Hujus arboris rami, qui edificandis edibus 
inferviunt, Ternatenfi denominatione Gabba Gabba 
vocantur: Amboinice Uppar & Uppal , atque connexa 
folia , que tectis inferviunt, Atap ; Latine Schandule 
Foliacee: farina, que ex hac colligitur arbore, vul- 
go vocatur Sagu- Manta , Amboinice Lapia Matta: 
Craflus cortex, feu inferior & craffior ramorum pars, 
feu vagina Coruro dicitur ut & Corurong. 


Vox Gabba Gabba derivari poteft ab Arabico Gabaä, 
rimas egit, quia facile finduntur hi rami. Atap vero ab 
Hitab putatio , quia crebro putantur ad ufam. Chelal 

. fant fpinz in ramis palmarum; Cbolb lignum aut fibre 
Palme, Es Be u ss woe zque ad Sa- 

s quam Calappi partes adhiberi poffunt , S; 

Piei Mit Suche : i veh 
derivatum fit? nam fciendum eft , Arabes jam olim vi- 
ficaviffe infulas Moluccas , Caryophyllos mercandi gra- 
tia, & multa Arabica nomina in linguas Barbaras in- 

vexiffe, 


us nomen, quid fi inde nomen Sa, 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XVII, 


Macanaru , op Hittoe Macanalo, en Macanalun, deze 
voert.dien naam van zyn lange en ydele doornen, als zynde 
de lang[le onder alle de Sagu zoorten: zyn ftam wert zoo 
dik niet als die van de Lapia 'Tuni, maar biyft rank als 


die van den Calappus-boom, ook en is zyn Gabba Gabha: 


zo durabel niet, als die van de eerfte oorte , anders zyn 
de blaaderen even lank, dog wat zwart , groender , /mal- 
der , dunder „en gerimpelder , midsgaders ligt [cbeurende , en 
zyn dierbalven niet zo bequaam tot Atap. Zyn merg geeft 
ook zo veel meel niet , als de opregte , maar bet bederft we- 
der zo ligt niet „al.fchoon de [langen van de kruin uitfcbie- 
ten , dat is tot den wierden trap: zyne vrugten zyn de groot fte 
onder alle Sagu zoorten „ te weten als een tamelyk boender 
Ey, gemeenelyk agter met een diep kuiltje , of anders wat 
Jcheef gedrukt; de ruiten zyn als aan de andere, dog wat 
grooter , in baar ouderdom werdenze bruin, en vallen lig 


ter af. Deze zoorte valt meeft omtrent bet dorp Hoeconalo, ` 


of Roematiga , en wert voor de flegtfle onder alle ge- 
houden. R^ 

4. In’t Latyn Sagus Levis ‚in `t Amboins Lapia Mo- 
lat: in't Maleyts Sagu Parampuan , dat is bet wyfje, om 
dat deze gebouden wert voor 't wyfje onder de Sagu-boo- 
men, op Favaans Bulun, bet beeft gants geene doornen, 
maar de bladeren eyndigen in lange en ftyve fpitzen , de- 
welke ymand in't lyf konnen fleeken, als men onvoorzig: 
tig daar voorbygaat. Zy geeft wel bet alderbefte meel , en 
"t welk ook meejl gebruikt Wert , om den vermaarden bry, 
Papeda, daar van te maaken ,.maar "t geeft geen dura- 
bel broot; en-zy kan mede tot den derden trap komen. 

In Rocheforts Franfche Hiftorie van de Antillen, 
Cap. 6. wort gewag- gemaakt van een doornagtige zoorte , 
Palma Efpine genaamt , maar "t is een gebeel andere boom, 
en pok. insgelyks de Palma Cretica Spinofa , in Candia 
waffende., dog xy zyn van 't gelag der Dadel-boomen , 

ir Bellonius gewag van maakt. Den Chineezen Atlas, 
in deg. Provincie Quangfi pag. 145. maakt mede gewag 
van een meel g : boom, aldaar Arbor farine ferax, 
opt Sinees: Eat soe ae ns.merg een fyn meel 
zoude. uitgeven , bequaam tot alle oap he dewyl de 
gedaante des booms niet befchreven wert, en hem-onze Si- 
neezen ook niet. kennen , zo kan men qualyk oordeelen , of 
by onder de Sagu-geflagten behoort of niet: maar Marcus 
Paulus Venetus but bem gekent te bebben, dog zonder 
naam, febryvende in ayn derde boek, Capittel 19. van de 
morgen-landen aldus: In bet land Tanfur zyn zommige 
boomen, die -bebben een dunne [chor[fe, daar onder is een 
uitermaten goet meel , daar af kookt men goede fpyze, die 
ik-dikmaa] met goeden luft beb gegeeten. Ik giffe dat by 
Borneo, en Sumatras: noort-kuft „ by de ftadt Pacem gele- 
gen, verfiaat: want by zegt, dat aldaar de befte Cam- 
pbur waft, en op die Eylanden valt de Sagu-boem mede, 
dog zy maaken geene brooden daar van, gelyk in Amboi- 
na, maar ronde koris als Coriander , die gekookt xynde een 


Smakelyke koft geven , en dierbalven ook na andere landen — 


vervoert werden: en welke korls ook gemaakt werden uit 
bet merg van den Sagueers-boom , gelyk bier boven in des- 
zelfs Capittel is gan DOGS d Å 
„Naam. In't Latyn Sagus, Carol. Clus. lib. 1, Exo-. 
tic, Cap. 3. maalt bem af onder den naam van Arbor Fa- 
minara, in ’t Maleyts , Sagu „ gelyk by ook meeft in alle 
deze Oofterze quartieren genaamt wert, op Ternaats Hu- 
da, op Amboins Lapia , te weten de boom „en bet broot daar 
van gemaakt biet Sagu Maruca: op Bandaas , den boom 


Romiho , maar ’t broot Sangjera „ op Macaffers Rombia. 


de boom , ("t welk ook in’t Maleyts is) en bet meelen broot 
biet Palehu: de takken van deze boom, die men tot bet 
timmeren gebruikt , werden met een Ternataanfche naam 
Gabba Gabba genaamt , in "t Amboins Uppar en Uppal, 
en de zamen geregen blaaderen , die men als Scbalien. of 
Schindulen tot de dakken gebruikt „bieten Atan , in't Latyn 
Schandule Foliacez. Het meel , dat uit deze boom komt, 
biet men int. gemeen Sagu-manta , in ’t Amboins Lapia 
matta , de grove fcborffe , of bet onderfte en dikfte vel der 
takken, biet. Coruro en Corurong. ` “Be | 
Het woort Gabba Gabba kan afgeleit werden van bet 
Arabifebe Gabaä by is ge/pleten, om dat deze takken ligt 
Jplytens ess van Hitab fnoeying , om datze veel ge- 
Jmoeidt.en afge/neden werden tot bet gebruik: Chelal zyn 
de doornen aan: de takken der Palm- Boomen. Cholb- bet 


agya bout of deszelfs vezels, als mede bet touwerk uit dezelve . 
Bu gemaakt , Chau bet bladt van de Palm-, of Cocos-Boom: 


en deze naamen kunnen ook tot de deelen des Sagu-booms zo 
wel als van de Calappus-Boom gebezigt werden: Sagfagya 
is bet zelfde woort by de Arabiers, en bier komt mogelyk 
5 godes 


7. Bock. XVII. Hoofdft. 


vexiffe , immo ipfi reges, qui noftro tempore in Ter- 
nata regnant , fe ex Arabibus Ortos afferunt. 


Locus & Solum. Sagus plurimum crefcit in omni- 
bus Moluccicis infulis , feu Archipelago ufque ad No- 
vam Guineam, ac porro in omnibus Auftralibus in- 
fulis ufque ad Bimam, item in Borneo, & Johora ufque 
ad Siam; in Java, Sumatra, Johora, & Borneo fpino- 
fe fpecies non multum funt note, fed quarta quidem 
fpecies, quz mitis eft, & in Java vulgo Bulum voca- 
tur, ex cujus foliis ibi quoque plurimum Atap confi- 
citur. Non ubique enim adhibetur ad panem, vel quia 
ignotum eft incolis , vel quia.non indigent, uti in 
Macaffara, ubi vix Sagu vefcuntur. In finu vero Boe- 
gico, ac regione Lubo, ac per totam Celebis regio- 
nem in ufu eft ad panem ex ea coquendum, quamvis 
parva in quantitate , quia ibi plurimum Oryza vef- 
cuntur. Frequentiffime crefcit in infula Cerama, ubi 
hujus arboris vafte filve ac folitudines inveniuntur , 
unde quotannis quoque magna Sagu panis copia alias 
transfertur in regiones: Arbor hzc optime crefcit in 
cenofo feu aquofo folo, ubi ad genua limo inmer- 
guntur homines. In fabulofis quidem crefcit etiam lo- 
cis, fi modo fint humidi, hincque nulle Sagu arboris 
filve adeo funt minute, ubi non unus alterve aque 
rivulus adeft. 


In montibus autem non provenit, nifi alie palu- 
dofz planities in fuperficie effent aliis cinéte col- 
libus : fi locus fit excelfior, filva talis fat bene depu- 
rari poteft ac ficcari, unde hz arbores meliorem quo- 
que fuppeditant farinam, quam tales, que depurari 
nequeunt; Arbor Sagu zque fructibus ac radicum fur- 
culis multiplicatur, que fepe etiam in alterius areis 
& arvis proferpunt, ac tum, uti fupra indicatum fuit, 
illius funt domini: Ceterum juniores quoque furcu- 
li effodi ac tranfplantari poffunt: Silvz feu agri, in 
quibus denfe he arbores crefcunt, Latar vocati, in- 
elegantis funt adfpectus, opaci, & ob lutuni & fpinas 
difficillimi tranfitui, fique aque ruptus ingentes obo- 
riuntur, ingentes agrorum partes fimul cum arbori- 
bus fepeavehuntur, quum folum fit diffolübile admo- 
dum , hecque fragmenta inftar infularum fepe per 
mate fluétuantur: In Gilolo quoque obfervatum fuit, 
` ibi in valtis Sagu-filvis, que menfibus pluviofis aquis 
fubmerfe funt, unamquamque Sagum cum fuis ra- 
dicibus adeo elevari, ut peculiarem formare videatur 
` infülam,. queque ficcioribus temporibus iterum fubfi- 
det, quod forte quoque verum-eft in vaftis men- 
fibus Sagu-filvis: Sagus fzpe etiam in duas tresve divi- 
ditur comas , quz inter abortus ac monftra numerande 
funt, quod fupra inter Calappi abortus capite quarto 
jam obiter annotavimus. ` ~ MT 


N. B. Abortus autem hujus arboris a Valent. in Am- 
boine defcriptione juxta Ru MP H11 figuram No. XXIII. 
"exhibetur, & arbor pag. 175. obiter defcribitur. 


i 


In Rumpbii au&uario bec adduntur. 


."Frugifere come fecundz fpeciei, Lapia Ibur dictz, 
funt minores ac breviores quam vulgaris Sagus , & 
pinne laterales non funt transverfe, quadam enim 
eriguntur „ funt quoque longiores, & fructus adeo 
arcte funt conjuncti, ut uvarum racemum referant, 
inferiore autem parte, ubi racemo nexi fuere, non 
funt integri: fructus fuperius funt defcripti. Horum 
minimi multo majores funt globis fclopeti fuperius 
plani, parvo acumine, ac inferius comprefli , ubi fibi 
Anvicem junguntur. 

Si Sagus vulgaris in juniore ztate uftione nimis 
vexetur , abortus fit, qualis in adjecta figura apparet, 
ordinariam enim perdit comam, ac multos acquirit 
ramos, & furculos arcuatos dependentes , tumque 
. iterum furfum elevatos, forma brachiorum lampadis 
. majoris, ex hoc quinque fexve majores eriguntur ra- 
mi, inter quos plurimi minores furculi propullulant, 
ita ut truncus vix dignofci poffit, ad majorum horum 
ramorum bafes non procul a vertice, craffz depen- 
dent, acf radicum effent fibre. 

EXPLI 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


77 
bet woort Sagu van af, want men moet weten, dat de A- . 
rabiers voor deze de Moluccife Eylanden bevaaren bebbens 
om de Nagelen te koopen, en dat veele Arabifche naamen 
in de vreemde taalen ingevoert zyn, ja zelfs de Koningen, 
die nog in onze tyt in Ternata regeeren, zeggen , datze van 
de Arabiers afkomftig zyn. 

Plaats en grondt. De Sagu-boom wert gevonden meeft in 
alle de Eylanden van de Moluccife Archipelagus , tot aan 
Nova Guinea, en voorts in alle de xuit-oofter Eylanden 
tot Bima toe, dezelfde op Borneo en Fobor tot Siam toe, op 
Fava, Sumatra s Fobor, en Borneo, zynde daar egter de 
doornagtige zoorten niet veel bekent, maar wel-de wierde 
zoorte, die zonder doornen is,en op Fava eigentlyk Bu: 
lum wert genoemt, en daar men van zyne bladeren ook 
meeft de Atap maakt : want by wert niet over al gebruikt, 
om broot van te maaken, of om. dat bet de Inwoonders aan 
de kenniffe ontbreekt, of om datze’t niet van nooden bebben, 
gelyk op Maca[Jar , alwaar zy fcbier geen Sagu nuttigen. 
R daar en tegen in de Boegifcbe bogt , ende de landen van 
Lubo, en voorts gebeel Celehes door , is by in gebruik, om 
broot af te maaken, boewel in kleine quantiteit, om dat 
men daar meeft over al ryft beeft : de groot{te meenigte valt 
op bet Eyland Ceram, daar men. van. deze boomen groote bof 
Jen en wilderniffen vint , en waar van daan ook jaarlyks een 
groote meenigte van Sagu-broot na andere quartieren wert 
vervoert. Dezen boom wil alderbeft groeyen ineen flyk of wa- 
teragtige grondt, en daar men tot boven de knyen in demod- 
der zakt. Hy waft ook wel op zandige plaatzen , als zy maar 
vogtig zyn , en daarom vint men geen Sagu-bosjes zo klein, 
daar men niet bet een, of ’t ander fpruitje water in beeft. 

Maar op bergen en wil by niet taf; of daar moej: 
ten eenige moeraffige vlaktens boven op zyn, met andere 
boogtens omringt: als nu de plaats wat hoog is, zoo kan 
men dat bofch redelyk zuiver en droog houden, en welke 
boomen dan ook beter meel geven, als die gene, die men 
niet fchoon maaken kan. De Sagu-boom zet bem zoo «vel 
voort door de vrugten „als door de uitfpruitzels van de 
wortels y dewelke ook zombyts in eens anderen erf of lan- 
deryen kruipen , en werden dan , air bier boven is gezegt, 
des zelve mans boomen ; anderzints kan men de jonge fprui- 
ten ook uitgraven „en verplanten: de Wie of velden, 
daar deze boomen by malkanderen Ban, Latar genaamt , 
zyn.lelyk van aanzien, donker, en van wegens-’t-flykven 
doornen moeyelyk om te pa[Jeeren ,. en als.’er groote afwas 
veringen koomen , zo werden daar door «vel groote ftukken 
lants , met boomen en al, weg gevoert, om dat bet is een 
loffe gront „en deze fiukken dryven dan zomtyts als Eylan- 
den in Zee: ook beeft men op Gilolo bemerkt, dat aldaar in 
de grote Sagu-bo[Jcben „dewelke in de fegen-maandeh diep 
onder water ftaan , yder Sagu-boom-mêt zyn wortel zóoda- 
nig opryft, dat by een byzonder Eylandeken maakt , en dat 
by in de SC tyden weder neerzakt, "t welk miffchien ook 
waar is in de groote Ceram/che Sagu-boffcben. De-Sagu- 
boom verdeelt zig ook zomtyts wel in twee of drie kruinen, 
dog’t welk lan onder de misgeboorten moeten reekenen, 
én waar van bier voor onder de misgeboorten van den Ca- 
lappus-boom , Capittel 4. iets diergelyks ftaat aangebaalt. 


N. B. Het monfter of misgewas van deze Boom wert in 
Valentyns befchryving van Ambon na de Figuur van 
Rumphius No. XXIII. verbeelt , en de Boom pag: 175. 
ter loops befchreven. . 


In de vermeerdering van Rumphius wert dit "er bygevoegt: 


De vrugtdragende kroonen van de tweede zoort , Lapia 
Thur genaamt , zyn kleinder en korter dan aan de gemeene 
Sagu , en de vingers aan de zyde-takken ftaan niet regt 
dewars , zommige na vooren gekeert , zy zyn ook langer , en 
zo digt met vrugten bezet , datze een tros-druiven gelyken s 
dog aan de binnen-xyde , daarze tegens den tak gezeten beb- 
ben, zyn ze niet vol: de vrugten zyn 200 als in de text be- 
fcbreven, de kleinfte van allen ruim zo groot als een Muj- 
quets-koogel , van vooren wat plat , met een ftyve fpits ; en 
agter wat gedrukt , daarze tegens malkander zitten. 

Wanneer deSagoe-Boom in zyn jonkbeit veel met bran- 
den gequelt wert, zo wert by een misgeboorte, gelyk de ne- 
Li PEA figuur uit , want by verlieft zyn kruin , 

ewint veele takken, die rondom gebogen uit/pruitende af- 
Kam , en dan wederom met baare kruinen zig oprigten in 
de manier als de armen van een groote lamp: bier aan zyn 
vyf a zes de grootfte, en daar ten een meenigte van klein + 
dere uit/pruitzels, zo dat men den on niet bekennen kan, 
aan de booft-takken digt by den JLam bangen eenige dikke 
vezelen van boven af, als of bet wortels waaren; xs 
T- 


K 3 


78 
EX PLFEA TTO 


Tabule Decime Septime. 


Que veram exhibet Palmam Fariniferam , & Saa us a Rum- 
pbio vocatur. 

A. Arborem. RÐ 

jus fruticem de A 

c. Gei m & emarcidum folium , Gabba Gabba di&um. 

D. Sagu-Co[Jum , qui Sagu Campe ab incolis nominatur. 

E. Ejus foliculum, ex tenuiflimo ferico confectum, quo fefe 
obducit. 

F. Aureliam. : 

G. Nigrum exhibet Scarabeum, in quem per Metamorphofin 
hic Sagu-Co[Jus tranfit. 


ER V PR IR A TIO 
Tabule Decima Ofave. 


Quae exhibet Sagus comam feu frondem frugiferam , que 
Siriboa incolis vocatur, & quintum maturitatis gradum in 
arbore Sagu denotat. 

A. A. Fruftus maturos fiftunt. 


OBSERVATIO.. 


Variz funt Palme, que farinam, ac panem fubminiftrant, 
nulle vero, quantum novi , funt, que tanta quantitate ac 
praítantia illam veram Sagu dictam exhibent, ac illa, que 
a Rumpbio hic defcripta occurrit. A pluribus huc ufque au- 
&oribus famofa illa H Maiab. Todda- Panna pro vera "te 
fera feu Saguifera Palma fuit habita „ uti illud. conítat ex 
Sam. Dale Pharmacol. pag. 296 & 297. Beynio, aliisque au- 
&oribus , neutiquam vero hanc effe genuinam Palmam, 
que farinam Sagu diam prebet, jam olim optime adno- 
tavit prr A es ad Toppa-Panna H. Malab. 
Tom. 3. Tab. 13. eq. pag. 14. Ko 

Arbor autem vera, Hay Amboinenfibus di&a, a Seba 
exhibetur in Zom. 1. Thef. rer. nat. Tab. XXV. pag. 39 & 40. 
& Sagufera feu Artopbora hec arbor defcribitur in Valent. 
Ind. Lini. epift. XVI. a pag. 435. ad 439. de qua porro 
vide Breyn. Prodr. 2. pag. 89. aliofque, ő 


Varia vero Palmarum fpecies , - 


que farinam feu Sa 
fubminiftrant, in Sam. Dale Pharmac. pag "297. | i. 


ab. 1 &c. ex Knoxií naucleri 
teftimonio , qui multos per annos in Zeylana captivus de- 
7 p Sagu confici adfir- 
porro > 40m. 3. Apps p. 46. mo. II. š 
Exot, Parkins. Theatr. &c. Ë ` - 


HERBARII AMBOINENSIS 


fen, dog geene; 
Todda-Panna van de 


Schryvers, dog dat dit 


- 297. en onder andere de Talipot-Boom van 


Liber I. Caput XVIII, 
UY TEROGTNG 


Van de Seventiende Plaat. 


Dewelke vertoont de regte meclgevende Palm-Boom, welke 
Sacus van Rumphius genaamt wert. 

A. Vertoont de Boom zelfs. 

B. Deszelfs jonge ftruik zonder flam. 

C. Een oude Sacu Tak, Gabba Gabba genaamt. 

D. Een Sagu-Worm, Sagu-Campe genaamt. 

£. Het huisje, daar by zig in toefpint. 

F. Het Poppeken. 

G. De zwarte Tor, waar in de Sagu Worm veranders. 


LE, E L EGGING 
Van de Achtiende Plaat. 


Dewelke vertoont een bloeyende ofte vrurtdragende kruin van de 
Sagu-Boom , dewelke Siriboa van de Inlanders genaamt wert, 
en de vyfde graat van rypbeit in den boom te kennen geeft. 

A. A. Vertoonen de rype vrugten. 


AANMERKINGE 


Daar zyn verfcbeide Palm-Boomen , die meel en broot verfchaf- 
zo veel my bekent is, die in zo een overvloet , en 
zulk goet meel geeven , als de Sagu , dewelke albier by Rumphius 
voorkomt. Van de meefte Schryvers is tot nog toe de vermaarde 
Hortus Malabaricus voor de regte meelge- 
vende ofte Sagu-Boom gebouden, zo als zulks blykt uit de Phar- 
mac. van Sam. Dale pag. 296 en 297. uit Breyne, en andere 
i geenzints de waare Palm-boom is, de- 
welke bet meel, Sagu genaamt, geeft, is al voor deeze zeer wel 
‘aangemerkt van Joann. Commelin in zyn aantekening op de Tod- 
da-Panna van de Hortus Malabar, derde Deel. Tab. 13. pag. 14. 
De regte Boom, Sagoe oan "de neezen genaamt, wert 
verbeelt en befcoreven ook van Seba in bet eerfte Deel van zyn 
Thefaur rer. natur. Tab. XXV. Pag: 39 en 40. en de Sagu- 
gevende Boom ofte Artophora wert mede befcbreven in Valent. 
Ind. Litter zeftiende brief van Pag. 435 tot 439. waar over 
Verders zie Breyne Prodr. 2. pag. 89. en andere meer, 
a. Ferfebeide zoorten van Palm- Boomen , dewelke meel ofte bes 
Sagu geven, werden voorzéftelt van Dale in zyn Pharm. pag. 
de Cingbaleezen ge- 
naamt , dewelke is de Codda Panna in de Hortus Malab. derde 
Deel Tab. 1. en de volgende; dewelke volgens bet getuigen van 
Knoxs , die lang op Ceylon gevangen gezeten beeft, is een meel- 
ende Palm-boom, alzo by zect dat uit bet merg van deze beom 
bet Sagu gemaakt wert. Verders zie Ray. in de Appendix van 


bet derde Deel pag. 46. no. 11. als mede Clufius in zyn Exo- 
ticis. Parkinfon , en andere, ) 


CAPUT DECIMUM OCTAVUM. 
| Uus Sagu- Arboris. ` | 


U: hujus arboris cunétis Orientalium harum in: 


fularum incolis zque neceffarius > Proficuus, 

& vulgaris eft, ac in Occidentalibus Indiarum 
partibus Calappi. ac Lontari arbores, non tantum ad 
pen quotidianum , fed 
us domefticis: ut itaque primum, feu panis obtinea- 
tur, primo ac neceffario intelligendum eft , quemnam 
maturitas gradum quzque fpecies attingere poteft, 
ut fupra notatum fuit , Zeien autem non diutius 
exfpectatur in cunétis eciebus, nifi ad primum gra- 
dum , quum rami albefcere incipiant , 
eft experimentum, foramen nempe per truncum ex- 
cavatur, ex eo medulla pars effoditur, ac inter ma- 
nus aqua mixta fricatur , quum cognofci poteft > an 
multum an parum farine ex ea eliciatur , quod in- 
cole ge experientiam norunt, an fufficiat: Si enim 
medulla hzc nimis paucam exhibeat quantitatem , 
tum inmatura hactenus habetur » ac foramen illud 
luto iterum obturatur, ne perdatur, atque aliquam- 
diu maturationi relinquitur > fi vero maturitatis figna 
prebuerit , non diutius excrefcere debet, fed pro- 
pe radicem excidenda eft arbor > AC porro truncus 
in varias findendus eft penes » quarum fingula fex 
feptemve pedes debet effe longa, quevis iterum per 
mcdium in duos findenda eft tomos , quidam vero 


inte- 


etiam ad alia neceffaria in re- 


aliud. infuper ft 


"XVII HOOFDSTUK. 
. Gebruik van den Sagu-Boom, 


Et gebruik dezes booms is by alle Inwoonders dezer 
H Oofterfche Eylanden zoo noodig , profytelyk, en al- 

gemeen , als in de welterlyke deelen van Indien den 
Calappus en Lontar-boom , niet alleen om bet dagelyks broot 


daar van te bebben, maar ook ver/cbeide andere beboeftig- 
beeden in de buisboudinge : ^ die 


gat in de flam, 
tuffcben de banden met water, als wanneer 
of daar veel, of ; 
der door oefening weet, of bet Benoeg zy; want als dit 
merg te weinig meel geeft, zoo bout by den boom voor on- 
TYP > en dan flopt by bet gat weder met fiyk toe „op dat by 
niet bederve, en laut hem zoo nog wat ftaan, maar als by 
de teekenen van rypbeit gegeven beeft , zoo moet men bem 
niet veel langer in wezen ten, maar digt by de wortel 
afkappen, en voorts den Sam in verfebeide mooten , ider 
van Vyf a zes voeten lank, dewelke dan wederom im twee 
en doorgefpleeten werden ; dog zommige laten den ftam 
Eebeel , als by niet zeer lank is s Of deelen bem maar in twee 
mooten 


22227» 


7777/7777 


GER: 


IF = 
LE 


7 


YZ 


Lut 


7? 
ta = 
eege 


7, 


"LU AN ` 


A 
22777 


^ by tnn = 
- ; ` 
ze E 
EA CK 


A 


sos COLLATE 


> z 
Res 


"te, WY F 
2 7 4 Abt n 
(LL GG SE p^ y. 
| A ő : z 
Ze AA A z Dese 
: N GN a B 
NZ FEED “ LEE Zen 
E ` 2 Lian, E 
_ GE Ia Ps 
T SS 
ee wer, 


Wü. —— ez B$ 7 $ Gg À 
^ ber, 
mm e 
EE e ZSZ SO 
I gun 

5 De 


n. 


By 
d W. 
d 


z Arn 
D e Ges | > 

TEE HE: > 

„Id WZ MA HD GEA BG MP 

GF OPP 

WIJ 


ef 


G GAG 
FE 
a 
WA 
gu M E 
n 277; 

Go MAH 
: 77 A i 

e of 

Z ZA DMD 
| ji 


ga 


UMA 


Pig | 


7 VB 


= 


ee pg 


EFF 


Tab. XVI. 


= 


Næ 


Tom. I. 


Ë Boek. XVIII. Hof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


integrum relinquunt truncum, fi non magne fit Jon- 
gitudinis, vel in duas transverfalicer dividunt partes, 
quas longitudinaliter findunt, atque divife parti 
incola tanquam equo infidet, manu tenens inftrumen- 
tum inftar temonis ex Bamboefa confeétum, feu du- 
rum habet lignum Nany vocatum, quo albam ac fi- 
brofam hujus arboris medullam ítatim ita minutam 
contundit, ut inftar fcobis appareat, atque ex hac- 
ce tritura farinam porro accipit, fequenti nempe 
modo. 

Supra aquám vas aliquod ponitur fex pedes circi- 
ter longum, fabricatum ex craffo Sagu-arboris corti- 
ce, Coeroerong vocato , cujus latiflimz parti pilofa 
textura, Runut nempe Calappi tamquam cribra an- 
neditur, fuperiore parte colligata, ac filo annexa, 
lento arcuato ac furfüm & deorfum fefe elevante 
fufti, qualis in tornatorum fcamnis apparet & con- 
fpicitur. Tritura huic inpofita vafi, atque aqua ipfi 
füperfüfs manibus fortiter mifcetur, ac continuo ere- 
Eo cribro ad fricatur, quum tenuiffima farina per illum 
tranfit, quz porro per canalem annexum in fuppofi- 
tam ollam, Praauw vocatam , aqua plenam decidit, 
cujus fundum mox farina petit , fique hzc olla ad 
dimidium farina hac fit repleta, fupernatans aqua pe- 
culiari foramine emittitur , atque farina aufertur , que 
tam alba ac inftar calcis cenuis eft, & porro in levibus 
corbulis , ex viridibus confectis foliis , affervatur : Hec- 
que triture mixtura tam diu continuatur, donec nulla 
cum aqua amplius obfervetur farina tranfire: Reftans. 
craffior Sagu farina, furfures emulans craffiores , que 
Ela vocatur , coacervatur, atque apris preda relinqui- 
tur, vel iis, qui domum geftare illam velint , ad porcos 
faginandos , alioquin , fi in filva relinquatur, ex ea ex- 
crefcunt Boleti , Malaice Coelat Sagu , feu Diamor di- 
éti, ex quibus gratus preparatur cibus, in medio hu- 
jus Ela, uti quoque in putrefacto hujus ligno , oriuntur 

uoque craffi , pingues, ac plicati albentes vermes, 
ubfufcis nigricantibus capitibus, Erucarum forma, feu 
inftar Pityocampe , qui apud nos quoque in viridi Pi- 
naftro inveniuntur , ex quorum forma hos vermes yo- 
cavimus Sagu Campas., & Coffos Saguarios. Hi vermes ab 
incolis in deliciis quoque habentur, fi duriora eorum 
detruncentur capita, atque eorum corpora verruculo 
affentur, ac propria ipforum pinguedine obducantur ; 
quidam etiam Europiani, fi femel hofce guftaverint, 
eos quoque in deliciis habent, 


Ut autem ad farinam redeamus , Sagu Manta dictam: 
Plurima ejus pars ad panem pinfendum adhibetur, 
ac pauca tantum portio ad pultem preparandam af- 
fervatur: Per menfem circiter bona fervari poteft in 
iifdem nempe viridibus fcrobulis’, fi aliquando recenti 
afpergantur aqua, hocque modo incorrupta in ipfam 
transferri poteft Bataviam, ad panem autem pinfen- 
dum requiruntur certe forme ex terra confectz, vul- 
go Portugallice Furno dicte , Amboinenfibus vero pro- 

rie Hatu Paputi vocate , & Malaice Batu Bapondi , 

. €. lapis plurimis conftans cellulis, forme enim he 
funt quadrate , manum circiter longe, vel paulo bre- 
viores, atque in quinque, fex, vel decem diviíz funt cel- 
lulas , quarum fingula circiter transverfum lata eft digi- 
tum, harumque optime conficiuntur in infula Ulia/- 
fer , in pago Ouw , vulgares vero ubique occurrunt. 
In hifce formis bene primum calefa&is inditur ficca 
Sagu farina, que ftatim in panes & offas tranfit, 


. quz tolluntur, ac denuo altera inponitur farina, do- 


nec forma frigefcere incipiat , quam iterum reca- 
lefaciunt , opusque illud tam diu continuant, donec 
omnis Sagu manta fit pita: Hi vero panes inzqualis 
funt magnitudinis ac forme, quamvis omnes fint qua- 
drati, pavimenta emulantes: Singula enim infula pe- 
culiarem habet formam: Vulgares enim panes in Am- 
boina femi-pedem circiter funt longi, tres quatuorve 
lati digitos , albentes, ac fragiles. In Cerama vero qui- 
dam perfecte funt quadrati, alii oblongi, multoque 
craffiores quam Amboinenfes, ac duri inftar lapidis 
codti, horumque anguli vitro quafi obducti appa- 
rent: Omnium maximi adducuntur ex infulis Key & 
Aru, qui fepe fesquipedalis funt longitudinis, dimi- 
dium lati, ac digicum circiter craffi: Optimi vero panes 
in Uliafferenfibus pinfuntur infulis, manum circiter 
lati, perfecte quadrati, molles, ruffique coloris, ma- 

jori 


79 
mooten, die men ook in de lengte klooft „en op bet wekloofile 
{tuk zet zig den Inlander als ruiter te paart, bebbende in 
de bant een Inftrument , gemaakt als een diffel van Bam- 
boes, of eenig bart bout , (Nany genaamt) waar mede by 
bet witte en draadige merg dezes booms al ten eerjien zoo 
fyn weet te kappen, dat bet wel na zaagzel gelykt ;-en uit 
dit bakzel krygen zy verder het meel, te weten op de naa- 
volgende wyze. j 


Boven eenig water wert een trog gezet van ongeveer 6. 
voeten lang , en gemaakt van de dikke Jeborffe des Sagu- 
booms , (Coeroerong genaamt) aan welkers breetfle eynd’ 
bet bairige weefzel, dat van den Calappus-boom komt, tot 
een zift wert genaait, met bet boven fte eynd’ Pzamen ge- 
bonden , en met een touwtje vallgemaakt ; aan een tagen y 
„krom geboogen , op en nedergaande flok, gelyk men aan de 
drayers banken ziet. Het bakzel in deze trog gedaan, en 
met water overgegooten zynde, wert dan met de banden 
Sterkelyk gekneet, en telkens tegens bet fraande zift aange- 
douwt , als wanneer bet fynfte meel daar door fchiet , en 
voorts , door een aamgenaait geutje, in een onder gezette 
praauw vol water valt, alwaar hei meel ook ftraks op de 
gront zinkt, en als de praauw daar van balf vol is, zoo 
tapt men bet water, door een byzonder gaatje daar boven 
af „en neemt bet meel daar uit , "t welk, zynde zoo wit en 
fyn als kalk s dan voorts in ligte korfjes „van groene bla- 


“den gemaakt „wert bewaart ; en dit kneeden van bet hakzel 


wert zoo lang gecontinueert , tot dat men ziet , dat "er geen 
meel-meer met bet water uit/chiet. Het overgefchooten rof- 
ze Sagu-meel, wel na grove zemel gelykende , en Ela ge- 
naamt, wert op een boop geímeeten , en ten proye gelaten 
aan de wilde verkens „of der geener „die bet naar buis dra- 
gen willen , om baar verkens daar mede te mejten, ander- 
zints, wanneer bet in "t bofcb Map leggen, zo roeyen 
daar Cambernoelien boven op, Boleti , en in "t Maleits 
Coelat Sagu of Diamor genaamt, waar’ van een lekkere 
koft gemaakt wert, van binnen in deze Ela, als mede in 
het verrotte bout, groeyen ook zeekere dikke, wette » gerime 
pelde en witte wormen, met bruin zwarte boofden , in de 
gedaante van Rupzen, ofte de Pityocampa , dewelke by 
ons mede in't groene vuuren-bout gevonden werden, en 
na welke gelykeniffe wy deze wormen Sagu Campas en 
Coffos-Saguarios genaamt bebben. Deze wormen werden 
van de Inlanders mede voor een lekkernye gehouden, als 
menze de barde koppen affnyt, en de refl van bet lichaam 
aan een [peetje braat , bedruipende by zig zelfs met zyn ey- 
gen vet; en zommige Europianen, dieze geproeft hebben 
maaken daar ook eenig werk af. ; 
Dog om nu weder te keeren tot ons meel, Sagu-manta 
genaamt ; bet meefte daar van wort gebruikt tot broot-bak- 
ken, en maar een klein gedeelte bewaart om bry daar van 
te maaken: want men kan bet wel een maandt goet bou- 
den, en dat in de zelfde groene korven , als men'die zom- 
tyts maar met wat vers water befproeit , ja op deze manier 
kan men ’t ook onbedorven tot na Batavia vervoeren : om 
nu bet broot te bakken, moet men hebben zeekere vormen 


van aarde gemaakt „doorgaans in het Portugees Furno ge- 


naamt , maar eygentlyk by de Amboineezen Hatu Paputi 
in °t Maleyts Batu Bapondi » dat is een fteen "i vå 
beursjes of celletjes , want deze vormen zyn vierkant , om- 
trent een bandt lank, of wat korter , en in vyf , zes en 
thien celletjes verdeelt „ yder omtrent een dwers vinger 
wydt, werdende de WA dezer vormen gemaakt op °t Ey- 
lant Uliaffer , in de Negory Ouw , dog het gemeene ag 
vint men over al: en in deze vormen , wanneerze erf ter 
degen beet zyn gemaakt, giet men bet droge Sagu.meel, "t 
welk terfbont tot koeken off brooden wert, die men daar dan 
uitfloot, en al wederom ander meel ingiet, zoo lange tot 
dat de vorm sie kout te werden, als wanneer men de- 
zelve al weder beet of warm maakt, en het werk zo lange 
voortzet „tot dat alle de Sagumanta op of verbakken is: dog 
deze broodenzyn van ongelyke grootte en gedaante , boewel 
allegaar vierkant „ende vloer-[teenen wel gelykende: want 
bykans yder Eylant een byzondere vorm beeft :zynde de ge- 
meene koeken in Amboina bykans een balve voet lank, drie 
a vier vingers breet , ei bemid wit en bros : maar op Ce- 
ram zyn zommige regt vierkant , andere lankwerpig , en veel 
dikker dan de Amboinze, ook zoo bart als gebakken Steen 
en de boeken als verglaaft ; de grootfle van allen komen uit 
de Eylanden Key en Aru, dewelke zomtyts wel een en een 
bale voet lank zyn , een balwe dito breet , en qualyk een vin. 
ger dik: dan de befte vangille werden in de Uliafferze Ey- 
landen gemaakt, zynde omtrent een hand-breet , regt vier- 
kant s 


80 


jori autem preparantur labore quam vulgares , re- 
cens nempe tota Sagumanta fumenda eft, que per 
quatuor dies vento exficcanda exponitur, foliisque 
Mufz vel Ari obvelanda eft, farina hec dein ter qua- 
terve bene cribranda eft, tumque pinfenda, hacque 
cx(iccatione Sagumanta ruffum acquirit colorem , mol- 
lcfque hinc funt panes, fi recentes fint, hig sum fa- 
poris, paulo viliores vulgari noftro pane, fi vero 
aliquot per dies deponantur , inftar lapidis indure- 
fcunt , & quidam , fi nimis duri ac calido in furno 
fuerint co&i, penitus quafi vitrefcunt, qui tameh a- 
ua vel jure carnium macerati intumefcunt ac mol- 
lefcunt denuo: Si hi panes feu Sagu-Maruca conficiantur 
ex Sagu-manta veteri,farinaque mixta fit cum aqua palu- 
dofa ac ftagnante, nec antea exficcata , nec cribrata, 
tum panes pallide albefcunt , acefcunt , mucefcuntque, 
quales funt, qui quotidie recentes in foro venales 
proftant.. Ceramentis Sagu-Maruca craffiffima , eft re- 
rum omnium durabiliflima , que tediofum prebet 
cibum inadfuetis ob duritiem & fcabritiem , ita ut 
prius quis defatigatus quam fatiatus manducatione re- 
cedat , fepeque palatum ea ledatur. Europiani autem 
noftri fenfim hifce adfuefcunt panibus, in omnibus 
enim itineribus marinis, atque exercitu noftri milites 
zque acindigene ex hoc vivunt panis genere, con- 
temnendus autem non eft, fi alius cum illo ingeratur 
cibus , qui efficit , ut inter comedendum fit mollior: 
Bonusque nature Conditor laudandus eft , quod hifce 
infulis panem hunc arboreum loco Oryzz, vel alius 
frumenti concefferit. 


Decem mediocres panes colligati Sa-takko vocan- 
tur, quum plerumque decem fimul hujus generis pa- 
nes in una preparentur forma, ex minori autem Sagu 
a viginti ad triginta pro una numerantur dofi: Ceram- 
meuk: recentes panes filo trajiciunt ex arundine con- 
fe&o , fingulaque talis dofis colligatur, talique modo 
venales ont Hi Sagu-panes licet fint duriffimi ac 
vitrei, facillime tamen in pultem excoqui poflunt, 
zque cum fola Calappi lympha, ac cum aqua, fale, Cap- 
fico, aliisque aromatibus. Nunc quoque agemus de mi- 
rabili pulte Papeda, ejufque praeparatione: Qui cibus 
eft ridiculus quidem fpe&tatoribus , delicati tamen fapo- 
ris, ifque fequenti praeparatur modo ; accipe recentis 
farine Sagu-mante manipulum , per partes infunde 
aque calide, continuo agita , ftatim tum acquiris te- 
nacem pellucidam pultem , coctum amylum referen- 
tem, quz Po ico vocabulo Papeda dicitur, Am- 
boinenfibus Zappía vocata, utque hzc puls grate co- 
medatur , paratum debet effe condimentum ex jure 
pifcium Bocaffan dictum, ex fucco Limonum acidó , a- 
romatibusque confectum , cujus pauca pars patellz pla- 
nz infunditur , feu conche prefertim Nautali Majoris, 
fea folio Scutellarie prime , cujus folia inftar patinz 


-natura formavit , dein Papeda tenuibus bacillis tam 


diu agitatur , donec grumulus adhzreat, qui predi- 
&o. inponitur condimento , quantumcunque velimus, 
grumuli enim condimento obdu&i non fibi agelutinan- 
tur, iique tum fine mafticatione forbillando , quam 
calide fieri poffit, ingeruntur, frigidi enim naufeofi 
funt, hecque puls Papeda tali-humectata condimen- 
to , eft grati faporis, appetitum excitans , ‚paucum 
vero. dat nutrimentum, ac mox digeritur, ita ut, li- 
cet pleno ventre a menfa recedamus , intra unam al- 
teramve horam confumptus fit: Gratiffimus eft cibus 
iis, qui antecedente inebriati fuerunt die, vapores enim 
diffipat, raucam lenit gulam, atque naufeabundo ap- 
petitum excitat ventriculo. Å 


Papeda hec comefta multum urinam movet, 
quum paucum atque aquofüm pr&beat nutrimentum, 
unde & ii, qui sp eier hancce ingerunt, uti pluri- 
mum Amboinenfes feminz illa delectantur , craffum 
ac tumidum habent corpus, flaccidum tamen & Leu- 
cophlegmaticum , qui in Hydropem facile quoque in- 
ciderent, fi multo lgbore corpus fuum non exerce- 
rent: Amboinenfes quoque non ita folliciti funt de 
memorato condimento, fi enim deftituantur jure pi- 
fcium feu Bocafan, paucam modo adhibent aquam, 
raro Limonum fucco mixtam, vel tantum folam a- 
quam , & pro frigida Papeda aquam marinam: Ce- 
rebrum autem Sagus arboris, Palmyt vocatum, non 
ita bonum eft ac Calappi, unde & vix vel raro cru- 


dum 


 HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XVIII. 


kant, fyn, en ros van coleur , dog deze werden met wat 
meerder moeiten toebereit dan de gemeene; namentl yk, bet 
moet gebeele verfche Sagumanta zyn; die men vier dagen 
in de wint moet droogen, en met blaaden van Piefang , of 
Aron toedekken , daar na moet men dat meel wel ter degen 
drie a vier maal ziften , en als dan bakken , door dit droo- 
gen krygt de Sagumanta een roffe coleur , ende de brooden 
werden zeer fyn; verfch zynde week, en fmaakelyk, een 
weinig minder of flegter dan ons verfch broodt , maar al[fe 
eenige dagen out zyn , wordenze Heen bart, en zommige, 
die al te beet gebakken zyn , gebeel glazig , dog dewelke eg- 
ter wederom flraks week worden, en opzwellen , als men- 
ze in eenig water , of zop doopt: als deze brooden of Sagu- 
Maruca gemaakt werden uit Sagu-manta , die out is, ofte 
gekneet in eenig [taande poel-water , ook te vooren niet zyn- 
de gedroogt , nog gezifi , zoo werden de brooden bleek-wit j 
goor van fmaak , en een vermuften reuk, gelyk die geene 
zyn, die men dagelyks vers op de paler of markt te koop - 
brengt, De Ceramze Sagu Maruca is wel de groffte, dog 
daar en tegen weder de durabelfte van allen, zynde een 
verdrietige koft voor de ongewoone , wegens bare bardig- 
beit en ruigbeit , zoo dat men zig eer moede, dan zat daar 
aan eet „en dikwils bet gehemelte van de mondt daar aan be- 
zeert. Dog onze Europianen. gewennen bun allenskens tot 
deze brooden; want op alle Zee-reyzen , en in "t leger moe- 
ten 200 wel onze Soldaten, als de Inlanders van dit broot 
leven: trowwens bet is niet te veragten, als men daar by 
maar eenige toefpyze beeft , die bet in "t kauwen wat week 
maakt: en den goeden Schepper der natuure is daar voor 
te pryzen, dat by aan deze Eylanden dit boom-broodt in 
plaats van ryft of ander graan gegeven beeft. 

Thien brooden van middelmatige grootte t’zamen gebon- 
den „ noemt men een Sa-takko , om dat "er gemeenelyk van ` 
die zoorte thien Celletjes in een vorm zyn, maar van de 
kleine Sagu reekent men twintig a dertig, en meer voor een 
tax : de Cerammers star > nog vers zynde, met een 
draadt van riet gemaakt ‚bindende yder takko vaft t’zamen, 
en brengenze aldus te koop: deze Sagu-brooden , al zynze 
nog xo bardt en glazig , Ran men zeer ligt tot een bry koo- 
ken , 20 wel met Calappus-melk alleen, als met water „zout, 
ritsjes, en andere fpeceryen. Nu zullen wy ook fpreeken 
van de wonderlyke bry Papeda „en boedanig die wert toe- 
bereit , zynde een koft zo belagelyk van aanzien , als voor- 
treffelyk van fmaak; en dat gefchiet aldus. Neemt van ’t 
verfche meel Sagu-manta sen bant vol, fmyt bet zelve al- 
lenkskens in beet water , en roert bet geduurig om, zo wert 
terftont daar van een taaye doorfchynende bry of pap , wel 
na gekookte flyfzel gelykende, en met een Portugees wort 
Papeda , of by de Amboineezen flegts Zappia genaamt ; en 
em üexen pap te eeten, moet; men in voorraat bebben een 
Jauce van viffop, Bocaffan , alderbande zuure Lemoenen- 
zop met ritsjes gewreeven , waar van men een weinig giet 
in een vlak fchootelken , of een fchulpe , inzonderbeit van 
Nautilus Major , ofte in een blat van Scutellaria prima, 
welkers bladeren de natuur regt als fchootels geformeert 
beeft „ daar na bafpelt en drait men de Papeda met dunne 
Jtokjes zo lang om „tot dat "er een klontje aan blyft bangens, 
bet welk men in de voornoemde fauce legt, zo veel als men 
zelfs wil, want de klonteren kleeven niet aan malkander , 
als zy eens in de zouze omgewentelt zyn, en die men als 
dan zonder kauwen al florpende , zo warm als men het ver- 
dragen kan ‚inzwelgt , want kout iffe wat te walgelyk, en 
deze Papeda , met zommige fauce bevogtigt , is een aange - 
naam eeten , maakende ook een grage maag , dog zy geeft 
weinig voetzel,en werdt firaks verteerdt, zo dat , al [taat 
men met een dikke buik van taaffel op „ dezelve binnen een 
uur of twee weder verdweenen is: het is een byzondere 
Jmakelyke koft voor die geene ‚die’s daags te vooren dronken 
geweeft zyn „want bet verdryft de dampen , zalft de Jchor- 
re keel, en maakt een omgekeerde maag wederom graag. 

Men watert ook van bet Papeda eeten al vry veel, om 
datze weinig en wer ij A voedzel geeft , weshalven men 
die geene, die dezelve dagelyks nuttigen, gelyk meeft doen 
al de Amboineefche vrouwen , met een dik poezelagtig , dog 
Slap en wateragtig lichaam. ziet , en dewelke ook igt in de 
waterzugt zouden vervallen, zoo zy het lichaam met veel 
arbeidt met em oefenden: De Amboineezen zyn ook zoo cu- 
rieus niet om de voorn. fauce te maaken; want als zy geen 
vifch-zop of Bocaflan hebben, zo neemenze maar enkel wa- 
ter met een weinig Lemoen-zop, of maar Jlegts water, en 
tot de koude Papeda Zee-avater. Aangaande ‚nu bet Pal- 
myt van den Sagu-boom, bet zelve en is zo goet nog aange- 
naam niet als dat van den Calappus-boom , en waarom men 
bet ook niet of zelden raauw eet s Maar wel met zout en 

` ritsjes 
` ; 


I. Boek. XVIII. Hoofdft. 


dum comeditur, fed coctum cum fale & aromatibus 
ufurpatur , hujus non multum tamen edendum eft, 
praefertim in caftris, quum nulli alii ad manus fint 
cibi, ubi Hydropem atque Diarrheam excitaret, 
Memorata Papeda quoque adhibetur ad lintea ad- 
lutinanda, & illiniendas chartas , & Bibliopegi hac 
ibrorum. cortices adglutinant, quamvis tum non 
admodum fint durabiles, acidumque plerumque fpi- 
rent odorem : Papeda enim ad minimum tres per 
dies indurata effe debet, antequam hunc in ufum ad- 
hiberi poflit. Quedam etiam feminz ea loco Amyli 
utuntur, candida vero lintea inde lutefcunt. Par- 
tes feu fragmenta, que ex recenti Sagu medulla fcin- 
duntur , antequam ad farinam contundantur, Amboi- 
nenfes vocant Meur. Hee aque inmergunt, ac in fumo 
confervant: tenuis hujus Meur lamella in craticula to- 
fta inftar tofti pánis comedi poteft, fed mixta cum 
Sagu-manta , fin pinfere eam velimus, exhibet pul- 
chram, dulcem, ac ruffam Sagu-Marucam. 
Ramificationes ac folia Sagus arboris magnam quo- 
que pr&bent utilitatem ad edium nempe edificatio- 
nem , quz hifce in infulis tanti funt ufus , quanti in aliis 
locis arundo Indica feu Bambu, huicque operi non 
adhibentur recentes fruticis ramificationes, fed vete- 
res arboris , quum truncus hominis altitudinem adqui- 
fiverit, queque velfponte deciderunt , velavelluntur, 
quarumque inferior pars rugofa, Corurong dicta, am- 
utatur, atque reliqua earum pars inermis , glabra, 
obícure flava eft, quoque magis he vetuftiores ra- 
mificationes detruncantur, atque arbor ab hifce de- 
puratur, eo melior excrefcit illa, que letior proger- 
minat, altiorque ac latior extenditur: Ex illis autem 
ramificationibus Gabba Gabba dictis , uti indicatum 
fuit, conficiuntur parietes, tabulata, fepes tam pu- 
blicarum quam privatarum zdium , item fixa fcamna, 
que Deggo Deggo vocantur, cubilia, rates fluctuantes, 
quibus gravia ligna vel lapides trans aquam vehuntur; 
utque parietes ac fepimenta ex hifce conficiuntur, 
omnes ad certam amputantur menfuram , quarum 
fragmenta per clavos ex Bamboes confeétos fibi in- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 


junguntur, imo tam firmiter atque aréte, ut vix per- 


{pici poflint, fi intra duos jun&ti fibi fuerint afferculos, 
d vero he Gubba Gabba non bene fuerint exficcat®, 
corrugantur , talesque parietes ubique rimate funt: 
Aedes ex hifce Gabba Gabba conftruête externe men- 
tiuntur , acfi ex magnis Organi tubis effent erette, 
mira quoque ex his mufica componi poteft, fi enim 
juxta Gabba Gabba dorfum tenuis exterioris corticis 
findatur lamella, atque ad ejus utrasque oras tenues 
jungantur bacelli, ac digito hi feriantur, fonum circi- 
ter edunt inftar Cytharz fili: Hi autem parietes per 
decem integros. perdurare poffunt ahnos, fi ex vetu- 
ftioribus Gabba Gabba fuerint M & ficco po- 
nantur loco, alioquin modo per feptem octove rema 
nent annos. 
Folia hujus arboris ad zdium teta quoque adhiben- 
tur, huncque in finem viridia eliguntur folia , five ex 
frutice , feu, quz meliora, ex adultis arboribus , que- 
que complicantur , vel fupra afferculum colligantur 
ex tenuiore ligno , Bambofa, vel alia ex arundine con- 
fectum, ficque confuuntur, quod fit per filum pre- 
aratum ex tenui fiffa Leleba , que tenuiffima Bambo- 
æ fpecies eft, ita ut emulentur orbem quinque fex- 
ve pedes longum, & fesquipedem latum. Poftea foli 
exficcantur , donec fpadicei fint coloris, atque per 
ftrata affervantur congefta: Tigilla, quibus hzc folia 
circumfuuntur, Pangcawa vocantur , ac tote confe- 
éte , atque ex foliis preparate fcale , Atap, quibus 
teguntur omnis generis zdificia hifce in infulis, uti in 
alus Indie locis id fit ex Calappi vel Nipz foliis. 
Teéta hzc ab inferiore conficiuntur furfum parte , at- 
que memorate fcalz tenuibus alligantur tigillis, que 
vulgo quoque Gabba Gabba funt, quod fit per fila ex 
Leleba confe&a tali modo , ut fequens femper fcala 
ultra dimidium inferioris obtegat partem ; fique ad 
fuperiorem zdificii partem fuerit perventum, tum 
duz tales duplices feale dorfo ita alligantur , ut inftar 
libri apertz fint, ac dehifcant, ita ut utramque tecti 
partem complectantur , atque obtegant, hinc inde ta- 
men hz fcalz aliis afferculis funt obvolvendz , Bilato 
vocatis, ne ventus amplas has fcalas elevet, ac plu- 
via intro cadat. Supreme hz fcale Malaice dicuntur 
Bombongan , vel male Bonga-Bonga, quibus quoque fe- 
pimenta obteguntur, ne in erectas Gabba Gabba cadat 
Tom. I. pluvia, 


/ 


si 


ritsjes gekookt, en dan even wel moet men het niet veel 
eeten , byzonderlyk im de leegers „ daar men geen andere 
koft by beeft, om dat het waterzugt en buykloop veroor- 
zaakt. De meergem. Pupeda wert ook gebruikt tot bet plak- 
ken en pappen van linnen, als mede Papieren , en de boek- 
binders weten daar mede de dekzels der boeken te pappen, 
boewel dezelve dan niet zeer durabel zyn, en gemeenlyk 
een gooren reuk bebben: want de Papeda moet ten minften 
drie dagen oudt zyn , eerze tot dat werk dienen kan; zom- 
mge vrouwen gebruikenze ook in plaats van ftyfzel s dog 
bet witte linnen wort ’er geel af. De Jlukken of knollen , 
dewelke men [nyt uit bet verfche Sagu merg , eer bet gekapt 
of tot meel gemaakt wort, noemen de Amboinezen Meur; 
het zelwe doopen xy in bet water , en bewaaren het dan in 
den rook; een dunne fneede van dit Meur op de roofter gè- 
braaden kan men eeten als gerooft broodt, maar dezelwe 
gemengt wordende onder Sagu-manta , als menze bakken 
wil, dan geeft of maakt het een fcboone » zoete, en roffe 
Sagu-Maruca. 

De takken en bladeren van den Sagu-boom zyn ook van 
een groot gebruik, namentlyk tot bet opbouwen van alder- 
ley buizen, en in deze ‚Eylanden zo noodig , als op andere 
plaatzen bet Indiaanfche riet, of de Bambu, en bier toe 
neemt men niet de groene takken van den flruik, maar de 
oude van de boomen, wanneerze maar een fiam van een 


mans hoogte bebben , en die of van zelfs afvallen, of daar 


afgetrokken werden; en van dewelke men dan bet onder {te 
dikke ruige deel, (Corurong genaamt) afkapt , zynde de 
reft zonder doornen , gladt , en bruin-geel, en boe. meer men 
deze oude takken afneemt, en den boom daar van zuivert, 
boe beter bet voor bem is: want by daar door lugt krygt , 
om te beter op te [chieten, en bem uit te breiden; en uit de- 
ze takken , (Gabba Gabba genaamt,) maakt men , als ge- 
zegt, alle de wanden, zolders , beggen , en beiningen , 200 
wel van byzondere „als gemeene buizen „als mede vafte zit- 
banken , die men Deggo Deggo noemt , flaap-fteeden, en 
vlotten, daar mede men eenige zwaare bouten of fteenen 
over water brengt; en om wanden en beiningen daar van 
te maaken , zo wordenze alle op een zeekere maat afgekapt, 
en welke fiukken als dan, met nagelen van Bamboezen ge- 
maakt , aan malkanderen ge/pykert, en tu[[cben twee fete 
ten aan malkanderen gevoegt worden , ja zo digt , dat men 
daar qualyk door zien kan, maar als deze Gabba Gabba 
nog niet ter degen droog zyn, 200 krimpenfe in, en zulke 
wanden zyn als dan vol opene reeten. De buizen van deze 
Gabba Gabba gemaakt gelyken van buiten wel, als ofze 
van groote orgelpypen waaren opgezet, en men kan ook een 
klugtig muzyk daar van bebben , want als men langs de 
ruggen der gem. Gabba Gabba een fmal riempje uit de 
buitenfte fcbor[Je opfplyt , voorts aan of by de eynden fmal- 
le boutjes daar tuJcben infteekt , en met een vinger daar 
opflaat , zoo geeft bet by na een geluit, als een Cyter-fnaar; 
en deze wanden konnen wel tien jaaren duuren „ wanneer- 
ze van oude Gabba Gabba zyn gemaakt „ en wel droog 
Jtaan , dog anderzints maar zeven a agt jaar. 

Aangaande nu de bladeren van dezen boom , dezelve 
werden mede gebruikt tot bet dekken van alderleye buizen , 
en daar toe neemt men de groene bladeren, ’t zy dan van 
den firuik , of (dewelke veel beter zyn) van de volwaffene 
boomen, en deze vouwt men dubbelt t'zamen, om of over 
een latje, van eenig bout, ge/pleeten Bamboes , of ander 
dun riet gemaakt; en naaytze dan zoo aan malkander , ’t 
welk gefchiet met een draadt gemaakt van fyn gefpleeten 
Leleba , (zynde de dun[le zoorte van Bamboezen ) zo datze 
dan wel gelyken na een bordt van vyf a zes voeten lanks 
en anderbalf voeten breedt: daar na droogt menze in de 
zon, tot datze regt Caftangie-bruin worden , en, bewaart- 
ze dan 200 op malkander geftapeldt. De latjes, daar men 
deze bladeren om benaait , noemt men dug lig midsga- 
ders de geheele opgemaakte bladt - [cbalien Atap ; en werden 
daar mede gedekt alle de buizen in deze Eylanden; gelyk 
op andere plaatzen van Indien met de Calappus of Nipa- 
bladeren : bet dekken begint men dan van onderen op- 
waarts , bindende de gemelde fchalien op de-dunne fparren, 
't welk gemeenelyk ook Gabba Gabba zyn, met dezelfde 
koorden van Leleba , zodanig dat t'elkens de volgende fcha- 
lie meer als de belft van de onderfte bedekt is ; en als men nu 
tot boven aan de vorft komt , zoo bint men twee diergelyke 
dubbelde fcbalien met de rugge zoodanig tegens malkande- 
ren, datze opengaan alseen boek , en legt dezelve dan al- 
zoo gapende boven op de vorft „ zo datze de beide zyden des 
daks bevatten en bedekken, maar men moet bier en daar op 
deze ftbalien wederom andere latjes binden, (Bilato ge- 
naaant) op dat de wint deze breede fchalien niet op en —— 


A 


$2 
pluvia, unde facile & cito corrumpuntur , atque fqua- 
lide rufefcunt. 


Tecta hec , licet ex tenui hac preparentur materie, 
adeo tamen funt claufa , ut nulla pluvie gutta per- 
tranfeat, licet maximi imbres ac procellz 1æpe obo- 
riantur. Peffimum vero eft, quod vix ultra feptem 
perdurare poflint annos , excepto, fi duplicatz alli- 

antur, quum per decem adhuc perfiftunt annos:Sca- 
æ he primo eleganter fubfufce funt, ultimo vero 
fqualide cinerez , quum fzpe adeo comminuuntur, 
ut tamquam ex terra plurime ex illis excrefcant plan- 
te: Aedes he ex tam levi conftructe materie , facile 
quoque per paucos “homines translocari poffunt , nec 
flamma itidem facile hafce confumit, nifi extrema 
Atap pars comburatur, tum enim chartacez ha do- 
mus cito comburuntur , damnum autem. talis edificii 
non adeomagnum eft, incolæ enim parvo pretio novum 
exftruere gege Ut memorata Atap conficiatur , non 
plures quam duz fimul ramificationes ex arbore avel- 
lende funt, alias enim nimis emaciatur illa, unde & 
incole in fuis Sagu-filvis nolunt peregrinos vel alios 
admittere, ut folia inde petant, quin ipfi przfentes 
‘adftare debeant, & invigilare , ne nimis a ramis de- 
nudentur arbores , econtra , fi Gabba Gabba fint emar- 
cide ac decidue , unusquisque eas libere poteft pe- 
«ere. 


uum fzpius hifce in infulis bella geruntur , ac hofti- 
bus non majus adferri damnum poteft, quam fi eorum 
frugiferz perdantur arbores, fic quoque Sagu-filva, que 
ipforum panarium eft , primo vaftatur , quod fit , fi pro- 
unda fciffura in trunco incidatur, ex qua intra tres 
quatuorve dies omnis arboris fuccus exftillat, forma 
mucofz Papedz , atque ejus medulla exficcatur , unde 
aftuti incole cito adcurrentes hoc vulnus curant ma- 
nipulo luti feu nigre terre imponendo, poftea in- 
de in ufum venit totas excidere, ac per longitudi- 
nem findere arbores: tum enim per pluvias ac folem 
medulla brevi computrefcit tempore, hocque difficil- 
limum ac noxium eft opus , quod Europiani noftri 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput. XVIII, 


en den regen daar in (laat : deze vorft-fchalien noemt men 
in "t Maleyts Bombongan (of qualyk Bonga-Bonga) en 
met dewelke men ook de beiningen ofte paggers dekt , op datter 
in de ftaande Gabba Gabba geen regen zoude vallen , daar- 
ze anderzints baaft van bederven „en leelyk graauw werden. 

Deze daaken , boewel van zülken ligten fioffe gemaakt , 
zyn nogtans zoo digt, dat "er geen droppel reegen in of door 
komt , fchoon datze geweldige florm-winden , en plas-regens 
moeten uit/taan, maar bet flimfte is, datze niet boven de ze- 
ven jaren konnen duuren, bet xy dan dat menze dubbelt op 
malkander bindt, als wanneerze nog wel tien jaren goet 
blyvens eerft zynze fchoon bruin , maar in 't laafte lelyk 
graauw, en verbryzelen zomtyts zoodanig op malkander , 
dat "er „als uit de aarde „eenige planten opkomen te groeyen: 
deze buizen , aldus van zodanigen ligten ftoffe gemaakt , 
zyn dien volgende ook met weinig men/chen wel te verzet- 
ten, en den brandt beeft "er ook niet ligt vat aan, ten x 
dat by de eynden van de atap bereiken kan: want als dan 
raaken deze pampiere buizen zeer ligt in brandt, dan de 
Jebade van bet buis zelve is niet zeer groot, want den 
Inlander kan, met weinig koften weder een ander oprigten: 
Om bet woorn, Atap te maaken „ moet men niet meer dan 
een a twee takken teffens van de boomen afnemen; want 
anders wordenze te zeer onder de voet gehouden of uitge- 
mergelt, en waarom de Inlanders ook niet lyden willen, 
dat een ander of vreemde in baar Sagu-bo/ch bladeren komt 
te baalen, of zy moeten zelfs toezien, dat men de boomen 
niet te zeer van takken ontbloot , daar en tegen bet baalen 
van Gabba Gabben, als zynde oude en afgevallene tak- 
ken , flaat een yder vry. 

Nadien nu ook veeltyts in deze eylanden oorlog moet wor: 
den gevoert, en men de vyanden niet beter plagen kan, als 
met bet bederven van bare vrugtboomen , zo most bet Sagu- 
bofcb (als zynde baar broodt-kamer) zulks voor eer ft en voor 
al ontgelden, en °t welk gefcbiet , als men cen kerf of diepe 
keepe in den ftam kapt „ waar uit dan binnen drie a vier 
dagen alle bet zap van den boom loopt , in gedaante van Jy- 
merige Papeda , en bet merg droogt uit: maar om dat den 
Jlimmen of loozen Inlander, tydig daar bykomende , deze 
quetzuure weet toe te beelen, met een bandt «ol flyk of 
zwarte aarde daar op te fmeeren , zo is namaals in gebruik 
gekomen , dat men deze boomen gebeel omvellen , en in de lens 
gte fplyten moet: want als dan, door de regen en zon , zo 


milites in Amboinenfibus bellis preftare debent. Per- «verrot bet binnenfte merg in korten Lydt , en dit is een van 


errantes enim cenofas hafce Sagu-filvas vel fpinis 
Jeeduntur ac vulnerantur in pedibus, vel incidunt in 
paralyfin Indicam , Berbery dictam , unde , quibus hicce 
contingit labor ; calceis bene firmandi funt , ne in 
vulnera maligna per fpinas irruant. 


€ 


Memoratum craflum corticem, Coroerong dictum, 
compertum eft, inpenetrabilem effe globo fclopeti, 
vel faltem. ejus vim adeo imminuere, ut non mul- 
tum nocere poffit: unde in campis & caftris fubita- 
nez inde poffunt fabricari lorice: fervi quoque hoc 
utuntur cortice, fi in echinis lapides, calcem, tales- 
que graves materias humeris fuis geftare debeant. 
Hujus arboris folia, ac praefertim junioris feu frute- 
fcentis, numquam fere quiefcunt, fed continuo tre- 
munt, ac minimo moventur vento, immo fæpius duo 
triave fefe allidunt , quum reliqua quiefcant , li- 
cet aér ad oculum fit pacatiffimus: Illa fubito iterum 
filtuntur, quum alia iterum agitentur, quod mirabi- 
lem prebet adfpectum, ejufque proximam cauffam 
puto efle minorem ac flaccidum aéris motum , qui 
in corpore noftro perfentiri nequit , quique con- 
tra firma & femi-complicata folia tamquam ad fafti- 
gium allidit, unde hzc moventur. Spinofz ramifica- 
tiones fepibus hortorum Paggers vocatorum impo- 
nuntur, ne transvolent galli, vel circa arborum trun- 
cos quoque colligantur, ne glires aliique peregrini 
hofpites illas adfcendant. Germen, quod quoque te- 
lum ac cornu vocari poteft , unde juniora explicantur 
folia, ante ejus aperturam ad ulnz longitudinem vel 
paulo majorem fxpius abfcinditur , ex quo incola 
tenuia findere norunt fila, quz nigra vel fufca tin- 
guntur, unde contexunt certa lintea Culit Sagu dicta, 
que funt firma ac glabra, coloris pallide purpurei, 
ac fatis durabilia & contra pluvias perdurant, inter 
texendum geg admifcent plerumque aliquod Goffypii 
filum, uti ex Baftas vel Caricams, quod eum in finem 

rius in filamenta ducunt. Incolz vero infularum U- 
iaftrenfium in hifce veftimentis contexendis funt ver- 

fatiffimi. 


de moeyelykfte en. [chadelykfte werken , die onze Europiaan- 
Sche Soldatenin de Amboin/che oorlogen bebben uit te flaan: 
want zy moeten , met bet doorkrui(Jen van deze modderige 
Sagu-bo[Jcben , of van doornen in de voeten gequetfi werden, 
of aan de berbery en Indiaanze lammigbeit geraaken , en 
daarom moet by geen gelt aan fchoenen [paaren s die zulken 
arbeit te beurte valt, of by zal bet bem beklagen. 
De voornoemde dikke Jchor/Je , Coroerong genaamt , 
beeft men in de leegers bevonden, dat door een roer-kogel on- - 
doorboorlyk zyn, of immers. den flag der kogel zodanig ko- 
men te breeken , datze geen groote fchade kan doen: en 
dierbalven kan men int velt fcbielyke of fpoedige borft- 
weeringen daar van maaken: de flaven gebruiken dezelve 
ook , wanneerze in bakken fleen, kalk, en diergelyke zwaa- 
re materie op bare fchouders moeten dragen. De bladeren 
van deze boomen , en voornamentlyk die van de jonge of 
Jiruik , ftaan bykans noit flil, maar beweegen bun, en ra- 
telen met de minfte windt, tegen malkander , ja zomtyrs 
ziet men er twee a drie tegens malkanderen aanflaan, en 
de andere ftil flaan, al is de lugt, na 00 enfchyn, gebeel 
zonder wint: fchielyk flaan zy dan ook ftil, en verroeren 
bun wederom andere ,’t welk wonderlyk is om aan te zien, 
en waar van ik de naafte oorzaak giffe te zyn een kleine en 
flaauwe beweging des lugts, die men aan ons lichaam niet 
voelen kan, en dewelke tegens de flyve en half t'zamen ge- 
boogen bladeren, als tegens een zeyltje, aanftoot , en zoo 
dexelve beweegt : de doornige takken legt men op beiningen 
ofte Paggers der tuinen, voor het overvliegen der hoenders, 
ofte men bintze ook rondom de boomen tegens bet opklimmen 
der ratten en vreemde gaften: de fcbeut , die men ook een 
Pyl of langen boorn noemen kan, en @welke zig in jonge 
bladeren verdeelt, wert, voor bet openen, zomtyts de leng- 
te van een elle of wat meer afgefneeden , daar dan de In: 
landers fyne draaden van weten te [plyten , en. dezele 
bruin of zwart te verwen, midsgaders daar van te we- 
ven zeekere ftofjes, Culit Sagu genaamt , zynde ftyf en 
ladt „en eenigzints bet grove greyn elykende, van verwe — 

igt-bruin of purper , en redelyk durabel tegens den regens 
dog in "t weeven mengenze gemeenelyk zenig kattoene gaa- 
ren daar onder, als van Baftas of Caricams, dewelke zy 
tot 


1. Boek. XVII. Hoofdft. 


fatiffimi. Quum jam obfervetur Sagum fru&us fuos 
prodituram , quod eft circa fupra notatum fecun- 
dum vel tertium maturitatis gradum , fique per ali- 
quod tempus expetatur vegeta, praedictum tunc 
germen disrumpendum eft ; tum enim aliquot per 
menfes confervari poteft, donec occafio oboriatur 
ejus contundendi medullam: Cerammenfes vulnera 
atque exulcerationes curant manducato Sagu-pane, 
quem forma emplaftri imponunt, vim enim exficcan: 
tem atque incarnantem habet, nihil aliud addentes. Si 
jam- memorata Sagu-farina feu Sagu- manta inveterata 
fuerit, nulla bona Papeda puls inde confici poteft, 
quia nimis fluida tum eft , ac maxima pultis virtus 
in eo confiftit; ut tenax ae glutinofa fit, ingurgitari 
enim, non manducari debet , prius etiam tali aque 
incoquendi funt quidam cortices certarum arborum, 
que Oebat-Papeda vocantur , uti funt Lingoo , Aul, 
Aylaun Lap-pia , prefertim autem arboris Taberu , ac 
plures alii cortices, qui aque vim confortantem ad- 
dunt, quumque Sagu-farina ei infundatur; tum Pape: 
da juftam adquirit confiftentiam. 


Coffos olim apud Romanos in deliciis fuiffé tefta- 
tur Plinius lib. 17. Cap. 24. qui feribitrarborum qua- 
rundam Coflos , prefertim autem Quercuum , farina 
faginatos apud Romanos in deliciis habitos fuifle. 
DeSagus autem teredine notandum eft, quod fi fatis 
diu in predi&a Ela fuerit faginatus , illum quoque 
inftar reliquorum Cofforum moar mp aureliam ; refe- 
rentem infantem mortuum ; feu necydalum in cellu- 
la conclufum, que confecta eft ex proxime adjacenti- 
bus ftipulis, ex qua dein poft aliquod tempus nigri- 
cans oritur Scarabzus : Crefcunt non tantum , uti di: 
ctum fuit, in Ela, fed in media quoque Sagus medul- 
Ja, fi vegeta fit ac crefcat, in qua fepe inveniuntur 
adeo hi Coffi occlufi, ut nulla apertura, nullus introitus 
vel ejus veftigium appareat , per quod introivere , quod 


erfcrutandum relinquo neotericis Philofophis , quine” 


ant infe&um aliquod ex putrefactione generari; fed 
confirmant cunéta ex pregreflo oriri ovo; de quo in 
Amboinico libro de animalibus plura commemora- 
buntur: Si obferventur vefpertiliones ramis Sagu-ar- 
boris appendere, tum credunt incole, truncum fari- 
na deftitui, vel arborem brevi perituram : Ex Sagu 
farina alii quoque cibi feu bellaria peior a , in- 
ter illa quoque Uha , qui funt bacelli ex Sagu-manta 
confedi, & in o ik tofti, paulo minores quam 
Baggea: Ceramenfes autem illos torrent in tenuibus 
Bamboefis, qualés bacelli hinc quoque majores funt, 
& Tutupola vocantur , fi autem Sagu-mantz faccha- 
rum, Anifum, & Piper admifceatur, tum tenues ba- 
celli ex iis preparati in foliis correntur, & Cana no- 
minantur , inque epulis proponuntur. Notabile quoque 


-eft, fi aliquid Sagu-mantz rafpato Calappe nucleo fit 


immiftum , nullum inde elici poffe oleum, fed omnia 
tum in pulcem colliquefcere: fic quoque notatu dig- 
num eft, quod Ceramenfes fepius experti fuerint, 
malignas nempe pedum exulcerationes feliciter cu- 
ratas fuiffe per Ceramenfem Sagum , cujuscunque etiam 
fit pagi: Eum in finem tenuiter manducata hec pa- 
{ta cum folio Daun Baru , quod non nimis tenerum 


` effe debet, inftar Emplaftri craffioris ulcerationi in- 


ponitur, ubi exficcationi porro relinquitur. 


Á ' a 
ipd 


pue 


CAPUT 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 83 


tot dien eynde alvoorens onttornen; zynde de Inwoonders 
van de Uliafterfebe Eylanden in't weven van deze klee- 
den wel de gaauwfte. Wanneer men nu ziet, dat den Sagu- 
boom zyne vrugten wil uitfchieten , `t welk dan is omtrent 
de bier voor genoemde tweede of derde graat van rypbeit , 
en dat men bem nog een tydt lank begeert flaande te bou- 
den, zo Moet men bet gem. uit/pruitzel of de fcheut afbree- 
ken; want als dan kan men dezelve nog eenige maanden 
goet bewaren, tot dat men gelegentbeit beeft; om bem te 
kloppen : de Cerammers geneezen baar vleejch-wonden en 
Ulceratien met bet gekauwde Sagu-broodt ,"t zelve pley- 
Sters-gewys daar op jmeerende, want het beeft een opdroo- 
gende , en vetmaakende kragt, en voorzs anders niet. Als 
nu bet meergem. Sagu-meel of de Sagu-manta out is gewor- 
den ‚dan en kan men geen goede Papeda daar van maaken ; 
om datze te vloeyende wort, en de meefie degt van deze 
pap daar in beflaat ‚dat by fiyf en taay is, want by wil 
maar ingeflorpt ; en niet gekaauwt worden; ook moet men 
te vooren in ’t water kooken eenige fchorfJen van zeekere 
boomen , die men Oebat-Papeda noemt, als van Lingoo j 
Aul, Aylaun Lap-pia , dog voornamentlyk die van den 
boom Taheru, en nog meer andere, dewelke bet water een 
tzümentrékkende kragt geven, en wanneer men dan bet 
Sagu-meel daar in ftrooyt , zo krygt de Papeda baar beboor- 
Iyke dikte. " Ý RER 

Dat nu de Cofi , ofte bout-wormen eertyts by de Romey- 
nen voor een lekkerny zyn gebouden, getuigt Plinius lib. 
17. Cap. 24. febryvende dien aangaande ; dat de-bout-wor- 
men van zommige boomen , dog meeft van de Eyke-boomen ; 
met meel gemeft , en by de Romeinen voor lekkerny gebou- 
den wierden; zynde wyders van de voorn. Sagu-wormen 
aan te merken, dat wanneerze baar lang genoeg in de voor- 
noemde Ela gemeft bebben , zy ook, gelyk alle andere bout- 
wormen veranderen in een poppe , gelykende wel wat na 
een doodt-kint ,’t welk beflooten is in een buisken of zakken 
van de naaftaangelegene ftoppelen gemaakt , en waar uit 
dan mede na zeekere tydt een zwarte keever of torre voort- 
komt: zy groeyen niet alleen, als gezegt , in de Ela, maar 
ook -midden in °t merg van den Sagu-boom , zoo als by nog 
fiaat en groeyt , en daar in menze dikwils zodanig wint be- 
Sloten, dat men daar. aan geen opening , ingang , of voet- 
flappen befpeuren kan, boeze daar in mogen gekomen zyn, 
dog "t welk ik geerne wil laaten onderzoeken de nieuwe Phi- 
lozopben , dewelke ontkennen , dat eenige infetten uit verrot- 
ting zouden werden gegenereert; maar vaft flellen , datze 
alle uit een voorheen gelegt ey baar oorfpronk moeten beb- 
ben ; en waar van in "t Amboinfche dierboek nog wat meer 
zal worden gezegt : wanneer men ziet eh gewaar Wort, dat 
baar de vleermuyzen aan de takken des Sagu-booms bangen; 
zoo gelooven de Inlanders ; dat de fiam geen meel meer. en 
beeft , ofte dat de boom in korten tydt zal uitgaan. -Uit bet 
Sagu-meel werden reen oe andere fpyzen of tafel-ge- 
regten toebereit , en daar onder ook Uha, zynde Botter uit 
Sagu-manta gemaakt, en in Sagu-blaaderen gebakken , wat 
kleender als de Baggea‘; dan de Cerammers bakkenze in 
dunne Bamboezen , welkers pd dien volgende ook wat 
grooter zyn , en werden Tutupola genaamt ;maar als men 
onder de Sagu-manta zuiker, anys, en peper doet, dan 
werden de dunne flokjes daar van gemaakt in bladeren ge- 
bakken , en Cana genaamt , midsgaders tot banket opgedift : 
bet is ook aunmerkelyk, dat zoo wanneer yets van de Sagu- 
manta onder bet gerafpte pit van de Calappus-noot komt ; 


„men geen-oly daar van krygen kan, maar dat bet alles tot 


een pap wert; en zoo mede is bet wel noterens waardig ’t 

een de Cerammers dikmaals bebben geprobeert , namentlyk 
dat quade Ulceratien aan de beenen gelukkig zyn genezen 
met een Ceramze Sagu, van wat Negory die ook mag we- 
zen: «werdende ten dien einde klein gekaawwt met een bladt 
van Daun Baru, ’t welk niet al te jonk is, en dan als een 
dikke pleyfter op de Ulceratien gefmeert , daar men bet dan 
voorts 20 laat op drogen. 


La . XIX. 


54 HERBARIIAMBOI 


Rbor hæc ad Indicas Palmarum fpecies quoque 


CAPUT DECIMUM NONUM. 
pertinet, quamvis inter nullas trium antece- 


Sagus Filaris. Hakum. 
A dentium clafles jufte,numerare eam potuimus: 


Mixtam enim Sagus & Calappi habet formam, ut & 
Rottange , priorum vero plurimum. Primo format 
fruticem inítar Sagus, vel potius inftar Rottange , ex 
cujus medio fimplex erigitur truncus , crure craf- 
fior, ac transverfalibus obfitus ordinibus mollium 
& inermium fpinularum , que plurimum ad ramorum 
ortum apparent, atque omnium frequentiflime ad 
acutos illorum margines: Truncus hic excrefcit in 
Calappi altitudinem , immo quidam etiam funt altio- 
res & craffiores , &quali ac. glabro cortice in amplos 
& obícuros divifi articulos feu annulos , qui fpinis 
omnino deftituuntur: In ejus vertice comam exten- 
dit hzc arbor inftar Sagus, ramificationes autem non 
ita funt erecte , que a duodecim ad quindecim pe- 
des funt longz , quarum inferior pars per quatuor 
pedes nuda eft, ac foliis deftituta, ad originem ve- 
ro interna hzc ramificationis pars aperta eft, reliqua 
porro rotunda ac firma eft, intus fungofa & aquofa, 
ad dorfum vero obfita vago ordine tenuium fpinula- 
rum ad femipedalem diftantiam , quoque magis ad fupe- 
riorem perveniant partem {pine , eo remotiores quo- 
que funt: In frutice juniore folia quidem funt latiora 
quam in adultiori ex Sagus natura , tres cum dimidio 
edes longa , tres quatuorve digitos lata, excepto 
ongo filo, quod ad apicem protuberat, per horum 
medium firmus tranfit nervus, fuperiore protuberans 
parte, cum duobus aliis-minoribus lateralibus , per 
quos apparet folium in veteri arbore trifidum, cuncta 
autem ad oras & coftas pungentibus obfita funt fpinis, 
unde hirta penitus funt. In adultiore autem arbore 
folia „uti in Sagu-arbore, eriguntur inftar femi-aperti li- 
bri, quorum extremum deorfum infleétitur , ultra 
uatuor pedes longa funt, excepto apice, & duos lata 
digi » que per medium firmum gerunt nervum, 
& ad latera duos alios minores , foliis fimilli- 
ma, ad oras.paucis mollibusque obfita fpinis , que 
in folii quoque plana parte fed vage confpiciuntur, 
uti in Rottang-fo Mos A vu =: d Gë 
Inter ramos alii craffi progerminant petioli feu bre- 
ves ramificationes, brachium craffz, tres quatuorve 
fimul circa trunci verticem , quarum fingula dividitur in 
octodecim vel viginti tenues & longos petiolos, vix 
minorem digitum craflos, tresque pedes longos , om- 
nes ad unam inclinantes partem inftar plumz , ex hifce 
undique dependent quadraginta quinque, feu quinqua- 
p tenues digiti (Juli) vix calamum crafli , ac digitum 
ongi inftar Siriboe , ppup fquamofi , obfcure ruffe- 
Ícentes', cunétique ad anteriorem 
exceptis paucis quibusdam arcuatis: 
julis veri dependent fru&us, qui parva funt grana in- 
ftar Olive officuli, fed magis Sege fquallide albentia, 
fplendentia, cancellata , & tuberculata inftar fructuum 
vulgaris Rottange , quam etiam totus emulatur corym- 
bus; tubercula autem hujus Hakum fructus magis pro-. 
tuberant: fructus hi non firmiter petiolis adherent , fed 
facillime decidunt, fi tangantur vel tractentur. Sub 
fragili putamine duriffimus latet nucleus inzqualis, 
angulofus, & fovea fotatus: inter veterum ramifica- 
tionum centrum tenerum oritur germen, quatuor pe- 
des longum, in quinque fexve minores fefe dividens 
pedunculos, hifque junguntur foliola aréte fibi invi- 
cem incumbentia , & longum efformantia ftilum , que 
pallide albentis funt coloris: in vetuftioribus vero ar- 
boribus hoc germen fimplex provenit, feptem o€tove 
edes longum , oppofitis foliis ipfi involutis inftar teli 
eu cornu, quodque germen folum in ufüs humanos 
adhiberi poteft , uti poftea indicabitur: veteres árbo- 
res Calappo longiores funt, & tam craffe inftar Sagus 
difficilesque adfcendentibus funt , dum glebrz fint, nec 
annuli protuberant ac illi Calappi, atque praterea fu- 
perius funt fpinofe: Exteriore parte lignum gerunt 
durum , quod ad afferes ufürpatur: crefcunt autem non 
in declivibus ac paludofis locis , uti Sagus , fed potius in 
inoritibus & altioribus collibus. 
Nomen: Latine Sagus Filaris a fequenti ufu, Malai- 
e ce 


vergentes partem, ft 
Hifce ex digitis feu 


NENSIS Liber I. Caput RIX. 


$ 


Ezen boom geboort mede onder de zoorte van de fa. 


AD HOOFDSTUK 
diaanfche Palm- boomen , hoewel wy bem onder 


Touwagtige Sagu-Boom. 
D eene van de drie voorgaande Caller gevoeglyk 
bebben konnen ftellen: want by heeft. een gemengt fatzoen 
van Sagu-Calappa, en Rottang , dog van de eerjte wel bet 
meefte. Hy zet eerft een firuik, gelyk een Sagu-boom, of, 
liever als Rattang , uit wiens midden opfchiet een enkelde 
fiam, ruim een been dik, en bezet over dwers met ydele 
ryen van, weeke doorentjes , dewelke men meeft ziet by den 
oorfpronk der takken, em nog meer aan de jcherpe kanten 
van de zelve: de [lam fchiet op tot de boogte van een Ca- 
lappus-boom , zommige ook wel nog booger en dikker , met 
een effene en zafte.fcbor[Je , in wyde en donkere leden ver- 
deelt , daar men geen doornen aan en ziet ;in zyn top fpreit 
by zyn kruin uit als een Sagu-boom, dog de takken flaan 
200 al niet , dewelke zyn van twaalf tot vyfthien voeten 
lank, waar van de vier onderfte voeten bloot of kaal zyn, 
omtrent den oorfpronk aan de binnen[le zyde geopent, de 
reft- ront, en maj)yf ; dan binnen panis voos en wateragtig, 
op de rugge mede bezet met ydele rygen. vam weeke doorn- 
tjes , een balve voer van malkander, en hoe meer na vooren, 
boe dezelwe- ook verder van een ftaan: aan de jonge fbruik 


zyn. de bladeren veel breeder dan aan de oude, na den.aart 


van de Sagu, te weten vierdebalf voet lank, en drie a vier 
vingers breet , behalven den langen draat, die voor aan de 
Spits is; door de midden gaat een Dee zenuwe , aande bo- 
venfbe zyde uitfleekende , met nog twee mindere ter zyden, 
waar door ’t fcbynt ,-dat yder blat aan de oude boomen 
zig in drien verdeelt: alle zynze aan de kanten en ribben 


met fieekelige baartjes bezet: en aan de oude ftaan de bla- 


deren, gelyk aan den Sagu-boom , te weten opwaarts, als 
een balf geopent boek , dog met de eynden wat nederwaarts 
geboogen , ruim vier voeten lank, bebalven de fpits, en 
twee vingers breet, bebbende in de midden een ftyve zenu- 
we, en aan de zyden nog twee mindere , voorts de Sagu- 
bladeren naby gelyk , aan de kanten met weinige en weeke 


Jbitzen of doornen bezet , dewelke men ook op de vlakte des _ 


bladts zeer ydel ziet, gelyk aan de Rottang-bladeren. 


Th 


ke zyn kleine Korls , van de grootte als een Olyven-[leen , 
dee nt Stomper, uit den vuyl-witten Hinkønde. E 
en geknobbelt , gelyk de vrugten van gemeene Rottang, 
waar na ook den gebeelen tros wel gelykt , dog de knobbel- 
tjes van deze Hakun-vrugten Mis wat meer uit: zy 
Jtaan tegen haare fteelen gans loffelyk aangezet , en vallen 
zeer ligt af , als menze aanraakt of bandelt: onder een 
broffe Praat legt een zeer barde korl, ongefcbikt , boekig, en 
met een kuiltje: tuffcben de oude takken komt uit bet midden 
bet jonge (priae voeten lank, zig verdeelende in vyf 
@ zes andere, dewelke yder een tak werden, en daar aan 
aan de jonge blaatjes digt tegen malkander geflooten en 
alzo een lange priem uitmakende „ zynde bleek-wit van co- 
leur : maar aan de oude boomen komt dit uit/pruitzel enkelt 
voort, zeven en agt voeten lank, ook met de bladeren tegens 
malkanderen geflooten , als een pyl of boorn, en welk tit- 
Jbruitzel alleen bet geene is , dat tot's menfcben gebruik kan 
dienen ,- gelyk bier na zal gezegt werden. De oude 
werden ruim zo boog als een e Toon. en 20 
een Sagu-boom , en wallen moeyelyk om te beklimmen, de- 
wylze gladt zyn, en de trappén ook zoo niet uitfteeken als 
die van de Calappus-boom, als mede om datze boven fteeke- 
lig zyn: zy bebben aan de buiten-kant een bart bout, bet 
welk mede tot.latten dient: proeyende niet in lage en mos- 
raffige pl m, gelyk de Sout > maar wel, of beter, op 
bergen en lugtige heuvels. ` 
aam. In 't Latyn Sagus Filaris (van bet volgende ge- 
bruik) 


ngers zitten-de regte vrugten, dewel-: 


ditas 


I. Boek. XIX. Hoofdft. 


ce vocari poteft Sagu Rottang ob fimilitudinem junio- 
ris fruticis cum Rotianga, alit eam nominant Sagu Oe- 


tam , juxta Amboinicum Zar am Abbal , ufitatiffimum. 


autem nomen apud Ceramenfes eft Hakur. In Cerama 
Orientali, in regione Binauwer vocatur Weul: in infu- 
lis Kulefenfibus Kabubo, in Uliafenfibus vero Bulillo. 


Locus. In Amboina non crefcit , fed tantum in magna 
Cerama ,ac plurimum inregione Tanuno, ubi ad novos 
hortos plantandos ramificationes comburuntur, pre- 
dictique nuclei ibi decidunt. In Ceramz plaga au- 
ítrali in regione Binauwer quoqué occurrit , item 
quoque in infulis Xule/enfibus, fimiliterque in Bouro 
plaga vulturnea , Bela dicta. = 


Ufus. Non peculiarem prebet hzc arbor ufum, nifi 
quod ex ejus junioribus foliis tenuia formentur fila, 
ex quibus Ceramenfes veftimenta fua texunt: Atque 
ad hunc ufum juniora germinis feu cornu folia fumen- 
dafunt,antequam aperiatur,quaque matutino amputan- 
tur tempore, quum arbor optime adícendi poteft: 
Meridiano enim tempore fpina funt firmiores, & acu- 
tius pungunts hincque incole dicunt, fpinas matuti- 
ho dormire tempore, h. e. plane caulibus accumbe- 
re, per diem autem elevantur: fi arbores autem ni- 
mis excelfe-ac periculofe adfcendentibus fint, ez: 


quibus varia veftimentorum texunt genera Utte Ut- 
tes vocata, que tam foeminis quam viris inferviunt; 
fila autem hec prius colorantur fuccis quibusdam 
plantarum, ut varii coloris veftes haberent, atque 
colorate durabiliores funt. Quidam etiam hifce mi- 
fcent recentia Sagus folia, Saleyt dicta, alii autem Gos- 
fypii filamenta, ut preftantiores ac molliores effent 
veftes, queque durabiliores habentur iis, quas Ulias- 
fenfes folummodo ex Sagus folijs conficiumt, + ^. 

: Cen > A Wr 


* 

Arbor Wanga, que in Celebes plaga orientali cre- 
fcit in regione Tambocco circa ferri fodinas longe in 
montibus, quique excelfior ac craflior eft Calappo, 
eadem eft ac Sagus Filaris, apud incolas vero nullo 
inufüeftadcontexendasveftes,excepto quod fila confu- 
toria inde forment, atque etiam ex ejus duro ligno 
fpathas, quibus terram effodiunt: Ex fpongiofa vero 
ramorum fubftantia tubercula formant, que fclopi: 
eje&oriis inponunt , ut tela commodo ejicere poflint. 


Biffula quoque arbor eft fimilis ufus, fed que aliam 
habet formam, & Silveftri Lontaro fimilis eft, ejus 
truncus duas tresve ulnas altus eft, vix tam craflus, 
ac junior Pinanga arbor, & tiszt cortice glabro 
gaudens, in annulos feu articulós itidem divifus, fu- 
perne , viridis quoque vel herbaceus, foliague optime 
referunt illa Lontari Silveftris, que ‘radiata quoque 
fant, fed tenuiora, ramorumque margines i 
dentati vel ferrati funt. Fructus ejus ex ramofis proger- 


minant racemis,Silveftremque zmulanturPinangam,qui - 


globuli ferrei habent magnitudinem , fed magis acumi- 
nati funt, ejisdemque coloris , ac maturi fonitum edunt. 

Locus. Crefcit hec arbor in Celebe in montibus ac 
in regione Lubo. 


Nomen. Malaice & Maccaflarice dicitur Biffula , & in 

Lupo Metsje. ` | Ze à 
Ufus. Incolae dictarum regionum recens fumunt fo- 
lium, aparte herbacea E , & exficcationi expo- 
nunt, dein in aqua illud macerant calida, & denuo 
abradunt , tumque interiorem cuticulam findunt in tam 
fubtilia fila, quam ipfislubet : Ex his autem filis conte- 
xunt tunicas, aliaque veftimenta, five fola five Gos- 
fypii filamentis mixta; fi vero tunicas pluviales , Badju 
torro di&as, ex iis conficere velint, filamenta ex Coal 
vel Lontäro Silveftri hifce mifceri debent, ut firma 
fint, colorare quoque norunt variis colorum generi- 
bus ‚fi vero alba cupiant , tam tenuia findunt , acfi effent 
capilli, tumque tam tenuia ac glabra veftimenta inde 
|! con- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. T 


“deren; en andere weder 


bruik) in ’t Mal * 
1k) in't Maleyts mag men bem noemen Sa 
wegens de gelykenifjewan zyn jonge flruik em riet 
gewas , andere noemen bem Sagu Oetan, nat Amboinfche 
Lapia abbal, dog de gebruikelykfte naam by de Ceram- 
mini ei Steng KN w yo > in "t difirici van Binau- 
n ul; in : 
ein F M ed e Aulaefe Eylanden Kabuho, 
aats ` by waft in Amboina niet; maar al ; 
Ceram, en dat"meeft-in bet diflri& van m Berne 
meer men aldaar , om nieuwe tbuinen te maaken de ruigte 
afbrant, en de voornoemde korls daar op komen te allen : 
aan Cerams zuid-2yde in bet diftri van Binauwer vint 
menze mede , als mede eenige weinige boomen in Duliaflers 
án^t diftritt van. ltawacha, alsmede in» de Xulate Ey. 
landen , en insgelyks op Bouroos noort-ooft boek Bel: 7 
Gebruik: men beeft geen zonderling gebruik van dezen 
boom, als dat men uit de jonge bladeren een zekere fyne 


draat maakt , waar van de Cerammers bare kleetjes wee- 


ven; en bier toe moet men nemen de jonge bladeren uit de 


| ren, zouden weze die ook dus geverwt dura- 
belder zyn: zommige mengen ook daar tide de Ze e bla. 
En 


lappus-boom , is dezelfjte met Sagus Filaris, dog by de in- 
eel] 


balven datze weinig naay-gaarn daar van maaken, en ook 
deszelfs barde Heina lenti om dé arde 

/ mfieufe fu br 
IRKEN maakenze de. “Proppen van de fpatten , om 
de fpat-roers uit of op te vullen, en alzoo de uitio be- 


bet bovenfte ook groen of grasagtig, en de bladeren gely- 
e Lontar, als zynde mede 
gefternt > dog dunder , en de takken aan deranden een wei- 
me gekartelt , of als gezaagt: de vrugten komen uit ge- 
: es e ve voort, en gé we he de wilde Pinang, beb- 
e groote van een kogel, dog wat toege/pi i 
deg YA a rou ook, zA zy en dum 
aats : by waft op Celebes in bet ge j 
4 land Labo: s p së gebergte , en in 
aam: op Maleyts en Macaffers biet by Bif 
op Lubo Metsje. Ce <j Te Pt 
Gebruik: de inwoonders van de voornoemde plaatzen nee- 
men bet verfche blad, fcbrapen bet aan de eene zyde, daat 
bet kruitagtig is, en leggen bet zoo om te droogen , daar 
naa weekenze bet in warm water, en fcbrapen het nog- 
maal, enbet binnenfte velleken [plytenze dan in zulke fab. 
tiele draden „alsze begeeren ; en uit deze draden of dit gaa- 
ren wevenze baar rokken en verfcheide kleeden , bet zy al- 
leen , of met Cattoene gaaren gemengt; maar alsze de re- 
gene , Badju torro genaamt , daar van willen maa- 
„200 moetenze bet gaaren van Coal of Lontarus Silve- 
ftris daar onder mengen, om de ftyvigheid te bebben, zy 
weten — te verwen met alderhande koleuren, maar 
3 zoe 


86 HERBARII AMBOINENSIS 


contexere poffunt , ut pannos fericos referant, meliora- 
que funt , fi tempore pluviofo, quam fi ficco geftentur. 
Magno enim calore feparantur hz veftes, ac facile dis- 
rumpuntur: Hxc autem arbor non multum crefcit in 
plano, fed plurimum in filveftribus , vaftis , ac ventofis 


montibus. i 


EXP LEGA TIO 
Tabule Decime None. ` 


Que exhibet S acum foliis denticulatis , floribus racemofiss 
juliferis , fruttibus Oliveformibus: Que Sacus FILARIS 
a Rumpbio vocatur. * 
A. Supremam trunci partem denotat , 
ac fru&uum racemi progerminant. KE 
B. Pinna frondis fimplex eft naturali magnitudine. ` ` 
C. Fruftum majori forma cum pericarpio expreflum fiftit. 


ex qua ramificationes , 


OBSERVA EEG. 
Sagus Filaris a Valent. no. 23. lett. a. juxta Rumphii figu- 


ram depida eft, & in Ambvine defcriptione gag. 176. no- 
ininata. R a 


Liber I. Cabut XX. 


zoo zy bet wit laaten , en fyn fplyten als bairtjes ; dankon- 
nenze zoo fyne en effene ftofjes daar af weven , dat menze 
voor armozyn zoude aanzien, en bet wil liever gedragen 
zyn byregenagtig , dan droog weer, want by groote bitte 
berften deze ftofjes, en breeken al watligt: en dezen boom 
waft niet zooveel in de vlaktens, dan wel op wilde, en woefte 
bergen, daar lugtige plaatzen zyn. 


UN T'LTOGINOG 
Van de Negentiende Plaat. 


Dewelke vertoont een SAGU-Boom met trosagtige en flaarts- 
gewyze b'oemen , en Olyf-vormige vrugten ; welke Sacus 
F A ARIS, of touwagtige Sacu van Rumphius genaamt 
werd. 

A. Het bovenfte gedeelte des ftams , waar uit de blaaden 
en vrugten voortkomen. 

B. Een enkelt Zy-blad van een tak, in zyn natuurlyke grootte. 


. €. De vrugt im grooter gedaante vertoont , en in zyn kelkje 


omvangen. 
AANMERKING 


De Sagus filaris. is by Valent. no. 23. lett. a volgens de 
Figuur van Rumphius afgebeeldt , en in de befchryving van 
Amboina-pag. 176. opgetelt. 


CAPUT VIGESIMUM. 


£x E 
` à 


e 2 


Olus Calappoides. Sajor Calap 


" Indice, fed potius fpecies videtur arborefcen- 

7k tis Filicis, prefertim majoris Filicum generis, 
quod Osmunda vocatur, unde quoque non inproprie 
Osmunda arborefcens dici poflet. -Poft Palmas Indicas 
tamen eam defcribere debui, dum forma magnam ha- 
bet affinitatem cum Calappo , denominationemque 
etiam ab hac fortita eft: Trunco excrefcit inftar Sa- 
gueri, forma autem proprius Calappum emulatur 
arborem, fed. brevior eft, os eraflior, ac trunco 
plerumque ere&o , qui etiam , fedrariffime , fuperius in 
duo triave majora dividitur ramorum capita: Cortex 
ejus quoque Calappi corticem refert hinc inde lon- 
gitudinaliter parumque ftriatus , & obfcura Tetinens ar- 
ticulorum veftigia: Junior arbor tres quatuorve pedes 
alta, truncum gerit crure craffiorem, qui fcaber eft, 
pilofus, fiflus, ac mufcofus. Qui in vertice gerit 
ramos non in orbem vel oblique , fed plurimum 
ere&e explicatos, atque tam arctos, ut vix manus 
inter illos inferere poflit, gu digitum funt craffi, & 
quinque longi pedes , virides, feu herbacei , nihilominus 
tamen firmi, rotundi .Scglabri, a trunco usque ad fo- 
liorum ortum ad margines brevibus obfiti fpinis; Fo- 
lia vero funt oppofita, matte, 


es A Rbor hec neutiquam affinis eft generi Palme F 


„erecta, extenfa, inftaı 
quodvis autem dece 'vel undecim pollices longum 
eft, digitum latum , p num,& firmum, per eujus me- 
dium craflüs decurrit nervus, ab utraque protuberans 
parte, foliumque determinatur in longum ac firmum 
apicem, qui plerumque infleCtitur: Folia autem ar- 
é&iffime funt juncta 
poris fere inttar 


* 
D 


Rami ad ortum fuum rotundum habent caput „ quod’ 
poft delapfos ramos in fuperiore trunci parte rema- 
net, itautibi tuberculofus fit truncus ` Qui, fi ad quin- 
que fexve pedes adoleverit, ramos magis amplos ac 
laxos extendit, totaque coma rotundum refert caput 
leu globum inftar comz Lontari arboris: Junioris ra- 
mi germen, pedem circiter longum , fuperiore parte 
convolutum refert vermem, qui certus eft character 
omnium Filicum fpecierum , furculi autem hi fünt ad- 
modum molles , licet prima incipiant confpici foliola, . 
ita- ut inftar Asparagorum coqui & comedi poflint, 
quem in finem magna copia in foro venales proftant: 
Primus fruétus , quem producit hec arbor, mirum eft 
roduétum., multum differens ab omnibus aliis ac 
{ubfequentibus „ quos poftea plerumque gerit. Pro- 
ductum enim hoc optime emulatur Ananas EU = 
| EEL ae 


Yee SS 


[Akt O-O PD Sede Dek, 
‚De Moeskruidige Calappus: Sajor Calappa. 


# x Se. 


i 3 | de Indiaanfche Palma , maar weel meer een flag of 
"AL zoort van-boom-agtige Waren , inzonderbeid van de 
groote Varen , dewelke genaamt worden Osmunda , en 
waarom men bem ook niet oneigentlyk Osmunda arboref- 


cens zoude konnen noemen : dog beb ik bem evenwel naaft de 


zoorte van de Indiaanfche Palma moeten be/chryven, de- 
wyl, by van gedaante een zeer pie gelykeniffe heeft. met 
den Calappus-boom, en tøk zyne ben: 
by waft op met een ftam, als den Sagueers-boom, dog in 
't aanziem den Calappus-boom wat gelyker, maar korter 
en dikker , en gem£enelyk met een regte ftam, ‘dewelke zig 
ook wel, dog zeer zelden, aan 't hovenfte in twee a drie 
booft-takken verdeelt: de fcbor[Je gelykt ook wat na den 
Calappus-boom , bier en daar een weinig in de lengte ge- 
flreept „ en mede donkere lit-teekens van trappen behoudende: 
de jonge boom, van drie tot.vier voeten boog, beeft een 
flam ruim een been dik, zynde ruig , gefcbeurt „en mos- 
agtig, en op zyn top draagt by de vakken , niet in de rond- 
te of dwers, maar meeft overeynd uitge/preid, en zoo digt, 
dat men qualyk een bant daar tu ben br. enkan, zy zyn 
ongeveer een vinger dik, en vyf voeten lang, groen, en 
rasagtig , dog niet te min [Lyf , rond, en glat, van den 
Von af tot aan den oorfpronk der bladeren , of daar de bla- 
deren beginnen, aan de kanten met korte doorntjes bezet: 
de bladeren flaan overdwers regt uitgebreid „ -gelyk een 
matte; en yder is tbien, a elf duimen lank, een vinger 
breet, plat zen fiyf „ door de midden gaat een [tyve zenu- 
we, te weer-zyden uitbuilende „ ent blat eindigt van voo- 
ren in een lange fiyve [pits, die gemeenelyk «vat krom 
flaat: xy» namentlyk de bladeren, flaan digt aan mal- 
kander, en verwiffelt, kort afbreekende en.bros , zoet van 
Jmaak,-byna:als Polypodium. - .. í 
De takken bebben by baar oorfpronk een ront-agtigen 
knoeft of bol, dewelke na ’t afvallen der takken aan de 
bovenfte [Lam ftaan blyft, zoo dat by aldaar wol knobbelen 
werd; de ftamnu vyf of zes voeten hoog geworden zynde, 
200 fpreiden bun de takken hoe langs boe meer uit malkan- 
der , en de geheele kruin gelykt wel na een ronden bol, ge- 
lyk als de kruin van den Lontar-boom ; bet uitfpruitzel van 
den jongen tak, omtrent een voet lang, gelykt ookaanzyn 
boven[le een t'zamen gerolden worm, zynde een vaft ken- 
teeken van de Vare-zoorten , defcheutjes zyn zeer mals , alis 
't dat bun de of blaatjes beginnen uit te breiden, zulks 
datze gelyk Afpergies konnen gekookt em gegeeten wer- 
den., en tot welken einde menze ok Ser ance vol op 
de merkt te koop brengt: de eerfte vrugt, die dezen boom 
voortbrengt, i$ een zeltzaam Jchepzel, veel verfchillende 


van de andere en de volgende, die by namaals beeft of ' 
Sei draagt: 


E he od is wel geenzints uit bet maag fcbap van 


enaminge daar van draagt; . 


ES 


ZZ O 


WILL 
HM 


p 


Ae 
22 5 
APL Phage 


iii E, 
EF PLL 


ALD 


YA 


ijh 


EB 
fig Si 
M 
armin 
27 
AMMO! unn 


Lg, 
"LL 


he RR IA 
Se S 


mrt didl td: 


e 118 


MR 


7 gli lig Lf 

Art Add j 
PLE OF 
0 7 P e 


BI, 


E A 
; Z2 2 in 
LY, SC 


e 
Æ 7 


S 
SS 
ZA 
Gr 


ysti 


AAAA LAAL LEE 


x I 


[SLA tigre 


GL a ^ 


| 
/ d 

i o» IV. 
Ze Af 
J 
LOLOL 


7 E — Shs RL 


JZ D. OO T e. 
ZZ ID Wh, TI. i 
3 GH MMI LLL L 


4 
77 


SLL bp yy 


fis 

RE 

p mee Gm 
TN 


Sec, 
ZZ 


KO 
LÓ ie OLD 
a 


WI 


LTM 


GTZ 


Wo e eege 
e 
IA 
E 


dE 


WG 
— I, 
7 
a 
erin, e 
FEH 


G 


1. Boek. XX. Hoofdl.. AMBOINS 


fed eftanguftius , longius , ac fine foliacea corona, quz 
Ananas fructui impofta eft, quod porro ultra pedem 
eft longum, quinque craffum pollices, atque ab utra- 
que parte inftar ovi acuminatum , non autem ita pun- 
gens ac memoratus Ananas fructus, cancellatim quo- 
que fquamis obductum, quz in mollem definunt api- 
cem, quarum inferiores inftar flammularum apparent. 
Fructus hic porro eft pallidus feu flavefcens, & mu- 
cilaginofa obductus farina. Si transverfim hic diffecetur, 
in medio craflus apparet caulis uti in Ananas fructu; 
circa quem oblonge ponuntur fquamaà acuminate , 
viginti circiter in circulo, nec combinatz, fed feparatim 
fele aperientes uti Pini ftrobuli, inter has fquamas are- 
nofa locatur quoque farina; fructus ficci funt faporis, 
ac inftar crudarum nucum avellanarum fapiunt: fique 
aliquot per tempus in edibus deponantur, gravem 
excitant odorem inítar contritorum fere aromatum , 
er multos hi a putredine confervari poffunt menfes: 
EA hic inütiliter,perit, fingulaque arbor unicum 
tantum producitfemel vel etiam Bis juxta meam autem 
inemoriam fecundus Ananas a primo quodammodo 
differt, hic enim eft magis tuberculofus , obfcu- 
rior, & fquam& amplius fefe aperiunt, hujus fupe- 
rior pars perit, ac inter inferioris partis fquamas 
(que fenfim quoque Se CH 
qui ordinarios producunt fructus: fi truncus jam octo 
decemve altus fit pedes, hofce gerit fructus fine præ- 
ditto Ananas fructu, ex vertice nempe inter arétos 
ramos, qui jam transverfim funt extenfi, nec pollice 
tamen funt craffiores, quique difficulter transverfim 
diffecari poffunt, quum durum gerant corticem, qui 
intus funt herbacei & mucofo repleti fucco inflar På- 
ede pultis , qui in molle albicans exficcatur gummi: 
Veri fructus peculiari proveniunt ex petiolo, ulndm 
circiter longo, deorfum inflexo, minorem digitum 
craffo, lanofo, & angulofo, ex hoc excrefcunt tres, 
quatuor, vel quinque fructus, & ad latus compreffi, 
slabri, obfcure virentes , petiolo aliquando rutilumac 
ulvum mentientes colorem, quibusdam rugofis ma- 
culis diftindi, maturi vero Aurantii funt coloris inftar 
maturzPinangz. Sub externo craffo cortice latet tenue, 
lignofumque putamen,duabus connexum futuris, fuper- 
ne foraminulis opertum , in quo reconditur albicans, 
craffus & oblongus nucleus,ab una parte fovea inpreffus, 
inter nucleum vero ac putamen alia ficca & fpongiofa 
locatur fubftantia : Extremum petioli , e quo fructus de- 
pendent, emulatur planam pueri manum , feucriftam 
alli; dulciffima hujus arboris pars funt folia, quamvis 
cortex quoque dulcis eft, faporis autem Silveftris 
& mucofi, nuclei multo minus funt dulces , immo 


alii exoriuntur petioli, fc 


CHE KRUYDBOEK. 87 


draagt: want dit [ehepzel gelykt zeer wel eem Ananas, 
dog is fmalder , langer , en ook zonder dat bladige kroontje 
boven ops "t welk men op den Anänas ziet; zynde voorts 
over een voet lang, vyf duimen dik; en onder en boven 
als een ei [pits toelopende; dog zoo fteekelig niet als de gem. 
Ananas, ook ruits gewys met fcbubben bekleer s dewelke 
in een weeke [pits eindigen; waar van de onderfle wel 
vlammetjes gelyken; wydersbleek- of graauw-geel, en met 
een fmeerig meel gant/ch bezet: als menze over dwers fnyt, 
ziet men in de midden een dikken fteel , gelyk in de Ana- 
nas, rondom welke de lange fchubben fiaan; van agteren 
als wiggen; [mal toelopende, omtrent twintig in een Cir- 
kel, en niet zamen klevende, maar bun van malkander 
openende, gelyk de Denne vrugten, tuffcben de fcbubben 
vint men ook een zandig meel, en zy zyn van [maak droog 

en {maken als raauwe bazelnooten; als men deze vrusten 
een tyt lang in buis laat leggen, zoo gevenze een zwaren 
reuk, bykans als gevreeve ritsjes, egter kan menze veel 
maanden onverteert of buiten bederving bewaren : deze 
vrugt vergaat ten onnutte of voor niet met al, en yder 
boom draagtze maar een, of tweemaal , dog na myn ont- 
bout verfchildt de tweede Ananas nog al wat van de eer fte, 
want de tweede is knobbeliger, graauwer, en de fcbilfe- 
ren openen bun wyder, de voorfte belft vergaat, en tus- 
chen de fchilferen van de agterfte helft, (dewelke mede al: 
lenxkens afvallen) komen andere fteelen voort , dewelke 
dan de ordinaris vrugten draagen: als den flam nu agt en 
thien voeten hoog geworden is y zoo brengt by dezelve 
vrugbten voort, zonder voorgaande Ananas, te weten uit 
den kruin tuffchen de digte takken, dewelke nu dwers uit- 
gebreid flaan, en egter niet dikker zyn dan een duim; 
maar moeielyk om over dwers door te fnyden, nadienze 
van buiten een harde korfte bebben , zynde van binnen 
kruitagtig, en vol kleverigen flym als papeda, dewelke 
tot een weeke witte gom komt op te droogen: de regte vrug- 
ten komen voort am een byzondere fteel van omtrent een 
elle lang, nederwaarts bangende, een kleine vinger dik, 
wolagtig, en wat boekig , aan dezelve waffen drie, vier, 
en vyf vrugten, digt aan den feel zittende, in de gelyke- 
nife en grootte van een Pinang’, uit den ronden wat ter 
zyden gedrukt , glat , en boog-groen , bier en daar na 
"t gout-geel trekkende , en met zommige ruige plekken, 
maar de gebeel rype zyn orangie-verwig , als de rype Pi- 
nang; onder de uitwendige dikke bolfler vint men een dun- 
ne bout-verwige fchaal , met twee naaden t'zamen ge- 
voegt , en boven met eenige gaatjes „ daar in leid een 
witte „dikke , en langwerpige kor! met een kuiltje aan "t eene 
eynde, dog tu[Jcbem de korl en fcbaal leid nog een drooge 
Jpongieufe ee bet uitterfbe van deze fteel, daar de 
vrugten aan bangen , gelykt wel een vlak bantjen van een 


recentes potius funt amari; Arbor hec tarde admo- kint , of anders ook een bane-kam ; bet zoetfte aan dezen boom 
dum excrefcit, tam que ex nucleis quam quz ex furculis zy de bladeren, boewel de fchorfe mede zoet is, dog van 
effoffis prodit, longum per tempus nil nifi folia ge- /maak wilder en vol flym, nog minder zoet zyn de korls , 
rens, atque hoc admodum tarde; fi vero truncus ad ja de verfche zyn veel eer bitter; dezen boom fcbiet gewel- 


quinque fexve pedum altitudinem excreverit, citius 
progerminat, fi nempe Ananas fructum produxerit , 
lerumque autem vix duodecim pedum altitudinem 
uperat: In Amboina vero unicam vidi, cujus truncus 
erat viginti quatuor pedes altus, qui erat angulofus , 
tuberculofus , & intres majoresad verticem divifus ca- 
pitatos ramos, quorum quisque propriam gerebat co- 


dig langzaam op, 200 «vel de gene, die van de korrels , als 
die van de uitgegravene flronken wert geplant , in langen tyt 
niets dan bladeren dragende, en dat nog xeer langzaam ; 
maar als den [lam tot vyf & zes voeten boog gekomen 
is, 200 fcbiet by «vat raffer op, namentlyk «vanneer by 
de Anamas heeft gedraagen: en by wort gemeenelyk niet 
boven de twaalf voeten boog: dog ik beb in Amboina eene 


mam: Interior trunci fubftantia eft herbacea, mollis, gezien, wiens ftam was vanvier-en-twintig voeten „ bog- 
alba, ac mucofa; radices funtfibrefimplices, craffe, tig, knobbelig, en boven in drie booft-takken verdeelt , ` 
rotunde, quales Osmunda habet. waar van yder zyn byzonder kruin badt: bet binnen[le 
= merg van den ftam is kruitagtig, week, wit, en vol 
| Jam: de wortelen zyn enkele dikke, en ronde vezelingen, 
à gelyk de Osmunda beeft. 
_ Nomen: Olus Calappoides , & Osmunda arborefcens, Naam: in’t Latyn Olus Calappoides, en Osmunda 
Latine. Malaice Sajor Calappa Utam ob magnam arborefcens. In’t Maleyts Sajor Calappa utan, na de 
fimilitudinem, & convenientiam, quam cum Calap- groote gelykeni(fe , die by met den Calappus-boom beeft, 
po habet: Amboinice Utta Niwel & Utta Nuer. Ter- op’t Amboins Utta Niwel, en Utta Nuer: Ternaats Djud- 
natice Djudjaru, Madjong utu h. e. matta feminea, jaru, Madjong utu, dat is meyskens matte, dewyl de 
dum ejus folia, uti fupra notatum eft, inftar matte bladeren, gelyk boven gezegt, audient szekér flaan, 
funt extenfa, quidam autem eam vocant Pitsjo. In dog zommige zeggen Pitsjo: in Banda, en de zuidt-oofter 
Banda , & infulis ad Auftrum fitis vocatur Sajor Radja: In EylandenSajor Radja, op Favaans Pakis Radji, om datze 
Java Pakis Rady, quum Pape Zthiopes eam multum de Moor/cbe papen veel en gaarne by bare graven planten. 
& lubenter ad fepulchreta plantent. 
. In boreali Celebes parte, ut Gorontalo, Manado, Opt noorderdeel van Celebes, als Gorontalo, Manado, 
& eircumjacentibus locis alia hujus arboris fpecies en de omleggende eylanden ,' moet nog een byzonder flag 
effe debet, quin incole noftrates fefellerunt, atque van deze boomen zyn, of de Inlanders bebben de onze geab- 
Gorontalenfes nobis perfuaferunt, duas diverfas hu- ufeert, en die van Gorontalo baar wysgemaakt, dat er 
jus effe fpecies , marem nempe & feminam, hanc tweederley zoorten waaren , namentlyk manneken en wyf- 
vocabant Lagogo , cujus folia dependent inftar Ca- ken, en bet wyfken noemenze Lagogo, wiens bladeren 
lappi, rami quoque non admodum funt crafli, de- wat neerwaarts bangen „ gelyk die van den et eg 
cem 90m , 


88 
cemque tantum vel duodecim in vertices inter quos 
ex propriis petiolis fructus progerminant forma Pi- 
nangz , quatuor ex fingulo petiolo. Quorum nuclei ab 
incolis conteruntur, & penurie tempore Sagu panis 
inde pinfitur. 


Mas dicitur Patuku , cujus folia a praecedentis 
haud multum differunt , excepto quod hujus magis 
fint erecta, & in medio vertice fructum gerat luteum, 
Ananas referentem , in multas lamellas divifibilem , 
fique affervetur, foetidi odoris : truncus ejus eft inequa- 
lis , pinne gemine femper junête , ramificationes nullas 
gerunt fpinas , vel faltem noftrates eas; non animad- 
verterunt: Utriufque Figure lectoribus tales exhiben- 
tur , quales ex commentario gubernatoris Domini 
Roberti Padtbrugge delineari curavi: mihi tamen non 
verofimile videtur, dum accurate attendi ad arborem 
in regione Mardykera hic ex nucleo ortam, que an: 
no 1676. truncum quatuor pedes altum gerebat , tum- 
que fructum Ananas producebat , fubfequentibus vero 
annis reliquos, hocque uno ore teftantur omnes in: 
cole, immo etiam Xulafenfium infularum indigene, 
dbi anno 1685. per fervos meos hanc rem inquiren: 
dam juffi, quique compertum habuerunt, cunctas 
Sajor Calappe arbores in Xoela Taljabo crefcentes gra- 
ciles habere truncos, quinque fexve pedes altos, plu- 
rimafque memoratam Ananaflam producentes. E con- 
trà quz in Xoela Mangolu crefcebant, truncos habe- 
bant decem vel duodecim pedes altos, fructusque Pi- 
nange fimiles gerebant; Taljabonenfes itidem decla- 
rabant ,fuas arbores tractu temporis alios quoque pro- 
ducere fructus , Mangolenfes autem dicebant, arbores 
fuas Ananaffam jam produxiffe, | 

Locus. Invenitur hæc arbor in omnibus fere Mo- 
luccis infulis, & aliis ad Eurum fitis , prefertim in infù- 
la Molucce Cawali feu Pottebakker ,uti & in finu Go- 
rontalo, & in Lembz ora. In Amboina plurimum cre- 
fcitin magne Ceramz parte auftrali circa fluvium Cau- 
wa:In Amboina ipfa nufquam nifi in Muffauwz parte, 
& prope Paffo Baguala, uti quoque apud Uliafferenfes 
prope pagum Poorto. 

Propagatio. Arbor hec propagatur , fi fuperius molle 


caput trunci abfeindatur , atque illud in terra fabulofa- 


deponatur, licet fit falfa, capita autem hzc per inte- 
grum fubfiftunt annum , antequam novos progermi- 
nent caules, atque porro tarde admodum crefcunt , 
unde tediofum eft illas in hortis plantare, quamvis 
Amboinenfibus & Uliafferenfibus aliquando fucceffit, 
qui hinc inde unam alteramve Be ædes fuas colunt 
arborem, in folo rfempe arenofo, in quem fordes alia- 
ue projectilia dejiciunt: Nuclei itidem, fi in hortis 
erantur , tardiffime go les ya tamen citius 
in proprio & naturali folo, in quo fponte crefcit ar- 

bor. : 
Ufus. Plurimus ejus ufus eft culinarius, juniora e- 
nim ejus folia, uti alie herbe, aque incodta dulce 
ac gratum pr&bent olus, prima vero ejus aqua ef- 
fundenda eít, junioresque petioli, antequam in folia 
explicentur , aptiores funt , qui inftar Afparagorum 
preparan:ur, cum quibus fapore proxime etiam con- 
veniint, vetuftiora autem folia hunc im finem non 
valent , quum nimis ficca & fragilia fint: Fructuum 
nuclei quoque edules funt , prius autem bene funt 
preparandi , crudi enim comefti nimis movent al- 
vum, immo quidam dicunt ad ipfam ufque mortem. 
Sepius crudos guftavi , fed nullam in illis acrimoniam 
obfervare potui , fed paucam quidem amaritiem ; ad 
cibum itaque apti redduntur , fi prius in aqua coquantur, 
ac per noctem in illa macerentur, dein ad Solem exfic- 
cantur , ac demum Calappi lacte fricentur vel jure car- 
nium ; quidam illos tantum per noétem in aqua cali- 
da macerant, dein fortiter eos exprimunt, atque tali 
modo ad nütrimentum adhibent: Incole autem Aru 
& Key majorem impendunt hifce laborem, effodiunt 
nempe in terra quasdam foveas, quas igne calefaciunt, 
atque amplis obtegunt foliis, in quibus recentes nu- 
.cleos a putaminibus depuratos imponunt , aliis iterum 
obvelant foliis, atque fuperne magnam calefactorum 
laterum injiciunt catervam , hosque nucleos tali modo 
er quatuor quinqueve dies relinquunt, hofce autem 
rigefactos tollunt, in oblongas compingunt corbulas, 
hisque Ec in tranquilla maris plaga fluctuantes 
finunt, donec omnis niger combuftus evanuerit co- 
lor , tumque przparatos hos nucleos in culinam proji- 
ciunt 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XX, 


boom, de takken zym ook miet zeer dik, en maar tien of 
twaalf aan eenen kruin, tu[Jcben dewelke, aan byzondere 
Seelen, de vrugten waffen, in gedaante als de Pinang, 
vier aan yder hendeken : werdende derzelver pit of. kerne by 
de Inlanders gewreeven , en in tyt van noot Sagu-broot 
daar van gebakken. 

Het mannetje beet Patuku, aan bladeren van ’t voor- 
gaande niet veel verfchillende, bebalven dat deze wat meer 
over eynd' [laan , en in "t midden op den ftam dragende een 
geele vrugt als een Ananas , in veele fchilferen deylbaar , 
en als menze bewaart , vuil van reuk: zyn ftam is wat ge- 
kronkelt „en altyt flaander twee en twee by malkander , aan ` 
de takken ziet men geen doornen , of immers de onze bebben 
niet daar op gelet: de figuuren van beide werden den lezer 
zodanig vertoont , als ik ze uit bet dagregifter van den beer 
Gouverneur Robertus Padtbrugge beb laten nateekenen. 
Dog my en komt bet niet waarfchynelyk voor, dewyl ik "er 
web op gelet bebbe , en dat aan een boom bier in 't Mardy- 
kers quartier van een korl opgefcbooten , dewelke anno 1676. 
een fam bebbende van vier voeten „als doen ook zyne Ana- 
nas voortgebragt heeft , en in de volgende jaren de andere 
vrugten , en zulks getuigen mede eenparig alle de Inlanders, 
ook zelfs die van de Xulafe Eylanden, daar ik anno 1685. 
door myne jongens dien oc Say onderzoek beb laten doen: 
en dewelke bevonden , dat alle de Sajor Calappa-boomen op 
Xoela Taljabo ftaande, waren lang van ftam, midsgaders 
Vyf en zes voeten boog , en datze meeft alle de voorn. Ana- 
nas droegen : maar dat daar tegen over, op Xoela Mango- 
ly de fiammen tien en twaalf voeten boog waren, en Pi- 
nang-formige vrugten droegen ; dog dat die van Taljabo 
ook verklaarden ‚dat bare boomen met er tydt nog andere 
erugten zouden geven , en die van Mangoly , dat bare boo- 
men de Ananas alreets gedragen badden. 

Plaats. Men vint dezen boom bykans op alle de Moluxe, 
én Zuid-oofler Eylanden , en inzonderbeit op't Moluxe Ey- 
lant Cawali of Pottebatker , voorts in de bogt van Gorons 
talo, en in de flraat Lembe: in Amboina vint men bem 
meeft op groot Cerams weft-xyde, omtrent de rivier Cau- 
wa; dog op Amboina zelfs nieuwers dan op de boek van 
NufJauwe , en by den Paffo Baguala, als mede in de Uli- 
affer: by de Negory Poorto. 

. Voortplanting. Dezen boom wert voortgezet , als men ^t 
bovenfte weeke hooft van den ftronk daar affnyt , en’: zel- 
ve in mulle zandige aarde neder zet , alis dezelve ookalwat 
brak , dog deze hoofden ftaan wel een geheel jaar, eerze 
nieuwe beelen willen uitfchieten , en groeyen voorts zo lang- 
zaam, dat bet verdrietig valt dezelve in de booven te dul- 
den: boewel °t de Amboineezen in de Uliaffers zomtyts wel 
gelukt, dewelke bier en daar een boom by bare buizen op- 
queeken, en dat in een zandige gront , daar zy baar vuyl- 


nis, en alderbande uitvaagzel weg fmyten: ook komen de 


Korrels , wanneer menze in de tuinen plant , zeer langzaam 
op, dog veel eer en fpoediger in baar eygen gront „ of daar 

de boom van zelve voortkomt. s 
Gebruik. Zyn meefte gebruik is tot de keuken, want de 
jonge bladeren „ als andere kruiden , in water gekookt , ge- 
ven een zoet en wel fmaakent moes , dog men moet bet eer- 
Sie water daar van weggieten : en de jonge fleelen , eerze 
bun in bladeren openen, zyn nog bequamer daar toe , wer- 
dende toebereit als Afpergies , die zy ook in fmaak zeer na- 
bykomen , maar de oude bladeren en deugen bier niet toe, 
om datze wat te droog en bryzelig zyn; de korls van de 
vrugten konnen ook gegeten worden, dog dan moet mien de 
zelve te vooren wel toebereiden , want raauw gegeten zyn- 
de , verwekkenze te veel kamergank , ja zo zommige zeggen 
tot er doot toe : ik bebze dikwils een weinig raauw geproeft, 
dog geene fcherpigbeit daar aan kuni. maar wel een 
kleine bitterheit; tot bet eeten dam werdenze bequaam ge- 
maakt , als menze te vooren in water kookt , en daar in een 
nagt laat weeken , daar na wederom in de zon droogt, en 
ten laaften flooft met Calappus-melk , of eenig vleefch-zop , 
zommige weekenze ook wel maar een nagt in warm water, 
drukkenze daar na [lerk uit „ en gebruikenze alzo tot bun 
voedzel; maar die van Aru en Key doen daar vry wat meer 
moeyten toe , namentlyk , zy maaken eenige kuilen in de aar- 
de , dieze met vuur beet maaken, en met breede bladeren be- 
kleeden , daarze dan de verfcbe korls , van bare fchaale ge. 
zuivert „infmyten , met andere bladeren bedekken , en boven 
op een boop beetgemaakte Deenen leggen, latende dezelve 
dus vier of vyf dagen fimooken , en zynde weder kout ge- 
worden , zo nemenze die daar uit, pakkenze in langwerpi- 
ge korfjens , en latenze daar mede dan of in een ftille boek 
van de Zee dryven, tot dat al de zwarte verwe daar uit- 
getrokken is , en als dan fmytenze dezelve korrels in de i 
t "ken 


I, Bock. XX. Hoofdft. 


ciunt in arundines fiffas, fumoque exficcandos , donec 
in ufum revocantur, relinquunt: Si hos jam ad cibos 
adhibere velint, in aqua ebulliunt iterum , quam tam 
diu effundunt, donec fumi amarities fit fublata: Hi 
nuclei, ufum quoque in Medicina habent, recentes 
enim rafi, ac ulcerationibus inpofiti eas curant, uti & 


` maligna ulcera, que in plantis pedum oboriuntur ; 


& Cancri feu Krabben vocantur, uti & alias Amboi- 
nenfium variolarum reliquias. Idem quoque nucleus 
ad Afthma fummopere laudatur, fi bene. praeparatus 
in ufum adhibeatur. Cortex molliusque lignum cum 
Pinanga mafticatum , & tumidis illinitum artubus illo- 
rum, qui Leucophlegmatici funt, optime valet ad a- 
quofum extrahendum humorem. Caro quoque me- 


" morate Ananaffz eosdem in ufus ac nucleus adhibe- 


tur, uterque autem rafus partibus illiniendus eft, pef- 
que tum igni admovendus tam diu, quam tolerari id 
poteft, ut medicamenti vis eo melius ad partes lefas 
penetrare poflit. 


In Macaffara, aliisque Celebes locis alia quoque 
planta occurrit ex Osmunde genere Pappa di&a, cu- 
jus folia optime agen Calappe folia referunt , juniora 
autem funt rubra feu ruffa, ac vetufta tandem funt 
viridia. Planta hec nullum format truncum, fed fru- 
ticofa manet uti aliz Filicum fpecies, in hominis au- 
tem altitudinem excrefcit : Juniora ejus folia eodém 
coquuntur modo, quo Sajor Calappz folia. In Boege 
regionibus vera quoque occurrit Sajor Calappa nomine 
Pay Pay ,ibidem autem non tam altum habet truncum 
ac in infulis, durioraque fructuum patamina ab ifto 
populowibibene Ed quum oleum excoquunt, ut hifce 
defpumetur, vel tollatur. . ' 


P.S. Dum pigra incolarum natura eorumque ne- 
gligentia in’ caufla eft, ut hactenus nihil certi con- 


cludere poffim , an memorati bini fructus, Ananaflam ` 


nempe referens , & Pinange-formis, una ex arbore 

proveniant, nec ne, intra paucos annos aliquid cer- 

ti detegere ftudebo , quod in auétuario meo poftea 

poterit reperiri: Saltem arbor meo in horto plantata 

videtur nil nifi Ananaffam fructum produ&ura , hinc- 
ue mas habendus eft, uti fupra ex commentario 
omini Padibrugge quoque notatum eft. 


in RuMPHII appendice anno 1694. Amße- 
ledamum transmiffo bec addita funt. 


Tandem menfe Novembri anni 1690. certam Sajor- 
Calappi confecutus fum cognitionem ; memorata enim 
arbor in horto meo tertia vice Ananaffam produxit 
fructum, fine ullo indicio alios propullulaturos effe 
fructus, fed eodem infüper menfe ex infulis Uliaffe- 
renfibus duas arboris comas accepi unius ejusdemque 
magnitudinis & ztatis, quarum una onufta erat fructi- 
bus Pinange-formibus , cujus fupremum caput formam 
referebat parvi Ananaffe fructus, fquame enim ejus 
erecte erant , & ar&iffime fibi junéte , exceptis inferio- 
ribus, que paululum aperte erant,inter quas junio- 
res apparebant fructus: Altera autem coma, feu ver- 
tex perfedam gerebat Ananaffam, qualis fupra de- 
Ícripta eft. 

Prima habebatur femina, altera autem mas. In u- 
trisque rami erant ad extremum extenfi inftar matte, 
in femina latiores, longiores ac magis virentes , in 
mare autem horti mei, (que junior erat arbor, ) ejusdem 
cum femina erat longitudinis , omnia in ramo folia 
retrorfum erant inflexa inftar acinacis. - 


Utriufque juniora folia ac furcüli bonum dant ci- 
bum: menfe Novembri anni 1691. ex Uliafferenfibus 
infulis Ananaffa fructus mas adferebatur , quo ma- 
jorem unquam obfervavi vel confpexi, inftar vulga- 
ris nempe Sdcci-arborei , novem ponderans libras, hu- 
jusque! arbor omnes fuas dejecerat ramificationes. 
Eodem anno arbor in horto meo nullum produxerat 
fructum, fiquidem przdi&i ftolones perierant , fed de 
novo propullulabant „ obfervavi enim marem quotan- 
nis AnanafJam non producere, fed plerumque per u- 
num alterumve quiefcere annum. 

Utile duxi hujus arboris defcriptioni addere fubfe- 
Tom. I, quentia 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


89 

kens op eenige gefpleeten rieten, en latenze zo; tot nader ge 
bruik , in de rook droogen: en als zyze nu tot de koft berei- 
den willen , zo kookenze die nog eens op in "t water ,’t welk 
zy zo lange weg finyten, tot dat de bitterbeit des rooks ver- 
dwenen is. De zelfde korls bebben ook haar gebruik in de 
Medicyne ; want vers gerafpt en opgelegt zynde , geneezen- 
ze allerbande Ulceratien, als mede de quaade xeeren, die 
men aan de voetzoolen krygt, en kraben of krabben worden 
genaamt , als mede andere overblyfzels van de Amboin/che 
pokken: dezelfde korl wert ook zeer geprezen tegens de aam- 
borftigheit, als men bem wel toebereit komt te nuttigen et 
gebruiken : de fcbor[Je en "t weeke bout met Pinang ge- 
kaauwt wert ook gefmeert op de gefwolle leden der gene; 
die de zugt hebben, om de wateragtige vogtigbeit uit te 
trekken : en bet vlees van de bovengemelde Ananas wert zo 
wel tegens gemelde krabben gebruikt , als de korl , dog alle 
beyde moet menze gefcbrapt daar op fmeeren , midsgaders 
als dan de voet tegens "t vuur bouden, en dat zoo beet. als 
men ’t lyden kan, op dat de kragt van t medicament daar 
door te meer of beter mogte indringen; 

Op Macaffer en andere plaatzen van Celebes beeft men 
ook nog een andere plante van ’t geflagt der Osmunda , ge~ 
naamt Pappa, van bladeren de Sajor Calappa zeer wel ge- 
Lykende , maar dezelve zyn in den beginne root of ligt-bruin, 
en worden in den ouderdom eerft groen. Deze plante en 
zet geen [Lam , maar blyft een [bruik , gelyk de andere Va- 
ren, dog wert wel een mans lengte hoog : en zyne jonge bla- 
deren werden op de zelfde manier gekookt en gegeten ," als 
die van de Sajor Calappa. In de Boegiffe landen vint men 
mede de regte Sajor Calappa onder de naam van Pay Pay, 
dog by en wort daar zo boog niet van [lam als in de Ey- 
landen , ende de barde fcbalen van die vrugten werden by 
die natie gebruikt , wanneerze olye kookén , om dezelve daar 
mede af te fcbeppen. 

P. S. Dewyl de luye aart en onagtzaambeit der Inlan- 
ders oorzaak is , dat men tot nog toe niet zeker weten kan, 
of de twee voornoemde vrugten, te weten de Arianafla ge- 
lykende, en de Pinang-formige , van eenderley boom komen 
of niet , zo neem ik aan in weinige jaren daar van yets ze- 
kerders te zullen voortbrengen, en bet welk men als dan 
in myn Audtario zal konnen vinden. Immers een boom, in 
mynen tuin zynde geplant, febynt te willen beloven , dat by 
niets dan de AnanafJa zal voortbrengen , en dierbalven voor 
bet mannetje dient gebouden te worden, gelyk bier boven 
wit bet journaal van de Heer Padtbrugge mede is gezegt. 


In de Appendix van Ru Mmrrius in het jaar 
1694. na Amfterdam gezonden, wert dit 
volgende gevonden. 


Eindelyk beb ik in ’t jaar 1690. in November de regte 
zekerbeit van de Sajor-Calappa gekreegen: want de voor- 
fcbreve boom in myn tuin beeft niet alleen voor de derde- 
maal de Ananas gedragen , zonder eenig teken te geven , dat 
andere vrugten daar aan komen, maar beb ook in de zelfde 
maant uit de Uliaffers twee kruinen van boomen gekregen; 
omtrent van eener dikte en ouderdom, waar van de eene 
beladen, was met Pinang-vormige vrugten , bebbende boven 
op een kop in de gedaante van een kleine Ananas , want de 
Jcbubben ftonden opwaarts , digt tegens malkanderen , be- 
balven de onderfte, die wat geopent waren, en tu[Jen de- 
welke de jonge vrugten uitftaaken: de andere kruin was 
beladen met een volkomen Ananas , gelyk de bovenfte be- 
Jchreven is. 

't Eerfie wiert voor "t wyfken gehouden, en bet tweede 
woor bet mannetje, aan beide waren de takken aan het ut- 
terfte uitgebreit als een matte , aan 't wyfken wat bree- 
der , langer , en booger-groen , dog aan’t manneken van myn 
tuin, (zynde een jonge boom) waarenze van eener lengte 
met het wyfken, dog aan de gebeele tak al te zamen na 
agteren gekromt als een bouwer. 

De jonge bladeren krujlen om van beiden, zyn goet en 
bequaam tot de koft: In 't jaar 1691. in November wiert 
my uit de Uliaffers de vrugt van bet mannetje gebragt , 
zynde zo groot als ooit gezien is ; te weten als een gemeene 
Soorfak , ruim negen pont zwaar ‚ende boom bad alle xyne 
takken afgeworpen. In 't zelve jaar heeft de boom in myn 
tuin geen vrugten gegeven, maar de voornoemde flompen 
waaren vergaan, en begonden op nieuws wit te Jchieten, 
avant ik beb bemerkt, dat bet manneken niet jaarlyks zyn 
Ananas voortbrengt , maar gemeenelyk een jaar, en zom- 
tyts twee jaaren overflaat. 

Ik hebbe pui gedagt tot de befebryving van dezen boom 

nog 


go 
guentia, que didici a quibusdam Tambocce incolis. 


Arbor nempe hec multum crefcit in Tambocce zque 
montibus ac in litore maris, fed nufquam tam alta ac 
Calappus , ibidemque quoque dividitur in marem ac 
feminam, ubi mas Ananaflam gerit jam notam, que 
tam fortiter olet, ut vix permanere ibi quis poflit: 
Femina quoque Ananafle fpeciem gerit, fed alius 
forme ‚non luteam , fed obfcure viridem , fquamis de- 
hifcentibus, inter quas juli propullulant, qui fructus 
producunt: Poft quorum lapfum arbor per aliquot 
quiefcit annos, excrefcens tantum, & novas formans 
ramificationes. Dein vertex in medio denudatur , at- 
que ex illo de novo progerminat in ejus centro Ana- 
nafla, & ex hac novi iterum fructus, ac fic porro per 
vices; quo vetüftior autem hzc arbor eft, eo minor 
eft Ananas. : 

Tamboccanenfes nihil hujus arboris ufurpant, nifi fo- 
los fructus , quos edere debent , fi demortuum lu- 
geant , preparantes femine fructus fequenti modo. 
Interiores nuclei a putamine depurati in parva con- 
fcinduntur fragmenta, ac per unum diem in Sole ex- 
ficcantur, ut indurefcant, que in farinam contun- 
duntur, ex qua puls conficitur, feu rudis Baggea, 
rafo Calappi nucleo obvoluta ac mixta, uti cum fil- 
veftri Oebis id peragitur: iidem quoque nuclei ab iis 
adhibentur ad pedum ulcera, Crabbe vocata, cu- 
randa: Recens horum fuccus infantibus bibendus da- 
tur, ut intereant, ne ex more hujus populi, fi filvas 
peragrare debeant parentes, infantes ipfis fint oneri 
vel impedimento. 

In Horti Malab. part. 3. fig. 14. defcribitur arbor 
Todda-Pana , Japonenfibus Soteetsjoe diéta, Portugallis 
Armatoira feu Palma d'Igrefia , que cum noftra Sajor 
Calappa magnam habet convenientiam , vel faltem 
ejus fpecies habenda eft, uti ipfe quoque expertus 
fui, detruncatum nempe hujus arboris verticem tranf- 
plantari poffe , hic autem in Amboina tardiffime cre- 
fcit, nec ita lete viget, ac in aliis regionibus. 


Sic quoque per ulteriorem mihi apparuit indagi- 
nem,memoratam Faponenfiumvel Sinenfum Sajor Calap- 
pam multo acutiora ac magis En ngam erere folia 
ac noftram , & ab hac notabili differre modo, unde in 
animum induxi illam ulterius inquirere , & in Auétuario 
fubfequente ulterius defcribere fub nomine Arboris Ca- 
lappoidis Sinenfis , que apud noftrates Sinenfes voca- 
tur Teisjoe vel Titsjoe, h. e. arbor ferrea, cujus ratio 
ample deducitur in Horti Malabarici 1. c. 


EXPLI- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XX. 


nog by te voegen , bet geenik geleert beb van eenige inwoon- 
ders van Tambocco , beftaande in ’t volgende. 

Deze boom waft veel op Tambocco zo wel op "t ftrandt 
als in ’t gebergte , dog zo boog niet als de Calappus-Boom , 
en werdt aldaar mede verdeelt in manneken en wyfken, 
waar van bet manneken de bekende Ananas draagt , dewel- 
ke zo flerk riekt, dat men qualyk daar omtrent duuren kan. 
Het wyfken draagt wel ook de gedaante van een Ananas, 
dog van een ander fatzoen , niet geel, maar donker-groen, 
en met de fchilferen wytgapende, tuffen welke de bande- 
kens uitkoomen , waar aan de vrugten groeyen. Naar rat ` 
wallen der zelver ruft de boom eenige jaren flegts opfchie- 
tende, en nieuwe takken gewinnende , daar na wert de 
kruin in de midden wederom kaal „ en daar op komt voor 
een nieuwe Ananas, en uit dezelve nieuwe vrugten, en zo 


` voorts met beurten, dog boe ouder de boom wert , boe klein- 


der de Ananas voortkomt. 

De 'Tamboccanen gebruiken niets van dezen boom , dan 
alleen de vrugten , die gy eeten moeten , wanneerze over 
iemant rouw draagen, bereidende de vrugten van het wyf- 
ken aldus: de binnenfle korrels , ofte ben len van de fcbaal 
gezuivert, werden in kleine fiukken gefneden , een dag in 
de zonne gedroogt , datze bart werden, deeze floot men in 
ryfl-blokken tot meel , waar uit men een brey maakt , of een 
grove Baggea met bet [chraapzel van Calappus - pit ge- 
mengt, gelyk men met de wilde Oebis doet , dezelfde kor- 
rels werden ook gebruikt van bun lieden, om de krabben 
aan de voeten te genezen; den verfchen zap daar van ge- 
venze aan de kinderen te drinken na lants manier om dezel- 
ve om te brengen , als de ouders in de bo[Jcben willen lopen, 
om met dezelve niet belemmert te zyn. 

In bet derde deel figuur 14. van de Hortus Malabari- 
cus wert befchreven den boom '"Vodda-Pana „in t ` Fapans 

enaamt'Soteetsjoe , in’t Portugees Armatoira of Palma 

"Igrefia , dewelke met onze Sajor Calappa groote overeen- 
komft beeft, of immers daar van voor een zoorte te houden is, 
gelyk ik zelfs ondervonden heb „dat men een afgekapte kruin 
van dien boom verplanten kan , dog bier in Amboina fcbiet 
by zeer langzaam op, en beeft die groeizaame natuur niet, 
gelyk in andere landen. 

Zo is my ook.by nader onderzoek gebleeken , dat den voor- 
noemde Fapanfchen of Sineeze Sajor-Calappa-Boom veel 
Jcberper en fteekeliger bladeren beeft dan de onze, en daar 
van merkelyk verfcbilt , «vesbaloem ik van voornemen 
ben naardere kennis van bem te zoeken, en in myn Auctua- 
rium bem te befchryven onder den naam van Arbor Ca- 
lappoides Sinenfis, werdende by onze Sineezen genaamt 
Tetsjoe of Titsjoe, dat is Yzer-Boom, waar van de re- 
den genoeg uitgebaalt ftaat in de Hortus Malabaricus. 


UYT-: 


Pag. gr. ZI 


YN 
N 


nn 
ame 


wr, 


Lk) 


DILL: 


LLU 


SILL GERT, 2 ELOZOTT 
IJA DA LIS LEL LATI ta 


IT ve 
ager 


P 


€ 


D 


ILL 


CC TUM 
WR 


( 


F 
29-91. 


Lab. X. 


së 


AUT, 


LEITEN 


WA Mek 


Pag. 91 . 


Tom LT. 


I. Bock. XX. Hoofdjt. 


EXPL LAT TO 
h Tabule Vigefinæ , 


jue exhibet , quomodo mira hec arbor, feu Cycas pri- 

mum fuum fruétum, quem femel utcunque per vitam ge- 
rit, & Ananafja, a fimilitudine cum Ananas fruétu voca- 
tur, producat. 


AE CN RIGA ee va en 
Tabule Vigefine Prime , 


ue exhibet C y c arbufculam Amboinenfem, cujus truncus 
erat tres pedes altus, ejufque fructus fesquipedis longitu- 
dinem habebat: Trunco autem adcrete funt bine para- 
fytice Polypodii Indici plante a a. Litt. autem b. fimplex 
exhibet Jineare foliolum jufta magnitudine. 


E-X REFERATE TO 
Tabule Vigefine Secunda, 


Cujus prima Figura comam Cyca fèu Sajor Calappe femina fru- 
giferam frondibus fuis ornatam exhibet. a 
Figura Secunda fimplicem & detruncatum quafi exhibet cau- 

dicem , cujus frondes jam deciderunt, fed eorum loco 
fquamz- fructuum foliofe , ipfique fructus progerminant 
& excrefcunt , que Param Pua & Lagogo feu femina a 
RumwPHio in textu vocatuf, ^... — — — 
Litt. A. ipfum ac verum hujus arboris denotat fruétum pu- 
.:tamini. inclufum. 
B. Fruftum difjettum 
clei confpiciatur fubftantia. ‘ 
C. Pruttum feu-nucleum putainine fuo orbatum. 


EOKUPLOLCOA Bl 
Tabule Vigefime Teriies |. 


, ut putaminis craffities internaque. nu- 


3 : RT ee ya PRO 0 

In qua confpicituf Cycas Mass fen Our Calappoides Mas , in 

colis Sajor Calappa Lacki-Lacki vocatus; qui iu. textu Pat; 
kw feu Mas vocatur & defcribitut. o o F pe ð íe 


eu — | qf 
“ e e 


Arborem hanc, que Toppa-Pawna in H. Malab. Tom. ` 


3. Tab. 13 ad 21. vocatur, falfo pro vera farinifeta feu Sa- 
guifera Palma haberi, fupra in obfervatione ad Cap, 17. de 
Sagu innuimus , licet non’ hegemus. hanc quoque farinam 
tam ex veris ejus fruêtibus-quam ex trunci medulla fuppedi- 
‘tare, fed hoc cum plurimis aliis Palme fpeciebus wana 
habet, & hec defectu vere farine, Sagu dicte, plerumque : 

ufum vocatur, ac proinde Saguifera dici non meretur, fed 
admiranda fane hec Palme fpecies eft, que antequam vë- 
ros fuos edat fru&us , luxuriantis nature primum. enititur 
prolem quafi Herculeam , que plantarum fruétut elegantiffi- 
mo ac fpeciofifimo, Ananas puta, certe palmam praiipere 
videtur, unde & Anana[fs quoque dicta fuit noftro au&ori, 
& quod mirandum unicd plerumque per vitam vice hunc 
prodit foetum. -. . AEn ; 


x 


Diftinguitur. vero. itidem ber arbor in marem & feminam, 
quam varietatem tam in hac quam in alið Palmarum gene- 
ribus, plurimi obfervarunt, eque ac nofter, auctores , hanc 
vero. differentiam ulterius in textu examini fubjice: & ad 
fingulare genus revocata h&c arbor eft a LTN N &o in 
Horto ag pag. 482. ubi Cycas frondibus pennatis , folio- 
lis lineari-Lanceolatis , petiolis. fpinofis vocatur , ubi reliquos ad- 
legatos vide auctores. Utque porro variz hujus arboris par- 
tes , & multiformes earum viciffitudines rite intelligantur, 
adje&as perluftra au&oris noftri Tabulas , illafque cum ele- 
gantiffimis Horti Malab. iconibus compara, & attento per- 
pende animo. ` 


In 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


91 
UYTLEGGING 
Van de Twintig fle Plaat, 


Welke vertont, boe deze byzondere Boom Cycas genaamt, zyn 
eerfte vrugt , die by maar eens in zyn levens tyt doorgaans voort- 
brengt, en Ananafla , na de gelykeni[Je met de viugt van de 
Ananas genaamt wert, te voorfchyn komt. 


HY TL Boe ENG 
Van de Een: en Twintigfte Plaat ; 


Dewelké verdeelt een jong boompje in Ambon gegroeit zyndé , 

- viens flam was drie voeten boog, en deszelfs vrugt een en een 
balve voet lank: welke verders aan zyn fiam Lett. a a. twee 

- plantjes van Polypodium draagt, en Lett. b. vertoont een 
enkelde riem van een Tak in zyn natuurlyke grootte,- 


Wilt, T- BE EGG IN G 
Van de Twee- en Twintig fle Plaat. 


Welkers eerfle Figuur vertoont de kruin van een vrugtdragende 

= Cycas, of Sajor-Calappa met zyn takken en teere vrugten. 

De tweede Figuur een kop of ftronk van bet vrugtdragende 

. en. BED wyfje Param Pua en Lagogo genagınt , daar 

_ de bladen afgevallen zyn, en de vrugt-bladen zig in plaats 
vertoonen. s 

Lett. A. vertoont de regte en waare vrugt van deze boom in 
zyn- bolter.  ' C4 

B. Dezelve opengefneden , op dat de bolfler en deszelfs in- 
wendige kern vertoont wert. 

C. Wyjt aan de vrugt zonder bolfter, ofte deszelfs inwendig 
pit. 


Ù VELE GING 
Van de Drie- en Twintigfle P laat, YA 


Dewelke vertoont de kruin van bet Olus Calappoides Mas , ofte 
de Sajor -Caläppa Lacki- Lacki génaamt, en in de text Pa- 
-. tuku f bet mannetje gebeeten, en befchreven. 


^AANMERKING E. 


Dat deeze boom ;. dewelke in bet derde deel van de Hortus Ma: 
lab. van Tab. 13 tot 21. TÓDDA-PANNA genaamt wert, te om 
regt voor de waare Meel- ofte Sagu gevende Palmboom gebou- 
den wert , bebben ` ap bier boven in onze Aanmerking op bet. 17 
Hooftftuk van de Sagu te kennen gegeven, fchoon wy niet ont- 
kennen ; dat. deeze- Boom ook meel verfchaft zo uit zjn waare vrug- 


ten, als uit bet: merg des frams , dog dit heeft by gemeen met meer 


andere Palm-Boomen, welkers meel ook by gebrek van de regte 
Sagu door, SA gebruikt wert , dog daarom verdient by de naam 
niet vari Sie „dragende Palmboom ; fcboon dit waarlyk een zeer 
verwonderings waatdige Palm-Boom is, dewelke, eer by zyn reg- 
te vrugten te voorfchyn brengt , als eerft vertoont een wonder- 
baarlyke vrugt en bewys van de onuitputtelyke en vrugtbaare na- 
Dat, dewelke aan de eelfte en fcboonfle vrugt der planten, de A- 
nanas namentlyk, bet booft fchynt te bieden, en daarom ook na 
deszelfs gedaante Ananafla van onze Schryver genaamt is, en bet 
geen te verwonderen is, doorgaans brengt by maar eens en wel 
bet eerfte in zyn levenstyt deze vrugt te voorfchyn. 

Deze Boom wert egter ook verdeelt in een mannetje, en wyfje, 
welk onderfcheit zó in deeze als in andere Palm-geflagten veel an- 
dere Schryvers , zo wel als de onze , ook aangemerkt bebben, welk 
‘wetfcbil verder in de text te vinden is: en is deze Boom mede 
tot een byzonder geflagt gebragt van Linneus in de Hortus 
Cliffort. pag. 482. alwaarze Cy cas frondibus pennatis, fo» 
liolis lineari - lanceolatis , petiolis fpinafis b wert, en 
alwaar de overige Schryvers aangebaalt zyn. En op dat de byzon- 
dere deelen deezes Booms , en derzelver verwonderlyke veranderin- 
gen wel mogen verftaan werden, zo overweeg de bygevorgde 
Plaaten van onzen Schryver, en vergelyk die met de-zeer beer: 
iyke en nette Figuren van de Hortus Malabaricus. 


KK 


92 


In Ruiru Auftuúarioanno 1704. ab ipfo 
ex India Am/teledamum miflo Capite duo- 
decimo ARBOK CALAPPOIDES SINEN- 
sts, feu Baton CALAPPA, Sinenfibus 
Tersyiu dicta, fequenti defcribitur modo. 


Arbor hec truncum gerit vix paulo homine al- 
tiorem , Calappo autem craffiorem, qui fuperius ra- 
mos in. orbem explicat ; qui femi-digitum funt craff, 
fuperius fülcati ; inferius rotundi ; ab utraque parte 
plurima angufta, crafla , ac firma locantur foliola, feu 
pinne, ar&iflime junéta,haud multum gramine latio- 
ra, nervo longitudinali medio firmo armata , quo ter- 
minantur in firmum apicem , qui inftar ftyli feu fu- 
bule pungit. Pinng hz inferiores tres pollices funt 
longe , fenfimque longiores ufque ad few pollices 
extenduntur, fubito dein breviores fiunt, ac circu- 
lum efformant-circa rami extremum, qui longus eft 
circiter duos pedes cum dimidio , femper virens, 
ficcata autem folia gilvi funt coloris, horumque 


ore reflectuntur deorfum , unde inferius fuleata ap- 


arent. 
k Nomen. Latine Arbor Calappoides Sinenfis ob conve- 
nientiam, quam habet cum Olere Calappoide feu Sa- 
jor Calappa Lib. 1. defcripta: Sinenfibus Titsjiu h, e, 
arbor ferrea, dum ejus folia inftar pinne ferree 
pungant. RL tic Æ SVT 
`` Ufus. In arte Medica nullum habet ufum, fed in 
Sina & Japonia in hortis plantatur ob plumofam ejus 
formam. Nunc quoque Batavie reperitur fed- fine 
fructibus , atque haud. multo craffior Pinanga eft: 
Ex ejus trunco paulo fupra radicem , que ex fim- 
plicibus conftat fibris uti in Calappo , duo acuminati 
nodi feu tubera protuberant , quz fenfim in folia 
explicantur, hique ftolones feu furculi abfcindi pof- 
funt & espe » quo modo ex Japonia Bata. 
viam , & inde huc translate fuere he arbores. 
Arbor Todda - Panna > en rid Das 
Igrefias feu. Palma d Igrefia in Hort. Malab. part, 3. Fig. 
13. defcripta , maxima ex parte convenit cóm- vul- 
ari noftra Sajor Calappa fupra Lib. 1. defcripta. 


mvis auctor dicit arborem efle Japonenfem ,.ac q 
ot 


nomen ipfi tribuit Japonicum Soteetsjou feu. Sotettfo 

h. e. ferri amicus, ob mirabilem hujus arboris fym- 
patiam cum ferro, que in Amboinica noftra :arbore 
nondum experta eft, que nimis etiam a Japonenfi 
differt, hic etiam nunquam audivimus , fructus ejus 
crudos edules effe , vel farinam ex illis edulem, 
que Auctori Sagoe vocatur, preparari poffe, cete- 
rum multe mire Todda-Panna varietates ab Horti 
Malab. auctore explicantur , que cum Amboinenfi 
plurimum conveniunt. 


Sinenfes dicunt inter hujus arboris ramos Zbitt 
Baru, feu materiam igni fufcipiendo aptam reperiri, 
uti hic in Amboinenfi Saguaftero Majore , feu Nibun 
Befaar 


Tabula Vigefima Quarta 


Folium exhibet Sajor-Calappe Sinenfis , ut cum antecedenti- 
bus comparari, & ab iis melius dignofci poffit. 


OBSERVATII O. 


Varietas, quæ inter hanc & proxime antecedentem ob- 
fervatur , magis diverfo coelo ac folo adfcribenda forte 
eft, quam quod diverfa fit fpecies, fi autem nota quedam 
realis Charaéteriítica has dividat , hanc veram Faponenfium 
Palmam pruniferam Hermanni, & Palmam vinariam Belgarum 
Breynii Prodr. 1. effe puto. Que eft Palma Faponica Lok 
pesi ebe folio Par. Bat. Pr. p. 361. Boerb. Ind. part. 
2. pag. 170. & in horto noftro medico lete germinat, per- 
que tubera fquamofa inter caudicem ad radicum ortum ex- 
crefcentia abunde & vegete propagatur. 


CAPUT 


HERBARIIAMBOINENSIS 


„Liber I. Caput XX. 


In het Auctuarium , ofte de vermeerdering van 
RumpHius, van hem daar na in het jaar 
1704. wit Indie na Amfteldam gezonden, 

. wert in bet twaalfde Hooftftuk de Sinecfe 
ARBOR CALAPPOIDES , of Sajor Calappa, 
by de Sineezen Titsjiu genaamt , op de vol- 
gende wy xe befchreven. 


Dezen Boom wert aan flam niet veel booger dan een 
man, dog dikker dan een Calappus-boom , en boven fpreit 
by zue takken uit in °t rondt , de takken zyn een balven 
vinger dik,, boven gegeut , van onder ront, ter weerzyde 
Baan twee fmalle dikke en flyve bladeren, digt aan mal- 
kanderen ‚niet veel breeder dan gras, met een ftyve middel. 
zenuwe , en eyndigen in een flyve fpits, dewelke fleekt als 
een elze, de agterfle zyn 3. duimen lank, en werden al- 
lenskens langer , tot 6. duimen , van daar wertze fcbielyk 
weder Korteri, en befluiten een kring omtrent bet uiterjte 
van den tak, dewelke is lank fchaars twee en een halve 
voeten; by is altyd groen, dog de gedroogde bladeren wor- 
den vaal, en de kanten werpen baar neerwaarts, waar 
doörze van enderen gegeut fchynen. . ` 


` Naam. In "e Latyn Arbor Calappoides Sinenfis na de 

al die by beeft met bet Olus Calappoides of Sajor- 
álappa Lib. 1: befcbreven , in `t Sinees ‘Litsjiu , dat is Y- 

zer-hoom , dewyl zyn bladeren fteeken als Yzere-pinnen. 


Gebruik. Pn heeft in de-Medicyne geen gebruik, maar 


wert in Sina en in de boven geplant, wegens zyne 
vere gedaante Nuvind men bem ook op Batavia, dogzon- 
der vrugten „en niet veel dikker dan een Pinang-boom : uit 
den ftam kort boven de-wortel „dewelke wit enkele vezelin- 
gen beftaat , gelyk aan den Calappus-boom komen twee ge- 
Jpitfle knoeflen voort, dewelke zig allenskens in bladeren 
openen, en deze witfpruitzels kan men affnyden en verplan- 
ten „op welke manier menzé vit Japan op Batavia, en van 
daar ook berwaarts gebracht beeft, ` 

Den Boom Todda- Panna , int Portug. Armatoira 
Das Igrefias of Palma d’Igrefia in Hort, Malab. part. 
3, Fig. 132 be[cbréven 5 komt over een voor’t meefterdeel. met 
onze gemeene Sajor Calappa hier boven Lib. 1. befchre- 
ven; Hoewel den wa WA zegt jea een Japanfchen Boom 

en geeft ben m den. Fapanfchen naam Soteetsjou o 

aou dat is. d a Wegens de si 
Sympathie „dewelke-dezen Boom met het yzer zoude hebben 
"t Avelk men aan onze Amboinixe nog niet ervaren heeft , de- 
welke ook te veel verfcbild van de Fapanfe , ook heeft men 
albier nooit geboord , dat de rauwe vrugten zullen eetbaar 
zyn , nog dat men een eetbaar meel, by den Autbeur Sagoe 
genaamt, daar van maken kan, dnderzints werden veele 
wonderlyke veranderingen van Todda-Panna door onzen 
Autheur verhaald, dewelke met de Amboin/cbe meeft over 
gen komen, , sí | : À 
- De-Sincezen zeggen., dat men aan den Boom tu[Jcben de 
takken een Ibitt Baru of Tontel vind , gelyk alhier aan 
den Amboinfcben Saguafter Major , of Nibun Befaar. 


De Vier- en Twintig fte Plaat 


Vertoont een Bladt van de Sineefe Sajor-Calappa, op dat ze te- 
gens de voorgaande vergeleken en onderfcheiden kan werden. 


AANMERKING. 


Het onderfcheit, dat tufJen deze en de voorgaande gezien wert, 
Schynt meer by de verfcheide lugt en gront toe te Koomen, als 
wel dat bet een byzondere zoort zoude zyn, en indien een waar 
ken- of merk-teken deze onderfcheidt, zo meen ik, dat dit de regte 
Japanfche Pruym - dragende Palm boom van HERMANNUS #5, 
die de wyndragende Palm-Boom der Hollanders van BREY- 
NIUS genaamt wert in zyn eerfte Prodromus, welke is de fee 
[a d Palm-Boom met doornagtige fleelen, en bet blad aan 
Polypodium gelyk in de Par. Bat. Prodr. p. 361. en van Boerh. ` 
in het tweede deel van de Index over de Leidfche tuyn. p. 179. 
welke albier in onze Hortus Medicus zeer weelderig groeit, en 
deor zyn [cbubagtige knobbels, die onder aan de Dronk by de wor- 
tels groeien, rykelyk vermeenigvuldigt wert. 


XXL 


J. Boek. XXI. Hoofdft. 


CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. 
Manga Domeftica. Manga. 


Rbor hee eft magna atque excelfa, forma Quer- 
cum referens, craffis validisque ramis ad late- 
ra expanfa, unde faeillime quoqué adícendi 
poteft, ejus lignum vero non ita durum ac firmum 
eft, facile enim frangi & in partes diffecari poteft. 
Folia fimplicia ac inordinata petiolis infident , ad 
fummum frequentiora & magis adunata, haud male 
juglandis folia referentia, acutiora autem funt, fep- 
tem octove digitos longa, duos pollices lata; adit , 
firma, ac glabra, lutefcentibus & equaliter diftanti- 
bus coftis orgata , nervufque medius ab utraque pro- 
tuberat parte. Juniora folia penitus funt fufca, viri- 
des habentia coftas, glabra, ac flaccida, vocanturque 
Putsjo Pou. Si folia juniora hzc progerminant , e lon- 
ginquo tota arbor fufea apparet, ea nempe parte, 
qua folia propullulant , quod numquam undique fi- 
mul fit. Flores longis ex racemis dependent uti in 
Ligufiro Europzo , vel Alcanna Indica, amplius ta- 
men expanfi, hifce infident flofculi, ex quinque al- 
bis petalis conftantes, inftar ftella expanfi, feu rofa- 
cei, retrorfum paululum inflexi , in petalis lutez 
quadam apparent macule , in floris autem centro 
quinque alba ac brevia ftamina, viride ambientia pi- 
ftillum ‚quod in luteum terminatur capitulum, ex quo 
fructus excrefcit: plurimum autem hi flores inutiliter 
decidunt, quum ex fingulo racemo non plures quam 
ous aut quinque. perfe&i excrefcant fructus ; 
ores hi gratum fed debilem habent odorem, ac 
fructus formam habet brevis ac crafli Cucumeris non 
vere rotundi, fed ad latera compreffi: Prope petio- 
lum, ubi fruêtus craffiffimus eft, femper protube- 
xat ac fub hoc acuminatur paulum extrorfum ad ean- 
dem inflexus partem, qua protuberat, quique com- 
munis character eft omnium Mange fpecierum : Be- 
` mi-adulti fructus pallide. virent , qui magnitudinem 
habent ovi Ánatis , & adulti féu completi majores 
funt ovo Anferino, coloris primo læte viridis, dein 
inftar pomi, ac ultimo una parte aurantii, quidam 
vero toti lutefcunt , alii autem, licet fint maturi, viri 
des manent juxta diverfas fpecies. Sub tenui cortice, 
ui inftar Perficorum decorticatur , caro reconditur 
paste ac fibrofa, adeo -fucci plena , ut fi come- 
datur, fupra manus & os effluat: Fibre quoque non 
ita fant tenaces, quin plurima earum pars exfugi pof- 
fit: Si fere maturi fint , faporem habent acidulum, 
maturi autem penitus gratiffimi funt ac dulces , fem- 
per tamen cum quodam acidulo mixti , cui junctus 
quoque eft gratus & mollis odor. Hoc enim detegi- 
tur, eque ac in Ananafla , ejus maturitas; intus re- 
conditur magnus ac planus nucleus, cui fibrofa hzc 
caro adeo eft jun&a, ut fibre haud facile inde avelli 
poffint, atque in hoc alius iterum planus reconditur 
nucleus, tenui & alba tectus pellicula, qui amarus in- 
gratique faporis. eft ; fi folia confringantur vel con- 
tundantur , fru&uum odorem fpirant, vel inftar Dauci 
' atei vulgaris , ita ut appetitum excitarent. Trunci 
cortex eit fcaber, atque ubique, ubi inciditur, eun- 
dem exhibet odorem ac folia: Immaturi fructus, 
quum virides penitus fint:, acerbum őr adftringen- 
tem habent faporem fere inftar uvarum inmatura- 
rum, tumque aptiflimi funt muria condiendi; maturi 
vero tam delicati gratéque dulces funt, ut ex deli- 
catiffimis totius Indie fructibus habeantur , noftroque 
judicio nulli alii cedunt fruétui nifi Mangoftano. 
Hujus arboris lignum nulli aptum eft ufui o fucco- 
fitatem ac fragilitatem , quo etiam fit, ut vaftiffimi 
rami fru&tuum.pondere fponte abrumpantur , quique 
etiam fzpe a vermibus feu coflis adeo exeduntur, ut 
fine ulla vi, fed fola ipforum gravitate decidant , hinc- 
que non facile per alium, nifi per pueros confcendun- 
tur, quia craflis etiam ramis non fidendum eft, ficcum 
autem lignum foco culinario aptum eft, 


Genera. Manga varias habet fpecies , quarum dif- 
crimen plurimum ex fructibus cognoicitur. 


Primo. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


93 
XXL HOOFDSTUK, 


Tamme Mangas-Boom, 


It ts een groote en booge Boom, van gedaante gis 

onzen Eyken - boom > met grove en dikke takken ter 

zyden wyt uitge/preit, en daarom ligt om te beklim- 
men, dog zyn hout is op verre na niet zo vaft: want men 
kan bet ligt breeken en aan ftukken kappen: de bladeren 
{taan enkelt en zonder ordre aan de ryskens , na wooren toe 
digt op malkander , zy gelyken niet qualyk na de Noote- 
booms bladeren , dog zyn wat fbitzer , zeven a agt duimen 
lank, twee breet , dikagtig , Eyf s en glat , met geele en 
meet evenwydige ribben doorregen , en de middel-zenuwe 
puit aan weerzyden uit. De jonge bladeren zyn gants 
bruin , met groene ribben glat , en flap, en werden Putsjo 
Pou genaamt. Als de Boom deze jonge bladeren gewint, 
of voortbrengt, zo gelykt hy van verre wel gebeel bruin , 
te weten aan die zyde „daar by uitflaat , en "t welk by nooit 
rontom te gelyk doet: bet bloeyzel bangt aan lange troffen, 
zeer gelyk onze Liguftrum ofte de (od ars i i 
dog wat wyder uitgefpreit , daar- aan flaan, of zitten, 
kleine bloempjes , uit vyf witte blaatjes gemaakt , als een 
Jierretje , een weinig agterwaarts geboogen , op de blaatjes 
ziet men. eenige geele plekjes , en in de midden vyf witte en 
korte draatjes, omcingelende een groen kaasken , met nog 
een geel knopje daar boven op, waar uit de vrugt wert 
geformeert , dog bet meeftendeel van dit bloeizel walt ten 
onnutte of vergeefs af , nadien dat aan yder tros niet meer 
dan vier a vyf vrugten tot baar volkomentheit komen, bet 
bloeyzel beeft ook een lieffelyken dog flappen reuk „midsga- 
ders de vrugt de gedaante van een korte en dikke Comcom- 
mer, met regt ront, maar een weinig ter zyden gedrukt ; 
by den fteel, alwaar de vrugt op "t dikjte is, im altyt 
een bult „en daar onder flaat de /pits ‚een weinig uitwaarts 
na dezelfde zyde geboogen daar den bult flaat , en "t welk 
een gemein teeken is aan alle de Mangas zoorten, De half 
apa[Jene zyn bleek of /pacns-groem , behbende de grootte van 
een ee LY a en de vorwaljene van ruim een ganzen Ey, 
en van koleur „eerfi gras-groen, daar na appel-groen, en 
ten laatften aan de eene xyde gout-geel, zommige werden 
ook over "t gebecle lyf geel; en andere, al zynze ryp, blye 
ven egter k øra » na de verfcbeidentheit der zoorten: onder 
de dunne jchel , die men afjchilt , gelyk de perzeken , leyt 
een gebeel zappig en draadig vlees, zo vol zaps, dat bet 
zelve, onder `t eeten , over handen en mont loopt ` de baar- 
tjes zyn ook zo taay of vaftboudende niet , of men kan bet 
meefte daar van afzuigen;als zy byna ryp zyn , van fmaak 
ryn/ch y en volkomen ryp ,zynze zeer aangenaam en zoet, 
dog altyt nog met wat rynsbeit gemengt, en daar nog by- 
gevoegt is éen aangename geile reuk: want daar door ont- 
dekt of verraat deze vrugt , zo wel alsde Ananas, bare 
rypbeit , van binnen leit een groote en platte korrel > aan 
de welke dat bairige vlees zo vaft bangt , dat de draaden 
daar niet wel van af te trekken zyn, en in de zelve fchuilt 
weder een andere platte kern in een wit vliesje, zynde 
bitter en onaangenaam van [maak : als men de Matgé af. 
breekt , of kneujt , xo ruikenze even als de rype vrugt, o 
als geele wortelen ,zo dat men een luft en appetyt daar toe 
zoude krygen. De fchorfJe van de ftam is ruig , en geeft 
over al, daar men in kapt , dien geilen zap uit , dewelke 
mede ruikt , als de bladeren : de onrype vrugten , nog zeer 
groen zynde, bebben een zeer amperen en t'zamentrekken- 
den fmaak y byna als onrype druiven, en zyn als dan wel 
bequaamft om gezouten of ingepekelt te worden; maar de 
rype zyn van zo lekkeren en aangenamen. zoetbeit „dat men- 
ze rekent als een van de welfmaakenfle vrugten van gebeel 
Indien: en onzes oordeels zo en wykenze dien aangaande 
geen andere vrugt , dan de Mangoftan. Het bout van 
dezen boom is ondeugent tot eenig werk , «vegens zyne zap- 
pigheit en brosheit „en waar door bet ook gebeurt, dat zome 
tyts gebeele dikke takken , door de zwaarte der vrugten , 
wan zelfs af breeken , dog zomtyts werdenze ook vande wor- 
men zodanig doorknaagt , datze zonder eenig gewelt door 
bun eygen zwaarte afvallen , en daarom laat menze niet 
ligt door ymant anders dan kleine jongens beklimmen , om 
dat men ook de dikfte takken niet veel betrouwen mag 
zynde bet drooge bout evenwel nog tot branden in de keu. 
ken bequaam. 

Geflagten. De Mangas-boom beeft verfcheide zoorten ; 

en welkers onderfcbeit men meeft zien en kennen kan aan 


de vrugten. 
M 3 Eer fte. 


94 


Primo. Manga Dodol feu Manga Calappa noftratibus 
Spek Mangas diéta , cujus fructus ommum maxımi funt, 
immo quorundam inítar capitis infantis & ultra duas 
ponderantes libras , alii autem paulo minores; ejus 
caro interna non eft lutea, fed pallida , neque etiam 
fibrofa, uti vulgaris, dulcis faporis cum pauco acidu- 
los parvoque nucleo : occurrit autem hzc fpeciesplu- 
rimum circa Goam & Balaguattam , uti quoque in Zey- 
lana, & Jaffanapatnama , que a Portugallis in Javam 
& Macafiaram translata eft: In Goa proprie dicitur 
Manga Barera , ubi etiam magnitudinem mediocris 
acquirit fructus Pompelmoes dicti, cujus fructus eft 
rotundus, inferiore parum acuminatus parte , delica- 
tiflimi faporis ; Batavie autem Manga Dodol multo 
minor cft, quamvis. ejusdem nature: in Macaffara 
raro invenitur , vocaturque ibidem Ta-ipa Bonko. 
Hifce in infulis Orientalibus non occurrit, & quidam 
harum fpecierum fructus funt rubentes , uti Tyjeri- 
bon , qui in infula Java crefcit. 

Secundo: Vulgaris , fupra defcriptus , Mampelaan 
proprie diëtus, Portugallis Manga Kayr, cujus optimi 
Fructus circa Pattanam crefcunt , qui non toti funt lu- 
tei; fed virides inftar pomi , hujusque fpeciei Amboi- 
nenfes & Bandanenfes funt -majores, qui veto in Java 
crefcunt, func minores, & maturi toti lutei- & dul- 
ciffimi. Plerumque tamen vermibus perforati , un- 
de non ita falubres quam reliqui. A Linfchoteno Cap. 
51. harum fpecierum optimi habentur fructus, qui 
in Ormo crefcunt, dein qui in Guzaratta inveniuntur. 

Tertio. Manga Dading h. e: Manga carnofa , aliis 
Manga Daki di&a , hujus fru&us ex oblongo rotun- 
diores funt vulgaribus, viridesque manent, licet fint 
maturi , interius autem pallide rubent: inftar fangui- 
nolente carnis , fine fibris , faporis debilioris SÉ rats 

ares ; hec autem fpecies raro“ occurrit, atque ex 
angay primum in Amboinam delata eft, unde etiam 
a quibusdam Manga. Bangay vocatur. |: 
uarto. Due fubfequentes fpecies in Amboina funt 
exotice , vulgares vero in Macaflara , Java , unam 
vocamus Mangam Minorem, cujus fructus magni- 
tudinem. habet ovi Anatis, ac minor quoque eft, 
fine notabilibus tuberibus,ac fine curvo apice, plu- 
rimum oblongus inftar Ovi, fed magis compreflüs, 
maturi penitus funt fufci vel fubnigri, caro interior 
rubet ‚fimilibusque fibris ac majori nucleo quam vul- 
garis, qui omnino maturi effe debent, antequam 
cu Sun s tumque faporem odoremque habent fu- 
mofum, inmaturi enim acidiffimi funt: Truncus ejus 
gracilor eft ac coma anguftior, folia quoque mino: 
ra & anguftiora quam domeftice , fponte & in filvis 
crefcit, quamquam etiam colitur. In Macaflara vocatur 
Tappa rawa rawa & Taipa pali pali. Boegenfes ac Lu- 
bei eam vocant Lumis. Balienfes Poangus h. e. Man- 
gas adufta ob faporem, non multum autem hi fructus 
zftimantur vel expetuntur. 
= nn Manga Simiarum: Malaice Manga Buzjo & 

Budjo. Macaflarice Taipa Baladung , que omnia Simia- 
rum Mangas denotant, cujus fructus omnium minimi 
funt inftar Ovi gallinacei, ceterum a proxime ante- 
cedente non multum differunt. Arbor plurimum eft 


filveftris, altiore trunco quam vulgaris, comaque an- 


uftiore. Folia quoque funt minora, ac filveftri 

ange.fimillima. Fructus primo virent, dein lute- 
fcunt, ac maturi fpadicei , ficci autem nigricantes , 
caro interior fufca eft, vel obfcure rubens , fi foli 
obvertantur , femi-pellucida eft, fapor inmaturi fru- 
étus acidiffimus eft, a dentes ftatim inficit, atque 
corrumpit. Maturiflimi itaque effe debent, antequam 
comedi poffint , tumque -dulcefcünt ; paucam vero 
habent carnem , fed validum nucleum inftar Amyg- 
dali fructus , quique facilius ab adhzrentibus depu- 
rari poteft fibris quam omnes precedentes. 

Preter quinque has vere ac domeftice Mange 
fpecies feu varietates, due quoque alie filveftres 
Occurrunt, que fequenti defcribentur capite: Item 
alia quoque filveftris arbor Portugallis Manga Brava 
diéta, que longe diverfa eft arbor, ac proinde ih; 
3. Cap..38. infra fub nomine Arboris LaGarie defcri: 

eO. cs WA 

Anni tempus, quo maturefcunt Mange , in Java 
eft ab Augufto ad OGobrem, in Amboina vero tar: 
dius, Novembr: nempe. éc Decembri, aliquando `ta- 
men , fi Zephyri multum flarunt, przcocius. In Ca. 
nara, & Guzaratta ab Aprili ufque in Novembrem ma- 

i turefcunt, 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXI. 


Eerftelyk, Manga Dodol, of Manga Calappa, by de 
onze Spek Mangas genaamt , zyn wel de grootfte van alle, 
ja zommige zo groot, als een kints booft, en over de twee 
ponden wegende , dog zommige ook wel wat kleinder : baar 
vie van binnen is met geel, maar bleek , ook niet bairig, 
geiyk dat vam de gemeene , van fmaak zoet, en maar een wei- 
fas rynfeb, met een Kleine korrel, en deze vint*men meeft 
omtrent Goa, en Balaguatta , als mede op Ceylon en Fafa- 
napatnam , zynde door de Portugeezen op Fava en Macaf- 
Jer overgebragt: tot Goa noemt menze eygentlyk Manga 
Barera , enalwaarze ook de grootte beeft van een middelbare 
Pompelmoes , meeft ront , beneeden een weinig toege/pit/t, en 
van een zeer uitftekende fmaak ; maar op Batavia is de Man- 
ga Dodol veel kleinder , hoewel van de zelfde aart : op Ma- 
ca[Jer iffe weinig, en beet aldaar Ta-ipa Bonko. In deze 
Oofterfche Eylanden beeft menze niet , en zommige dezer 
zobrten zyn van binnen roodagtig , gelyk die van-Tsjeri- 
bon op bet Eylant Fava. 


2. Zyn de gemeene , bier boven befcbreven , eigentlyk ge- 
naamt Mampelaan , by de Portugeezen Manga Kayr, waar 
van de befte omtrent Pattana vallen „2y worden niet geheel 
geel, maar blyven appel-ggoen, en van deze zoort zyn de 
Amboinfche , en Bandaajche, maar die op Fava waffen, - 
vallen wat kleinder „ook (ryp gewordenzynde) geheel geel, 
en zeer zoet: dog meeft wat avorm-fleekig , en dierbalven 
zo gezont niet als de andere. By Lintfchooten , Cap. sr. 
werden van deze zoorten voor de befte gekeurt de gene „die 
in Ormus waffen, en daar na die van Guzaratta. 
3. Manga-Dading , dat is vlees- Manga, by andere 
Manga Daki genaamt, deze zyn uit bet lankwerpige wat’ 
ronder , dan de gemeene , en blyven groen , al zynze ook ryp, 
maar van binnen zynze ligt root , als bloedig vleefeb , ook 
zonder draden , en van fmaak vry wat laffer dan de gemee. 
ne, dog deze zoorte vint men weinig , en zy isvan Ban- 
goy erft in Amboina overgebragt , daaromze ook zommige 
anga Bangay noemen, mina Å 
^4 De twee es ce zoorten zyn in Amboina uitlandfch, : 
maar gemeen op MacafJer en Fava y de eene: noemen wy 
Manga Minor , hebbende de grootte van een.Enden-Ey en 
ook kleinder , zonder merkelyken bult , en zonder kromme 
Jbits , meeft lankwerpig , als een Ey , dog wat platter ; de 
geheel rype werden donker bruin, en zwartagtig ; bet bin- 
nenfte vlees is rootagtig , met diergelyke bairige vezelen, 
en een grooter korrel, als de gemeene , moetende gebeel ryp 
zyn eerze zoet werden ‚en dan fmaakenze „en ruikenze nog 
al wat rookagtig , want de onrype zyn yfJelyk zuur. De 
fiam is ranker „de kruin finalder , de bladeren kleinder en 
Jmalder , dan de tamme; by waft in *t wilt „ dog wert ook 
wel gebavent of gecultiveert: op Macaffer bietze Tappa 
Rawa-rawa, en Taipa Pali-pali: die van Boegis , en Lubo 
noemenze Lumis: de Baliers Poangus , dat is brandagtige 
Mangas , van bare fmaak, dog werden niet-veel geagt. 


5. Manga Simiarüni : in ^t Maleyts Manga Buzjo en 
Budjo , op Macaffers Taipa Baladung, alle beduidende 
Apen-Mangas y zynde dé kleinfte van allen, in de grootte 
van een Hoender-ey , anders van de naaft voorgaande niet 
veel verfcbillende. De boom is mee[t wilt , booger van flam 
dan de tamme , en’ ook fmalder van kruin; de bladeren zyn 
ook kleinder „en die van de wilde Manga gelyker; De vruge 
ten zyn eerft groen , daar na geel; en rypzynde Cafbangie- — 
bruin, maar de droogé zwartagtig ; oam binnen is bet vlees. 
ock bruin , of boog-root , als menze tegens de zonne bout, 
balf doorfebynent, de fmaük in de onrype is Zeer zuur „en 
bederft sex (lont de tanden ; dexelve eggerig makende. Zy 
moeten dierbaloen beel ryp zyn „eer menze eeten kan, en als 
dan wordenze zoet , ang hebben weinig vlees , en een kloeke 
kern, van de grootte als een Amandel-fteen „en die zig ook 
van de aanhangende vexelen veel ligter laat zuiveren, dan 
alle de voorgaande.” " | = oa 

Bebalven deze oyf zoorten vande regte „en tamme Man- 
gà, beeft men nog twee wilde zoorten , die int volgende 
Capittel zullen bc Fah werden: als mede nog een andere 
wilde boom by de Portugeezen Manga Brava genaamt s de 
welke een gants verfcbillende boom is, en dierbalven, lib. 3: 
Cap. 38. onder demtaam van Arbor LaCtaria-of Melk- 
bout , zal befchreven worden. 

De Saizoenen van de Mangas zyn op Fava van Augu- 
Jus tot October , dog in Amboina komenze wel wat later , 
te weten in November en December, en ook zomtyts, als 
"er veele zuide-winden «vayen , wel wat vroeger. In Car 
nara en Guzaratten beeft menze van April tot er 5 

gelyk 


1. Boek. XXI. Hoofdft. 


curefcunt , uti Lin/chotenus teftatur. Quibusdam annis, 
fi Zephyri fuerint frequentiores , arbores hz tam co- 
piofe florent , ut vix foliatura dignofci poffit, hoc- 

ue plurimum ea ex parte‘, que PEDES eft expo- 
e? quod Incole tanquam fignum habent proxime 
inftantis, vel jam orti morbi f oidemici: quamvis hi 
flores plurimum inutiliter decidant, indicio humido 
hoc Zephyro flores magis excreviffe quam conftanti 
nature lege & tempore. Hocobfervavimus annis 1657 
& 1664. quim Mange arbores Menfibus Julio & Au- 

ufto extra ordinem floruerunt , femper fupervene- 
runt febres Epidemic, peftilentiales Dyfenterie , fi- 
milesque plures morbi , qui omnes non florentibus 
Mangis vel Durionibus, fed infalubri , h. e. nimia 
humiditate , ac calida aéris qualitate excitati fuerunt. 
Sepe etiam obfervantur quibusdam annis Mangz bis 
terve fructus proferre, femper inter fingulas fructuum 


produ&iones de novo florentes , tumque primos dant: 


fructus Septembri, & fic porro ufque in Aprilem. 


Mangarum nuclei hinc inde proje&i , fi terram 
mmodo attingant , facillime progerminant, fepe ftipi- 
tibus duobus tribusve fimul, quorum unus perfe&um 
format truncum. Vefpertiliones hos quoque expetunt 
& comedunt fructus, hinc inde illorum nucleos di- 
fpergentes , qui omnes facile quoque radices agunt 
ac progerminant ; Mange arboris truncus , prefertim 
junioris , fepe etiam incidendus eft, ut melius excref- 
cat, ac precocius fuos edat fru&us , quum abundan- 
tem tunc emittat fuccum: Veterestrunci reg funt, 
per emia illis increfcunt plurime Polypodii fpecies, 

ilices , alieque herbe , que diligenter expurgande 
funt, quum arbori magnum adferant damnum. 


Nomen. Latinis Arbor Mangifera ; fructus Manga Do- 
meftica ; Malaice Mangka vel vulgo Manga & Mam- 
pelaan (quod nomen proprie fecunde , feu vulgari 
competit fpeciei) Arabibus Ambig. Persis Amb & 
Amba: in Indoftana apud Canarenfes Ambo. Terna- 
tenfes Coäve ; Tidorenfes Quale. Amboinenfes in Hi- 
toe Taipa vocant: in Leytimora Way Way, quod nó- 
men cum filveftri commune eft, quum domeftica in 
Amboina quondam ignota fuit, Javanis & Balenfibus 
Po. Macaflarenfibus Taipa : Bandenfibus Manpelaen. 

Locus. Mangifera per totam occurrit Indiam , atque 
ipfi vicinam Perfiam, in una tamen regione frequentior 
quam in altera. Occidentalis enim Indoftanz plaga ab- 
ündantius eam profert Orientali. In Sumatra non funt 
frequentes he arbores , in Aracana quidem , ac prefer- 
tim a Patàna ufque per totam Siamam , nba: quoque 
ac magnis infulis, nufquam autem forte adeo funt 


uentes, atque multiplicatze ac in Macaflara, ubi va- milf 


æ hujus occurrunt filve & campi. In Amboina, 
Banda, ac Moluccis quondam non reperiebatur , fed per 
'regrinos advecta eft mercatores, videntur enim Ma- 
pen & Javani in Bandam eam transtuliffe & Macaf- 
farenfes in Amboinam prefertim in Hitoeam , ubi ño- 
men inde etiam retinuit. Ante annum 1655. circa Ca- 
ftellum Victoriam in Amboina pauciffimz erant Man- 
ge arbores, ac fere nulle alie nifi in celebri , fed par- 
va filva in Hila , eodem autem anno juffu przfe&i 
Arnoldi de Vlaming , plantarum amatore , in amplis cir- 
ca arcem Victoriam plateis plantatz fuere , ac inde 
er totam difperfe Leytimoram, arbores enim hz in 
atis plateis grate funt non tantum ob umbram, fed 
od flammas etiam arceant, ne ab una in alteram 


ifpergantur partem: Rubra autem Manga feu Man- fi 


ga Daging plurimum crefcit in Patana vel Siama, ac 
quoque in Bangaya, 


Ufus , ae Natura. Mange plurimum comeduntur 
crude ob delicatum earum faporem, qui, licet plu- 
rime comedantur, fere nunquam obftat, & exterior 
tantum earum cortex aufertur, reliquum in partes 
eonfeinditur , vel exfugitur ejus fibrofa caro, que 
nucleo inhzret; quidam etiam has macerant partes 
in vino Hifpanico , quod tamen meo judicio inutile 
‚ac fuperfluum eft , quia preter hoc fatis funt calidi 
hi fru&us, Mange enim natura eft humida quidem, 
fed fimul calida, ac tenuem biliofumque generat chy- 
lum, unde vino Hifpanico non opus elt ‚ut exaltetur, 
numquam tamen notabile adfert damnum, licet copio- 
fe comedatür: excepto quod hi fruétus fanguinem cale- 
faciant , atque hine exanthemata feu Sudamina cutis 

cauflent, 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 9; 


elyk Linfchooten Giro, In zommige jaren , als "er vee- 

e zuide-windem wayen, bloeyen deze boomen zo overvloe- 
dig, dat men qualyk bet loof daar van bekennen kan, en 
dat meeft aan die zyde, daar de zuide-wint raakt , t welk 
de Inlanders voor een teeken van aanftaande , of alree onta 
Jaane en byloopende ziekte bouden , boewel dat bloeizel meeft 
vrugteloos afvalt ‚tot een bewys , dat bet meer door de vog- 
tige zuide-wint , dan door de beftemde tyt der natuur uit- 
gelokt wert: dit bebben wy gezien in de jaren zeftienhon- 
dert zeven en vyftigen vierenzeflig , dat als doen, wanneer 
de Mangas in de maanden Fulio en Augufto ongemeen 
bloeiden, Velkens daar op volgden veele Inlantjche koortzen, 
peftilentiale roode-loopen , en diergelyke quaalen meer , wel- 
ke alle miet door de bloeyende Mangas of Durionen, maar 
door de ongezonde , dat is overvloedige vogtigheit en war- 
me confbitutie des jaars , veroorzaakt wierden : men ziet ook 
dikwils , dat in zommige jaren de Mangas twee a driemaal 
dragen , telkens tu[Jcben yder dragt byzonder bloeyende , en 
als dan beeft men de eerfte rype vrugten in September , en 
zo voorts tot in April. * 

De Mangas korrels, bier en daar wegge/meeten zynde , 
alffe maar de aarde raaken, fcbizten zeer ligt uit , en dat 
wel met twee en drie kammen te gelyk , dog waar van maar 
eene tot perfellie komt. De vleermuizen zyn mede zeer gre- 


"tig of graag na deze vrugten, en verfpreiden de korrels bier 


en daar, die dan ook alle zeer ligt uitfchieten. In de ftam 
van de Mangas-boomen , inxonderbeit van de jonge, moet 
men dikwils kerven bakken , waar door by te beter opfcbiet, 
en te vroeger orugten draagt , om dat bier door bet over- 
vloedige zap een weinig witgetapt wert; de oude Dammen 
gewinnen ligtelyk , of eigentlyker , zy worden veeltyts ge- 
quelt van veele zoorten van Polypodium , Vaaren „en an- 
dere ruigte , die men naarflig daar van wegruimen en zuia 
veren moet, want bet brengt den boom groot nadeel toe. 
Naam. Ìn "t Latyn, de boom Mangifera , de vrugt Man: 
ga Domeftica , in °t Maleyts , meeft door gebeel water- 
Indien , Mangka , of gemeen Manga , en Mampelaan (wel- 
ke naam eigentlyk van de tweede deen zoorte moet vers 
ftaan werden) Arabis Ambig. Perfiaans Amb, en Amba: 
in Indoftaan by de Canaryns, Ambo, Ternaats Coäve, 
Tidorees Quale : Amboins , op Hitoe ; Taipa: op Leytimor 
Way Way, een naam gemeen met de wilde , om dat de tam- 
me eertyts in Amboina onbekent was, Re en Baleys 
Po, op Macaffers Taipa: op Bandees Manpelaan. 
Plaats. De Mangas vint men door gebeel Ooft-Indien, 
en ook nog daar buiten in de Perfiaanze grenzen , dog in’t 
eene lant/chap meerder , dan int andere , want de wefl-zyde 
van Indoftaan is daar van rykelyker voorzien dan de ooft 
zyde; op Sumatra zynze niet overvloedig , maar wel in Ara: 
can, en inzonderbeit van Patane af door gebeel Siam , als 
mede op Fava en de groote Eylanden , dog nergens Baan "er 
chien zoveel by malkander als op Macaffer , alwaar men 
groote bo[Jcben en velden daar van beeft: op Amboina , Ban- 
da, ende de Moluccos bebbenze eertyts niet gebat, maar door de 
vreemde kooplieden ontfangen, want bet Ginet, datze de Ma- 
leyers en Javanen in Banda hebben overgebragt, ende de 
Macaffaren in Amboina, inzonderbeit op Hitoe , alwaarze 
na dezelve natie ook nog bun benaming dragen : voor bet jaar 
zeftienbondert vyf en vyftig waarender aan bet Cafteel Vic- 
toria in Amboina nog zeer weinig Mangas-boomen, en bykans 
een andere als aan en in bet vermaarde , dog kleine bosje op 
Pita , maar in't zelve jaar zynze door laft vanden Admiraal 
Arnold de Vlaming (een liefbebber van plantagie) op de 
ruime ftraaten aan’t Cafteel Vittoria geplant , en zo voorts 
door gebeel Leytimor verfpreit ; want deze boomen zyn zeer 
bequaam in ruime ftraaten , niet alleen om bare aangename 
chaduwe , maar ook om datze den brant ftuiten, en belet- 
ten ‚dat die van de eene zyde zo ligt niet na de andere 2yde 
overflaat : vallende de roode of Manga Daging meeft in Pa- 
tane, of Siam, en ook op Bangay. 
Gebruik, en Aart. De Mangas worden meeft raauw pge- 
geeten, wegens bare lekkere fmaak , waar van men qualyk 
zat of moede worden kan, en men fcbilt alleenelyk de buiten fte 
dunne fcbelle daar af , dereft [nyt men in flukken , of zuigt 
bet van ’t bairige vlees (dat aan de korrel ar bangt) af: 
zommige weeken de ftukken ook wel in Spaanfche-wyn , dog 
't welk , myns oordeels , onnoodig is, om datze buiten dien 
nog vierig genoeg zjn, want de angas;-zynde van na- 
tuur vogtig en beet, genereren een dun, geyl „en galagti 
voetzel , 't welk men nog met geen Spaanfche-wyn en beboeft 
te verfterken: zy brengen egter geen zonderlinge fchade aan, 
al eet menze ook al wat rykelyk ` bebalven datze het bloet wat 
verhitten, en als dan genereerenze wel eenige vuurige ops 
dragtigheeden des buits , in °t Latyn Sudamina of in °t ge- 
meen 


96 


cauffent, unde do&us Paludanus apud Linfcbootenum > 
vel Mangam non novit, vel immaturam guftavit, qui 
fcribit nature effe frigide, quod locum habet in im- 
maturis, que acide & adftringentes funt: Hz apte ad- 
modum funt & ufurpantur in muria & aceto conditz , 
uti cum Olivis Hifpanicis fit, ille etiam eodem modo, 
eundemque in finem , ad appetitum nempe excitandum 
aliis jun&tz cibis comeduntur: Portugalli melius fole- 
bant illas preparare, quas primo in aqua marina ali- 
quod per tempus macerabant , dein viride Zingiber ac 
Yorra illis inferebant , & locum nuclei exema hifce in- 
plebant, quas in aceto ac contrito Sinapi aflervabant, 
hz vocabantur Mange Aetchiar , vel Portugallice Man- 
ga Recbeada , quod noftri pronunciant Manga Retsjada, 
quia ad omnes Atsjar Reche, feu Capficum adhibetur. 
Ceterum Mange quoque crude bone funt, ut cum O- 
ryza comedantur , in minutas confciflz partes, vel pif- 
cium jure inco&tz , quz cibis iftis gratam -conciliant 
aciditatem: Ex femimaturis quoque inftar pomarii co- 
quitur cibus: Si enim coquantur, earumque caro per 
craffius trajiciatur linteum , ut earum fibrz tollantur, 
hzcque faccharo mifceatur albo , gratam acquirit acidi- 
tatem : Interior nucleus , uti dictum eft, ob amaritiem 
edendo ineptus eft, quidam autem eum tanquam Me- 
dicamentum adhibent, nempe ctudum ad lumbricos, 
alii autem contoftum contra Diarrhzam, & ad eam 
fiftendam ufurpant. 

In craffiffimis ramis omnes quoque plantarum fpe- 
cies uti Vifcum , fimilesque , que e terra progermina- 
re nolunt, inplantari poffunt, DE facile quoque illis 
inherent, fi cum radicibus mufcofis & pauco luto ar- 
boris cortici alligentür, tales autem rami fructus non 
bene producunt: Nihil] eft , quod anxietatem , quz 
alicui ex efu Pinangz Mabok fupervenit , melius tollat, 
quam fi fuperedatur huic matura Manga. 

A fufco juniorum foliorum colore, quz e fufco pur- 

urafcunt, quzdam indufia vocantur Cain Poetsjo-pou , 

ec quoque folia cruda comedi poflunt, vel inftar Ats- 
jaar ufurpari, uti aliarum arborum fimilia juniora fo- 
Be que Ulang Ulang vocantur: Arbores he multum 
involvuntur aranearum telis, aliisque fordibus, que 
ipfis adherent, quzque efficiunt , ut picta florum 
pars pereat. Expertum quoque fuit arborem hanc ob 
abundantem fuccum vi ignis refiftere poffe , in com- 
muni enim incendio accidit , quod omnis ejus coma feu 
folia comburerentur , brevique poftea arbor non tan- 
tum letius regerminaret , fed meliores quoque gere- 
ret fructus’, quam antea: Ex expreffo & pellucido fuc- 
co faccharo mixto & ebullito craffam folebant confi- 
cere confervam , Rob d'Mangas ditam, zegrotis gra- 
tiffimam ori refrigerando & refocillando loco Rob Ri- 
befiorum. In MacalTara fructus magna in quantitate fub 
arboribus decidunt , qui omnes ob copiam nec nu- 
trii, vel edi poffunt, deciduos autem hofce con- 
tundunt & fuccum eorum exprimunt, quem magnis 
indunt ollis feu Cacabis, unde fit acetum. 

Minores due fpecies, licet non ita grati funt fa: 
poris, in Macaffara tamen ob raritatem magnatibus 
offeruntur: que recentes non fünt comedende, 
fed aliquot per dies funt deponende: Recentiffime 
enim prope caules acerrimum habent lac, quod la- 
biis nocet, uti in recentibus quoque detegitur Ficu- 
bus. Inter Mangarum genera numerari quoque poteft 
fruétus, qui in Banda Pau vocatur, cujus arbor ma- 
jora gerit folia quam Manga vulgaris feu domeftica, 
hec autem inequalis funt magnitudinis , quedam 
enim feptem pollieum habent longitudinem ac trium 
latitudinem, alia autem decem vel undecim pollices 
funt longa, ac tres lata, anterius rotundiora , quam 
vulgaris Mangz folia, obtufoque apice. Nervus me- 
dius longitudinalis utrimque quoque protuberat, fo- 
liaque plurimis lateralibus coftis parallelis conftant, 
quz inferius protuberant, ac fuperius foveolas feu 
areas cfformant , Mange porro folia funt glabra, fir- 
ma , rotunda , ac longis infixa petiolis , ad fuperiorem 
ramorum partem nullo locata ordine, ejus flores ac 
fructus racemofi funt inftar Mange, racemi autem hi 
funt majores ,,ac in paucos laterales divifi , fru&tus 
quidem fere cum Mangis conveniunt, verum funt 
oblongiores, quidam autem breviores ac rotundio- 
res , ac prope petiolum quoque protuberantes ab una 
parte: Horum color eft inftar vere Mange ex luteo- 
virens ; fub tenui pellicula caro latet pilofa feu fi- 
brofa inftar Mange domeftice , fed eft carnofior, 

: : dulcis 


HERBARII.AMBOINENSIS 


Liler I. Caput XXI. 


meen root-bont genaamt , en daarom moet den geleerden Pa- 
ludanus, by Linfchooten , of de Mangas niet gekent, of 
onrype geproeft bebben , [chryvende datze kout van aart zou- 
den wezen , en 't welk alleen in de onrype waar is , dewelke 
zuur en adfbringeerende zyn. Deze onrype Mangas zyn zeer 
bequaam en gebruikelyk om in pekel em azyn te leggen , gelyk 
men de Spaanfche Olyven doet , werdende ook tot dieneynde en 
op dezelve maniere (te weten om appetyt te verwekken) by al- 
derbande koft gegeten. De Portugezen plegenze wat beter 
toe te bereiden , dezelve eerft in zout-water cen tyt lank we- 
kende , daar na met groene gember en knof-look befteekende of 
eygentlyk de plaats van de uitgenomen korrel opvullende , en 
in azyn en gemaale moftaart bewarende , en deze noemt men 
dan Manga Aetchiar , of in’t Portugees Manga Recheada, 
’twelk de onze uitfpreeken Manga Retsjada , om dat by alle 
Atsjar Reche, of ritsjes (datis Capficum) gebruikt wert; 
anderzints zyn de raauwe Mangas ook een gemeene koft „zo 
om by ryft te eeten „kleingefneeden zynde , als in vis-zop ge- 
kookt, "t welk die koft een aangename zuurte geeft : uit de balf- 
rype Mangas wert ook een aangenaam appelmoes gemaakt : 
want als menze kookt, en bet vlees door een grof doekje kleinft, 
op dat er de draaden uitblyven , en dan rykelyk met witte zui- 
ker mengt , zo krygt bet een aangename rynsheit : de binnen- 
fle kern is ‚als gezegt , wegens zyne bitterheit onbequaam om 
te eeten , dog zommige geven bem als Medicyn-raauw in, 
tegens de wormen des buiks , en andere weder gebraden te- 
gens den buik-loop, en om die te floppen. 

Op de dikfte takken kan men ook alderbande zoorten van 
Angrek , en diergelyke kruiden , die niet wit de aarde waffen, 
planten, en dewelke ook daar op zeer ligt beklyven , als men- 
ze met baar mofige wortelen „en een weinig flyk op de fcborf- 
ze des booms vaft-bint , maar zodanige takken willen als dan 
mede niet wel dragen: daar is niets dat de benautbeit , die 
ymant door "Testen van Pinang- Mabok overkomt , beter ver- 
dryven kan ‚danalsmeneenrype Manga daar opeet. ` 

Na de bruine verwe of koleur der jonge bladeren, dewelke 
van bet bruin na bet purper trekt „werden zommige kleetjes 
Cain Poetsjo-pou toegenaamt „en déze bladeren kan men ook 
raauweeten , of tot Atsjaar gebruiken gelyk diergelyke an- 
dere jonge bladeren , die men Ulang Ulang noemt. Deze boo- 
men zyn zeer bezet met fpinnerakken , en andere vuiligbeit, 
die in dezelve blyft bangen; en dewelke maken „dat bet mee- 
‚ftendeel van bet bloeizel bederft : men beeft ook ervaren , dat 
dezen boom, wegens zyn overvloedig zap, bet gewelt des 
vuurs kan tegen oan, want bet in een gemeene brant gea 
beurt is, dat alle het loof afbrande , en kort daar naar da 
boom niet alleen wederom weeldrig uit/choot , maar ook beter 
vrugt droeg , dan te vooren. Uit bet geperfbe en doorfchy- 
nende zap, met zuiker vermengt en opgekookt, pleeg men 
een dikke conzerve te maken , Rob d'Mangas genaamt , zeer 
aangenaam voor zieke lieden, om de mont te ververfchen, 
in plaats van Rob d'Ribes. Op Macaffer vallen de vrugten 
in menigte onder de boomen , als konnende wegens baare veel- 
beit niet alle genuttigt werden, dog de afgevallene nemen- 
ze en ftooten of perzen bet zap „met groote potten vol , daar 
uit , en dat alleen om azyn van te maaken, ` 

De twee kleine zoorten, boewelze [legt van [maak zyn, ` 
werden egter op Macaffer aan de grooten geprezenteert we- 
gens bare zeltzaambeit : en men moetze ook niet verfch eeten, 
maar eenige dagen laten leggen : want de gebeele verfche beb- 
ben by den. fteel cen [cberpe melk, die de lippen wat verzeert, 
gelyk de verfche vygen doen. Onder de Mangas geflagten 
kan men ook reekenen een vrugt, die men in Banda Pau 
noemt, zynde grooter van bladeren dan de gemeene Manga, 
en ook door malkanderen van een ongelyke grootte, want zom- 
mige zyn zeven duimen lang , en twee breet, andere weder 
tien en elf duimen lank , en drie breet , ook van voren ron- 
der, dan de gemene Mangas-bladeren „ en met een ftompe 

Spits: de middel -zenuwe built of puilt te wederzyden uit , 
met veele groote ribben aan de zyden , dewelke ook beneeden 
uitfteeken , en boven kuiltjes of voorens- maaken , daarze aan 
de Mangas-bladeren mede uitfteeken , voorts zynzeglat, Dat, 
en op langagtige fleelen, rontom de woorfte takken zonder 
ordere fiaande, bun bloeyzel en vrugten komen aan troffen 
voort , gelyk de Mangas, dog deze troffen zyn grooter „ en 
in mense zyde-takken verdeelt, de vrugten komen, ook ten 
naaften by met de Mangas over een, dog zyn wat lankwer- 
piger , zommige korter , en ronder , en by den fteel, mede 
een bult aan de eene zyde bebbende; de coleur is gelyk die 
van de regte Mangas , te weten geel-groen , onder een dun- 
ne fchel legt een bairig vlees , gelyk aan de gemene Mangas, 
dog 't is vleesagtiger, laf-zoet van fimaak , en zonder dien 
geilen reuk, die in de Mangas is , zynde egter aangenaam 
om raauw te eeten, en in Banda maakt men vee kd 


= Reg 
eege 

e 

da 

44 


SSS RM 
EE, 

SE 
~ nn 


> ze 
AEG 
KRA 


m SSE 22 
= 52 
22 ZD z 
€ 99 
Saas tme a 2 2 


e 

Araz 
2222 a 
m e T i 


Pag: 97: 


= 


el 


aif 


SON 
IN N 


ab. Æ 
Za 


I. Boek. XXL. Hoofdft: 


dulcis ac fatui faporis fine gravi illo odore, qui in 
Manga obfervatur, delicatus tamen eft, fi crudus to: 
medatur , atque in Banda magni zítimatur: Arbor 
hujus celfiffima eft ac vafta, ita ut hujus trunci in- 
veniantur , quos duo vix brachiis amplecti poffunt 
viri, cujus rami quoque tam ample funt extenfi ac 
Mange arboris: In Banda Pau vocatur, in Cerama 
Orientali, ubi quoque occurrit, Bata, atque Mange 
fetide fpeciei annumeratur: Malaice Batu Malaica 
vocatur. Arbor hec Pau nihil noxium habet neque 
in fructu, neque in corticis fucco. 


In Rumpbii Appendice bec adduntur: 


In Hort. Malab. part. 4: Fig. 1. Manga vocatur Mao 
vel Mau Bracmanis : ubi lector multas hujus arboris uti: 
litates ac vires Medicas praterea inveniet; ut & me: 
dicamenta Malabaris ufitata, hifce vero in regionibus 
ignota, unde eo lectorem amandamus; ' prec 


DN e E Von d 1.0 
Tabule Vigefune. Quinte. 


Que ramum exhibet Mange Domeftice foliis floribusque 
confpicuum. 

A. Inmaturos denotat fru&ur.'ex pedunculis fuis dependen- 
tes. ; x 

B. Fru@um Maturum , & transverfim fciffum. - 


We EY ce een tg 
a Tabule Vigefime. Sexte; 


LA CO FL Wu LI ; 4 en 

Quz exhibet ramum Mange Silveflris , ex quo fructus inma- 

turi dependentes confpiciuntur, qu&que arbor Manga Pau 
incolis vocatur, ; 


A & B. Fruus denotant maturos jufta forma & magnitudine, à 
OBSERVATIO, 


Mangifera arbor fore fru&uque in Horti Malab. parts 4. 
Tab. 1 & 2. ample fatis exprefla eft, fed ejus Figura non ita 
accurata eft ac illa, que haic-inferta eft operi. Quidam 
porro funt auctores, qui hanc vel denominarunt, vel quo- 
que defcripferunt..Ab Herman. in. Muf. Zeyl. pag: $9 & 66. 
vocatur Mangifera arbor , uti & a Bont. lib. 6.. Cap. 3. pag. 
95. a Rayo dicitur Manga Indica fru&u. magno reniformi in 
Hif. pl. pag. 1550. relique denominationes a Cal. Commel. 
in Fi. Malab. pag. 43. exbibentur, ut & in Thef. meo Zeyl. 
pag. 152 & 153. nec non in S. Dale Pharmac. in Ato. pag. 
339. Arbor hac Manga vulgaris a Valent. in Ambuine dé- 
JScript. pag. 154. itidem exaratur, ut & a Linfchoteno in itine: 
rario pag. 73. ubi & ejus Figura , fed inperfeéta , ejusque 
varie fpecies enumerantur in Ray. Hift. pi. tom. 3. Appende 
pag. 55. 


CAPUT VIGESIMUM SECUNDUM 
Manga Silveftris ; Manga Utan. 


Ilveftris Mange due funt fpecies, quarum prima 
S comam gerit minorem Manga Domeftica, trunco 

vero erigitur altiore ac rectiore , folia quoque 
funt. longiora & flaccidiora quam domeftice , nec 
contufa adeo gravem dant odorem, fed odorem ha- 
bent Canarinum , fructus major & amplior eft do- 
meftice , porro: compreffus , ad petiolum tuberculo- 
fus $ fuperius autem cito anguftatur , ubi extrorfum 
inflectitur: fructus hic plérumque ex fufco viret vel 
paulum. flavefcit., verum non ita glaber & aqualis 
ac domeftice ; caro interna non eft lutea, fed pal- 
lida, fibre funt multo craffiores, fapor eft aquo- 
fus, $ ad foetidum accedit, plerumque autem aci- 
dus , fi non bene fint maturi fruétus. . Nucleus eft 
amplus , unde paucam fru&us continet. carnem: 
Juniora folia non-funt fufca uti in domeftica , fed 
tunt fordide albentia feu flavefcentia: Altera fpecies 
filveftris magis eft antecedente, truncus autem ejus 
ac folia funt fimillima , fructus vero eft oblongo- 
rotundus, inítar corii pilofus, non viridis fed colo- 
. Tem. I. ris 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 


9? 
daar van: Het wert een zeer boogen em grooten boom , zó 
dat men flammen vint, die twee mannen omvademen moe: 
ten , bebbende ook de takken xo wyt uitge/preit „ als een 
Mangas-boom: men noemt hem in Banda Pau, op Ooft- 
Ceram (daar men bem ook beeft) Bata , en zy rekenen beni 
onder de zoorten van flinkers , in’t Maleits wert by Batu- 
Malaica genaamt : zynde aan de Pau niets Jchadelyks , nog 
in de vrugt , nog in bet zap der Jcborffe; 


4 


` In de Appendix van Rumphius wert dit ‘er bygevoegt; 


In bet wierde deel van de Hortus Malab: Fig. 1, tert 
de Manga genaamt Mao of Mau in 't Bramineès , alwaar 
de leezer nog veele nuttigbeden en Medicynen zal vinden 
by de Malabaren gebruikelyk, dog in deze quartieren on: 
bekent , weshalven ik den leezer dia? béenen wyze. 


DYG LEA GINA 
Van de Vyf- en Twintig fle Plaat. - 


Die ten Tak vertoont van de Tamme Manga met Zyn bloemen eri 

. bladen verciert. 

A. Wyft aan de onrype vrugten ,. 20 als zy van bun [Beelen af: 
bangen. : 

B. Een rype opgefneede vrugt. ` 


HY LB CG ING 
C Van de Ses- en Twmtigfie Plaat. 


Dewelke vertoont een Tak van de wilde Manga-Boom met zyn 
onrype vrügten, die Manga-Pau by de Inlanders genaamt wert. 
A en B. Wijzen aan de rype vrugten in bun grootte en gedaante, 


AANMERKING 


De Mangas-boom is met zyn bloemén en vrugtèn in bet vier- 
de deel van de Hortus Malabaricus Tab. t en 2. groot genoeg 
afgebeeldt , dog is verre na zo accuraat en get niet vertoont, als die 
in dit werk gevoegt is. Van zommige Schryvers wert dezelve ge- 
melt , of mede befchreven : van Herman in zyn Muf. Zeyl. pag. 
59 en 66. wert ze Arbor Mangifera genaamt, als mede van Bon- 
tius lib." 6. Cap. 5. pag. 95 en van Ray in zyn Hift. pl. pag; 
1550. Manga Indica frutu magno reniformi, de verdere bena- 
mingen zyn by de Heer Cafp. Commel. in zyn. Fl, Malab. pag, 
3. te vinden; als mede in myn Thef fagyi pag Js2en 153. en 
$ Dale Pharmac. in 4to. pag- 339. anga-Boom wert 
mede by Valent, in de befchryving van Amboin pag. 154. ver- 
meldt, en befchreven van H. Linfchooten in de Ooftindifche Reys- 
befchryving pag. 73. alwaar ook ceszelfs Piguur dog ruuw ver. 
beelt wert , en verfcheide zoorten van de Manga opgetelt in dé 
Append. van bet derde deel van Ray. Hiftor. pl. pag. 55. 


^ 
et 


XXII. HOOFDSTUK. | 
Wilde Mangas- Boom. 


An de wilde Mangas werden twee zoorten gevonden ` 
| V en bet eerfte geflagt beeft een fmalder kruin dan de 

tamme Mangas , dog is van ftam booger en regter ; de 
bladeren zyn mede wat langer en flapper , dan die van de 
tamme: en gekneuft zynde ook zo geyl niet van reuk , maar 
trekken wat na de Canary-reuk , de vrugt is ory wat groo- 
ter en breeder , dan de tamme , voorts wat plat , by den fee? 
met eenige knobbeltjes , en beneeden loopenze fcbielyk mal 
toe, hebbende daar de fpits mede uitwaarts geboogen: zy 
blyft doorgaans meeft graauw-groen, of wert een men 
geel , maar 20 glat en den niet als de tamme. Het vleeft 
«an binnen wert ook niet geel, maar blyft bleek , de draa- 
den zyn veel grover, de fmaak is wateragtiger en vry wat 
naar de {tinkers trekkende , dog meeft zuur, a niet vol- 
komen ryp zyn: de korrel is groot, en dierbatuen weinig 
wleefch aan de vrugt. De jorge bladeren werden niet brin, 
gelyk die van de tamme, maar zyn vuil-wit of geelagtig. 
Het tiweede-geflagt is nog “vel een graadt wilder dan t 
voorgaande , dog aan ftam en bladeren bet zelve meeft ge- 
lyk , maar x erugt is lankwerpig:ront , can buiten zo 
, N ruig 


98 
ris hepatici, cum magno itidem nucleo ac pauca 
carne, que plurimum eft acida, vel matura penitus 
aquofa eft. Heecque arbor tantum in filvis reperitur, 

rima autem fpecies aliquando etiam colitur vel tran- 

poe "Utraque fpecies Latine Manga Silveftris vo- 
catur, Malaice Manga Utan: Amboinenfes eas vocant 
Taipa (quod nomen, uti fupra dictum fuit, Macaffaren- 
fibus veram denotat Mangam)item Way Way, & Ouw. 

Ufus ac natura. He Mange raro crude comedun- 
tur, nifi a Balienfibus , qui cum Aatchiar tanquam obfo- 
nium ad Oryzam ufurpant, & primam potiflimum fpe- 
ciem, ex qua cum faccharo pomarium quoque pr&pa- 
rari poteft: Altera autem fpecies raro cruda comedi- 
tur, fed aliquando cum pifcibus coquitur , ut eorum 
jusacidum acquirat faporem : Utriufque lignum aptum 
eft foco exítruendo , quum facile exficcetur: Silve- 
ftres he Mange menfem ferius maturefcunt quam ve- 
ra feu domeftica. In Banda due quoque occurrunt fil- 
veftres fpecies. Prima vocatur Wau, atque cum prima 
noftra convenit filveftri fpecie, excepto quod illius 
fructus fit major, verum non ita ilofus ac Amboinen- 
fis. Altera fpecies vera eft filveftris , & hic Alir vo- 
catur, que paucam itidem prebet carnem ac craflum 
corticem, dulcem vero habet faporem,fi bene matu- 
rus fit fru&us ; ceterum fecunde noftra fpeciei proxi- 
me conveniens. i 


Tabula Vigefima Septima 
Exhibet ramum Mange Silveflris, floribus fruêtibusque con- 


fpicuum , que Manga Utan feu Silveftris a Rumpbio vo- 
catur. ; i UN 


OBSERVATIO. 


"'"&ilveftris "hec Manga a Valent. in Amboine defeript. pag. 


156. itidem commemoratur , & in Zab, No, J. juxta: Rumphii 
Figuram exhibetur. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXII, 


ruig als leer , niet groen , maar lever-verwig met een groo. 
te korrel , en weinig vleefch , bet welk meeft zuur Hatz. of 
geheel ryp zynde gan[cb wateragtig fmaakt : en dezen boom 
waft alleen in "t wilt , maar de cerjte zoorte wort nog zom- 
tyts wel voortgeplant en gecultiveert. 

Naam. Beide deze zoorten noemt men in’t Latyn Man- 
ga Silveftris , in `t Maleyts Manga Utan: de Amboinee- 
zen noemenze Taipa (`t welk, als boven gezegt , by de Ma. 
caffaren de regte Marga is) item Way Way en Ouw, 

Gebruik en aart. Deze Mangas werden weinig raauw 
gegeeten „ behalven door de Baliers, dieze zodanig met Aat- 
chiar , als een toefpys tot bun ryfi gebruiken, en dat mecht 
van de eerfle zoorte , van dewelke men ook met zuiker een 
appelmoes maaken kan. Dog de tweede zoort wert weini 
raauw gegeeten ,maar zomtyts nog wel by vifJcben gekookt, 
om bet zap een zuure fmaak te geven: ep bet bout van bej- 
de geflagten is bequaam tot brantbout, om dat bet ligt 
droogt. Deze wilde Mangas worden omtrent een maant 
laater ryp dan de regte of tamme: In Banda beeft men ook 
nog twee zoorten van wilde Mangas: de eerfle biet Wau,” 
en komt met onze eerfte wilde over een, bebalven dat de 
vrugt wel zo groot.is „dog zo bairig niet, als de Amboinfe. 
De tweede zoorte is de regte wilde, en biet albier Alir, 
bebbende weinig vleefch, en een dikke fchel , dog is zoet van 
fmaak , alffe regt ryp is, anders met onze tweede zoort 
meeft over een komende. 


De Seven- en Twintigfte.Plaat 


Vertoont een’ Tak van de ‘wilde Mangas-Boom met zyn bloemen 
en vrugten uitmuntende, welke Manga Utan of wilde Manga : 
van Rumphius genaamt wert. a 


AANMERKING. 
Deze wilde Mangas-Boom wert by Valent. pag. 156. ook be- 


Jebreven , en volgens de Figuur van Rumphius-op de Plact No. 1. 
verbeeit. > were í DA 


CAPUT VIGESIMUM TERTIUM. 
: Manga ‚Foetida. Bate. 


ejus coma anguftior eft domeítica , Jambofam re- 
ferens arborem. Folia quoque triplo funt majora 
quam vulgaris, quatuordecim ac fexdecim longa pol- 
lices , quinque lata digitos, junioribus in arboribus 
funt etiam majora , obfcure viridia , firma , fragilia 
tamen, ac contrita refinofum fpirant odorem: Late- 
rales cofte funt parallele, nervufque medius utrim- 
ue protuberat. Folia juniora funt quoque fufca, fen- 
Am acuminata; flores in majoribus magisque. exten- 
fis infident ‚corymbis quam in vulgari , qui coloris 
funt purpurafcentis feu incarnati , ex quinque con- 
ftantes petalis reflexis , fere inftar florum Blimbing, 
qui in centro fuftinent quinque ejusdem coloris ftami- 
na, quorum unum altero longius eft, in quorum me- 
dio luteum erigitur piftillum, quod in fru&um abit. 
Flores marcefcentes lutefcunt carneis diftincti lineo- 
lis, fique hi racemi abrumpuntur, copiofius ac tenax 
magis & flavefcens effundunt lac,quam Mange race- 
mus vulgaris: flores hic debilem habent odorem, plu- 
rimique decidunt. Arbor enim tot fructuum pondus 
ferre non poffet, fi omnes. vel plurimi forent- per- 
fedi: RUE Februario & Martio florent, fructusque 
maturefcunt anni tempore pluviofo, fed non cer- 
tum obfervant tempus. | 


Fructus hic quoque multo major eft quam vul- 
garis,inftar pugni nempe majoris, forma hujus quo- 
que rotundior eft quam Mange domefticz, nec fu» 
perior apex ita incurvatus: Fructus eft fquallide 
virens, lignofus fere , parum hirfutus,. nec\ita fuc- 
cofus ac Mange , magnum quoque continens nucleum 
feu officulum: Sapor ex acido refinofus eft, & recens, 
non ita gratus ac domeftice ; odor eft gravis , in- 
gratus, caput gravans, fi autem hic comedatur fru- 
Cus, non ita odor percipitur, maturi penitus flavef- 
cunt „ ac fponte decidunt. Truncus zqualem gerit 

cor- 


Hä hec Manger arbor rectum gerittruncum, 


Xu HOOPDSTIE 
| Mangas Stinker-Boom. ! 


E Stinker-boom heeft een regte ftam , en zyn kruin is 
/malder dan de Mangas , wel gelykende na den Fame 
boes-boom zen de bladeren zyn ook wel driemaal groo- 

ter dan die van de Manga , te weeten veertien a zeftien 
duimen lank , en vyf vingers breet , en aan de jonge boomen 
zynze nog al wat grooter , donker-groen en ef, dog bros 
of breekzaam ; gewreeven xynde gevenze een: bersagtigen 
reuk van baar. De dwers-ribben flaan evenwydig, ende 
de middel-zenuwe puilt. aan weder-zyden uit: de jonge bla- 
deren zyn ook bruin , en allengskens fpits toelopende. Het 
bloeyzel komt voort aan grooter en meer uitgebreider troffen 
dan aan de Mangas ‚zynde van koleur purper of incarnaats 
en beftaande uit vyf blaatjes, alle wat agterwaarts geboo- 
gen, bykans gelyk bet bloeyzel van Blimbing , van binnen 
vertoonen baar wyf draatjes van de zelfde koleur , waar van 
bet eene langer is, dan bet andere, bebbende in de midden 
een geel knopje „daar de vrugt uit voortkomt. Het bloeyzel, 
out geworden zynde , wort geel met ligt-roode ftreepjes , en 
als men deze troffen afbreekt , zo komt "er een FE 
geelagtige en taye melk uit „dan uit de Mangas-tros ‚maar 
uit de bladeren komt vry wat minder , ende de geheele boom 
is zo zappig niet als de Mangas: zy hebben cen flappen 
reuk „en bet. meefte bloeyzel valt af: want den boom zoude 
den laft van zo. veel vrugten niet konnen draagen , byal- 
dien zy alle, of bet merendeel , tot volkomentbeit quamen; 
zy bloeyen in. February en Maart , en de vrugten worden 
ryp in de reegen-moe[Jon , dog bouden zo geen precizen tyt. 
De vrugt is ook veel kloeker dan de-tamme Manga, te 
weten als een groote vuift , ook is zyn gedaante ronder dan 
de Mangas , ende de benedenfte fpitze zo krom niet geboo- 
gen, de koleur is ouil-groen „en als boutagrig „een weinig 
ruig y bet binnenfte vlees is bleek-geel , ook zo bairig , nog 
zappig niet, als van de Manga, bebbende ook een grooter 
Been of korrel: de fmaak is uit den rynzen bersagtig , en 
vers, zo aangenaam niet, als van de gem. Manga; de reuk 
is flerk , onlieffelyk en bet booft wat befwarende , dog als 
men daar van eet , gevoelt men dezelve zo zeer miet, de ge- 
heele rype worden een weinig geel, en vallen van zelfs "8 


Lé 


Lab: XXVII. 


XXVI 


Pag. 99 - 


A 


Uzi MEY 


h 


nand 


on 


trt tr ONO VA 


LE 


COLL 


Ze 


1. Bock. XXIV. Hoofd. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. pg 


corticem, nec.ita fcaber eft ac Mange, fique inci- 
datur, paucus exftillat tenax, atque lacteus fuccus, 
qui cutim adurit , fi ipfi illiniatur, immo fæpe e- 
tiam exulcerationes excitat. 


Nomen. Latine Manga Foetida ; Noftratibus Stinker, 
non quia. foetidum habet odorem , fed quia admo- 
dum gravis ac moleftus eft: Malaice Bate & Batu- 
Malacca , guo nomine hifce in infulis quoque funt no- 
ue: Aliis Malaice quoque audit Ampatsjan, in Banda 
Batsjan. In Macaflara eft ignota, in partibus Celebes 
Orientalibus Dodeco vocatur, & in Balya Batel. 

Locus. Non fponte in filvis crefcit , licet parum 
colatur , fed plurimum per vefpertiliones difpergi- 
tur ac feritur, qui officula hinc inde projiciunt: In 
plurimis porro occurrit infulis Moluccis, in Amboi- 
na, Banda, Java, Balya, ac in Celebes parte Orien- 
tali, fed raro. à | 

U/us. Foetidi hujus fruêtus natura non eft ita hu- 
mida, fed calidior quam vere Mange, hinc quoque 
hi fructus non tanta funt edendi copia, exanthemata 
enim calida & febres excitant , decorticantur & in 
partes diffecantur uti vere Mange , penitus autem 
debent elle maturi, quum ex acido funt dulces, alias 
omnino funt acidi , ac ficciores quam vera Manga, 
ad coctionem vel frictionem non adhibentur. Hzc 
autem in horto non eft plantanda, in quo aliz prope 
hanc crefcunt plantz , quum plurimam in fe attrahat 
terre humiditatem , ac adeo aridam vel ficcam reddit, 
ut cetere omnes pereant vel quafi exurantur plan- 
te: Hec itaque omnium eft infaluberrima , nec in 
ullis permittenda morbis , praefertim iis nocet , qui 

Icerationibus vel vulneribus laborant: Hanc autem 
ad arborem foetidam alia quoque pertinet arbor, quz 
in Java & Balya nota eft nomine Wani : Cujusque 
fru&tüs noftratibus in Batavia vocantur Sergiants- 
klooten, quorum arbor & fructus memorate foetide 
proxime conveniunt, folia autem ejus funt paulo 
anguftiora, hujus arboris fuccus lactefcit nec urit, 
flores ex purpura-rubent, longisque ex racemis. de- 


pendent -Ejus fructus eft longior ac magis acumi- 


natus quam foetide , cujus caro magis albet & me- 
lius fapit, nec ita fibrofa eft nec graviter olens, ne- 
que etiam. tam calidae qualitatis +. Intus continetur 
magnum oblongum putamen, quatuor longum polli- 
ces ac duos latum digitos,.cui caro annectitur, at- 
que in hoc continetur. magnus ‚oblongus, fufcus nu- 
cleus, qui in binas dehifcit partes, ac in terram de- 
cidens facile progerminat inftar nucleorum Mangz, 
ficci autem numquam, unde extra.has terras raro 
tranfplantari ER eft fructus in Batavia & 
Java, qui falubrior quoque habetur quam foetida, ` 
+ Se 4 


Tabula Vigefima O&ava 


Ramum exhibet Mange foetide, que Bate & Batu vocatur, 


ubi ejus flores , ac fru&uum rudimenta cum junioribus 
fructibus per A & B. indigitantur. _ 

C. Integrum denotat fructum naturali fua forma & magni- 
tudine. i 


OBSERVATIO. 


Manga hæc foetida a Valent. in Amboine defcript. pag. 156» 
quoque commemoratur, & altera Sergiants - Ballen dicta pag. 


157. 


1 


eat ra Ks 9. CR MÉ 
A AN RM 87 


De flam beeft een effene feborffe; en wort mede zo ruie 
niet als die van de Manga, en als men daar in kapt, dan 
loopt "er een weinig tay en melkagtig zap uit, "t welk de 
buit verbränt , als men 't daar op Jmeert , ja dikwils ook 
wel ulcerdtien veroorzaakt. 

Naam. In’t Latyn Manga Foetida: by onze Duit/che 
Stinker, niet om datze een vuile [bank beeft , maar van baren 
Jierken en moeyelyken reuk; int Maleyts Bate en Batu- 
Malacca , met welke naam zy ook in deze Eylanden bekent 
is: by andere, ook in ’t Maleyts, Ampatsjan, in Banda 
Batsjan, op Macaffar iffe onbekent , maar in de Celebifche 
Oofter-deelen biet zy Dodeco, en Baly Batel. 

Plaats, Zy waffen niet van zelfs int wilt, dog wer- 
den egter weinig gebavent „maar meeft voortgezait door de 
vleermuizen , die de korrels bier en daar werpen: of laaten 
vallen ; en men beeftze meeft in alle de Molukze Eylanden, 
Amboina, en Banda, als mede op Fava, Baly, en bet 
Oofter-deel van Celebes , dog weinig. 

Gebrüik. Deze Stinkers zyn van natuuren min vogtigs 
dog beeter dan de Mangas, en daarom moet men zo veel 
daar van niet eeten, anders génereerenze beste opdragtigbe- 
den en koortzen ; men fchiltze en fnytze aan flukken gelyk 
de regte Mangas , maar zy moeten wel ter deegen Typ zyns 
wanneerze uit den rynzen mede wat zoet vallen , anders 
zynxe zuur , en in 't eeten drooger dan de Mangas , tot bet 
kooken en |Loowen werdenze niet gebruikt : maar dezen 
boom moet men in geen tuin lyden of dulden, daar andere 
planten rontom fiaan; want by zuigt de meefte vogtigheit 
des aardryks alleen naar zig , en maakt het zelve zo dor en 
mager , dat de andere planten daar door of uitgaan of als 
verbrant blyven flaan; in fomma , onder al e Mangas- 
zoorten is dit de allerongezont[le , en in geene ziektens toe- 
gelaaten , dog inzonderbeit is /chadelyk de gene, die eenige 
ulceratien of openheit des buits hebben, en tot dezen. Stine 
kert-boom gehoort mede nog een andere boom, dewelke op 
Fava en Daly bekent is met de naam Wani: en waar van 
de vrugten by d'onze tot Batavia Sergiants-klooten wor- 
den genaamt , aan boom en vrugten de voornoemde Stinker 
nef gelyk zynde , dog de bladeren vallen wat [n , de 
melk des booms is wit, en niet brandent , bet bloeyzel meeft 
purper-root, en, aan. lange iren bangende. De vrugt is 
wat PER itzer dan de Stinker , en beeft cen witter 
en Jmakelyker vlees ‚niet zo dradig nog flerk riekende „nog 
ook niet zo beet van eygenfebap: van binnen leit een groote 
lankwerpige neut of Jcbaal , vier duimen lank , en twee vin- 
gers breet ,daar’t vlees aanbangt „en daar in vint men een 

róote lankwerpige bruine korrel , die zig in tween laat dei- 
en , en op de aarde vallende ligt uitfcbiet gelyk de Mangas 
korrels , maar de drooge geenzints , en Waarom men dezelve 
buitens lants qualyk verplanten kan. Het is een gemeene 
vrugt op Batavia en Fava, werdende ook voor gezonder 
gebouden., dan de Stinkers. 


De Acht- en Twintig fle Plaat 


Verbeelt een Tak van de Manga foetida , ofte ftinkert en Bate ge- 
naamt van Rumphius, alwaar zyn bloemen, en de fcbepzelen 
der vrugten nevens de gebeele jonge door A en B. aangewezen 
werden. ^ 

C. Vertoont een vrugt in zyn natuurlyke grootte en gedaante. 


AANMERKING 


_ De Stinkert-boom werd by Valent. in de befchryving van 
Amboina pag. 156. en de Sergiants Ballen- Boom pag. 157. 
mede befcbreven. 


» 


CAPUT VIGESIMUM QUARTUM. 
Durio, Duryon. 


Uriones a multis excellentiffimi Indie fructus 
habentur, quum autem novitiani diu ab iis ab- 
horrent ob gravem eorum odorem, fententia 
hec non eft univerfalis: Arbor eft celfifima , faltem 
inter frugiferas edules altiffima: Coma non eft denfe 
foliata, fed laxe extenfos gerens ramos, truncus in- 
ferius eft angulofus & quafi alatus, equali cinereo & 
ad luteum vergente cortice, quo inter alia arbor fa- 


' cile dignofci poteft: Folia vulgaris funt forme , & 
Cerafinis fimilia: ad oras autem non dentata, hinc- 
que nucis mofchatz foliis fimillima, femi-fpithamam . 


longa , duds lata pollices ; fuperiore parte obfcure 
oe virentia 


XXIV. HOOFDSTUK. 
De Doerian-Boom. 


E Durioenen worden van veele voor de treffelykfte 
D vrugten van Indien gehouden dog dewyl de nieu- 
welingen een langen tyt daar van afkeerig zyn , we- 

gens bare zware reuk, zo is dit oordeel niet algemeen. De 
boom is zeer boog, immers onder de eetbare vrugtdragende 
boomen de alderboogfte : de kruin is niet digt van loof , maar 
ydel , niet te min mitt b) hý ani takken , de flam is benee: 
den boekig en als gevleugelt , met een effene graauwe en 
naar den geelen Net nde gets waar aan de boom onder 
‚anderen ook kennelyk is. De bladeren zyn van gemeen fat- 
zoen, en die van de kerze-boom niet ongelyk: dog aan de 
kanten geenzints gekartelt , en dierhalven de sVoote-mu/- 
N 2 febate 


100 HERBARIIAMBOINENSIS 


virentia ac glabra, inferiore parte fufca feu cinerea, 
inftar lateris crudi. Foliorum petioli peculiarem quo- 
que habent characterem, qui in nullis aliis, obfervatur 
arboribus, funt enim quafi tumidi & inflati , inferiore 
parte foveola donati. Flores funt magni, plurimi fi- 
mul dependentes craffis in petiolis uni racemo junctis, 
neque foliorum petiolis nexis , fed in tenuibus ac craf- 
fis prope truncum ramis. In junioribus ramis quinque 
o&ove fimul flores ex racemo dependent , in craf- 
fioribus vero a duodecim ad triginta fimul flores. 

uodvis floris capitulum obtegitur duobus tribufve 
pallide virentibus concavis foliolis , que decidunt 
fimul ac flos excrefcit. Ipfe quoque flos peculiarem 
habet ftructuram , cujus inferior pars argenteum refert 
Salinum feu vafculum, vel ollulam fputoriam, quein Pi- 
nangz mafticatione ufurpatur. Inferius rotundo con- 
ftat cordiformi ventre , qui in anguftum extenditur col- 
, lum ,fubitoque dein aperitur inapertum os ex quinque 
foliolis compofitum; in quo locantur quinque alia coch- 
leariformia petala minora, tam arcte autem prefcripto 
falino fixa, ut unum fimul videantur formare corpus : 
Flores nondum aperti magnum exhibent oblongum 
caput, aperti autem reflectuntur oris arcuatis , dum 
ibi flaccidi funt, Narciffi petala referentes, fquallide 
albentes, Salinum autem memoratum feu crater inferior 
flavefcit. Atque in hoc continentur quinque lamelle 
feu tenuia & angufta foliola, itidem fquallide alben- 
tia, ac divifa in feptem o€tove brevia ftamina , fu- 
perius gerentia rubras & vario modo contortas an- 
theras, inftar Capok arboris florum, In horum cen- 
tro longus continetur ftilus, qui luteum gerit capitu- 
lum, quod "ie infidet granulofo piftillo > quod 
abit in fru&um: Flores longum per tempus funt clau- 
fi ac paullatim aperiuntur, plurimum autem poft me- 
ridiem, ac fubfequente decidunt noéte , nudum relin- 
quentes ftilum cum capitulo: Horum florum odor eft 
gravis, nec jucundus, quod idem in fru&ibus obtinet 
imo & in inapertis ; quamvis autem tot flores fimul 
oriantur & dependeant , tres quinqueve tantum ex- 
crefcunt, vel ad fummum decem vel duodecim uno 
in racemo, in craffiffimis nempe ramis, in junioribus 
enim ramis plurimi fructus perduntur a pfittacis mi- 
noribus. = 


Fructus rotundi funt globi magnitudine capitis humani, - 
kleen mans booft „en de gedaante van een t’zamen gerolden — 


forma convoluti Echini , quidam rotundi, alii oblong, 
duro gaudentes , craffo , fed non lignofo cortice , ubi- 
ue obfeffo fpinofis & firmis apicibus , angulofis , in- 
far’ anguloforum politorumque Adamantum, qui ta- 
men non ledunt, nifi fortiter comprimantur, exte- 
rius flave virefcentes, craffis ex pedunculis dependen- 
tes: Quilibet talis globus per longitudinem aperiri po- 
teft, & in quinque findi partes , fi per cultrum fiffu- 
re ejus explorentur, vel quia difficile deteguntur, pedi- 
bus calcati diffiliunt, fi vero hoc non fuccedat , fructus 
funt inmaturi: In craffo hoc ac fpinofo putamine quin- 
que funt cellulz „atque in fingula , duo, tres, quatuor- 
ve nuclei continentur ova columbina referentes , fub- 
ftantie Caftanearum: Nuclei hi porro obvolvuntur 
alba & mucofa carne, ac pellicula tenui obducuntur, 
quz efficit, ne agglutinentur: Caro autem hzc (laétis 
cremorem referens , vel quoque non inproprie Hifpa- 
nicum Mangjar Blanco, id eft ovorum PD 

precipua fructuum eft pars, que comeditur , 
de nucleis exfugitur. Sapor ejus eft delicatus vel fa- 
tue dulcefcens, ovorum placentas emulans, odor au- 
tem eft ingratus, ac gravis Indie peregrinis, quique 
non adfueti funt, proxime enim accedit illi putref- 
centium Ceparum, quem foetorem integri quoque fru- 
Cus, licet non fuerint aperti, fpargunt, quo totam 
etiam replent domum: & quamvis hic odor fit adeo 
ingratus , e contra fapor eft delicatus, multi tamen 
funt, qui licet aliquod per tempus in India habi- 
tarunt, ob ingratum tamen odorem a fruétibus ahor- 
rent, talibusque etiam valde obftat affidere aliis, qui 
hos comedunt Duriones , fi ipfi quoque hifce non vef- 
cantur: Quamprimum autem quispiam hofce guftave- 
rit, mirus hic & ingratus non amplius ipfi obftat odor, 
. fenfimque'adeo huic afluefeimus fruétui , ut delicatifii- 
mus totius Indie habeatur. Lignum exterius albicat , in- 
terius ruffefcit, fibris conftans longitudinalibus, rectum, 
firmum, & durabile eft, unde incolz ad malos quo- 
que navigiorum adhibent, quod noftrates quoque fe- 
quuntur, quum trunci fint alti fatis, & recti: Arbo- 
res hz non adfcenduntur, ut maturi decerpantur fru- 
&us, 


Liber I. Capt XXIV. 


Jchate bladeren gelyken, een halve fpan lank , twee duimen 
breet , aan de boven[le zyde hoog-groen en glat, aan de on- 
derfie zyde vaal , of als een raauwe tichel-/teen; de fteelen 
of voetjes van deze bladeren hebben mede een byzonder merk- 
teken, `t welk men aan geen andere boomen ziet , want x 
zyn als opgezwollen , en bebben agter een knye. Het bloei- 
zel zyn groote bloemen, veele by malkander bangende op 
dikke fleelen aan een tros „en geenzints aan de ryskens , daar 
de bladeren ftaan , maar aan de dunne en dikke takken, tot 
na by aan den flam:aan de dunne takken ftaan vyf en agt 
bloemen aan den tros, maar aan de dikke wel een getal van 
twaalf tot dertig : ieder bloem-knop is bedekt met twee of drie 
bleek-groene bolle blaatjes , dewelke afvallen, zo dra de bloe- 
me groot wert: de bloem zelfs is ook van een byzonder fat- 
zoen, en bet onderfte deel wel gelykende na een zilver 
zoutvat , of ook een quifpidoor „die men ordinaar by bet Pi- 
nang-eeten gebruikt: beneeden met een ronden bartagtigen 
buik, die een fmallen bals maakt, en dan {chielyk zig Wes 
der opent in een wyde mont van vyf blaatjes gemaakt: en 
waar in Joan vyf lepel-vormige blaatjes , zo digt tegens ^t 
voorfchreve zout-vat , datze Jchynen een lichaam met. bet 
zelfde te maaken; eer fluitenze baar in een groote lank- 
werpige knop , maar de geopende krullen agterwaarts over 
met gefronsde kanten, dewylze aldaar flap zyn , anderzints 
de Narciffe bladeren niet ongelyk, dog vuil wit , zynde bet 
zout-vat of beekertje bleek-geel; en daar binnen Baan vyf 
lapjes of fmalle en dunne blaatjes, mede vuil wit, en ver- 
deelt in zeven aagt korte draatjes , boven op draagende ree- 
delyke roode en gefronsde noppen op verfcheiden manieren 
gedraait , gelyk bet bloeyzel van den Capok-boom: regt in 
de midden ziet men een lang fieiltje met een geel knopje, 
Jiaande op een lankwerpig en korrelig knopje; waar uit de 
vrugt voortkomt: de bloemen bangen langen tyt gefloten, 
en openen baar allenskens „dog wel mellt de middag „en 
de volgende nagt vallenze af, nalaatende bet bloote feiðtie 
met zyn knopje: de reuk van dit bloeyzel is geyl en niet lief- 
felyk , "t welk men mede moet zeggen van de vrugten , ja 
ook zelve van de ongeopende ; en boewel nu zo veele bloemen 
by malkander hangen , zo komender maar enkelyk drie of vyf 
tot perfellie, of ten boog ften tien a twaalf aan eenen tros, 
te weten aan de dikfte takken , werdende Beetle van de jon- 
ge vrugtjes vernielt door de Paroquiten. 


De vrugten zyn ronde bollen, bebbende de grootte van een 


Begel, zommige ront , en zommige lankwerpig, met een dikke, 
barde , dog geenzints houtagtige fchel, over al digt bezet 
met ror en fiyve puntten , boekig als lange en pits 
geflepene diamanten , dog die egter niet en quetzen , ten zy 
dat men bart daar tegen aandrukt : van buiten geel-groen , 
en aan haar dikke fteelen bangende : yder bol kan men over- 
langs openen , en in vyf ftukken, (met een mes de naden 
zoekende) van malkander deelen, of, om datze moeylyk te 
vinden zyn, met een voet daar op trappende , tot datze ko- 
men te fpleiten , dog alle dit niet doen willen, zo agt menze 
ook niet volkomen ryp te zyn: in deze dikke en doorna tige 
bolfter zyn vyf kamertjes of celletjes , en in yder van des 
ve twee, drie a vier korrels beflooten, wel wat na duiven 
Eyeren gelykende, en van fubftantie als Caftanjen: voorts 
zyn deze korrels omgeven of omvangen met een wit en Jy- 
merig vlees , en bekleet met een dun vliesken ,'t welk maakt, 
datze niet aan malkander kleven: en dit vlees (gelykende 
wel na room van melk, of ook niet oneigentlyk na de Spaan - 
Jebe Mangjar Blanco , dat zyn eyer vladen) is ’t voor- 
naamjte , dat men van deze vrugten eet ,'t zelve van de kor- 
rels afzuigende; de fmaak is mals of anders wat mal zoet, 
en de gem. eyer vladen niet ongelyk, maar de reuk is vry 
Wat vies en onaangenaam , voor de nieuwelingen in Indien, 
en dieze niet gewent zyn , want by komt na by die van de 
rottende ajuynen , welke reuk ook de beele vrugten (al zyn- 
ze niet geopent) van baar geven, en daarze ook een gebeel 
buis mede vervullen, dog zo onaangenaam als nu de reuk 
is, zo lekker is daar en tegen weder de /maak, boewel "er 
veele zyn , fchoon datze al in Indien een langen tyt gewoont 
hebben, die baar, wegens den voorn. viezen reuk, tot de 
vrugten niet wel kunnen gewennen, en het valt de zodant- 
ge ook zeer bang op een plaatze te zitten , daar de Durioe- 
nen gegeeten worden , wanneerze zelfs niet mede daar «an 
konnen nuttigen; maar zo dra men daar van heeft geproeft, 
zo gevoelt men dien miffelyken reuk zodanig niet meer, en 


men wort allengskens zo aan deze vrugt gewent , dat men- ` 


ze apt te zyn de alderlekker[le van gan/ch India. Het bout 
ts aan de buiten kant wit, maar van binnen trekt bet wat 
naar den roffen, voorts lankdraadig , regt, digt , en er 

bel, 


I. Boek, XXIV. Hoofdfi. 


aus , fed exfpe&tatur, donec fponte decidant, quum 
nimis fit periculofum , & facile quoque tam ponde- 
rofi & graves fructus in caput inciderent , illudque le- 
derent. 


Genus. Durionés arborés non multum a fefe invi- 
cem differunt, difcrimen enim illarum maxime in 
fru&tibus confiftit, atque ad tres fubfequentes reduci 
poffunt fpecies. 

` Prima. Durio Borneo, que omnium maximos fert fru- 
&us, inftar mediocris nempe matulz , ita ut fufficiens 
viro fit gravitas & pondus, alii autem paulo funt mi- 
nores: Hique crefcunt in infula Borneo cirea urbem 
ejusdem nominis: In orientalibus autem regionibus 
funt ignoti. | 

Secundo. Omnes alii vulgares Duriones duabus con- 
ftant ex fpeciebus , quzdam enim funt oblongz , que- 
que optimz habentur, praefertim fi pellicula exterior 
aurantii fit coloris, atque apices fint pauci & obtufi 
ac lomge diftantes. Hi fructus in quavis cellula tantum 
unum alterumve continent nucleum, multa carne feu 
medulla obductum , quoque pauciores gerunt Durio- 
nes nucleos, eo meliores habentur. Inter hos una 
quoque reperitur fpecies, cujus forma a vulgari non 
differt, exterior autem cortex coloris eft intenfe lu- 
tei, interne pallide rubentis , inftar Cafombi pigmen- 
ti, unde quoque Durio Caffomba vocatur, delicatiores- 
que habentur vulgari ; plurimum in Banda crefcunt, 
fed non frequentes. Huc quoque pertinet Durio Man- 
ka, qui mollem ad nucleos gerit carnem, unde & vi- 
liores aliis habentur. 


Tertia Species eft illa, que rotundior & anteceden- 
tibus minor eft, plura continens officula, que vilior 
quoque eft, & faporis magis aquofi,inter hanc quo- 
que alia reperitur in Banda fpécies, que Durio Babi 
vocatur , que omnium minima eft duris fpinulis feu 
apicibus , queque multa & parva continet officula, 
fed quoque duriorem & copiofiorem dat carnem, 
quam domeftica, unde & melior habetur: in Banda 
nempe plures habent Durionum varietates, quas mi- 
ris denominant cognominibus, inter alia domini no- 
men tribuentes illius, in cujus area creverunt , Om- 
nes tamen hz ad priores reduci poflunt fpecies. 

Anni tempus. Vulgare anni cempus hifce in infulis 
eít menfis Majus & Junius , in Banda menfis Aprilis: 
uem maturefcunt quoque Novembri , uti pe in 
hifce aliquando infulis, arbor enim hzc fzepius bis in 
anno fuos producit fru&us , fique copiofiffimi fint 
fru&us, infalubris aéris fübfequentisque morbi Ende- 
mici prefagium habetur, cujus due cauffe inpu- 
tantur, primo plurimi calidi Zephyri ac continue 
pluvie , que fructus eliciunt, ac aérem corrumpunt. 
Altera cauffa eft immodicus horum fructuum ufus, 
quibus vix, fi hifce affueti fimus , fatiare nos poflu- 
mus, quique calidum ac corruptum cauffant nutrimen- 
tum, unde fanguis inflammatur, varieque excitantur 
febres maligne, Dyfenterie &c. 

Nomen. Latine Durio & Ecbinus arboreus: Malaice 
Duryon, quo nomine porro ubique innotuit , Ternatice 
Duréin. Amboinice & in Banda Dureyn , ubique no- 
men gerens a fpinofo cortice, Dury enim Malaicenfi- 
bus fpina denotat, alia nomina Malaicenfia, que in 
Linfchooteno Cap. 57. inveniuntur, non funt nomina 
propria, fed communia, Batang enim truncum figni- 
ficat, & Buaa fructum. 

Locus. In occidentalibus Indiz partibus fructus hic 
ignotus eft, incipit vero in Malacca, ac inde inveni- 
tur ufque ad Auftrales infulas Javam , Maduram, Bor- 
neum, Celebem, ac quoque per omnes Moluccas; in 
uno tamen loco frequentior eft altero,in Java enim circa 


Bataviam raro occurrit, circa Japaram ufque ad Ban- 7 


tam frequentior eft, item e regione hujus in Sumatra, 
raro in Macaflara; frequentior iterum in vicinis pro- 
vinciis Mandara, Loebo, Amboina, & Banda, atque 
occurrunt eque circa edes & in arvis plantate, quam 
hinc inde in filvis, plurimum vero in incolarum 


areis non fponte, fed progerminantes ex officulis, p 


que aves hinc inde projiciunt, fi enim in terram vel 
cum fordibus foras ejiciantur, facile progerminant, 
ac profunde in terra plantari nolunt. In officulo- 
rum progerminatione aliquid peculiare dee 

zc 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 


tof 


bel, wesbalven het de Inlanders ook tot maften van baare 
vaartuigen gebruiken, bet welk de onze baar ook nu al ko 
men na te doen, want bet zyn fraye booge en regte ftam: 
men. Deze boomen beklimt men niet om de rype vrusten 
daar af te balen, maar men laatze van zelfs afvallen, om 
dat bet te periculeus is ‚als mede uit vreeze; dat iemant zul- 
ken zwaaren vrugt mogt op bet booft komen te vallen 
Geflagt. De Durioen-boomen verfchillen mede niet veel 
ES En > wani bet onderfcbeit beftaat meeft alleen 
eae ues vie die konnen tot de volgende drie zoorten 
1. Durijon Borneo , zynde de grootfte van alle, te we- 
ten als een middelmatige water-pot , zo "dat een man aan een 
genoeg te draagen beeft , dan zommige zyn wel wat kleinder: 
en deze vallen op bet Eylant Borneo omtrent de fladt van dien 
naam: dog in de Oofterze quartieren zynze onbekent, . 


2. Alle dé andere gemeene Durioenen beftaan in twee zoor- 
ten, Want zommige zyn was lankwerpig , en dewelke men 
ook voor de befte bout , inzonderbeit als de buiten[le fchelle 
naar bet gout-geel trekt, de puntten en fleekels weinig en 
Jlomp zyn, en ook wat verre van malkander ftaan: deze 
bebben van binnen in yder celle maar een a twee korrels met 
veel vlees of merg omvangen „en boe minder korrels de Du- 
rioenen bebben, boe beter datze geagt worden ; en onder deze 
vint men ook een zoorte, welkers gedaante van de gemeene 
niet is verfchillende „maar de uitwendige fcbor[Je is van ko- 
leur hoog-geel, en van binnen ligt-root , als de Cafomba 
verwe, waar van daan zy ook Durion Caffomba werden 
genan » en men boutze lekkerder dan de andere ; zy val- 

en meeft in Banda ‚dog weinig: en bier toe geboort me- 
^e app antes bebbende een week vlees om de kor- 
reis, en dierbalven wordenze oo 
Pigg aad k gebouden voor flegter dan 
De derde zoorte is die geene , die ronder en kleinder zyn dan 
de voorige , met meerder korrels van binnen , en ook wat Jleg- 
ter of wateragtiger van fmaak zen onder deze vint men me- 
de een zoorte in Banda, die Durion Babi genaamt word; 
en de kleinfte van alle is met barde doorens, en dewelke wel 
veele en kleine korrels beeft , maar ook weder een barder en 
overvloediger vlees dan de gemeene , en werd daarom ook 
voor beeter gehouden: aldaar, namentlyk in Banda, maa- 
kenze nog meerder onderfcheit van Durioenen , dezelve klug- 
tige toenamen gevende „en onder andere na de eygenaars , in 
wiens perken dat zy wafJen , dog deze kunnen alle onder de 
voorgaande zoorten werden gebragt. 

Sayzoen. De gemeene zayzoenen in deze Eylanden zyn 
de maanden van May en unius ‚in Banda de maand April: 
op Fava beeft menze ook in November, gelyk zomtyts ook 
in deze Eylanden ‚want dezen boom dikwils in een jaar twee- 
maal vrugten draagt , en alffe ongemeen orugtbaar zyn ,zo 
wort bet voor een teeken van ongezonde lugt en veele ziekte 
gehouden, waar van men twee oorzaaken geven kan; voor 
eerft de veele warme zuide winden en regens, die de vrugten 
uitlokken , en met eenen de lugt tot bedervinge doen neigen ; de 
andere reden is een overmatig gebruik dezer vrugt , waar van 
men qualyk (als men daar aan gewent is) zyn bekomft kan 
krygen „en dewelke dan een beet en bederfelyk voedzel geven 
waar van bet bloet aangeftooken , en voorts allerbande koort. 
zen, roode-loopen Pc. door veroorzaakt worden. 

Naam. Jn ’t Latyn Durio, en Echinus arboreus: in ’t 
Maleits Durion (met welke naam zy voorts over al bekent 
is) in ’t Ternaats Duréin, in’t Amboins en Bandaas Du- 
reyn: over al den naam voerende van de Steckelige buit 
want Dury in’t Maleits een doorntezeggenis ‚andere Ma- 
leit/cbe namen y die men in Linfchooten Cap. 75. vint , zyn 
geen eygen namen , maar gemeene : want Batang is een ftam 
te zeggen, en Buaa een vrugt. 

Plaats. In de wefterfche deelen van Indien is deze vrugt 
onbekent , maar zy begint op Malacca, en gaat van daar 
woort tot op en in de zuider Eylanden , Fava, Madura, 
Borneo „ Celebes, en insgelyks alle de Moluxe Eylanden , 
dog valt op de eene plaats meer dan op de andere, want op 
ava, omtrent Batavia, beeft menze weinig , maar over- 
vloediger omtrent Fapara, en tot Bantam, als mede daar 
tegen over op Sumatra, ook weinig op Macaffar , dog awe- 


der veele in de nabuurige Provincien, Mandar , en Loebo; 


Amboina , en Banda bebbenze insgelyks in meenigte, en 
men vintze zo wel omtrent de botzen, en in de erven pe- 
lant, als bier en daar ook in't bos , dog meeft in der In- 
landers bun perken , niet van zelfs „maar voortkomende door 
de korrels , die de vogels bier en daar ver/preiden , want als 
men maar dezelve in de ruigte werpt, zo komenze op „en wil- 
len nios til diep in de aarde geplant zyn: en omtrent het 

3 uit- 


1023 


hee enim in terram projecta, primo furfum emittunt 
fatis craflam venam, articulum digiti circiter longam, 
aux deinde incurvatur, ac fibrillis radicalibus fete in 
terra figit , cujus altera pars officulo manet infixa, 
gua poftea foliola format, que eadem ex parte eri- 
guntur „ac parvum conitituunt truncum , € quo officu- 
lum diu dependet , ita ut ortus hujus arboris fimilis 
fit iis, qui more Agrippe pedibus primum e corpore 
exeunt feu nafcuntur, hecque officula tam lete pro- 
germinant , ut integre diu Durionum filvz fuiflent ex- 
crete, ni ab apris vaftarentur ac demeterentur. Qui- 
dam putant officula hzc cum eorum carne terre effe 
committenda , creduntque arborum harum fructus effe 
carnofiores: Arbores has non facile plantant prope 
edes, que inhabitantur , tam quod graves illarum 
fructus decidentes ipfis dammum adferant , quam quod 
fepius in hominum capita incidant, atque ledant. 


Ufus & Natura. Duriones funt nature calide & 
humide, de calore autem plurimum participant, un- 
de & fanguinem calefaciunt , ac inteftina incendunt , 
unde unus alterve Durio ad fummum uni fufficit ho- 
mini, quamvis inveniantur homines, qui decem duo- 
decimve una poflint comedere vice , carnem nem- 
pe horum, quam ex ofliculis exfugunt , oflicula enim 
cruda edendo inepta funt. Carbonibus vero fzpius 
torrentur , vel in aqua ebulliuntur , atque inftar Cafta- 
ncarum eduntur, raucam vero cauflant gulam & Af- 
thma excitant; unde melius eft, fi abjiciantur: Mos 
quoque malus obtinet , quod pleno Duriones come- 
dantur ftomacho Ý quum facile corrumpantur. Quod 
autem attinet ad hujus fru&us preftantiam atque de- 
licatum faporem , hoc Linfchootenus , aliique „qui illum 
fuere fecuti, ample fatis defcripferunt, przdicantes 
grato fuo odore, ac fapore omnes ita allicere ac 
recreare homines, ut optimi preftantiflimique totius 
Indie habeantur fructus: Ita tamen fefe habet , ut fu- 
pra indicavimus , plurimi nempe in India habitant, 

ui vel hifce adfuefcere nequeunt, vel licet illos gu- 

ent, non magni faciunt, quamvis fine dubio hac in 
regione Orientali meliores fint quam in Portugallicis 
Oris , que enim laus prz aliis huic tribui poffet fructui, 

ui tam facile putrefcit , & hominibus tantam ad- 
fert noxam ; fi enim nimium de hoc edatur , adeo 
anxios reddit ejus comeflatores, ut nefciant , quo fefe 
pre calore vertant , dein etiam exoriuntur exanthe- 
mata, carbunculi, febres, ac Dyfenteria, unde fum- 
mopere ab hifce cavendum eft fructibus iltis, ui ali- 
quod inteftinorum patiuntur vitium , vel laborant 
exulcerationibus, vulneribus , vel carbunculis, quum 
fummopere illa inflamment: Ceeterum Duriones urinam 
quoque movent ac fudores , hominesque libidinofos 
reddunt, atque feles Zibethice hifce adeo deleétan- 
tur „ut facile hifce capi poflint, crediturque liquorem 
hunc pinguem, qui Zibethum vocatur, hoc in animali 
plurimum ex manet: fructibus , uti quoque 
Zibethum ab Aethiopibus aliisque Indie populis ad 
libidinem excitandam adhibetur; quamvis tamen ve- 
rum eft feles Zibethicas quoque inveniri illis in re- 
gionibus, in quibus Duriones non funt noti nec oc- 
currunt ; nocivum eft, fi vefperi A aes comeftos Du: 
riones Saguerus potus vel Arecha fuperbibatur , atque 
ftatim fomnum quis capiat, hoc enim corruptum dat 
nutrimentum , ac halitum oris foetidum reddit. * 

Ut autem hec Durionum noxa tollatur, veteres 
Malaicenfes experti fuere , magnam effe inter Du- 
riones ac Siri-folium anthipathiam, & tantam, ut fi 
unicum Siri-folium in unico Durionibus repleto vafe 
deponeretur , omnes computrefcerent Duriones , fic 
quoque quum quifpiam gravatus fit comeffatione 
multorum Durionum, fi Siri-folium ventriculo impo- 
natur, & copiofe Siri-fru&us comedat , facile eos 
digerit, illorumque tollitur noxa, hoc autem reme- 
dium hocce tempore non multum eft in ufu, nifi 
quod Siri-Pinanga fuperedatur, piu ne ingra- 
tus adftantibus obftet odor: Si Duriones inmaturi 
avellantur , quod aliquando a famelicis peragitur in- 
colis, tum femi-matura illorum caro, quz dura hac- 
cenus eft, vel cruda comeditur , vel inftar Oleris cum 
Calappi lacte coquitur, alioquin aliquot per dies fe- 
poni poffunt , quo mollefcunt, fed tum multum dul- 
cedinis perdunt & aquofi fiunt. 


Incole 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber L Caput XXIV. 


uitbolten van deze korrels ondervint men yets aanmerkelyks, 
namentlyk dat dezelve op de aarde leggende, eerfielyk op- 
waarts uitfcbieten een vry dikke ader , omtrent een lidt van 
een vinger lank, dewelke bem daar ma omkromt , en zig met 
wortelties in de aarde vaft maakt , blyvende bet ander eynd? 
nog in de korrel fleeken "t welk daar na kleine blaatjes for- 
meert , die met het zelfde eynd’ baar oprigten, en een fiam. 
metje maaken, daar de korrel nog lange aanbangt , zo dat 
de oorfpronk dezes booms gelyk is aan die geene , die met de 
voeten als Agrippa, voor uitgebooren werden, en deze korrels 
Jebieten zo weeldrig op , dat al voor lange de boffen met Du- 
rioenen zouden vervult zyn geweell, indienze de verkens niet 
quamen op te eeten ; zommige willen ook , dat men de korrels 
met bun ombangende vleefch in de aarde werpen zal , en ge~ 
loven dat de vrugten daar van komende , overvloediger vlees 
zouden hebben, men lydt deze boomen niet gaarne digt by 
buizen, die bewoont worden: zo om dat de vrugten dezelve 
met baar afvallen befchadigen en fcbenden , als om datze 
voor de ondergaande menfcben te zorgelyk zyn. 

Gebruik en Aart. De Durioenen zyn beet en vogtig van 
aart, dog van de bitte bebbenze wel het meefte „ maaken 
dierbaiven bet bloet warm, en verbitten bet ingewant, wes- 
balven een Duryon of twee op’t hoogft voor een menfch ge- 
noeg beboorde te zyn, boewel men luiden vint , die "er tien 
a twaalf op een maal konnen eeten , wel te verfbaan bet vlees 
alleen, datze maar van de korrels afzuigen , zynde dezelve 
korrels onbequaam om raauw te nuttigen ; dog men braatze 
wel op de koolen, of ‘kooktze in water , en eetze dan gelyk 
als Caftanjen , maar zy maaken een raauwe en fchorre keel, 
en daar by een korten azem , en daarom ist bell, > dat menze 
wegwerpt ; ook zo is bet een quade manier , dat men de Du- 
rioens eet met een volle maag of buik, om datze als don et 
bederven; en wat nu vorder aangaat de voortreffelykbeit en 
aangenaambeit dezer vrugt, daar van bebben Linfchoo- 
ten, en andere, die bem gevolgt zyn, al vry wat ruim ge- 
Jchreven , voorgevende, datze met baar lieffelyke reuk em 
Smaak alle men/chen aanlokken , en datze dien volgende voor 
de befte en treffelykfte vrugt van Indien wert gebouden ; 
dog bet is zodanig, als wy gezegt bebben, datter veele in 
Indien «voonen , diexe of niet gewennen konnen, of al proe- 
venze dezelve , gants geen werk daar van komen te maaken, 
hoewel dezelve buiten twyffel bier om de ooft veel beter wala 
len dan in de Portugeeze quartieren, en wat lof zoude men 
dog zodanigen vrugt boven andere konnen geven , die zo ligt 
bederft „ende de menfchen zo veel {chade aanbrengt: wan: 
een weinig te veel gegeeten , maakt de onmatige fnoepers zo 
bang , dat zy niet weeten , waar zy van bitte blyven zullen, 
daar na verwekkenze ook bloct-vinnen 5 heete gezwellen „ 
koortzen , en de roode-loop , en waarom ze ook ten boog ften 
moeten gemyt worden van die geene „die eenig gebrek in t 
ingewant , of van buiten ulceratien , quetzuuren , of heete 
gezwellen hebten , nadienze alleszints zeer ontfteken; an- 
ders dryven de Durioenen den Uryn af , doen zweeten, en 
verwekken den menfch tot onkuisbeit ; ende Civetkatten Zum 
ook zo gretig na deze vrugt, datze zeer ligt daar mede ge- 
vangen konnen worden: en men gelooft, dat dien geylen 
zap (die men Civet noemt) aan dat dier meeft daar van ge- 
genereert wert, gelyk ook de Civet van de Mooren , en an- 
dere Indianen tot verwekking van de geylbeit wert gebruikt : 
hoewel bet ook waar is , datter Civet-katten gevonden wer- 
den in landen, daar de Durioenen onbekent zyn ; men doet ook 
qualyk , dat men’s avonts , na bet eeten van Durioenen > Sa- 
gueer of Arak drinkt , en daar op flaapen gaat, want zulks 
maakt een bedorven voetzel, en veroorzaakt een flinkenden 
aafjem. 

Dog om nu alle deze fcbadelykbeit van de Durioenen te 
temmen „zo bebben de oude Maleyers bevonden „datter is een 
groote ZIntbipatbia tu[Jcben de Durioenen en bet Siri-blat, 
Ja zodanig , dat als een eenig blat in een praauw vol Du- 
rioenen gelegt wierd’, alle de Durioenen daar van zouden 
bederven ; als mede zo wanneer ymandt zig benaauwt bevint 
door bet eeten van veele Durivenen , dat by. dan een Siri blat 
op de mage leggen, en rykelyk Siri daar op eeten moet , als 
wanneer by verligt , en de fchadelykheit weggenomen zoude 
werden ; dan deze remedie of Cuure is bedendaags niet heel 
veel meer in gebruik, bebalven dat men de Siri Pinang daar 
7 eet, meeft om den viezen en moeyelyken reuk aan de om- 
Jtaanders niet mede te deelen: als men de Durioens onryp 
teg > t welk zomtyts ook wel gefchiet door de bongerige 

nlanders , zo kan men bet half rype vleefcb , `t welk nog 
bartagtig is, of raauw eeten , of als een moes met Calap- 
pus-melk &ooken , anderzints kan menze ook eenice daagen 
weg leggen , waar doorze murw werden , maar als dau ver- 
liezenze veel van baar zoetigbeit , en worden wateragtig. 
e 


1. Boek. XXIV. Hoofd/t. 


Incolz ex invidia fepe aliis inponunt, quum fora- 
men perforent in alicujus arbore ufque ad medul- 
lam, illudque Opio replent, unde omnes brevi Du- 
riones tam maturi'quam inmaturi decidunt; auctor 
vero, fi detegatur, etiam plectitur, arbor enim pe: 
rit; alii fuperftitiofum adhibent morem , ut Durio- 
nes decidant, qui Salis quantitatem certam ter in trun- 
cum projiciunt aliqua muffitantes verba: Quum an- 
nis 1055 & 1656. poft ingentem ficcitatem copiofi 
fubfequerentur imbres , Duriones iisdem annis ter 
quaterve fuos protulerunt fru&us , fubfecutusque fuit 
morbus Endemius , qui ardentes excitabat febres, 
Phrenitidefque initar Peftis graffantes , prefertim 
fubfequente anno 1657. quum preter ordinem erat 
tempus pluviofum , plurimos & copiofos producens 


Duriones , atque hic morbus. continuabatur ufque 
in annos 1658 & 1659. unde Incolis axioma. eft, 


quod poft copiofos Durionum proventus plurimi ob- 
oriantur morbi ac febres maligne. Abjecti Durio- 
num cortices nocivum, tetrum , ac moleftum dant 
foetorem in plateis , publico hinc decreto ftatutum 
eft eos in locos abjicere, quos raro homines tran- 
feunt, & ubi a fole cito exficcantur, uti in maris li- 
tus, aliaque remotiora loca; ex corticibus hifee fic- 
catis Sinenfes cinerem comburunt, qui ingreditur 
compofitionem , & pr&parationi infervit pigmenti Ca/- 
Jomba, uti poftea in peculiari capite indicabitur, in- 
fufum hujus cineris quoque adhibetur, ut colores 
ex aliis herbis & floribus extrahantur š: quo lintea 
ac fila inbuuntur atque colorantur: eodem etiam ci- 
nere obvolvitur Baroe Gomuto. feu Sagueri arboris , 
ut exficcetur, & bonum inde fiat igniarium. Veteres 
Durionum arbores zdificatoribus & lignariis vendun- 
tur, qui trabes & aflerculos inde conficiunt, qui fatis 
durabiles funt, fi fub te&o exficcentur, neque nimis 
diu detrüncät® arbores in filvis projectz manent: Plu- 
via enim ac humiditate corrumpitur facile hocce lig- 
num, unde & hi afferes optime ad internam zdium 
ftru&turam- adhibentur, quique malos navigiorum in- 
de fabricare volunt, ftatim fuperius obturare debent, 
ne pluvia penetret, atque illos putredine inficiat. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


103 


De Inlanders weten ook uit nydigbeit malkander veeltyts 
een botze te fpeelen, borende een gat in eens anderens Du- 
rioen-boom tot op bet bert toe , en wat Opium of Amphioen 
daar in doende , waar van alle Durioenen zo wel rype als 
onrype , in korten komen af te vallen: dan den autbeur , als 
men daar agter komt , krygt ook zyn loon, want den boom 
gaat daar van uit ; andere gebruiken eene fuperftitieufe ma- 
nier om de Durioens te doen afvallen, werpende tot drie- 
malen toe wat zout tegen den [lam „en eenige woorden daar 
by preutelende: als in de jaaren zeftien hondert vyf en zes 
en vyftig „naar een groote droogte , een [terke reegen-mouf- 
zon volgde , zo bebben de Duricenen , in "t zelve jaar, drie 
a viermaal gedraagen en daar op volgde een zwaare lant- 
ziekte van dolle en razende koortzen , die als een peft gras- 
Jeerde, en inzonderbeit in "t volgende jaar ze[lien bondert 
zeven en Vyftig , wanneer bet nog een ongemeen regen-mouf- 
zon was , veele Durioenen woortbrengende , en die ziekte 
duurde tot im de jaren zeftien bondert agt en negen en vyf- 
tig: wesbalven de Inlanders by baar oude regel of gevoelen 
blyven ‚namentlyk dat na een overvloedig Durioen-zaizoen, 
veele ziekten en quaalen komen te volgen; de weg geworpen 
Durioen-fchillen verwekken ook een zeer fchadelyken vuilen 
en moeyelyken [tank op de ftraaten , en dierbalven wert geor- 
donneert ‚dezelve op plaatzen te fmyten „daar weinig gang 
van volk is, en daarze de zon metter haaft opdroogen kan, 
gelyk op firant en andere afgelegene plaatzen: uit deze ge- 
droogde Jcbillen branden de Sineezen een a[fcbe , dewelke 
dienflig is tot bet maaken of bereiden van de Caflomba 
verwe , gelyk bier na, in ten byzonder Cap. zal gezegt 
werden , ook wert de loog uit die a[Jcbe gebruikt , om andere 
koleuren uit de drooge kruiden en bloemen te trekken , waar 
mede men dan bet os en gaaren verwen kan: en in 
dezelve affche wentelt men ook bet Baroe van de Gomuto 
of Sagueers-boom , om bet zelve te droogen , eri goeden ton- 
tel daar van te maaken. De oude Durioen-boomen werden 
mede aan de timmerlieden en bout-zagers verkogt , om daar 
balkjes en plankjes van te zagen, welke al ae duura- 
bel zyn, aile onder bet dak in bet drooge konnen ftaan ‚en 
dat ook de omgevelde boomen niet te lang in ’t bos leggen: 
want door reegen en vogtigheit bederft dit bout zeer ligt, 
en waarom deze planken niet beter zyn dan aan de binnen 


- Jtbottem wan de-buizen: en de gene die mailen tot febeepen 


. daar van willen maaken , moetenze insgelyks van boven 


Carol. Clufius in annotationibus fuis in Garcie lib. 
11. Aromat: Cap. 9. patat Guanabanum Oviedi ac Du- 
riones unos eosdemque effe fructus. Juxta Oviedi de- 
feriptionem in Hiftor.. lib. 8. Cap. 17. Ex qua conftat 
Guanabanum in America excelfa in arbore crefcere, 
folis Limonum folia referentibus , viridi cortice, 
qui plurima habet tubercula, ac intus Alba repletur 
carne officulis adfixa, quam lactis cremori aflimilat, 
&c. eo ufque cum Durionibus quidem convenit, quum 
vero addit officula hee referre femina Cucurbitz , ac 
nigra effe , facile animadvertitür Guanabanum hunc 
melius convenire cum Anona Crifpa feu Manona Pa- 
pouwa infra defcripta , quod ulterius confirmatur, 

uum Oviedus fcribat , Guanabanum fructum effe re- 
rigerantem , diebus calidis gratiffimum , quod Durio- 
nibus direéte repugnat. 


Rarum Durionis monftrum obortum fuit anno 1687. 
in arbore crefcente in Ballo Baguala , quz duobus 
fubfequentibus anni temporibus monftrofum fru&uum 

enus produxit: Hique exterius formam vulgarium 

urionum referebant , oblongiores tamen. erant. ac 
minores , ac intus in ordinarias quinque cellulas divifi, 
quarum quatuor replete erant ordinariis. fuis officu- 
lis ac eduli nucleo feu medulla, in quinta vero cel- 
lula continebatur alius parvus oblongus Durio fimili- 
bus fpinulis obfeffus ac reliqui Duriones , omnibus lu- 
tefcentibus. In hujus medio nulle diítinéte erant cel- 
lul , fed fpongiofa cantum medulla, per quam ligno- 
fus tranfibat nervus fructus pedunculo nexus, ac fu- 
periore parte digitum longus, protuberans: Hzc au- 
tem plantarum augmentatio in aliis quoque Indie ob- 
fervatur arboribus & herbis , bel. in Pompel- 
maes fructu, ubi unus alteri increfcit fru&us ; in her- 
bis frequentior eft, praefertim calidis pluviofisque an- 
ni temporibus , quum femina in cellulis fuis proger- 
minant, & petiolus per fru&um vel femen tranfit , ac 
fuperius de novo foliola emittit, quod praefertim in 
Ananafle fru&u obfervatur. 

Supra indicavimus aliquid notabile obfervari in 

pro- 


voor `t inwateren wel bewaaren. _ 
Carol. Clufius in zyn aanteekening op Garcias , Lib. 11. 
Arom: Cap: 9. is van gevoelen dat de Guanabanus van 
Oviedus, en de Durioenen eenderleye vrugten zouden we- 
ren: na datze gem. Oviedus befcbryft , lib. 8. Cap. 17. in 
zyne Hificriem: en uit dewelke men «vel bevint , dat Cone 
nabanus in America aan een boogen boom waft , met bla- 
deren gelyk de Limoen-bladeren ‚met een groene /chelle „die 
weele:pukkelijes beeft, van binnen met een wit. vleefch om 
de korrels. bangende , 't welk by met room van melk vergi- 
lykt; Ge, en dus verre met de Durioen wel is accorderende , 
maar als by daar by doet, dat de korrels na zaaden van 
Causwoorden gelyken en zwart zyn, zo bemerkt men dat 
deze Guanabanus beter met de Anona Crifpa , of Manona 
Papouwa ( bier onder befchreven) over een komt , en temeer, 
alzo Oviedus zegt , dat de Guanabanus een verkoelende 
vrugt zy, en by beete daagen aangenaam , "t welk met de 
Durioen ganfch firydig is. 
. Een zeltzaam misgewas van Durioens heeft zig in ’t jaar 
zeftien bondert zeven en tagtig opgedaan aan een boom op de 
Paffo Baguala flaande , dewelke twee MoufJonnen of jaar- 
etyden na malkander een vreemt flag van vrugten voort. 
ragt ; en deze waren van buiten als een gemeene Durioen, 
dog wat langwerpiger en kleinder , als mede van binnen in 
baar ordinaris vyf cellen verdeelt, waar van de vier ge- 
vult waaren met baar gewoonelyke korrels en bet eetbaare 
merg of pit, maar in de vyfde celle lag een klein langwer- 
pig Durioentje , met diergelyke fteekels bekleet als andere 
Durioens , dog alle geel: in de midden waren geene diflindte 
cellen , maar alleen een fpongieus merg , waar door ging 
een boutagtige zenuwe, aan den fleel van de =. vaft, 
en aan ’t voorfte eynde wel een duim lank daar wit kykende : 
dog deze vermeerdering der gewallen ziet men in Indien 
wel aan meer andere boomen en kruiden, en inzonderbeit 
aan de Pompelmoes „daar de eene vrugt in d'andere groeit: 
in de kruiden is ^t gemeen (voornamentlyk by de warme ree- 
en-tyden) dat de zaaden in baare huiskens uit/chieten, of 
t den fteel door de vrugt of zaat-korrel been loopende, 
boven nieuwe blaatjes voortbrengt „en 't welk inzonderbeit 
wert gezien of be/peurt aan den Ananas. 
Hier boven bebben wy gezegt, dat "er yets —— 
y. 


104 


progerminatione Durionis officulorum, quod intelli- 
gendum eft de iis, que nuda in terram projecta E 
cent, in quibus furculus primo propullulat, atque o 
eorum fitum officulum plerumque fuperius elevatur, 
unde neceffario ad terram incurvare debet hoc ger- 
men feu furculus: Alias enim omnibus feminibus eft 
commune , quod primo radiculum emittant , ut nutri- 
mentum ex terra capiant, ita ut hic radiculus fit in- 
ftar venz umbilicalis in foetu, fi hic radiculus jam 
terra fit infixus , tum primum aperitur deorfum fructus, 
atque ex ejus centro nova propullulat arbufcula , 
nucleo feu officulo integro remanente: Ita ut feminis 
vis in uno tantum contineatur puncto , reliquaque cir- 
cumje&a mafla feu Ee eft tantum integumen- 
tum hujus pundti feminalis: de omnibus porro femi- 
num officulis notandum eft, quod radiculus ex apice 
feu anteriore proveniat parte , ac novus radiculus ex in- 
feriore feu pofteriore parte, que pedunculo fuit jun- 
&a , cujus poftea exemplum dabimus ac figuram libro 
tertio in Capite de Canario. Hujus autem regule Nux 
Calappa patitur exceptionem , quum arbufcula ac ra- 
dices uno ex foramine progerminent. Raro quoque 
fit , ut Durionum arbor prope radicem furculos emit- 
tat, qui tranfplantari poflint. 


ERD LCR END 
Tabule Vigefine None, 


Quz ramum exhibet. Durionis, fru&u echinato oblongo. 
A. Fructum integrum. =. : 
B. Fru&um .diffectum denotat. . 


Duriones arbores , fru&uumque fpecies breviter a Valent. 
in Hifl. Amboin. pag. 158 & 159. ex Rumpbio defcribuntur, 
rotundeque fpeciei fructus No. IV. in Zab. exhibetur. In 


Ray Tom. 3. App. pag. 51. hic quoque fructus defcribitur, 
uti quoque in Linfcbotent itinerario Cap. 57. pag. 81. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXV, 


lyks was omtrent bet uitbotten der Durioen-korrels » dog 

't welk te verfiaan is van de gene die bloot op de aar- 

de komen te leggen, aan dewelke bet voetje altyt eerft 
voortkomt, en wegens de fituatie van den korrel gemee- 
nelyk opwaarts ziet, waarom by zig dan nootzaake yk na 

de aarde moet omkrommen : want anders is’t aan alle zaad- 

korrels gemeen, datze eerft een worteltje uit/chieten, om 
voetzel uit de aarde te zuigen, zo dat de wortel is als een 
Vena Umbilicalis in Foetu , als 't worteltje zig nu in 
d'aarde geveft beeft , dan opent haar eerft de vrugt van ag- 
teren, en laat uit baar centrum 't nieuwe boompje uit febie- 

ten , blyvende de vrugt of korrel nog al meeft in zyn geheel: 
zo dat de zaat-kragt alleen in een puntje fleekt, en al ^t 

omleggende vleefch, of Pericardium , is maar een kleet of 
dekzel van dit zaat-puntje ; ook flaat omtrent alle de zaat- 

korrels aan te merken y dat bet worteltje voortkomt uit de 

Jbits of "t voorfte deel, en ’t nieuwe boompje uit "t agter te 

deel, "t welk onder den fleel geftaan beeft: waar van wy 

bier na nog een exempel en figuur zullen vertoonen lib. 3. 

in "t. Cap. van de Canari. Dog bier van maakt den Calap- 

Pus-noot een. exceptie , nadien `t boompje en de wortelen uit 

een gat voortkoomen:: zelden gebeurt bet ook , dat den Du- 

rioens-boom by zyne wortel uit/pruitzels geeft , die men ver- 

planten kan. a : 


(SI E RU e 
Van de Negen- en Twintig fle Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Doerioen-Boom met een Tank- 
werpige egelvormige vrugts =: ii: A : 

A. Vertoont de gebeele vrugt. 

B. De opgefnedene vrugt. 


AANMERKING. 


De Durioens- Bomen en der vrugten zoorten werden kortelyk 
by Valent. in'de befchryv. van Amboin pag. 158 en 159. uit 
Rumphius aangebaalt ‚en de vrugt van de ronde zoort op de plaat 
No. IV. aangewezen. In de Appendix van bet derde deel van 
Ray. Hiftorie der Planten pag. 51. wert deze vrugt mede bee 
febreven, als mede in Linfchotens reyze Cap. 57. pag. 81. 


CAPUT VIGESIMUM QUINTUM, 
` Saccus arboreus major: Nanka, ` 


Rbor liec in altitudinem Pyri excrefcit , rami 
vero ejus furt magis extenfi , folia fimplicia, 
plerumque fex digitos longa , tres quatuorve 
digitos lata, glabra, crafla, & firma, ab utraque par- 
te. rotunde definentia, parvo reflexo apice: Cofte 


transverfales funt oblique, fpatiumque intermedium 


plurimis tenuibus ac cruciatim decurrentibus venu- 
lis repletur: fi folia hee disrumpantur ; copiofüm ex- 
ftillat mucofum, & tenax lac, uti ex omnibus quo- 
que ejus ramis. Arbor hec proprie nullos gerit flo- 
res, fructusque contra aliarum arborum naturam ex 
ejus trunco excrefcunt, uti etiam ex craffiffimis ejus 
ramis: germina enim ex furculis ortum habentia in 
fructus neutiquam excrefcunt, licet hos referant; du- 
plicia enim in de DOR Dino. arbore, ambo in ve- 
ficulis ex duobus tenuibus foliolis compofitis occlufa, 
fuperius acuminata feu in acumen definentia.* Primum 
eft minimum, quod elt fructus articulum diviti lon- 

us, oblongus, forma minoris Nanka, fed glaber & 
fine apicibus: Hique gemini aliquando in communi 
veficula oriuntur, qui tamen finguli peculiarem ite- 
rum habent veficulam , atque decidunt fruftra, ita ut 
pro flore: hujus arboris haberi poflint, hique eque 
in ramis ac in furculis inter folia propullulant ; al- 
terum germen majus excrefcit, ac ultra unum. alte- 
rumve digiti articulum longum eft. hirfutum, can- 
cellatum , feu. apicibus. undique obfeffum , ubique 
molli pilofaque lanugine flava obductum ,. que fen- 
fim decidit , hincque verus progerminat fructus : Hzc- 
que duo diftinéta corpufcula fimul jun&ta proveniunt 
€x brevibus craffisque pedunculis, qui ubique ex trun- 
co propullulant, atque his tria junguntur folia: Pri- 
mum itaque , uti dictum eft , cum foliis his fruftra deci- 
dit, alterum in fructum excrefcit, qui tum finguli 


gemi - 


— 
M 


^ XXV. HOOFDSTUK. 


| E Soorzak-boom waft op tot de hoogte van een Peere- 
D boom , dog de takken fiaan wat meer uitgebreit: de 
- bladeren enkelt ý en die zyn doorgaans zes duimen 
lank „drie a vier vingers breet , glat , dik „en Daf, agter en 
voor ront toeloopende , met een Klein igeboogen fpitsje: de 
dwers-ribben loopen zeer febuins ; en Nil Bd ohren 
zyn met veele fyne en kruiswys door malkander loopende 
adertjes gevult: als menze afbreekt, zo loopt "er veel kleve- 
rige melk uit, gelyk ook uit alle de takken : dezen boom beeft 
geen eigentlyk bloeyzel , ende de vrugten waffen tegen de 
natuur van andere boomen, te weeten uit den ftam, als 
mede uit de dikfte takken , maar de fcbepzels ‚die aan de rys- 
kens Daag, worden tot geene vrugten , al gelykenze ook 
Jeboon dezelve: want daar komender t«veederleye aan dezen 
boom voort , beide in bolfters, of blaasjes van twee dunne 
blaatjes , geflooten , en van vooren toege/pitft , of fpits toelo- 
pende; bet eerfte is het kleinfte, te weeteh een vrugt in de 
lengtevan bet lidt eens vingers,lankwerpig „en van gedaan- 
te als een kleine Nanka , maar effen en zonder puntjes; en 
deze komen zomtyts twee en twee by malkander in een gé- 
meen buisje, bebbende evenwel yder baar eygen byzonder 
blaasje , en wallen af zonder’ vrugt te geven, zo datze voor 
bet bloeyzel van dezen boom konnen gebouden worden, en 
men zietze zo wel aan de takken , als aan de voorfte gece 
tulfchen de bladeren uitkomen: bet tweede Schepzel wert 
grooter en ruim een vinger-lidt of twee lank, ig» vol ruit- 
jes of puntjes, en over al met bairagtig geel dons bezet s 
"t welk allenskens afvalt, en bier uit groeit de regte vrugt; 
komende deze twee onder/cbeidentlyke fchepzels by malkan- 
deren voort aan korte dikke [leelem , die over al uit dem 
Stam witfebieten, en daar ftaan drie bladeren aan; de eer- 
fte vallen dan , als gezegt , vrugteloos af , met de bladeren; 
en de tweede zoorte wert tot vrugten , dewelke dan een a 
twee by malkanderen aan die takjes of dikke Deelen — 
am 


Strom 


Dani 


"mmm 


rer 


: BUY > 
SS, 


d ` EE Kai 
Y WF 


E W \ N Re S $ os S 
E A HN S WSS NR N | 
Yt WM 5 N. NN a € 
A An N E: MR R D N q e 
AN- ` N tS CH | 4 atti dr 
` > b " Lé 4 N 
E N = Nol N LA 47 hé 


d d * C GM ri) | Eh / 
IR E | Ai | NZ), 

` AB TW EPT ES ls 
p PM T ed D 


Æ 


ee 


AN, 


y ; 
TR N 
N VIT d 
KIRAN STI À S 


\ 
\ d 
ct 
Á Mf 
FO SOS a 
Ý ÆR 


nu | 


Zem 


44 


D 


"19944 


Saas 
Ses 3 
NEN > 

SS 


I. Boek. XXV. Hoofdft. 


geminique ex craffis iftis pedunculis ad truncum de- 
pendent, {æpeque tam humiles ex illo excrefcunt, ut 
cerram etiam attingant, quo humiliores autem e trun- 
co progerminant, co meliores habentur. Scriptores 
hunc comparant fructum cum Melone majore, verum 
ego eum affimulo Cucurbite , feu oblongo facco , duas 
circiter fpithamas feu ulnam minorem longo, crafii- 
tie cruris humani , qui fzpe tantus ac tam gravis eft, 
ut unus vix eum tollere poffit homo: exterius craf- 
io & rugofo obtegitur cortice qui undique: angulofis 
cancellis & apicibus inftar Adamantum politorum ob- 
feflus eft, in breves apices detinens innocuos, licet 
fpinofi hi videantur: hic porro elonginquo ex flavo 
virefcit, ac tenaci mucofoque lacte obductus, ex quo 
fordide ac fumofz huic inprimuntur macule. Per 
hujus fructus centrum craffus tranfit ftylus, circa quem 
oflicula feu femina locantur, que inveftiuntur alba, 
tenaci, & mucofa carne, que edulis eft, ac folummodo 
comeditur ; officula inftar majorum funt glandium , que 
numero octoginta, centum, vel plura circa medium 
hzrent ftilum, quoque copiofiori obvolvuntur carne, 
eo melior hic fructus habetur: Officula carnofa funt 
oblonga, ad corticem rotunde definentia, ad petio- 
lum autem acuminata, ubi ipfi quoque adherent, 
locata in capfulis, eadem ex tenaci fubftantia con- 
ftruêtis, que cortici junguntur , & non edules funt, 
quum admodum nervofe fint. Sapor non rite ex- 
primi poteft, quum mixtus fit ex uvis quafi mells 
& pomis Aurantiis, verum hifce fimul jun&tis- fatuus 
inagis eft, odorque eft inftar femi-putridorum pomo- 
rum: Totus fructus intra domum non facile abícondi 
poteft, quum per odorem cito detegatur: Hujusarboris 
cortex eft zqualis, fufcus , ac plerumque fqualidus 
ob mucofum lac, quod exftillat, & nigris plurimum 
intricatur formicis. Interius lignum coloris eft citrini, 
firmum, ac tenuis fubftantie, edificationi aptum. ` 
Annt tempus. In altioribus locis maturefcunt pluri- 
mum in Decembri, in hifce autem infulis non certum 
obfervant tempus , nec omni anno producunt fructus: 
‘Tota quoque arbor fpiratodorem fructum emulantem, 
ex quo pratereuntes illam quoque obfervant ac digno- 
fcunt , plurimum tamen pluviofo celo & fub vefperam. 
Genera. In hifce Orientalibus regionibus duz tan- 
tum note funt fpecies, quatum prima vocatur Nanca 
Bilulang , & circa officula medullam gerit firmam , fed 
fragilem ac flavam , que in hac libere locantur, ita ut 
integra tolli poffint,licet fint matura, totaque fimul 
Fee ex cellulis auferri-poteft. Fructus hi funt ad- 
modumfuccofi, fed non mucofi, optimique & deli- 
. eatiffimi faporis inftar bene maturarum uvarum, fub 
hoc autem fapore mel aliquod videtur mixtum. Alii 
horum faporem Perficorum affimulant fapori: nomen 
habent a rugofo cortice; qui pellem bovinam refert, 
Malaicenfibus Bilulang. dictam, plurimumque in Java 
crefcunt , rarius in Amboina, ac fortaffe eft illa fpe- 
cies, quz a Portugallis Gira/al vocatur. Altera fpecies 
eft Nanca Bubur, h. e. pultofa Nanca, hecque prace- 
dente major eft, ac mucaginofo magis cortice fortio- 
reque praedita odore , cjus caro, interior eft albida 
ac inftar pultis mucofa. Malaice Boebur dicta. Hujus 
fructus non tam grati funt faporis ac praecedentis, 
in Amboina vulgares admodum, fed nom magni zfti- 
mantur : A Portugallis -Facca dividitur in Girafál & 
Chamba/fal „vel, uti alii- dicunt , in Barca & Papa, uti il- 
lud notatur a Linfcbotano Cap. 50. atque a Garzia ab 
Orto lib. 9. Arom. Cap, A. & Chrift. a Cofta Cap. 40. 
uum vero ill arbor in iftis regionibus a noftra pa- 
rum differre videatur, hujus generis non plures enu- 
merabimus fpecies, fed precedentem noftram ferva- 
bimus: divifionem. | 
Nomen. Latine. Saccus arboreus major. Noftratibus 
Belgis Soorzak, vel Schorzakken, quum rugofum refe- 
rant faccum: Malaice Nanca ; Ternatice Ambi ; in Ban- 
da Nanca ; Macaffara Rappotsjidi h. e. rugofus fructus; 
in Baleya Nama & Tat wel. In fcriptis Portugallicis fe- 
quentia ipfi tribuuntur nomina ; Indoftanice Jaca, Por- 
tugallice Zaqua & arbor Faqueiro; in Guzaratta & Ca- 
para Panas & Panaju; in Perfica lingua Tanay; Arabi- 
ca-Panay , qua nomina corrupta videntur , Arabes 
faltem non habent P in verborum initio, neque X. 


Locus. Fru&us hic frequentius occurrit in Septentrio- 
nalibus Indie parBbus quam in Orientalibus, qui fine 
dubio. per mercatorcs huc delatus eft ; quod probabile 
„Tom. I. xc videtur , 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


105 


tam zyn bangende ; en Zy Sroeyen zomtyts ook wel zo laag 
datze de aarde komen te raaken , dan boe lager zy aan den 
Jam zitten, boe beeter menze bout; de Jebrywers vergely- 
ken deze vrugt by een groote Meloen, maar ik cergelykze 
by een Cauwoorde , of lankwerpige zak, omtrent twee fpan- 
nen of een kleine elle lank, en zo dik als een dye van een 
man, zynde zomtyts zo groot en zwaar dat een man dezel-- 
ve nauwelyks opligten kan; van buiten met een dikke en rui- 
ge Jcoorfje bekleet , dewelke rondom met hoekige ruiten en 
puntjes , als gefleepene diamanten, bezet is, in korte Jbit- 
zen uitgaande „dog die niet quetzen, al Jcbynenze wat ftee- 
kelagtig ; zynde voorts van verwe geel-groen, en met cen 
kleverige melk bebangen , waar van ze vue of rook-ver- 
wige plekken krygt; door de midden gaat een dikke flaf of 
Struik rondom den welken de korrels bangen, zynde be- 
Kleet of omvangen met een avit „taay,en Siymerig vieefch, 
t welk bet geene is dat men van deze vrugten cet: de kor- 
rels zyn als groote eykelen „ waar van "er tagtig , bondert , 
en meer rondom den voorn. ftruik of middel-jtcel flaan , en 
hoermeer vleefch datze om baar bebben , boe beter men deze" 
vrugt agi; deze vleejcbagtige korrels of knobbels zyn lank- 
werpig , na de fchorf]e toe wat ront, dog na de Steel toe wat 
Jpitzer , alwaar de zelve ook aan «aft zyn „leggende voorts 
in laatjens van de zelfde taye fubftantie gemaakt , die aan 
de fcbor[Je vaft zyn , en die men niet eeten kan , om datze te 
zenuwagtig.zyn: de finaak kan men niet wel uitdrukken; 
want dezeive 15 als gemengt van booning-druiven, en Oran- 
gie-appelen door malkander , dog veel geylder dan alle de- 
zelve , ruikende-mede als half verrotte appelen; de geheele 
vrugt kan men in buis niet wel verbergen , om dat de reuk 
haar verraat : de fcbor[Je dezes booms is effen , donker- 
graauw , en meefl vuyl „wegens de kleverige melk, die daar 
uitloopt, en zit mecht vol zwarte mieren. Het binnenfte 
bout is geel, regt citroen-verwig , digt, en fyn van fubftan- 
tie, en tot timmeren. bequaam. 
e Zayzoen. Haar zayzoen , in de boven-landen , is meeft 
in December, dog:in deze Eylanden boudenze geen tyt , en 
xy draagen niet alle jaren : de gebeele boom geeft een byzon- 
dere reuk van zig, al vry veel.naar zime vrugt trekkende , 
en waar aan de voorbygaande bem ook gewaar worden , dog 
a by regenagtig weer, en in de avont-ftonden. 
flagten. In deze oofterfche quartieren zyn maar twee 
zoorten bekent ; het eerfte wert genaamt Nanca Bilulang , 
en beeft een hard , dog bros en geel merg om de korrels , die 
daar los in leggen , zo dat men z'er geheel uitneemen kan , 
al zynze ryp , en de geheele klonten kan men ook uit baar la- 
dekens ligten; want xy zyn wel zappig , maar niet flyme- 
rig „ende befte en lekker]te van fmaak , zeer veel na die van de 
rype druiven trekkende , dog daar onder fchynt wat booning 
gemengt : andere vergelykenze ook by Perzyken ; baar naam 
bebbenze van de ia ý wel een koe-buit 
gelykt , by de Maleyers Bilulang genaamt ; en deze vallen 
meeft op Java, maar weinig in Amboina , en milfcbien is 
bet die zoort „dewelke by de Portugeezen Girazäl wort ge- 
naamt. Het tweede geflagt is de Nanca Bubur , dat is 
pappige INanca , en deze valt wat grooter dan de voorige, 
ook vry wat fmeeriger aan de fcbor[Je , en flerker van reuk, 
bet vlees van binnen is wit en flymerig als pap, wordende 
in ’t Maleits Bubur genaamt ; zy zyn zo goet niet van 
Jmaak als de voorige „en zeer gemeen in Amboina , dog wer- 
den niet veel geagt: by de Bikes wort de Jacca af- 
edeelt in Girafäl en Chambafül , of 5 gelyk andere zg en, 
in Barca en Papa, gelyk men zulks zien kan by Linfcho- 
ten Cap. so. ook by Garcias ab Orto , lib. 2. Arom. 
Cap: 4. en Chrift. a Cofta, Cap. 40. Dog dewyl die boom 
in dezelve landen een weinig van de onze fchynt te ver- 
Jebillen, zo zullen wy van die geflagten niet meer aanba- 
len, maar by voorn. onze afdeeling blyven. 


Naam. Jn ’t Latyn Saccus arboreus major, by onze 
Duit/cbe Soorzak , of Schorzakken, om datze wel een 
Jchorre of ruige zak gelyken: in 't Maleits Nanca: Ter- 
naats Ambi: Bandaas Nanca: MacafJars Rappotsjidu, 
dat is ruige orugt : Baleys Nanca, en Tat wel: in de 
Portugeeze fehrifien werden baar deze volgende namen 
gegeven: in 't Indoflaans Jaca, of in "t Portugees Jaqua, 
en den boom Jaqueiro ; in Guzaratta en Canara „Panas en 
Panafu: int Perfiaans V'anax : in't Arabis Panax , welke 
namen wat getorrumpeert fchynen , immers de Arabiers beb- 
ben geen H 1n’t begin van baare Woorden , nog ook geen X. 

Plaats: De vrugt vint men meer in de wefterlyke deelen 
van Indien dan in de ooflelyke, zullende apparent docr dé 
&oopluiden ES over gebragt zyn , ent welk bewyflelyk 


i es p 
(COT 


106 


videtur, quum nullum gerat nomen Wo en ; e 
Zeylana frequentiflime occurrunt he ar DOTES, 1 Se 
crafüffine & graviflime in filvis crefcunt » uti oi 
arbores filveftres. Hujus quoque lignum ibi itidem ya 
rius eft, nempe quam Cofaffu, & ad d 1- 
hibetur , uti quoque ad edium poftes, ad quos Ambol- 
nicum non multum valeret. Elephantes ibi hofce lum- 
mopere expetunt fructus , fi enim animadvertant, quod 
maturi fint, & nimis alte ex arbore pendeant, ita 
ut illos attíngere nequeant, fepius mediocrem ar- 
borem proboffide confringunt , atque in terram de- 
jiciunt , ut fructus comedant: Frequentes porro funt 
in Java, Borneo, & Macaffara, in Amboina rarius oc- 
currunt , neque etiam hic tam boni funt ac in Java. In 
infulis Philippenfibus maximi quoque excrefcunt, & 
Nanca ibi vocantur, ortu autem ab aliis differentes, 
ibidem enim fub terra ex arborum radicibus proger- 
minant, Done maturi funt, fupra eam propullulant, 
uti maturus Oebis: Obfervatur quoque fpecies quz- 
dam parvorum Culicum circa illos volitantium , unde 
maturos effe dignofcitur ‚qui tum effodiuntur , e trun- 
co etiam quidam excrefcunt , fed hi funt multo mi- 
nores. i : A 
Ufus & Natura. Maturi hi facci arborei plerumque 
per longitudinem diffecantur , ac manibus mucilagi- 
nofa officula feu tubercula a medio decurrente ftilo 
avelluntur, quando circumjecta caro comedi & exfugi 
poteft, ex pulpofa nempe Wanca , prima enim fpe- 
cies mafticari quoque poteft , ac dein officula eximi: 
Fru&tus nature eft humide cum pauco calore, difti- 
cilis tamen digeftu ; hincque non nifi vacuo ftoma- 
cho edendus eft. Alias enim mutatur in biliofum ac 
pituitofum humorem , ex quo plerumque oritur Paf- 
fio, Cbolerica , Portugallis Mordexi dicta; adeo difficilis 
eft digeftionis , ut fepius ita exoneretur, ac fuit 
comeftus , prefertim fi hoc copiofe repleatur ven« 
triculus , e contra non ita calidi funt ac Durionesy 
nec etiam tam calida excitant ulcera , febresve ar- 
dentes , fed fatis grati ac falubres funt calidioribus 
temporibus ad refocillandum ventriculum , prefer- 
tim prima fpecies; fructuum nuclei efui quoque ap- 
tiores funt quam Durionum , ac leviter carbonibus 
torrentur, donec exterior cortex nigrefcat ac dehif- 
cat, tumque inftar Caftanearum comeduntur ; conteri 
quoque poffunt atque cum Calappe lympha emulfio 
ex iis formari , que durum ac grave dat nutrimen- 
tum, iis falubre , qui Diarrhaea laborant, flatus au- 
tem excitat & luxuriam. Totum hujus arboris lignum, 
uti fupra dictum fuit, edificationi eft aptum, quod in 
Balleya multum adhibetur ad poftes Palatiorum , quod 
tanti eftimatur , ut vulgó ee fit has exfcın- 
dere arbores , antequam fatis craff ac vetufte fue- 
rint; idem quoque in Macaffara eft in ufu, in utris- 
que enim locis non occurrit Tsjampada , que alias ad- 
hibetur. Junioris Nance arboris folia varias habent in- 
cifiones, acfi Socci folia effent , tempore autem ille 
difparentac integra funt folia, Nanca lignum Zeylani- 
cum non facile albas genert formicas, multoque du- 
rabilius eft, ac magis fufcum Amboinico , quod facile 
corrumpitur, & noxia generat animalcula , fi modo 
terram tangat , hincque fcriniario operi aptius eft, 
quam fi in vel fupra terram locetur. Pueri Macaffa- 
renfes norunt lac trunci Nanca Bubur tam diu mafti- 
care, donec indurefcat, unde vifcum conficitur, quo 
aviculas capiunt: In Mallabara ac Zeylana ex eodem 
quoque fucco circa radices colligitur & concrefcit 
in terra mafla, feu tuber Portugallis Isca de Faca di- 
&um, quod molle eft & intus flavefcit, quod natio 
ifta pro experto habet Medicamento contra Diar- 
rheam , ad paucas vero tantum colligitur arbores, 
atque inde venale in alias quoque transfertur regio- 
nes. 


In Rumphii Appendice bec adduntur: 


Saccus arboreus. Major, five Nanca in Hort. Malab. 
part. 3. Fig. 26. quoque defcribitur nomine Malabari- 
co TR Moran & Pelau , Portugallico Faqueira , Bel- 
gico Soorzak, cum noftra defcriptione fatis accurate 
conveniens, ubi due quoque genericz fpecies com- 
memorantur , uti fupra quoque indicavimus. Prima 
ac optima fpecies, que duriufculam habet carnem 

mellini 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXF. 


Jcbynt te wezen, om datze geen Inlantfcbe naam beeft ; in- 
zonderheit vallenze op Ceylon zeer overvloedig , en aldaar 
zeer dik en zwaar in `t wilde groeyende , gelyk andere wout- 
boomen: baar bout is ook aldaar border, te weten als bet 
Cofaflu , en men gebruikt bet ook tot ribben en binnenbouten 
der vaartuigen , als mede tot flylen van buizen , dog waar 
toe bet Amboin/che niet veel deugen zoude. De Otypbanten 
beminnen aldaar deze vrugten zeer, want alffe bemerken , 
datter rype aan den boom bangen, en zy niet daar by kun- 
nen komens zo breekenze wel een middelmatige boom met 
bare jnuyt in feukken , en /myten bem ter aarden: voorts 
aynze overvloedig op Fava , Borneo, en Macaffar ; Am- 
boina heeftze fchaars , en ook op verre naa zo goet niet als 
die van Fava: in de Philippynze Eylanden vallenze ook 
zeer groot, onder den naam van Nanca, dog in bun was- 
dom of voortkoming wat van de andere verfchillende : want 
zy groeyen aldaar onder de aarde uit de wortelen der boo- 
men , en alle ryp worden, zo puilenze wat boven uit, ge- 
lyk de rype Oebis, en men ziet ook een zoorte van kleine 
muggen daar rondom zwerven , waar aan men de rype 
vrugt bekennende, dezelwe als dan uitgraaft ; aan de flam 
waffender ook wel, maar die zyn «ry wat kleinder. 


Gebruik en Aart. De rype Soorzakken worden door- 
gaans in de lengte opengefneden , en met de banden de flib- 
berige korrels of knobbels van de middel-fteel afgetrokken „ 
als wanneer men bet omleggende vlees kan eeten, en daar 
van afzuigen, te weten van de pappige Nanca; want de 
eerfte zoorte kan men ook kauwen of byten, en den korrel 
daar uit neemen: de vrugt is van aart en natuure vogtig, 
met weinig bitte, dog zwaar om te verteeren, en daarom 
moet menze niet eeten dan, met een ledige mage: want 
anders verandertze in een galagtige en pituiteufe bumeur , 
waar van gemeenelyk voortkomt bet Bort , by de Portu- 
geezen Mordexi genaamt ; zy zyn zo onverdouwelyk favaar 
en qualyk te verteeren „ datze dikmaals zo gebeel weder af- 
gaan , gelyk menze gegeten heeft ; en inzonderbeit , zo men de 
mage daar van oppropt ; daar en tegen zynze zo beet niet 
als de Durioens , nog verwekken ook zo geen heete zweeren 
en koortzen, maar zyn redelyk aangenaam , en gezont by 
heete tyden, om de maage te ververfchen , inzonderbeit bet 
eerfte geflagte; de korrels der vrugten zyn mede bequamer 
om te eeten, als die van de Durioens ; en men braatze een 
weinig op koolen, tot dat de buitenfte fcbaale zwart wer- 
dende openberft , en dan eet menze gelyk als Caftanjen; men 
kanze ook wryven „ en met Calappus -melk tot een pap ma- 
ken , gevendeeen fterk of vajt voetzel, en gezont zynde voor de 
genen die de buikloop bebben , maar zy verwekken mede wat 
winden en luxurie : zynde bet geele bout „ als boven gezegt, 
bequaam tot timmeren „en inzonderheit op Baley veel gebrui- 
kelyk tot ftylen van koninglyke buizen of paleizen , en inzo 
grooten agting „dat bet de gemeene man verbooden is die boo- 
men om te kappen, eerze wel ter deegen dik en out gewor- 
den zyn, en 't zelve gefchiet ook op Macaffer , want men op 
beide die plaatzen niet en vint de Tsjampada , dewelke 
daar anders toe gebruikt wert: de bladeren van de jonge 
Nanca-Boom krygen verfcbeide fnippelen, of infnydingen 
als of bet bladeren van Soccus waren , dog metter tyt ver- 
liezende die, werdenze weder heel. Het Ceylonfche Nan- 
cahout genereert niet ligt witte mieren , is veel durabel- 
der, en befterft ook bruinder dan het Amboinfche , "t welk 
ligt bederft, en dat Jchadelyke ongedierte voortbrengt , als 
bet maar aan de gront raakt , en daarom is bet tot Jchryn- 
werk nog bequamer als om op of in de aarde gebruikt tewor- . 
den: de jongens op Macaffar weten de melk uit den ftam 
van Nanca Bubur in de mont zo lange te kauwen, tot dat- 
ze wat hart wort „en daar van maakenze bare lym , om vo- 
geltjes mede te vangen: op Malabaar en Ceylon groeit ook 
uit bet zelve zap, by en omtrent de wortelen in $ aarde, 
een tuber , of knolle, in °t Portugees Isca de Jaca genaamt, 
zynde week en geel van binnen, en "t welk die natie voor 
een geapprobeerde Medicyn bouden tegens de buikloop ; dog men 
vintze maar by weinige boomen „en werden ook te koop van 
daar na elders uitgevoert. 


In bet byvoegzel van Rumphius wert dit "er bygedaan: ` 


In bet derde deel van de Hortus 
wert deeze Boom befcbreven met de Malabaarze naam Tsja- 
ca-Maram en Pelau , in’t Portugees Jacqueira, in’t Duits 
Soorzak , redelyk wel met onze befchryving overeenkomen- 
de, alwaar by ook zegt van twee booft-zoorten , gelyk wy 
ze boven bebben. De eerfte en befte zoorte , dewelke een bart- 
agtig vlees en een zoeten [maak beeft , by ons Nanca ae 

ang 


Malabar. Figuur 26. 


> 4i 
Ya V HR LO 
MILLI 


man 


N m 


a 2 


nie 
N 


Leg 


KUUA 


EL 


I. Boek, XXVI. Hoff. AMBOINSCHE KRUYDBOEK 


mellini faporis , nobis Nanca ‚Bilulang di&a, ab ipfo 
vocatur Varaka, altera vilior fupra Nanca Boebur vo- 
cata, ipti Jaka Papa nominatur , ubi porro dicitur , tri- 
ginta poene utriufque inveniri fpecies: Ufum arboris 
fructusque ibidem lector invenire poteft, hoc loco 
omiflum, quum Amboinenfibus {it ignotus. 


EXPL: EKE uo 
Tabule Trigefime, 


Que ramum exhibet Sacci arborei majoris , 
vocatur, Litt. A. 

B. Stipiteh feu truncum denotat , ex quo fruttus plurimum 
excrefcunt, qui Litt. C. & D. adnotantur. 

E. Tulum floriferum denotat. 

F. Junioris arboris folium , quod incifum feu laciniatum eft j 
quale & vulgo in Moris junioribus obfervatur. 


que Jaca vulgo 


OBSER VAT LO 


Quum hzc arbor frequentiffime juxta Rumphium in Zey- 
lara, uti fupra notatur, crefcat, puto hanc eandem effe, 
que arbor Waal Mendya & Maandya diéta: eft in Herm Muf. 
Zeyl. pag. 3, 5,13 & 27. & quum, uti ibi notatur, a Lufi- 
tanis vocetur aka de Mato, quod cum Rumphii Portugalli- 
ca denominatione Fagus convenit, atque ab Herman: infu- 
per notetur , quod ejus fru&us fint edules , uti latius. hec 
collecta funt in Thef. meo Zeyl. pag. 26. Figura ejus in H. 
Malab. Tom. 3. Tab. 26, 27 & 28. optime eit expreffa, ubi 
vide notas; a Valent. in Amboine defcriptione pag. 159 & 160. 
ubi hec quoque recenfetur & obiter defcribitur nomine Soor- 
Zak-Boom , ut & in Ray Tom. 3. Append. pag. 52. ubi Nanca 
feu Faca vocatur, nec non in Commel. Fi, Malab. pag. 35. 


Em 
E DES? 


. Malab. van Cafp. Comme Á 


be 


lang genaamt , wert by bem Varaka gebeeten. De andere 

en flegtere boven Nanca Boebur genaamt, biet by hem Ja- 

qua Papa s en zegt, dat men wel dertig zuorten van die bei- 

de vindt. Het gebruik van boom en vrugten kan den leezer 

es tinden, alhier uitgelaten , wyl by de Ambvinezen on- 
ekent is. 


UYTLEGGINS 
Van de Dertigfte Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Soorzak-Boom, die 
gaans genaamt wert, met Lett. A. 

B. Wyjt aan de ftronk of ftam , waar uit de vrugten voortke- 
men, die met C. en D. aangewezen werden 

E. Is bet blocyzel. . 

F. Een bladt van een jonge boom, bét geen ingefneden of ge- 
kurven is, zo als wy bier in de jonge Moerbeyen-boomen ook 
gewaar werden 


AANMERKINGE. 


Wyl deeze Boom zeer overvloedig volgens bet getuigen van Rum- 
Phius op Zeylon waft, zo als boven vermeldt is, 20 meen ik, dat 
deze dezelfde is , die de Arbor Waal Mendya en Maandya ge- 
naamt wert van Herman. in zy» Muf. Zeyl. pag. 3,5, 13 en 
27. en wyl, zo als daar aangemerkt wert, deze boom by de Por- 
tugeezen Jaka de Mato genaamt wert , bet geen met de Portugee- 
ze benaming van Rumpbius over een ftemt, en daar en boven van 
Herman gezegt werd, deze vrugten eetbaar te zyn, zo als dit 
in myn Thef. Zeyl. pag. 26. verders vermeldt wert, Des zelfs Fi- 
guur ís in de Hortus Malab. derde deel , Tab. 26, 27 en 28. zeer 
fraay verbeelt , alwaar verders zie de aanteekeninge daar byze- 
voegt, en Valent. befchryv. van Amboin Pag. 159 en 160. al- 
waarze onder de naam van Soorzak Boom kortelyk vermelt wert, 
als mede in de Appendix van bet derde deel van Ray pag. 52. 
alwaarze Nanca ensJaca genaamt «wert , als mede in de Flora 


Pag. 35. 


Jaca door 


"CAPUT VIGESIMUM SEXTUM. ` 
© Saccus arboreus minor‘; Tsjampadaha, ` ` 


: Aec arbor precedentis Nance eft fpecies , fed 
id magis filveftris, amat enim magis filvas quam 
hominum domicilia & hortos , ejus truncus eft 
erectior, altior, & gracilior antecedente , obfcure viri- 
di feu ex viridi nigricante obduétus cortice , eftque 
fpithamam circiter craffus: Folia funt quoque fimpli- 
cia ,folitaria, ac paulo majora quan illa Nance ; femi- 
pedem nempe feu feptem pollicés longa, tres qua- 
tuorve lata digitos, anterius autem latiffima & rotun- 
de definentia apice firmo ac duro, ipfa quoque funt 
dura , fuperius obfcure virentia, inferius flava , pau- 
cis obliquis atque arcuatis coftis transverfalibus, in- 
terftitia vero tenuiflimis contexta funt venulis, Nan- 
cam & Waringam referentibus , rugofa & pilofa, quz 
album tenacemque continent liquorem , qui inftar 
lactis exftillat, fi decerpantur , uti quoque omnes hu- 
jus arboris rami ac cortices vulnerati tale effundunt 
Be Prima fructus germina fimilia funt antecedenti 
Nance ‚acuti nempe quidam folliculi feu juli, quorum 
quisque ex duobus viridibus componitur foliolis, in 
quibus julus hic continetur , digitum longus , ex cinereo 
viridis, hirfütus, fructum Typhz referens , horum- 
que julorum duo tresve fimul proveniunt , quorum 
glaberrimi decidunt, hirfutiores autem in fructus ex- 
eunt, follieulorumque foliola facile quoque deci- 
dunt, ita ut raro aperta dependentia confpiciantur, 
fructus crafliffimis ex ramis excrefcunt uti quoque ex 
fummo trunco propriis ex pedunculis , qui duobus 
tribusve ornantur foliolis, que ab aliis differunt fo- 
lis, funt enim breviora, rotundiora, ad oras aliquan- 
do finuofa , acfi incifa effent: Fructus multo minor 
eft quam Nance, pedem nempe modo longus, qua- 
tuor vel quinque craffus digitos, oblongum referens 
faccum, ad pedunculum vero eft magis acuminatus. 
Exterior flavo-viridis ac pilofüs cortex obfeffus quo- 
que eft angulofis & acuminatis tuberculis feu ver- 
ruculis inftar Nance , verum minores funt nec pun- 
gentes, neque ita glutinofz: In centro fructus fimi- 
lis eft ftilus, circa quem nuclei feu officula locantur 
ufque ad octuagenarium & centefimum numerum, 
SÉ: que 


XXVL HOOFDSTUK. 
~ Tsjampadaha-Boom. 
DE boom is een mede zoorte van de voorgaande Nan- 


ca of Soorzak , maar wat wilder van natuur ; want 

by waft liever in de boffcben , dan omtrent der men- 

Jeben woonigen , zyn ftam is wat regter , booger , en ran- 
ker dan de genoemde voorige , met een donker-groene, of uit 
den groenen xwartagtige , [cbor[Je. bedekt , en is omtrent 
een Jpan dik; de bladeren ftaan mede enkelt, en-xyn wat 
grooter dan die van de Nanca , te weten een halve voet of 
zeven duimen lank, drie a vier vingers breet, dog voor wel 
bet breetfl,, en ront toeloopende , met een barde yve /pits, 
voorts gebeel ftyf, boven boog-groen , en beneeden wat na 
den geelen trekkende, met weinige [cbuinffe en hogtige dwers- 
ribben , zynde de tuffen-plaatzcn met zeer fyne acerkens 
doorweven, gelyk de Nanca en Waringa, ruiz en bairig 
in "t aantaflen , bebbende een witte taye vogtigheit , die als 
melk daar uit druipt, te weten als menze afbreekt, gelyk 
ook alle de takken en Jchor[Jen gequet[t zynde zodanige melk 
uitgeven. De eerfte [chepzelen van de vrugt zyn gelyk die 
van de voorgaande Nanca, te weten eenige fpitze blaasjes, 
yder van twee groene bluatjes gemaakt „waar in fchuilt een 
Slaartje , een liat van een vinger lank , graauw-groen , en een 
weinig ruig, gelykende wel na de vrust van Typha: en van 
geze vrugten fiaander twee a drie by malkanderen „de glat- 
Ste daar van vallen af , maar de ruig {te veranderenin urug- 
ten, en de blaatjes van de huiskens wallen ook ligt af, zo 
dat menze zelden geopent daar nog ziet aanhangen. De 
vrugten wallen aan de dikke takken , en ook aan "t opperfte 
van den ftam wit byzondere fleeltjes , daar aan twee a drie 
bladeren flaan , van de andere bladeren eenigzints verjcbil- 
lende , want xy zyn wat korter , van vooren ronder „en aan 
de kanten zomiyts wat bogtig , als ofze keepen hadden. De 
vrugt is veel kleinder, dan die van de Nanca, te weeten 
maar een voet lank, vier a vyf vingers dik, en mede na een 
lankwerpige zak gelykende , dog by den fleel ife wat /pitzer; 
de buiten ffe geel-groene en pelzige fcbor[Je is insgelyks bezet 
met hoekige en toegefpitfte pukkeltjes of vratjes , gelyk die 
van de Nanca , dog Kieinder „en gant/cb niet fteekende , nog. 
ook zo kleverig niet ; in de midden is een gelyke flaf -ftruik, 
of dikke fleel , om dewelke de korrels bangen tot tagtig en. 
hondert toe, zynde ook bekleet of omvangen met een zappig 
2 en 


108 HERBARII AMB 


ue obducuntur quoque fuccofa ac mucofa SC in- 
dar nucleorum , uti Wanca , nuclei hi autem multo Ne 
minores, caro etiam multo magis flava eft, ac F 
cofior, gratique faporis, magis nempe maturas rere- 
rens Uvas vel Fraga; non ita tamen copiofa eft quam 
in Nanca. Si omnes grumos ex cortice exteriore excep- 
eris, cum cellulis refert hic cortex pellem ovinam , 
hujus fructus fapor odorque multo gratior eft quam 
memorate Nance , faltem qui hoc in loco crefcit, 
unde & pluris eftimatur. Qui tam gratus eft, ut vix 
fatiari poffimus , quique in arbore maturefcunt, funt 
delicatiffimi cum grata aciditate ; qui vero femi-ma- 
turi abfcinduntur, atque in zdibus affervantur , mol- 
lefcunt quidem, fed multum de grato perdunt fapo- 
re, funtque fatuæ dulcedinis: Si medulla feu caro de 
.nucleis ĝt exfucta, nuclei hi quoque torreri poffunt, 
& inítar Caftanearum comedi, vel in pultem excoqui, 
funtque meliores, & ficciores illis Nance, ceterum 
ejusdem funt adftringentis flatulenteque nature : Fru- 
étus hi totum quoque odore fuo inplent locum, in 
quo fiti funt , unde nec hic fructus, neque Nanca, 
vel Duriones, aut Manga Foetida facile abícondi pof- 
funt. Trunci lignum eft duplex, exterius enim albet, 
interius vero obfcure luteum eft vel coloris mellini , 
fed fi mortuum fit, eft fufcum , & lignum ferreum 
feu Syderoxylum optime refert , quod etiam fatis du- 
rum ac durabile eft „fi nempe fit arborum vetuftio- 
rum, quodque etiam edificiis adhibetur. 

Anni tempus. Colliguntur hifce in infulis menfibus 
Octobri & Novembri , quamvis mentibus pluviofis quo- 
que maturefcant ; Amboinenfes quoque obfervarunt , 
hos plerumque fubfequi Canarios, feu poft eos matu- 
refcere: in Amboina vere domeftice unica tantum 
invenitur fpecies , que in parvas tantum dividitur 
varietates, omnes enim colorem ovorum vitellinum 
gerunt, quorundam vero caro eft crafla, aliorum te- 
nuior circa nucleos heret: Altera infuper feu fe- 
cunda fpecies eft, priori fimilis, fed caro interna al- 
bet & fatui faporis eft, unde & multo vilior eft, fil- 
veftrisque habetur , quz raro eruda comeditur , fed in- 
ftar oleris cócta , éjus vero lignum edificiis multo 
aptius eft quam prioris. Tertia quoque reperitur fpe- 
cies (in Amboinà ignota) que domeftica multo minor 
eft, queque haud multo longior eft Socco, fed quo- 
que Song cujus tubercula feu apices guogue funt 
acutiores, ejusque nuclei haud multo majores illis 
Mane, que luteam & delicatam dat carnem , unde 
& domeftice prefertur , hecque crefcit in Butona, ubi 
Tepulo vocatur. 

Nomen. Latine Saccus arboreus minor: Malaice Cham- 
padaba & Isjampadaba: a Portugallis fcriptoribus meo 
judicio defcribitur nomine Cbamba/äl: quum ab ipfis 
viliores habeantur quam Giru/ál : quamvis Tsjampadaba 
harum infularum multo melior delicatiorque fit quam 
Nanca. Ternatice Towada & Tiwada, Amboinice Ana- 
ban & Anaan: noftratibus Belgis Tsjampadares & Fam- 
padares. 


Locus. Videtur hic fruétus in Septentrionalibus In- 
diz locis vel incognitus, vel, fi Portugallorum Cham- 
ba/ál fit , alius effe nature , faltem non invenitur in 
feptentrionali Butonz parte, nifi forte filveftres fint 
fpecies: e contra hifce in regionibus frequentiffime 
occurrit ; ita ut nullus incolarum fit, qui aliquam terre 
poffideat partem , quin arborem hanc in fua habeat 
area , unde & plurimum accipit cibum. Circa edes, uti 
dictum fuit, non vigent, fed apricum amant & filve- 
{trem aérem, quidam credunt omnes Tsjampadabas in 
Banda ! capsa in Soccum- degenerare : Semel novi 
contigifle , quod ex Tsjampadabe nucleo arbufcula 
excreverit , folia Socci gerens , que tamen nullos 
producebat fructus. Econtra verum eft, plurimas ibi 
plantatas Tsjampadabas mutari in Nancam , unde & ifte 
fructus in Banda non occurrit, excepta una alterave 
arboré, qui fructus nondum tulere: in Poeloay di- 
citur femel accidiffe, Tsjampadabe nucleum mutàtum 
fuiffe in Z’aringam arborem , omnes enim hz arbores 
magnam inter fefe habent affinitatem. 


Ufus & Natura. Fructus hic ejusdem eft nature ër 
qualitatis ac precedens Nanca, quumque fit dulcior 
minusque mucofus, falubrior quoque eft ac fäcilioris 
digeftionis: Regionum varietates Tic multum etiam 
contribuunt , Nance etiam 


talibus 


süti ditum eft, in occiden- do 


OINENSIS | Liber I. Caput XXVI, 


en flymerig vlees als korrels , even gelyk de Nanca, dog 
deze korrels zyn veel kleinder , en bet vlees is ook veel geel- 
der , zappiger , en wel fmakender , namentlyk , meer naar 
rype druiven, of aardhezien trekkende, maar daar bangt 
weiniger om de korrels , dan aan die van de Nanca : als men 
alle de klonters uit de buitenfte fcbelle genomen beeft , zo ge- 
lyktze met baar laatjens wel een peks of ruig fchaape-vel; 
de fmaak en reuk van deze vrugt is veel aangenamer , dan 
die van de meergem. Nanca, immers de gene die bier te 
lande waft: en dierbalven wert dezelve ook meer geagt, 
zynde zo lekker, dat men qualyk zyn bekom[l daar van 
eetenkan. Die aan de boomryp worden, zyn de finakelykfte, 
met een aangename rynsbeit , dog de gene , dewelke bal ryp 
afge/needen, en in de buizen bewaart werden, werden wel 
murw, maar verliezen veel van baar aangenaambeit , en 
zyn laf-zoet; bet merg afgexoogen zynde zo kan men de kor- 
rels ook braden „ en eeten als Caftaanjen , of mede tot bry 
kooken , en men boutze voor beter en drooger , dan die van 
de Nanca, anders zynze van dezelfde Jloppende en winde- 
rigen aart ; de reuk vervult insgelyks de erdee daar 
ze liggen, wesbalven nog deze vrugt , nog de Nanca, Du- 
rioenen, en flinkers niet wel verborgen konnen blyvens 

het bout van den flam is tweederley, want van buiten. is 

bet wit , te weten bet [pint : en bet binnenfte is donker-geel 

of boning-verwig , dog befterft bruin, en gelykt zeer wel 

na bet yzer-bout, zynde ook redelyk bart en durabel , te 

weten wanneer bet van oude boomen is, en ^t welk dan ook 

tot timmeren wert gebruikt. 

Zayzoen. Haaren oogft is in deze Eylanden in de maan- 
den van October en November „hoewel ze mede in de reegen- 
maanden poe werden: en de Amboineezen bebben ook 
aangemerkt , datze ordinaris de Canari volgen : in Amboina 
beeft men van de regte tamme , maar eender € 200rte , zyn- 
de flegts in zommige kleine veranderingen wat onderfchei- 
den , want zy moeten al zamen een doyr-geel vlees bebben, 
dog zommige bebben t zelve dik, en zommige weder vry 
Jcbaars om den korrel zitten: dan iffer nog een andere 0 
tweede zoorte, de vorige in alles gelyk, dog bet kt < 
vleefcb is wit, als mede laf van Eos en die rbalven ook 
veek flegter „en deze bout men voor wilt dende weinig 
rato gegeten , maar meet gekookt als moes, dog bet bout 
bier van is veel bequamer tot timmeren. als bet-eerfte: nog 
een derde zoorte (in Amboina onbekent zynde) is veel kleen- 
der dan de gemene , namentlyk niet veel langer dan eenSoc- 
cum, dog mede lankwerpig, de puntten van de fcbel zyn 
ook wat fcherper, en de korrel niet veel grooter dan die van 
de Manoa, hebbende niet te min een geel en wel /maakent 
vlees, waarom ze ook boven de gemeene worden geagt, en 
deze vallen op Buton, Sc Temılo worden genaamt, 

Naam. In 't Latyn Saccus arboreus minor , in "t Ma. 
leyts Champadaha en Tsjampadaha: by de Portugeeze 
Jchryvers wordenze , mynes oordeels, befchreven onder den 
naam van Chambafàl , om datze by baar luiden voor fleg- 
ter gebouden werden dan de Cirufal; boewel de Tsjam- ` 
padaha van deze Eylanden veel beter en Jmakelyker is dan 
de Nanca: op't Ternaats Towada, en Tiwada, op Amboins 
Anahan, en Anagn, by onze Duit/che Tsjampadares en 
mem 

Plaats. Het febynt dat deze vrugt in de wefterfche dee- 
len van Indien, of niet bekent is, of > (zo bet der Portu- 
geezen Chambafälis) van een anderen aart zy : immers men 
vintze niet beweften Buton, ofte bet moeften eenige wilde 
zoorten daar van zyn, daar en tegen vint menze in deze 
Eylanden zeer overvloedig, zynde geen Inlander zo arm van 
lant, of by beeft die boomen in zyn perk , en daar by ook zyn 
meefte koft van krygt ; omtrent de buizen , als gezegt , kon- 
nenze met aarden, maar willen wel een ruime bofch-logt 
bebben, zommige gelooven dat alle Tsjampadahas in Ban- 
da geplant zynde , veranderen in Soccus: dog , in der waar- 
beit, is bet maar eens gebeurt, dat "er uit zen Tsjampa- 
dahas korrel een boompje voortgekomen is met Soccus bla- 
deren, dog "t welk geen orust en droeg: daar en tegen is 
bet zeeker, dat de meefte Tsjampadahas aldaar geplant, ver- 
anderen in Nancas, wesbalven men deze vrugt in Banda 
niet en vint , bebalven een a twee boomen > die nog niet en 
draagen : op Poeloay zegt men bet eenmaal gefchiet te zjn, 
ed i. ni Am verandert is in een Varinga- 

; want alle oome 
"SC h met malkander, ee 
ebruik en Aardt. Deze orugt is mede © Ide 
dart en eygenfcbap als de seg? Nanca, = a YA 
zoeter en min fleimerig is, zo moet menze ook oor gezonder 
ten: de verandering der lant/chappen 


en verdouwelyker a 
et bier im ook veel, avant > als gezegt , de Nancas in de 
wefter- 


M i 
In A W 
jp 


d 
N mn | UNI 
NI | ANN 


N 


m 
ern ar 


ag EC 


SEE RE 
TE A $ £ À 
MELLE 


== LÁ 


MJ 
RES 
NORM, 
NAAM A 
KEREN 
NAN 


`à 
MON 

Wry 
Ss 


ON 


b» 
qo O9 gor. 


1. Boek. XXVI. Hoofdft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


talibus Indie plagis crefcentes multo funt meliores 
quam Amboinenfes, unde 
eftimentur Tsjampadabe. Hac in regione autem aliter 
fentimus , nec pleno ftomacho edendi funt, facile 
enim corrumpuntur, ac biliofum generant nutrimen- 
tum: Amboinenfes plerumque preferunt nucleos car- 
ni, dum meliores, five fricati feu tofti fint ‚ad horum 
ventres replendos, qui etiam falubres funt & condu- 
cunt iis,qui Diarrhza laborant,filvettris feu albae Tsjam- 
padabe caro ob fatuum faporem raro comeditur, fed 
arbores ha inlongos relinquuntur annos ob lignum edi- 
bus ftruendis optimum, quod ferreum maxime zmula- 
cur lignum tam colore quam foliditate, excepto quod 
non ita fit fufcum, nec in terra tam facile putrefcat 
ac aliud ligni genus: Vefpertiliones fummopere expe- 
tunt & amant hafce fructus, quorum nucleos per fæ- 
ces totos emittuht, atque hinc inde decidentes in fil- 
va facillime quoque progerminant , uti quoque fi cum 
fordibus projiciantur: Ad hujus Tsjampadabé arbor 
radices füb terra quedam etiam excrefcunt tubera, que 
effodiuntur & comeduntur , uti infra fuo loco Lib. 
11. latius id indicabitur: in Malabara & Zeylana parva 
etiam occurrit fpecies, que fuperiori tertiz fimilis eft 
fpeciei, atque ampla quoque gerit & rugofa folia, & 
craffiffimum truncum , quem duo vix homines brachiis 
amplecti poffunt; hujus fructus eft rotundus magnitu- 
. dine pugni, immo fpe eft duplo majori , intus repletus 
medulla lutea parvisque nucleis, qui edules quoque funt: 
Vetuftiorum truncorum lignum optimum etiam eft ad 
zdificandum , unde afferculi elegantes formantur pro 
ciftis , quodque ibidem vocatur Angelyguen lignum. Ab 
Apodibus feu Avibus Paradifiacis fructus hi fummopere 
expetuntur in infulis Popoefeis , ita ut hos fzpius totos 
perforent , atque toto corpore per illos tranfeant , 
uti latius id à me explicatur , & videri poteft in libro 
de animalibus Amboinenfibus parte fecunda. 


` Rumpbius in Appendice bæc addit: 


Á R ulterior & amplior deferiptio oecurrit in Hort. 
Malab. part. 3. Figur. 32. nomine Ansjeli , ubi vaftis- 
fima & celfiitima dicitur arbor , quz craffitiem fe 
habet fexdecim pedum, ex qua navigia Mansjous ibi 
diéta conficiuntur , que octoginta pouas fünt longa, 
& novem pedes ampla: Cognovi arborem hanc quo- 
que in Java erefcere, inter alias circa Bataviam in DL 
vis , vocaturque Malaicé ibi Caju Bandaa , fruêtus au- 
tem Joa Bandaa , Portügallice Angelika: Arbor ple- 
rumque tam crafla eft , ut homo vix brachiis illam 
amplecti poffit, folia non multum differunt a Tsjam- 

adiu iis, excépto quod ad oras fint integra, nec 
profunde dentata : Fructus quoque non funt oblongi 
fed rotundi inftar Socci vel paulo minores , interne 
inftar aliorum Tyjampadaruin , ejusdemque faporis , lig- 
num eft intenfe luteum, aptum zdificiis & ciftis. 

e 


EXPLICATIO 
Tabule Trigefime Prime, 


Quz exhibet ftipitem arboris , que Saccus. arboreus minor a 
Rumpbio vocatur. ` 

A. Ejus Fulum floriferum denotat. 

B. ese fru&us ex ipfo itidem 

C. Fru&um majori forma expreffum. > 

OBSERVATIO. 

Miror, Cl. Rumpbium in Appendice fuo hanc arborem re- 

ducere ad Ansjeli H. Mala, quum ejus flores , fructus ac fo- 

‚Natura quam: maxime ab ipfa differant, que cum fubfequenti 
enere Sacco ipfi ditto penitus conveniunt, unde & meo ju» 
icio Ansje’ eo pertinet , uti illud ex figurarum compara- 

tioné quam evidentiffime conftat. - 

_ Hac porro arbor a Valent. in Amboine defeript. pag. 160. 

nomine Isjampadabe arboris- defcribitur. 


progerminet trunco. 


CAPUT 


& fieri poteft, quod pluris. 


109 


weflerdeelen van Indien waffende , zynveel beeter dan onze 
Amboinfche „en dierbalven kan het wel zyn „ datze die meer. 
der agten dan de Tsjampadaha ` immers bier te lande is men 
van contrary gevoelen; men moetze evenwel ook met geen 
volle maagg eeten, wantze bederven zeer ligt , en generee- 
ren galagtıg voetzel ; d Amboineezen bebben doorgaans de 
korrels liever dan bet vlees, dewyle die , "t zy gezooden of 
gebraden , bequamer zyn om baar buik mede te vullen 5 Zyn- 
de ook gezont voor die geene , die de buikloop hebben; van de 
wilde of witte Tsjampadaha wort bet vleefcb om zyn laffe 
Jmaak weinig gegeten , maar men laat die boomen out wor- 
den wegens bet goede timmerbout, dat men daar van beb- 
ben kan, zeer gelykende na bet yzer-bout , zo van coleur als 
vaftigbeit , bebalven dat bet zo bruin niet en beflerft , en 
in de aarde 20 ligt niet en vergaat gelyk ander hout. De 
vleermuizen zyn mede zeer graag en gretig na deze vrug- 
ten, waar vanze de korrels door den afgank weder geheel 
laaten vallen, en die dan bier en daar in °t bofcb ook ligt 
opkomen, gelyk mede als menze maar in de ruigte werpt : 
by de wortelen van dezen Tsjampadaha-böom , groeyen ook 
onder de aarde, zeekere Tubera , of aart-builen , dewelke 
men uitgraaft en eet, gelyk op bare plaats , Lib. 11. daar 
van wat nader zal gefproken worden: op Mallabaar en 
Ceylon vint men ook een kleene zoorte , diemet de boven ftaan- 
de derde zoorte wel is over een komende „bebbende mede groo- 
te ruige bladeren „ en een zeer dikke ftam, wel van twee 
mannen omvaademens , de vrugt is ront „en van grootte als 
een dubbelde vuift , van binnen vol geel merg , en kleine kor- 
rels , die ook eetbaar zyn. Het bout van de oude Stammen is 
mede een koftelyk timmerbout , uitleverende [cboone Planken 
tot kiften , en men noemt het aldaar Angelyquen-hout: 
van de Paradys-vogels inde Popoeze Eylanden, midsgaders 
haare graagte of gretigheit na deze vrugten, en boeze de- 
zelve zodanig doorbooren, datzé met bum geheele lyf daar 
door beenen ‘Pbieten: daar van kan by ’t Amboinfehe Dier- 
boek , parte 2. wat nader gezien en gelezen worden. 


Rumphius voegt er dit verder by in zyn ganbangzel 


4, Btéeder en nader befchryving van deeze boom ziet in de 
Hortus Malab. derde deel iguur 32. onder den. naam 
van Ansjeli, alwaar by béfebreven wert een zeer Prooten 
en woeften boom te zyn, als bebbende zomtyts de dikte van 
16, voeten, en dat men vaartuigen aldaar Mansjous ge- 
naomi , daar uit kan maaken 89. voeten lank en 9. dito 
breedt, Ik beb verflaan dat deeze boom mede op Fava groeit, 
onder andere omtrent Batavia in ’t bofcb , en wert aldaar 
enaamt in 't Maleyts Caju Bandaâ, en de vrugten Boa 
Bandaâ , in't Portugees Angelika, De boom is ordinaris 
zo dik, dat bem een man qualyk omvademen kan. De bla- 
deren verfcbillen niet veel oan Tsjampadaas bladeren , be- 
balven dat xe aan de kanten ydel en niet diep gétant zyn. 
De vrugten zjn niet lankwerpig maar ront, gelyk die van 
Soccum , of wat kleender , van binnen gelyk andere Tsjam- 
padaas, en van dezelfde /maak. Het bout is hoog-geel, en 
gebruikelyk tot den buis-bouw , en kiftemakers werk. 


bÆ Jð EGG 28% 
Van de een en Dertig/te Plaat, 


Dewelke vertoont een krank van een boom, die Saccus arboreus 
minor van Rumphius genaamt wert. 

A. Wyft aan deszelfs bloeyzel. 

B. Hoe de vrugt zelfs uit de ftam te voorfchyn komt. 

C. Vertoont een vrugt in grooter gedaante. 


AANMERKING 


Ih verwondere my dat Rumphius in zyn Appendix deeze boom 
tot de Ansjeli van de Hortus Malabaricus brengt, daar deszelfs 
vrugten gebeel en al van verfebillen, als mede de bloemen en bla- 
den „die ten eenemaal met bet volgende geflagt van de Soccus over- 
eenkomen , waar toe die, myns oordeels beboort, zo als zulks klaar 
blykt uit de vergelyking der Figuuren. 

Deeze boom wert onder de naam van Tsjampadaha-boom van 
Valent. in de befchryving van Amboina pag. 160. vermeldt. 


XXVIL 


110 HERBARII AMBO 
CAPUT VIGESIMUM SEPTIMUM. 


Soctus Lanofus: Soccus Capas. 


xime antecedentium arborum ‚ quamvis folia ma- 

xime differant, hanc autem inter fefe affinitatem 
in eo gerunt, quod copiofum dent lac glutinofüm, 
fructusque fine floribus progerminent, eorumque cor- 
tices angulofis obfeffi fint apiculis & cancellis: Tria 
generalia hifce in infulis habemus genera Socci arboris, 
primo Socens Capas occurrit , quz pilofam , fed edu- 
lem dat carnem, fine , vcl paucis repletam nucleis , fe- 
cundo Soccus Bidji vel Kullur , que plurimos gerit 
nuciéos , tertio filveftris fpecies, quas omnes fingu- 
las cum fubdivifionibus, peculiaribus defcribemus ca- 


pitibus. 


Sine arbor ex affinitate quoque eft duarum pro- 


Soccus Capas eft arbor altitudinem Nucis Mofcha- 
te attingens, paucis fed extenfis & incurvis ramis, 
foliatura laxa ac rara, ita ut ubique per eam perfpi- 
cere poflimus ; folia enim craffis curtisque infident 
petiolis, fex feptemve tantum ad rami extremum con- 
jun&ta& arcte nexa funt, forma rof feu majoris floris, 
quumque rami plerumque ad extremum fint elevati, 
brachia referunt majoris lampadis: Folia ipfa funt am- 
pliffima, firma, ac infra obfeffa craffo protuberante 
nervo , duas circiter fpithamas longa , paulo minus 
lata, ab utrisque oris in quatuor vel quinque profun- 
das incifiones diffecta, Quercus folia emulantia ; fin- 

ula vero lacinia acuta eft , craflamque albam gerit 
coftam in longitudinalem definentem nervum » que 
fi attingantur non funt fcabra fed glabra , uti tales 
quoque funt petioli ramorumque extremitates, quz 
ad fummum longam quafi gerunt proboflidem ex vi- 
ridibus conftructam foliolis , que fi decidunt, inftar 
patelle fonitum edunt , albumque tenax & glutino- 
fum exftillant lac, fi vulnerentur , uti tota quoque ar- 
bor & truncus tale emittit , fauciata fi fuerit, lac ; quod 
tam firmiter manibus adheret, ut vix ablui poffit. In- 
ter fuprema folia longus & rotundus propullulat ju- 
lus, pollicem circiter craffus, manum longus , flexi- 
lis , mollis , ac fanuginofus , Typhz clavum omnino re- 
ferens: poft hunc , (fed inter folia quoque) excrefcit 
fructus , forma majoris-cordis, feu parvi Durionis, fu- 
perius ex rotundo oblongus , infantis caput adequans 
magnitudine: Ejus cörtex feu pellicula eft crafla, vi- 
ridis „ & ubique a Se he vel hexagonis apicibus 
feu verruculis obfeffa, inftar politorum adamantum, 
nullo tamen modo pungentibus , paulo majoribus ma- 
gisque equalibus quam in Durionibus, elevatioribus 
tamen quam in Nazca. Quo politiores & humiliores 
he fint verrucule , eo minores gerit fructus nucleos, 
copiofioremque medullam, quz glutinofa quoque eft. 
Fructus internus lanuginofam, feu pilofam gerit car- 
nem, emulantem pellis ovine villos, que ficcior eft 
carne Nance, & cortici firmiter neditur, vel ipfum 
format corticem 5.in centro illa.eft laxiot, ac par- 
vam conftituit- cavitatem fine nucleis vel ftilo illo 
. longitudinali, excepto in unica fpecie, que paucos 
tantum gerit nucleos, hicque fructus non valet cru- 
dus fi comedatur , fed toftus, vel alio reparatus 
modo: Si enim exterior cortex feu pellis abfciffa fue- 
rit, caro quoque tum pilofa diffecatur , & cum jure car- 
nium coquitur vel affatur , uti noftrates Brafficam pre- 
parant , tumque fere uti Cinare capita fapit. Amboinen- 
fes carnem hanc quoque coquunt cum Calappe lym- 
pha, preferunt tamen carbonibus affatam , donec ex- 
terier combufta fit pellis feu cortex , dein medullam 
in partes diffecant , atque cum Calappz lacte comedtint. 
uidam etiam frigunt in fartagine pro placentis s vel 

in oleo torrent, aliique, uti Sumatrenfes, hanc ex- 
ficcant medullam & confervant, eamque loco panis ad 
alios adhibent cibos: Arboris cortex eft cinereus vel 
fere albus, fique incidatur, glutinofum exftillar lac: 
Ínterius lignum flavefcit in vetuftioribus vero truncis 
intenfe luteum , leve , & fungofum eft , nec facile poliri 
poteft , quavis ad opus quoddam mechanicum adhi. 
beatur: Si rami amputentur , lac illud ex cortice tantum 
deftillat, ex ligno vero aquofus profluit humor; radi- 
ces funt paucz , fed craflæ , neque profunde terre in- 
figuntur, unde & hz arbores non admodum tuto vel 
firmiter funt locate, fin tempeftas oboriatur. 
` Anni 


D 


INEN SIS 


Aart HOUEDSTUR 


Katoen Soccus-Boom. 


van de twee jong ft voorgaande boomen , boewel de 
bladeren een zeer groot ver/chil daar omtrent ver- 
toonen , maar deze gemeenjchap bebbenze egter met malkan- 
der , om datze vol kleverige melk zyn, de vrugten zonder 
bloeyzel voortkomen , en baare fcbillen mede met hoekige 
ruitjes en pukeltjes zyn bezet. Wy bebben drie boofigeflag- 
ten van den Soccus-boom in deze Eylanden aangemerkt , 
te weeten voor eer Soccus Capas, dewelke een bairig en 
eetbaar merg , zonder , of met weinige korrels in beeft ; ten 
tweeden Soccus Bidji, of Kullur, die vol korrels is: en 
ten derden de wilde zoorte , alle dewelke wy, yder met baar 
onderting , onderfcheit in baare byzondere Cap. zullen be- 
bur yven. 
- De Soccus Capas is een boom bebbende de boogte van 
een Noote-mufcate-boom, met weinige en wyt uitge/preide 
Kromme takken, ook met een ydel loof „ zo dat men over al 
daar door beenen kan zien; want de bladeren ftaan op kor- 
te dikke [leelen , maar zes a zeven by malkanderen , en dat 
aan de uiterfte takken, digt agter een, in de gedaante van 
een rooze , of groote bloeme, en dewyl de takken gemeenelyk 
met bare voorfte eynden een weinig opwaarts geboogen zyn, 
20 gelykenze wel na de pype van een groote lampe; de bla- 
deren zyn zeer groot, ftyf, en doortrokken met een dikke 
zenuwe, die beneden zeer uitbuilt, omtrent twee Jbannen 
lank, en wat minder breet, aan weerzyden in vier a vyf 
roote fnippelen gedeelt , met diepe keepen onder/cheiden, 
ykans gelyk de eyke bladeren , dog yder fnippel eyndigt 
Spits toe, en beeft een dikke witte ribbe „na de middel-ze- 
nuwe toeloopende , in "t aantaften niet ruig maar glat „gelyk 
ook zodanig zyn baare fleelen en voor [le takken , die aan: d 
eynde een lange fnuyt bebben , van groene bladeren ge- 
maakt , in "t afvallen rammelenze als ortjes 5 en over al 
Rointer een Witte , taaye „en kleverige melk wit > te weten als 
menze quetfl ; gelyk mede de g hate boom enJchorffé zoda- 
nigen melk uitgeeft: en as A0 vaft aankleeft „dat men- 
ze qualyk van de handen kan af krygen : tu[Jcben de, voor- 
Je bladeren komt een langen en ronden fteert uit, omtrent 
een duim dik, en een hant lank, buigzaam, zagt , -en wol- 
agtig in 't aantaften , t’eenemaal gelyk lifch-dodden , o 

-ypha: agter dezelve, (dog mede ma ea de.bladeren) i 
de vrugt im de gedaante van een groot bert , of een Kleine 
Durioen, voor. aan uit den ronden avat toefmallende , of. 
Jmal toelopende , en de grootte bebbende van een kints hooft: 
de [chil is dik , groen , en over al met Vyf- of zes- hoekige 
pukeltjes of wratjes bezet , mede als gejleepe diamanten, 
dog gant/ch niet fleekende , wat grooter en vlakker dan aan 
de Durioenen, dog verbevender dan aan de Nanca. Hoe 
gladder en lager deze wratten Zyn , hoe minder korrels „en 
meerder merg datze beeft , zynde "t zelve kleverig in 't aan- 
taften; de vrugt van binnen beeft een wolagtig of hairig 
vlees , gelykende de vlokken van een Jebaaps-vel, wat droo- 
ger dan, dat, van de Nanca sen aan de Jcberffe vaft bangen- 
de, of-eygentlyk de fchorffe uitmaakende ; tegens of in bet 
midden is bet wat los, en maakt een kleine bolligbeit , zon- 
der doorgaande fteel of korrels , bebalven in een zoorte , die 
maar weinige korrels beeft; en deze vrugt deugt niet om 
raauw te eeten , maar wel gebraden, of op een andere má: 
nier toebereit: Want wanneer de buitenfte /chaal of fcbelle 
daar van afgefneden is, dan [nyt men ook dat bairige vlees 
aan flukken „en kookt of ftooft hes in vlees-zop, elyk d'onze 
de kool doen , en dan finaakt bet by na als artisjokken ; de 
Amboineezen kooken bet ook met Calappus-melk , dog lief ft 
bebbenze°t op de koolen gebraden, tot dat de buitenfte Jchor [Je 
verbrant, daar na fnydenze ’t merg aan ftukken, en eeten 
bet met gem, Calappus-melk. 

Sommige bakken bet mede in olye tot koeken , en andere, 
gelyk die van Sumatra , droogen dit merg en bewaaren bet, 
om als broot tot bun /pyze te nuttigen; de fcborffe van de 
boom is ligt-graauw of bykans wit, en, als men daar in 
kapt , een kleverige melk uitgevende. Het binnenfte bout is 
geelagtig ‚dog in de oude flammen hoo -geel , ligt , voos „en 
aat zig niet wel glat werken, libe det nog al tot eenig 
timmerwerk wert gebruikt; als men de takken afkapt , zo 
loopt dé melk alleen uit de Jcbor[fe , maar uit bet bout loopt 
niet anders als een wateragtig zap; de wortelen zyn wei- 
nig, dog dik , en gaan niet diep in de aarde , maar leggen 
meeft bloot , wesbalven ook deze boomen geen groote vaftig- 


D: Soccus-Boom is nog al mede uit bet maag {chap 


„ beit hebben, als "er flerke of barde winden waayen. 


Sayzoen 


Liber L Caput XXVII. 


1. Boek. XXVII, Hoofdft. 


Anni tempus. Non certum obfervant anni tempus, 
& plerumque per totum maturefcunt annum , quamvis 
non adeo tint frugiferz hz arbores ac fubfequens gra- 
nulofa: Per nucleos propagari non poffunt, fed radi- 
cibus, quz iupra terram eminent, hinc inde incifio- 
nes fieri debent, ex quibus novi progerminant fur- 
culi, qui cum radicis parte amputandi & tranfplan- 
randi funt: Atque hinc fit quod hzc fpecies tam raro 
occurrat, & quod incole praeferant nucleos fecunde 
fubfequentis fpeciei, qui meliores funt ad famelicum 
eorum ventrem replendum: Malaicenfes vero, Ma- 
caflarenfes, noftraque natio hanc fine nucleis prefe- 
runt fpeciem: Primi duo populi hanc eligunt, quum 
toftam potius edant medullam, & noftrates , qui ar- 
tem culinariam melius norunt, quód medullam me- 
lius preparare poffunt coctione vel frictione: Dicta 
Soccus arbor aliquas etiam habet varietates , prima 
nempe fpecies commune & vulgare eft, ut ita dicam, 
genus, ut Killa, quam ftatim defcripfimus , queque 
nullos gerit nucleos , & Soccus Capas proprie voca- 
tur: Altera fpecies eft Soccum Batu , Amboinenfibus 
Sune & Soun Habatu diéta „a precedente non multum 
diverfa, excepto quod in hac pauci fub medulla in- 
veniantur nuclei, utraque edulis & cibis inferviens, 
nuclei enim torrentur , atque medulla interiorque cor- 
ticis pars coquitur, hujusque ac praecedentis funt 
Socci, qui in Banda Soccun Radia dicuntur, qui plu- 
rimum in Pulo-ay crefcunt, qui fructus funt oblongi, 
ac plerumque fine nucleis , vel quidam duobus tri- 
busve tantum gaudent. Tertia fpecies eft parvus Soc- 
cus, cujus unicam tantum vidi arborem in Hitoe pro- 
pe pagum Senalo, queque altiorem majoremque gere- 
bat truncum quam vulgaris Soccus Capas: folia autem 
conveniebant, fed glabriora erant: Fructus ejus erat 
parvus & rotundus, plurimis intus repletus parvis nu- 
cleis , qui tofti etiam comedi poffunt , fed cortex 
non cache eft: videbantur autem Hituenfes hanc non 
bene novifle arborem, ita ut incertum fit, an ex Socco 
Capas, an vero ex Socco Bidji progerminaverit: Hi- 
tuenfes eam vocabant Kabali: ad hoc quoque genus 
pertinet Soccus Tellor , que in infula Dammea inveni- 
tur, cujus fructus eft itidem parvus & rotundus, ex- 
teriorque cortex variegatus luteis ac fufcis maculis, 
interior vero caro eít lutea , inter quam plurimi 
parvi locati funt nuclei: Caro hzc apta cibo , uti 
quoque nuclei, hujusque tantum una alterave arbor 
invenitur in Banda , ubi quidam hanc Soccum Maas, 
Soccum Pi[Jang, & Sero Wakki nominant. In Damma funt 
filveftres, floccique illas pendent, funtque alte arbo- 
res, folia gerentes rugofa, unde & forte melius per- 
tinent ad fpecies Socci Bidji, que in fubfequente de- 
Ícribuntur capite. 

Nomen. Latine Soccus Lanofus : Malaice folummodo 
Soccun , & Soccum Capas a lanuginofa carne , que Gofly- 

ium refert , quod a Malaicenfibus Capas vocatur: 
EN Gomo, Macaflarice Bakar , Amboinice Soun & 
Sune, in Banda Soccun Radja, in Baleya & Java 
Soccun. 

Locus. In Occıdentalibus Indiz partibus fru€tus hic 
eft incognitus, ac primum invenitur in Orientali Su- 
matre parte, in Java, circa Bantam, uti quoque in 
Baleya, & Madura, quamvis ubique raro, frequentius 
in Celebe: in Amboina ac Orientalibus infulis non a- 
bunde, ac plurimum in hortis plantatur hec arbor: e- 
contra granulofa hic frequentior eft quam in Occi- 
dentalibus infulis. * 

Ufus ES Natura. Fructus hic nature eft ficcioris, 
quam ullus ex antecedentibus , cum pauco vel fere 
nullo mixtus calore: Solidum quoque ac copiofum 
dat nutrimentum, quo cito ftomachus fatiatur, unde 
optime laboriofis convenit hominibus: lis etiam con- 
ducit, qui laxum habent ventrem , modice enim ob- 
ftipat , ac multo melius dat nutrimentum noftro 
preparatum modo, fi nempe jure carnium pingui fit 
inco&us vel frictus , quam Amboinico toftus more. 
Cinis combuftorum foliorum cum pauco Calappz oleo 
& Curcuma mixtus illinitur & ufurpatur contra Go- 
muto Mengate; que eft ficca & calida cutis rubedo, 
inftar Herpetis proferpens: Lac ex trunco exftillans 
in Vifcum praeparari poteft, fi cum Calappe lympha 
ebulliatur ; ac quibusdam circumvolvitur & obducitur 
bacellis, quibus avicule infidentes firmiter iis infident 
& adherent. Si lac hoc velimus colligere , una tan- 
tum in trunco incifio fieri debet, tum enim er 

ius 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK.' 


il: 


Sayzoen. Zy bouden geen regt zayzoen. en i j 
meeft bet gebeele jaar da > Bnei. e lange ma “nas 
met zyn, als de volgende korrel dragende; men Pe ook 
met van de korrels voortplanten , maar moet in de wortelen 
die boven de aarde uitfteeken , bier en daar keepen kappen, 
daar dan nieuwe Jcbeutjes uit voortkomen , en dewelke men, 
met een fiuk van de wortel afkappen, en alzo verplanten 
kan; en bier door komt het ook dat men deze zoorte over al 
20 Weis vint , als mede om dat de Inlanders meer bouden 
van de korrels uit bet tweede ge/lagt , als zynde bequamer 
om baren bongerigen buik mede te vullen : maar de Male ed 
Macaffaren , en onze natie bouden meer van dit gefla a. 
der korrelen ; de twee eerfigenoemde natien , om ge liever 
bet gebradene merg eeten , ende de onze (als de kook-konft 
beter werfbaande) om datze bet merg beter konnen toeberei- 
den door kooken en flooven : de gem. Soccum-boom beeft ook 
nog eenige veranderingen; namentlyk de eerfte zoort is bet 
gemeeneen eer|te geflagt „midsgaders de gene, die Wy zo even 
befchreven bebben , en dewelke gants gene korrels en beeft 
eygentlyk Soccun Capas genaamt werdende: de tweede 
zoort is Soccum Batu, by de Amboineezen Sune en Soun 
Hahatu genaamt, van bet voorige geflagt niet veel ver- 
Jcbillende , bebalven dat men daar in een weinig korrels on- 
der °t merg vint , beide eetbaar „en tot JPyze dienende, want 
de korrels braat men, en bet merg als mede bet binnenfte 
uit de fchel kookt men, en van deze » of wel de voorgaande 
zoorte zynde Soccuns, die men in Banda Soccun Radia 
noemt , dewelke meeft op Pulo-ay waffen, zonde wat lang- 
werpig , en doorgaans zonder korrels, of zommige met maar 
twee a drie: het derde geflagt is de kleine Soccun „ waar 
van ik maar een eenige boom op Hitoe, by de Negory Se- 
nalo , gezien bebbe , en dewelke veel hooger en grooter van 
{tam was dan de gemeene Soccun Capas ; dog van blade- 
ren dezelve gelyk, en ook alzo glat ; de vrugt was klein en 
mecht ront , van binnen vol kleine korrels , die men ook ge- 
braaden eeten kan, maar de {chorffe geenzints , en ’t Scheen 
dat de Hitueezen bem niet wel kenden s 20 dat bet nog onzet- 
ker is ,of by van Soccun Capas , dan of van Soccun Bidji 
voortkomt ; werdende by de Hitueezen Kahali genaamt 
en onder dit gelag: behoort mede de Soccum Telloor , de- 
welke men op 't Eylant Damme vint, zynde Klein en ront. 
de buitenfte febel bezet met geele en bruine plekken , envan 
binnen bebbende een geel vlees , midsgaders veel kleine kor- 
rels daar tuffchen; bet vlees is bequaam om te erte gelyk 
mede de korrels; en men vint er maar een a twee boomen 
van in Banda , alwaarze zommige ook Soccun Maas 5 Soc- 
cun PM en Sero Wakki noemen : op Damme waffen- 
ze in 't wilt, en werden weinig geagt , zynde hooge boo- 
men met ruige bladeren , en daarom mi[Jcbien beter te reke- 
nen onder de gejlagten van Soccun idji , dewelke in ’t 
volgende Capittel befcbreven worden. S.S 


Naam. In’t Latyn Soccus Lanofus : op Maleyts KS k 
Soccun , en Soccun Capas, van baar wo ae vlees, ^ 
Iykende wel wat na bet kattoen, dat by de Maleyers Ca- 
pas wert genaamt ; op Ternaats Gomo; Macaffars Bakar; 


_Amboins Söun , en Sune; Bandaas Soccun Radja, Baleis 


en Favaans , Soccun. 

laats. In de weftelyke deelen van Indien is deze vrugt 
onbekent , en men vintze cerft op de ooft-zyde van Sumatra, 
op Fava, omtrent Bantam , als mede op Baley , en Madura, 
hoewel over al weinig , dog meer op Celebes: in Amboina , 
en de oofterze Eylanden mede niet veel, en wel meeft in de 
boven geplant: daar en tegen zynde korrel-dragende albier 
overvloediger dan in de weftelyke Eylanden. 


Gebruik en Aart. Deze vrugt is veel drooger van aart, 
dan eenige van de voorgaande, met gene of maar weinige 
bitte vermengt ; zy geeft ook een vaft en fterk voetzel , daar 
men baaft van verzadigt «vert , en dierbalven paftze beft 
voor arbeytzame menfchen ; zy is mede de gene gezont , die 
een weeke buik bebben , want zy flopt matelyk , en geeft 
veel beter voetzel op onze manier ‚met goet vet zop geftooft 
en toebereit zynde , dan op de Amboinfehe wyze gebraaden : 
de afch van de gebrande bladeren , met een weinig Calap- 
pus-olye en Curcuma gemengt, wert ge/meert of gebruikt 
op Gomuto Mengate, ’t welk is een drooge en heete ep- 
dragtigbeit des buits , voortkruipende als een Herpes; 
de melk, die uit den ftam vloeit , kan men mede toebereiden 
tot vogel-lym, als menze met Calappus-melk opkookt , en om 
eenige ftokjes rolt , daar de vogels konnen opzitten , en die 
dan daar ook aan vaft blyven: als men deze melk vergade- 
ren wil, zo moet men miet meer als eenen Kap in den [lam 
doen, want als dan looptze daar veel rykelyker uit dan als 

men 


212 


fius effluit, quam fi bis terve incidatur. Si hoc x 
alicujus cuti vel veftibus adhereat , oleo vel alia 
pinguedine elui poteft ac, depurari. Vulgaris Socct 
lignum zdificationi ineptum eft, in vetuftitfimis vero 
arboribus, quum folia incipiant dimittere , interius 
lignum eleganter luteum eft, ex quo. tigilla fecari 
poflunt, que ad ciftellas adhibentur, quz fortite: fi 
fuerint polite, egregium ddquirunt colorem , Amboi- 
nenfes quoque ex hog ligno fuos conficiunt Tifen , 
qui funt oblonga tympana, quum lignum fit leve ac 
fonorum: Amboinenfes quoque puerpere hujus ar- 
boris duplicem adhibent potum poft enixum foetum, 
cujus primus fequenti defcribitur modo. Recipe cor- 
ticum Socci Capas arboris tres partes , corticis Mange 
foetide duo ae " SC femi pedem longa 
ac duos lata digitos, totam Cepam, viginti grana pl- 
peris nigri, ac fruftum Culit Lawan , cuncta hec 
concoquantur, ac puerperz brevi poft partum pro- 
pina, quod per octo decemve continuatur dies ad fan- 
guinem attenuandum , lochiaque pellenda, de altero 
autem potu poftea libr. 5. ad Tanarium Minorem feu 
Same agetur; Amboinenfes etiam ex predicto arbo- 
ris lacte conficiunt teftam , qua obturant vaforum fiffu- 
ras, qua aquz inpenetrabilia effe oportet ; hunc in fi- 
nem adhibent preter memoratum. Socci lac ex trunco 
elicitum , recentem Sagus farinam , faccharum nigrum, 
& ovi albumen, quz omnia tam fortiter & tam diu 
inter fefe fricant, donec inftar dura Dr pultis, qua 
mafla tum fiffüras aliaque confolidanda obturant. > 


er. ` RE ep 


Ramum exhibet arboris , que Soêcus Lanofus Rumpbio , & 
Soccun Caras vulgo vocatur. LN ee ; 
OBSERVA Tk O: 
Hec eft fpecies Ansjei H. Malab. part. 3. Tab. 32. cujus 
foliatura integra eft, hujus vero laciniata , quo differunt. 


— Soceus. Lanofus a Valent. pag. ISI. nomine. Katoen-Sockam- 
ps & fubfequens pag. 162. nomine Korl-Sockam-Boom de- 


CAPUT VIGESIMUM OCTAVUM. 
4 de À Soccus granofus > Soccun Bidji. 


Uod ad Soccum granofum attinet ; hujus arbor 

". fru&tusque patum ab antecedente differunt ‚fed 
rami amplius fefe extendunt , atque humilio- 

res im trunco furit fiti > Huus autem: folia plerum- 
que funt majora & rugofiota-, ultra tres: fpithamas 
longa, paulo minus lata, in quatuor quinqueve etiam 
lacinias diffecta, firma, ac fonora, fuperiore parte ru- 
gofa „fcabra ; inferiore autem lanuginofa. Horum pe- 
tioli, quibus infident, digitum circiter funt craffi , ac 
hirfuti, rugofiores vero feu potius pilofæ ramorum 
extremitates. Ramorum fummo, uti in precedente 
quoque , adcrefcunt tales juli, fed longiores, pedem 
circiter longi, molles , & flaccidi , quique flores hujus 
funt arboris flavi ac inutiliter. decidentes , -mox poft 
hos ad foliorum ortum fructus provenit » Qui prz- 
cedentis formam habet, fed paulo major eft & cor 
magis refert , apices vero feu angulofe fpinule , 
quibus cortex obtegitur, arctius funt junéte, & funt 
longiores, fere inftar Durionum , molles tamen nec 
pungentes: Caro hujus fructus interna:eit pauca, fed 
magnis anguloíis nucleis Caftaneas referentibus tora 
repletur , hique finguli intermedia carne funt fepa- 
rati, quisque etiam nucleus tenui cinereo ac duriu- 
feulo tegtiur putamine , illorum fubftantia eft ficca 
inftar. Cattanearum , fed mollior: Ex cortice vel carne. 
raro quid comeditur, fed nuclei torrentur, vel aqua. 
ebulliuntur, & inftar Caitanearum comeduntur. 


Arbor 


^ HERBARII AMBOINENSIS Liber I. Caput XXVIII. 


men er twee a drie maal in bakte , en meer openingen 
maakte : als deze melk iemant. aan zyn buit of kleederen 
blyft kleven, zo kan menze met. olye of andere vettigbeit 
daar weder afsva[Jcben en uitkrygen. Het bout van de ge- 
meene Soccun is onbequaam tot bet timmeren van huizen, 
dog aan de gebeel oude boomen , wanneerze bare bladeren 
beginnen aftexverpen , wert bet binnenfte fcboon hoog-geel, 
waar uit men dan plankjens kan zagen, en dezelve gebrui- 
ken tot kleine kisjes , die ook door bet [terk polyften een fraay 
aanzien bekomen: de Amboineezen maaken ook van dit bout 
bare Tifen , dat zyn lankwerpige trommels , om dat het ligt 
isen een goede klank geeft; der Amboineezen kraam-vrou- 
wen gebruiken van dezen boom, voor `t merendeel > twee- 
derleye drank, te weten na baar baren, en waar van de 
eerfte aldus befcbreven wort: neemt [cbor[fe van den Soc- 
cum Capas-boom, drie ftukjes : fcbor[Je van den flinkert- 
boom, twee flukjes, yder een balf voet lank: en een paar 
vingeren breet , een Ram ajuyn , twintig korrels zwarte 
peper, en een fiuk Culit-Lawan , kookt dit al ’t zamen in 
een potje, en geeft bet de kraam-vrouw, kort na baar-ba- 
ren, te drinken, ’t zelve 8 a 10. dagen na malkander con- 
tinuerende om bet bloet te verdunnen , en voorts af-te.zet- 
ten , en wat nu aangaat de tweede drank daar vanzal hier, 
na in Tanarius minor, of Same, lib. 5. gehandelt of DCH 
Jproken worden ; ook maaken de Amboinexen van de voorn. 
boom-melk een ciment , en daar mede beflrykenze alle de 
Jcbeuren van bun vaten, die waterdist moeten zyn, :daar 
toe gebruikende „ benevens de voorn. Soccun-melk uit den. 
fiam getapt, wat verfch Sagu-meel y zwarte zuiker , enbet 
wit van een ey, alle bet welke zy zo flerken zo lange onder 
malkander wryven , tot dat bet als een [tyve pap wert, en 
zy daar mede , als boven gezegt , de fcheuren, voegen , Ec, 
konnen det maaken, > i: 

wa ern De Twee- en Dertig fle Plaate - =. -: 
wers fon $2304; 09 EN à ae : 


." Soccun Capas by 't- gemeen „genaamt wert. c . 


DENE RE 


` Vertoont een Tak van de Soccus-Lanofus van Rumphius ilit 


Dit is eigentlyk een zoort van de Ansjcli in de Hortus Mala: 
baric. derde deel Tab. 32. vertoont, welke met beele’ bladen is, 
daar deeze ingefnede bladen beeft , waar door 2y van elkander 
" De Saccus Lanofus wert by Valent. pag. 161. onder de naam 
van-Katoen-Sockom-Boom, en de volgende korrel-dragende onder 
de naam van Korl-Sockam-Room pag. 162. befchreven. 


t 


— 


XXVII HOOFDSTUK 
Korl Sockam- Booms E 


D: korrel - dragende Soccun aangaande: de boom en 
' vrugt verfchilt weinig wan de voorgaande 4 dog de 

takken fpreiden baar wat wyder uit, en ftaan ook 
wat laager aan. den (lam s maar deze bladeren zyn door- 
gaans grooter , en ruiger, ruim drie [pannen lank, en wat 
minder breet , ook in vier a vyf Jnippelen verdeelt, als me- 
de ftyf-en rammelende „aan de bovenfte zyde ruig , Jcbor , 
en aan de onderfle wolagtig in ’t agan a de fteelen, 
daarze op flaan, zym omtrent. een vinger dik , midsgaders 
rung, €n nog ruiger de eynden der takken , of liever gants 
bairig : aan "t voorfie der zelve takken waffen ook zulke 
dodden , als aan de voorgaande, dog wat langer ‚te weten 
ongeveer een voet lang , CS sen zagt in 't aantaften , en’t 
welk ook bet bloeyzel van deze fram is , van verwe tanyi „en 
méde ali onnut afvallende kort agter dezelve en by den oor- 
JPronk-der-bladeren komt ook de vrugt voort., dewelke is 
van fatzoen als de voorgaande y g een weinig grooter , en 
wat meer na een bart gelykendes maar de fpitzen of boeki- 
ge doornen, waar mede de fcborlJe bezet is., flaan digter 
by malkander, en zyn ook langer bykans , als die van de 
Durioenen , dog: week en geenzints flekende 3 van binnen 


beeft deze vrugt weinig vlees , maar is met croote "boekige 


korrels, die wel na Caftanjen gelyken, gebeel-opgevult, en 
die zyn alle met wat vlees van malkanderen a gefcheyden, 
ook i5 yder korrel omvangen met. een dunne ,„ligt-graauwe, 
en bartagtige fcbaal , bare fuhltantie és droog , genk die 


` van de CofLanjes , dog wat weeker ; van de fchor[je of bet 


vlees eet men zelden yets., maar de korrels werden, of ge- 
braden, of in water gezooden ,- en als Caftanjen SSC, 


v 


CANS 

M 
ANN 
AON 
NINANI 
NS d 


y ” 
MIT 
1119 


N 


M 
N 
SS Y 


UNE tergen 


wid 


d Anti UTED 


TA 


14 


Tab. XXXII. 


HA 


SÉ ae Zei, 
7 HVA 
HEHE: 


Zom.I. 


I. Bock. XXVIII. Hoofdf. 


Arbor craffiorem gerit truncum precedente, pro- 
pe terram in varias alas ac propagationes divifum. Ex 
trunco atque diffractis hujus arboris foliis craffus , al- 
bicans , atque lacteus ubique exftillat liquor mucilagi- 
nofus , qui prius exficcatur quam precedentis Socci 
Capas: In quibusdam locis hzc arbor altiffime excre. 
feit, & tam craffum adquirit truncum > ut duo vix 
homines circumplecti eum poflint. Interius vero ejus 
lignum eit leve & molle , quod vix poliri poteft, 
ied femper rugofum manet. Radices füb terra rubro 
ornantur cortice: quum didi nuclei a vefpertilioni- 
bus vel hominibus hinc inde in terram projiciuntur, 
cito in arbores excrefcunt , hincque magna femper 
hujus fpeciei occurrit Copia, tam circa edes quam 
in hortis filveftribus; atque in Amboinica plaga adeo 
frequentes & denfe he arbores crefcunt, ut domus 
hifce obtegantur, ac fub his lateant , & adumbrentur, 
Amboinenfes enim aliique Orientalium harum infula- 
rum incole amant fub & circa has arbores domici- 
lia locare & inhabitare , non tantum quod cibum 
& nutrimentum fuppeditant , fed quod citiffime cre- 
fcunt, & contra folis zftum illos defendunt. 


Genus. Soccus granofus unam tantum proprie habet 
fpeciem, in parvas tantum divifam varietates , non ta- 
men ita ut pro diverfis habendz fint fpeciebus , que 
plurimum diverfo differunt loco: Quz enim hic in 
Amboina Soccus Bidji vocatur , eft domeftica, atque 
colitur, in Banda autem filveftris eft arbor magno ac 
craffo trunco „ unde & ibi Soccus Utan h. e. filveftris 
vocatur , hujusque fructus plures ac minores durio- 
refque gerit nucleos, qui melioris quoque cenfentur 
effe faporis quam Amboinenfis: funt enim fubftantix 
ficcioris; atque arbor hec ibi tam alta eft , Ut non 
tantum omnes alias frugiferas fuperet arbores , fed 
decidens magnam fepe cauffet ftragem Juglandibus. 
Huc quoque apte referri poflet tertia quartaque pre- 
cedentis capitis fpecies, quum copiofiores gerat nu- 
.cleos quam carnem: Qus vero fint ambigue , ibi 
quoque locari poflunt. Folia etiam quibusdam in locis 
adeo funt glabra, ac illius. que pracedenti capite re- 
cenfetur , in aliis autem funt tam rugofa quam que 
in hoc defcribuntur capite. ---- 

Nomen. Lane vocatur hec arbor Soccus 


granofus ; 
Malaice Soccun Bidji 


quo nomine in Java 
itidem indigitatur. In Baley® Tim-Bul. Ternata 
Goma; Macaflara Gomafi. Amboina Amakir , Umare, 
& Banda Soccun Utan. x 
Locus. Uti -fupra Soceus. Caper in occidentalibus 
infulis Sumatra, AE & Baleya plurimum occurrit , 
fic quoque- granifera „ feu Soccun Bidji in: orienta- 
libus Indie pagis plurimum invenitur a Celebe us- 
que in Moluccas, Amboinam, ac porro per Auftra- 
les infulas, ubi vulgo ex ejus granis feu nucleis 
vivunt, ita ut vix aliquod occurrat arvum, in quo 
he arbores.circa edes non copiofe fint plantatæ , 
in Banda vero, uti dictum fuit, in filvis crefcunt. 
Ufus ac natura. Grana feu nuclei harum fpecierum, 
que vulgo ufurpantur, ficcam & adftringentem 
babent naturam inftar Caftanearum, atque a vulgo 
ubique ad ventres eorum replendos expetuntur ; Ja- 
boriofis enim hominibus folidum ac firmum prebent 
nutrimentum, delicatis vero non conducunt, quum 
ventriculum nimis adgravent , & flatuofum reddant ; 
a noftratibus tamen aque affati ac tofti plurimum 
potui Thee, qui ficcum requirit cibum, fuperedun- 
tur. Caro juniorum horum fructuum a plebe in olus 
excoquitür , zque ac ex Socco Capas. Folia, que 
ampliffima ac. folida funt, ab incolis ufurpantur loco 
mapparum vel mantilium , atque pro quovis unum 
ernitur folium, cui inponitur ficcatus pifciculus cum 
fruftis Canarii panis, aliisque obfoniis, uti inter alia 
femel confpeximus , quum Sengadja feu prefeêtus 
infule ` Manipæ totam Architalaffi noftri cohortem 
fplendide excipere vellet, cunctos milites in orbem 
are juffit , fingulisque tale fternebatur folium, 
cui paucus inponebatur cibus: Quz commoda fane, 
nec pretiofa eft fuppellex, quum enim fatis fit ufur. 
pata, abjicitur modo , aliaque ftatim de arbore, fi 
opus fuerit, in locum fufficitur. Qui vero fplen- 
didiores delicatioresque videri volunt > eorum loco 
adhibent alia folia, Mufe folia referentia , quz- 
que Daun Medji vocantur: Supra memorati pili fic- 
Tom. I. cati 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


113 


De boom krygt een-dikker [lum dan de voorgaande, by de 
aarde gemeenelyk in verfcheide vleugels of aan waflen ver- 
deelt; Over al wit de Jchorffe en afgebrookene bladeren van 
dezen boom loopt een dikke witte of melkagtige vogt „die zeer 
kleverig is „en eerder opdroogt dan die van Soccus Capas. 
Op zommige plaatzen wert dezen boom zeer boog „en bekoomá 
een zo dikken flam dat hem twee mannen pas konnen omva- 
demen; dog heeft van binnen een ligt week bout , t welk zi 
niet wel laat polyften , maar alt Jt ruig blyft ; zynde de wor- 
telen van deze boom onder de aarde met een roode fcbor[fe 
bekleet: en wanneer de meergem, korrels of door menfcben, 
of door vleer-muizen bier en daar in de ruigte op de aarde 
geraaken , dan [cbietenze baaft op tot boomen, en daarom 
beeft men er altyt een groote menigte van deze zoorte, xo 
wel omtrent de buizen als in de bofcb-tbuinen , en in de Am- 
boin/cbe negoryen , fiaande zo digt en veel, dat de buizen 
daar onder fcbuilen , en bykanz als bedekt > en daar door 
verdonkert werden, want de Amboineezen, en andere In- 
dianen van de oofter/che Eylanden „willen zeer gaarne on- 
der en omtrent deze boomen woonen » niet alleen om datze 
baar voetzel daar van hebben, maar ook om datze £o baaft 
opfcbieten, en baar woor de bitte der zonne Komen te be- 
Jchermen. É 

Geflagten. De korrel-dragende Soccus beeft eygentlyk 
maar een geflagt , flegts in kleine veranderinge wat «er: 
Jebeiden of onderdeeit zynde, dog niet zodanig , dat men by- 
zondere zoorten daar van zoude moeten maaken, als meeft 
voortkomende van de ver/cheidenbeit der landen; want de 
gene , die men bier in Amboina Soccus Bidji noemt, zyn tam, 
en werden gebavent , maar in Banda zyn bet wilde boomen, 
met een Eus en dikke ftam , en waarom menze ook aldaar 
Soccus Utan noemt ; en bun vrugten hebben meerder, klein. 
der, en harder korrels, die men ook agt beter van fmaak te 
wezen dan de Amboinfche ; want zy zyn drooger van fub- 
Jlantie, werdende die boomen aldaar zo groot , datze niet 
alleen alle andere vrugt-boomen overtreffen , maar ook zoen- 
tyts omvallende , groote fchaade doen onder de Noote-boo- 
men: men zoude bier. onder bequamelyk kunnen trekken de 
derde en wierde zoorte van "t voorgaande Capittel, om datze 
meer korrels. beeft dan vlees : dog om datze ook tuffchen bei- 
den beit, zo mag menze aldaar ook wel laren flaan ; want 
de bladeren vallen of worden op zommige plaatzen zo glat, 
als de gene die in ’t vorige, en andere weder zo ruig , als 
de gene die in dit Capittel befchreven zyn. 

aam. In ’t Latyn noemt men dezen boom Soccus Gra- 
nofus ; In’t Maleyts Soccun Bidji , en Kullur , enzoo werd 
by mede op Fava genaamt; op Baley Tim-Bul: Ternaats, 
byzommige, Gomo , Macaffers Gomafli ,. Amboins Ama- 
kir, Umare, en Bandaas Soccun Utan. 

Plaats. Gelyk de bowen[laande Soecun Capas op de 
wefterlyke Eylanden , Sumatra, Fava, en Baley wel meeft 
gevonden wert, zoo is bet mede. met de korrel-dragende , 
of Soccun Bidji, gelegen in de Oofterlyke quartieren , van 
Celebes af tot in de Moluccos, Amboina , en voorts de 
Zuyd-oofter Eylanden, alwaarze meeft van deze korrels 
leven, zoo dat men qualyk een negory ziet „ daar deze boo- 
men niet in meenigte rondom de buyzen geplant flaan, en 
in Banda (als gezegt) vind menze in 't wilt. 

Gebruyk en aart. De korrels van deze zoorten, die 
meeft in gebruyk zyn, bebben een drooge en ftoppende aart, 
gelyk als de Caflanjen; en werden van ’t gemeene volkje 
over al veel gebruykt om den buyk mede te vullen; want 
voor arbeydzame luyden geven zy een vaft en flerk voet- 
zel, maar voor teere menfchen zynze niet dienflig ; om 
datze baare maage te zeer proppen en bezwaaren, mids- 
gaders opblafinge veroorzaaken: dog evenwel werdenze by 
de onze 200 gezooden als gebraaden , zeer veel gebruykt , 
en by de Thee-bak (alwaar een droog kosje wel te pas komt) 
opgefchaft: bet vleefch uyt deze jonge Soccuns- weet bet 
gemeyne volk ook tot een moes te kooken, zoo wel als dat 
van Soccun Capas: de blaaderen, om datze zeer ftyf en 
groot zyn, gebruyken de Inlanders tot taaffellakens en fer- 
verten , werdende voor yder perzoon een. blat gefpreyt, en 
daar op dan een droog visje, met eenige flukken Canari- 
broot, en wat andere toefpyfe gelegt, gelyk wy onder 
anderen eens zagen, dat den Sengadja of Heer van't Ey- 
land Manipa , (willende de gebeele Compagnie van onzen 
Admiraal tratteeren) alle de foldaten in een kring dede ftaan, 
en voor yder zulk een blat, met een weynig koft daar op 
liet nederleggen ; voorwaar een gerieffelyk en onkoftelyk. 
buysraat; want alsmen een zulk tafellaken aan flukken 
Jebeurt, of, gebruykt zynde, weg [myt , zoo ftaat de boom 
niet verre van de deur, daar men firaks weder andere kan 
afbaalen ; dag de gene , die wat boffelyker en zindelyker = 

en 


114 | 
cati inflar igniarii foci ufurpantur ad ignem confer- 
vandum: Ejus lignum vero ab Amboinenfibus ad 
zdificia non adhibetur, fed quidem in Banda, aliis- 
que quibusdam Auftralibus infulis , ubi aliud deficit 
lignum , tumque ex vetuítioribus fit oportet ar- 
boribus , & ficco pofitum loco, alias enim coflos 
facile generat, tumque edium poites ex eo forman- 
tur , in aliis vero locis non exitimatur, nec adhi- 
betur. 


Tabula Trigefima Tertia 


Ramum exhibet Socci granofi , qui Soscun Bidji vocatur. 


4 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXIX. 


len wezen, gebruyken in derzeloer plaatfe eenige andere 
bladeren, die van de Pifang-boom wel geiykende, em de. 
welke men Daun Medji noemt: de boven gemelde drooge 
dodden werden mede gebruykt als lont en om bet vuyr mede 
te bewaren: dog bet vout van den boom wert by de Ambo- 
neefen niet tot timmeren gebruykt, maar wel in Banda, 
en zommige Zuyd-oofter Eylanaen , daarze gebrek van an- 
der timmerbout bebben, en dan moet bet nog al van oude 
boomen zyn, en ook in "t drooge flaan, (anderzints gene- 
reert bet ligt wormen) en zoo kan men daar nog [Lylen tot 
buyzen en baleuwen van maaken, dan op andere plaatfen 
is het veragt en niet in waarde, 


De drie en dertigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Korrel Soccun-boom, die Soccun Bidji, 
genaamt werd. 


CAPUT VIGESIMUM NONUM. 3 


Soccus Silveftris. Soccun Uran, 


differt ab illa , que in Banda pro filveftri ha- 
betur, que nuila alia eft, nifi precedensSoccun 
Bidji: Quum illa, quam jam defcribemus, omnino 
fic filveftris, nec ab hominibus colatur. Forma ita- 
que hujus arboris eft eadem cum priori , fed ejus 
rami non ita funt extenfi, qui rari funt uti & eo- 
rum folia, que minora funt vulgaris feu domefticz fo- 
liis, eodemque diffecta modo; fed adeo fünt rugofa , pi- 
lofa ; ac pungentia, ut vix tangi vel traêtari. poflint: 
Fru&us.funt quoque minores quam antecedentis, 
oblongi , inequales, tuberculofi , ac plerumque fumma 
RU plani inftar burfe. Apices feu verrucule, qui- 
us cortex obtegitur, funt parva & obtufe, inque 
medulla mucofa plurimi continentur nuclei feu grana, 
minora illis Soccun Bidji, angulofa quoque, terreftris- 
ue coloris, parvas referentia Nuces Mofchatas, quz 
Rompen vocantur; fapor eft minor ac vilior quam Soc- 
cun Bidji , ac paululum. amarus, unde non multum come- 
duntur. Lac, quod ex hac exftillat arbore, cito 
exficcatur, nec ita glutinofum eft ac in Seccum Bidji: 
Neque truncus adeo -craffus eft, qui inferius eft an- 
ulofas & quafi alatus: Interius lignum eft luteum, 
eve, & craffis conftans fibris : Radices itidem fubterra 
rubro obteguntur cortice „fed magis rubra funt, quam 
in Soccun Bidji. 


Y 7 ac genuina filveftris Soccus arbor multum 


Nomen : Latine Soccus Silveftris. Malaice Soccun Utan, 
& Kullus Utan, quibusdam quoque Soccun Batu, quia 
ejus granula funt duriora quam vulgaris, Amboinice, 
in Leytimora Utar & in Hitoea Ulal. vocatur. 

Locus: Sponte cum. aliis. filveftribus excrefcit ar- 
boribus, tam in declivis quam in montofis locis, non 
tamen frequens: in Amboina- aliisque adjacentibus 
infulis itidem occurrit. A 
. "Ufus & Natura: Ejus nuclei feu granula, uti.dictum 
eft, non comeduntur ni(i a plebe tempore penuriz, 
tumque fupra carbones torrentur, uti de aliis fuit di- 
Cum, ventriculum gravant , difficilisque digeftionis 
funt. Lignum nullum alium quoque prebet ufum nifi 
pro foco: ficcata ejus foliacombufta magnum excitant 
erepitum, unde ab incolisadhibentur in Boero aliisque 
in infulis, quum per vaftas iter inftituunt folitudines, 
in quibus ingentes latent angues: fi enim in filvis iftis 
pernoctandum fit, circa caftra hee comburunt folia, 
ut hac deflagratione ac crepitu ferpentes terreantur, 
ne ipfis adpropinquent: Hujus radices a quibusdam 
effodiuntur, exficcantur, inaqua contrite propinan- 
tur ad Dyfenteriam fiftendam. | 


In 


"xe A CD PDS DE 
Wilde Soccun-boom. 


van die gene, dieze in Banda voor wilt bouden , dog 

anders geene is dan de voorgaande Soccun Bidji: 
daar deze , die wy nu befchryven zullen , gantfcb wilt is, 
en van menfchen banden niet gebavent en wert : de gedaan- 
te dan van deze boom is, als de andere, dog baare takken 
zyn zoo niet uytgebreyd, flaande ook wat. «del, en zoo 
mede bet loof , de bladeren zyn wat kleynder dan die van 
de re en re ë manier verdeelt, maar zoo 
ruygs bayrig , en fleekelig , datze moeyelyk of ‘qualyk te 
handelen zyn; de vrugten zyn ook D eee de 
voorgaande , wat lank 5, oneffen, bultig, en ge- 
meenelyk van vooren op ^t breetfte, gelyk een talfcbe; de 
Jpitzen of pukkeltjes, waar mede de fcbor(Te bekleet is , zjn 
kleyn em flomp, en van binmen in "t frymerige merg leg- 
gen veele Rorrels , kleynder dan die van de Soecun id ^ 
mede hoekig , aard-verwig y en wel gelykende naa 
v aten „ die men Rompen noemt; de 
ter, dan die van de Soccun- Bidji, als mede een weynig 
bitter, en werden dierbalven: ed gegeeten : de melt, 


D E regte en eygentlyke wilde Soccun verfchilt veel 


die wyt deze boom vloeyt y droogt baalt op, en is zoo kle- 


vérig: niet als die van de Soccun Bidji, ook en word de 


ftam niet zoo dik, sms oder a beneden zeer hoekig en ` 


als met vlerken bezet; bet binnenfte bout is geel, ligt, en 
grofdradig ; en de wortelen onder de aarde zyn ook met 
een roode fchorfJe bekleet, dog wat rooder dan die van de 
Soccun Bidji. TR | 
Naam: In’t LatynSoccusSilveftris, op Maleyts Soc- 
cun Utan , en Kullus Utan , by zommige ook Soccun Batu, 
om dat zyn korrels wat “harder zyn dan de gemeene: 
In H Amboins, op-Leytimor, Utar, en op Hitoe Ulal. 
Plaats.» Zy waft van zelfs onder alderbande bofcb- 
eg sé ar 5 4 laagte ` als 2 Ne dog 
met overvloedig: Amboina ende de omlegge y 
bebben bem web. icy wh 
‚Gebruyk en Aart: Deze korrels werden, als gezegt, 
met gegeelen , dan vant gemeene volkje in bongers- 
noot, en als dan ook op koolen gebraaden, gelyk de an- 
dere , xy proppen en kroppen geweldig , en zyn zwaar 
em te verieeren: van bet hout beeft men ook geen an- 
der gebruyk „.dan, droog xynde, tot brandbout ; de droo- 
ge bladeren, im brand geftooken zynde, maaken een groot 
geraas , en werden dierbalven van de inlanders op Boero, 
en andere Eylanden gebruykt , wanneerze door groote wil- 
derniffen moeten reyzen, daar bun groote flangen onthou- 
den: want ywers in ’t bofcb moetende tem, zoo ftee- 
kenze deze bladeren rondom baar leger in brant, om door 
dit kraaken de flangen vervaart te maaken, ten eynde de- 
zelve baar lieden niet zouden derven naderen: de wortelen 
eeng = Van zommige uytgegravelk , gedroogt , met 
reev en in, | 
te toppen, en o? die ban 


Vogt 


E 


Zag. üg. 


GUY. 


YA 


Sta 
(mut 


§ "A Ü 
V jem, ) 
7/ Mo 
Wu Mi 


n 


Lað. xxx) 


Tom. 1. 


Lab. XXXIV 


ILA 


mm am mau 
TTA 


==. SS 


SE 
N 


er 


== 
Aertel 


14 
A 


PPTL 


==> 
S= 
SEE 
SA 


N 
INA 
MINN 
WM 
ANN, 
[/ 
' 
UH 
D 
OF 
"a YA HI 


N 
NS 
AN 
f 
un 


N 
N 


D 


D 
Sé 


zA 
WA 


f 


de 
Á 
y 


BELL! j 
4 ; N 
A NI 


y, mU 
hrag see] D 


Pag. 215 : 


om. L 


I. Boek. XXIX. Hof. |.  AMBOIN 


In Rumphii Appendice bec addita leguntur. 


Soccus Silveftris duas proprie habet fpecies preter 
alias quasdam varietates , quz in vicinis occurrunt re- 


_gionibus, prima ejus feu rugofa fpecies eft mas fupra 


defcriptus , cujus in Celebes orientali plaga altera 
quoque reperitur varietas parvis integrisque fere fo- 
liis: Ejus fructus funt parvi ac oblong! inftar juniorum 
Tsjampadaharum , exterius lutei , pilofi „ac pungentes 
inftar foliorum petiolorumque , iili repleti Hint parvis 
cinereisque granulis, que paulo majora funt Japo- 
nenfium pifis, quz in lutea locantur carne , que edu- 
lis eft inftar carnis Tsjampadahe, uti quoque nuclei 
in olla feu tefta tofti. Memorati pili fructibus infident, 
licet.fint maturi, lutei, ac decidui. 

Altera fpecies eft femina , cujus folia, petioli, & 
fru&us penitus fpinulis deftituuntur ; Folium junio- 
ris arboris eft viginti octo & triginta pollices lon- 
gum , fefqui-fpithamam latum , vetuftiorum arbo- 
rum octodecim vel viginti pollices longum eft, 
fpithamam latum , in paucas divifum lacinias , ab 


utrisque nempe oris circa fuperiorem partem ad 


dimidium in duas trefve breves lacinias: Vene 


Munt craffe & albe, uti in precedente. Fructus 


ejus itidem eft. parvus -& oblongus , . tuberculofus , 
prope pedunculum ab una parte dependente: tubere, 
prominens ,. brevibus obtufisque. obfitus apicibus; 
nuclei feu granula mucofz inherent carni, quz in 
aqua macerata facile illos demittit , magnitudine glo- 
bulorum fclopeti, fed angulofi, difformes, fufei, ac 
nigricantes, qui tofti vel cocti delicatiores funt quam 
Socci vulgaris Bidji: fimiles quoque inftar domefti- 
cz gerit julos, fed breviores. 


Tabula Trigefinta Quarta 


Ramum exhibet Socsi Silveffris, ubi litt; A. A. ejus officulà 
feminalia denotant. ' < ` SS E care 


Kai 


OBSERVA TIO. 


Hujus arboris Figura a Valent. in Tabule no. P. juxta 


Rumpbii depiétam iconem eft exprefía, denominaturque in 
Amboine deferiptione nomine Wilde Soccum-boom Jeu. Socci. Sil- 
vefiris pag. 19 | 


SCHE KRUYDBOEK. tiy 


Rumphius voegt "er dit verder by in zyn aanbangzel : 


De Wiide Soccus beeft eygentlyk twee zoorten bebalven 
nof. eenige veranderingen, die men in de nabuurige landen 
vind, de eerfte of ruyge zoorte is bet manneken bier boven 
befchreven , dewelke op de ooft-kuft van Celebes nog een ver- 
andering beeft met kleene en fchier gebeele bladeren De 
vrugten zyn kleen en langwerpig als jonge Tsjampadabas 
van buyten geel, baayrig , en [eekelig , gelyk-al de blade- 
ren en fteelen zyn , binnen zynze gevult met kleene en 
gay korrels wat grooter dan Fapanfche Eertbonen 

ggende in een geel vleefch, `t welk men eeten kan als 
dat van Tsjampadabá , gelyk mede de korrels in een pan ge- 
roft. ` De voornoemde baayren blyven aan de vrupt zhen 
al eg ryp „geel; en prallen: 

e andere zoorte is bet wyfken , wiens bladere 

en vrugten zonder eenige baayrkens of ee 
blad aan de jonge boom is 28 en 30 duymen lank 1: Don 
breet , in weynige lappen verdeelt, te weten aan wederzyde 
omtrent de voorfte belft ina a  kortelappen , deaderen zyn 
grof en wit gelyk aan "t voorgaande. De vrugt klein en 
langwerpig ,bultig , agter by den feel aan de eene zyde met 
een afbangende bil met korte en ftompe puntjes bezet. De 
korrels zyn van binnen aan ’t kleverige vlees vaft, ’t-welk 
egter in 1 water ligt daar. af gaat in de grootte van mos- 
quet kogels , dog boekig en ongefchikt, donker-graauw en 
ig KIA gebraden of gezoden al zoo finaakelyk als de 
tamme Soccun Bidji. Het brengt mede diergelyke-ftaar- 
ten of hoeken voort als de tamme, dog korter. Ä 


Å De Vier en Dertig fle Plaat ` 


Vertoont. een Tak van de Wilde Soccun-boom , | 
- ters Av A. deszelfs zaat-korrels aanwyzen. ` SES qr 


AANMERKING. 


De Figuur van 4 Boom werd van Valent. op de P 
onder e? Gë Ae aen de aftekening van a 
en werd befchreven onder de naam van Wilde S - 
aldaar op pag. 162. Wigs tn 


— CAPUT TRIGESIMUM: 
Prunum Stellatum: Blimbing. ` 
Y Tie fru&us (licet non ita fit delicatus) merito falu- 
H berrimus totius Indie habendus eft: Quum vero 
diftinguatur in angulofum ac rotundum, hoc in 
capite oblongum defcribemus , huncque iterum in duas 
dividemus fpecies , in dulcem nempe &acidum: Dulcis 
Blimbirg vulgaris maxime.eft, magno tamen in pre- 


. tio habetur, non in alta crefcit arbore fed eleganti , quz 


egregiam, rotundam, & extenfam gerit comam inftar 
umbellz: Ejus truncus vix bominis attingit altitudi- 
dem, indivifus, multos gerens ramos, atque ex his 
plures minores excrefcunt, ubique foliis ornati, ita 
ut denfa coma gratam det umbram. Folia in ordi- 
nem oppofitalocantur inpari extremum claudente, 
quod maximum eft, funt autem oblique pofita qua- 
tuor quinqueve paribus , quz fenfim in Inferiore ramu- 
li parte decrefcunt ,. Prunique folia referunt, funt 
autem multo minora, nec ad oras ferrata, infimum- 
que vix Polos latitudinem longum eft, acute cor- 
datum, fuperiora vero triplo funt majora , fique adten- 
datur, magnus nervus non dire&e per medium decur- 
rit „fed pars inferior femper minor eft. Superius amoene 
virent , inferiüs glauca funt , ac notte, frigidoque tem- 
pore inferne refle&untut, fibique arcte inpofita quafi 
occluduntur. Flores hac in arbore funt copiofi, zque 
in furculis & ramis ac in fuperiore trunco , qui funt 
p 7 øv , campanulati , quinque ex peta- 
is conftantes , absque ftaminibus , fed ftilo inftructi, ex 
quo fru@tus excrefcit, qui faporis eft grati, acidi feu 
aufteri, inftar fere Acetofe , plurima vero florum 
pars 


> 


- XXX, HOOFDSTUK. ` 
| Blimbing- Boom. 

TN Eze vrugt (hoewel juyft niet de lekker[le) mag m 
D billyk voor, of onder de gezondfte eb. ndies Se 
| den: en dewyl zy gedeelt werd in hoekige , en ron. 
de, zoo zullen wy in dit Capittel eerft de boekige befcbry- 
ven, en die Wederom onderfcheyden in tweederleye zoor- 
ten , namentlyk zoete en zuure: de zoete Blimbingenzynde 
gemeenfle „en egter wel bet meeft E tfte „-groeyende aan 
geen hooge , maar evenwel een cierlyke boom , met een fraaye, 
ronde , en uytgebreyde kruyn, gelyk een Zonne-fcherm; de 
ftam is qualyk een mans lengte boog, onverdeelt , hebben- 
de veele takken, en aan dezelve nog meerder dunne ryskenss 
die overal bezet zyn met bladeren , zoo dat by met zyn digt 
loof een aangename /chaduwe maakt; de bladeren ftaan aan 
de ryskens te wederzyden in ryen, doch zy zelfs ftaan wat 
Jchuyns tegen malkanderen, by vier a vyf paren aan yder 
rysje, en voor aan maar een, "t welk ook bet groot[le is, 
werdende-allenxkens naar agteren boe verder kleynder , en 
gelyken wel wat naa de pruym-bladeren , dog zynveel kleyn- 
der, en aan de kanten geenfints gezaagt ; vallende de ag- 
terfte pas een duym breet lank, Á een fpits bert, maar. de 
voorfte zyn wel driemaal grocter , en als men daar naauw 
op let, zoo bevint men, dat de groote Zenuwe niet regt door 
de midden loopt, maar altyt de agterfte belft nader is; van 
boven zynze lieffelyk-groen , dog beneden trekkenze wat na 
t graauwe, of Spaans-groen, en by nagt of kout «beer 
Jluytenze baar naar beneden toe: bet bloeyfel bangt aan 
dezen boom zeer overvloedig , en dat zoo wel aan de rys- 
kens en takken, als aan de boven[le ftam, xynde kleyne 
ligt-purper-verwige bloempjes, in de gedaante van opene 

P2 kelkjes 


D 


116 | HERBARII AMBOINENSIS 


pars perit & decidit, truncus enim non cunctos yu. 
leret alere fructus, duo tamen vel tres pluresque fimu 


.excrefcunt, qui fubftantia & fapore proxime cum 


Prunis conveniunt , fed funt multo majores inftar 
Pomi nempe majoris, oblongi , & in quinque ex- 
ftantes alas feu angulos divifi, profundisque fulcis 
dinftin&i, ab inferiore parte rotunde definentes, ubi 
petiolo neCtuntur: Superiore autem parte funt acu- 
minati vel acute definentes , pellicula tenui exte- 
rius obdudi, primo virides, dein flavefcentes inftar 
pomorum maturorum, vel prunorum: Eadem in ar- 


, bore quoque obfervantur quadrangulares , & hexagoni, 


raro tamen , nec hoc vulgare eft, ac lufus nature ha- 
bendus eft. Intus conftant carne molli , fuccofa inftar 
prunorum, horumque fuccus adeo eft copiofus, ut 
inter edendum abundanter deftillet; fapor eft gratus, 
acidus, inftar pomi vinofi, fed magis adftringens, 
fique hic fru&us transverfaliter diffecetur, ejus par- 
tes feu lamellæ quinqueangularem referunt ftellam: In 
centro quzdam locantur cellule, in quibus tenuia & 
oblonga continentur femina inftar cucumeris , atque 
hifce propagatur arbor: fi fructum hunc comedere 
velimus, non opus eft, ut decorticetur , uti neque 
cum prunis fit , fed a parte quadam paululum de- 
nudatur, ficque comeditur : Gratus ac falutaris eft 
fructus, qui crudus editur, calidis prefertim tempo- 
ribus, inque ardentibus febribus, in quibus refrige- 
rium requiritur : Juniorum ramorum & fürculorum 
cortex eft fufcus & zqualis, lignum eft album, 
molle, nec durabile, unde nulli infervit ufui: Ra- 
dices inftar ramorum funt copiofe ac tenues: Hu- 
jusque Blimbingi fpeciei funt arbores, que adeo co- 
pioíos gerunt flores, ut e longinquo purpurez peni- 
tus appareant, que tamen nullos proferunt fructus, 
que ceteroquin forma őz ftruêtura cum priori con- 
veniunt, ampliffima, eleganti, ac inftar nubis den- 
fa coma. Hzcque eft mas, uti precedens eft fe- 
mina, meo vero judicio eft tantum degeneratio 
frugifere : Raro enim occurrit mas , plurimumque 
ficcis ac fabulofis in locis: Acidus Blimbing, qui a 
nobis altera dicta eft fpecies , trunco eft altiore, 
coma anguftiore , ejus. autem. folia funt majora ac 
magis. viridia, eodem pofita modo iac inspriori, uti 
quoe flores, fed rariores, quique tantum ex ramis 

furculis dependent, nec unquam ex truncó: Fru- 
Gus quoque funt tenuiores.oblongiorésque precedenti 
dulci, quinqui res. itidem , in quinque acutos 
definentes apices, coloris primo vind s dein lutei 
vitellini coloris, exceptis angulorum oris, que fem- 
per virides inftar graminis apparent: Sapor eft aci- 
dus, acetum azmulans$,: unde raro crudi come- 
duntur hi fructus, nifi aliquando ad fitim exftin- 
guendam: Qui in Hindoftana ac Zeylana crefcunt , 
a noftro vulgari tantum magnitudine differunt , ibi 
enim fepe duos funt magni, pugnos , quinquean- 
gulares quoque plerümque , exceptis quibusdam. pau- 
cis, qui, uti fupra dictam fuit, quoque funtiqua- 
dragoni, hexagoni, & heptagoni, qui omnes una ex 
arbore crefcunt, unde miratus fui, deferiptores 
plantarum, que in Occidentalibus Indie plagis in- 
veniuntur , nobilem hunc fructum adeo obícure, 
breviter , & negligenter defcripfiffe , itautexillorum 
fcriptis vera forma neutiquam dignofci vel intelligi 
poflit, nii in Goa forte, ubi hi fcriptores pop. 
mum habitaverunt , vilior ac rarior fit, quam hifce 
in regionibus. 


Nomen: Latine Prunum ftellatum: Nomina Indica 
apud Portugalios fcriptores funt in Goa ac Malla- 
bara Carambola, in Decana & Canara Camarix &-Ca- 
rabeli, in Perfia Camaroch: Garcias ab Orto Lib..2. 
arem. Cap. 15. Chrift. a Cofta. Cap. 47." apud Mala- 
baros & Javanos Bilimbing vocatur , forte a Malai- 
cenfi vocabulo Limbing , haftam denotante , quum 
forma acutisque angulis ha(te ferrum referat: Ter- 
natice Bilimba vocatur, apud Belgas vulgo /yfboek 
feu quinqueangulus dicitur, Amboinice in Hitoe 
Ninipattu, & in Banda Maccalium: Prima memorata 
fpecies Blimbing manis nominatur, feu dulcis quinque 
angulus, altera vero Blimbing affam. h. e. acidus quin- 

quan- 


Liber I, Caput. XXX, 


kelkjes of klokjes , van vyf blaatjes gemaakt , met witte 
linien geftreept, en op bruyne fieeltjes ftaande, in de mid- 

den zonder draaden, bebalven een pylaartje, daar de vrugt 
uyt voortkomt; van fmaak zynfe aangenaam zuur of ferp , 
byna gelyk als Zuuring, en bet meefte gedeelte valt af; 
want den flam zoude niet magtig zyn om al de vrugten te 
woeden , komende egter nog al twee , dry , en meer by mal- 
kanderen voort , zynde van fubftantie en fmaak de pruymen 
wel bet naaft, dog veel kloeker , te weten als een grooten 
appel, lankwerpig, en in vyf wytftaande vlerken of boe- 
ken verdeelt , en die met diepe keepen onderfcheyden, van 
agteren ront toelopende , en aldaar een kuyltje maken- 
de, daar den Deel in flaat ; van vooren zynze wat 
toegefpitft of [pits toelopende, en van buyten met een dun 
vliesken bedekt, eerft groen, daar na geelagtig als rype 
appelen, of rype pruymen: men vind’er ookvan vier, zes, 
en meer boeken aan een en dezelffte boom, dog zeer wey- 
nig en niet ordinaris, als zynde maar een {peeling der na- 
tuur, van binnen: bebbenze een week en vogtig vleefch, 
als dat van de pruymen, zynde ook zoo vol pA > dat de- 
zelve onder bet eeten overvloedig daar uytloopt 5 baar {maak 
is aangenaam ryns , gelyk de wyn-appelen, dog wat meer 
te zamen. trekkende» en'als men deze vrugt of appel diers 
doorfnyt , zoo gelyken. de [lukken wel naa een vyf-kante 
Äere: omtrent bet middelpunt ziet men eenige buyskens , 
en daar in dunne lankwerpige zaaden, gelyk die van de 
Comcommers, en waar mede den boom werd voortgeplant: 
als men de gemelde vrugt of appel eeten wil „zoo en beboeft 
men bem niet te (chillen. gelyk men ook geene pruymen en 
doet , maar men befnoeyt bem enkelyk een weynig aan de 
kanten, en byt’erzooin: bet is een aangename en gezonde 
wrugt om raauw te eeten, voornamentlyk by heete tyden en 
koortzen , daar verkoeling en matelyke zamentrekking 
vereyfcht werd: de [cbor[Je van de dunne takken em rys- 
kens is bruyn en effen; bet bout is wit, week, niet zeer 
durabel, en zulk ook tot niets gebruykelyk: de wortelen zjn 
gelyk als de takken, Ze weten veel, en dun; en van deze 
zoorte van Blimbings vind men zommige boomen, die zoo 
overvloedig bloeyen , datze van verre gebeel purper fchynen, 
maar zy en dragen geen orugten , zynde anders van gewas 
of gedaante de voorige gelyk, met een fchoone , breede, en 
J'wayende-kruyn als. een walke ; en deze boud.men.soor bet 
mannetje, gelyk men de voergaande voor t «eyfken s maar 
mynes oordeels is bet anders niet dan een ontaarding van 
de vrugtdragende boomen: want men vindze weynig , ep 
dan noch meeft op dorre en magere plaatzen ftaande: de 
zuure Blimbings, zynde de by ons geftelde zaveede zoortes 
zyn van [Lam wat booger , van kruyn wat fi 3 de blade- 
ren. wat ene en groender , ook op dezelve maniere 
Staande als de voorgaande; gelyk mede bet bloeyzel, dog 
wat weyniger, en nder „ midsgaders maar alleen aan 
de takken en ryskens bangende, en nooyt aan de flam: de 
vrugten zyn ook wat fmalder en lankwerpiger dan devoore 
gaande zoete, dog mede gedeelt in vyf boeken, dewelke in 
vyf Spitzen toeloopen, van verwe eerf groen, daar naa 
doyr-geel, bebalvenaan de kanten , dewelke altyt gras-groen 
blyven; de fmaak is regt zuur, wat naa den azyn brúkta 
de, en werden dierbalvenzeldenraauwgegeeten, ten ware 
zomtytsomdendorfi teverflaan: degene, die in Hindoftan 
en op Zeylon groeyen , verfchillen van onze gemeene alleen 
maar in de grootte, wantze aldaar zomtyts wel twee vty- 
Sten groot werden, zynde ook doorgaans in vyf boeken ver- 
deelt, bebalven eenige weynige, dewelke „ als boven isge- 
zegt, mede vier, zes, en zeven boeken hebben, dog alle by 
malkander aan eenen boom groeyende, wesbalwen ik ver- 

wondert ben, dat de ree der planten, die in de 

wefterlyke deelen van: Indien waffen, deze edele vrugt » 

zoo donker, kort, enzo flof befchreven‘ bebben, dat men 
uyt baare fchriften de regte gedaante geenfints halen nog 

begrypen en kan, of zymoet omtrent Goa (daar diefchryvers 

meejt gewoont bebben) flegter vallen, dan in deze geweften. 

Naam: Latyn Prunum Stellatum : de Indiaanfcbe na- 

men (by de portugeefche fchryvers) zyn, te Goa en Malla- 

baar, Carambola, in Decan en Canara, Camarix en 

Carabeli, in Perfien Camaroch ; Garcias ab Orto Lib: 

2. Arom. Cap. 15. Chrift. a Cofta Cap. 47. by de Maleyers 

en Favanen bietze Bilimbing, miffcbien van ’t Maleyt- 

Jebe woort Limbing, eem fpietfe duydende , nadienze 

met baar gedaante en fcherpe boeken bet yzer van een 

Jbieffeis vertoonende; In’t Ternaats Bilimba 3 by de Neder- 

landers werdze in ’t gemeen Vyfhoek enaamt , In ’t Am- 

boins op Hitoe Ninipattu, en in Panas Maccalium, 

De voornoemde eerfte zoorte wert genaamt Blimbing Ma- 

nis, of zoete vyfboek, en de tweede Blimbing Afam, 


dat . 


1, Boek. XXX. Hoofdft. AMB'OINS 


quangulus , & Blimbing Kris ab ejus ufu peculiari , in 
Macaflara Baynan, & in Baleya Blimbing Bef. 


Locus. Fructus hic plerumque per totam reperitur 
Indiam, in Macaflara vero & Baleya dulcis non occur- 
rit, fed acidus. Amboina & Banda non diu hocce 
gavifæ funt, dulcis quoque hic copiofior eft; in Phi- 
hppinis quoque invenitur , eodemque Malaicenii voca- 
bulo. 

Ufus €? matura. Fructus hi modice funt refrigeran- 
tes & adítringentes , paulo tamen reliquis humidiores, 
& , uti dictum , in omnibus calidis morbis crudi fi come- 
dantur, non nocent , fed bene maturi fint necefle eft, 
alioquin funt aufteri fere inftar uvarum inmaturarum, 
utreque quoque fpeciesin frufta diffecantur , cum fac- 
charo & vino, vel cum lacte etiam ebutyrato co- 
quuntur, vel fricantur , cibumque praebent gratum, 

uem in finem acidi aptiores dulcibus habentur; funt 

alutares , & adhibentur in febribus quotidianis , dyfen- 
teria, tenesmis, & omnibus in morbis, qui ex bilis 
zitu oriuntur, fedant quodammodo etiam fitim, ex- 
zftuansque refrigerant hepar, & naufeofum confor- 
tant ftomachum, vomitu vel crapula debilitatum: In 
initio autem dictorum morborum zgris non funt ex- 
hibendi, nifi certum fit, corpus malignis humoribus 
non efle repletum: In tenesmi initio etiam non con- 
ducunt , quum nimis cito conftringant , ac tormina 
cauffent: In fimplicibus febribus quam maxime in- 
noxie ufurpantur, hunc in finem ex fucco ejus expref- 
fo, tam ex dulci quam ex acido Blimbingo conficitur 
ebullitione gratus cum tertia facchari albi parte fy- 
rupus, vel fuccus infpiffatus, proficuus & in predi- 
dis utilis morbis „ad ardorem exftinguendum, zftuan- 
temque cohibendam. bilem , hic autem fyrupus non 
nimis fervens. vel aliquo in vafe metallico coctus 
effe debet; aduftum enim ac ingratum tum adquirit 
faporem. Apud memoratum Acoftam loc. cit. quoque 
notatur, fyrupum hunc a Portugallis adhiberi omni- 
bus in morbis, in quibus -Aceto stéi se requireba- 
tur : Canaryenfes quoque Collyria Blimbing fucco 
temperant contra Phlyétenas ; & obftetrices ficcato 
Blimbing lochia , foetusque-mortuos expellunt, qui 
& muria condiuntur ad appetitum excitandum: quem 
in finem vero. in. Amboina non adhibentur , fed fub- 
fequens quidem ‘Blimbing rotundus: Blimbing arbor 
reperitur quoque in Sinæ partibus ad Zephyrum fitis, 
. nomine Lataking, nongtamen frequenter, ac folum- 
modo tantum in Magnatum areis ante hortos, in qui- 
bus obelegantem, humilem, &extenfam-frondem plan- 
tatur, qua gratam dat umbram, ibi autem raros 
producit fructus. Obfervatum fuit, arbufculas femine 
propagatas nec tranfplantatas ; tardius excrefcere, 
rarioresque proferre fructus illis, que tranfplantan- 
tur, queque plerumque tam copiofos gerunt fru&us, 
ut fulciende fint, & lubenter tigillis ftabiliri fefe fi- 
nunt, magisque frugifera eft hec arbor, fi terra circa 
illam pura fervetur, radixque detruncetur , vel ali- 
quando canis fub ea fepeliatur. 


Purpurafcentes flores quidam cum Lactuca come- 


dunt-loco aliarum herbarum, atque illos aceto con-. 


diunt, ut acidius illud reddant, fed mucaginem inde 
contrahit , quod ingratum eft. Blimbing acidus apud 
Baleyenfes nullo alio eft in ufu, quam quod venenata 
(Crifjen) tela illo depurent , poftquam enim illa tenui- 
bus ficcisque cineribus polita reddiderunt, obducunt 
dein illa Toone hujus Blimbing , ut nitida fint, & ut 
eorum vene appareant; atque dein ut coerulea fint, 
fueco Limonum acido & Mercurio fublimato acuun- 
tur, hincque acidus hic fru&us cognominatus eft 
Blimbing-Kris: Hujus fucco quoqüe radios Gallino- 
rum Gallinaceorum , quos pugnaces volunt , obdu- 
cunt, ut inde acuantur, oppugnatorefque vchemen- 
tius faucient:: Quamvis autem hi fru&us in.Zeylana 
fint elegantes ingentesque , raro perfect fiunt, fed 
. inmaturi plerumque a fervis & plebe avelluntur, & 
ad eorum Carrys, feu pifcium jufcula adhibentur , 
unde fru&us hic ibi non magni zftimatur. Omne ru- 
biginofum ferrum hujus Blimbing fucco illinitum, 
nitide fricari poteft , quo rubigo exeditur: Cor- 
tex hujus arboris cataplasmatibus mifcetur , quz 
Dee ex Oryzz farina, contrito Santali ligno, 

oelafari, ac pauco Anyfo, quibus corpus PEL 

à 


CHE KRUYDBOEK. 117 


n pd SC uge Hp Ee Kris, van zyn ge- 
AN y20nder, op Macallar D ale 
Baði M m EE 

Plaats: Men beeft deze vrugt meeft door ganifch In- 
dien , dog op Macajjer en Baley de zoete niet, maar wel 
de zuure: Ambon en Banda bebbenze niet beel lange 
gebadt, en de zoete zyn bier ook overvloediger, of wet 
de mee[les in de Pbilippinen beeft menze mede, en dat 
ook met dezelffte Maleyt/che naam. 

Gebruyk en Aart: Defe vrugten zyn maatig kout, em 
te zamen trekkende, dog wat meer vogtig, en, als ge- 
zegt „ om im alle beete ziektens raauw te eeten niet 
Jebadelyk , maar zy moeten wel ter deegen ryp zyn, an- 
ders vallenze vry wat amper, en byna als onrype druy- 
ven: beyde deze zoorten werden ook in ftukken gefneeden 
met zuyker en wyn, of kernemelk, gekookt of geftooft , en 
geven als dan een aangenaam eeten, dog waar toe men de 
zuure bequamer agt dan de zoete; zy zyn gezont, en ook 
toegelaten in de dagelykze koortzen , roode-loop , er[fing 
en alle fiekten , die uit bet woeden der galle SE E 
verflaan mede eenigzints den dorft, verkoelen de werbitie 
lever , en belpen de walgende maag, die door braaken of 
dronken/chap ontfbelt is , wederom te regt; men moetze even 
wel de patienten in "t begin van de boven genoemde ziektens 
niet laaten nuttigen , zonder verzeekert te zyn, dat het lic» 
baam met geen quaade.bumeuren is vervult; in 't begin der 
perffing deugenze ook niet „om datze te vroeg t’zamen trek- 
ken „en krimpinge veroorzaaken; in enkele koortzen werden- 
ze onfchadelykft gebruikt , tot dien eynde maakt men uit bet 
uitgeperfle zap „zo «vel vanzoete „alszuure Blimbings door 
bet op te kooken met een derde witte zuiker , een aangename 
zyroop of dikke zap , voordeelig of dienftig in voorfchreve 
gebreeken, om de hitte te bluffen , en de woedende galle te 
fluiten: dog deze zyroop moet niet al te bart, nog in eenig 
metaal vat gekookt werden, anders krygt zy een brandige 
en onaangename fmaak: by meergem. Acofta op de aange- 
baalde- plaats: vint men-ook-gemeldt , dat deze zyroop by de 
Portugeezen wierde gebruikt in alle ziekten , waar in den 
Syroop van de zuuring te pas quam ; ook dat de Canaryns alle 
Collyria, of oogen-poeders , met bet zap van Blimbing tempe- 
ren, om de donkere wolkjes van de oogen weg te neemen ; 
dat de vroet-moeders met een gedroogde Blimbing de nage- 
boorte, en doode vrugten wiften uit te jagen , en dat menze 
in pekel bewaarde , om den eetens luft te verwekken: dog 
waar toezê in Amboina niet gebruikt Werden ; maar wel 
de navolgende ronde Blimbing. De Blimbing - boom vint 
men ook tn de zwidelyke deelen van Sina , onder de naam van 
Lataking, dog niet zeer gemeen , en maar alleenlyk op of 
in.de pleynen van groote beeren booven ‚daar by wer 
gens zyn fraye en laag uitgebreide kruin geplant wert , om 
een aangename fchaduwe van te hebben, maar by brengt 
aldaar ien Á vrugten voort; men heeft ook gemerkt, dar 
de boompjes die van zaat voortkomen , en nooit verzet wor- 
den , veel lankzamer opfchieten en «veiniger vrugten geven, 
dan de gene die men verplant , zynde By gemeenlyk zo vol 
vrugten, dat men bem onderftutten moet , en wil ook gaar- 
ne met Jatten onderftut wezen, draagt mede veel beter als 
men den gront rondom hem fchoon bout , en de wortel met 
een voet omvat , ook zomtyds een bondt daar onder be- 
graaft. 

De paarze bloemen eeten zommige als toekruit met zalade, 
andere doenze ook wel in azyn, om die zuur te maaken, 
maar krygt daar van een dikke moer of vlies , datze onaan- 
genaam maakt: de zuure Blimbings zyn by de Baliers in geen 
ander gebruik, dan datze bare vergiftige kriffen daar mede 
Jcboon maaken, want na datze dezelve met fyne en drooge 
affche po hebben , zo beftrykenze die met bA zap van 
deze Blimbings , om ze fchoon te maaken , en de aderen mooy 
voor den dag te doen komen, en waar naaze nog om blauw 
te worden , met zuure lemoen-zap, en fublimaat werden 
aangeftreeken , en bier van daan beeft deze zuure vrugt de 
bynaam van Blimbing-kris gekreegen : Met bet zap van de- 
zelve waffchen zy ook de fpooren van bun baanen , dieze tot 
bet vegten gewennen, om daar door fcherp te werden, en 
baar tegenparty te vinniger te konnen quetzen: en hoewel 
deze vrugten op. Ceylon Zeg en groot zyn, 20 komenze 
evenwel weinig ele ettie, werdende meeft onryp van de 
Slaven en flegte luiden afgeplukt, en tot bare Carrys, dat 
zyn viffoppen, gebruikt , wesbalven die vrugt aldaar ook in 
kleine agting is: allerbande verroefl yzer met bet zap van 
deze Blimbing-kris beftreeken , laat zig daar na gebeel blank 
Jebuuren , werdende de roeft daar door af of uitgebeeten seh 
de fcbor[Je dezes booms wert mede gebruikt onder de papjes, 
die men re van ryft-meel, gevreeven Zandel , Poelazari, 


en 
3 


118 HERBARIIAMBO 


ad cutim depurandam, moleftaque depellenda exan- 
themata feu papulas. 


Rumphii Appendix bifce auttus eft. 


In Hort. Malab. part. 3. Fig. 43. defcribitur nomine 
Malabarico Tamara Tonga , & Carambola Brachmanis 
& Portugallis dicitur , Belgis vero Zyfboek , ubi quo- 

ue in duas dividitur fpecies, dulcem & acidum , qui 
ubfeq. Fieuris 45 & 46. defcribitur, quique Malaba- 
rice Bilimbi, Portugallice Blimbinos, & Belgice Dim: 
bynen vocatur. å 


EXPLICAT-IO 


Tabule Trigefime Quinte R 


Que exhibet ramum arboris, que Malus Indica vulgo, & 
Prunum flellatum, feu Blimbing a Rumpbio vocatur. 

A. Fruftum ejus jufta magnitudine. : 

B. Fruêlum difJe&um denotat, ut ejus quinquanguli, & inter- 
na fubftantia confpiciantur, 


GBSER.V A LILG 


Hac eft illa arbor, que Malus Indica, foliis Senne Occi- 
dentalis, fructu acido, flavo, pentagono , fulcato, floribus 
rubris ab Hartog. in Herbar. & Burm. Thef. Zeyl. pag. 148. 
vocatur, & Malus Indica, fructu acido, flavo, pentagono, 
fulcato, ab Herm. in Muf. Zeyl. pag. 19. atque Malus Indi- 
ca, pomo angulofo , Carambelas dicta, Ray Hift. pl. pag. 1449. 
Tamara Tonga H. Malab. part. 3. Tab. 43 & 44. ubi egregia 
ejus con itidem invenitur; reliqua vero ejus fynonyma & 
auctores in Thef. Zeyl. inveniuntur. 

A Valent. p. 166. Blimbing nominatur & defcribitur. 


43 


INENSIS Liber I. Caput XXXI. 


en een weinig Anys ‚en waarmede men dan bet lyf beftrykt, 
om de buit te zuiveren, en den moeyelyken root-boni te ver- 
dryven. 


Het byvoegzel van Rumphius is bier mede vermeerdert. 


In bet derde deel van de Hortus Malabar. Fig. 43. komt 
ze voor onder de Malabaarfche naam van Tamara Tonga, 
en Carambola van de Brachmaners en Portugeezen , Op bet 
Duit/ch Vyfhoek , alwaar ze ook in twee zaorten verdeelt 
wert , in de zoete en zuure, die in de volgende 45 en 46. 
Figuren verbeelt wert , en die op bet Malabaars Blimbi, op 
het Portugees Blimbinos, en op bet Duit/ch Blimbyen ge- 
naamt werdt. 


U {TEE Gt I N-G 
Van de Vyf- en Dertigfte Plaat, 


„Dewelke vertoont een Tak van de Ooftindifche Appel , of vyfboekige 
Pruim „ende Blimbing , 20 als ze van Rumphius genaamt wert. 

A. Wyft aan deszelfs vrugt in een behoorlyke grootte. 

B. Dezelve opgefneden , op dat deszelfs vyfhoeken , en inwendige 
gedaante befchout kan werden. 


AANMERKINGE. 


Deze boom wert van Hartog in zyn gedroogde Kruydboek 
Ooftindifche Appel-boom genaamt , met de bladen van de Weftindi- 
Jebe Senne-bladen , met een zuure , bleck-geele „ en vyfhoekige ,' ge- 
‚voorende vrugt, en met roode bloemen, onder welken naam zy mede 
‚in myn Thefaur. Zeylan, pag. 148. voorkomt , en Ooftindifche Ap- 
S Herm ‚met een zuure , gele, en vyfboekige gevoornde vrugt van 
Herman. in zyn Mufeum Zeyl. pag. 19. en de Ooflindifche Ap- 
pel-boom met een hoekige vrugt Carambolas genaamt , van Ray in 
zyn Hiftor. der pag. 1449. welke is de Tamara-Tonga 


. van de Hortus Malabaricus in het derde deel Tab. 43 en 44. 


alwaar een: zeer fchoone afbeelding bier van mede gevonden wert. 
‚De overige. benamingen en. febryvers werden in myn Thefaur. 
Zeylan gevonden. EENEG EE 
… Fan Valent. in de befchryving van Amboin wert ze Blimbing 
genaamt en ook befchreven op pag. 166. . ` `" ` _ 


-CAPUT TRIGESIMUM PRIMUM. 


Teres: Blimbing Bulu; ` 
Tx Blimbingum gracili & irregulari crefcit in 


Om ER 


arbore , paucis , brevibus, & incurvis ramis , quo- 
rum extremum términant foliorum raches co- 
piofz, longe, rotundz , & tenues, fed firmz , ab u- 
traque parte foliis ornate , que feptendecim otto- 
'decimve paribus conftant, inpari extremum clauden- 
te. Folia majora. funt praecedentis foliis , oblonga, 
inferius. rotunda, fuperius acuminata , tres pollices 
longa, duos lata digitos; inferiora vero funt mino- 
ra, nocte pluviofove tempore fefe contrahentia , "ér 
fub rachi fibi accumbentia. Flores quoque antece- 
dentis majores funt, ex quinque itidem petalis com- 
pofiti , purpurafcentes , venisque leviter rubentibus 
ftriati , ex tenuibus brevibusque petiolis plurimi ra- 
cematim dependentes, tam in majorum ramorum no- 
dis, quam ex trunco, tantaque copia, ut totum fepe 
obtegant truncum; fructus quoque ex racemis depen- 
dent , qui funt oblongi „duos longi pollices , tantaque 
latitudine, Pruna referentes vel juniores Cucumeres, 
qui fuperius craffiffimi fant, parum ftriati , inftar 
raminis virides , licet fint maturi, replêti carne aquo- 
‚fa, paucisque officulis, hacque caro adeo acida eft, 
ac aliquis in rerum natura cognitus fru&us , neque 
quis dentibus demordere eos poteft, quin dentes fta- 
tim hebefcant , ac vim fuam amittant: Quod vero 
lummopere mirandum eft, fi alicujus dentes ab alia 
quavis re hebetes fuerint fa&i,atque hic démordea- 
tur fru&us, hoc iterum acuuntur , & priftinam adqui- 
runt facultatem: Fructus hi nunquam ex füperloribis 
tenuibus dependent ramis, fed femper ac folummo- 
do ex craffiifimis , atque ex trunco , qui vix ultra 
crus eft craffus, ac parvam gerit frondem; ex radi- 
cibus furculi fepe etiam progerminant , ac femina 
ex fruêtu in térram decidentia itidem propullulant , 
nufquam nifi in hortis crefcit , nec frequenter oc- 
currit hzc arbor. * 
Nomen. 


XXL HOOFDSTUK.: 
: Suure en langegBlimbing. p. 
D: ronde Blimbing wafe aan‘ een magere en onfatzoen: | 


lyke boom , met weinige korte en kromme takken aan , 


welkers uitterfte de ryskens in bosjes, yder op een . 
knietje , by malkander flaan ‚de ryskens zjn lank, ront „en — 
dun , dog ftyf „aan weerzyden met bladeren bezet , die met 
zeventien en agtien paaren verwiffelt flaan , met een blat. 
alleen voor uit: de bladeren zyn grooter , dan die van de 
voorgaande , lankwerpig „agter ront , en van vooren fpits, 
drie duimen lank , twee vingers breet „ dog de agter{te zyn 
kleinder , by nagt of regenagtig weer fluitenze baar ook onder 
de fteel t'zamen ; de bloempjes zyn ook wat grooter dan aan 
de voorige , en mede van vyf blaatjes gemaakt, voorts 
bruin ‚en met ligt-roode linien geftreept , midsgaders op dun- 
‚ne en korte fteeltjes veele in trosjens by malkander bangen- 
de, als mede op de knoeften , zo wel aan de [tam als aande ` 
takken, en dat in zulken meenigte , datze veeltyts de gebee- 
len ftam komen te bedekken, en zo bangen ook den vrugten 
in trosjes by malkander , zynde lankwerpig y.twee duimen 


lank, en ook omtrent zo dik „gelykende zeer wel de pruimen, 
of jonge comcommertjes „dog van vooren zynze opt dikjte, 


een weinig geftreept, gras-groen , al zynze'6ok ryp, van 


binnen met een wateragtig vlees , en weinige korrels , zyn- 


de dit vlees zo zuur, als eenig ding ter werelt zoude kon- 


nen wezen, en men kan’er niet in byten, of de tanden zyn 


terflont ontflelt en buiten kragt :dog’t welk wonder boven 
wonder i$ , als ymants tanden van yets anders eggerig of 
stomp geworden zyn, en men in deze vrugt byt, zo worden- 
ze daar door weder berftelt en te regt geholpen: zy bangen 
nooit aan de voorfte dunne takken”, maar altyt alleen aan 
de dikfte , en zo mede aan de flam , dewelke niet boven een 
dye dik is, en een kleine kruin beeft: uit de wortel komen 
zomtyts ook afzetzels voort , dog de zaaden uit de vrugt op 
de aarde vallende fchieten mede uit 5 by waft nieuwers dan 
in de boven , en men vint bem niet overvloedig. 


a 


Naam. 


Pag. 118. 
U 


Tab. XX XV. 


Lag > 119 å 


N 
N 
Ü 

\ 


ze 


1. Boek. XXXI. Hoofaft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 119 


Nomen. Latine Blimbingum Teres , Malaice Blimbing 
Bulu , vel forte proprie Bulat h. e. teres, nifi quis 
velit Blimbingum Bulu ortum fuum habere ex viridi 
colore arundinis Bamboes, que Boeloe vocatur, cæ- 
terum tantum Blimbing dicitur. Amboinice Tagurela 
e Tagulela:in Banda lagorera , & Macaflara Bay Nan 
Tyade. 


` 


Locus. Teres Blimbingum occurrit in Java, Baleya, ` 


Celebe, ac porro in Orientalibus infulis ; fed nufquam 
nifi ab hominibus plantatum & cultum. d 

Ujus & natura. Ob acorem fructus hi nunquam 
crudi eduntur, fed femper cocti cum pifcibus „ gal- 
linis, aliave carne, quum juri gratam prebeant aci- 
ditatem, fere uti in Europa -Groflularie vel inmatu- 
re Uve: Blimbingumque tali coctum modo quoque 
comedi poteft, alioquin muria etiam condiuntur , tum- 

ue gratum prebent Atsjaar feu. Salgama , aptaque 
fant , ut inftar Olivarum Capparidisque fructuum cum 
aliis edantur cibis: condiuntur hi fru€tus quoque fac- 
charo vel foli, vel pauco cum Croco, quod eondi- 
tum optimum eft & conducitiis, qui trans mare cur- 
runt , & adhibentur loco Tamarindorum contra adu- 
ftum hepar. Hujus fpeciei flores foli expofiti, ut pau- 
]ulum marcefcant , atque aceto infufi, illud forte 


aquaque mixta propinant, vel exterius corpus fricant, 
ut in febribus aliisque calidis morbis ardorent exftin- 
EXPLICA TIO 


VER ed 


ið Hac eft Malus Indies, fru&tu pentagono Blimbi- dicta, Ray 
Hifi. pl. pag: 1449. & Burm. Thef. Zeyl: pag. 147. ut & Malus Ma- 


» acida, oblonga Billinbing Bontii Muf. Zeyl. pag. 54. 
e Og M EE d hag. 54. 


D. Frulum DENOTAT. -. 


dicit, eft Malus Indica, fru&u penta-vel hexagöno, floribus 
pentapetalis, racematim caudiei vel ramis adheren- 
tibus, foliis pinnatis. Nomine Blimbi in Æ. Malab. part. 3. 
Tab. ze & 46. exprimitur. szt S nð 
- Suure Blimbing a Valent. p. 166. dicitur őt defcribitur, Zey- 


T 


'lanice autem Billingbas & Bilin, 


KS 


ACL D. Garcinio nuper mecum hujus arbo- 
ris characteres communicati funt cum ex- 


actiffima omnium partium defcriptione 


fequentem in modum. n EDD 
Hoc in plantarum genere flos jerfe&us entapc- 
talus, regularis , hermaphroditus Continet Ovarium, 


3 
ane 


cui quinquefida Tuba infidet. Ovarium fit fru&u 
carnofus, pentagonus, in membranofa, & poly- 
Íperma loculamenta quinque, placenta et: 

ivifus; hec autem, tanquam axis, 
partitur. Ex trunci preterea & ramd 
racemorum in modum nafcuntur fructus: Folia” 


fimul oppofita fuftinentur rachi , quz itum 


hd 


pag. 6. & Char. pl. p. 294. ubi fe 


"e 


Naam. Jn "t Latyn Blimbingum Teres; in 't Maleyts 
Blimbing Bulu, of miffchien eigentlyker Bulat „dat is ron- 
de Blimbing , ten waare men wilde zeggen , dat de naam 
van Blimbing Bulu oorfpronkelyk was van de pras-groene 
verwe der Bamboezen , die men Boeloe noemt , andere 
noemenze flegts Blimbing : int Amboins Tagurela, en Tæ 
op Bandaas Tagorera , en Macaffars Bay Nan 

yade. 

Plaats. De kleine Blimbing vint men op Fava, Baley, 
Celebes , en voorts in deze aofterjche Eylanden, dog nieu- 
wers dan door menfcben geplant. 

Gebruik en Aart. Wegens bare zwurte eet men deze 
wrugten nooit raauw , maar altyt gekookt by vi[Jcben , boen- 
ders , of ander vlees , om dat zy’t zop een aangename zuur- 
te geven, by na gelyk in Europa de fleekel-bezien , of onry- 
pe druiven doen; en de Blimbing alzo gekookt , kan men me- 
de eeten, anderzints legt menge in peekel „ en als dan wert 
bet een aangename Atsjaar , of Salgama, en bequaam om 
als olyven-of kappers by de koft te gebruiken, men conf'yize 
ook in zuikér, of alleen, of met een weinig zaffraan , en 
welke conzerve mede zeer goet en dienftig is voor die geene, 
die over Zee reizen, en om te gebruiken in plaats van Ta- 
marinden , ook tegen een. verbitte lever ; de bloemen van 
deze zoorte , een weinig in de zon gelegt, tot datze ver- 
flenffew, en dan in azyn gedaan , maaken dezelve flerk , en 
zyn daar toe bequamer ‚dan die Dan de vyf hoeken : met bet 
zap van de vrugten kan men ook wegnemen en verdryven 
de vlekken uit allerbande doeken of lynwaat ; ende Balyers 
vryven deze bladeren en drinkenze in met water , of firy- 
kenze van buiten over bet lyf: om in koortzen, of andere 
heete ziekten , den brant te verminderen. 


EE i eG FS 
Van de Ses- en Dertigfle Plaat, 


A, Dewelke vertaint een Rio) k van. deze Boom met bloemen + 
à Pg bebangen y 20 de deszelfs knobbels ze weg 
pea axdicistist Su Eenl itur f f 
p Kn Poly Tk dir bladen. ` 

C. Een eenvoudig bladt. 

Ð. De vrugt. 


AANMERKING. 


Dit is de Ooftindifche Appel-boom , met de vyfhockige vrugt 
Blimbi genaamt, van Ray in zyn Hijlorie der Planten pag. 1449. 
en van Burmans Thef. Zeyl. pag, 147. als mede de Malabaar- 
che zütıre lankwerpige appelen eh genaamt , van Bontius 
in bet Muf. Zeyl. pag. 54. en de Blimbi van Amman in de tuin 
van Bofius pag. 6. en in zyn ‘Charatters der planten pag. 204. 
alwaar by: , bet is een Ocffindifcbe rs mëng met een ovf- 

geven boekige vrugt , met Oyf-bladige bloemen in troffen aan 

| Ram of dikke takken bangende', met veel bladen tegens elkan- 
der overflaande , onder de naam van Bhindi komt ze mede Vour in 
bet derde deel van de Hortus Malabaricus Tab. 45 en 46. 

Suure Blimbing wertze van Valentyn genaamt, in de befchry- 
ving van Amboin. pag. 166. en op Ceylon Billinghas en Bilin. 


Van de beroemde Heer Garcin zyn my onlangs 
de kentekenen van deeze boom met al E 

deelen zeer naaukeurig befchreven medege- 

deelt luidende op de volgende wyze. 


ís den vyfbladige , volmaakte , en ordinaire 
brodiet is , en deeyerzak influyt , waar 


bloem, die cen 
op etn trompet: zit in vyf deelen verdeelt : deze eyerzak werd 


een vleezige - , die vyfboekig is, en in vliefige en vyf 


erties verdeelt zynde , veele zaden in zig bevat, 


COONAN hets ot dace olen van binnen de vrugt als door een fpil. 


- Uyt de E de dram en de dikke takken bangen de 
: ng D 


n. Twee bladen ftaan altoos tegens 


ut plurimum definunt. Petioli inftar fertorum artifi- der bloemen bangen als natuurlyke kranfen uyt bet wyter Jte 


cialium , ex ramulorum extremis multi fimul pro- 
deunt. Seminalentis figuram referunt. Calix eft pen- 
tagonus, monophyllus. 
` Flos ex rubro-puniceo colore fulget, fupra cali- 
cem in ftelle formam expanfus, quinque gaudet 
Lee 8 lineas longis fingulis, verfus bafin angu- 
is, hincque fenfim amplioribus factis , EE ad 
lineæ fpatium a fine, qui rotundus eft ; pot 
JIXXX calice 


De Bloem is boog-rood en blinkende, boven de kelk als 
een fter uytgebreydt , beftaande uyt vyf blaaden , acbt linien 
lang, elk aan haar onderfte gedeelte nauwer , en bier van 
daan langzamer band langer werdende tot de fpatie van een 
lyntje, aan bet eind werdenze rondt. Deze werden in de kelk 

van 


M" Cr 


120 HERBARIN AMBOINENSIS 


calice conjuncta funt candicante, & Ovarium 10 ftami- 
nibus cinctum continentis tubuli fpeciem quandam 
effingit. Squalidus eft Ovarii candicansque color, 
figura ut in frumenti grano, moles nihilominus una 
tertia parte, quam in eo, minor. Tuba jam a bafi 
quinquefida diducta , in confpectum veniunt fila 5. 
coloris ejusdem, ejusdemque longitudinis ac corpus 
Ovarii. Verum, an loco filorum tube, tubas quin- 
que non merito diceres , cuilibet feminum locula- 
mento, unde fructus conftat, tribuendo unam ? 

Stamina numero 10. candida, ex rubro-purpura- 
fcentia in bafi; pallide luteo, & fere candido colore 
preditum apicem habentia; recta tendentia, nec di- 
ducta; in duplicem ordinem diftribuuntur: quinque 
fcilicec eorum parva Ovario non fupereminent , at 
majoribus coeteris quinque totidem tubz fila altitu- 
dine duplo fuperantur. 

Hafce omnes Floris partes fuftinet Calix integer in 
s .fegmenta divifus , quorum acutus finis , ufquead bafin 
fuam divifuseft , ex viridi-purpurafcens, ubiadolevit, 
maxime faturo eolore fplendens. Non nifi cogente 
fructu dum augetur, expanduntur fegmenta ejus; tunc- 
que ftella formam adquirunt. Inter florispartes fola pe- 
tala cadunt;ftamina vero ficcantur & nigrefcunt quidem, 
fed calice fupereminentia fructus bafi femper adhe- 
rent: Ex his nimirunf®majora fegmenta calicis fufti- 
nentur, parva in ipforum interítitiis apparent. 


Ex nodis, tuberculisve circa truncum & ramos con- 
fpicuis, racemorum in modum, oriuntur hujus arbo- 
boris flores. Hi autem racemi crefcere pergunt, 
donec ultimos flores emiferint; eaque ratione femi- 
pedalem plerumque longitudinem adfequuntur: Pluri- 
mos tamen videre eft cujuslibet infra hanc longitu- 
dinis, qui flores & fructus fimul ferunt, donec ulti- 
mus flos prodierit, & mutatus fit in fructum. 

Pentagonä , perfpicua fatis , & regulari Snura ad 
exiguum Cucumerem utcumque accedit Fru us; in 
medio nempe craflior quam in rotundatis extremis. 
Duos pollices cum dimidio longitudine , & uncialem 
craffitiem nunquam fuperant horum fructuum maxi- 
-mi. Cutis in omnibus tenuis , viridis, lucida, & matu- 
refcendo parum candicans, levibus tuberculis, mali 
Limonii adinftar , diftinguitur. Durus hicce. fructus 
comprimentibus digitis, licet carnofus & valde fucco- 
fus fit, cedere nefcius , ita acidus eft, ut non, nifi cum 
carnibus coctus, aut in Rob redactus ; menfis adhi- 
beatur , at in eo transverfe diffe&o 5. apparent radii 
candidi , qui a centro pergunt ad polygoni angulos, 
ibique evanefcunt. Quos autem dixi radios, locula- 
menta puta, quz ex duabus membranis fibi invicem 
adunatis (ut in filiqua leguminofa) conftant. Semina 
complanata, lentibus mole & figura refpondentia, & 
quemadmodum pifa fua in filiqua , fic & hzc ordine col- 
locata , modo6. modo. nec tot aliquando ; rufa , quan- 
do maturuere, lucida, in unoquoque loculamento con- 
tinentur. Sicca tube fila in fructus extremitate inte- 
gra femper remanent, ; 


Liber I. Cadut XXX], 


. 

van binnen wit zynde beflooten, en de eyerzak met tien Ve. 
zels bezet zynde verbeeld- de gedaante van een Pybie. De 
coleur van de eyerzak is vuyl-wit, en de gedaante is ads in 
bet kooren, dog de omtrek is een derde kleynder. Nu ko. 
men de vyf verdeelde pypen of trompetten in "t Bexigt met 
de vyf vezels van dezelue coleur en langte zynde, als bet 
lighaam van de eyerzak, dog of men in de plaats van de 
draaden des pyps niet liever vyf trompetten zelfs moet noe- 
men, aan een elke plaats voor bet zaad, waar uyt de vrugt 
beftaat, gevende. 

De Vezels zyn tien in "t getal, uyt bet roode purper- 
verwig. zynde p de gront, dog van boven byna geheel 
wit , recht opftaande en wytgerekt zynde werdenze in 
twee reyen verdeelt, waar van vyf kleyne namentlyk niet 
over de eyerzak bangen, en de vyf overige grooter zynde 
in een dubbelde boogte van de genoemde trompetten zig ver- 
toonen. 

Alle deze deelen des bloems omvat een geheele Kelk in vyf 
deelen verdeelt , waar van bet einde grooter zynde tot aan 
de gront ingefneden is , uyt den groenen purperverwig zyn- 
de, dog alsze grooter is geworden, boog-purperverwig is: 
en deze vyf deelen zetten zig niet uyt , als namelyk de vrugt 
grooter werdende baar uitdringt, en dan krygenze de ge- 
daante van een ftar : onder de deelen des bicems vallen al. 
leen de bladen af, dog de vezels droogen, uit, en werden 
Swart , maar boven de kelk uit/tekende vertoonen ze zig aan 
bet onderfte deel des vruchts , en van deeze werden de groot- 
fe door de deelen des kelks onderfteunt , de kleinfte dog ver- 
toonen zig in de tu[Jen-fpatien. 

Uit de knoeften en knobbels aan de flam en takken voort- 
komende , vertoonen zig de bloemen in troffen , welke voort- 
gaan met groeyen , tot dat de laatfte bloem open is „en op die 
Wyze groeyen ze ter langte van een halve voet, dog de 
meefte ziet men doorgaans kleinder, die al de bloemen en 
vrugten draagen, zo lang tot dat de laatfte bloem uitge- 
bloeit is, en in een vrugt uitwafcht. 

De vrugt vyfboekig zynde en een reguliere figuur beb- 
bende, komtxe na aan bet formaat van een Comcommer , 
in bet midden dikker zynde als „aan beide de ronde eindens , 
de grootfte van deze vrugten zyn nooit grooter als twee en 
een halve duim , een onze dik zynde. Het vliesvande vrugt 
is in alle dun, groen, belder, en door rypbeit een wein 
witagtig , met kleine pukkeltjes als de Lemoenen bezet: de. 
ze vrugt is bart fchoon ze-gedrukt wert met de vingers, en 
Jchoon ze xappig en vleezig is, 20 wykt ze egter niet , wel- 
ke 20 vrang en zuur is, datze niet als met vleys gekookt „ 
of tot een Conferf gemaakt , gebruikt wert: In de dwars 
doorge/nedene vertoonen zig vyf witte firaalen, die 
van bet middelpunt tot aan de boeken doorlopen , en aldaar 
verdwynen , welke ik flraalen genaamt beb , zynde buysjes, 
die uit twee vliezen op elkander leggende gemaakt werden, 
gelyk in een peul. De zaaden zyn van beide kanten plat als 
wikken , ofte erreten in een peul leggende op bun order dan 
eens zes , dan eens zeven, zomwyle minder in ieder bolligbeit; 
zynde ros en helder als ze ryp zyn, de drooge draatjes van 
de trompet blyven in zyn geheel op de top des vrugts. 


CAPUT 


XXXII 


I. Bock. XXXII. Hoofdft. 


CAPUT TRIGESIMUM SECUNDUM. 


Fambofa Domeftica. Jambu. 


Ru&us hi ab Arabibus & Perfis poma Indica vo- 
b cantur, meo vero judicio proxime Mangoftano 
adequant, atque majori jure pro preftantiffimo 
Indie fructu habendi funt, quam fupra memorati 
Duriones, eorum enim adfpe&us zque homines de- 
le&at ac ipforum odor & fapor. Jambofa plurima ha- 
bet genera, quorum quzdam filveftria nobis incognita 
funt, atque in hoc capite tantum vulgares feu dome- 
fticas defcribemus Jambofas. Arbor altitudinem circi- 
ter habet Mali, que eleganti , fed non extenfa coma, 
nec acuminata, fed rotunda, feu ovaliter definente, & 
foliatura egregia ac fplendente , ac peculiari forma & 
ex nigro viridi colore facile dignofci poteft. Ejus rami 
funt parum incurvi, fragiles , denfaque obfiti fronde, 
ita ut quisquam ipfi infidens vix cognofci poffit amplis 
te&tus foliis ‚que plerumque fpithamam vel aliquando 
etiam pedem longa funt, & fesqui- manum lata, 
fuperius rotunde definentia , parvo ad extremum 
apice , porro funt firma , obfcure virentia, glabra, 
fplendentia , integra , faporis acidi & adítringentis: 
ofte transverfales incurve decurrunt , fed omnes 
circa oras arcuatim concurrentes , ibi limbum con- 
ftituunt, cum oris parallelum, qui peculiaris chara- 
éter eft certarum arborum , fub quo tamquam uno 
genere cun&a Jambofe genera comprehenduntur 
ut & Caryophylla, ac porro omnes Arboris Ru- 
bre fpecies, quz tria arborum genera foliorum ge- 
neratione ac propullulatione quandam inter fefe ha- 
bent convenientiam, ac preter hunc alium genera- 
lem gerunt characterem , quod folia nempe femper 
ad genicula angulofis & plerumque fuperius quadra- 
gonis ex petiolis duo fibi oppofita erigantur , proxi- 
moque geniculo duo alia folia infident cum proximis 
eruciatim pofita, ita ut hec quatuor fimul obliguam 
efforment crucem , feu cruciata fint; juniores ac fu- 
premi petioli. funt quadragoni, t iminis vi- 
rentes, adultiores autem fiunt rotundi. 


Flores ex racemis ike berge in quibus plerum- 
que tres quinqueve crafli nodi cruciatim Doft appa- 
rent: Quitertius hujus generis eft character, qui vero 
in Caryophylli & arboris rubre fpeciebus notabilior 
obfervari poteft quam in Jambofis. Flores aperti opti- 
me Mali Höre referunt , fed funt multo majores, ac 
finguli flores ex quinque & fex craffiufculis , late ru- 
bentibus vel carneis conftant petalis, quorum centrum 
repletur longis, firmis,ac ru ris ftaminibus , queque 
tam copiofe & aréte juncta locantur, ut penicillum re- 
ferant, craffitie & longitudine ftaminibus Lilii albi acce- 
dentia , finguloque ftamini inponitur anthera plumbei 
coloris, renem zmulans ; flores hi rübentes cum ftami- 
nibus noétedecidentes gratum prevent fub umbra fron- 
dofa fpectaculum ; quum mane adeo terram tegant, 
ut tam rubra fit, acíi rofis effet confita. Horum fta- 
minum fapor eft grate acidus fere inftar vitis cla- 
vicule. Frudus ex floris centro provenit ex craíTo 
& pyramidali nodo, cui etiam incumbit , quique quar- 
tus character eft generis trium dictarum arborum: 
Plures enim alii fructus ex piftillo excrefcunt, quod 
in floribus formatur. Vulgaris & domeftica Jambofa 
fimilis eft rubro, rotundo, & oblongo pomo , vel po- 
tius Perfico, ab utraque tamen parte rotundiori, nec 
exterius ita glabro ac malus Perfica eft: Superiore ex 
parte magnus quadragonus eminet umbilicus, ex qua- 
tuor acutis formatus limbis , introrfum inflexus , in 
cujus medio foveola apparet, ex qua breve erigitur 
filamentum , quod floris refiduum eft: Color eft al- 
bicans, ac mixtus tam eleganti rubro colore inftar 
Rofarum, fed ftriatus inftar Pomorum , quodammodo 
tamen differens, quidam enim fructus magis albent, 
alii autem magis rubent, magnique fructus, qui plu- 
rimum albidi funt pauco intermixto rubro, optimi 
habentur ; pellicula tenui obteguntur , que uti in 
Blimbingi fruétu non aufertur vel decorticatur, at- 
que fab hac tegitur dura & craffa caro, Perficz fimi- 
lis , eque fuccofa & paulo craffior; in quovis fructu 
reperitur cavitas, in qua magnus , angulofus, ac ci- 
nereus locatur nucleus, qui in maturo , fi conquatitur, 

Tom, I. foni- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


IER 


XXXIL. HOOFDSTUK. 
Tamme Famboes-Boom. 
Eze vrugten werden van de Arabier 

D voor Indiaanfche appelen gebouden [yr 
deels zoude menze naaft aan de Ma oftaan , veel 
eer en met meerder regt voor de voortreffelyk[le oru t van 
Indien mogen bouden , dan de bier bovengemelde Durioe- 
nen, Want zy vermaaken zo wel bet gezigt als de reuk en 
Smaak: de Famboes beeft veel geflagten, dog waar van zom- 
mige wilde ons tot nog toe onbekent zyn; en in dit Capit- 
tel zullen wy ook maar alleen de gemeene of tamme Fam- 
boezen befchryven : de boom beeft omtrent de beogte van een 

gemeene Appel-boom „mei een cierlyke „dog niet breede kruin 
boven niet fpits , maar ront , of ovaals WYS toeloopende , 
met een [cboon en glimmendt loof , en is aan zyn bezondere 
gedaante en zwart-groene koleur van verre wel te kennen; 
de takken zyn een weinig gekromt , bros of breekxaam en 
behangen met een digt loof, zo dat men qualyk ymant daar 
in zittende bekennen kan, als bedekt werdende met bun 
groote bladeren, dewelke doorgaans ongeveer een Jban, ja 
zomtyts ook wel een voet lang, en anderbalve hant breet zyn; 
van vooren ront toeloopende , dog aan "t uitterfle met ‘een 

korte Spits > voorts foyf , donker-groen , glat ‚en blinkende 
met effene kanten > van fmaak zuur , en tzamentrekkende ; 
de dwers-ribben loopen zeer krom, dog allegaar omtrent de 
kanten met bogten of boogen t’zamengeflooten , maakende 
aldaar een linie of zoom , die met o benevens de randen 
evenwydig is voortloopende , ’t welk ook een byzonder ken- 
teeken is van een zeker aart van boomen, en waar in me- 
de , als onder een booft beflooten zyn alle de geflagten van 
Famboezen, Nagel-boomen , en wyders alle de zoorten van 
Arbor Rubra , welke drie boomen ook, in de formeering 
bunner bladeren, en maniere van wasdom , eenige overeen- 

komft hebben, en nog boven dien een ander gemeen teeken 
namentlyk dat de bladeren altyt in de leeden , aan hoekige, 
en meeft na vooren toe vierkante fteelen „ twee tegens mal- 
kanderen over ftaan , en dat aan bet a ii lidt weder twee 
andere bladeren ftaan , met de voorgaande over dwers , zo dat 
deze vier een fcheef kruis komen te maaken ; de jonge en voor fte 
Seelen zyn vierkant en grasagtig , maar de oude werden ront. 
Het bloeyzel komt voort aan trosjes , en daar aan zict 
men. gemeenelyk drie a vyf dikke knoopen, die mede in t 
kruis flaan : en dat is het derde kenteeken van dezen 
aart , dog 't welk men in de geflagten van de Nagel boomen 
en Arbor Rubra nog al duidelyker bekennen kan dan in de 
Jamboezen : bet bloeyzel geopent zynde , gelykt zeer wel na 
het fatzoen van appel-bloeyzel ; dog bet is veel grooter , en 
yder bloem beftaat uit vyf en zes ikagtige , ligt-roode , of 
witagtige blaatjes , bet middelfte vervult zynde met lange, 
Styve „en roze-verwige draaden „en die zo digt tegens mal- 
kanderen , datze bun als een verw-quaft of penceel komen 
te vertoonen , van aikte en lengte als de draden van een 
witte lesie, en op yder draat flaat een loot-verwig nopie, 
wel wat na een niere gelykende ; en deze rooze-verwige 
bloemen en draaden , des nagts afvallende, geven een aan- 
genaam fpeêtakel onder het digt groene loof , bedekkende den 
gront zodanig , datze baar des morgens zo root vertoont even 
als ofze met roozen was bezait : de fmaak van deze draaden 
is mede aangenaam zuur „ by na gelyk de clavieren van den 
wyngaart. De vrugt waft van agter de bloeme uit een dik- 
ke en piramidalen knop , daarze ook op ruft , en ^t welk dan 
bet wierde teeken is van ’t geflagt der drie voornoemde boo- 
men; want meeft alle andere vrugten waffen uit een knop- 
je, dat in de bloeme geformeert wert: de gemeene Fam- 
boes is wel «vat na een roode „ronde „en lankwerpige appe!, 
of nog beter na een perzik gelykende, dog aan beide eynden 
wat ronder, en van buiten zo effen niet, als een perzik: 
aan "t voorfte deel hebbenze een groote vierkante navel van 
vier fcherpe lippen gemaakt , na binnen geboogen , en daar 
onder een kuiltje „ daar in een kort draatje flaat „zynde bet 
reftant van het bloeyzel : de coleur is witagtig en vermenst 
met een zo [cboonen root als dat van de roozen „lopende meeft 
fireepsgewys , gelyk dat van onze appelen, dog onder mal- 
kanderen wat verfchillende „ want zommige bebben meer wit 
en andere weder meer root „ en de groote vrugten, die bet 
meefte wit bebben, met weinige roode flreepen , werden wel 
voor de befte geagt: zy zyn bedekt met een dun vliesken , "t 
welk men daar gelyk als dat van de Blimbing , niet van 
neemt of affchilt „en daar onder bevint zig een bard „en dik 
vlees, gelyk dat van den perzik, ook wel zo zappig , en 
ruim 


122 


fonitum aliquando edit, eft vero infipidus , & lignofus. 
In plurimis unus tantum continetur , in quibusdam 
vero duo, immo tres aliquando minores , reperiuntur 
quoque, qui omnino tali deftituuntur nucleo , & in 
centro parvam tantum habent cavitatem , quoque 
nucleus minor eft, eo melior habetur fru&us: Caro 
ejus, uti dictum, eft fuccofa, grata, & tam jucunde 
fpirans, ac fiin aqua Rofarum foret infufa , cujus fapor 
ex dulci- & acido adeo grate mixtus eft, acfi pomum 
effet cum aqua Rofarum mixtum: Unde in initio qui- 
vis eo vix fatiari poffe videtur, in femi-maturo vero 
fapor eft aufterus & dentes hebetans: Eft fructus fa- 
lutaris, praefertim in omnibus calidis morbis , qui re- 
frigerationem & modicam requirunt adftrictionem: 
Inmaturi vero non tantum dentes corrumpunt, fed 
conftipant etiam alvum, ac flatus ventris excitant: 
Verum eít, quod minus adftringant Blimbingo , fed 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber 1. Caput XXXII. 


ruim 20 dik: van binnen in yder vrugt vint men een bollig- 
beit, en daar in een groote boekige en graauwe korrel, die 
in de rype, als menze [chut, zomtyts ranimelt , dog die is ge. 
heel onjmaakelyk of boutagtig , in de meefte Aer maar eene, 
en ook in zommige wel twee a drie kleender , daar zyn er 
mede , die "er geene en bebben „maar in de midden alleen een 
kleine bolligbeit „ en boe de korrel kleender is , boe beter men 
de vrugt agt. Het vlees, als gezegt, is zeer zappig , aan. 
genaam, en zo welriekent, als of daar rooze - waater in 
was; van fmaak uit den zoeten en rynfchen , even eens als 
of bet was een appel met rooze-water gemengt : en derbai. 
ven fchynt bet in 't eerfte proeven , als of men qualyk zyn be- 
komfi daar aan zoude konnen eeten, maar in de balf-rype 
is de fmaak wat amper „en de tanden ftomp maakende. d 
is een gezonde vrugt „en wel bezonderlyk in alle beete ziek- 
ten, die verkoeling en matelyke adftriêtie vereyfchen : dog 
de onrype bederven niet alleen de tanden, maar floppen ook 


flatus magis cauffant , & magis adgravant: Crudi co- “wat, en maaken winden in de buik ;zynde wel waar , dat- 


meftj fitim fedant, ac iter facientibus gratiflimi quo- 
que funt: Optimi domeftice Jambofe fructus funt 
magnitudinis vulgaris pomi, fed paulo magis oblon- 
gi, ac fuperius plani, toti fere albentes , paucis ni- 
gris maculis feu ftriis diftin@ti , grati odoris , Rofas 
zmulantis, faporis vinofi , acfi aliquid Rofarum foret 
mixtum. 


Altera fpecies eft minor, magnum continens nucleum, 
externe pallide albicans , pauco rubro colore ad mar- 

ines diftinda » hecque , fi edatur, magis acidi eft 
Faporis , nec multum de Rofarum odore participat. 
Tertia fpeciés quoque non magna eft, que fecunde 
fimillima eft, fed paulo minor, plerumque eft rubri 
& rofacei coloris , fed non ita dulcefcit „ac prima fpe- 
cies: Hujus fructus alie quoque obfervantur varie- 
tates, quum vero arbores, folia, floresque fibi gie 
fimiles, fuperfluum ducimus, diverfas ex iis compo- 
nere fpecies: In Amboinicis regionibus arbores hz 
non ita funt fertiles ac aliis in Indie locis; quedam 
enim fepe per totum annum nullos dant fructus , fed 
dein adeo copiofos producunt fructus, acfi damnum 
hoc duplici vellent refarcire meffi feu fruge: Anni 
tempus, quo florent, eft irregulare, ordinarium au- 
tem tempus eft menfibus pluviofis, menfibus nempe 
Junio & Julio, tum enim fenfim arbor antiquam de- 
mittit frondem, (quod pauce arbores hifce in regio- 
nibus obfervant) deinque nova recuperat juniora fo- 
lia, que fufca & obfcure funt flava, moxque hec 
infequuntur flores tam copiofi , ut arbor e longinquo 
purpurafcens videatur, quum folia tum temporis 
admodum fint parva ac rara. 

Fructus maturefcunt Decembri & Januario , & in Ma- 
jam perdurant menfem , ob frigidam enim eorum natu- 
ram tarde maturefcunt , ac unus alteri maturatione fuc- 
ceditirregulari modo : in Macaffara in pago Marus unica 
occurrit arbor, qua peculiare videtur conftituere ge- 
nus , & ibidem S'amboe Clongcong ZC aiu Calap- 

ria vocatur. Ejus truncusmulto altior eft vulgari Jam- 

ofa , fructus funt magnitudinis minoris feu junioris 
Calappe, unde etiam nomen füam habet originem, 
Clongcong enim in Macaffara juniorem denotat Ca- 
lappam, que hauritur: Color hujus fructus omnino 
albet , ac fuccofus , gratique faporis eft , unde etiam pro 
regibus fervatur: Hujus arboris truncus fatis durum 
gerit lignum , fed ob ejus humiditatem edificationi 
inutile , ejus cortex eít glaber & cinereus > radices 
in terram firmiter infiguntur , ac vulgo plantatur 
circa zdes, & in plateis ante fores , qui 

rzbeat umbram , ac cjus frondes fint admodum den- 
æ nec ample: Nocte autem per Vefpertilionum 
murmura incommoda eít, quz avidiffime hofce ex- 
petunt fruêtus, unde folebant hafce arbores retibus 
obtegere, ut nocte ab hifce inmunes forent defrau- 
datoribus. 


- Nomen. Latine Fambo/a Domeftica: Belgice Tamme 
Jamboezen: Lufitanis Jambo, fructus & arbor Fam- 
beiros Arabes ac Perle hos vocant fructus Tupba- 
Indi h. e, poma Indica, quod nomen derivatur ab 
Hebraico acb, h. e. pomum, quum hic fru&us 
fubftantia & pum poma optime referat: Mallaba- 
renfes vocant J'amboli , Malaicenfes Fambo & Fambu: 
Ternatenfes Gora „ Amboinenfes generaliter Rutton 

& 


uum gratam fl 


ze minder adftrittie bebben dan de Blimbings , maar zy zyn 
weder winderiger , en proppen of kroppen meer; xy Mullen ` 
ook den dorft , raauw gegeeten , en zyn daarom zeer aange- 
naam voor de reizende man; de befte van de tamme Fam- 
boezen zyn van grootte als een gemeene appel , dog wat lank- 
werpiger, en aan ’t woorfte eynde breet , meeft avit , met 
weinige rooze-verwige ftreepen of plekken befchildert , van 
reuk aangenaam, en zeer na die van de rooze trekkende , 
van finask regt wynagtig , en mede als met roozen gemengt. 
De tweede zoort is wat kleinder , ook met een groote korrel, 
bleek wit van buiten, met weinig root aan de eynden; en 
deze is ook in "t eeten wat ryns van [maak, dog beeft niet 
veel van der roozen geur. De derde zoorte is, ook niet groot, 
zynde anders de tweede zoort by na gelyk, of nog wel zo 
klein, zy is meeft doorgaans rooze-root , dog en wert zo zoet 
niet als de eerfie; men vint ook omtrent deze vrugt nog al 
meer veranderingen , maar dewyl de boomen , bladeren , en 
bet bloeyzel malkanderen meeft gelyk zyn , zo agten wy bet 
onnoodig , daar van byzondere geflagten te maaken. In de 
‚Amboin/che quartieren zyn de boomen zo vrugtbaar niet als 
op andere plaatzen van Indien: want veele flaan met dra~ 
gen zomtyts wel een jaar over , maar daar na dragenze zo 
overvloedig , als of zy bet verzuim met een dub 00 
weder wilden inbrengen; baar zayzoen is ook ongeftadig s 
zynde de ordinaris bloeytyt in de regen-moufJon , in de maan- 
den Pia ene > want als dan werpt de boom allenskens zyn 
out loof af (^t welk weinig boomen in deze landen doen) en 
by SECH dan weder jonge bladeren , dewelke bruin en don- 
= eel zyn, - mid daar op va? bet bloeyzel zo over- 
vioedig voort , dat by van verre we r-verwig fcbynt 
te wezensvermits de bladeren als dan de klein en eee = 


De vrugten worden ryp in December 
xy duuren wel tot in May , want we 
zo rypen zy langzaam, en ook ongeftadig , of niet meeft te 
geyk „maar de eene op de andere in "t rypen volgende. Op 

aca[Jar in de Negorye Marus ftaat een eenige boom, die 
een byzonder geflagt febynt te willen maaken , aldaar ge- 
naamt Jamboe Clongcong, in ’t Latyn Jambofa Calap- 
paria: zyn ftam is veel booger , dan de gemeene Jamboes- 
Boom ‚de vrugten zyn zo groot als een kleine ef jonge Ca- 
lappus, Waar van zy ook den naam heeft, want long- 
cong hiet op Macaffar een jonge Calappus , die men drinkt, 
van verwe iffe gebeel-wit , midsgaders zappig , en aange- 
naam van fmaak , en daarom wortze ook voor de koningen 
bewaart; de ftam van dezen boom beeft een redelyk bard 
bout , dog bet is wegens zyne vogtigbeit tot timmer-werk 
onnut, zyne Fre is effen en afchgraauw, de wortelen 

aan diep en vaft in de aarde, en men plant bem gaarne 
omtrent de buizen , en op de ftraaten voor de deuren „ omdat. 
by een fraaye fchaduwe geeft , hoewel ook, wegens zjn 
Jmalle kruin en digt loof , niet zeer breet is ; maar menis daar 
= dÉ = “ag ined eral van bet geraas der vleer- 
> Gie zeer greetig na deze ten zyn, en daarom 
pleegt men de boomen in die tyt, AE ankrer rype vrugten 
hebben, met netten te bebangen, om van die.nagt-roovers 
beoryt te zyn. ^ é 
Naam. In 't Latyn Jambofa Domeftica: op ’t Duits 
Tamme. Jamboezen: er brugt enden 
boom Jambeiro : de Arabiers en Perfianen noemenze Tu- 
pha-Indi: dat is Indiaanfcbe appelen, welk woort afkom- 
Stig is van bet Hebreeuws Tappuach , dat is een appel „ om 
dat deze in van fubftantie en fmaak de appelen zeer wel 
elykt ; de Mallabaren noemenze Jamboli: de Maleyers 
ambo , en Jambu: op Ternaass Gora: op Ambons, in 't 
gemeen 


en January; maar 
ens baar koude natuur 


‘ 


I. Bock, XXXII. Hoofdft. 


& Ruun; fed domeftica peculiariter fpecies dicitur 
Ruum- Mula juxta junioris Calappe formam: in Hit- 
toa Luttun, Macafiara Jambu, Baleya Miambu, & in 
Banda a quibusdam vocatur Jambu Dayan. 

Locus. Garzias lib. 2. Cap. 14. fcribit, optimas co- 
piofiffimasque Jambofas effe circa Malaccam, ac fuo 
tempore inde delatas etiam cffe in Goam, quodque 
ibidem tam fertiles effent, ut per totum annum in ar- 
bore excrefcerent fructus ; porro funt notz & inveniun- 
tur in omnibus aquofz Indie infulis, fed ubique non 
admodum frequentes. In Amboina nusquam fponte 
occurrunt , fed arte in hortis funt colendz, eftque 
arbor tarde crefcens, fed longos durat per annos. 


Ufus. Fructus hic frigide & humide eft nature, 
unde in calidis regionibus gratus admodum eft ac 
falubris , quique plurimum crudus comeditur , uti 


dictum eft, ad fitim fedandam, refocillandumque fto- A 


machum: Si in longas fcindantur pares, & vino Hi- 
{panico & faccharo fricentur , gratam praebent ci- 
bum, prefertim debili & languenti ftomacho ; Lufi- 
tani, (uti Garzias & Chrift. a Cofta teftantur,) norunt 
hunc fructum zque ac rubros flores faccharo con- 
dire, quod optimum medicamentum eft confortans, 
iisque conducens, qui biliofis ac ardentibus laborant 
febribus, & prefertim ut fitisfiftatur. Quidam etiam 
defe&u aliarum herbarum hos ufurpant flores inftar 
La&ucz: Hujus trunci cortex eft adftingens, & de- 
tergens , unde in aphthis quoque adhibetur , fi in aqua 
conteratur , & os colluatur: Domeftica fpecies raro in 
Baleya occurrit , ac ubi colitur, ibi inter fepes planta- 
tur, ut tractu temporis tamquam poftes ipfis inferviat, 
quum firmiffimas in terram agat radices: Hic autem 
oblivifei nec pr&terirerdebemus optimo fummoque 
fapienti Creatori juftam tribuere laudem , qui , ut 
fumme-incolarum pigritiei occurreret , hifce in in- 
fulis fimul oftendere voluit fub multis vilibus, con- 
temptis, ac quoad vifum noxiis rebus plurimas vir- 
tutes Ead ie Un latére , popüli-énim Amboinen- 


"T 


ir, quoque modo etiam. multiplicantur Mange, Du- 
riones, Lanfa , pluresquealie arbores, . <... 


x 
M uu 


vs Hic in Amboina ante caftellum Victoriam pofita eft 
Jambofa, que faepius bis in anno flores gerit, ordi- 
narium florendi tempus eft menfis Junius, fructusque 
Decembri ac Januario maturefcunt, fed anno 1666. 
florebat Decembfi , poftquam mox fuos antea pro- 
duxerat fru&us , & ante pluviofum tempus fructus 
iterum gerebat de novo: Sic quoque anno 1678. No- 
vembri ex veteri majoris Jambofz trunco obferva- 
tum fuit, quod ex medio trunco tribus diverfis in 
locis flores propullularent , talesque orirentur fru- 
dus, quales reliqui eadem in arbore effent: Ejus 
truncus erat admodum laceratus in ufus, & denuda- 
tus a mulierculis, quz continuo corticem avellebant 
pro gargarismate , vel ad pultem ex illo excoquen- 
dam, eademque diéta arbor florebat infuper copiofe 
omnibus ex fuis ramis: Circa Malaccam alia occur- 
rit quoque fpecies dicta Jambo d’Agoarofada h. e. ro- 
facea Jamboía , cujus fructus ex rotundo funt com- 
reffi, inftar majoris Pinange Poeti, exterius flave- 

cens, qualem colorem flores quoque habent. Ejus 
nucleus eft liber, ac in fru&u fonitum edit; fi matu- 
rus fit & quatiatur, qui mollis eft , excellentisque fa- 
Ee ac odoris, Rofarum aquam quoque zmulans: 
ortugalli illam tranftulerunt in Goam & Coetchin, 

ubi magni eftimatur, vocaturque Jambo d Malacca & 
in Horto Malabarico tom. 1. Figur. 17. Malacca Scham- 
bu & in communi Figura 18. Nati Schambu. Vulgaris 
Jambofa Rofada eleganter ex albo & rubro variegata 
eft in Banda. In omnibus Jambofz fpeciebus, fi ni- 
mis maturefcant, inveniuntur aliquando — 2 
am 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


123 


gemeen Rutton , en Ruun : maar de tamme zoorte in "t by- 
zonder Ruun Mula, na de gedaante van een jonge Calap- 
pus: Hitoe, Luttun: op Macaffars Jambu : op Baleis Niam- 
bu , en in Banda noemenze zommige Jambu Dayan. 
Plaats Garzias, lib. 2. Cap. 13. /cbryft, dat de befte 
en meefbe Famboezen voor dezen waren omtrent Malacca, 
en datze in, of kort voor zyn tyt van daar waren overge. 
bragt naar Gea, en datze aldaar zo vrugtbaar zyn, dat 
menze bet gebeele jaar door aan de boomen beeft „voorts zyn- 
ze bekent en te vinden meeft in alle Eylanden van water- 
Indien, dog over al niet beel veel: in Amboina vint menze 
nieuwers van zelfs, maar moeten met moeite in de thui- 
nen opgequeekt werden , en bet is een boom, die langzaam 
groeit , maar kan weder lange jaren duuren. 
` Gebruik. Deze vrugt is vaneen koude en vogtige aart, 
en daarom „in beete landen , aangengam en gezont ; worden- 
de, als gezegt, meeft raauw gegeeten , om den dorft te ver- 
aan , en de mage te ververfchen ; als menze in lange ftuk- 
ken /nyt, en met Spaan/che wyn en zuiker ftooft „dan ge- 
venze een fmakelyk eeten , en inzonderbeit voor een zieke en 
Jappe maag: de Portugeezen (gelyk Garzias en Chrift. a 
Cotta /chryven) weten zo wel de vrugt „als bet roode bloei- 
zel met zuiker te conf'yten , en bet welk dan ook een byzon- 
der verfterkend’ bulp-middel is voor de geene , die met gal- 
agtige en beete koortzen zyn gequelt: en ook om bun den 
dorjt te verflaan : zommige , by gebrek van andere groente, 
nemen ook dit roode bloeyzel , en maaken daar zalade van; 
de fcbor[Je van den ftam is wat t'zamen trekkende "en af- 
vagende van natuur , en daarom wertze wel gebruikt te- 
gens de fprouw , als menze in 't water vryft , en den mont 
daar mede fpoelt: de tamme xoorte is weinig op Baley te 
vinden , en daar menze nog beeft , plantenze bem in de ryen 
van baare begsen of baagen, op datze metter tyt daar aan 
als pagger-ftylen zouden opgroeyen , als fchietende zeer vaf- 
te wortelen in de aarde: dog wy en moeten ook albier niet 
verzuimen nog vergeeten den algoeden Schepper zyn bebogr- 
lyk lof toe te brengen: als bebbende , na"t fcbynt , de sg 


roote luibeit der Inwoonders in deze Eylanden willen te 
: et dici, en ziet tinh betooneh , dat by onder veele 


ete, veragte, en na den fchynnadelige dingen , veele deug- 
den en nuttigbeden vermengt en Yi ie beeft : want de Am- 
boinfche , MacafJaarfche , en Moluxe volkeren zyn als van 
natuuren ongemeen traag in bet aanplanten der vrugt-boo- 
men, inzonder bett der geenen, dieze tot bun dagelykfe koft niet 
nootzakelyk van doen hebben „en daarom fayi Wy ook wei- 
nig Fomboezen in deze Eylanden hebben, by aldienze door 
de Inlanders moeften worden voortgeplant; dog bet beeft 
den almagtigen Schepper belieft , dat zelve de grootfle Fam- 
boes-dieven (de vleermuizen). de korrels. van de geftoolen 
vrugten tot voortteling moeten wedergeven ‚end dan 
ook op ge aarde „en in de "as vallende ‚veel eerder komen 
op te fchieten dan de gene, die men anders, en met banden 
plant, en op welke manier mede vermenigvuldigt werden 
de Manga, Durion, Lanfa, en nog meer andere boomen. 
Hier in Amboina voor bet cafteel Viktoria ftaat een Fam- 
boes-boom y dewelke dikwils tweemaal in een jaar vrugten 
draagt ; want zyn ordinaris bloeytyt is wel in Junio, en de 
vrugten werden in December , en Sena ryp , maar anno 
zeftien bondert zes en zeftig bloeide by in December , na dat 
by kort te vooren gedraagen bad, en voor de aankomft van 
bet reegen-mou[Jon badde by al wederom nieuwe vrugten: 
en zo beeft men ook in den jaare zeftien hondert agt en ze- 
ventig in November aan een oude [lam van de groote Fam- 
boezen gezien „dat by uit bet midden des ftams op drie plaat- 
zen zyn bloeyzel witfchoot , en zodanige vrugten formeerde , 
gelykalsdeandere aan dezelfde boom: den flam was zeer ge- 
baikeli, gekerft , of gefcbilt „en dat door de vrouwtjes , die 
daar geduurig de fcbor[Je quaamen afrukken „om gorgel-wa- 
ter „en papeda van te kooken ; en den gem. boom bloeide nog in 
de zelfde maant buiten gewoonte overvloedig aan alle zyn tak- 
ken. Omtrent Malacca beeft men nog een zekere zoorte ge- 
naamt Jambo d’Agoarofada ‚dat is rooze-waters Famboe- 
zen , vallende uit den ronden wat gedrukt, gelyk de groote 
Pinang Poeti , van buiten wit-geel, boedanigen koleur bet 
bloeyzel mede beeft : de korrel leyt los , enrammeit in de vrugt, 
te weten alfJe ryp is: zynde mede murw , midsgaders van 
een excellente [maaken reuk , insgelyks bet rooze-water zeer 
na by komende: de Portugezen bebbenze mede overgebragt 
na Goa en Coetcbin , daarze in groote agting is , en genaamt 
wert Jambo d’Malacca: en in de Hortus Mallabaricus, 
Figuur 17. tom. I. voertze de naam van de Malacca Scham- 
bu , en in de gemeene Figuur 18. Nati Schambu. De gem. 
Famboza Rofada heeft men mede zeer fchoon-root en wit in 
Banda: in alle de zoorten van Samboezen, zo ze overryp 
Ma wer- 


124 
dam pingues, in ipfa latitantes Carne, unde hi fru- 
&us prudenter quoque funt edendi, vel primum 1n, 
partes confcindere oportet; preter hofce vermes in 
carne nidulantes obfervantur quoque fepe in nucleo 
tertie vel rubrz fpeciei (ubi nucleus multo major eft) 
fcarabzi parvi plurimi MÀ , quique , fi fructus 
aperiatur, avolant, dicet Jambofa exterius fit integra 
nec lefa: Quo modo hi fcarabei hic pervenerint, 
illis judicandum relinquo , qui negant, aliquod in- 
fe&um ex putrefacta materia fine pregreflo femine 
poffe oriri: Saltem hic non valet eorum judicium » fca- 
rabzos quosdam antea ova fua in floribus depofuifle , 
Jambofz autem ex craffo excrefcunt pedunculo, cui 
flos infidet, in quo nulla notabilis apertura vel fiffura 
obfervari poteft: Magna harum Jambofarum quanti- 
tas magne indita lagen „ad experiendum , quid ex his 
proveniret , cum fcarabeis omnino computruit , ac 
mutata fuit in aquam mucofam , quz. interiori la- 
gene parti adherebat , que fingularis erat qualita- 
tis, reprefentabatque truncum cum ramis & furculis, 
fed inter fefe hec erant mixta, potiufque referebant 
flabellum marinum: queque adhefio tali etiam ex- 
ficcabatur forma. De tali adhefione arborem refe- 
rente in pavimento -orta aliquid ulterius refertur-in- 
fra in Capite de Filicibus:. Talis quoque cohzfio ele- 
gantem albam zmulans arborem obfervatur .aliquan- 
do in antiquis & femi-putridis tabulatis, fi aperian- 
tur, & tollantur, 


… Tabula Trigefima Septima , s sech: 


Ramum exbibet Fambofe Domeftice ,  fioribus" fru&ibusque 

confpicuum. egen, EEE ET" 
A. Fruttum feparatum majori exhibet fpecie, ut ejus forma 
#melius cognofcatur. <- í NEEN 


DBSER Y A.T LXX. 


Memorate : in ARumpbii textu; Fambefe fpeties varietates 
tantum habende funt, diyerfo potiffimum differentes folo, 
unde folia.fru&usque . magnitudine & colore differunt, & 
fi quis unam. cognoverit. fpeciem , aliam facile .dignofcet, 
ane porro ex Hort. Malak 


I 
A "Pr! 
criptione illarum , additque noti fatis illüftrantur ,. qua- 


HERBARII AMBOINENSIS 


. Tab. 17 & 18. & de» ook 


Liber I. Caput XXXII. 


werden, vint men zomtyts wel weinige vette Wormen, in 
't vlees zelve baar werboudende , en waarom men die vrug- 

ten ook voorzigtig moet eeten, of wel dexelve alvorens in 
flukken [nyden; en bebaloem deze wormen in ’t vlees, zo 
ziet men ook dikmaals in die van de derde of roode zoorte, 
dat de korrel (dewelke in deze vry wat grooter is) vol fwar- 
te torretjes is: en die ook, als mende vrugt opent , daar uit 
komen weg te vliegen , fcboon dat de Famboes van buiten one 
befcbadigt, gaaf, en in zyn gebeel is: boe nu deze torren daar 
in komen, dat laat ik die gene raaden , dewelke ontkennen , dat 
eenig infect wit een. verrotte floffe , zonder voorgaande 
zaadt , kan voortkomen: immers bier en gelt niet baar zeg- 
gen, dat eenige voorgaande torretjes haar eyers in bet bloey- 
zel zouden moeten gedrukt bebben , want de Famboezen 
groeyen uit bet dikke voetje, daar bet hloeyzel:op ftaat, en 
waar in men geen merkelyke opening of. eenig fcheurtje kan 
zien: een party dezer Famboezen, in een groote bottel ge- 
daan , om te zien, wat daar. uit zoude willen worden, zyn 
met torren en ál verrot , en verandert in een flymerig wa- 
ter , t welk aan de binnen kant van de bottel een aanflag of 
aanzetting maakte „die al van overweging was , en zig vere 
toonde-als een [Lam met zyne takken, en ryskens , dog wat 
onder malkanderen , of liever verbeeldende de Zee-wayer 
Flabellum Marinum:en welke aanzetting ook zodanig op- 
droogde: van diergelyk een booms-gewyze aanflag, zig op 
een uloer-fieen gezet bebbende , kan mede yets naders in % 
Capittel van de Vaaren gelezen worden: ook zo ziet men 
zomtyts -zodanig een [choone witte boom gelykende aanzet- 
ting aan oude en balf verrotte planken van vloeren „als men 
dezelve komt op te breken. à 


e . vi E kë £ De Zeven en Dertigfte Plaat, ` 


edaante , op dat deszelfs 


A. Woft aan een-vrugt in grooter g 
.. &ftalte beter gelen, sme anaes eg 


f 


AANMERKING 


De aangebaalde zoorten van Jamboezen in de text van Rum- 
phius vermeldt, zyn flegts veranderingen door de verfebeiðe g 
n gront. afwykende, waar door de bladen en vrugten in grootte en 
«oleur Seiten, en. wie maar een zoort bier van. kent, die zal 

ligt. de andere onder[cbeiden , welke uit bet eerfte deel van de 
Hortus Malabaricus op de 17 en 18. plaat verbeelt , en door de be-- 


e vulgo Malaccenfis dicitur, vocatur Jambos Malaccen- febryving van dezelue en bygevoegd i 
s fru&u aureo, rofam fpirante C. B. Pin. & Muf. Zeyl. pag. re m e vk eg VE = 
19. becque Perfici officulo fructus Malaccenfis ex candido Ze mt Malacca Famboes met een gout-geele vrugt „als een Roos 


rubefcens-a Cafp. Baub. iw Pin. pag. 4417 dicitur, & Prue 
nus Malabarica fructu umbilicato , pyriformi Fambos dicta 
minor , Ray. Hifl. pi. part. 2. p. 1478. reliqua Syponyma 
vide. in Commel. F}. Malak; pag. 56. & Burm. Lief yl. pag. 
324 66. Has GC 55 Shin ` Sð 9 
Jamboés Boom a, Valent. pag. 162. vocatur. Genus hoc à 
ich. now, Pb. gen. pag. 108. Eugenia vocatur, uti quoque a 
Carol. Linneo ; cujus chara&erem tradidit Char, pi. gen. No. 
am SE Rub : 


CAPUT 


ruikende, van Cafp. Bauhinus in bet Mufeum Zeylon, pag. 19. 
en wert van Calp. Bauh. zelfs in zyn Pinax pag. 441. genaamt 
Malaccife vrugt , met een Perzike pit-fleen, uit den witten root zyn- 
de: en deze bier befchrevene, de Malabaar{che Pruim-boom met een 
genavelde peersgewyze vrugt , kleinder Jamboes genaamt van Ray 
in sm Hiftorie der planten pag. 1478. de verdere benamingen 
en fchyvers „zie in de Flora Malabarica van de H. Commelin op 


. .Famboes- Boom wertze van Valentyn pag. 162. genaamt. En dit 

Jlagt van Michel. ín zyn nieuw geflagt der jo H 
Eugenia, als mede van Carol. Linneus 
gewaffen No. 391, 3 


"en en in myn Thefaur. Zeylan. pag. 124 en 125. Ec. 


Á en pag. 108, 
in zyn Characters des 


XXXIII 


Tab. XXX VIT 


Pag. 12 


i 


4 

AWA 

HH 
Ý 


Á Wy 7 
N 


A A NY 


Kaz 


A 


H 
199 


rrt, eS 


=> 


FE: 


I. Bock. XXXIII. Hoofdf. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


CAPUT TRIGESIMUM TERTIUM. 
Fambofa nigra: Fambus Itam vel Utam. 
S tes gerit fructus, atque ab Amboinenfibus, fed 

male, pro filveftri habetur fpecie, quum arbo- 
res he in ipforum pagis non plantentur, nec lete pro- 
germinent: Truncus multo altior eft precedentis ar- 
boris trunco, inftar fere noftrarum Juglandum, cor- 
tex glabrior, rami longiores , ac magis extenfi, & 
incurvi: Folia quoque funt paulo longiora, fed an- 
guftiora precedentis , fesquipedem longa , duas ali- 
quando ipithamas longa, manum lata, fuperius lon- 
o apice, & inferius fenfim magis angufte definentia, 
revibusque infidentia petiolis : Cofte transverfales 
ad oras,quoque in arcus concurrunt , non ita ob- 
fcure virent hec folia quam domeftice , fed magis lete 
viridia, per paria itidem opponuntur, binaque paria 
cruciata funt; petioli plurimum fünt rotundi, flores 
funt inftar precedentis, fed ftamina funt longiora, 
magisque rubentis coloris , frudtus etiam fub flori- 
bus ortum fuum ducunt, duo, tres, quatuorve fimul 
ex pyramidalibus feu pyriformibus nodis, in quo- 
rum fummo ampla erigitur corona, atque in illorum 
centro longum extenditur filamentum , quod perfi- 
ftit, licet fru&us maturefcant. Fructus adultus. & 
perfectus pyriformis eft, majorque precedente , €x- 
terius parum rugofus, ac tam obfcuri coloris, ut 
e longinquo nigricans appareat, intermixto tamen 
purpureo colore inftar maturorum Mororum , vel 
uti in Europa certa obfcure rubentium pomorum 
Ípecies, Latine Mala rubellana dicta, Belgis Kool-ap- 
pel: Sub tenui pellicula albiffima ac fuccofa reperi- 
tur caro , ad oras parum rubens , in medio conti- 
nens magnum, inequalem, cinereum , & ficcum 
nucleum , qui a carne feparatus eft : Horum fru- 
&uum fapor, fi bene maturi fint, tam gratus vino- 
fusque eft, ut multorum judicio domefticos a 
Jat, faltem funt multo molliores fuccofioresque, 
.edantur, nec tam facile dentes hebetant, fed:faci- 
lius putrefcunt, nec tam diu. affervari poflunt, quum 
eorum. caro fit mollior, inter edendum rofarum odor 
etiam detegitur. 


Ecunda Jambofz fpecies eft; que obfcure ruben- 


- Hujus arboris lignum durius eft domefticz , craffis 
conftans. fibris, fique ficcum fit, cinerei eft coloris, 
ufui mechanico autem «non infe rvit Radices. quo- 

ue funt craffe ac profunde terre infixe ,. hecque 
cedente . domeftica, eam autem non plantant in ar- 
vis, fed in hortis filveftribus, in quibus letius quo- 


que progerminat. Annitempus, quo floret, eft idem. 


cum domeftica. Plurimumque, uti de precedente di- 
Gum fuit, a vefpertilionibus propagatuf, qua nu- 
cleos cum ftercore hinc inde dispergunt.;.. s … 

Nomen: Latine S'ambofa.nigra , Malaice Jambo Utan, 
quia plurimum in filveftribus hortis & agris crefcit, 
alioquin Fambu Itam h. e. Jambofa nigra , apud alias 
autem nationes idem cum precedent fervat nomen, 
atque a quibusdam cognominatur magna, & ab aliis 
nigra: Amboinice Layn.vel Ruttu Layn. In Leyti- 
morg montibus Ruttun Oür h. e. Jambofa podicis, 
a figura umbilici fructus. | | 


Locus : Invenitur in orientalibus infulis frequen- 
tius quam in occidentalibus, in Baleya enim incogni- 
ta eft, atque in Celebe circa Macaffaram rara eft, uti 
qnoque in Java &aliis Indie partibus: Obfervatum eft, 
1 hujus przcedentisque fpeciei arbufculz transplan- 
tentur , officula feu nucleos deminui , fructumque 
iiv. inpleri carne. 

Jfus: Fructus plurimum crudi comeduntur ad fto- 
machum refrigerandum & refocillandum , funt ita- 
que hifce in regionibus grati cibi, fed bene maturos 
effe oportet, quod cognofeitur, fi tactu mollefcant, 
exteriorque pellicula hinc inde feparetur, quidam il- 
los adhibent frictos cum vino & iaccharo uti prece- 
dentes. Trunci lignum „di bene fit ficcum , foco op- 
time infervit , fub fuccofo enim cortice pinguedo 


quedam latet, que in ficco optime detegitur ligno. 
1 EC 


125 


Et tweede geflagte van de Famboezen is, 't gene 


XXXII HOOFDSTUK. 
lat donker - roode vrugten draagt, en van de Am- 


Swarte Jamboes-Boom. 
H boineefen (dog qualyk) voor een wilt geflagt gere- 


kent werd om dat die boomen in bare negoryen niet wer- 
den geplant „of niet wel en willen aarden: den flam is veel 
booger dan de voorgaande , te weten als die van onze 
Noote-boom, de fchor[fe gladder, de takken langer, ook 
wat meer uytgefpreyt, en krom: de bladeren zyn mede 
wat langer en fmalder dan die van de tamme > te we 
ten een en een half voet, zomtyts twee fpannen lank, 
een bandt breet, van vooren met een lange fpitfe , en 
maar agieren allenxkens final , toelopende, en jlaande o 

zeer korte fleelen: de dwers-ribben loopen ook by de kan- 
ten met boogen tzamen, van verwe zymze zoo boog- 
groen niet als de tamme, maar wat ligter; zy ftaan ook 
twee en twee tegens malkander , met baar wieren een 
Jebuyns kruys maakende, en de ryskens zyn-meeft ront : 
bet bloeyzel is , als dat van de voorgaande’, dog de draa- 
den zyn wat langer en booger van coleur, de vrugten 
waffen ook agter bet bloeyzel, twee, drie, en vier by 
1malkander , wyt. piramidale of peers-gewyze knopen, daar 
aan yder een breede kroon flaat , en in de midden een lange 
draat , dewelke ook daar op blyft, al zymze al ryp: de 
vrugt , in baar volkomenbeyt, beeft de gedaante van een 
groote peer, en is ook grooter dan de voorgaande, van buy- 
ten een weynig gerimpelt, en zoo boog-root van Coleur, 
datze van verre wel [wart febynt te wezen, dog met cen 
tu[Jcben-f[cbynend' purper, als rype moer-bezien, of gelyk 
in Europa een zeker flag van donker-roode appelen, in 
't Latyn Malarubelliana, enby de Duyt/chen Kool-appel 
genaamt onder bet dunne. vliesken Jet een zeer wit en 
zappig vlees, aan de kanten een weynig rootagtig, en in 
de midden hebbende een groote, oneffone , graauwe , en 
drooge korrel, die van bet vleefth meeft los is: zynde de 


Jmaak van deze vrugt „wel te: verftaan de gene „die baar 


volkomene rypheid bebben, zoo aangenaam en wynagtig, 
datze. naa. bet oordeel van veele, de tamme daar in ko- 
men te overtreffen, immers zy zyn vry wat zappiger en 
zagter in "t eeten „ en bederven zo ligt er: niet , maar 
zy verrotten ook ligter , en kunnen zoo lange niet bewaart 


‚ werden, om datze weeker van vleefch zyn; en onder bet 


eeten zo wort men daar aan, ook de geur van roozen gewaar. 
Het bout is wat border als dat van de tamme, Des 
dradig.,..en als bet beflerft , wat naa den graauwen irek- 


kende „dog tot geen timmerwerk gébruykelyk : de wor- 
- telen zjn mede robuft „ en diep in. de aarde; en dit ge- 
pecies apud Amboinenfes: magis vulgaris eft præ- flag 


flagt is by de Amboineefen veel gemeender dan de voorn. 
tamme ,.dog: zy. en planten bem niet in bunne negoryen, 
maar wel in haare bofchtuynen, daarze ook veel beter aar- 
den willen: baar bloeytyt en zayzoen is als de tamme: 
wordende meeft , gelyk als van de tamme is gezegt, . 
woortgeteelt door de vleermuyzen , welke die boris” oor 

den afgank bier en, daar in de ruygte laten nedervallen, ` 

Naam: In’t Latyn Jambofa nigra; In’t Maleyts Jam- 
bo Utan „ dewylze meeft in "t velt „ en in de bofch-tuynen 
waft, anders Dote Itam, dat is [warte Famboefen, 
dog by andere natien beboudenze meeft den zelven naam 
als de voorgaande, werdende van zommige de groote, en 
van andere de zwarte bygenaamt , in `t Amboins Layn, of 
Ruttu-Layn: In ’t gebergte van Leytimor Ruttun Oar, dat 
is Fambo/a podicis van de figuur der vrugt in de gedaante 
van een Navel. 

Plaats: Men vintze in de oofterfche Eylanden wel zoo 
veel als in de «ve[Lelykes want op Baley iffe onbekent , en 
op Celebes omtrent. Maca[Jar maar weynig , als mede op 
Fava, en andere deelen van Indien: men heeft ook erva- 
ren of bevonden , dat als men deze en de voorgaande boomp- 
jes verplart, dat dan de korrels kleynder werden, en aan 
de vrugt meer vleefch groeit. 

Gebruyk: De vrugten worden meeft raauw gegeten 
om de mage te-verkoelen, "en te-verquikken, en zyn dier- 
balven in deze landem een aangename fnoeperye , maar 
zy moeten wel ter degen ryp zyn, waar van het tecken 
is, alsze in "t aantaften wat week fchynen, en dat bet 
bovenfle »liesken bier en daar wat afgaat, zommige: ge- 
bruykenze mede om met wyn en zuyker te flooven, even 
als de voorige: bet bout van den ftam, als bet droog 
is, geëft goet brandbout: want onder zyn zappige Ja: 

Deel t 


126 


Hec Jambofe fpecies in Banda multo delicatior E 
tiorque eft quam in Amboina, unde ibi pluris reli- 
quis Jambofe fpeciebus zítimatur , quum parvum 
gerat nucleum & copiofiore gaudeat carne. 


EXPLICA TTO 
Tabule Trigefine O&ave. 


Cujus Figura prima ramum exhibet Jambofe nigre , que 
& Jambu Utan a Rumpbio vocatur. 

A. Ejus fruêlum denotat. 

Altera Figura ramum exhibet Fambofe aquee, que & Jambu 
Ayer vocatur. jar ; 

p. Ejus mirabilem ac fingularem denotat /ru&uin. 


OBSERTATTO 


Hec. vera eft Nati-Schamtu H. Malab. part. 1. Tab. 18. 
& Prunus Malabarica. fru&u umbilicato, pyriformi Fambos 
di&a major. Ray. Hift. pl. part. 2. pag. 1478. cujus fyno- 
nyima porro in £. Malab, pag. 56. inveniuntur; cujus -al- 
tesa varietas eft Fambos filveftris fructu rotundo Cerafi 
magnitudine Herm. Muf. Zeyl. pag. 125. que male in T bes. 
Zeyl. pag. 125. cum prima jungitur fpecie, uti illud didici 
ex notis ad H. Malab. part. 1. pag. 30. ubi vocatur Jam- 
bos filvatica , fructu Cerafi magnitudine Walgambu Cin- 
gbalenfium. Swarte Jamboes a Valent. pag. 163. dicitur EP 
 wefcribitur. x nr i 


€ 
K "2 ` 
^ x ni eier 


à 


[CR 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXXIV, 


beeft bet ook eenige vettigheid, dewelke in bet drooge 
beft befpeurt word: Deze zoorte van g'amboeJen isin Ban- 
da veel lekkerder en aangenamer dan in Ambon, dies zy 
aldaar , meer als alle andere Famboes geflagten „werd geagt 
bebbende maar een kle nenkorrel, en daar om te meerder vlees. 


ET TEESOTN G 
Der Acht- en Dertig fte Plaat. 


Welkers cerite Figuur wertoent een Tak van de Swarte Jam- 
boes-Booih , of Jambu Utan genaamt by Rumphius, 

A. Wyft aan deszeifs vrugte 

De Tweede Figuur vertount een Tak van de wateraptige Jam- 
boes Boom, ofte Jambu Ayer genaamt. t ; 

B. Deszelfs wonderlyke en byzondere vrugt. 


AANMERKING. 


Dit is de regte Nati-[cbambu van de Hortus Malabaricus 
in bet eerfie deel Tab. 18. befchreven en verbeelt , welke de 
Malabaar{che Pruym- Boom met een navelagtige en peerforinige 
Urugt groote Famboes genaamt wert van Ray in zyn biftorie der 
Planten pag. 1478. welkers benamingen verders in de Flora Ma- 
labarica pag. 56. gevonden werden: Waar van een andere zoort 
ofte verandering is die geene, die de wilde Famboes-boom met een 
ronde vrugt in de grootte van Kar[Jen genaamt «verd van Her: 
man in zyn Mufeum Zeylan. pag. 155. die qualyk met de eerjle 
gevoegt is in myn Thefaur. Zeylan. op pag. 125. zo als ik dit 
naderband ontdekt beb uyt de aantekeningen op bet eerfte deel van 
de Hortus Malabar. pag. 30. alwaarze genaamt werd wilde 
„Famboes met vrugten in de grootte als Kar[Jen Walgambu van 
de Cingbalefen genaamt. Deze werd fwarie 
AR.BAB,-103- enami er. bejchreuen. E 


CAPUT TRIGESIEUM QUARTUM. 
I4 Fambofa aquea. Fambu Ayer. $ 
SR Ertia Jambofe fpecies parvos gerit fruêtus, que 


vulgo ob debilem faporem Jambofa aquea di- 
us : Arbor multo humilior eft duâbus prz- 


cedentibus, inftar mediocris Pruni. Folia quoque 
dimidio funt minora, ac duo femper oppofita & cru- 


ciata, ceterum ejusdem plurimum {unt forme, feu 
juxta proportionem paulo anguftiora, lete viridia; 
lores autem conftant ex multis albicantibus, con- 
jundtis ftaminibus , Guajave flores referentes: fed 
filamenta funt magis hic compacta: Fructus ex race- 
mis quatuor quinqueve fimul dependent, qui multo 
minores funt duarum precedentium ; formamque 
referunt petafi elevati, feu Perfici diadematis, ad 
petiolum nempe angufti, citoque fefe explicantes , fu- 
erius funt umbilicati, foveaque inprefli, cum medio 
Foris "filamento: Fruétus externe non eft 
rugofus , feu longitudinalibus obfitus tuberculis , co- 
loris levis ac lete rubentis inftar Ceraforum, fed 
adeo fplendet, acfi gummi effet obdu&us. Quam 
gratus autem eft color atque adfpe&us , ‘tam vilis 
eft fapor odorque , omnino nempe aquofus inftar 
Peponum, nihilominus tamen calidiffimis diebus funt 
rati aptique hi fructus ad fitim fedandam. Sique hujus 
ructus fapor effet adeo delicatus, ac ipfius color, in- 
ter optimos delicatiffimosque Indie fructus numerari 
poffet, quum jam.modo fit cibus vel obfonium 
plebis, lubenter tamen he arbores: in hortis & areis 
coluntur, quum gratifimum. WE pre- 
beant fpectaculum , elegantes hofce rubentes fru- 
ctus tanta copia inter & per lete viridia folia e lon- 
ginquo profpicere: Intus continent bigonos vel tri- 
gonos nucleos fibi invicem adcumbentes , quidam 
autem nullos, qui optimi habentur; umbilicus autem 
plerumque formicis obfidetur, quz, antequam come- 
dantur hi fru&us , expellendz fünt: Truncus non ul- 
tra crus eft craflus, plerumque incurvus > glabroque 
cinereo tectus cortice : Radices late decurrunt, fed non 
admodum profunde in terram infiguntur. 


Hujus arboris altera invenitur fpecies, cum prece- 
denti in omnibusconveniens, fed ejus fructus funt om- 
nino albi , excepto quodad petiolum & umbilicum par- 
vam gerant rubedinem , ac plerumque vocantur Fambo 

Ayer 


glaber Ted: 


` “XXXIV. HOOF DSTUK. 
DA Al ` Bier Famboes-Boom. > e 


Et derde geflagt van de amboexén ryn de kleyne, 
IT. die men in^t gemeyn, om bare laffe fmaak’, water- 
= ^h Famboefen noemt: den boom is veel- lager dan de 
twee voorgaande, te weeten als een middel-matige Pruy- 
me: Boom , de bladeren zyn ook eens zoo kleyn als de voorn. 
eerfie, fiaande mede twee en twee tegens malkander , en 
alzoo een fcbeef kruys makende, anderzints zynze meeft 
van bet zelve fatzoen, of na proportie nog wel zoo mal, 
ligt-groen van coleurs^en bet bloeyzel befaat -Wyt veele 
witte te zamen en op malkander gedrongene draatjes, bet 
Cujavas-bloeyzel wel gelykende ` maar wat digter van 
draaden ` de vrugten bangen in troffen wan’ vier en vyf 
by malkander , zynde «eel kleynder dan de twee voorgaan- 
de, en bebben de gedaanté van een boog boetje , of een 
Perfiaanfe Tulbant , te weten, by den feel [mal , en j [chie- 
Cé ‘baar uytbreydende., voor met een wyden navel ‚en 
daar onder een kuyltje „` met bet middelfte draatje van 
't bloeyzel: de vrugt van buyten is ook niet efen, maar 
wat rimpelig , of met lange pukkelen bezet „van coleur ligt- 
en levendig-root, gelyk de krieken of ker[Jen in `t Vader- 
land ,. dog zoo fterk glinfterende , als ofze met gom beftree: 
ken waren ;-en zoo aangenaam als de coleur is aant ge- 
zigt, zoo flegt is de geuraan de fmaak, te weten gants 
wateragtig , gelyk de water-Meloenen , zynde niet te min 
by beete daagen aangenaam en bequaam om den dorft te 
verflaan , en byaldien aan deze vrugt de fmaak zoo lieffelyk 
was als bet gezigtendecoleur, 20 zotideze mede wel plaats 
mogen bebben onder de befte en aangenaamfte vrugten van 
Indien, daarze nu flegts maar eén toefpys Zug voor bet ge- 
meene volk, boewel men des niet te min nog gaarne deze 
boomen in de thuynen en op de erven aanqucekt , om dat 
bet een zeer fraay en behaagelyk [pettakel of gexigt geeft; 
deze fcboone roode vrugten in zulk een meenigte , vue en 
en door de 
bebbenze twee a drieboekige korrels tegen malkander gepakt; 
dog zommige ook gene, 't welk ook wel de belle zm. en 
de navel of rooze zit gemeenelyk vol mieren, die men in 
"t eeten daar moet uytjagen; de ftam is niet boven een dye 
dik, meeft krom , bebbende een effene , ligt-graauave [chor (Je, de 
wortelen loopen wyt en zyts „maar niet zeer diep in de aarde. 

Van deze beeft men dok nog een 'tw8ede xoorte , de voor- 
gaande mede in alles gelyk dog de vrugten zyn gebeel 
wit, bebalven datze by dem Bel en navel een kleyne rop. 
digheid vertoonen , werdende doorgaans Jambo Ayer 


pui ` 


groene bladeren , aan te fcbousven,, van binnen . 


amboes van Valent. | 


* 


NN 
Mi 


n m 
N W M In N 
"AC | 


777 


PA CR 


MA 


> 


I. Boek. XXXIV. Hoofäll. 


Ayer puti : Sapor eft quoque aquofus fed parum aufterus, 
hincque viliores funt hi fru&us precedentibus , magis- 
que filveftres quoque habentur,neque in Amboina ullibi 
inveniuntur, nifi in hortis filveftribus: In Ternata & 
Macaflara frequentius occurrunt, hique uti & przce- 
dentes rubri aliquando'gemini crefcunt, fepe etiam 
tres fimul propullulant fru&tus. 

Nomen: Latine Fambofa aquea , aquofa , & minor. 
Malaice Fambu Ayer. Belgice Water- Famboefen. "Uer. 
natice Gora Fadi. h. e. parve Jambof&: Amboinice 
a quibusdam Ruttun Tsjapeo h. e. Jambofa petafi , ex 
ejus forma, item Ruttu Maun , in Banda Uwer, Ma- 
caffara Fambu djene , & Baleya Fambu Uer. 

Locus: In Amboina ac porro ceteris Moluccis in- 
fulis funt vulgatiffime, raro occurrunt in Celebe, & 
Baleya, item ad occidentalem plagam; & in Sumatra 
circa Jamby rubra albzque occurrunt fpecies. 

Ufus : Elegans horum fructuum forma inter viridia 
folia ex arbore dependentium efficit, uti dictum eft, 
ut plurimum circa edes in areis plantentur: Fructus 
crudi modo comeduntur , calidis nempe diebus ad fitim 
ardoremque exftinguendum, unde fapientiffimus Crea- 
tor optime juffit, ipforum maturitatem calidiflimis in- 
cidere menfibus, h. e. menfibus Novembri & Decem- 
bri: Trunci cortex potiorem pr&bet ufum ad aphthas, 
quem in finem cum aqua conteritur , hocque os 
colluitur: Atque hunc in ufum hic cortex utilior eft 
precedentium majorum Jambofarum corticibus. Hinc- 
que truncus hica mulierculis, quz liberos alunt , adeo 
vexatur , ut plerumque dilaceratus, & fzpe adeo denu- 
datus fit, ut vel arbores tote pereant, vel graciles 
producant fructus: Hi fruétus Lelebes filamento ap- 
penfi, circino circumducti venduntur, conducuntque 
lis, qui poft ebrietatem naufeofum habent ventricu- 
lum; Amboinenfes quoque crudos comedunt ad om- 
nigena Bocaflan, ut appetitum excitent: Sin in Am- 
boina nimis maturefcant, plerumque a vermibus 
perforantur, quod raro in Ternatenfibus obfervatur. 
Albe Jambofe , que in hortorum areis plantantur, 
multo majores fant rubris, filveftremque amittunt 
acerbitatem , & dulcefcunt, atquecum faccharo & vi- 
no elixate bonum prebent cibum; ficque etiam fac- 


H 


charo condiuntur. 


OBSERVATIO 


Proxime hzc convenit cum Samftravari H. Malab. part. 
4. Tab. 6. fed foliatura in orbem expanía differt , flores 
ceterum fru&usque fimiles funt , ac vera quoque Eugenie 
fpecies eft. 


CAPUT TRIGESIMUM QUINTUM. 
Fambofa Silveftris alba. Jambu Utan Put. 
H cies, quarum vulgatiffima & notiflima eft alba, 
Æ de qua hoc caput tantumaget : Humiliorem gerit 


truncum domeftica, ac plerumque ejus truncus eft in- 
eurvus: externe fufcus, uti quoque funt tenuiores, 


Ic proprie defcribemus filveftres Jambofz fpe- 


. fed firmi & lignofi rami inftar aliarum fpecierum Cajoe 


Mera , cortex autem ejus eft equalis, qui externe 
tenui obducitur pellicula: Folia funt fimilia iis dome- 
ftice , vel paufo majora, ultra fpithamam nempe 
longa, ac fex lata digitos, in quibus vene itidem 
ad oras arcuatim decurrunt, magis obfcure viridia, 
quam domeftice , eodemque modo duo fibi invi- 
cem oppofita, fique unum decidat folium, ex oppo- 
fito duo oblongi nodi propullulant inferius connexi, 
fenfimque dilatati per rotundum lete viride capitulum , 
quod fefe aperiens fuperius expanditur in album florem 
inftar Guajave , cujus vero ftamina funt longiora, his- 
que duo fubfequuntur fructus inftar Pomorum depen- 
dentes , fuperius umbilicati inftar Pyri Cydoni®, por- 
ro hi fru&us ex rotundo funt compreffi feu plani, fu- 
perius umbilicati, ex quo quatuor eriguntur fquamz, 
due majores, bine minores, atque in horum centro 
eminet longum firmumque filamentum , quod floris 
medius eít ítilus pallide albicans: Hujus n 

* D UD- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


127 


puti genaamt; de [maak is mede wateragtig, wat na den 
amperen trekkende, en daarom zynze flegter dan de voar- 
gaande, en men boudze ook voor wilder , werdende in Am- 
boina niewers gevonden dan in de bofch-thuynen: In Terna- 
ten en op Macaffar zynze.in meerder quantiteyt; en deze, 
&elyk mede de voorgaande roode , waffen zomtyts twee en twee 
als tweelingen, en ook wel drie aan malkander. 

Naam: /n’t Latyn Jambofa aquea , aquofa , en minor: 
Maleyts Jambu Ayer, Duyts annen , Ter- 
naats Gora Jadi, dat is kleyne Famboefen: Amboins, by 
zommige, Ruttun Tsjapeo, dat is boet Famboefen „ i. 
bare gedaante , als mede Ruttu Maun: Bandaas Uwer: 
Macaffers Jambu djene, en Baleis Jambu Uer. 

Plaats: /n Amboina , en voorts alle de Motuccos zynze 
zeer gemeen , weynig vint menze op Celebes , Baley , midsga: 
ders om de Weft; en op Sumatra, omtrent Famby beeft 
men ook roode en witte. : 

Gebruvk : De /choone gedaante van deze vrugten, aan 
den boom tufjcben de groene bladeren hangende, maakt , als 
boven is gezegt , dat menze veel omtrent de buyzen en op de 


„erven plant; de vrugten werden maar raauw gegeeten, te 


weten im beete dagen, om den dorft te verflaan, of den 
brant te bluffen, en waarom ook den Schepper zeer wyslyk 
geordineert beeft, dat baar zayzoen regt in bet midden 
van bet beete Mouffon valt , dat is in de maanden Novem- 
ber en December; meerder gebru:k beeft men van de fcbor ffe 
des ftams , als de welke zeer dienftig is tegens de fprouw, 
werdende. ten dien eynde met water gewreeven , en daar 
mede de mont gefpoelt: dog bier toe is deze hoss dienfti- 
ger dan die van de voorn. groote S'amboejen , en daarom 
werd deze flam van de vrouwtjes, die kinders bebben, 
zodanig geplaagt , datze doorgaans meeft fchurft en gebak- 
keli flaat , ja zomtyts zoo bloot dat de boom of fterft, of 
Jlegis magere vrugten geeft. Deze vrugten , aan een 
draatje van Leleba geregen , werden met lange fnoe- 
ren op de pafJer verkogt ; ep au zyn gezent voor die gene , 
die na de dronkenfchap een ontftelde mage bebben , ook 
eetenze de Amboineefen raauw tot En Bocaflan, 
om de eetens luft op te wekken: alsze in Amboina ryp wor- 
den , 200 krygenze generalyk of doorgaans van binnen wor- 
men, dog ’t welk men zelden in de Ternataanfche ziet: de 
witte Famboefen , die men in de Negoryen en boven plant, 
werden vry grooter dan de roode , verliezen ook haare wilde 
amperbeid, en werden zoet: gevende , met zuyker en wyn ge- 
flooft,cen goet eeten,emzo0 wordenze ook met zuyker gecon fit. 


AANMERKING. 


Deze komt bet naafte aan de Samftravari vande Hortus Malabar. 
in bet vierde deel Tab. 6. verbeelt en befchreven, maar verjebilt 
door de blaaden enlange fteel der bloemen, die anders met de vrug- 
ten overeen komen, en die is mede van bet zelfde geflagt van de 
Eugenia. Serie T od 


XXXV. HOOFDSTUK. 
De Wilde Witte gamboes-boom. 


Ter zullen wy befchryven de eygentbyke wilde zoorte 
van S'amboezen , en waar van wel de bekendt[le is de 


witte , van dewelke dit Capittel ook maar alleen fpre- 

ken of bandelen zal: by is wat lager van [tam , als de tam- 
me, ook meeft krom en geboogen; van buiten in 't aanzien 
ros , gelyk ook zodanig zyn de dunne en flyve takken, even 
als de andere geflagten van Cajoe Mera , bebbende een efe- 
ne fchorffe , en die is van buiten met een dun vlies bekleet; 
de bladeren zyn gelyk die van de gemeene tamme Famboes- 
boom , of wel wat kloeker , te weeten wat meer als een [pan 
lank, en zes vingeren breet , waar in ook de aderen by de kan- 
ten met boogen t’zamen loopen , booger-groen van koleur dan 
de tamme , ook op dezelfde manier twee en twee tegens mal- 
kander [lande ; en als bet eene blat afvalt , zo komen daar 
tegen over twee lankwerpige knoppen voort , agter Uzamen 
evoegt , en allenskens wat breeder wordende , met een ront, 
lattes boofdeken „of kabeletje, bet &velke (zig openende ) 
boven op vertoont een wit bloeyzel, gelyk dat van de Cuja- 
vos, dog wat ong van draaden, en bier op volgen twee 
vrugten , als appelen by malkander bangende , agter met een 
tuit , gelykde Queeperen , voorts uit den ronden wat plat, 
van vooren met een groote navel, daar vier [cbubben aan 
flan , twee groote en twee kleine ‚en in de midden een lan- 
ge age draat , zynde de middelfte uit bet bloeyzel, en - 


128 
{ubftantia durior eft quam domeftice Jambofe, ne- 
que ita fuccofa , fapore coeterum conveniens fed 
paulo magis fatua „ parvumque relinquens amarorem, 
hincque dentes non ita corrumpit: Intus continetur 
parvus nucleus , cujus fubftantia eft inftar reliqua- 
rum Jambofarum: Florent Julio, & maturefcunt Sep- 
tembri circa finem pluviofi temporis :: Lignum eft 
fatis durum , ex fufco-nigricans , quumque adeo fit in- 
curvum , magis adhibetur ad navigiorum coftas quam 
ad edes: Aquofa amat loca, umbrofasque valles, per 
quas flumifia decurrunt. 


Nomen. Latine J'ambofa Silveftris Alba ; Malaice Fam- 
by Utan Puti; :Amboinice Aycau Laun Ela, h. e. Ay- 
cau latifolium , quum hujus arboris- truncus, uti Ay- 
cous fpecies, externe fit ruber: Macaflarice Biawas & 

à Cattammen , in Baleya Calampoack. 


Ufus. Q 


uum. hoc lignum, uti dictum fuit, admo- 


dum fit incurvum , plurimum ad navium coftas adhi- , 


betur: -Fruétus ab Amboinenfibus non vel raro co- 
meduntur, Macaffarenfes vero aliquando illos crudos 
edunt, dum ibidem fint molliores quam in Amboi- 
na, fed plebi tantum inferviunt: Alii muria iftos 
condiunt inftar Mange falite , Baleyenfes hujus arbo- 
ris corticem ac foliain aqua ebulliunt cum Condondong 


foliis, & juniore decidua nuce Calappa, hocque de- . 


purant omnes exulcerationes, prefertim pedum: Fo- 
liorum fapor ceterum nullam peculiarem habet qua- 
litatem, que primo parum acida funt, ingratam re- 
linquentes dulcedinem cum adftri&ione, in vetuftio- 
ribus autem foliis dulcedo hec magis obfervatur 
quam acor , feu potius fapor aluminofus. Sique ad- 
curaté adtendatur, difcrimen aliquod inter Macaffa- 
renfium Biswas, Amboinenfiumque Gambu Puti nota- 
bitur. Biawas quoque minora gerit folia fere inftar 

ambu Ayer, fed paulo longiora & acutiora: Fructus 
itidem eft verus rotundus, inftar Limonis-nipis , al- 
bus, fuccofus, ac gratior Amboinenfi , cum minima 
adftri€tione , aptufque eft, ut muria condiatur, hæc- 

ue arborin Maro plantatur in hortis & prope. edes. 

mboinica autem fuperius defcripta fim cre- 
fcit in vallibus prope Way-tommo, in altis itidem in- 
venitur montibus, ac in filvis , prefertim in montibus 
poft Hitoe Lamma, heque arbores funt paulo altio- 
res fed tamen incutve, ac cinereo obdu&z corti- 
ce, uti omnes Aycous. Folia quoque funt päulo mi- 
nora; fructus duriores ac magie ingrati, unde ab Am- 
boinenfibus non eduntur, k 


Tabula Trigefima Nona 


Rainum exhibet Jambofe Silveftris Albe , que Famboe oetan 
Poeti vulgo vocatü, ^^ <> < 


OBSERVA TIO. 


Hec eft Malacca Schambu H. Malab. part. 1. Tab. +17. cu- 
jus altera fpecies eft Caty-Tsjambu part. 4. Tab. 8. que flo- 
ribus inprimis diftingunutur, prioris enim funt majores & 
‚ftaminofi , pofterioris funt parvi ac meris tantum petalis 
fine ftaminibus conítantes, unde prima fpecies mas, altera 
forte femina habenda eft: Vocaturque Jambos Silveftris & 
montana fruétu Cerafi magnitudine in Burm. Thef. Zeyl. pag. 
125. eftque Jambos Silveftris, montana , Ray Hift. pl. pag. 
1480. & Jambu Silveftris fru&u Cerafi magnitudine Herm. 
Muf. Zeyl. pag. 68. 


Hujus altera varietas (eu miner fpecies habenda eft Jam- 
bofa Silveftris parvifolia, feu Caju Mera, quam ex Rumpbii 
Außuario, quum huc pertineat, fubjungimus, 


“Jambofe autem fpecies a Valent. in Hiftor. Amboine a pag. 
162 ad 165. defcribüntur, & juxta Rumpbium desa 


4 4. 


Fambofe 


‘HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXXV 


buiten bleek-wit : de fubftantie van bun vlees is barder dan 
dat der regte Famboezen , en gok zo vogtig niet, van Jmaak 
de Famboezen zeer gelyk , dog wat laffer , em een kleine bit- 
terbeit nalatende, en daarom de tanden niet zo zeer beder. 
vende: van binnen vint men een kleine korrel, welkers Jub- 
ftantie is als die van andere Famboezen: zy bloeyen in Fu- 
lie, en rypen in September omtrent bet uitgaan van de ree- 
gen-mou[Jon; bet bout is redelyk bart , wit den donkeren- 
bruin , maar befterft leelyk graauw , en is tot den huis-bourw 
niet zeer bequaam , om dat bet zo krom is, werdende dier- 
balven meeft tot inbouten van vaartuigen gebruikt; by waft 
gaarne aan de waterkanten , en in donkere valeyen, daar 
rivieren doorloopen. 

Naam. In 't Latyn. Jambofa Silveftris Alba: in’t Ma: 
leyts Jambu Utan Puti: op Amboins, Aycau Laun Ela, 
dat is breet-bladige Aycou , om dat de flam dezes booms , 
gelyk ook alle'Aycous, van buiten een roode koleur ver-. 
toont: op Macaffers Biawas, en Cattammon: enint Ba- 
leys Calampoack. b louis 25 BM 

Gebruik. Om dat dit bout „als gezegt , zeer krom it, za 
gebruikt men bet doorgaans maar tot inbouten van vaartui- 
gen: de vrugten werden ook by de Amboineezen niet of zeer 
weinig gegeeten , dog de MacafJaren eeten dezelve ook nog 
welraauw, dewylze aldaar wat malfer zyn als in Amboina, 
zynde egter maar koft voor gemeene luiden ; andere leggen: 
ze in ’t zout , als gepekelde Mangan de Baleyers memen de 
bladeren of rési des booms, en kooken die 1n avater, met 
de bladeren van Condondong „en een jonge afgevallene 
Calappus-noot , en waffen daar. mede, als met een lavement, ` 
alle ulceratien en quade beenen , om dexelve te zuiveren; de 
Jmaak wan deze bladeren heeft anders geen byzondere.eygen 
Jebap , zynde in 't eerfte wat zuur, dog laat een onaange- 
name zoetigbeit na „met adftriätie , en aan de oude bladeren 
Proeft men ‚die zoetigheit nog meer dan-de-zuarte , of liever 
aluinagtige [maak : en: als men er naauw op let , zozal men 
nog eenig onderfcheit bevinden y tuffchen de MaccafJaarfche 
Biawas, en de Amboinfebe Gambu Puti: want de Biawas 
beeft kleinder bladeren ,bykans als de Jambu ayer , dog wat 
langer em fpitzer ; de vrugt is ook regt Am » gelyk als een 
Lemoen-nipis , wit, zappiger , en fmakelyker-dan- de Am- 
boin/che , met een kleine adftrittie , en bequaam om in te 
peekelen , en dezen boom wert-aldaar op Marus-in bun beo- 
ven en by de buizen geplant : en de Amboinfebes bier: boven 
befcbreven , waft veel in de valeye van de Way-tommo , en 
men vintze ook wel op 't booge gebergte , en in de wilde 
bofJcben , inzonderbeit op "t gebergte agter Hitoe Lamnia, - 
zynde die. boomen wat booger , dog niet te min krom , en ook 
met een roffe fcbor[fe bedekt , gelyk alle de Aycous; de bla- 
deren zyn ook wat kleinder > de vrugten harder , ook onfma- 
kelyker , en werden dien volgende van de Amboineezen niet 
gegeeten, E 


- 


De Negen en Dertig fle Plaat WA 


Vertoont een Tuk van de Wilde witte Jamboes-Boom;-Jamboe 
oetan Poeti genaamt, ioe pate ER, 


AANMERKING, 


\ = 
.. Dit is de Malacca Schambu van de Hortus Malabaricus , én 
bet eerfte deel befchreven en Tab. 17. verbeelt, waar van een ani- 
‘dere zoort voortkomt in bet vierde deel Tab. 8. onder de naam van 
Catu-Tsjambu , welke doar bun bloemen voornamentlyk onderfchei- 
den werden, want van de eerfle zynze grooter en vol veezels , van 
de tweede kleinder en alleen uit bladen zonder vezels beflaande , 
waarom de eerfte zoorte mogelyk bet mannetje, bet andere bet wyfje 
zyn zal, en deeze wert genaamt Wilde en Berg Famboes-boom met 
een vrugt in de grootte van een kers, in de Thef. Zeyl. van Bur- 
man. pag. 125. en is de Wilde berg Famboes - Boom van Ray in 
‚zyn Hiftorie der Planten. pag. 1480. en wilde Jambu met de 
dE de grootte van éen kers van Herman in zyn Muf. Zeyl. 
pag. 68. Ee ei 
Van deze is voor een andere of mede zoort te bouden , de wilde 
klein-bladige Famboes ofte de Caju Mera, welke Rumphius in 
zyn auctuarium befchryft, welke om dat die bier toe beboort , Wy” 

bem bier ook zullen byvoegen. 

De zoorten verders van de Jamboes-Boomen werden van Va- 
lentyn in de befcbryving van Amboin van pag. 162 tot 165. be- 

Jebreven , en volgens onze Rumphius ook bun naam gegeven. — 


a4. XXXIX. 


N 
NN 


NN 
NUN 
N ANANN 


N 
WW 


NS WIN 
WM Win 
M IN 

| 


WA 
UL 


ZZ 


Á 
KL; Wir 


"p 


YA 77 


FEAR, 


ál 
Lu 


A 


A 


I. Bock, XXXV. Hoofdft. 


'Jambofa Silveftris Parvifolia ; Cam Mera. 
Rumphit. Auctuar.. Cap. 6. 


Hec arboris rubr& fpecies truncum gerit altum & 
rectum , talibusque rubentibus ac tenuibus obfitum 
pelliculis , ac ali Aycous. Rami minores funt bre- 
ves, incurvi, ac nodofi , fuperius in minores fefe divi- 
dentes ramulos , qui artis foliis gaudent oppofitis , 
binisque paribus crucem efformantibus: Hee quo- 
dammodo cum Caryophylli foliis conveniunt , fed 
. majora , pallidiora , & rugofiora funt , tres, quatuor, im- 
mo quinque pollices longa, duos lata cum brevi acu- 
mine. Inferis plures gerunt minores coftas , que 
oblique fuperius excurrunt, atque in arcus definunt: 
Horum fapor eft acidus & filveftris: Poft folia ex 
craffioribus ramulis progerminant flores, quisque vero 
flos proprio infidet petiolo, ex iisdem partibus hi con- 
ftant, quorum inferior pars feu centrum Caryophyl- 
lum refert, in breve apertum acumen. Superior pars 
rotundum eft caput , quod aperitur in quatuor con- 
cava ac lete rubentia petala, que mox decidunt: Cen- 
trum hujus floris conftat & inpletur elegantiffimis ru- 
bentibus pluribus ftaminibus ar&e junétis, uti reliqui 
Jambofarum flores, fed funt brevia, nec ultra trans- 
verfalem digitum longa, cum antheris plumbei colo- 
ris: In horum medio Tongus apparet ftylus, qui poft 
decidua E ac ftamina Gagn Ex defcripto floris 
centro feu infima parte oritur fru&tus , qui parva eft 
Jambofa inftar rofz rubens, edendo inepta: Lignum 
ex longitudinalibus conftat fibris , tenuioribus quam 
in aliis Aycous, ad'oras albicans, interius lete rubens, 
recens eft graviffimum & humidum , fed facile ex- 
ficcatur, =f — s 


AMBOINSCHE KRUYDB OEK. 


129 


De kleinbladige wilde T ambaes- Boom 
Rumphius Auttuarium, Cap. 6. T 


Deze zoorte van Arbor -rubra gewint een bo | 

am , met diergelyke roffe en PE. vellekens bekleed ols 
andere Aycous: de takjens zyn kort „ krom , en knoefti 
aan 't uiterfte zig verdeelende in korte ryskens ee 
digt bezet zyn met bladeren tegens malkanderen flaande eu 
met bun vier in ’tRruis. Deze’ zyn de Nagel- bladeren 
eenigzints gelyk, dog grooter, weeker, en rimpeliger , 3.4 
en 5. duimen lank, 2. duimen breed , met een korte [pits. 
Aan "t onderfte bebbenze veel ribbekens, dewelke'/chuins na 
voren lopen, en met bogen fluiten; baar Smaak is zuufagtig 
en wild, agter de bladeren aan de dikkere ryskens komt bet 
bloeyzel voort , ieder bloem op een byzondere’ feel , deze zjn 
gemaakt van twee deelen , bet onderfte is de voet gelykende 
een Garyoffel-nageltje in een kort Jpitsje geopend, bet bo- 
venfte deel is een ronde knop, dewelke ziz opend in vier 
bolle en ligt-rode blaadjes, die kort daar na of alien. De mid- 
den is digt uitgevuld met. fcbone roxen-rode draden gelyk 
alle bloeyende en dog korter, en niet boven een 
dwers-vinger lank, dragende lootverwige noppen : in de mid- 
den ftaat een bloot ftyltje, "t welk Baan blyft na "t afvallen 
der draden , uit vdor/chreve voetje wert de orügt , dewelke 
is een kleine Famboes mede rooze-rood en onbequaam om te 
eeten: bet hout is langdradig, fynder, dan aan andere Ay- 
cous, aan de kanten witagtig en na binnen toe ligt-rood; 
het verfche zeer fwaar en vol Vogtigheit „dog droogt ligt op. 


Naam, Jn ’t Latyn Ja 


mbofa Silveftris Parvifolia, ii 
nice Aycow, Malaice communi vocabulo C "t Amb. Aycou, enin’t Maleyts met een dennen s 
quip damor. fpecies Libro fün Mera,auaar van vier oort in"t vierde boek befèbreven ayn. 
"Locus. Invenitar in mon fre- _ Plaats. Men vind bet op de bergen in ligte boffen,, en is 
quens eft in Amboina. ~~ edelyk gemeen in Amboina. — ` dere 

. Ufus. Lig un aleve Ae fic- © Gebrui e. Het bout dient tot den buisbouw, maar men 
catum in filva reponi debet , gra- moet ber versgeRapte in "t bofeb laten leggen, want bet an. 


non diu fol: eft exponendum , quum facile per lòn- 


_ Alia quoque filveftrium Jambofarum occurrit fpe- 
cies, quam hic fabjun m, que vocatur Famboe Ayer 
Utan : hec eft arbor humilis ac incurva, foliis vul- 
garis Jambofz Ayer, fed quz func anguftiora magis- 
que acuminata, duo femper oppofita, feffilia fere, ac in 
longum definentia apicem, tria quatuorve in rachide lo- 
cantur paria. Ad horum fummum flores proveniunt,tres 

uinqueve-fimul in una extenfa fimul corona, inftar 
Lade "zeg ex duabus conftantes partibus , in- 
ferior harum eft fructus rudimentum, quod calicu- 
lum refert in quatuor divifum apices, primo viride , 
huic inponitur rotundus globus ex quatuor concavis 
& albis pecalis conftans, que fefe aperientia exhibent 
plurima fordide albentia ftamina , erecto ftylo in cen- 
tro, quod diu fructui infidet, hic autem magnitudi- 
nem habet ovi columbini , albidus, & fuperius umbili- 
catus: Sub alba carne locatur magnus, angulofus, ac 
parum fungofüs nucleus , edendo ineptus. Sed ali- 
quid in hac obfervatur arbore, nam poft folia in ra- 
chide excrefcit verruca , que quosdam lignofos emittit 
petiolos, qui primo quedam patva & a conti- 
nent folia, hicque tuber magnitudinis eft capitis in- 
fantis, in ‘tria.quatuorve. tubercula divifus, quorum 
quodvis proprio infidet pedunculo, quodque conftat 
ex innumeris „parvis ramulis, qui intricati ac granu- 
lofi funt coloris obfcuri, fufci feu nigricantis, prater 
hoc corpus-autem- nihil ulterius provenit. Curiofitati 
inferviunt;-referuntque -haud -male Cupreffum Mari- 
nam: Arbor ipfa frigidis erefcit iw vallibus juxta flu- 
minum ripas. ut 

2 S M 


$ Tabula Quadragefima ú 


Ramum exhibet ' ombofe Silvejfris parvifolia, ya Caju Mera 
a Rumpbio cn in ejus Außuario Capit Zeie 


Tem. FO 


rs 4 " fr A 


OBSER- 


ders te fwaar valt. om te ragen. Men moet bet géfcbelde 
en gekapte niet pg m de Zon laten leggen, vermits bet 
ligt febeurd in. de lengte , en daar en boven gemeene bert- 
Jcbeurig is. Uit de verfche bladeren in water gewreven 
maakt men een goet gorgel-water om den mondt te zuive- 
ren, en bet waggelende tandvlees te beveftigen. = `` 

Daar iz nog eh ande zoorte van wilde Nexen , de- 
welke ik bier mede zal byvoegen, genaamt Jamboe Ay 
Utan; dit is een laage Va NM el sy ye. 
meene Famboe Ayer , dog dg et, voren fpîtzer , twee en 
twee regt tegens malkander en fcbier zonder voetjes, en met 
een lan pits 3 en 4. paaren aan een rysken. Aan’t voor- 
Jte der zelve komt bet bloeyzel voort, gemeenelyk 3 of 5. in 
een wyd kroontje gelyk de nagelen „gemaakt van twee dee- 
len, bet onderfte is bet beginzel van de Vrugt , te weeten , 
een kelkje boven in vier fpitzen verdeelt , in’t eerft ven, 
en daar boven is een ronden bol uit vier bolle RUE uo 
jes gemaakt, die haar openende vertoonen veele vuil-avit- 
te draden , met een regt ftyltje.in de midden , bet welk lan 
op. de vrugt blyft [aan , dezelve is in de grootte van een dui- 
ven ey, vuil-wit , en boven op met een geflote naveltje; on- 
der. bet witte vlees leid een groote hoekige en wat vooxe kør- 
rel, emwoorts onbequaam om te eeten. Maar daar is nog 
een andere rariteit aan dezen boom, want agter de bladeren 
aan de takjens groeid een wratte, dewelke eenige boute ftee- 
len uitgeeft , daar aan men eerftelyk eenige kleine en fmalle 
blaadjes ziet , en dit bywas is in de grootte van een kinder- 
kop, dog in 3a4. klompen verdeelt , ieder op een byzondere 
Steel, en gemaakt van ontelhare kleine takjens „die in malkan- 
der verwert en korrelig zyn „van koleur donker-bruin , en 
daar komt anders niet aan. Zy dienen. tot een rariteyt, 
wantze verbeelden ni aj een Zee-boompje , genaamt 
Cupreffus Marina. Den boom groeid in koude valleyen 
langs de oevers van rivieren. : 


E3 T ; a. 5 

|. De Veertigfte Plaat 

Verbeeldt een Tak van de Wilde kleinbladige Jamboes-Boom, offe 
de Caju Mera van Rumphius in zyn Au&uarium Capitt. 6. 


R AAN. 


130 


- OBSERVATIO. 


Hzc eft forte Blatti H. Malab. part. 3 Tab. 40. vel fal- 
tem ejus fpecies, uti ex iconum comparatione & defcriptio- 


ne patet, 


HERBARII AMBOINENSIS 


AANMERKING 


Dit is mogelyk de Blatti van de Hortus Malabaricus, in bet 
derde deel befchreven, en Tab. 40. verbeeit, ofte ten minfte daar 
een zoort van, zo als uit de vergelyking der figuren, en de befchry- 
ving nader blykt. 


CAPUT TRIGESIMUM SEXTUM. 
Fambofa Ceramica: Jambo Sakelat. 


N magna infula Cerama altera filveftris Jambofz 
| occur: fpecies , cujus truncus paulo altior eft 
JA precedenti: Folia ejus funt quoque anguftiora, re- 
feruntque illa Jambu Ayer. Fructus longis ex racemis 
crefcunt, ex fimplici longoque dependentes pedunculo, 

uisque vero'ex fuo proprio petiolo , magnitudinis 
Ovi Columbini , vel paulo majoris inftar vulgarium 

runorum, fed paulo funt oblongiores, profunde um- 
biticat ‚ zquales, glabri, tactu molles & ficci, ach 
pannum quis fentiret : Exterior horum pellicula eft 
obfcure purpurafcens, fique maturi, fere nigra, caro 
tantum craffitiem habet culmi ftraminei , alba eft , nec 
fuccofa, fi edantur ficci ac parum vinofi funt fructus, 
fed plus adítringentes inftar Prunorum Silveftrium ; in 
media cavitate locatur oblongus & cinereus nucleus, 
inftar Olive officuli, plurimum in Cerame filvis oc- 
currunt, & Lubu, æque in magna ac parva Cerama, 
inveniuntur quoque in Amboina, fed rariffime. 


Nomen. Latine Fambofa Ceramica feu Alpburica: Ma- 
Rice gambo Alpburu. & Jambo Sakelat , h. e. Jambofa 
pannofa , a predicto molli tadu , & Lubunenfes 
hanc vocant arborem Layn Mabu. ` ` 

Ufus.. Vilis eft fru&us, qui vix dignus eft, ut de 
terra tollatur , conducit tamen, fi per filvas iter infti- 
tuamus ad fitim. fedandam, fi enim ore manducetur , 
fuccus exfugi & deglutiri poteft, ficca vero caro ab- 
jicienda eft. AR. A ; 


Harum quoque Silveftrium Jambofarum videtur 


fpecies effe illa, que occurrit in Luhunenfi regione, 

ue arbor eft trunco recto , cujus lignum interne 

riatum eft, fi transverfaliter diffecetur, inftar ligni 
Caju- Ayer , fed ftriæ funt magis oblique ac magis 
intricatz: Folia plurimum in extremis ramulis locan- 
tur, quinque fexve fimul fine ordine, atque circa 
hec plurimi rotundi obfervantur nodi inftar Cappa- 
ridis, fed paulo majores , quique aperiuntur in flores 
ex ruberrimis ftaminibus conítantes , inftar illorum 
gambofe Nigra, cum antheris lutefcentibus, hosque fub- 
fequuntur plurimae bacca inftar Ceraforum nigrorum, 
primo purpurafcentes , dein nigre, ac quavis ex lon- 
go dependet DEMONS fuperius fovea impreffa: Caro 
eft inftar Ceraforum nigrorum , acidiufcula , inftar Sil- 
veftrium Jambofarum: In medio nucleus invenitur uti in 
cerafis, fedtenuiconftans putamine, quod fi compri- 
matur , facillime frangitur , in hoc continetur par- 
vum lanofum officulum , fed plurimum func concava 
atque a vermibus exefa, fummisque in ramis, uti & in 
trunci centro, plurima formicule inveniuntur: Si 
fructus fint maturi & nigri, edules quoque funt : Ex 
Luhunenfi regione aliqui ad me fuere addudti, qui 
duplo triplove majores erant aliis , ac quoque edules, 


u Be ASE tO 
Tabula Quadragefime Prime, 


In qua Figura prima ramum foliofum exhibet. 

Figura fecunda caudicem floribus: fruêtibusque onuftum de- 
monftrat, qui ex fingularibus ejus nodis proveniunt, 

Litt. A. Florem feparatum filtit. 


OR GER VA TES 


Hec a Valent, exhibetur in Tabule No. VIII, paginaque 


162. in Amboine defcriptione Obiter exaratur. 


„CAPUT 


XXXVI HOOFDSTUK 
De Ceramfthe S'amboes- Boom. 


zoort van wilde Famboezen, welkers flam wat boo- 

ger is dan de naaft voorgaande ; de bladeren Zyn oot 
Jinalder , en gelyken na die van Jambu-Ayer. De vrugten 
wallen aan. lange troffen , rondom een enkelde lange Meel 
bangende , en yder nog aan een byzonder Jleeltje , zynde van 
de grootte als een duyven-ey , of wel nog wat grooter , en 
gelyk de gemeene pruimen , dog wat lankwerpiger „ met een. 
diepen navel „van buiten effen, zonder rimpelen , in "t aán- 
taften zagt en droog , als of men laaken voelde j de buiten- 
Jte buit is donker-purper , en ale ryp zyn, bykans wart , 
bet vlees is maar een flroo-balm dik, wit , niet zeer zappig, 
tn `t eeten droog, en een weinig wynagtig , dog meer ad- 


O: bet groote Eylandt Ceram heeft men nog een andere 


Jiringerende , gelyk de fleen , in de mid elite bolligheit legt * 


een langwerpige graauwe korrel, gelyk een olyven-fleen; 
en aan de fleel zitten zomtyts twee en drie dezer vrugten, 
als met billen tegens malkander aan ; men vintze meelt in de 
boffchen van Ceram , en Luhu , en zo wel op groot als op klein 
Ceram, ook zynze in Amboina, maar evenwel zeer weinig. 
. Naam. Zn’ Latyn Jambofa Ceramica, of Alphurica, 
in 't Maleyts Jambo Alphuru, en Jambo Sakelat, dat is 
laaken Famboeze, van bet voorn. zagte gevoel: en de Lu- 
huneezen noemenze Layn-Mahu. ` — — | 
Gebruik. Het is een veragte vrugt ‚die men zig naau- 
welyks verweerdigt op te raapen, en evenwel iffe goet, als 
men reyft „ en in "t. bofch is „om den dorft te verflaan ; want 
men kauwtze in de mont , bet zap infwelgende , en bet ref- 
teerende drooge vlees «veg (mytende. 
En van deze wilde Famboezen fchynt ook een klein ge- 
Jlagt te zynde geene , die men vint op bet Lubuneeze lant, 
xynde een boom met een regte ftam, en wiens bout van hin. 
nen geftraalt is, als men bet dwers doorzaagt , gelyk bet 
bout van Caju-Ayer, dog de ftraalen loopen wat fcbuyn- 
zer, en ook meer verwert; de bladeren Baas meeft aan de 
uiterfte takjes , omtrent vyf a zes by malkander , zonder 
eenige ordre; en daar rondom bangen veele groene knopen, 
als kappers , dog wat grooter , en die bun openen in bloempjes 
van boog-roode draatjes gemaakt , gelyk die van de Jambo- 
fa Nigra, met geele nopjes , en daar op volgen veele bezien, 
gelyk als krieken , eer ft ligt-roót of purper-verwig , dog ten 
aat [Len zwart, en yder bangt met een lang fteeltje aan bet 
Tysken , bebbende aan ’t voorfte deel een kuiltje 3. bet vlees 
is als dat van de krieken, en wat zuura tig , gelyk wilde 
Jamboezen, in de midden vint men een [teen > gelyk in de 
kerfJen, dog met een dunne Schaal, die, alsze gedrukt wert, 
zeer ligt breekt „en daar binnen leit beflooten een kleine wol. 
agtige beeft , dog zy zyn meet bol of van de wormen door- 
Ureetens en aan de boven[te takken , als mede de flam Deckt 
bet bert zomtyts vol kleine mieren ; als de vrugten zwart 
en rypzyn, dan kan menze ook eeten: zynde my, van 
zelfde Loeboeneeze lant , eenige toegebragt, die wel twee en 
driemaal grooter , en ook eetbaar waaren. 


UYT.LEGGING 
| + Van de Een: en Veertigfte Plaat , ` © 
Dewelke met de eerfte Figuur PR een Tak met bladen be- 


bangen.. a 
De tweede Figuur vertoont, boe de bloemen en uit de fironk 


van de boom uit byzondere te voor; komen. 
Litt. A. verbeelt een ard a sh en à 


AANMERKINGE. 


Deze Figuur komt mede voor by Valent. op de Plaat onder No. 
VII. en avert op pag. 162, ter loops befebreven. ` 


XXXVII. 


Liber I. Caput XXXVI, 


— 


Tag. 130. 


7 
sr 
7 


22222 een 
EEE = SEN 
1 oe 
YA UT S z 
WA : YA | 
V f 
WA Hts f 
b WG "1H 


7 
WG 


SSS 
enn A 


HH 
MHK 
Ui Hi MELE, 
WUE La 
MEW eg 
HF: 
YA 


Ja; 
WR 


ADL 
DIRT 
DE 
GILLI 


VALARA 
CHR 


FG 
EL 
KH 
AH 
HH 
4 if 
RR) 
AR 
Ki 
4 
HH 
VER 
MI, 
V! 


7, 
7 


7, 
n 


7, 


SSS SSS 
. 


NAD 

SNWNS 
SEAN 
D 
N SOY 
NY 


EEE 
GELET 
SE 


= 


> 


> 


Tr 


PILI 


zA 


BAD? 
YA 


YA 


m 
RERA Wie 
SANUS 

NA 


> 


I. Boek. XXXVII. Hofi. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. nı 


CAPUT TRIGESIMUM SEPTIMUM 
Jambolana. d’Fuet. 


ad nos in Amboinam fuerit tranflata, illam ta- 
` men in Herbario Amboinico locare volui, eo- 
que magis quum in vicina Celebe quoque fit nota, 
ac in Amboina jam propagatur: Crefcit tam alte ac 
domeftica Jambofa , geritque qualem ac craflum 
corticem , in vetuftioribus vero arboribus eft rugo- 
fus & quafi fiffus. Minores rami cruciatim opponun- 
tur majoribus in ramis , eodemque modo illis folia 
infident , atque ubi furculi non progerminant, ibi 
ingens propullulat folium: Folia funt pauca, nec ul- 
tra duo triave paria uno ex.ramo , fimillima foliis 
Caju Maria, fed paulo minora magisque rotunda, 
quinque fexve pollices longa, manum lata, rotunde 
terminantia , cum brevi apice, qui deorfum infle&itur: 
Sunt hzc folia glaberrima & firma , plurimis tenuibus & 
arte junctis transverfalibus venulis parallelis, atque 
ad oras in arcus definentibus pêrtexta , uti folia Cajoe 
Maria, fed non ita ar&e jun&is. Flores racemofi ex fo- 
liorum alis proveniunt, hique formantur ex parvis vi- 
ridibus capitulis, quz, fi aperiantur, pufillos exhibent 
flores, qui parvis componuntur ex {taminibus inftar 
forum Caryophyllorum: Fructus fere funt magnitu- 
dinis Olivarum, fed femper parum incurvi, optime- 
que formam referunt Caryophyllorum feminarum, 
pollicis articulum longi, ab utraque parte obtufi, fu- 
erius coronati feu umbilicati, inftar Jambofarum ; & 
fovea inprefli: Coloris funt primo viridis , dein pur- 
pureo-rubentis, ultimo nigri , inftar Caryophyllo- 
rum feminarum, figue maturi funt, molles tactui ap- 
parent: Sapor, fi rubent , eft acidiffimus, & adftrin- 
gens, in maturis vero dulcior, fed quadam mixtus a- 
. cerbitate, inftar maturorum Prunorum filveftrium , pe- 
nitus maturi vero funt tam dulces ac uve, quz fere 
maturefcunt: Caro interior albicat, füccofa eft, & of- 
ficulo proxima , purpureo-rubens: hujüsque nucleus 
eft fere inftar Olivz officuli, fed ad extremitates ro- 
tundior eft, ac tenui tectus putamine, in quo ficcus 
continetur nucleus coloris ex flavo-virentis, aufterus 
admodum, & amari faporis: In racemis non plures tri- 
bus quatuorve funt bacce, que maturefcunt, plurima 
enim pars decidit: Anni tempus, quo maturefcunt , eft 
ab Augufto usque ad Decembrem. Vetuftaque folia fla- 
vefcunt, & breviante flores decidunt, fed non cuncta 
uti Jambofarum : Trunci cortex eftficcus, ac fine ullo 
notabili fucco, uti quoque confracta folia... — 
— Nomen. Latine Fambolana, juxta Portugallicum Fam- 
bolaan , Garzias vero aliique Lufitanici fcriptores vo- 
cant Fambolones & Jambolyns , in Malaca, Java, & 
Baleya dicuntur d'Juat & d Fuel, in Macaffara Roppa 
Rappo Fava, h. e. fructus Javanicus, quum ex Java ac- 
ceperint, in Bima vero Duae dicuntur. 

Locus. In Orientalibus Indie partibus hi fru&us ma- 
gis funt noti „ quam in Occidentalibus , occurrunt 
enim in Java, Baleya, Bima, uti & in Macaflara, fed 
raro. Meo jam tempore in Amboinam tranflati funt, 
fed hic non lete vegetant, quum vermes ,. aliaque 
infecta arboris folia depafcant , quod incommodum 
hzc arbor prz aliis in pluribus patitur locis. 


(Q 24 no: hæc arbor ante aliquot tantum annos 


Ufus. Hic fru&us eft nature humide , frigide, 
éz adftringentis , unde raro prefertimque ob ma- 
gnam ejus acerbitatem crudus comeditur, nifi peni- 
tus fit maturus, tumque fitim fedat, fed tantum in- 
fervit ufui plebis, iisque in locis, in quibus frequen- 
tes funt ,- muria condiunt, vél crudos cum fale ac pi- 
fcibus edunt: Atque hunc in finem ad Bocaffan quo- 
que adhibentur juniora folia, quamvis paululum funt 
ficca & adftringentia, fed fuccus feu muria dictorum 
Bocaflan gratos illos reddit, atque heee juniorum folio- 
rum genera ita crude comefta vulgo vacantur Oe- 
lang [wmm In Baleya lignum. veruflorum trunco- 
Tum ad edificia adhibent, fed non eít elegans: Arbor 
hec sque officulis fuis ac ramis depaCtis propagatur: 
Matuti feu nigri fructus melius fapiuat, fi aliquot per 
horas in edibus deponantur, qui calidis in morbis 
optime refocillant os, fed non nimis multi iss 

, unt 


XXXVII. HOOFDSTUK. 
De "Jambolans- Boom. 


Oewel dezen boom eerft woor eenige jaaren tot ons in 
Amboina overgebragt is, zo beb ik bem egter mede 
in't Amboinfche Herbarium willen plaats geven, en 

te meerder om dat by op't nabuurige Celebes ook bekent is : en 
nu in Amboina begint voort geteelt te werden: by groeit wel 
zo boog als een gemeene Famboes-boom, bebbende een effene 
en dikke [cborffe, dog aan de oude boomen wortze avat ruig 
en als geborften : de ryskens ftaan int kruis aan de takken 

als mede op gelyke maniere aan dezelwe de bladeren + en waar 
geen rysken is, daar tegenover [taat een groot blat ; de bla- 
deren zyn weinig, en niet boven twee a drie paar aan yder 
tak, zeer gel;k zynde de bladeren van Caju Maria, dog 


„een weinig kleinder en wat ronder , vyf en zes duimen lank, 


een bant breet, en voor ront toeloopende , met een korte Jpits, 
die nederwaarts geboogen is: zy zyn zeer glat en Styf , met 
veele fyne en digte dwers-adertjes „lopende meeft alle even- 
wydig, em ben digt tegens de-kanten met boogjes fluitende, 
gelyk de bladeren van Cajoe Maria, dog niet zo digt aan 
matkander. Het bloeyzel komt met trosjes uit den feboot der 
bladeren voort „en daar aan flaan Aline groene knopjes, 
dewelke bun openende , kleine bloempjes vertoonen , en daar 
in vint men kleine draatjes , gelyk in bet bloeyzel van Ga- 
rioffel-nagelen. De vrugten zyn omtrent zo groot als de O- 
lyven, dog altyt een weinig krom, en zeer na by de gedaan- 
te bebbende van de Moer-nagelen , dat is een lidt van een 
duim lank „agter en vooren dw. boven op met een kroon- 
tje of naveltje , gelyk de Famboezen , en daar onder een kuil- 
tje; van coleur eerfi ligt-groen s. daar na purper-root , ten 
laaften zwart , gelyk de Moer-nagels , en alfe ryp ZN» 
wat week in ’t aantaften : de fmaak is in de roode zeer zuur 
en t'zamen trekkende , maar in de rype wat zoeter , dog nog 
al met eenige «vrangig beit gemengt, gelyk de rype fleen; dan 
de gebeel-rype zyn omtrent zo zoet als druiven , die ten na- 


Sten by ryp am: bet: vlees van binnen is wit, zappig , en 


naaft aan de korrel purpersroot ; bebbende van binnen een 
korrel als een. Olyven-fteen , dog aan de einden wat ronder, 
en bekleej met een dunne fchaal, waar binnen in leyt een 
drooge beeft, van coleur geel-groen, zeer wrang, en wat 
bitter van fmaak: aan de trafen zyn niet meer dan drie a 
vier bezien by malkander, die ryp werden; want bet meefte 
deel valt af: baar zaizoen is van Auguftus tot December ; 
en de oude bladeren worden geel , en vallen kort voor de 
bloeytyt af, dog niet alle, gelykdie van de Famboezen: de 
Jcbor[Je van de ftam is droog en zonder merkelyk zap, gelyk 
mede de afgebrokene bladeren, ` 


Naam. Jn % Latyn Jambolana , na ’t Portugees Jam- 
bolaan , dog Garzias en andere Portugeeze fchryvers noe- 
menze Jambolones en Jambolyns, op Maleits , Javaans, 
en Balen d’Juat en d fuel, op Macaffers Roppa Rappo 
Java , dat is Favaan/che vrugt, om dat zyze van Fava 
ontfangen bebben , en op Bima Duwe. 

Plaats. In de wefterfche delen van Indien zyn deze vrug- 
ten meer bekent dan in de oofterfche quartieren, men vint- 
ze op Java, Baley , en Bima, en ook op Macaffer , maar 
weinig ` in myn tyt zynze mede tot in Amboina overge- 
bragt , dog willen daar qualyk aarden, om dat de wormen 
en ander ongedierte bun de bladeren geduurig op-eeten , en 
welke plaage dezen boom boven andere ook op meer andere 
plaatzen onderworpen is. 

Gebruik. Deze vrugt is vogtig, kout , en t'zamen trek- 
kende van natuur, en wort dierbalven , en ook om baare 
groote wrangigbeit , weinig raauw gegeeten , of zy moet 
geheel Typ zyn , en als dan verflaatze nog den dorft , dog 
blyft evenwel alleen maar ten gebruik oan flegte luiden , en 
ter plaatzen, daarze veel vallen, wetenze diein te peekelen , 
of ook raauw met zout en vi[Jcben te eeten ; en daar toe wer- 
den onder de BocafJan mede wel genomen de jonge bladeren, 
boe«velze wat droog en t'zamentrekkende zyn , dan het zap of 
de pekel van de gem. Bocaffan maaktze aangenaam ‚en wel- 
ke zoorte van jonge bladeren „dusdanig raauw gegeten wor- 
dende , men in ’t:gemeen noemt Oelang Oelang: op Baley 
quetenze bet bout van de oude flammen mede tot bun Lais- 
bouw te gebruiken, maar daar is gants geen fraayigheit 
aan: zy werden voortgeplant , zo wel door de korrels, als 
de afgefnedene takken: de rype of zwarte vrugten fmaaken 
ook beter , als menze een etmaal of wel langer in buis laat 

2 Ran, 


132 HERBARIIAMBOI 


funt fumendi, quum ventrem valde conftipent : Si 
bene maturi fint, etiam in obfoniis cum aliis fercu- 


" lis menfis inponuntur. 


Tabula Quadragefima Secunda 


Ramum exhibet Fambolane , que d fuet incolis dicitur. 
A. Fru&um denotat majori forma expreffum. 


OBSER HK A d" CR 


Vocatur hec arbor Prunus Indica , fru&u nigro , Olive 
magnitudine , Jambolons coffe , Madan Zeylonenfibus ab 
Herm, in Muf. Zeyl, pag. 8. & Burm. Thef. Zeyl. pag. 197. 
Jambolons arbor ab Acoffa defcribitur libr. Arom. pag. 299. 
in oitavo. videturque hzc arbor ad Fambofe (eu Eugenie quo- 
que pertinere genus, 


N 


NENSIS Liber I. Caput XXXVIII. 


Jtaan, gevende als dan, in beete ziektens , een aangename 
ververzing voor de mont , dog men moet "er niet te veel tef- 
fens eeten , om datze merkelyk den buik t’zamen trekken : zy 
werden ook wel onder bet banket, of als een nageregt ter 
taaffel opgedift „ wel te verftaan aile volkomen ryp zyn. 


De Twee- en Veertigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Jambolans, d’Juet van de inlanders ge 
naamt. 
A. Wyft aan een vrugt in grooter formaat. 


AANMERKING. 


Deze Boom wert de Indifche Pruime-Boom met een [warte vrugt 
in de grootte van een Olyf genaamt, ofte de Fambolons van À- 
cofta, en de Madan van de Ceylonenfers van Herman in zyn Mu- 
feum Zeylan. pag. 8. en van Burman. in de Thef. Zeylan. pag. 
197. de Fambolans-Boom wert by Acofta in zyn boek over de Spe- 
cerye in octavo pag. 299. befcbreven, en deze boom fchynt-medè 
te bebooren tot bet geflagt van de Jamboefen ofte de Kugenia. 


CAPUT TRIGESIMUM OCTAVUM. 
 AMaugoflaua: Mangoftan. 


Aec arbor in Amboina eft exotica, fed quum in 
H vicinis infulis Moluccis & quoque in Banda oc: 
currat, hicetiam locumobtinet. Ejus fructus ex 
teftimoniisgomnium Indorum, apud quos reperitur, 
optimus aCfaluberrimus habetur omnium reliquorum 
fructuum: Arbor hzc plerumque tante eft magnitudi- 
nis ac maxima Jambofa arbor , ejus folium eft: inftar 
Caju Maria , fed paulo majus, ac firmius, manum nem- 
pe longum, quatuor latum digitos, atque abutraque 
parte in rotundum definens ` cofte transverfales non 
ia funt tenues & remotius fite , intermedio fpatio 
tenuiffimis venulis contexto : Flos eft acfi Brappat 
flos, (fpecies Mangi Mangi) à quatuor ad quinque aper. 
tis conftans apicibus, infkar ftelle expanfis & magnitu- 
dinis. denarii, qui intus. ftamina quedam gerit: flava, 
atque in centro piftillum - ex quo fructus progermi- 
nat , qui maturus magnitudinem habet Amboinenfis 
parvi dulcis pomi , coloris obfcüre füfei, quique e 
omstan iors et, prope petiolum pedem feu 
calicem. gerit. cruciatum ex quatuor craflis & femi- 
concavis, feu Cochleariformibus foliolis conftantem, 
qu£ hinc non arcte fructui accumbunt , fuperius pla- 
nam quoque gerit ftellulam ; que ex quinque fexve 
fubrotundis componitur radiis coloris fufci: Quot 
vero radii hac in ftellula obfervantur , tot fegmenta 
interior gerit caro, fique hi radii fint ampli, feg- 
men quoque funt ampla, fi vero tenues vel gra- 
€iles, contrarium denotant; ita uc memorata interna 
' ejus caro in pU fexve fegmenta peculiaribus cel- 
lulis & pelliculis: fiediftindta , tali fere modo ac in dul- 
cibus obtinet EN feu Lanfiis , ejusdem uoque 
eft coloris ac fubftantie ac Lanfii caro ; alb@®nem- 
pe, fuccofa , ac femi-pellucida, hecque feparata feg- 

menta feu partes funt; uti fuperius dictum fuit V 
de inequales; plerumque enim invenitur una valde 
ampla, quz planum albumque gerit nucleum , qui 
reconditur cellula, cui caro eft nexa, aliz vero par- 
tes feu fegmenta funt minora, ac fepe fine nucleis. 
Immo plurimis in fructibus fepe nullus invenitur 
nucleus propagationi aptus: Interiori vero pellicule 
fuperficiei accumbunt quinque fexve cellulz , in qui- 
bus delicate he reconduntur particule : Quarum fa- 
or in iis, qui femi-maturi funt, fru&tibus eft acidu- 
an: fed maturi-funt adeo delicati & grate dulces ac 
optima Lanfia. vel uve mature excogitari poflunt. 
Simulque adeo fuceofi, ut multi vix fatiari hifce fru- 
Gibus poffint, ob excellentem odorem ratamque 
dulcedinem , putaturque, quum ægrotus nullum alium 
amplius appetat, vel edere poflit cibum » hoc de- 
leétari adhuc fructu, fi vero hunc non defiderat , de 
ejus. falute defperandum effe, atque hunc in. omni- 
bus fere licet edere morbis. Trunci cortex eft inftar 
Jambofarum „mollis, facilisque decorticatu: Lignum 
exterius albefcit, interius füfeum ac firmum eft, lon- 
gitudinalibus ftriatum fibris; fique- vetuftiorum fit ar- 
e 1 borum, 


% 


XXXVIII HOOFDSTUK. >` 


Mangoftan- Boom. : i 
Eze boom is inf Amboina- uitlants „maar dewyl men 
D bem. mede vint in de nabuurige Moluxe Eylanden ; 
als mede in Banda , zo moet by ook albier wat plaats 
bebben: xyne vrugten werden na de getuigeni{fe van alle 
de Indianen, daar by waft, voor de befte en gezontfle van 
alle boom-vrugten geagt ;en de boom wert ordinaris SES 
als de grootfte Famboes-boom, zyn blat is als dat van ju 
Maria, dog wat grooter. en flyver , teweten een bant. 
vier vingers breet , van agter enwoor&h ront:toelopende ` oo, 
zyn-de dwers-ribben zo fyn nietsen zy Baan mede wat ver- 
der van malkanderen , zynde de tuffcben-plaatzen: met fyne 


adertjes doorweeven pde bloeme is als die van de-Brappat ` 


(een zoorte van Mangi Mangi) van vier a vyf geopende 
JPitzen , als een flerretje, en omtrent zo groot als een fcbel- 
ling , hebbende van binnen eenige gele draatjes „en in de 
midden een heuveltje , daar de vrugt uit voortkomt: en de- 
welke, ryp tynde, ongeveer zo groot is als een kleine Am: 
boinze zoete appel, van koleur hoog of donker-bruin ,^t welk 
men van verre wel voor zwart zoude aanzien; by de fteel 
bebbenze een voet , in^t kruis , gemaakt van’ vier dikke en 
half bolle „of lepel-vormige blaatjens., dewelke dien volgen- 
de niet digt tegen de vrugt aanleggen; van boven’, of van 
vooren , bebbenze.ook een plat flerretje , "t welk van vyf a 
zes rondagtige firaalen gemaakt , midsgaders ligt-bruin 
van coleur is: em zo veel ftraalen als men aan:deze fier: 
re ziet, zo veel deelen beeft bet binnenfte. vleefcb , be- 


duidende de groote füllen en: e deelen, en de dunnere 
of magere bet tegendeei pa dat bet voorn. binnen-vlees 
in of a are martin welletjes is afge/cheiden; 
even zodanig en gelyk-als men dat ziet in de zoete appelen 
of Lanzen , ookis het mede van de zelve coleur en Jubftantie 
als bet Lanze-vlees , te weten wit, zappig , en balf-door- 
Jebynende ; en deze onderfcbeiden ftukjens of -deeltjens 298, 
als boven gezegt, vry wat ongelyk; want doorgaans vint 
men er een geheel groote, bebbende een platte witte korrel, 
dewelke omvangen is met een zakjen , daar bet vlees. vaft 
aanhangt , de andere ftukjens dan zyn kleinder, ook zom- 
tyts zonder korrels. 1 3417 e 
Ja in veele vrugten vint men wel niet eenen korrel, die 
bequaam is om voort te planten, aan de binnen[le vlakte 
van de fchel ziet men vyf a zes vakjens , celletjes of ka- 
mertjes , daar deze lekkere vlezige deeltjens in leggen of 
ruften: en welkers /maak yin de gene die maar balf ryp zyn, 
wat ryns is, maar de rype xyn zo aangenaam zoet als de 
befte lanzen of rype druiven konnen wezen; en daar by 
zeer zappig s zulks veele nauwelyks baar bekomft-aan deze 
vrugten konnen eeten „wegens bare uitnemende geur en aan- 
gename zoetigbeit, en men meent, dat wanneer een zie- 
ke geen andere koft meer kan of wil eeten , by nog fimaak 
in deze vrugt zoude vinden , dog , zo by die ook niet en kan 
nuttigen , dat men dan aan zyn beboudenis wel mogte 
twyffelen; dezelve mogen in meeft alle ziektens wel gege- 
ten en gebruikt worden: de fchorffe des ftams is even als 
die van de Jamboezen , wat week, en laat zig ook ligt af- 
Schillen: zynde bet bout van buiten wit , van binnen bruin- 
í S agtig > 


N 
SQ 


~ IN 
SASS 
KRESS 


S= 


SSS 
SS 


> 
SSS 
IIS — 
>>> 


SS 


NX 
IS 


HHY 
Mi H HL} 


H 
, 


Lag. 132. 


Zom. T 


n 
ntl E 


SSS 
à SS SN 
TR 
SRE 
N 
N 


Ņ 
N 


M 
N 


SEN 


N 


NN 
NN 
N 


EL 


DES 


ETE LEA 
tee EG 
272 CHE 


CHE 


N 
N 


SSN 


NIS 


NRN 
NN 


N 

NN 

SSK 
N 


I.Bock. XXXVIII. Hoofdft. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


borum , plerumque eft fufcum , atque ad margines 
pauco diftin&um albo. colore. 


Nomen. Latine Mangoftana: Malaice Mangoftan : 
Baleyice Mangis.. Macatlarenfes. male hanc vocant Ki- 
ras, ob magnam fimilitudinem , quam cum tali gerit 
arbore, apud illos crefcente, quaque revera fpecies 
quoque eft Mangoflane , qualis quoque in Auétario 
noftro defcribitur. 

Locus. Nobilis hic fructus non reperitur per totam 
Indiam, fed 1n ejus partibus orientalibus , uti in Ma- 
lacca, Sumatra, & Java, in regione vero Jaccatre vel 
Batavie non occurrit , vel faltem rariflime, ac plu- 
rimi ex Banthama & Japara: venales ibi tranfportan- 
tur: In Baleya quoque occurrunt, immo majores , in 
Gelgele filvis crefcunt, fed magnum requirunt labo- 
rem, ut aliis in locis plantate he arbores lete crefcant 
& germinent, nuclei enim funt rari, molles, & muco- 
fi, unde raro etiam propullulant, hincque juniores ar- 
bufcule , quz ex deciduis fructibus in filvis fponte 
progerminant , funt. effodiende, inque earum locum 
fubftituende , terra autem, in qua fponte crefcunt, 
eft rubra, ac pinguis argilla lapidulis mixta: In Am- 
boina nullz occurrunt , nec ibi crefcere volunt, licet 
vive illuc tranfportentur arbufcule : In Banda una tan- 
tum alterave occurrit arbor, quz fatis fertiles funt, 
fed tardiffime crefcunt , in Ternata vero in Gelolo 
lætius: crefcunt , quum folum ibi quoque fit melius 
quam hic, vel in Banda. . = 
. Up, Fructus hi, uti di&um fuit, plurimum crudi 
ob excellentem gratumque faporem comeduntur, fed 
per totum annum non reperiuntur,fed plurimum in No- 
vembri & Decembri. Si aperiantur hi fructus, pelli- 
cule fuccus a carne feparatus fit, quum alias fit ama- 
ra, quique maturi funt , manibus comprimi poffunt, 
ut dehifcant, tumque dicta- pellicula prudenter aufe- 
renda-ac abjicienda eft , vel aliquem in ufum affer- 
vanda. Ex lefis ramis exftillat fquallidus ac flavefcens 
fuccus , non fpiffus fed aquofus , qui in molle concre- 
fcit gummi, quod inftar glaciei apicum ex trunco de- 
pendet: de fructus dulcedine gratoque fapore fupra 
dictum fuit, nec plura addere poffumus: Cortices €x- 
ficcantur atque pro medicamento in dyfenteria ac te- 
nesmis inferviunt, tamquam Cortices Granatorum , ve- 
rum non adeo amari funt: Eundemque in finem Ma- 


caffarenfes fuccofum arboris corticem & juniora fu- /cbillen, 
munt folia, cum pauco Culit Lawan, quod fimul man- 


ducant, ejusque fuccum deglutiunt, qui parum ama- 
rus eft cum levi adftridione. Idem cortex aqua con- 
tritus, atque eo os collutum curat aphthas. Sinenfium 
tinctores hunc quoque adhibent corticem , fi nigrum 
tingant colorem , qui pro bafi infervit, utque majo- 
rem det firmitatem feu adhefionem : An Mangoftane 
lignum itidem petrefiat, ac lignum Kiras, quum Ma- 
caffarenfes binas has confundant arbores, inveftigan- 
dum eft; ác quomodo Kiras lignum tractetur in Au- 
&uario fzepius memorato defcribetur , ibidemque legi 
poterit.: "TT 


EXPRPLICATIO- 
Tabule Quadragefime Tertie, — 


Que ramum exhibet Mangoftane , feu Garciniz foliis fru- 
&ibusque ornatum ` — ER 

A. Folium denotat naturali fere forma & magnitudine. 

B. Florem apertum exhibet. und EET 

C. Fru&um di[Je&ium. E 

D. Fru&um antica parte confpiciendum prebet, ut ejus coro- 
na feu flellula appareat. = 

E. Fru&um poftica parte exhibet, ut ejus pericarpium perfiltens 
in confpectum vehiat, 


133 
agtig , en maffief , dog in de lengte met eenige aderen doorlopen 
of als gefireept, en zo `t van oude boomen is > Vint men bet 
doorgaans bruin , en gewatert met weinig wit aan de kanten. 

Naam. Int Latyn Mangoftana: op Maleits Mango- 
ftan: op Baleis Mangis: de Macafjaren noemenze abuzi- 
velyk Kiras, om de groote gelykeniffe, dieze beeft met zoda: 
mg een op baar lant groeyende, en die in der daat mede is 
een zoorte van Mangoitan , gelykze ook in onze Auctuarium 
befchreven ftaat. 

Plaats. Deze edele vrugt. vint men niet door gants In- 
dien, maar in deffelfs ooftelyke deelen „als op Malacca, Su- 
matia , en Fava, dog in "t diftri van Faccatra of Bata- 
via vallenze niet , of immers zeer weinig , de meefte van 
Dantbam en Fapare daar te markt gebragt wordende; op 
Baley beeft menze ook „ en nog wel zo groot ; en op Gelgel 
wafjenze in 't wilt, dog men beeft groote moeyte om dezel- 
vé aldaar op ‚andere plaatzen te planten , want de korrels 
zyn weinig, week, en flymerig , komen dierbalven ook wei- 
nig op, en daarom moetenze de jonge boompjes , die van de 
afgevallene vrugten in "t wilde voortkomen, uitgraaven en 
baar daar van bedienen , zynde bet lant, daarze in "t wilde 
groeyen , roode verte kley , met wat [leen gemengt, In Am- 
boina zynder geen, en zy willen daar ook niet waffen, al 
brengt menze levendig over , in Banda ftaan maar een a 
twee boomen, die redelyk wel dragen , dog zeer langzaam 
opgroeyen; willende in Ternaten op Gelolo beter aarden; 
om dat de gront aldaar ook beter is „als bier en in Banda. 


Gebruik. Deze vrugten worden, als gezegt , om haare 
uitftekende aangenaambeit , meeft alle raaww gegeten , dan 
men vintze niet `t gebeele jaar door, maar meeft in No- 
vember en December: In’t openen van dezelve moet men 
"t zap van de fcbor[fe niet aan bet vlees laten komen, om 
dat het daar van bitter «vert ` en de gene, dieryp zyn, kan 
men met de banden wel drukken, datze cpen berjten , en als 
dan de gem. fchorze of fcbelle voorzigtig daar afnemen en 
wegwerpen , of tot eenig gebruik laaten bewaaren: uit de 
gequetfte takken vlóeit een vuil wit of geclagtig zap, niet 
dik maar wat wateragtig , en °t welk zig verandert in een 


weeke pom , die als kegels of ys-takken aan de ftam blyft 


bangen: zynde van de zoetigbeit en aangenaambeit dezer 
vrugt bier boven gefproken, en meer weten wy daar niet 
by te voegen : de fchellen werden gedrodgt , en tot medicyn 
in de bloetgank en perffing gebruikt „even gelyk de granaat- 

V. zy en zyn zo bitter niet , en ten zelven eynde 
nemen de Macaffaren de zappige fcbor[Je van den boom als 
mede de jonge bladeren , met een weinig Culit Lawan , °t 
welkze dan zo tezaamen kauwen, en bet zap daar van in- 
zwelgen,bet welk ook een weinig bitter is met wat zamentrek- 
king: dezelfde fcbor[Je , met water gewreeven , en de mont 
daar mede gefpoelt , geneeft de fprouw: de Sineeze verwers 
bedienen haar mede van deze fcbelle, alffe zwart moeten ver- 
wen, dezelve gebruikende tot een t, en om daar aan 
te meerder vaftigheit te geven tof nu bet bout van deze Man- 
goftang -boom mede in [leen kan verandert werden, gelyk 
dat van de Kiras , dewyl dog de MacafJaren deze beide boo- 
men verwarren: en onder malkander mengen , dat flaat 
nog te onderzoeken ; en hoe men met bet zelve Kiras-bout 
bandelt ,zalin't AuCtuarum , meermaalen genoemt, befcbre- 
von, en aldaar konnen nagelezen worden. 


UYTLEGGING 
Van de Drie- en Veertigfte Plaat, 


Die een Tak vertoont van de Mangoftan ofte de Garcinia met 2y- 
ne ten en bladen. a 
A. Wyft aan een bladt byna in zyn natuurlyke grootte en gedaantes, 

B. Vertoont de bloem geopent. 

C. De opengefnede vrugt. 

D. De vrugt van vooren, op dat deszelfs 
{chou wert. tet 1 

E. Een vrugt van agteren te zien, om de kelk teonderfcheiden , die 
“aan de fiee! voerblyft.- =. =. 


flarretje op dezelve be- 


AAN- 


134 
pi ERATO 


Hec eft Garcinia Hort. Cliffort. pag. 183. cujus notas 
dedit Linneus in Char. plant. gen. no. 861. que eft Man- 
goftana Garcin, aff. pag. 431. Tab. 1. & Garzie apud Clus. 
in exot. pag. 233. &c. Laurifolia Javanenfis a Baub. in 
Pin. p. 461. & Ray. Hifl. pag. 1662. Figura hujus apud 
Valent. in tab. no. 3 Occurrit, vocaturque pag. 157. Man- 
goftan-boom. Huc pertinet Panitfyka Maram H. Malab. 
tom. 3. Tab. 41. que hujus fpecies feu varietas habenda 
eft, eademque eft cum fubfequenti, quam ex Rumpbii au- 
uario Cap. 1. quum hic pertineat , interponimus. 


Celebica. feu Kiras Rumphii 
Auttuar, Cap. I. 


IE Herbarii noftri Lib, 1. Cap. 38. diximus Kiras 


Mangoftana 


fpeciem effe Mangoftane , imo Macaflarenfem ` 


vel Celebicam efle; ibi autem ejus defcriptionem 
addere non potuimus, quam hic jam fubjungimus. 
Non alta eft arbor, fed ejus coma eft elegans & 
extenfa, in qua rami ac furculi, uti & folia binafemper 
in ordine funt oppofita, non autem per ordines, fed 
arcuatim locantur, brevibus ac firmis petiolis infi- 
dentia, quinque fexve in una rachide paria: Folia Man- 
goftane fimilia funt, fed in eo differunt , quod an- 
guítiora & acutiora fint, feptem otove pollices lon- 
, ultra tres lata digitos, ab utraque parte acute de- 
finentia, crafla ac firma fed rariora quam Mangoftanz , 
tenuiflimis parallelis coftis transverfalibus pertexta, 
que non protuberant, ac vix dignofci poflunt: Juniore 
in arbore funt novem cum dimidio pollices longa, tres 
cum dimidio vel quatuor ampla pollices, ab utraque 
parte acuminata , ac tam g abra, ut fere nulla ap- 
pareant cofte, que in Mangoftane foliis magis pro- 
tuberant. Abrupta folia diu viriditatem fervant, 
rachidesque ad extremum funt angulofe , ac per 
longitudinem ftriate : Ex foliorum alis alii bre- 
viores progerminant ramuli, unum duove fuftinen- 
tes foliorum paria, & inter hzc tria femper locantur 
capitula albicantibus petiolis juncta: Flos orbiculam 
tt, Bintanjor flori fimilis , fed minor, magni- 
tudine Hollandici biobuli, conftans ex octo fqualli- 
de albentibus-ac concavis petalis, quorum quatuor 
media ac maxima quatuor aliis minoribus adcum- 
bunt, jucundi odoris , fed ingrati faporis. In hujus 
centro planum locatur capitulum , ad latera circumda- 
tum quatuor aliis fefe ipfo majoribus capitulis, quorum 
uodvis parvis ambitur granulis inftar arenule, quz 
Lan unt, ejusdem coloris, glutinofaque, quale 
ett capitulum floris mali Pompelmoes dicti, quod in 
fru&tum excrefcit : 

Fructus eft inftar globi rotundus feu fphzricus,& fimil- 
limus Mangoftanz , quidam autem hifce majores excre- 
fcunt, qui maturi ex rubro lutei feu crocei funt inftar 
Pomi granati, infidentes pericarpio quadripartito, feu 
quatuor ex petalis conftante, inftar Mangoftanz, a 
autem hzc funt minora : Superius non coronatur ftellula 
uti Mangoftana, fed coronula, quz fuperius excavata & 
latior SE quam ad ortum , interius*eodem divifa modo, 
eadem conftans carne, eodemque gaudens fapore ac 
Mangoftana ‚finempe perfecte maturus fit hic fructus, 
diu enim acidus eft. Si arbor leedatur , album ac 

lutinofum effundit lac: floretque , fi brachium modo 
it crafla; Primi autem flores hic inutiliter decidunt, 
& in Amboina vix fructus gerit, hique plurimum funt 
acidi: In Macaffara hujus arboris rami transplantari 

offunt, qui in terram fefe figunt ac progerminant. 
Mentiorum truncorum lignum in formam tenuium 
cotum confciflum, ac,fub terra conditum in lapidem 
mutatur, feu petrzefit; quod fequenti fit modo. Vete- 
rum truncorum lignum paludofo fepelitur loco, in 
ere deglumatz Oryzz magna copia projicitur, uti 

it in magnis Oryzz arvis, ad Marum circa Macaffar& 
borealem Hagen fitis, que fenfim tota in colluviem 
mutatur. Lignum hoc tres per annos fub hac fepul- 


tum, in memoratum mutatur lapidem, qui venas ft 


ftriasque ligni aliquatenus retinet. In tali autem Ki- 
ras lapide, ex Macaffara ad me delato, nulla apparebant 
vene, excepta flava arcuata linea, quz transverfalis 

| erat. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XXXV, 


AANMERKIN GE. 


Dit is de Garcinia van de Hortus Cliffort, pag. 183. 
waar van Linneus in zyn Char. plant. no. 861. de kentekens 
opgeeft, als mede Garcin in de act. Paris. pag 431. Tab. 1. 
zo als mede by Garzias en Clufius in zyn exotic. pag. 233. 
befchreven werd , en genaamt Laurifolia van Cafp. Bauh. in 
zyn Pinax p. 461. en by Ray in zyn Hiftor. der plant. pag. 
1692. des zelfs Figuur komt mede by Valent. voor onder no. 3. 
en werd op pag. 157. Mangoftan-boom genaamt. Hier toe beboort 
mede de Panitfyka Maram van de Hortus Malab. derde deel 
Tab. 41. die een-mede zoort bier van is, en voor dezelfdete bouden 
met de volgende, welke, wyl die bier toe gebragt moet werden. ' 
wy uyt bei autuarium van Rumphius bier overnemen, Jal 


Kiras-Boom of Celebifche Mangoftan van 
Rumphius #2 zyn AuCtuarium Cap. 1. 


maant, dat Kiras een zoort zy van Mangoftan, ja 

voor een Macaffaarfe of Celebife te bouden &ys dog wy 
bebben bem aldaar zyne be/chryving niet konnen geven, die 
wy dierbalven nu bier fiellen. 

Het werd geen hoogen Boom, maar zet een cierlyken en 
breeden kruyn, daar aan men de takken enryskens ordent- 
lyk tegens malkander ziet fiaan, als mede de bladeren twee 
en twee tegens malkander, dog niet in ryen, maar een 
weynig gedraayd , op korte dikke voetjens met vyf en zes 
paaren aan een rysken. De bladeren gelyken «vel na Man- 
goftaan, maar verfchillen. bier in, datze fmalder en fpitfer 
zyn, te weeten zeven en acht duymen lank, ruym drie 
vingers breed „agter en voren fpits toelopende “voorts mede 
dik ende [Lyf , dog minder dan de Mangoftan „ met fyne 
evenwydige ribbetjes, die niet uyt{teken,en men pas bekennen 
kan, Aan ven jonge Boom zynze negen en een balve duym lank, 
drie en een halve en vier dito breed , agter en voren toege- 
Jbitft , zoo glad , dat men fchier geen ribben bekennen kan, 
dewelke aan de Mangoftan meer uytbuylen. De afge- 
broke bladeren bebouden baar groente lang, en de ryskens 
zyn aan de eynden boekig , en in de lengte geftreept. Ce 
den Jchoot der bladeren komen andere korte fcheutkens met 
een a twee paar bladeren , en daar tuffcben ftaan altyt drie 
knopjes by malkander op witte Deelen. De bloem gelykt 
een fchoteltje, die van Bintanjor gelyk, dog kleender , in 


IK ons Kruyd-boek Lib. 1. Cap. 38. bebben wy vers 


` de yes van een bollands dubbeltje, gemaakt van acht 
vuy 


-witte en bolle blaadjes , waar van-de vier binnenfte 
en groot/te op wier kleine ru{ten, zoet van reuk, dog on- 
aangenaam van fmaak. In de midden Daat een platagtige 
knop , aan de zyden bezet met vier andere knopen, grooter ` 
dan by zelfs, en yder wederom bebangen met kleine kor- 
rels als zand-korrels, van de zelve coleur , kleverig , ge- 
Lyk bet knopje in "t bloeyzel van de Pompelmoefen , waar 
uyt de vrugt werd. 

De vrugt is kogelrond en even als de Mangoftan, 
dog zommige werden nog grooter y in de rypbeid rood- 
verwig-geel als een rype granaat „ agter mede op een 
vierbladig voetje ftaande gelyk Mangoftan , dog des- 
zelfs blaadjes zyn kleinder. Boven of voor op beeftze geen 
Jee gelyk de Mangoftan maar een Kroontje , "t welk 
boven wat bol is en breeder dan by zynen oorjpronk, van 
binnen op dezelfde manier verdeelt; van ’t zelfde vleefch 
en /maak als de Mangoftan, te weten in baar volle ryp- 
beid , want ze blyven lang zuur. Den Boom gequetft 
zynde geeft een witte en kleverige melk , en by bloeyt als by 
maar een arri dik is, dog bet eerfte bloeyzel valt bier ver- 
geefs af, en in Amboina wil by qualyk vrugten dragen, 
en die blyven meeft zuur. Op Macaffar kan men de tak- 
ken van dezen Boom verplanten, dewelke beklyven en voort- 
komen. Het bout van de oude flammen in de form van ` 
dunne flypfteenen gekapt of gezaagt, en onder de-aarde ge- ` 
legt, verandert tot fieen, "t welk aldus toegaat: Het bout 
van de oude Dommen vergraaft men in een moerafige 
plaats, daar men "t kaf van gepelde of geftampte ryft met 
groote bopen been ftort, gelyk men doet in de groote ryft- 
welden van Marus, benoorden Macaffar gelegen , welk kaf” 
metter tyd ten eenemaal in flyk verandert, Het bout om- 
trent drie jaaren daar onder begraven, verandert in de 
voornoemde fleen, beboudende nog eenigzints de aderen ên 

reepen van "t bout. Dog in een Kiras-fteen, my van 
Macaffar toegebragt , dewelke zeer fyn en glad was, en 
waren geene aderen te zien, bebalven een geele bogtige 
linie ‚die dwers daar door liep, weshalvenikgifte, dat bet 
een 


1. Bock. XXXVIII. Hoofd. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


erat. Unde putabam lapidem ligni Cofaflu effe, utra: 
que enim bac. ligna.veruftorum truncorum ac memo- 
rato fepulta modo in Macaffara petrifiunt; Horum 
lapis Kiras eft fuícus , quodammodo exhibens prece- 
dentes ligni venas ac ftrias, quamvis etiam quzdam 
occurrant, que ex fufco in viridem vergunt ,. prout 
folum forte ‘id efficit. ac operatur: lapis Cofaflu 
ex cinereo fufcus eft , nullis vel raris circinnatis venis, 
dum illud lignum nullas exhibeat : Utrique hi lapi- 
des ufurpantur ad acuendum ferrum inftar aliorum co- 
tum, ferrum enim quidem minuunt, fed ipfi non in- 
minüuntur, unde tantummodo adhibentur ad Kriffen 
& Toranen (telorum genera) acuenda. An idem 
quoque jam obtineat in Mangoftanz ligno, dum Ma- 
caflarenfes has arbores eandem putent efle fpeciem, 
ignotum mihi eft. e : 

Nomen: Latine Mangoftana Celébica five Silveftris , 
in Java enim pro filveftri habetur Mangoftana ; Ma- 
laice Mangoftaan Utan: In Macaffara nomine Kiras 
indigitatur, uti quoque vera Mango/tana , “ubi inter 
duos hofce fructus nullum ponunt difcrimen. 


Locus: Plurimum hic fructus in Celebe’ occurrit 
circa Macaflaram, unde in Amboinam translatus eft, 
arbor autem eít elegans & jucunda, floret quotan- 
nis, fed nullos hic fert fructus. v ee 

U/us: Fruftus omnino maturus editur inftar Man- 
goftana , ejusque putamen eandem medicinalem pofli- 
det virtutem con D che , uti Lib. 1. in capi- 
te de Mangoftana fuit dictum. _ : - 

Alii has arbores diftinguunt in marem ac feminam, 

uarum mas non nifi flores producit, quales forte 
furit , que hic in Amboina occurrunt. Cum Kiras 
zque ac cum vera Mangoftana magnam habet fimili- 
tudinem lignum corneum feu Huffur Lib. 4. Cap. 27. 
defcriptum, ita ut Huffur merito pro Amboinica fil- 
veftri Kiras vel Mangoftana fit habenda: fic quo- 
que hec arbor diftinguenda eft ab altera Javanica 
arbore, Mundo dicta, cum qua gue hanc confun- 
dunt. Kiras enim album exftillat lac, Mundo vero 
flavum & glutinofum ex fruêtibus & trunco emittit 
fuccum , quem ` Javani inftar vifci ufürpant ad Kris- 
fen manubria firmanda. Forte una eademque eft 
arbor cum Panitsjica Bram. Tembiri Portug. Lymap- 
pel Belgarum in Hort. Malab. part: 5. Fig. 41. dcfcripta, 
ubi narratur, ex glutinofo muco inmaturorum fru- 
&uum expreflo ac fole exficcato pellucidum ac du- 
rum vifeum confici, quod iis in regionibus adhibe- 
tur ad libros compingendos , quod cum Kiras non 
convenit, nec ipfi tribui poteft, fed quidem Mundo: Ki- 
ras arbores in Amboinam translate non tantum lente 
gerunt fru&us, fed hi inmaturi decidunt, nec juftam 
adquirunt magnitudinem. EK j 


Geek P kl At EO 
` Tabule Quadragefime Quarte , 
= ramum exhibet Mangoftane Celebice feu Kiras arboris. 
Ejus florem. ` S oe 
B. Ejus fru@um denotat. © 
OBSERVATIO. 
Kiras arbor a Valent. pag. 158. nomine Belgico Kiras- 
Boom deícribitur ; quumque citata Horti Malabarici figura 
cum Rumpbit icone proxime conveniat, varietates forte 


tantum babende funt, diverfo differentes folo & coelo. 
“Eft autem vera itidem GanciNus fpecies. 


kx 
M 


CAPUT 


135 
een fteen van Cofaffu-bout moeft zyn, want dez 
bouzen Uyt oude flammen AWA j en op pr Baird 
manier begrayen , veranderen op Macaffar in fleen , waar- 
van de Kıras-fieen moet bruyn-zyn „vertoonende n 7 eenig- 
zints de voorige aderen en flrecpen van ’t bout, boewel 
men er ook vind, die van ’t bruynena ‘tgroeneirekken, na 
dat mifjchien de grondt is.“ De Cofaffu-fieen moet uyt een 
grauwen na 't bruyne trekken, met geene of weynige bog- 
tige aderen, dewyl het zelve bout ook geene vertoont. Deze 
beyde fleenen gebruykt men om Jiberp te maken gelyk an- 
dere flypfteenen, wantze neemen het yzer wel af, maar 
ac JLeenen nemen zelfs niet af, daarom gebruykt menfe 
alleen om Kriffen en Toranen daar mede aan te zetten. Of 
m lee mr geg ri met bet bout van Mangoftan, 
ye de Maca[Jaren deze beyde Bsomen t 
bouden , iy my onbekend. i Kean kok 

Naam: In `t Latyn Mangoftana Celebica five Silve- 
ftris, want op Fava werd bet voor een wilde Mangoftaan 
gebouden, in `t Maleyts Mangoftaan Utan genaamt. Op 
Macaffar zynze bekend met den naam Kiras, gelykze de 
regte Mangoftaan ook noemen, makende tuffchen deze twee 
vrugten geen onderfcheid. ` : 

Plaats: Men vind deze vrugt meeft op Celebes omtrent 
Macaffar, van waar bet bier in Amboina. gebragt is, 
werdende een fchoon en cierlyk boompje , bloeyt jaarlyks, 
dog wil geene E se 

ebruyk: Devrugt gebeel ryp zynde werd gegeten als 
Mangoftaan, en bare jebale beeft denzelfden Mie. 
len gebruyk en kragt tegens den rooden-loop, gelyk Lib. 1. 
in ’t Cap. van Mangojtaan gezegt is. 

Andere verdeelen deze Boomen in Mannetjes en Wyfjes, 
waar van bet Mannetje niet dan bloemen zal dragen, dier- 
gelyke milfchien zyn, die wy bier in Amboina bebben. Zoo 
wel met de Kiras als de regte Mangoftaan beeft groote gely- 
keniffe bet Lignum Corneum of Hui Lib. 4. Cap. 27. 
ee , 200 dat Huffur met regt voor een Amboins wild 

iras of Mangoftaan te houden is. Soo is dezen Boom ook 
te onderfcheyden van een ander Favaanfchen Boom Mun- 
do Bean, waar mede hem zommige confunderen. Want 
den Kiras geeft een witte melk, en den Mundo een geel 
kleverig gom uyt zyne vrugten en ftam, bet welkde Fava- 
nen als lym gebruyken om de krifJen in bare begten vajt te 
maken , zynde milfcbien een en dezelfde met Panitsjica 
Bram. Tembiri Portug. Fruita da Grude, Nederduyts 
Lymappel in Hort. Malab. part. 3. Fig. 41. be/ebreven, 
alwaar verbaalt wert dat men uyt den raayen Dom uyt de 
onrype vrugten peber en dan in de zon gedroogd een kla- 
ren en harden lym maakt’, den welken men in die landen 
gebruykt om boeken daar mede te binden, al bet welk op 
den Kiras niet en pafl, maar wel op Mundo , de Kiras- 
boomen in Amboina gebragt dragen niet alleen langzaam, 
gelyk gêzegt , maar de meefte vrugten vallen onryp af, 
en gewinnen baare regte grootte niet. 


UYTLEGGING 
" Van de Vier- en Veertigfte Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Kiras-Boom, of de Celebi- 
fche Mangoftan. : 
A. Wyft aan deszelfs bloem. 


B. Deszelfs vrugt. 
AANMERKING. 


De Kiras-Boom werd by Valent. in de befchryving van Am- 
bon pag. 158. vermeldt, zeer na met de gemelde figuur 
van de Hortus Malabaricus overeenkomt ; zo dat ze flegts voor 
veranderingen te bouden zyn door de verfcheide grond en lugt van 
elkander verfchillende. ` ` 

Dog deeze is mede een zoort van de GARCINIA. 


XXXIX. HOOFD. 


136 HERBARII AMBO 
CAPUT TRIGESIMUM NONUM. 


Anona. Manoa. 


nipis-arbor , truncum gerens curvum , in duos 


H Umilis hec eft arbor , vix tam alta ac Lemo- 
tresve alios divifum; hujus rami funt pauci, 


INENSIS Liber I. Caput XXXIX. 


XXXIX. HOOFDSTUK. 


Anona- Boom. 


Lemonipis-boom , bebbende een kromme ftam, en 


D: is een lange boom, en qualyk zoo boog, als een 
die zig dan nog in twee of drie andere verdeelt, de 


& admodum fragiles, ac ob gravitatem plurimum in takken zyn qveynig , midsgaders zeer bros, en wegens bare 
terram inclinantes , inftar illorum Ficus arboris: Fo- fwaarte, meeft na de aarde bangende, gelyk die van den 


lia in ramulis in binos ordines alternata locanturardte 
juncta, ultra manum longa, duos ultra pollices lata, 
integra, ac fere equaliter decurrentia, coftis & rugis 
diftin&a; coloris obfcuri , quodammodo glauci, fem- 
er furfum conniventia, paria autem ipfa deorfum 
Ko inflexa, que, fi conterantur, peculiarem fpirant 
odorem, ingratum tamen, contrita etiam ficca ap- 
parent: Flos componitur ex tribus anguftis & craflis 
petalis, lingueformibus, triangularibus , craffo infi- 
dens capitulo, digiti articulum circiter longo, palli- 
de virenti vel ex viridi flavo, inftar Mufe fructus 
fere olens: Flores hi ex foliorum alis hinc inde 
folitarii proveniunt, poftque hos fubfequitur fructus, 
ex craflo lignofoque dependens pedunculo, qui ra- 
muli partem refert, acutoque apice fructum ipfum 
intrat, Fructus autem ipfe cor bovinum refert, duo- 
rum pugnorum vel paulo minoris magnitudinis , ac 
altiffima bafi ex petiolo dependet , cortex autem ejus 
exterior divifus eft in aliquot protuberantes obli- 
quas , ac transverfäles cancellas , quz circa & pro- 
pe pedunculum parum oblonge funt; ab una parte 
lerumque fifluram quoque habet, fed non admo- 
um profundam ; gidan etiam’ fructus non veri 
cordiformes funt,, fed vel rotundi, vel Sais 
tes. Exterior cortex feu pellicula eft ficca 
& fragilis , & carni interne nexa, caro vero al- 
ba eft & mollis, nec multum füccofa, fere inftar 
Cafei, vel talis placence , quam Hifpani Mangjar 
blanco vocant. Circa fructus pedunculum, qui ad 
finem illum non perforat; in ipfa carne locantur longa 
nigricantia oflicula , Melope onis femina referentia, 
ue facillime a fruêtu, fi comedatur, feparanda funt: 
Brut color primum eft pallide virens, dein rube- 
ens ac denuo obfcurus, fed femper talis, ut fub 
obfcuro hoc colore aliqua rubedo appareat, uti in 
maturis malis granatis: Sapor quodammodo eft fatue 
dulcis, fed tamen fatis gratus, fere inftar tofte Cydo- 
nie, ac cito homines fatians, ita ut quis non ultra or- 
dinarium unum fructum una comedere poffit vice, 
non poffunt decorticari » quum cortex nimis fit fra- 
ilis, ac interior caro in partes feparetur, unde 
n duas tresve confringuntur partes, quod manibus 
facile peragi poteft , tumque caro exfugitur vel 
a cortice feu pellicula lingua feparatur: Officula ni- 
gra vulgo exfpuuntur „fed fzpé* quaedam etiam de- 
glutiuntur: Arbor hzc molle ac inutile gerit lignum, 
nec fenefcit , ac facile a: ventis disjicitur : In initio 
pluvioforum menfium juniora emittit folia, fed non 
cunda fimul, quum etiam flores, fructus. maturos 
Augufto producens: Tales fepe etiam. inveniuntur 
fructus menfibus Aprili & Majo, quum non certum 
obfervet tempus , hinc inde unus tantum in arbore 
. quo ke apparet fructus, quum pigre & tarde fuos ge- 
rat Tructys. [OE $4 HARE Le ? 
Nomen: Latine Anona: Apud Malaicenfes hullum 
obtinuit nomen , . ‚Quidam vero. illam nominant Ma- 
noa, & Menoa, & Ternatenfes quoque d ac Siri. 


caynona, dicta Be ug certg funt delicie ex ovis 
étis cremore confecte , quales placentas ovarias 
vocamus: Amboinice Nonas, In Banda Menona.:. Ma- 


caffara Sara. Braffa, noftratesque Belge aliquando 
hos nominant fructus Sineefe Peeren, quum, uti di- 
citur, aSinenfibus primum in hafce delati fuiffent ter- 
ras , vel potius, quod a Sinenfibus hujus regionis inco- 
lis plurimum propagantur. 

Toit: Dubium hactenus eft, an hec fitindigenaIn- 
diz arbor nec ne, Annone faltem Nomen eft Indie 
Occidentalis ortus, ubi hic fructus copiofe ac diver- 
fis in locis reperitur , atque inter ech qui 
in Hıfpaniola & Mexico habitant , idem gerit no- 
men ; in Brafilia frequenter quoque occurrit , voca- 
turque ibi Articu, quamvis Articu defcriptio Fani 


lopende ruyten, dewe 


Vyge-boom: de bladeren [laan aan de takjes in twee ryen 
overhands tegen malkander , en ook digt aam malkande- 
ren, zynde omtrent een band of wat meer lank, ruymtwee 
duymen breet, aan de zyde effen, en bykans gelyk loopen- 
de, voorts geribt, en wat rimpelig: van Coleur donker , 
en wat na bet Zee-groen trekkende, altyt een weynig na 
boven te zamen luykende, maar de ryen zelfs zyn neder- 
waarts geboogen , zy bebben, als menze wrvft, eenen byzon- 
deren reuk, dog die niet lieffelyk en is, ook zynze in't ury- 


ven wat droog: de bloeme is gemaakt van drie [malle en ` 


dikke blaadjes, als drie tongetjes in een triangel, fiaande 
op een dik kmopje, omtrent een lid van een vinger lang, 
bleek-groen of. groen-geel , en riekende byna als Pijang; 
deze bloempjes ftaan bier en daar uyt den {choot der blade- 
ren enkelt, en na bet bloeyzel volgt de vrugt, hangende 
aan een dikke en boutagtige fteel, die mede wel na een (ut 
van den tak gelykt, en met cen [pitxe kegel diep in de vrugt 


gaat: de vrugt zelfs gelykt wel na een o[fen-bert , zynde ` 


omtrent twee vuyfien of wel wat minder groot; met het 
breetfbe eynde bangtze aan de fteel, en de fcbor[fe van buy- 
ten is verdeelt in Zë. uytpuylende , fchuyns en over dwers 

ke rondom en naaft by den fteel wat 
lankwerpig gni aan de eene zyde beeftze gemeenelyk ook 
een kloowe, dog niet zeer diep, ook zyn zommige niet regt 
bert-formig , maar of rondt of wat ongefchikt : de fcbel, 
2) A id B aan bet olee[cb vaf i Ry veh 
15 Wil en Week, d t zeer vogtig bykans als pot- 
kaas , of die za Me Slaten e DEKAS LENA 
Mang jar Blanco noemen s rondom de middelfte Del of ke- 


gel (die niet tot aan bet eynde gaat) liggen in bet zelve ` 


vleefch veele lange [wart korrels, wel wat na de 
Pompoen-zaaden Stede Qi Mi in^t eeten zeer lig 
van "t vleefch kan afzonderen; de coleur van de vrugt is 
in "t eerft. bleek-groen, daarna rootagtig , en tenlaatften 


rook-verwig , nogtans zoodanig, dat men altyt onder de done 
kere coleur kan zien eenige roodigbeid, gelyk aan de ryj 
ranaten: de k is eenigzints get, dog egter rede- 


[^ aangenaam, en bykans als geb adene queen, ook baa- 
ig verzadende , x00 dat een man. niet boven een ordinaire 
vrugt op een maal eeten kan, men kanze niet: fcbellen, 
om dat de fchel te bros is , en. het. binnenfte van mal- 
kander vallen zoude, dies menze in twee a drie [rukken 
breekt, "t welk ook met de banden ligt ge/chieden kan , en 
dan licht, of zuygt men bet vlee/ch van, de febille af: de 
zwarte korrels uyt/pouwende , dog waar van men egter 
zomtyts nog al eenige inflokt : dezen boom heeft een week 
ondeugent hous, werd niet zeer oud, em ook ligt van de 
winden omgewaait: In 't begin van de regen-MoufJon 
krygt by zyne jonge bladeren, dog niet alle te gelijk, en 
als wanneer by ook bloeyt , midsgaders in Augufto xyne ry» 
pe vrugten geeft; dog zomtyts vind: men ook wel z0odanige 
vrugten in April, en May, om dat ky zoo geen vaften tyd 
en bout, en men ziet er bier en daar maar een aan den boom 


bangen, want by draagt weynig, en dat nog ala 
< Naa In Ót Ta oA og by de Maleyers beeftze 


geen naam, dog. zommige noemenze Manoa „ en Menoa, 
de Ternataanen ook. Menoa, en Siricaynona, |: 


de van $i jó a, "t- apelk cen. lekker it van FORAN, M 
ren gemaakt, diergelyke agy eyer-vladen noemen, op Amboins 
Nonas: Bandaas ren fers Sara : „en 


onze Duit/chen noemenze zomtyds Sineefe Peeren , om 
datze, zoo men zegt, door de Sineefen eerft in deze Lan- 
den overgebragt zouden zyn; of wel eer, om datze van 
de Sineeje Inwoonders dezer Landen veel voort-geplant 
werden. 

Plaats: Tot nog toeis bet in twyfel, of dit een Inland- 
fcben boom van Ooft-Indien xy of niet ; immers den naam 
van Annona komt waar/chynelyk uyt Weft-Indien , alwaar 
deze vrugt veel en op verjcbeide plaatfen gevonden werd s 
en onder de Spanjaards , die in Hifpaniola en Mexico woo- 
nen, ook dien naam draagt; in Brazilwind menze ook over- 
vloedig, en werden aldaar Articu genaamt , boewel de be- 


de Laat in Indie Occident. defcript. Lib. 14. Paap am Jcbryoing van de Articu, by Jan de Laat in zjn Weft- 
; Å à i Indien, 


no- 


$ 


K 


[x FERNEN, 
ie 
Bet 


1, Bock. XXXIX. Hof. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


& Anone defcriptio Eufeb. Nierenb. in Hiftor. nature. 
Lib. 15. Cap. 73. ac illa Anon apud Oviedum Lib. 8. 
Cap. 18. a noftre hujus Orientalis Anonz defcriptio- 
ne multum difcrepat, fed quod diverfo regionum 
celo & folo eft adfcribendum, fi de cetero auctores 
hac de re accurati fatis fuerit , quod dubito , Chri- 
jioph: enim Acofta, qui talibus in rebus majorem 
meretur fidem, in Hiftor. fua natur. Lib. 4. Cap. 25. 
talem defcribit Anonam, qualis cum noftra multo me- 
.lius convenit, ubi quoque omnes tales irridet (ac 
prefertim Hifpanos in Occidentali India habitantes) , 
qui horum fructuum medullas tantis in deliciis ha- 
bent, ut has reliquis pr&ferant fructibus Hifpanie, 
hincque illas nominant Mangjar Blanco: ibi quoque 
fcribit Anonam Guanabanamque unum eundemque 
effe fru&um, & in media regione ibi crefcere. Ita 
ut fieri potuiffet , . fru&um hunc ex nova Hifpania 
primo in Manilhas effe translatum , ac inde forte 
per Sinenfes vel Hifpanos in Moluccas, ac alias In- 
diz regiones: Cui vero rei quisquam opponere pos- 
fet, defcriptionis difcrimen Occidentalis Anone ac 
noítre Manoe nimium effe , ac proinde neceffario 
duos diverfos elle fructus , Manoam itaque pro in- 
digeno habendam eflfe fructu: Cui fententiz non 
multum Opponemus , ac folummodo dicemus , in 
Moluccis, iisque potiffimum reperiri in locis, quos 
Hifpani & Luficani inhabitaverunt, quamvis a qui- 
busdam indigenüm ipfis fuerit nomen inpofitum. 
Fructus Guanabani.a Scalig. exerc. 181. „Oviedo & Tbe- 
vetto defcripti , a Manoa noftra- plus differunt, quos 
itaque pro diverfis quoque habemus fructibus. 


Ufus: Fruêtus hi raro in arbore ad maturitatem 
relinquuntur , quum vefpertiliönes aliagüe nocturna 
-animalia illud non permittant, fed fi ex rubro fufci 
vel. nigricantes incipiant effe toto cum. pedun- 
culo: carpuntur , sgue aliquot per dies cruda con- 
diuntur fub Oryza, fub qua optimi fervaptur, & matu- 
refcunt. .Sunt temperate nature , fed parum adftrin- 
entes & obftipantes, ac folummodo crudi eduntur, 
fri&ioni enim vel coétioni minus utilesfunt, in omni- 
bus quoque vefci illis licet morbis , quamvis ob ficcam 
eorum naturam delicato ftómacho non admodum funt 
pani atque optime illis inferviunt, qui Diarrhæa vel 
Dyfenteria laborant , præfertim fi parum fub cineri- 
bus tofti fuerint, quamvis tum magis, ingrati fint: 
Fructus hi peculiarem habent morbum vel defectum , 
uod nempe interne fub pellicula in carne ficcos quos- 
un habeant callofos nodos, ex crafla quafi farina 
concretos, quod plerumque tamen obtinet iis in ar- 
boribus, quz gracili ac fabulofo crefcunt folo. Pro- 
agantur per officula,. quz facillime quoque propul- 
ulant, fed transplantationem amant ; Dicitur ancil- 
la-quedam in Batavia horum officulorum certam 
quantitatem; Yamato eponum femina effe puta- 
bat, queque in India crüda eduntur, minute mandu- 
caviffe & deglutiviffe, brevique poft adeo demens & 
vertiginofa fuiffe facta, ach Opium edidiffet, quoti- 
die tamen. experiuntur illi. qui integra haec cum car- 
ne deglutiunt officula ,. nullum inde damnum pati. 
Ut arbor hzc fit frugifera , ac amplam gerat comam, 
circa truncum. pinguis. deponenda eft terra, quum 
eleganter extenditur , ac tantam prebet umbram, 
ut commode fub ea federe poffimus, hincque a Sinen- 
fibus tam in fua regione, quam in Tunkin „ ac hifce in 
regionibus ante fuas edes & arva plantatur, quam 
autem hunc in finem adhibent, diverfa videtur effe 
fpecies, eleganter enim'quidem extenditur, multos- 
que gerit flores, fed raros vel nullos producit fru&us, 
hincque a quibusdam hujus generis mas habetur: Cum 
noftra quoque Anona fimilitudipem quandam habere 
videtur (quo ad nempe crefcendi modum foliorumque 
formam) Chinenfis quidam fru&us , qui in Zephyreis 
Chinz partibus & in Tunkin crefcit , ac nominatur 
Kbi, arbor autem hec multo procerior eft, & copio- 
fiores gerit ramos, unde multum in areis circa «des 
a ut folis radiis ac æftui gratam prebeat um- 
ram, hujusque fructus eft copiofus & abundans, fed 
e contra multo minor quam Anona, qui porro eft ro- 
Tom. I tun- 


Indien, Lib. 14. Cap. 22. gelykmede van de Anona 
Eufeb. Nierenb, in zyn Hiltona natur. Lib. 15. Cap. 
73. als mede die van de Anon; by Oviedus, Lib. 8. Cap: 
18. van deze onze Ooflindifche bejcbryving al vry wat 
is verfchillende, dog "t welk men de erfcieidenbeid der 
zee moet egen zoo anders de autbeuren daar 
ent maar naauwkeurig genoeg zyn geweelt: en wa: 
aan ik al wat moet tewyffelen, want’ Chri ag 17 a Cofta 4 
die in zoodanige dingen vry wat meer geloof verdient, 
befchryft in zyn Hiltor. natur, Lib. 4. Cap. 25. een 
zoodanigen Anona , die met de onze al vry wat nader 
overeenkomt , en daar by ook wat uytlagt alle die gene 
(en wel bezonderlyk de Spaanfcbe creatuuren in Weit.In- 
dien gebooren) dewelke zulken lekkernye van bet merg dezer 
vrugien maaken, datze dezelve agten of ftellen boven alle 
de vruchten van Spangien, en daarom ook dezelue noemen 
Mangjar Blanco: ook zoo fchryft by aldaar date Anona 
en Guanabana een en dezelfde vrugt is, en datze op het 
vafte land waft ; zoo dat bet wel zoude konnen wefen , 
dat deze vrugt uyt nieuw Spangien eerft in de’ Manilvas 
was overgebragt, en van daar, miffchien door de Sinee- 
zens of wech > inde Moluccos , en op andere plaat- 
Jen van Ooft-Indien: dog waar en tegen ymand zoude mo- 
gen inbrengen, dat bet verfcbil in de befciryving van 
de Weft-Indifcbe Anona , en onze Manoa te groot zy, 
en dien volgende nootzaakelyk medebrengt „ dat bet bezon- 
dere vrugten moeten zyn, ende dierbalven de Manoa moet 
gebouden worden voor een Inlandfche vrugt : en tegens 
welke meyning wy. ons ook niet zeer bart zullen aankan- 
ten, maar alleenlyk zeggen , datze in de Moluccos „ en op 
plaatzen daar de Spanjaarden en Portugeefen gewoont beb- 
ben, wel bet meefte waffen y. boewelze by zommige een In- 
lantze naam bebben bekomen; de vrugten Guanabanus, 
die Scai; Exerc. 181. Oviedus, en i: bebben be- 
Jcbreven , verjchillen nog meer van onze Manoa, en de- 
welke w; dierbalven ook voor een verfcbeiden of byzondere 
vrugt moeten houden. 
ebruyk: Deze vrugten laat men zelden aan de boom 
geheel ryprwerden, om dat zulks de vleermuyzen, en an- 
dere nagt-dieven niet willen toeftaan, maar alsze begin- 
nen uit. den rooden bruyn of fwartagtig te worden, zoo 
neemt menze met den geveelen Tel af , en begraaftze eent» 
ge dagen in rauwe ryft y alwaarze beter zyn bewaart: 
en „ook volkomen ryp werden: zy zyn getempert wan 
aart , dog een weinig Jloppende ,` en werden alleenlyk 
raauw gegeten, want tot bet floven en kooken deugenze 
ganfch. niet ; men magze ook tn allerbande ziektens wel 
nuttigen, boewelze wegens baren droogen ‘aart voor een 
vieze maage niet zeer aangenaam Zyn; dienende heft de 
genen, die een buyk-of roode-loop hebben , en inzonderbeit 
als menze een weinig in de alde komt te braaden , boe- 
welze als dan nog viezer werden: de vrugten bebhen een 
byzondere ziekte of gebrek, te weten, datze van binnen 
aan de fcbel en in bet merg eenige drooge knobbelen krygen 
als van grof meel te zamengebakken, dog’t welk men mee 
ziet aan boomen, die op een magere en zandige grond ftaan: 
men plantze voort van de korrels, dewelke ook zeer ligt voort- 
komen, men zegt, dat een zekere dienflmeyd op Batavia, 
een party van deze korrels, dieze voor zaaden van water- 
Meloenen aanzag , (en die men in Indien uit de band eet) 
klein gekaauwt en ingefwolgen bebbende , daar van zoo 
gek en duyzelig wierde, als of zy Ampbioen gegeeten bad- 
des dog men ziet even wel nog dagelyks , dat die gene, die 
de heele korrels met bet merg infwelgen , daar van geen 
letzel bebben: Om dezen boom vrugtbaar , en met een bree- 
de kruin te maaken, 200 moet men een voet of krans van 
oede aarde rondom den ftam leggen , als wanneer by zig 
p uitbreid, en 200 veel eng geeft , dat men daar 
bequamelyk onder zitten kan; en daarom werd by door de 
Sinee/en, zoo wel die in baar eigen land, als in Tun- 
kin , midsgaders op deze Eylanden woonen , voor baar 
buyzen en erven geplant , dog de gene, dieze daar toe nemen, 
Jebynt wel een byzonder flag te zyn, want by breid zig 
avel mooy uit , en geeft veele bloemen, maar draagt weinig 
of gene vrugten, en daarom werd by van zommige ook ge- 
bouden voor bet mannetje van dit geflagt: ook fchynt met 
deze onze Anona eenige gelykenis te bebben , (te weten 
zoo veel aangaat de maniere van wasdom en gedaante der 
bladeren) zekere Sineefe vrugt, die in de zuyder deelen 
van China als mede in Funkin groeit, en genaamt word 
Khi, dog den boom in zig zelven is veel booger, en ook 
ryker van takken, en werd daarom veel op de erven en 
de buyzen geplant , om daar van voor de bitte fchaduwe 
te ier en de daar aan wafjende vrugt is wel veel en 
over. 


338 


tundus & glaber inftar Limonis nipis, externe Ignel 
rubentis coloris, interne flavi feu lutei , quatuor 
quinqueve tenuibus ac planis gaudens officulis,quz Pu 
magnitudinis circiter feminum Melopeponum > ed 
lignei coloris, ac parum rugofa: Fructus hos Sinen- 
fes norunt planos comprimere , inftar Ficuum His- 
panicorum , unde a noftratibus Ficus Sinenfes dicun- 
tur, videnturque quafi faccharo confperfi , qui- 
que inde multum in alias transferuntur regiones, 
atque tragematibus inferviunt. Quadam etiam ha- 
rum arborum in Batavia funt culte, fed ibi non kete 
germinant , vel fruétus videntur producture: Guil. 
Pifo Lib. 4. Cap. 17. Hifl. Brafil, aliique Indie Oc- 
cidentalis fcriptores fructum hunc vocant Araticu, 
cum noftra Manoa plurimum convenientem , excep- 
to quod flores plurima gerant petala , fructusque 
carnem gerat internam luteam, 


- 


In Rumpbii appendice hzc adduntur. 


In Hort. Malab. part. 3. Fig. 29, 30, 31. Binz 
Anone defcribuntur fpecies eodem fere nomine, 
queque ibidem funt exotice pene nempe noftra 
vulgaris Anona Fig. 30 & 31. fub equens autem crifpa 
Fig. 29. nomine Atamaram. 


EXP LECAAL 0 
Tabule Quadragefime Quinta. | 
Qua exhibet Ramum Anong anguftifolie fra” cancellato 


maximo. GE 
A. Fruétum cancellatum jufta denotat magnitudine, 
B. Offctla ejus feminalia. 


OBSERVATIO. 


Bine in H. Malab. Anone fpecies elegantiflime delineate 
funt, que tamen a Rumphianis figuris quodammodo diver- 
fe funt, & Anona hujus Cap. 39. eft -Anona Maram Hort. 
Malab: Anona tuberofa: fubfequentis Cap. eft Atamaram, 
uti ex Rumpbii additione quoque conítat. De his autem 
porro vide Ray Hift. pl. pag. 1650. huicque in Ray tom. 3. 
dendr. additur /nona maxima foliis oblongis anguftis , fructu 
maximo, luteo, conoide, cortice glabro, in areolas diftin&o. 
Sloan. Cat. pl. Famaic. pag. 209. que eft Anon Oviedi apud 
Cluf. Parkinf. & J. B. &c. huc & fpeêtat Anona Indica an- 
' guitifolia, fru&u ceeruleo , cortice fquamato glabro Plukn. 
Pbyt. Tab. 134. Fig. 4. Anona-boom Valent. HR. Amboi- 


ne pag. 164. 


CAPUT QUADRAGESIMUM, 


; Anona Tuberofa. Manoa Papuwa: Atis. 
Ltera Manoe fpecies nuper ex Ternata in Am- 
boinam eft translata, cujus arbor paulo minor 
eft vulgari , nec in Amboina frutice altior 


excrefcit, pauciflimis ramis: Folia ceterum, flores, & 


crefcendi modus cum precedenti conveniunt, fed in 
omnibus paulo minor eft:Folia itidem funt pallide magis 
viridia & molliora, peculiarem .quoque , fi tra&en- 
tur, fpirant odorem, fed nonadeo fortem ac vulgaris: 
Flores cum prioris conveniunt , fed minores: funt: 
Früctus eodem modo ex craflo & curto dependet pe. 
tiolo, cordiformis vel inftar. inverfi ve Minor eft 
antecedente: Manoa, exteriorque pellicula: compo- 
nitur ex fimplicibus tuberculis, feu magnis verrucis , 
que regulari ordine locate funt, cancellate, fed 
prope petiolum funt magis oblongae, ac circa illum 
elegantem formant coronam : Verruce he -non fir 
miter fibi invicem junguntur, que fi mature fint, 
facile feparari & feorfim auferri poffunt. ` Fructus 
color primo eft glaucus, dein inftar Pfittaci viridis; 
fcd femper cinereo quafi.pulvere confperfus, hunc- 
que fervat colorem ufque in fummam maturitatem: 
Medulla ejus multo-fuccofior ac delicatior eft vul- 
garis, fapit enim fpiratque aquam Rofarum : Hujus 

femi- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Cabut XXXIX. 


overvloedig, maar daar en tegen weder veel kleinder als de 
Anona, voorts regt ront en effen, gelyk een Lemon-ni: 
pis, van buiten vuur-root, en van binnen een geel vleefch 
bebbende, met vier en vyf dunne platte korrels , omtrent 
200 groot als de zaaden van water-Meloenen , dog bout- 
verwig van coleur, en een weinig rimpelig, deze vrug. 
ten weten de Sineefen plat te drukken , gelyk de Spaanfcpe 
vygen, en daarom werdenze by de onze ook Sineefe vygen 
genaamt; en zy vertoonen baar dan ook als ofze met zwiker 
beftrooit waren; werdende veel van daar in andere Lan- 
den vervoert, en tot bankquet-werk gebruikt : ook heeft 
men eenige van deze boomen op Batavia aangeplant, dos 
Jcbynen aldaar niet wel te aarden, nog vrugten voort te ` 
zullen brengen: Guil. Pifo Lib. 4. Cap. 17. Hift. Bra. ` 
fil: en andere Schryvers van Wej[l-Indien , noemen deze 
vrugt Araticu, meeft met onze Manoa overeen komende, 
bebalven dat bet bloeizel meer blaatjes beeft, en de vrugt 
van binnen een geel vleefcb. | 


“Inde Appendix van Rumphius werd dit er bygevoegt… 


In bet derde deel van de Hortus Malabar. Tab. 29 ^ 
30 en 31. werden mede twee zoorten van Anona befchre- 
ven , febier met de zelfde naam, en aldaar voor uytland- 
fcbe-boomen gehouden; te weten de eerfte of gemeene Anona 
in de Figuur 30 en 31. en de volgende Anona crifpa in 
Figuur 29. met de naam van Atamaram. 


A 


UYTLEGGING 
Van de Pf. en Veertig fle Plaat. | 


Dewelke vertoont een Tak van de Anona-Boom met naauwe 
Bladen, en groote geruite vrugten. 

A. Wyjt aan een geruite vrugt in zyn grootte. 

B. Deszelfs zaai-korrels. 


AANMERKING, 


De twee zoorten van de Anonaas zyn zeer fraai in. de Hort. 
Malabaricus verbeeldt, dog verfcbillen nog al Wat van de figuren 
van Rumpbius, en de Anona wan dit 39. Capitt. zoude zyn de 
Anona Maram, de Anona. tuberofa van bet volgende Hoofdftuk ` 
de Atamaram, 20 als dit uit bet byvoegzel van Rumphius blykte 
Dog over deze zie verders Ray in zyn Hiftor. der ‘planten, pag. 
1650. en by deze werd in.de Appendix van bet derde deel. byge 
voegt de Anona maxima foliis oblongis anguftis, fruêtu maxit 
luteo conoide cortice glabro,in areolas di/tintto van Sloan in de Catal 
van de Jamaic. gewaflen pag. 204. welke is de Anon van Ovie- 
dus by Clufius, Parkinfon, en Joh. Bauhinus &c. bier toe be- 
boort mede de Anona Indica anguftifolia , fruftu ceruleo, cortice 
Jauamato , glabro van Plukn. Phytogr. Tab. 134: Fig.4. Anonas 
boom werdze by Valent. in de befchryving vari Ambon pag. 164: 
genaamt. > se POSURE FO p 


x 


XL HOOFDSTUK. 


De geknobbelde Anona-Vrugte — 
H Et tweede geflagt van de Manoa is onlangs uit Ter- 


naten tot ons in Amboina overgebragt; zynde dé 

boom wat kleinder dan de gemeene, en by groeit in 
Amboina niet booger als een firuyk , met weinige takken; 
zyn bladeren, bloemen, en manier van wasdom zyn devoor- 
gaande gelyk, dog in alles een bairtje kleinder: de blade- 
ren zin ook wat ligt-gröender j^ en zagter in ^t aantafden , 
zy bebben ook een byzondere reuk, als menze-bandelt z dog 
zoo Der niet. als de gemeene y "t bloeixel is mede gelyk als 
'rvoorige, dog wat kleynder : de vrugt waft ook op dezelf- 
de manier aan een dikke en korte fteel, mede geformeertals 
een bert, of omgekeerde peer: zy is wat kleinder dan de 
voorige Manoa, en baar buitenfte (bel beftáát uit enkele 
knobbels of groote wratten, die evenwel ordentlyk gejebikt 
oan, te weten ruytsgawys, dog naby den freet zynze wat 
langwerpig , en maaken daar rondom een cierbyke krans of 
krage, deze knobbelen bangen ook niet aal aan een, maar 
alsze ryp zyn, kan mente list van malkanderen afnemen: 
de coleur van de oer fr 1n ^t eerft regt Spaans-groen s 
daar na papegaay-groen, dog altyt met eenig grys Bai, 
als meel bejtrooit , en deze coleur boutze tot in baar luajte 
rypheid toe: bet binnenfte-merg is veel zappiger en [make- 
Iyker, als. dat van de gemeene „ want bet riekt en Jmaakt 


mse 492 


| Tab. XLV. 


Fag. 138. 


— 


nn nn 


To 
LN 


SALLE 
LLLP m 
a 


GR: 
EP 
Up 
2227 
>” 


CHR, 
17777; 
—— 


NN 


^ 

II pat 

Ý HE og t, 
WEHRT 

GY, 
d 


^ 


HE 


CH HG 
DEE; HE 
UA 5 


>= 


GR 
4 
7 


YA 
7 
[/ 


7194, 
VI 
AT 
7 
SER 
SSN 


Ze 


7 


7 
Zei 


4 
A 
NEL 


SSS 
IN 


IS 


DS 


M 


N 


7 


AS 


44 7 
DR 
HR 
OTA 
S 


SSS 
| Es 
NN \ 

ANY 
WAY) 
MAR 
OH 
INNNN 


S 


Øl f j? 

f} Md ^ 

D np I 
Op 


1, Boek. XL. Hoofdjt. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


femina quoque funt nigra inftar precedentis „ fed 

aulo minora; rotundiora, &. magis fufca: Inmaturi 
avulfi fructus nigrefcunt, ficcâtique diu fervari pos- 
funt, uti fepe fit ob raram illorum formam: Fru- 
&us cito maturefcit, atque e peduncülo decidit, ita 
ut medius ftilus folummodo im ramo. remaneat , 
ac fructus in terram decidens frangatur , quum-tu- 
bercula, uti dictum eft , non firmiter fibi invicem 
fint nexa, unde, fi fere fint maturi, pilofa Sagueri 
arboris textura obvolvendi funt tali modo, ut cade- 
re nequeant. 


Malaicenfe Manoapa Puwa , omne enim quod cri- 
fpum vel tuberofum eft , a Malaicenfibus vocatur 
Papua, a. circinnatis crinibus Papoueníis populi, 


ceterum .quoque nominatur a Ternatenfibus. Atis. 


& Boa-Ati,. quod forte debet effe Boa-Hati h. e. 
fructus cordis a forma, & a Javanis Sirikaya. ; 

Locus: In Amboina- fruétus hic antea fuit ignotus: 
ac noftro tantum innotuit tempore per. transporta- 
tionem ex Ternata. Ubi quoque non indigenus ha- 
betur fructus, fed putatur ex Batavia ibi fuiffe trans- 
latus ,. quique hodie in Moluccis fatis eft multipli- 
catus, ubi arbor quoque fertilis eft, fed in Amboi- 
na pigra eft, & tarde provenit, ita ut hzc arbor 
quintó demum anno fructus producat, paucos .hic 
gerit ramos, nec magnam, ubi etiam Crelo, adtin- 
git feneétutem , aliique cito dat locum arbori. . 


.Ufus: Hic frudus non nifi crudus ufui infervit, 
multo enim dulcior, fuccofior, & gratior eft vulgari 
Manoa , vixque fatiari quisquam co poteft, -fique 
Americana. Anona. talem quoque haberet faporem, 
tum Hifpani Criolhos , qui.illam delicatiffimam pu- 
tant, julie cenferent, dumque cito, uti dicium fuit, 
maturcfeunt, non. diu quoque confervari poflunt, 
QUE. decidentes frangantur ` egregium prebet fpe- 

aculum feu con{pectum ; fi aliis cum fructibus mene 
fe inponatur, quum lete viridem; licet fit maturus 


‘fructus, retineat colorem,.atque aliis. inmixtus fru- 


&ibus ranam. quodammodo. refert ,. fique hæ ampu- 
tentur- arbufculz, atque a perennibus denudentur ra- 
mulis inftar „vitis , fertiliores funt, .fepiusque. de- 
purgak ins. quia aflidue. ab ardentibus. & ruben- 
tibus formicis infeftantur, i; |... 7 däre e 


CX PILTCA TIO: 
Or CADET. us TI S cm uae ot 
cero B S 


Que ramum exhibet Anone tuberofe, ubi Lit, — — 
A. Florem. * E pn EE 
B. Fruftum ue , 

C. Oficulum eminalg denotat. 


OBSERVATIO. 


‘Hac eft Ata-Maram D Malab. part. 3. Tab. 29. uti. ex 
fuperioribus conítat, cui in Ray. bijt. pl tom. 3. p. 77- 
dendr. jungitur Anona foliis odoratis , minoribus ,. fructu 
conoide, fquamofo, parvo, dulci Sloan. Cat. pl. Fam. b. 
205. & Anona Indica pomo viridi Hm. Cat. H. £. Bat. 
item Anona Indica poino viridi Par. Bat. Pr. p. 312. Ut 
& Anona Indica fruétu conoide viridi, cortice fquamis , ve- 


139 


in "t gebeel na roofe-water: de zaaden zyn mede favart als 
die van de voorgaande , dog een weinig Kleinder , - ronder, 
en bruinder :/ de gebeel onrype vrugten Afgeplukt , werden 
fwart, en "men kanze opgedroogt lange bewaren „` gelyk 
wel gedaan word wegens barexelizame gedaante: de vrugt 
word Jchielyk ryp, en valt dan van bare fteel af, zoo dat 
de middelfte kegel daar maar alleen blyfi bangen, en de 
Vrugt, op de aarde vallende , breekt aan ftukken, om dat 
de knobbelen, als gezegt, niet vaft aan malkander zitten, 
en daarom , alsze ten naaften by rypzyn, moet menze met 


| ^, eenig hayrig gewafch van den Sagueers-boom zodanig be- 
e P yes + winden , datze niet konnen afvallen. 
Nomen: Latine Anona tuberofa five crifpa , -juxta 


„Naam: Latyn Anona tuberofa, five crifpa, na bet 
Maleitfe Manoapa Puwa, want ab wat gekrult of knob- 
belig. is, dai werd by de Maleyers de naam gegeven van 
Papua, en.dat na de gekrulde bairen der Papoufe volke- 
ren, anders werdze ook genaamt in't Ternataans Atis ‘ 
en Boa- Ati , % welk mifJcbiea beboorde te zyn Boa-Hati, dat 
is bert-vrugt , na bare gedaante, enin’t Favaans Sirikaya. 
- Plaats; In. Amboina is deze vrugt voor dezen onbekent 
geweefl, en by onzen tyd eerfl bekent geworden door over- 
brenging uit. Ternaten: dog alwaar menze ook voor geen 
ae vrugten ar , "aar meent, datze van Batavia na 
derwaarts is overgebragt, zynde bedendaags in de Malukfe 
Eylanden Brad. deci goa A e A Siet 
maar in Amboina komtze vry wat traag voort, zoo-dat de 
boom eer [t in"t vyfde jaar vrugien gegeven heeft; by krygt 
albier ook weynig takken, en komt , «vaar by ook groeit, 
tot geen hoogen ouderdom; maakende baaft weder plaats 
woor een ander, 

Gebruik: Deze vrugt dient maar alleen, om raauw 
te eeien, Wantze is veel zoeter , zappiger , en aangenamer s 
dan de gemeene Manoa, en men kan zig qualykmoede daar 
aan.eeten; en by aldien de ee: Anona mede van 
zodanige fmaak is ,. dan. zouden de Spaanfche Criolhos (de- 
zelve voor de lekkerfte vrugt houdende) al wat gelyk kon: 
nen bebben, en dewylze, als gezegt, fchielyk ryp worden, 
209 kan menz? ook met lange bewaren, of zy vallen, aan 
zigt, wanneer menze onder anderesvrugten op tafel zel, 
om datze bum ligt-groene coleur ook in bare volle Pypheid 
komt te beboul, en onder andere vrugten gelegt, wel 
wat na cen kikvors gelykt; sen als men dezeyboompjens 
zomtyts wat befnoeit s, envan- bare oude of jarige fcbeutjes 
berooft gelykeen-wyngaart, 200 dragen zy des te beter, 
en men moet baar,ook gedurig afvegen en zuyveren , om datze 
gemeenclyk met roode en brandende mieren bezet zyn, 


OX TLE GG EN Grog 
= m “Pan de Ses- en Veertigfte Plaat, ` ‘dimid 


` Diwelke vertoont een Tak van de geknobbelde Anona vrugt. 


Alwaar Lett. A. de Bloem. ` 
B. De opgefnede Vrugt. ` 
En C. "bet Zaatkern verbeeldt. 


AANMERKINGE 


Dit is de Ata-Maram van de Hortus Malabar. in het derde 
deel Tab. 29: befchreven en verbeeldt , zo als zulks uyt het 
boven vermelde blykt; met welke by’ Ray in zyn bifler pl. 
tom. 3. Pe 77. dendrol. gevoegt wert de Anona foliis odoratis 
minoribus., fruttuconoide, fquamofo, parvo , dulci , van Sloan in zyn 
Catal. in de Famaice pewafJen op pag. 205. vermelde, ep de 
Anona Indica pono viridi van Herm. in de Catal. van de Leid: 


lúti aculeato ,- nucleis ‘nigricantibus parvis: Plukn. Phyt. Tab. febe Tuyn, en vau de Par. Bat. pr. p. 312. alsmede de dng: 


135. Fig. 2. &c. a Ray. in bift. pl. p 1650, dicitur . Pomi- 
fera Indica fru&u: conoide, fquamofo, viridi: vide & Cafp. 
Commei. Fl. Malab. pag. 5. qui meliora hujus arbotis.exbi- 
bet fynonyma, quam que in Ray dendr. inveniuntur, que- 
que reétius conveniunt illi fpeciei, que Anona Indica pomo 
violaceo ab Herman. in Par. Bat. pr. vocatur. 4Hac porro 
ab Herman. in- Muf- Zeyl. pag. 62. vocatur Anona fruêtu 
virefcente, cujus fynonyma aliafque fpecies vide in Tbef. nofiro 
Zeyl. pag. 21. Tuberofa Anona a Valent. pag. 165. dicitur. Cum 
Magnolie genere. a Plumierio in-nov. pl. gener. p. 38. propofito 
hoc genus quam maxime convenit, quod & obfervavit Lin- 
neus in H. Cliff. pog. 222, ubi-& alie hujus generis fpe- 
cles enumerantur. ; 


Aen 


y er ~ $ CAPUT ' 


na Indica frutu conoide viridi , cortice fguamis Veluti aculeato, 
nucleis nigricantibus. parvis, van Plukn..in zyn Pbytogr- Tab. 
135. Fig. 2. &c. Van Ray in zyn biflor. pl. p. +605 wert ze 
genaamt Pomifera Indica fruttu convide, fquamofo, viridi, Zie 
verders de Flora Malabarica van Cafp. Commel, p. 5 die bee- 
tere benamingen van deeze boom opgeeft, als die in de dendrol. 
van Ray gevonden werden „en die meer overeenkomen met 
die zoort, die de Anona Indica pomo violaceo van Herman in 
zyn Par. Bat. pr. genaamt wert. Deze wert verders Anona 
met groene vrugt genaamt van Herman in zyn Muf. Z:yl. pag. 
62. welkers: benamingen en andere zoorten hier van, zie in 
onze Thef. Zeyl. pag. 21. Geknobbelde-Anona wert deze 
verders genaamt van Valent. pag. 165. Met het geflagt van 
de Magnolia van Plumier in zyn nov. pl. gen. pag. 38. voor- 
geftelt , heeft dit geflagt groote gemeeníchap . zo als dit ook 
aangemerkt heeft Linneus in de Hortus Cliffort. pag. 222. 
alwaar ook nog andere zoorten van dit geflagt opgetelt & 


Weg XLI. HOOFD: 


140 HERBARII AMBOINENSIS 


CAPUT QUADRAGES. PRIMUM. 


Cujavus Domeftica. Cuiava. 


mefticum nempe & filveftrem dividi poteft, 
cujusque domefticam hoc in capite primum 
defcribemus fpeciem. Arbor duobus tribusve ple- 
rumque fefe erigit truncis, qui non erecti, fed obli- 
qui & incurvi fiti funt: Immo licet unum tantum ge- 
rat truncum ad hominis altitudinem, oblique tamen 
pofitus eft: Paucos gerit longos ac flexiles ramos , 
qui folia breviffimis gerunt e petiolis dependentia, 
non femper duo oppofita, fed inordinata , & obli- 
quam fere formantia crucem , vulgaris funt forme, 
obtufo apice, qua multas gerunt coftas transverfales, 
parallelas fere, ac inferius quam maxime protuberan- 
tes, unde cuncta folia rugofa feu plicata apparent, ho- 
rum color eft pallide & ingrate viridis, fubtus cine- 
reus , funt porro firma ac facile diffilientia, fi ma- 
nibus conterantur, gravemque fpirantia odorem in- 
ftar foeni : Flores ex foliorum alis proveniunt, bre- 
viffimis ac craflis petiolis infidentes, aliquando fim- 
plices, aliquando bini ternive fimul, quisque tamen 
roprio in petiolo , inftar florum mali , fed paulo 
unt majores, ac ex quinque albis conftant petalis, 
ue calici tetra- vel pentaphyllo, craffo, ac deor- 
um inflexo fuftinentur, ftamina in centro floris funt 
tenuiffima , albicantia , antheris cinereis, inodora, 
& intricata: füb flore provenit parvum viride tuber- 
culum , ex quo fructus exerefcit , uti de Jambofis 
fuit dictum, cum quibus Cujavos multum convenit: 
Fructus eft forma ac magnitudine mediocris pyri, 
fed prope pedunculum craffior, neque exterior fu- 
perficies ita plana eft, fed tuberculis inequalis ac 
obfita , primo viridis graminei coloris, ad rotundus eft 
fructus , dein inftar ficci ftraminis vel pallidi citrei colo- 
ris, ag oblongus inftar pyri, tenui tectus pellicula, 
uz inter edendum non obftat, nec auferenda eft, 
fuperius coronatus inftar pu a fed paulo 
minor: Caro interior eft quoque pallide albicans, 
infar Cydoniorum , femi-digitum circiter craffa, 
q ue reftat , eff compages parvorüm durorum 
officulorum, eadem carne conjunctorum: Sapor eft 
dulcis, fed ficcus fine adftrictione, fere inftar pyro- 
rum, vel toftorum Cydoniorum; peculiarem quoque 
fpirant.hi fructus odorem inftar foeni, qui iis, qui 
hos comederunt fructus, diuin oreinfidet, atque cu- 
biculo aflervati totum hoc odore fuo replent: Raro 
tam diu in arbore relinquuntur, donec penitus matu- 
refcant, non tantum, ne vefpertiliones illos rapiant, 
fed quoque, quum penitus maturi non ita grate fapiant, 
interior enim officulorum me feparatur a circum- 
je&a carne, tumque fructus faporis eft magis ele- 
vati, penetrantisque magis odoris; unde, fi fere ma- 
turi fint, carpuntur, quum nempe nondum penitus 
citrei fint coloris, fed pallide albentis, & ad tactum 
duri, tum enim funt magis fuccofi & delicatiores, 
tiores quoque funt tempore matutino, fi rore no- 
rno fint obducti, per folis calorem enim gravis ille 
odor faporque elevatur: 


or eft fru&us, qui in duo genera , in do- 


Truncus ramique tenui obdu&i funt cortice , vel 
potius tenui glabraque pellicula , | coloris. pallide 
ruff, queque facile decorticari poteft , vel fponte 
quoque decidit inftar Betul® , atque fub hac viridis 
Jocatur cuticula, cujus exterior pars fenfim in tales 
quoque mutatur pelliculas: Arbor hee porro lignum 
gerit durum , firmum, ac flexile , ita ut ejus vertex 
usque in terram infecti poffit, neque frangatur: Mini- 
mique rami funt adeo firmi, ut puerum fuftinere vd- 
leant: Radices non profunde in terram infiguntur, 
fed fub ejus fuperficie proferpunt , unde facile per 
fortes disjiciuntur ventos , hincque tamen non in- 
tereunt vel perdite funt arbores , ereéte enim facile 
iteruf radices emictunt. 5 


Anni tempus: Arbor hec fub finem menfium pluvio- 
forum floret, fru€tusque per totos fere menfes ficcos 
producit, immo usque in Majum & Junium; in areis 
prope edes atque ad hortorüm margines plancântur, 
gon tantum per officula depofita , fed etiam per ramos 


ampu- 
e P 


Liber I. Caput XLI, 


"XLI. HOOFDSTUK. 


Tamme Guajave-Boom. 


tamme en wilde onderfcheyden kan ,'en waar van 
wy de tamme in dit Capittel eerft zullen befchryven: 
De boom (biet gemeenelyk met twee a drie f[Lammen op , en 


$ Ujavos iseen vrugt, die men in tweederleye Sag ‚als 


die ook niet regt, maar /cheef en krom Doan: ja al kryet . 


by maar ‘eenen ftam van omtrent eem mans lengte boo > 
zoo Dat dezelve dog evenwel fcbeef; by beeft weinige 
lange en buigzame takken, daar de bladeren op korte ftee- 
len aan flaan of van afhangen; niet regt in twee reyen te- 
e malkander , maar wat verwert, en bykans een/chuins 
ruis maakende, xy zyn van een gemeene forme, omtrent 
zes vingeren lang , drie breet, en van vooren met een ftom- 
e fpits, bebbende veele dwers-ribben , die bykans gelyk 
open, en beneden of van onderen zeer verre of boog zyn 
uitjiekende, en waar doorze als gerimpelt of geplooit feby« 
nen, baar coleur is een dootze en onaangename groente 
van onderen wat grysagtig s voorts zynze flyf, en bryfe- 
lende als menze in de band vryft , en als dan ook gevende 
een fterken en booyagtigem reuk: Het bloeizel komt voort 
uit den {choot der bladeren op korte dikke fteeltjes „ zomtyts 
enkelt, en zomtyts twee a drie by malkander , dog yder 
op een byzondere fteel, gelyk bet appelsbloeizel „ dog wat 
grooter; en beftaande uyt vyf witte blaatjes, die op een 
Sterretje of voetje van vier a vyf s Nu ne dikke en ag- 
terwaarts gebogene blaatjes ruften , bet middelfte zyn dunne 
quitte en ranke draatjes met graauwe knopjes , zonder reuk, 
en wat door malkander verwerd: agter bet bloeyzel waft 
een klein ges knopje, daar de vrugt geformeert werd, 
even gelyk als gezegt is van de Famboefen, met welke de 
Cujavos ook veel gemeenfchap bebben , de vrugt is van gee 
daante en grootte als een middelbare peere, dog by den feel 
wat dikker, en de buytenfte vlakte en is 200 effen niet 
maar een weinig met pukkeltjes en heuveltjes bezet „eer 
gras-groen, en ront, daar na als droog Gro of wit de 
citroen-geelen bleek, en lankwerpig als peerem, met een 
dun buidje bekleet, dat men int eeten niet en beboeft af te 
Jébellen; voor aan met een kroontje, gelyk de Famboejen, 
dog wat kleinder ; bet binnenfte vlee/ch is mede bleek-wit , 
gelyk dat van de queen, omtrent een balve vinger dik, 
zynde bet refteerende een klomp van kleine bufde korrels „ 
en met p e Zi vleefch Sera akt : de {maak 
is zoet, dog droog, zonder adjtrittie , byna als de peeren 0 
gebraden queen, zy bebben ook een b tondere asi 
reuk , dewelke de gene, dieze gegeten beeft, lange inde mond 
aankleeft en byblyft 3; en in een kamer gelegt zynde zoo ver- 
vullenze dezelve ook daar mede: men laatze zelden aan den 
boom gebeel ryp werden, niet alleen om haar de rovende 
vleermuyzen te ontzetten, maar ook om dat de geheel. rype im 
"t eeten niet zoo aangenaam zyn: want de-binnenfte korrel- 
klomp fepareert zig als dan van het "eene vleefch wat 
af, en daar door werd de vrugt veel drooger van [maak „ 
en ook fterker van geur; dierhalven plukt menze ten naa- 
Jien by ryp af, te weten qlsze nog niet te deegen Citroen- 
geel zyn, maar bleek wit, en wat bart în "t aantaften , 
want als dan vallenze zappiger en fmaakelyker „ xy zyn ook 
aangenamer des morgens , wanneerze den nagt-dauw ge- 
bad bebben: want de zonne vermeerdert haren fterken geur 
en reuk i - 5 | 
De fiam en de takjes zyn bekleet- me 
Jchorfje of veel eer glat wollen s van pg heerde € 
vaal, en dat men ligt affcbillen kan: of ook van zelfs wel 
afvalt, gelyk dat van de Berke-boomen, en daar onder 
vind men een gras-groen buideken , welkers buytenfte 
metter tyd ook in zulke vellekens verandert : aöyders be 
dezen boom een bart, taai, en buigzaam bout, zoo dat 
men zyn top , zónder te breken, kan buygen tot op de aar- 
de toe; en de minfbe takken zyn [terk genoeg om een jongen 
te konnen dragen: de wortelen zetten baar niet diep in de 
aarde , maar Kruipen of loopen wat onder derzelver korfte 
voort; en daarom wordenze ligt door een barden wind om- 
geworpen > dog zyn-dan evenwel nog niet t'eenemaal doot 
of bedorven , want opgerigt zynde , zoo wortelenze al 
gye Se H s Br ZS 
yzoen: Dezen boom bloeit in °t laatfte vande regen- 
Moujfon, en men beeft de Kn ház eweg Kazi 
Mouffon door , ja zelfs tot in May en Junius toe: zy wer- 
den op de erven by de buyxen, en aam de kanten van de 
tbuynen geplant , niet alleene door de gezaaide korrels maar 
à; ook 


je der 


. E Boek. XLI, Hoofdft, 


amputatos & terre mandatos, qui facillime proger- 
minant: Primo autem modo per officula nempe Co- 
piofe propullulant > quum neque homines, neque 
animalia digerere illa poffint, fed incorrupta per de- 
jectiones iterum emittunt , que terram tangentia 
Ehe [n > domeftice hujus alia quoque. fpecies 


eftilque fructus gerit paulo minores, ac magis al- 
bentes, glabriores quoque ac rotundiores, fed mul- 
to quoque fuccofiores, delicatioresque, fere inftar 
yri faceharati, quique hine meliores habentur illis 
magne fpeciei fructibus. `` a Ta 


Nomen: Latine Cujavus domeftica , & fru&tus Cuja- 
cum. Apud plurimos Malaicenies eft ignotus, hinc- 
que vocant Cujavo, juxta ^ rdi vel Hifpani- 
cum Guajavo, unde quoque deducitur Ternatenfium 
Guajawa vel Gojawo : Javani ac Baleyenfes vocant 
Njambo Cuneng.: Macaflarenfes “Pambo : Portugaal. 

ec enim natio Jambofarum fpeciem putat , dicit- 
que a Portugallis primum in has deductum efTe re- 
giones ; quidam Malaicenfi vocabulo vocant Cujavo 
Batavia & Cujave Negory. Amboinenfes hunc dicunt 
Siri-Caya, quum. cum Anona multum conveniat ;.cate- 
rum nullum ipfi nomen inditum eft Amboinicum. 


Locus: Quamvis putent, hunc fru&um ex Peruana 
regione in has delatum fuiffe terras, indicare tamen 
nequeunt per quem, quoque modo. Eft enim hodie 
in India Orientali, ac prefertim in Moluccis adeo 
multiplicatus & cognitus, utfere indigená habenda 
fit arbor: Fateri tamen debemus non juftum indige- 
num fortitum fuiffe nomen , nec alicubi invenitur, 
Sinai Portie li vel Lufitani habitaverunt: Amboi- 
nenfes faltem noftri teftantur, ante Portugallorum ad- 
ventum (quod fuit poft annum Chrifti 1515.) hifce in 
infulis ignotam fuifle : Ita ut transportandi gloria ex 
Occidentalibus regionibus, non Portugallis, fed po- 
tius Lufitanis fit tribuenda „ qui hanc fofte primum 


in Manilhas, ac inde in ‘Lernatam Seege 
Potuit quoque efle, quod primo filveftris fuerit ar- tı 
bor, ac dein cultura & iti dà dom ticam 


degenerata vel mutata füerit: filvêftfis énim ubi- 
que multo magis remota occurrit quam domeftica, 
queque. nullibi occurrit , uti diétum eft, nifi ubi Eu- 
ropez nationes habitant, vel habitaverunt. 

Ufus : Fruétus hic multum crudus editur, quum 
ejus caro fit ficca ac multum ftomachum repiens, 
cito ventriculum inplet, ventremque Soupes , unde 
falutaris eft iis, qui Diarrhea laborant, fed non con- 
ducit.ante prandium fumptus , dum adftrictam cauflat 
alvum, polt atut 
no tempore, fi jejunus quisfit, quum diffecatur, me- 
dia officulorum mole abjedta, ac vino Hifpanico fri- 
catur & faccharo , atque gratum præbet cibum : 

juidam etiam fub cineribus toftos ufurpant hos 

ruêtus , & inftar Cydoniorum contra Diarrheam ad- 
hibent: fed hoc non valet, cito enim ingratum con- 
trahunt naufeofumque. faporem , fub vefperam coe 
mefti itidem non conducunt , quum halitum oris ex- 
citent foetidum , expertum quoque fuit, in tenefmis 
vel dyfenteria , crudi fi edantur , ftomachum aggra- 
vare ` nimis enim cito ac difficulter alvum confti- 


ant, quod talibus in morbis periculofum ac noxium ` 


habetur. ` ` BRECH SS 

; * Se In Rumpbii appendice hzc fequuntur. * 
“Jn Hort. Malab. part. 3. Fig. 34. vocatur domeftica 
ed ijjavus Pela Malas Pera Bidet fed filveftris 
vel rotunda Fig. 35. Malab. Malacca Pela & Tsjina 
-Pelouka ‚u e E arbores ibi exotic habentur, 
ex Malacca vel Moluccis a Portugallis translate. 


EXPLI- 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K. 


CR EN melior eft, uti oane: matuti- ver 


143 
ook van de afgefnedene takken, dewelke zeer ligt awener 
opfchieten : dog op de eerfle manier an korrels is bet vee! 
ligter, want nog meüfcben, nog beeften Kunnen dezelve 
verteeren „ maar moetenze onbe/chadigt door den afgank 
weder van baar geven: en dewelke dan de aarde raakende 
voortkomen en opfchieten, hoewel niet zoo ligt en in zulke 
meenigte , als de wilde: onder dit tamme Seet vertoont 
zig nog een andere xoorte, welkers vrugten wel wat klein- 
der zyn; als mede witter, gladder, en ronder, dog ook 
weder vry zappiger en [makély&er , bykans als een zuiker- 
peer , en Werden dierbalven geagt beter te zyn als die van 
de groote zoort. 
aam. Int Latyn Cujavus Domeftica, én de 

Cujavum: by de meefte Maleyers iffe onbekend , en Km: 
menze dierbalven Cujavo , na bet Portugees of Spaanfch 
Guayavo , en van daar komt mede bet Ternataanfcbe Gua- 
jawa, of Gojawo: de Favanen en Baliers noemenze Njam- 
bo Cuneng: de Macaffaren Jambo Portugaal: want die 
natie zienze voor een zoorte van Famboezen aan, en zeg- 
gen datze door de Portugeezen eerft in deze landen overge- 

ragt zyn zommige noemenze ook in’t Maleyts Cujavo 
Batavia en Cujavo Negory: de Amboineezen noemenze 
Siri Caya, om datze met de voorgaande Anona veel ge- 
meen/chap beeft , anders beeftze in’t Amboins geen tigen 
naam. 

Plaats. Hoewel men fuftineert dat deze vrugt uit Peru 
in deze landen zoude weren overgebragt, zoen weet men 
nogtans niet aan te wyzen , door wien, en boedanig , want- 
ze is bedendaags in Ooft-Indien, en wel bézónderlyk in We 
Moluxe Eylanden , 20 zeer vermeenigouldigt , en ook zo 
lange bekent geweeft , dat menze wel voor een inlantfche 
plante zoude konnen bouden: dog evenwel meet men’ beken- 
nen, daze geen regte Inlant/che naam en beeft , en niet 
ligt ywers gevonden wert, daar geen Portugeezenof Caf- 
tilianen gewoont bebben; immers onze Ambotneezen weten 
te zeggen , datze voor der Portugeezen aúnkomft aldaàr , 
Qu s nat jaar Chrifti oyftbien bondert en | 

/ Eyll onbekent zyn geweeft : zulks men de eer van 
bet overbrengen uit de We Landen „ 


42 


iet bequa voor 
gy bartlyvigbeid 


ren, datze in de perffing en bloetloop raauw gegeten niet 


_ In bet derde deel van de Hortus Malab. pag. Ye biet 
de tamme Guajavos, in ’t Malabaars Pela, in ’t Brami- 
nees Pera, maar de wilde % ronde Fig. 35. verbeelt , biet 
in’t Malabaars Malacca Pela en Tsjina Pelouke, en 
‘worden beide aldaar voor witlandfche boomen gebouden , van 
Malacca of de Moluccos door de Portugeefen aangebragt, 


$3 2 U’ 


142 HERBARII AMBO 


EXP LEC AE FO 
Tabule Quadragefine Septime , 


uz ramun exhibet Cuajavi domeftice. 
A. Ejus florem denotat. 
B. Ejus fruêluin majori expreffum forma, 


DOOR *EKYVAJT IO 


Hujus arboris plurima Synonyma eorumque auctores lau- 
davi in Thef. Zeyl. pag. r12. ad Guajavum fructu pallido , 
dulci Herm. Muf. Zeyl. pag. 3. ubi examinari poffunt; que- 
que ulterius defcribitur nomine Guajave Boom a Valent. pag. 
169. & in Nieuwbovii itinere pag. 214. 
` Genus hoc nomine Pfydii in H. Cliffort. pag. 189. Oc- 
currit. 


CAPUT QUADRAG.SECUNDUM. 
Cujavus agreftis. Cujava Utam. 
Ujavus Silveftris frutex potius quam arbor eft, 
: i nullum enim gerit truncum, fed plurimis ex- 
furgit longis, rectis, & tenuibus ramis, qui 
talibus quoque tenuibus obteguntur pelliculis, quali- 
bus domeftica. Surculi juniores funt virides & qua- 
dragoni: Folia binis ordinibus funt pofita, bina fibi 
invicem oppofita, in junioribus ac quadragonis ramis 
crucem formantia feu cruciata , precedenti forma côn- 
venientia , in vetuftioribus vero ramis rachis foliorum 
retroflectitur , funt firmiora , colorifque vilioris quam 
domeftic®, in cinereum vergentis, fuperius glabra, 
inferius rugofa, coftis parallelis, que porro adeo funt 
fcabra & ficca, ut ad tactum rumpantur , odoris feni 
florentis, . Magis regulari plerumque locantur modo 
“quam ‘domeftice folia, ac funt magis oblonga. Flo- 
res cum domeftice conveniunt , fed plura gerunt ftami- 
na albicantia, que magis quoque extenta funt, trés- 
que plerumque arcte fibi invicem funt junêti flores , ita 
tamen , ut duo laterales longioribus infideantpetiolis 
ut excrefcentes fructus amplius haberent fpatium: O- 
mnes enim fimul excrefcunt & maturefcunt, medius 
.vero minori infidens pedunculo plerumque maximus 
eft, að binos laterales extrorfum comprimit; Fructus 
multo eft minor domeftice, perfecte rotundus , fupe- 
rius in parvum definens acumen, ubi apparet corona 
craffa ex quinque foliolis compofita: Fructus hi non 
funt majores prune Geren vel hifce in terris inftar Li- 
monis-Nipis. Exterius parum rugofi & tuberculis obfiti, 
funtque-porro adeo intenfe viridis graminei coloris, ut 
fere nigricantes appareant , quemque fervant colorem. 
Suntque duri, licet maturefcant, videnturque corio quafi 
obducti; caro interior multo durior ac ficcior eft dome- 
fticz, fed dulciorısfaporis,intufque repleta duris officu- 
lis: ad margines albi, ac plerumque porro late rubentes 
funt fructus, rubendo autem hzc in penitus matüris di- 
fparet :Sapor,uti dictum fuit,gratior eft domefticz, ne- ` 
que tam gravem fpirant odorem,ita ut quidam hos prz- 
ferant. Hoc vero hifce in Silveftribus fructibus obftat , 
quod ita duri fint, ac paucam habeant carnem edulem: 
Crefcunt arenofis , fabulofis , ac faxofis , fimulque fteri- 
libus agris , ac defertis hortis, certumque eft indi- 


‘cium, quod ubi hi frutices (int frequentes, folum ibi ` 


efle fterile: „Silveftris hiec fpecies aliquando quoque 
in hortis plantatur, ibi in altum" excrefcit truncum , 
ac penitus arborefcit, fructus quoque ibi fert majo- 

„tes , delicatiores,ac molliores P interiorque officulorum 
globus facile les Rois ak yl ue tamen non 
ita delicata eft, ac illa que in arvis crefcit predidis: 
Si ejus rami in terram deprimuntur, progerminant , 
quumque fructus ab omni animalium genere edantur, 
quz indigefta iterum dimittunt officula, ita multipli- 
cantur , ut brevi magnum occuparent locum , vel totos 
agros, ni evellerentur, vel eradicarentur. 


Nomen. 


ze firuyken veel waffen, dat aldaar een 


INENSIS Liber I. Caput XLI]. 


* UY TERE GING 
Van de Seven- en Veertigfte Plaat. 


Dewelve vertoont een Tak van de tamme Guajave-Boom. a 
A. Wyfl aan deszelfs bloem. * 
B. De vrugt in grooter formaat. i 


AANMERKING. 


Van deze Boom heb ik verfcheide benamingen en Schry- 
vers aangehaalt in myn Thefaur. Zeylan. op pag. 112. by de 
Guajave met een zoete en bleeke vrugt, zo als ze van Her- 
man in zyn Muf. Zeyl. pag. 3. genaamt wert, alwaar die 
verders nagezien kunnen werden, en die verders van Va- 
lent. op pag. 169. Guajave-Boom genaamt en befchteven wert, 
als mede in Nieuwbofs gezantfchap op pag. 214. K 

Dit geflagt komt onder-de naam van P/ydium voor in de 
Hortus Cliffort. pag. 189. 


Le 


XLI. HOOFDSTUK. 


TR. 


Het blogizel is gelyk als dat van de tamme , doch heeft van 
binnen wat meer witte draaden , ftaandé ook wat meer uyt- 
gebreid „men ziet gemeenelyk drie bloemen benevens malkan- 
der, zoo nogtans, dat de twee ter zyden langer fteeltjes 
hebben, op dat de urugten in "t waffen te beter plaats zou- 
den vinden: want zy komen gemeenlyk alle drie tot perfec- 
tie; dog de eer, BE Bp et korte fleeltje zit is ge- 
meenlyk de grootfte, en drukt de twee andere wat ter zy- 
den uyt. De vrugt is veel kleinder dan die van de tamme, 
meeft regt ront , of na vooren een weinig fpits toelopende , 
en daar op vertoont zich een barde kroon van vyf blaadjes: 
Zy worden niet kloeker als een groote pruym , of bier te 
lande een Lemon-Nipis. Van buyten een weinig rimpelig 
en met pukkeltjes bezet, My bed zynze 200 hoog Zras-groen, 
datze byna mee zwart gelyken, en van welke coleur zy 
niet en veranderen : blyvende ook bart, al zynze febr 

u.s. 


en bet febynt als of ze met teer overtrokken waren: 


innenfte wleefch is vry barder en drooger dan dat van de 


tamme, doch weder zoeter van fmaak , en ook van binnen 


met barde korrels digt opgevult; aan de kanten wit, en 


voorts doorgaans ligt-root, dog welke rodigheid in de ges 


beele rype komt te verdwynen ; de Smaak is, als gezegt, 
aangenamer dan de tamme, en zy zyn ook niet van zoa 


fterken reuk, zulks zommige haar ook veel Heger ebtenz 


maar dat is weder in deze wilde te mispryzen, datze zoo 
bart blyven, en zeer weinig eetbaar vleefch bebben: Zy 
waffen op magere, zandige, ftecnige, omorugtbare velden 
en verlatene thuynen , zynde bet een vaft teeken, waar de- 
magere gront is: 

Bien ge. 


Zomtyds wert deze wilde zoorte ook wel in de bor 
plant, alwaar ze dan mede een bogere ftam krygt , en een 
farmeele Boom werd, ook draagtze dan grooter , fmakely- 
ker , en murwer vrugten, en de binnenfte korrel-klomp. 
pareert zig alsdan ook van bet vleefch , tæwvelk evenwel 200 
aangenaam niet en is als "t gene dat in "t wilde waft: O- 
veral, waar men de takken in de aarde fteekt, daar komenze 
op, en dewyl de vrugten werden gegeten door alderbande 
beeften, die de onverteerde korrels wederom laaten vallen, 
zo vermenigvuldigenze zodanig, datze in eenkorten tyd mee 
veel plaats of een groot veld zouden beflaan, indienze niet 
en wierden afgebakt en uytgeroeit. ein 
` aam, 


A 


Tab. XLVIr. 


u... SS 


N WHA ` 
N 


NN 


NS 


7 


À 


ON 


1. Böck XLII. Hoofdf. AMBOIN 


Nomen. Latine Cujavus agreftis , Malaice Cujavo Után; 
hecque vera Lufitanorum eft Guajavo, que totam occu- 
pat Indiam Occidentalem, Apud Amboinenfes vero a- 
liofque indigenas nullum aliud proprium gerit nomen. 

Locus. Quod de domeftica di&um fuit , de hac quo- 
que intelligendum eft, quod nempe fit arbor exotica, 
quomodo autem hafcein terras fuerit delata,nullus indi- 
care poteft, quamvis Amboinenfes putent , perhibeant- 
que,a Portugallis fuiffe tranflatam,quum iiid & per 
totam infulam nullibicopiofior fit nifi circà caftellum 
Victoriam, ubi illa prefertim natio fedes fuas fixit , 
fic quoque Amboinenfes dicunt, primam feu domefti- 
cam fpeciem ab Hollandis Batavia fuiffe tranfpor- 
tatam ` Silveftris hzc latius propagatur domefti- 
ca, invenitur enim in locis, in quibus domeftica nun- 
quam obfervata fuit, velquos nunquam Europe inhabi- 
tarunt, uti inter alia in media Macaflare regione ad 
partem Bogicam , ubi Baliada vocatur, ac penitus fil- 
veftris eft, fed fructus ibi non editur. ` i 


Ufus. Fructus hic a.plebe tantum. comeditur cru- 
dus, nec magni eftimatur, raro etiam eft maturus, 
quum aves aliaque animalia illum nimis expetant, ac 
rami tam fepe amputentur. Hi enim digitum craffi 
multum: adhibentur ad fepes exftruendas, ubi radices 
quoque agunt ac facillime progerminant, bonumque 
pr oco lignum, optimofque carbones; quem in- 

nem lignum apud Sinenfes magno in ufu. eft: Ex fo- 
liis multa quoque formantur fomenta ac balnea fudo- 
ris, additis & coctis cum foliis. Lagondi , Limonum, 
Sombong: Sc, "umque Leucophlegmaticis artubus fo- 
vendis apta habentur, & ad dolores mitigandos: Uti 
quoque hzc folia contrita, & Emplaftri forma adhiben- 
tur ad induratos tumores maturandos vel diffipandos. 


Quod Silveftris hzc Cujavus una eademque fit cum 
Americana Guajavo, ex variisIndicarum rerum fcrip 
ribus facile cognofci poteft, quorum unicum tantum 
citabimus , ur optimum & maxima fide dignum teftem ó- 
cularem, J'ofepbum nempe Acoftam , qui. bifter. natúr. 
libr.. 4. cap. 24. Sequentia fcribit: " e 


s; Gujavüs alia eft arbor’, que plerümqüe viles 
» acinmaturos dat fructus , duris repletos officulis, ma- 
ss gnitudine parvi pomi, in terra cóntinénti eque ac 
-3> in infulis eft arbor mali nominis, dicunt enim Simi- 
, ces olere; fapor quoque PER eft , nec falubris: 
5 In St. Domingo aliisque. infulis toti fan 
» occupati montes: Confirmaturque tales non repertas 
» fuifle arbores, quum Hifpani: primum illas occu- 
» parent, fed ibi, nefcio unde, tranflatas:maxime- 
» que. multiplicatàs fuiffe? nullum-enim eft animal, 
, quod officula hzc digerere poteft, quumque in 
>> terram decumbunt humidam calidamque , propul- 
, lulant, dicuntque, hinc adeo fuiffe multiplicatas 
, has arbores ; In Peruana regione hzc arbor alios dat 
> fructus , non enim ibi rubent; fed albent, nec in- 
» gratum fpirant odorem, horumque fapor eft gra 
» tus, ac quedam funt Guajave fpecies, que tru- 
>> tus gerunt que bonosac Hifpanie, ille nempe, 
. que Guajavos de Matos vecantur;. Alii parvi Cu- 
> javelli funt fruêtus bone digeftionis , ventriculoque 
> falubres, funt enim duri ac frigidi. 


* 


dr e 
ae: 


De eodem quoque fruêtu feribit Janus de Laatin Oc- 
cidentalis Indiz defcriptione libr. 1. cap. 1. Ubi inter alia 
dieit, Cujavum in infulaPorto-Rico efle dumetum ac de- 
fertum, incolafque fepius hinc armentis WE quum 
Silveftrem ibi induant naturam: Et, uti Acofta fcribit , 
Cujavum apud Americanos non zftimari , noxiumque 
ab illis haberi fructum: -hujus quoque fententiz pluri- 
mi harum regionum funt incole, qui timent fructus 
filveftris Cujavi edere, quum ingratum fpirent odo- 
rem, ac fine dubio ipforum parentibus fuerint inco- 

niti: Poteft fieri , aliis in locisingratos magis effe quam 
Tic in Amboina : Noftri faltem funt fatis grati eden- 
do, fi modo penitus fuerint maturi , fed hi raro repe- 


riuntur, 
Cum- 


X Guajavis ` 


`- Andere kleine witte Guajävillen is een 


SCHE KRUYDBOEK. 


‚Naam. In ‘t Latyn Cujavus-agreftis, in "t Maleyts 
Cujavo Uran, en dit is de regte Guajavo der Caftilia- 
nen, waar van gantfch Welt-Indien vol is: bebbende by 
de Amboneezen en andere Inlanders geen eygen naam: 

Plaats. Het zelve dat van de tamme is gezegt, moet 
mede van de wilde werden verftaan , namentbyk3 dat men 
ze voor een wytlandifch gewas boud; doch boe zy in deze 
Eylanden overgebragt zum, dat kan niemant weten nog 
zekerlyk zeggen: Hoewel de Amboineefen meenen en voor- 
geven, dat het zoude zyn gefchied door de Portugeefen ; na- 
dien men ze op, en door bet. geheele Eylandt nergens over- 
vloediger vind dan omtrent bet Cafteel Vittoria, daar de- 
zelve Natie gewoont beeft, en zoo zeggen de gem: Am- 
boinefen ook, dat de eerfte of tamme zoorte door de Hol- 
landers van Batavia aldaar was aangebragt: De wilde 
verfpreid zig ook veel verder dan de tamme, want men 
vindze op plaatzen, daar de tamme nooyt en is geweeft , 
nog ooyt eenig Europiaan gewoont beeft, gelyk onder an- 
deren midden op " land van MacafJar , na de Boegifche 
zyde toe, alwaar ze Baliade werd genaamt , en gebeel in 
"t wilde groeit , dog niet gegeeten wert. 

Gebruyk. Deze Vrugt. wert alleen maar van ’t Slegte 
of gemeene volk raauw gegeten, en in gantjch geenwaar- 
de gebouden , ook vind men ze zelden ryp; om dat bet ge- 
dierte en gevogelte daar te greetig na zyn, en de takken 
ook zoo dikwils afgekapt werden : Want deze Stokken s een 

-duym dik zynde, werden veel gebruykt om kleine ers 
en baagen van te-maaken , daar ze haar dan ook wortelen 
en zeer ligt opfchieten; gevende mede goed. brándbout , als 
mede een vafte koole, en tot welken eynde bet bout by de 
Sineefen zeer veel in gebruyk is: Uyt de bladeren maakt 
men ook verfcheyde flovingen en zweetbaden y te weren, 
geno? en gekookt met de bladeren van Lagondi ; Limoe- 
nen > ati 3 2 er ef ln ze bekwaam geacht 
om alle zugtige leeden mede te floven, en de pynen te flil- 

den: Gelk hede dezelve bladeren” Asse seve 
ters-gewys gebruykt wordende, de harde gefwellen of doen 
rypen, of vórdwynen. 0009720 Van 

Dat nu deze wilde Cujavo een en dezelfde is met de A. 

gek Guajavos, Ren men li bemerken vu vér- 
Jcheide Schryvers der ns ki dingen, doch waar 
„van, wy, maar eenen zullen aanbaalen, als zynde de befte 
en vete m oog-gétuyge , ndmentlyk Jofephus a 
Cofta, dewelke, hiftor. mor. & natur. lib. 4. cap. 

24. daar-van aldus gefchrewen heeft. P 

De Gufavos zyn andere Botthen ; welke gemeenlyk fno- 

de vrugten voortbrengen , vol barde korrels en van de groot- ` 
te als kleine appelen, zy is op bet wafe land als ook op de 
Ca een Boom en Vrugt, die een quade fáam beeft: 
Want men wil zeggen, datze naar" Wantluyzen flinken, 
ook 200 is de fmaak niet lieffelyk, en in effect niet gezont: 

In St. Domingo 


143 


> ende de Eylanden, beeft men CR ber- 
gen. vol. Guajavos: Daar. wert verzekert, dat "er zoo- 
danige Boomen niet en ‚waren als er de Spanjaarts eerft 
in kwamen, dan datze daar (ik en weet niet van 
waar ): gebracht‘, en zoo ontallyk vermenigvuldigt 
zyn ‚want daar is geen gedierte, dat die korrels verdoen of 
vernielen kan, en als dezelve bun met bet aardryk , ’twelk 
vochtig en beet is, komen te vermengen, zoo fchietenze 
uyt, en willen zy zeggen, dat by daar door zoo vermeer- 
dert zoude wezen,als men ziet: In Peru is deze Boom ver- 
Jcbeiden , want de vrugt daar vanen is niet root, maar wit, 
beeft ook gant/cb geen quade reuk , is.goet van [maak „ en 
^ daar mt zommige zoorten-van Guajavos, die het Fruyt zoo 
guet bebben yals- de-befle Frugten van Spangien ‚nament- 
Wk die geene, die Guajavos de Matos genaamt werden: 
l e Gui rugt van beter 
digeftie en verteeringe, en gezond voor de mage, want zy 
-is bart en kout , om te verteeren. ; 
Van-dezelfde Vrugt fchryft ook Jan de Laat in zyn 
- Weft-Indien , lib. 1. cap. 1. alwaar by onder anderen 
zegt, dat de Guajavos op "t Eylandt Porto-Rico een fnoot 
-- kreupelbofcb en «vilderniffe maakt , dat de Inwoonders baar 
vee dikwils verliezen , om dat bet daar in verwildert: En 
gelyk nu a Cofta fchryft, dat de Guajavos by de Ameri- 
canen een kwade faam beeft, en voor een fnoode vrugt ge- 
bouden «vert, zoo vint men nog van het zelfde oordeel vee- 
le Inlanders in deze quartieren, dewelke bekommert zyn 
de Vrugten van de wilde Guajavos te eeten, om datze 
een vieze reuk bebben , en buyten twyffel baar Voorouders 
onbekent zyn geweeft; Het kan ook wel wezen , datze 
op andere plaatzen onlieffelyker zyn dan albier in Am- 
bon, immers de onze zyn redelyk aangenaam om te ee- 
ten y alsxe maar wel ter degen ryp zyn, doch die = 
n 


144 


Cumque in Moluccis infulis hujus fruticis non 
magna occurrant dumeta, inquirendum eft, an 
hec filveftris fpecies per aves has in Infulas non fue- 
rit tranflata, ex vicinis nempe Manilhis, atque ibi 
primum ex proxima ipfis America, nifi ulteriore con- 
ftaret exprimento, Novam Guineam, cum annexis in- 
fulis, que in mari fe latius diffundunt, alicubi Pe- 
ruane infule effe annexam, unde fimili quoque mo- 
do transferri potuiflet: 


Guil: Pifo cap. 20. Hifl. Brafil. vocat illam Gua- 
jabam , dicitque in Brafilia quondam incögnitam fuif- 
fe, atque ex alio transportatam loco, ac hodie ita 
effe multiplicatam , ut indigena vulgo habeatur, at- 
que hinc inde in hortis plantetur: Tres ipfi maturita- 
tis gradus adícribit , Ne bini priores fructum de- 
notant duriufculum, fed efui aptiffimum, tertius ve- 
ro gradus illum conftituit mollem ac penitus matu- 
rum, quum non ita gratus, nec falubris effet. 


In Rumphii Auttuario bec adduntur. 


Ad fluvium , Elephantem dictum, invenitur Silveftris 
Cujavi fpecies, cujus folia funt minora, quam alte- 
rius, uti quoque fructus , hecque funt angulofa , quin- 
quenervia, raro fex nervis diftin&a, inftar Silveftris 
Blimbing , qui Mirobolanum refert: Caro, ejusque 
‘color & fapor cum altera Silveftri convenitfpecie ‚fed 
raro maturefcunt ejus fructus, quique plurimum funt 
folitarii, raro plures conjuncti. 


EXPLICATIO 


Tabule Quadragefime Oüave A 


uæ ramum exhibet Guajavi_agreftis. 
. Ejus florem denotat. 


B. Ejus fruBum. ; 3 
E Co difJeum, ut ejus officula feminalia, eorumque 
fitus cognofcantur. | 


OBSERVATIO. 


Hec eft Guajava rubra, acida, fructu rotundiore, Herm. 


rotundis C. Baub. Pin. p. 437. Malakka Pela H. Maiab. part. 
3. Tab. 35. ubi vide notas & Commel. Fi: Malab. p. 34. & 35. 
Pfidium hoc genus a Linneo in Cbar. pl. gen. no. 393. voca- 
tur, eftque Pfidium caule quadrangulo. Hort. Cliffort. pag. 
184. ubi reliqua vide fynonyma. Bofcb Guajave-Boom voca- 
tur a Valent. p. 169. Huc & pertinet Catu Naregam. H. Ma 
lab. part. 4. Tab. 13. que cum fubfequenti Cujavillo conveni- 
re videtur, fed numero ftaminum differt, unde & melius 
forte ad Limonelios pertinet. 


HERBARII AMBOINENSIS 
den zelden gevonden: En dewyl men in de Moluxe Ey. 


( i à : Dit is. de roode zutre. Guajave, met een rondere 
Cat. H. L. B. p. 305. & Guajabo pomifera, Indica, pomis H 


Jebynt overeen te komen, dog daar 


Liber I, Caput: XL IL 


landen van dezen Struyk geen groote kreupel-bo[fcben beeft 
zoo flaat nog te onderzoeken, of deze wilde zoorte niet wel 
door de vogelen in die eylanden konde overgebragt zyn, te 
weten, uyt de.maaji-gelsgene Manilbas , en ook eerft al- 


daar wit bet naafte America, ten xy dan dat men by 


nader ervaring bevond , dat Nova Guinea, met zyne Ey- 
landen , die bun verre in de Zuyd-zee ftrekken , ietwes wat 
na aan Peru paalden, en van waarze mede op gelyke ma. 
nier zouden kunnen overgebragt zyn: 

Guil: Pifo, cap. 20. Hift. Brafil. noemtze Guajaba, 


en zegt, datze eertyds in Brafil onbekent is geweeft, dog van 


elders ingebragt „en bedensdaugs zoo vermenigvuldigt zyn, 
datze genoegzaam woor Inlants ge enden » en bier en daar 
in de boven geplant werden: Hy geeft baar drie trappen 
van rypbeid, waar van de twee eerfie de Vrugt ftellen 
bardagtig , en tot bet eeten beft bekwaam, dan de derde 
trap field of maaktze wat week „en over ryp, als wanneer 
ze ook niet meer zo fmaakelyk nog gezont zoude wezen. 


In de vermeerdering van Rumphius werd 
dit "er by gevoegt: 


Aan de rivier , den. Oliphant genaamt , vind men een 
zoort van wilde Guajavas ; wiens bladeren wat kleinder 
yn dan de andere, als mede de vrugten, dog dezelve zyn 
geboekt , van buyten meeft met vyf ribben , zelden met zes 
afgedeelt, gelyk de wilde Blimbing , die na Mirobolanen 
gelyken. et wleefch, de coleur en fmaak is gelyk aam de 
andere wilde , dog werden zelden ryp deze vrugten, die 


meeft enkeld fiaan, zelden twee by malkander. ` 


UYTLEGGING 
Van de Acht- en Veertigfte Plaat, 


Dewelke een Tak verbeeld van de Bofch-Guajave-Boom. 

A. Wyft aan deszelfs bloem. ` ` 

B. Deszelfs vrugt. : 

C. De doorgefnedene vrugt, op das deszelfs Zaad-korrels en de 
plaatzing daar van befchouwt werden. rst 


AANMERKING. 


j vrugt van 
lerman. i» zyn Catal. van de Leidfe Tuyn p. 305. Wa In- 
difcbe appeldragende Guajabo met ronde appelen van Cafp. Bauh. 
in zyn Pinax p. 437. en de Malakka Pela van de Hortus Ma- 
lab. in bet derde deel Tab. 35. befebreven en verbeeldt , alwaar 
Verders zie de Aanmerkingen, en de Fl: Malabar. van Cafp. 
Commel. Dit geflagt is PAdium van Linneus genaamt, in de 


Chara&. van de Planten no. 393. en wert Pfidium met een 


vierkante fteel genaamt, in de Hortus Cliffort. p. 184. alwaar 
de overige benamingen: zie. Bofch-Guajave-Boom wertze van 
Valentyn genaamt pag. 169. Hier toe beboort mede de Catu- 
Naregam van de Hortus Malabar. in bet vierde deel Tab. 13. 
befchreeven en verbeeldt, welke met de volgende kleyne Guajave 
van door bet getal der vezels 
verfchilt , en dan liever tot de Limesjes komt te bebooren. 


CAPUT 


XLIII. HOOFD- 


Tab. XLVI. 


I. Bock. XLIII. Hoofdft. 


N Amboina circa arcem Victoriam in agris fabulofis 


CAPUT QUADRAG. TERTIUM. 
Cujavillus: Cujavo Kitsjil, 

I alia minor Cujavi occurrit fpecies, qu& in parvum 

' tantum fruticem excrefcit, fed adeo elegantem & 


tam beneordinatum, ute longinquo Rorismarini frutex 
haberetur , ejus ramuli enim funt firmi, atque eleganter 
eriguntur: Folia vix anc a 
fi ad fummum, digiti articulumcirciter adequant „que 
funt obfcure virentia , & ficciffima „atque firma & ru* 
gofa: Flores fru&usque funt fimiles pr&cedenti majo- 
ri agreftis fpeciei , fed plerumque multo minores, fru- - 
&us, enim non major eft-globulo ferreo fclopeti, qui 
obfcure quoque viret & durior eft, ac tarde mature: - 
feit,unde quoque non multum editur: Frutex hic non ül- 
tra duos vel duos cum dimidio pedes altus eft , gerit- 
que durum ac folidum lignum, atque radices fub ter- - 
ra prorepentes hinc inde furculos emittunt. 

Nomen. Latine Cujavillus , Malaice Cujavo Kitsjil , 

uidam, etiam vocant hanc Cujavo Lackt Lacki i. e. 

ujavum Marem. e post d 

Locus. Poft Caftellum Victoriam invenitur, circa. 
fluvium Weytommo fterilibus in agris juxta vias , etiam ` 
fub & prope majorem fpeciem. ` - iu 

U/us. Arbufcula hec nullum peculiarem prebet u- 
fum, nifi quod ejus folia ad fomenta adhibeantur , - 
quum. calidiora habentur quam majoris fpeciei folia; : 
atque ob elegantem ejus formam fzpius femen in hor- . 
tis feritur, ubi in trium pedum altitudinem excrefcit , 
ac. plures ramos, majoráque gerit folia. . 


REN D, E GATT EO > 
| Tabule Quadfagefime None, < 


AE 


Quz ramum exhibet Cujavilli feu. 
A. Florem majori exprimit forma... . 
B. Vero frudum. ` — 


SST AA 
ES E 


M Wee 
+, tro Pé 
ish gee 
VAGA 
Ba >d 


"v 
foi eA EUR 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


habent magnitudinem, vel fiyf, 


XLIIL HOOFDSTUK. 


Kleine Guajave-Boom. 1 
N Amboina , omtrent bet Cafteel Vittoria „in de Zan- 
dige velden, vind men nog een zoorte van kleyne Cu- 

Javos, groeyende ook aan een kleyn beeftertje, dog 

200 fraay en wel gefcbikt , dat men bet van verre voor een 
Roozemaryn-boom zoude aanzien, «vant zyn takjes ftaan 

en gierlyk overeynd’: De bladeren zyn niet boven een 
nagel groot, of ten lang ften als een lidt van een vinger , 


Jwart-groen, ook zeer droog , mitsgaders fkyf en gerimpelt : 


Het bloeizel en de vrugt zyn beide gelyk die van de voor- 
gaande groote wilde, dog doorgaans vry kléinder , want 
de vrugt is niet grooter dan een musquets-kogel, zy blyft 
ook donker-groen er bart, wert mede lankzaam ryp, en 
daaroom ook niet veel gegeten, bet Boompje wort niet bo- 
ven de twee a twee- en een half voet boog , bebbende een bart 
en ftyf bout ‚ende wortelen , onder de aarde kruypende bren- 
gen bier en daar nieuwe Spruytjes voort. ` 

Naam. In’t Latyn Cujavillus , en in t Maleyts Cuja- 
vo Kitsjil, zommige noemenze ook Cujavo Lacki Lacki , 


` datis Cujavo bet manneken; 


~ Plaats. Men vindze achter "t: Cafteel Vittoria, omtrent 
de Rivier Weytommo, en dat op kale velden, langs de 
wegen ‚ook onder en by die van de groote’ zoorte. 
ebruik. Men beeft van dit Boompje geen zonderling 
nut, als dat men zyne blaadjes wel gebruykt tot ftovinge, 
om ‘datze voor warmer worden gebouden dan ‘die van de 
groote zoorte ; en om zyne mooye gedaante wert ook bet zaad 
zomtyds in de boven geplant , alwaar bet tot over de drie 
voeten opfchiet „mitsgaders veel takken en grooter bladeren 


krygt. | £ 
GING 
Wan de Negen. en ene: Plaat, — 


< Dewelke vertoont eer Tak van de kleine Guajavus, ofte de Cu- 
. .]javo Kitsjil. ; 

A. Vertoont deszelfs: bloem in grooter gedaante. 
. B. De vrugt. 


CAPUT QUADRAG. QUARTUM. 


DE N ea I A EA ek a 
Aec duoque arbor a Lufitanis, ut-creditur, ex. 
H India occidentali adlata eft, ac proinde etiam . 
AA, nullo indigeno infignitur nomine... Dividitur in, 
duas fpecies, in Marem ac Feminam fcilicet: Et quas 
hoc in capite deinceps. defcripturi fumus. . Utraque 
mixte funt forme, Indice palme feu arbori calap- 
pe non diffimiles, vel & praterea ad ficum noftram . 
quoque accedunt: Sed & infüper multas habent quali- 
tates, quz nullis aliis arboribus propriz funt. . Mas 
brevi & re&o furgit ftipite , .craffitie.&. forma ju- . 
nioris Pinangz arboris eft, & fic qu 


z 


hi tamen annuli nullo arborem.circumdant circulo „ut | 
faciunt arbores Pinange , preterea truncus multo mol- . 
lior eft, primo enim corticem habet digito ferme craf- 
fum, & qui lignofus & maxime fibrofus eft, fed. nihil- 
ominus tamen adeo mollis, ut facili negotio. findi 
poffit ; huic dein adjacet alia. fubftantia ‚herba- 
cea, quz valde mollis eft inftar caulis braflice, etiam 
digitum ferme craffitic equans, reliquum fpatium in- 
terius plane vacuum & concavum eít, & in annulis 
fuis exiles habet diftinctiones , in arboribus junio- 
ribus Cavitates aut. veo javát feparant, quem- 
admodum etiam confpicitur in Bambofa arundine , ve- 
rum hz diftin&iones adeo. molles & fragiles funt, ut 
facile transfodi poflint, fed in arboribus fenioribus 
aperte patent. ret 


Ex fummo trunco, 


nco ‚qui viridis & herbaceus eft , pro- 
veniunt longi, virides , & herbofi caules, interius ca- 


que. divifus in - 
annulos, qui ex foliis ab arbore delapíis fiunt; Sed . 


Kä 


.XLIV. HOOFDSTUK. 
„. Papaje-Boom, Mannetje en fie, 


N It is mede een Boom (200 men meent) door de Ca- 
flilianen uyt Weft-Indien overgebragt en daarom 
ook zonder Inlantfche naam: Hy wert in twee zoor- 

ten werdeelt , te weten, in Manneken en W'yfken , en die 
wy ook vervolgens in dit capittel zullen befchryven; Beide 
bebbenze een gemengt fatzoen , wel wat gelykende na de 
Indiaanfcbe palma, op Calappus-boom, en daar benevens 
ook na onzen Vygebooms, doch zyn daarenboven noch voor- 
zien, van, veele andere eygenfcbappen, die met geen andere 
boomen. overeenkomen. Het Manneken fchiet op met een 
korte, en. regte ftam- van’ dikte en gedaante als een jonge 
Pinang-boom „en ook alzoo verdeelt in leden , die mede door 
de. afgevallene bladeren werden gemaakt; doch deze leden 
formeeren geen gebeele cirkel om den boom, gelyk die ván 
den. Pináng , ook is de ftam veel weeker „ want, vooreerjt 
beeft by een fcborfJe van niet meer als omtrent een vinger 
dik, en dewelke wel wat boutacbtig of barddraadig is , 
doch des niettemin zoo week,dat men bem zeer ligt ten eer- 
fien doorkappen kan, en-naajft aan dezelve vind men een 
andere kruytachtige /ubjtantie, zynde gant/ch zagt px 
die van een bids s.mede ongeveer een duym dik, de 
verdere jene na binnen toe is ganijch ledig en bol , by beeft 
aan-de leeden dunne affcheidzelen, die in de ted boomen 
de bolligbeden of celletjes van malkanderen afjluyten , gelyk 
men Moy ook séet in de Bamboefen, doch deze afjcheidze- 
len zjn zo week en bros , dat men ze gemakkelyk doorflooten 
kan, maar aan de oude boomen zynze geopent. 

Dwars uyt het bovenfle-van den ` eg dewelke groen 
en kruytachtig is, komen lange, ronde, en kruytachtige 


vi, circiter tres, aut tres pedes cum dimidio longi , ‚fteelen voort, van binnen bol, omtrent drie , en irn 
& truncum cingentes, ut in rota circuli „fed fupra fe een halve voet lang > en ftaande rondom den lam, E? 
invicem &'alternat;m proveniunt. Ex Mis caulibus als de fpaaken om een afs 5 doch boven malkander em ever * 


Tom. I. 


en 


146 


aut ramis lefis ferofum effluit lac, verum ex ftipite 
multo majori copia, & magis glutinofum. Singulis 
petielis infiflit magnum fohum, palme humane in- 
itar expanfum & fere formam folii ficus referens, 
five folii Ricini, fed multo magis difletum; fingula 
enim folia ferme unum pedem cum dimidio longa 
funt, ac divifa in feptem, novem, & aliquando un- 
decim lacinias, quarum bine pofteriores breviflime 
func, ac quaevis iterum lacinia in plurimas divifa eft 
incifiones, integras, nec ad oras ferratas, folia hec 
coloris funt viridis , fuperius glabra, inferius autem 
plurimis protuberantibus & albicantibus coftis, ac 
venis pertexta: Ex alis autem petiolorum alii proger- 
minant longi, albicantes, & tenues pedunculi, qui 
dependent, fuperius parum incurvati, tres vel tres 
cum dimidio pedes longi, atque ex hifce propullu- 
lant racemi floriferi, ex quibus plurimi oriuntur flo- 
res, primo oblonga albicantia capitula prebentes, 
que poítea aperiuntur & excrefcunt in pallide al- 
bentes flofculos , ex quinque craffis, extrorfum & 
oblique inflexis petalis conftantes, quisque autem 
flofculus oblongum gerit capitulum, quod erigitur. 
Flores hi referunt flores Limonii vel Jafmini, funt 
vero multo minores , inque eorum centro ftamina 
gerunt flavefcentia , arte fibi juncta , odoremque dant 
jucundum, fed debilem, Liliorum odorem referen- 
tes, quique fortiffimus eft matutino tempore vel poft 
luvias tepidas: Defcriptis vero hifce floribus nulli 

infequuntur fructus, ita ut inutiliter decidant, ac tan- 
tummodo,quamdiu arbor floret, hifce ornatur, ac proxi- 
mum äerem odore fuo inplet, flores hi aliquando e- 
tiam colliguntur, ut aceto condiantur pro Aarfchiar. 
. Hujus arboris femina fimilem mari gerit truncum , & 

folia, eodemque crefcit modo, fed altior erigitur, cu- 
jus folia in novem quoque vel undécim lacinias funt di- 
vifa, ac quevis iterum lacinia in minores incifiones, 
fique adcurate adtendas, comperies, hafce incifiones 
profundiores effe ac maris, hujusque folium etiam 
magis viret. Due pofteriores lacinie folii feminz, 
Litt. AA. notatæ, fupra fe invicem locantur, quod 
in maris non obtinet , ceterum utriufque folia vix 
diftingui poffünt: Ex fingula folii alà, vel potius ex 
ejus petioli finu flores proveniunt , qui multo: ma- 
jores funt maris, quique adeo arcte trunco adcum- 
unt, ut eorum pedunculus vix obfervari poffit. Ad 

latera quoque quzdam SC capitula , fed 
non omnia excrefcunt completa, hecque liliaceum 
itidem prebent odorem, ac prope fuperiores rami- 
ficationes tres plerumque fimul ex uno dependent 
pedunculo, quz omnes plurimum excrefcunt per- 
fe&a, in inferioribus vero ramis plerumque uno ex 
pedunculo brevi ,fed crafliori folitarius provenit flos, 
atque ex hoc unicus tantum fructus, qui major & 
amplior eft fuperioribus, fi vero hz arbores in pin- 
ui erefeant folo, ubique per totum truncum atque 

fuperius ac inferius ex unico petiolorum finu tres 
fimul producunt fructus, quorum medius plerumque 
maximus, ac primum maturus eft , deinceps duo reli- 
qui. Flores hi liliacei funt vel crateriformes, digiti 
articulum longi, conftantes ex quinque craffis petalis, 
quorum fuperior pars retrorfum eftinflexa, in quorum 
medio craffus ac viridis erigitur conus inftar junioris 
Ficus, huieque inponitur coronula compofita ex quin- 
que craffis, & florefcentibus ftaminibus , quz formam 
rebent coronule Caryophyllorum, atque fingulum 

amen fefe iterum dividit in tres pluresve partes , 

hocque eft fructus rudimentum, Melonis formam re- 
ferens, fed fuperius eft craffius ac magis protuberans 
cum papilla, uti illa mammz , exterius porro eft fulca- 
tum inftar, Peponum fed non adeo profunde, ac ple- 
rumque craffius eft Melone, primo glauci coloris, 
quumque maturefcunt fructus, flavi inftar cere, fed 
non ubique: Sub tenui pellicula flava reconditur fuc- 
cofaque caro inftarPeponum , quz pollicem craffa eft, 
mediaque ejus pars partim eft cava, partim repleta ni- 
grs, oblongis, & glabris officulis inftar feminis Peo- 
nie, que in media mucofa locantur carne, atque hac 
vafi obducuntur: Sapor carnis horum fructuum eft 

fioe dulcis, gravi mixtus odore, internique nuclei, 
qui faporem acrem habent, nullius funt ufus. Tanta 
copia ex arbore dependent, ut totum fere tegant trun- 
cum, quod fepe in cauffa eft, ut imbres eam deji- 
ciant, unde quoque non nifi a parvis confcenditur 
pueris, ac tantummodo vetuftiores trunci, quorum 
cortex 


HERBARII AMBOINENSIS. 


\ 


Liber I. Caput XLIV. 


bands ; uyt deze gekwetfte fteelen of takken vloeit cen wey- 
achtige melk , doch overvloediger en meer kleverig uyt den 
flam ; aan of op ieder fteel Haat een groot blad, uitgebreid 
als een vlakke band, en byna van gedaante als een Vyge- 
blad, ofte bet blad van Ricinus , maar veel meer gekerft ; 
want ieder blad is omtrent anderbalve voet lang, en ver- 
deelt in zeven, negen, en zelden elf lappen, waar van ce: 
twee acbterfle de kortfte zyn, en ieder lap is wederom ver. 
deelt in verfcheide fnibbelen, doch zonder jchaaren aan de 
kanten, van verwe zynze gras-groen, boven glat, maar 
van onderen met veele uitpuylende witte ribben en aderen 
doortoogen 3 en uyt den {choot der gem. bladfteelen y fpruy- 
ten noch andere lange, witte, en ranke fteelen, deel. 
ke nederwaarts bangen, en van vooren een weinig krom, 
mitsgaders drie en vierdebalf voeten lank zyn; en daar 
aan ftaan of bangen , met wyde tu[Jcben-plaatzen , de knop- 
pige trosjes , en aan dezelve veele bloemen , eerft vertoonen- 
de lankwerpige witte knoppen , dewelke baar daarna openen 
in vuyl-witte bloempjes, van vyf vette, uytwaarts en 
Scho ha ia blaadjes , ieder bloeme beeft een lange bals, 
en zy Doan met baare fleeltjes opwaarts geboogen: gelyken- 
de wel wat na bet Lemoen-bloeizel , y de Zommen, doch 
zy zyn veel kleinder, en bebben in de midden eenige geel- 
achtige draadjes, dicht op malkander gedrongen, zynde 
van een lieffelyken, doch zwakken reuk, wel wat na de 
Leliën trekkende , en die wel op °t fterkfte is in de morgen- 
Stont, alsmede na een warmen reegen: maar na bet gem: 
bloeizel en volgen geene vruchten, zoo dat bet ten onnutte 
afualt, en maar alleen, geduurende zyn bloey-tyd, den 
boom vergiert, de naafte lugt met zyn reuk vervult, of 
zn noch wel vergadert wert om aatcbiaar van te mas 
en. 

Het wyfje van dezen Boom-is zoo van flam als Made, _ 
ren en wasdom, bet. gem: mannetje meeft gelvk, doch fcbiet 
wat booger op „de bladeren zyn ook in negen of elf lappen , 
en ieder lap în mindere fnibbelen verdeelt, en zoo men "er 
naauw op let, dan zal men- bemerken „ dat deze fnibbelen 
dieper gekerft zyn, dan die van ’t manneken; zynde bet 
mannetjes-blad ook hoog-groen:. De twee acbiar fl lapjes 
aan 't av; fkens-blad , in de Figuure met AA. geteekent, 
Jlaan over malkander , maar dat en doenze in °t manneken 
niet, anders kan men beide die bladeren kwalyk onder/chei- 
den: Uyt den {choot nu van ieder blad , of eygentlyk onder 
aan den fleel, komt de bloeme voort; zynde veel grooter 
dan de voorige, en zoo digt tegens den ftam aanzittende, 
dat men baar fleeltje naauwelyks kan zien: Zy krygt ook 
veeltyds noch eenige knoppen ter zyden uyt, doch die em 
komen niet alle tot perfellie, zy bebben mede een lelyacbti - 
gen reuk „en men zietze aan de boven[le takken gemeenelyk 
drie ya een fleeltje by malkander ,.dewelke ook meelt alle tot 
perfectie komen, maar aan de onderfte takken komt door- 
gaans op een kort, doch merkelyk dik fleeltje, maar eene 
bloem voort, en daar uyt ook maar eenen vrugt , dewelke 
ook vry wat kloeker en grooter wert dan de boven[le , maar 
wanneer deze boomen op of in een vette gront eh zoo 
draagenze overal, zoo wel onder, als boven, en dat uyt 
eenen fchoot der bladeren drie vrugten; waar van de mid- 
delfde veeltyds eerft groot en ryp wort, en dan zoo vervol- 
gens de twee andere; bebbende dit bloeizel of deze bloem 
de gedaante van een lelye of kelkje , een lit van een vinger 
lank, en gemaakt uyt vyf vette bladeren, welkers boven: 
Jte eynden krom en omgeboogen zyn; in de midden beeftze 
een dikken groenen knop , van gedaante als een jonge vyges 
en daar op fiaat-een kroontje „ gemaakt van vyf dikke en 
ligt-geele draatjes , die bun vertoonen even als bet kroontje 
van de Garyopbel-nagelen , yder draatje zich weder uyt: 
Jpreidende in drie en ook wat meer deelen, en dit is dan 
bet beginzel van de vrugt; bebbende byna de gedaante 
van een Meloen, doch na vooren toe is ze wat dikker en 
buykiger, met een tepel daar aan, gelyk als die van een 
borft. of mamme, van buyten een weinig gevoorent , gelyk 
de Pompoenen, doch niet zoo diep, vallende ook doorgaans 
dikker dan een Meloen, eerft boog zee-groen, en alsze 
Hie Wed wafgb-geel, ya niet overal: Onder 

- veitelje 21er men een geel zappig vleefcb , ge 
dat van de Pompoenen, zynde maar bere FA Be. yA s 

middelfte is ten deele bol, en ten deele gevult met zwarte, 

la ige, en gladde korrels, ot bet Peoni-zaad, 
dewelke in bet binnenfte flymerig vleefch.le en, en daar 
mede als bekleed zyn; de finaak van "t wleejch dezer vrug- 
ten is laf-zoet,. vermengt met een geile reuk „en de binnen- 
Je korrels, die wat /cherp van fmaakzyn , bebben geen ge- 
bruyk: Zy apo” 200 veel aun of om den boom, datze ls 
Stam byna bedekken , en zyn dikwils oorzaak, dat by van ` 
een 


I, Boek, XLIV. Hoofdft. 


cortex lignofus eft fa&us: alioquin maturi circum: 
ciduntur fructus ope longi fuftis , ‘in cujus fummo 


culter eft alligatus, fique truncus inclinat , fufful- ' 


ciendus eft. Vidi quoque arborem, que in terram 
penitus projecta erat, que tamen vigebat, fuamque 
elevabat comam, fructusque maturos producebat , 
fed pars quiedam radicum terre erat infixa: Et quam- 
vis ambe he Papayz fpecies plerumque ac ubique 
fimplicem tantum gerant truncum erectum, obfer. 
vatur tamen , femine ftipitem aliquando etiam ra- 
mos emittere, 1n Amboina quoque arbores confpe- 
ximus, que multo crafliorem reliquis gerebant trun- 
cum, que tamen extendebantur in multos explica- 
tos & incurvos ramos, inftar Socci-arboris. Folia re- 
liquis fimillima erant, fed in ramorum fummo mino- 
ra, uti quoque fructus, qui etiam rotundiores ac 
magis compreffi erant; hinc inde tres fimul depen- 
dentes ex craflis ramis, hique tam firmi erant, ut 
vir iis infiftere poffet: diciturque arbores has effe 
arte ita fabricatas ex vulgaribus femine arboribus, 
quarum coma, dum juniores eflent, cum tota folia- 
tura amputabatur , quo fenfim tot emittebant ra- 
mos: Hancque fententiam confirmatam repperi ex- 
perientia edoctus, Papajas arbores, que fructus jam 
gerebant, quarum come fortiffimo vento disfratte , 
vel ex induftria amputatz, ac dein cum Gomuto & 
Calappe putamine obtecte erant, dein plurimos emi- 
 fiffe lignofos ramos, inque iis, ut dictum eft, fru- 
Gus prodigis 337777 AAE wen ort 


AMBOINSCHE’KRUYDBORK. 


147 
een flerke wint moet omvallen: en waarom by ook niet alf 
alleen door kleine Fongens te beklimmen is Jen dan noch 
maar de oude ftammen, wiens fchorffe wat boutachtig ges 
worden is: Of anders fnyd men de rype vrugten af met een 
lange (tok, daar een mes aangebonden is, en als den ftam 
Scheef Staat, dan moet men bem wat ftutten; Ik beb ook 
eenijboom gezien, dewelke gant/ch ter aarden geworpen zyni 

> Echter noch leefde , en zyne kruyn wat na boven krom- 
mende, al gaande-weg vrugten droeg ‚en die ook ryp wier- 
den, maar by bad noch een tak van zyn wortel in de aard? 
vaft: En alboewel nu beide deze geflachten van Papaya- 
boomen doorgaans , en overal maar een enkelde rechte fram 
bebben, zoo ziet men nochtans, dat den fram van de Waf: 
kens-boom zomtyds ook wel takken krygt; En men beeft op 
Amboina boomen gevonden met een veel dikker fiam dan 
de andere, dewelke zich ook verdeelden in veele uytgebreide 
en kromme takken , gelyk een Soccus boom; de bladeren wa- 
ren als de andere , doch aan "t wyterfte der takken wat kleen: 
der, gelyk mede de vrugten, dewelke daar benevens ook 
ronder , alsmede wat meer in edrongen waren; en bier en. 
daar met twee en drie by malkanderen, aan de dikke takken 
bingen, dezelve takken zoo Bert wezende, dat een man 
daar op konde flaan; en men zegt, dat deze boomen door 
konft. dusdanig wierden gemaakt van gemeene Wfkens- 
boomen , die men in bare jonkbeid de kruyn met al bun bla- 
deren quam af te fnyden , en waar door gy met lankbeid van tyd 
weder zoo veel takken uytfchooten , en dit gevoelen beb ik ook 
moeten byvallen, als zynde door eigen bevinding geleert „dat 
Papaya-boomen , die al vrugten droegen, en ,'t xy dan door 
een fierken wint, de kruynen afgebroken , of met opzet door 


X menjcben afgefneeden , mitsgaders daarna met Gomuto eneen 


Inter Papaje fru&us quidam occurrunt, qui to- 
ti earnofi funt, ac interius parvam tantum ha- 
bent cavitatem cum pauciffimis ofliculis, inter hos 
duo erant magni, molles, carnofi, ac lutei, ma- 
gnitudinis circiter teftium gallinaceorum , ad quo- 
rum extremitates duo incurva obfervabantur capitula, 
quz , fi paululum Pv fint, M et 
ataua hi plantati dicüntur‘pröferre arbores maxime 
frugiftras: Arbor hec terram amat facilem , frugife- 
ram, calidam, ac pinguem , in arenofo enimfolo plu- 
rimum flores producit ; ge paucos fructus, in folo e- 
tiam duro non lete crefcit; In Amboina nufquam ita 
vigent ac in hortis circa flüvium Weynitboe , ubi fructus 
funt magnitudinis mediocris Peponis, atque exterius 
ita fere-fulcati, coloris ex flavo virentis, ac faporis 
fatui dulcifque, unde non ita boni funt ac minores: 
Ex officulis mares fimul & femine = erminant, ac 
fepe fit „ut officula utriufque fexus fibi invicem mifce- 
antur , quum radicés quoque ita intricantur , ut dignofci 
nequeant ac pro una eademque habeantur arbore , 
tumque mirum prebent adfpectum, ex his enim duo pro- 

erminant trunci, quorum unus mas alter femina eft. 

e par in arce Victoria vidi anno 1654. quod ex 
veteri excreverat muro , quorum autem radices 
adcurato examine dignofci poterant: In meo etiam 
arvo binas colui, quarum radices communi tete e- 
rant cortice: Hujus arboris radices odorem Raphani 
minoris habent ac faporem, uti radices Kellor, flores- 
que manducati fimilem quoque prebent odorem fapo- 
remque , fed non ita fortem. Ambz hz arbores faucia- 
tz in fructibus , petiolis, vel trunco lac fundunt fero- 
fum , fed ed ae ex trunco, non acrem , fed pa- 


n 


| Anni-tempus : Arbores hz non certum obfervant an- 
nitempus, fed per totum annum flores fru&usque pro- 
ducunt, ac Virides fructus dru ex arbore dependent, 
qui maturi cenfentur , fi ab uno tantum latere flavefcant. 

` Nomen: Latine Papaja mas, & Femina: a Malai- 
cenfibus , Ternatenfibus, aliisque Moluccarum inco- 
lis Papaja quoque vocantur cum cognomine maris ac 
Feminz : Apud alios populos nullum proprium indige- 


num nomen reperire potui, unde judico exoticum fi- 


ne dubio effe fru&um: Uti quoque incole uno ore 
confirmant, a Portugallis vel Hifpanis in Orientales 
hafce infulas effe tranflatos , unde nullibi quoque adeo 


copiofi funt & crefcunt ac in Ternata, quam utraque over, 


hee natio diu inhabitavit, quorfum illos fine dubio ex 
Brafilia & India Occidentali cragftulit: Copio ons 
| crefci 


* 


fe enim’ 


Calappus-dop bedekt waren , naderband veele boutagtige tak- 
ken , en aan dezelve , als gezegt „ook vrugten gekregen bebben. 

Men vind onder de Papayen eenige, die meeft gee 
beel van wvleefch zyn, bebbende in de midden maar een 
kleine bolligbeid met weinig korrels, en daar onder 
twee die kloek, week, vleefhagtig, en van een peele 
coleur zyn, omtrent zoo groot als bame-klootjes; aan de 
enden, ziet men twee kromme boofden , en alsze een weinig 
geopent 155, in de midden wat wits , en men zegt dat de- 


> zes geplant-wordende , zeer vruchtbare boomen zouden woort: 


brengen : Dezen boom wil gaarne groeyen op of in een mur: 
ruwe Joe, en warme gront, als mede in vette aarde, 
want in een zandige gront draagt by meeft bloemen, en 
weinig Vrugtén , en in een vafte gront wil by ook niet voort- 
komen ; Op Amboina beeft menze nergens fchoonder dan in 
de Thuynen omtrent de Rivier Weynithoe, alwaar die 
vrugten 200 groot zyn als een middelbare Pompoen, en van 
buyten ook byna zoo gekeept, van coleur ligt-groen, en laf- 
zoet van finaak ; zynde dierbalven zoo goed niet als de klei- 
ne; wyt de Korrels komen voort beide mannekens- en wyf- 
kens-boomen , en “bet PM dikwils dat de korrelen van 
beide die fexen by malkander komen te vallen , alsavanneer 
bun ook de wortels zoodanig, door malkander komen te vleg- 
ten, dat menze voor eene aanziet, en bet is als dan raar 
om te zien, dat daar uyt twee flammen voortkomen , waar 
van de eerfte een manneken , en d'andere een wyfkeh wort : 
Hoedanig een paar ik in ’t Cafteel Vittoria, An, Seftien- 
hondert vier-en-vyftig, gevonden beb, die uyt eem oude 
muur gewaffen waren , en welkers wortelen men by naauw 
onderzoek ook konde onder{cheiden: Maar op myn eigen erf 
beb ik "er ook gebad , wiens beide wortelen met een gemee- 
ne fchorfJe waren bedekt: De wortelen van dezen boom 
bebben een Radysagtigen reuk en fmaak, gelyk de worte- 
len van de Kellor, en de geknaauwde bloemen fmaaken en 
ruyken mede zoodanig , doch zoo [lerk niet: Beide deze boo- 
men gequetfi wordende, "t zy dan im de vrugten, fleelen , 
of ftam , geven een weyagti e melk van zich, doch flam 

wel de meefte , zynde We , maar wat bitteragtig. 
Sayzoen: Deze boomen bebben geen vaft Sayzoen , maar 
Bloeyen en draagen bet gebeele Faar door , blyvende de gros- ` 
ne vrugten lange aan de boomen hangen, en.men boutze 
voor ryp alsze aan de eene zyde maar geel ae 
Naam: In ’t Laryn Papaja mas, & Femina: by de 
Maleyers , Ternatanen, en meet andere Moluxe inwoon- 
ders, wortze mede SP genoemt , met den bynaam van 
Manneken en W'yfken: By andere natien beb ik mede geen 
eigen Inlant/cbe naam kunnen vinden, myns oordeels een 
bewys zynde dat bet een uytlant/che vrugt moet wezen: 
gelyk de Inlanders ook eenparig verklaaren, datze door de 
Portugeezen of Spanjaarden eerft in deze Oofterfe Eylanden 
rag zyn , en dierbaloen nergens 200 WAYA 

is in Ternaten, daar beidmdie natien lan 


waffen en ty 
gewoont 'bebben, en die dezelve dan buyten twyffel vg 
Ta Braail 


venales circumferuntur; Q 


148 


crefcit in Brafilia, ubi Pottugalli arborem Mamoera & 
fructus. Mamamon nominant , uti videtur, ob omm 
mammz, & fi hallucinari licet , non fine veritatis pe 
cie dici poffet, Hifpanos ipfi nomen Papaje Gig: e 
ex Papaja, regione Peruana, ex qua forte hunc fru- 
&um primum in Manilas, ac inde in Moluccas trans- 
tulerunt : Apud quofdam barum infularum popylo: 
nomen quidem occurrit indigenum, fed illud defüm- 

tum eft a quadam forma, fic a Macaffarenfibus vo- 


catur Dangan Dangan , a forma parve Cucurbite: g 


Item Unti Unti & Unti Java, a fübita ejus germina- 
tione ac adulta ztate inflar Mufæ: In Baleya vero vo- 
atur Gedang Cajlela. 


`` Locus. Dum fru&us hic, uti ditum fuit, eft exo- 
ticus , hinc nullibi hodie occurrit, nifi ubi Europe ha- 
bitant nationes vel habitaverunt, fique in aliis repe- 
riantur locis, ibi ab incolis vel avibus per officula 
tranflatus eft: In Tarnata fructus hi funt adeo copiofi, 
ut homines ibi vix illos refpiciant nec edant, vocan- 
turque Porcorum cibus, quum hos faginant hifce fru- 
étibus , quamvis ibi funt melioresac in Amboina, quum 
ibi in folo crefcant molli ac calidiore. 


Ujus. Fru&us hi crudi. comeduntur , fi decorticati 
fuerint , fique. eorum caro colorem vitelli ovorum 
gerat; non multum autem replent ftomachum , ñu- 
trimentum enim dant mucofum ac facile putrefcens , 
unde plurimum  dele&ationis gratia comeduntur , 
& ut calidioribus dicbus ventriculus refrigeretur , 
femi-maturi vero, quorum caro adhuc albefcit, in 

arvas fcinduntur lamelias, quas aque incoquunt cum 
accharo, uti in patria noftra Braflice confciffze , 
cibumque prebent gratum , fed fatue dulcem. Ex iis- 
dem quoque lamellis, jure & carne gallinacea mixtis, 
parve quoque comparantur cruftulz , qua in plateis 

uidam etiam Sinenfes ho- 
rum fruétuum carnem prope maturam faccharo con- 
diunt, uti Camolenga, fe DE he funt deliciz : 
maris flores fuum quoque prebent ufum, qui parum 
in fervida macerantur aqua , dein ad Solem exfic- 
cantur, & ufurpantur cum aliis fimiliter ficcatis fo- 
lis ac fructibus, ex quibus Atsjaar conficitur, quod 
fupra menfam ad carnem affatam appetitus excitan- 
di gratia adhibetur: In hiftoria gallica Antillarum feu 


Cl arybzarum infularum cap. 6. dicitur Papajas arbo-. 


res iisdem in infulis quoque crefcere ac inveniri, illa- 
rumque folia in tres divifa effe lacinias inftar foliorum 
Ficus: Quod tamen puto erroneum, Ficus enim fo- 
lium plures gerit lacinias, ibidem quoque dicitur in 
infula Sancte Crucis omni menfe maturos proferre 
fructus, qui ab incolis Gallicis pro falubri habentur 
cibo, ac in obfoniis eorum menfis inponuntur: quod- 
que ventriculi digeftionem promoveant, forte quod 
in calidis iftis regionibus debiles ventriculos modice 
refrigerent, vel quia ipfi fru&us cito fant digefti, 
facilemque alvo pr&beant dejectionem, Er 

Peculiare eft huic arbori, quod tam cito excrefcat: 

uinto enim fextove plantationis menfe hominis jam 
ntl altitudinem , ac fructus proferre incipit , ita ut 
fubita progerminationeMufam acRicinum fuperet.Que- 
que in molli, nigra, ac calida crefcunt terra, licet pa- 
rum fit arenofa, tam cito excrefcunt, ut tertio jam 
anno truncum gerant pede craffiorem in diametro ; 


cujus vertex dividitur in quatuor quinqueve craffos 
ramos, in quorum fummo folia fruðbisgue ita. locan- 
tur, uti in fimplici trunco; hoc autem difcrimen 
obfervatur, quod fru&us fimplicis ac folitarii trunet 
femper fint majorcs ramificato trunco, quamvis una 
eademque fit fpecies. Hocque modo feri potuit, 
quod fupra memorata ingens arbor ramificata longo 
tempore ita excreverit: Quidam gloriantur fefe arte 
quadam arborem marem.jn feminam poffe tranfmu- 
tare, dicuntque, fi junioris arbóris maris, qui bra- 


. chium circiter craffus eft, omnes amputentur pedun- 


culi floriferi, fimulque fuperior coma, que folio 
obvolvenda eft ac obtegenda , eandem hanc arbo- 
rem fru&us dein producturam effe: Hujus autem 
experimentum variis in truncis licet inftituerim , 
nunquam tamen mibi fucceflit , ac arbores perie- 
runt. : 

In 


HERBARII AMBOINENSIS Zoe Capat XLI, 


Brazil-en. Weft-Indien zullen hebhen overgebragt : Over- 
vloedig: veel «vint men 2e in gem. Brazil, daar de Portu- 


geezen den boom; Mamoera eg de vrugten Mamamon 


noemen y- 20- t {chynt, ma bun gedaante van een mamme ; 
en, 20 gifing wat gelden mag, zoude. men niet zonder 
Jebyn van waarbeit konnen, zeggen, dat de Spanjaarden 
haar, den naam van Papaja gegeven hebben ha Papajan , 
een Lanajchap in Peru, van-waarze milJcbien deze vrugt 
eerft in de Manilas „en vandaar inde Moluccas bebben over- 
ebragt: By zommige natien dezer Eylanden vind’ ik wel 
een Inlant/che naam, maar die is geleent of genomen van 
eenige geykenifen, werdende by de Macaflaren genoemt 
Dangan-Dangan, na de gedaante- van een kleine wilde 
Cousvoerde ; Alsmede Unti-Unti,en Unti Java, genomen van 
baar fpoedig. waffen en groot worden- gelyk als de. Pifang- 
boom; en op Baley wertze genoemt Gedang Caftela. 
Plaats. Dewy! bet, als gezegt, een wytlantfcbe vrugt 
is, 20 vint men ze bedendaags niet ligt ergens anders dan 
daar Europifcbe natien woonen, of gewoont bebben; en 
zo men xe-op andere plaatzen al ziet, zo zynze door de In- 
landers , of vogelen door middel van de korrels daar beenen 
gebragt : In Ternaten heeft men ze zoo overvloedig , datze 
de menfchen-aldaar , om zelve te eeten „ naauwlyks willen 


aanzien , baar noemende verkens-koft „om datze..bumne : 


verkens daar mede meften „hoewel .dezelve veel beter zyn 
dan in Amboina, om datze aldaar bebben een goede zagte 
aarde , en wat warmer gront, : ES D IT. 
Gebruik. Men eet dezelve vrugten raauw, te weten: 
eerft ge/chilt zynde, en als bun vleefcb doyr-geel.is: doch 
zy verzadigen niet veel, als gevende een flymerig en ligt- 
bederffelyk voedzel, en daarom eet men ze meeft voor plai- 
zier , en om in beete tyden de maage wat te verkoelen, en 
de balf-rype, die noch een wit vlee/ch bebben , fnyt men in 
kleine riempjes „en kookt-die met water en zuyker, gelykin 
7 ee) e/nedene kappers-koolen , gevende dan een aan- 
gename , doch wat laf-zoete kofb;en uyt dezelfde riempjes y 
met. boender-vlee/ch gemengt , werden ook kleine pafteytjes 
gemaakt, en die langs de ftraaten verkogt ; Zommige Sis 
neezen weten mede bet Val o > dat ten naaften by rip is, 
in zuyker te confyten, gely 
infgehks een flechte lekkerny : De bloemen van bet-manne- 
ken bebben mede baar gebruik ‚want gen weektze.een wei- 
nig in beet water, daarna droogt men ze in de zon , en 
gebruiktze „ benevens andere diergelyke gedroogde bladeren 
en vrugten, tot bet maaken van atsjaar , die men „om appe- 
tyt te maken, over tafel, en veel tot gebradene kofi ge- 
ruikt x In de Franche biftorien van de Antillas of Cary- 
bifche-eylanden , cap. 6. vert gezegt, dat de Papayen 
in dezelve eylanden mede. groeyen , en gevonden worden, 
en dat bunne bladeren. aldaar waren verdeelt in drie lap- 
pen, gelyk een vyge-blad: doch "t welk ik giffe een abuys. 
te zyn, want bet vyge-blad zelfs heeft meer. lappen „ook 
wert aldaar gezegt, datze im °t Eyland Ste Cruce alle 
maanden rype vrugten draagen , en van de Franjcbe in- 
woonders voor een gezonde koft gebouden ‚mitsgaders onder 
Reeg A dE worden ; voorts datze de kooking des 
aags helpen bevorderen, miffchien om datze in die heete 
anden de verzwakte mage matelyk verkoelen , of om datze 
zelfs baaft verteert wer "dig 
gank aanporren... …— ET xL 
_ Deze boom beeft een byzondereaart en eigenfcbap van.baaf-, 


tig op te fcbieten: want in de vyfde of zefde maant ma zyn.plan-. 
ting beeft by al de boogte van een man , en begint vrugtente 


dragen , zoo dat by met zyn fpoedig opfcbieten de Pifangen Ri- 
cinus komt teovertreffen., en de gene, die in een mulle,z«varte;. 
en warme gront ftaan,(al is by al wat zandig) nemen zo fcbie-. 
lyk toe , datze in "t derde Faar een [lam bebben van ruym een 
voet dik, over dwers gemeeten , en bet bovenfte verdeelt zich in 
vier à vyf dikke takken, E welkers uitterfte smit 
en. vrugten even zodanig flaan , gelyk aan. de een-[Lammige, 
doch dis 'onder[ebeid bemerkt men, tat de vrugten van den 
en altyd grooter vallen dan van de getakte boe- 
welze van een en dezelfde zoort zyn: Em op deze manier 
kan bet wel wezens dat den-grooten getakten boom. hier bo- 
ven gemelt, door lankbeit van tyd zodanig geworden zy: 
Zommige beroemen baar mede datze door honk een Man- 
netjes- in een Wyfjes-boom konnen doen weranderen; en.2y 
zeggen, wanneer men.eenjonge Mannetjes-boom , die niet 
boven een arm dik is „alle.de fteelen., daar de-bloemen aan- 
bangen, affnyt, en. zo mede de bovenfte kruyn, dezelve 
met: een bladt voebindende en bedekkende „dat als dan dezel- 
ve boom vrugten zoude voortbrengen ; doch ikzulks aan ver- 
Scheide Í org geprobeert. hebbende, zo en beeft bet my. 
evenwel niet willen gelukken: maar de boomen gingen ^ 


k de Camolenga , doch dat is ` 


en „en dan tot een fpoedige kamer- ` 


Zab. LI. | Lag. 149: | Lab. L. 


7 MI 
7 Ü N 


= = 
P 
A 
<A S 


I 


GW 
Er 


YA 


á E: (Ý d Y | 
| d A 


Ge 7 “4 
AI i; / 
Ý! 


YA 
Ü 


AV 
€ A 


5 


/ 
Ü 


1. Bock. XLIV: Hang, 


In Hort: Matlab. tom. 1... Figura 15. amba he arbores 
exhibentur ac defcribuntur,ac mas vocatur ibi Amba- 
Paja,'& Bracmanis Dadul Papaja, femina vero Pa- 
pajamaram , Bracmanis tantummodo Papaja, unde patet 
in ipfa quoque ora:Malabarica exoticam effearborem, 
quum nullum .indigenum gerat nomen. . Cafp. Baubi- 
nus in Pinace Libr. Y1. Sect. 5. arborem hanc ad Pla- 
tani genus voluit reducere refpeêtu magnitudinis fo- 
liorum ‚quod autem apud Hifpanos in India Occiden- 
tali nomen eft Mufe, fed Libr. 12. Sel. 1. ficuum 
generi illam affimulat; ac Bontius libr. 6. cap. 6. hanc 
vocat Arborem Meloniferam, & Papajo, meo autem 
judicio melius Peponiferam vocare potuerat. Pifo lib. 
9. cap. 23. eam vocat Brafilice Pinoguacu, dicitque 
ibi marem eque ac feminam fructus proferre , fed 
minores ac longiores; quod tamen apud nullum alium 
legi auctorem , vel unquam a Brafiliano audivi: Quam- 
vis tamen illud verofimile- videtur, quum ab ocu- 
lari adfirmatur tefte: Sepe etiam ex floriferis maris 
racemis fru&tus rudimenta propullulaffe obfervata fue- 
re, quz faciem prz fe ferebant, acfi fructus effent 
futuri; uti contra in femina aliquando duo tresve 
ftu&us ex racemis dependentes obfervati fuere. 


EXPLIC ATO 
Tabule Quinquagefima , : 


Que Papajam Feminam exbibet feu Papaja Parampuan. 

A. Ejus folium majori fiftit forma, ut ejus lacinie melius 
diftinguantur. ‘ 

B. Florem denotat. 


C. Frutum. | 
D. Fru&um diffetium, ut officulorum feminalium fitus appareat, - 
| TOM ie á 

Tabule Quinquagefime Prime, … x 


E Lo. 


A. Racemum Floriferum , ` 
B. Florem feparatum oftendit. — 


UOBSERVATIO. 


Papaja mas E Femina in Zeylana-quoque crefcunt infula , 
harumque. fynonyma dedi, au&toresque allegavi in Thefauro 
meo Zeylanico. pag. 189. ubi reliqua vide , nec non in Sloan. 


Papajam Marem reptzfentat, in qua iss; ss 


+ 


Carrca hoc genus a Linneo vocatur, eftque Carica fo- 
liorum lobis finuatis; mas & femina H. Cliffort. p. 461. & 
Royeni Fl. Leidenf. prodr. p. 225. ` 


Cat. pl. Fam. p. 202. Papaje-boom a Valent. pag. 169. voca- 


tur & obiter defcribitur. EH 


In Rumphii auétuario Capite undecimo deftri- 
buntur PAPAJA SILVESTRIS; feu P A- 
PAJA-U TAN, & Aynyver. Nec non P a- 
Piya LITOREA fequentem in modum. 

x * à 


craffitiem adquirit Pinange arboris, que trun- 

Æ cum gerit ere&um in articulos ac cancellos di- 
vifum inftar Papaje trunci, in cujus vertice rami quo- 
que extenduntur uti in Papaja arbore, quisque autem 
ramus:in diverfos articulos protuberantibus venis divi- 
fus eft, qui prope ortum facile abrumpitur, parvam 
ejus relinquens partem cum foveola e ach trunco ad- 
glutinatus fuiffet: Ramus hic in viginti circiter tales ar- 
ticulos eft divifus, qui quadam vi feparari & difrumpi 
poflunt, hique truncum incurvant inftar arcus; totus 
autem hic ramus eft herbaceus, fed firmus, fingulo- 
que ex articulo bina propullulant folia oppofita intror- 
fum conniventia, Canarii folia referentia, fed infe- 
riusrotundiora ; a fex ad novem pollices longa, ad oras 
vix & raro dentata: Atque hoc peculiare habent , quod 
nervus medius non recte , fed flexuofe decurrat, fo- 
liumque dividat in bina inequalia fegmenta, ge des 
upe- 


H: Papaje arbori mula arbor altitudinem ac 


AMBOINSCHE:KRUYDBOEK. 


149 
In: Hort. Malab. om. A, Figuur’ rg. vint men deze 
beide boomen mede befchreven ftaan , bet Mannekenonder den 
naam van Amba-Paja ‚en in ’t Braminees Dadul-Papaja, 
mitsgaders bet Wyfken onder den naam van Papajamaram, 
en in-t Braminees flechts Papaja, waar uyt nochmaals 
blykt; dot bet ook zelve op de Malabaarfcbe kufteen uyt- 
lant/che boom moet zyn, om dat hy geen inlantjche naam 
en beeft: Cafparus Bauhinus in Pinace, Lib: 11; Sect, 
5. beeft dezen boom believen: te reekenen onder de geflacb- 
ten van de Platanus, en dat ten aanzien van grootheit der 
bladeren, doch ’t welk by de Spanjaarden in Weft-Indien 
een naam is van de Pifang; maar Lib. 12. Sek. 1. rez 
kent by bem ook onder de geflachten van vygeboomen; en 
Bontius lib, 6. cap. 6. noemt bem Arbor Melonifera, 
en Pampajo, doch by hadde hem myns oordeels liever me- 
gen noemen Peponifera. Pifo , lib. 4. cap. 93. noemt 
bemin’t Brafiliaans Pinoguacu, enzegt , dat aldaar zo wel 
bet Manneken als Wyfken vrugten draagen, doch kleinder 
en langer , "t welk ik by geen andere Autbeur gelezen ‚noch 
ooyt van geen Brazielis-vaarder geboort bebbe : boewel zulks 
echter wel aanneemelyk is, als voortkomende van een oog- 
getuyge; Ook zo beeft men aan de bloem-troffen van bet 
manneken zomtyds wel fchepzelen zien voortkomen, dewel: 
ke baar vertoonden als ofze vrugten wilden worden: gelyk 
men-.ook daarentegen aan bet wyfjen zomtyds wel twee en 
drie orugten aan troffen by malkander beeft zien hangen. 


EU TL EGG TNG 
Van de Vyftigfte Plaat, 


Dewelke vertoont bet Wyfje van de Papaje-Boom, ofte de Pa- 
paja Parampuan. 

A. Wyft aan deszelfs bladt in grooter gedaante, op dat de in- 
Jnydingen te beter gezien mogen werden. ba 

B. De bloem. WA ` 

C,-De vrugte ze dÄ EY 

D. De opgefnedene v1ugt , waar. in de plaatzing der Zaat-korrels 


$ 


De Een- en Yyfügfte Plaat ` 
Verbeeld bet Mannetje van de Papaja-boom, waar op de Letter 


. A. Aanwy/t een bloemtros, ` 
. B, Een bloem afzonderlyk. 


AANMERKING. 


Het Mannetje en bet Wyfje van de Papaja-Boom groeyen me- 
de op Ceylon, en derzelver benamingenven Schryvers beb ik ven 
gebaalt in myn Thefaur. Zeyl: pag. 184. alwaar die te vinden 
zyn, als medein de Catal. van Sloan. over de Jamaife-gewaffen 
pag.:202. De Papaje- Boom wert mede by Valent. pag. 169. ter 
loops befcbreven. 

CARICA wert dit geflagt van Linneus genaamt , enis de Ca- 
rica foliorum lobis finuatis in de Hort. Cliffort. pag. 46r. 
en in de Hr. van Royens Prodr. van de Leidze Tuyn. pag. 225. 


In het Elfde Capittel van de vermeerdering 
van Rumphius wertde WILDE PAPAJA- 
—Boow,ofte de Papaja-Utan en Ayny ver, 
. alsmedede STRAND T-PaPAj4-B 00 M, 
- op de volgende manier befchreven. - 
D boogte en dikte-van een Pinang-boom, dé {tam is 
regt, in leeden en ruyten verdeelt , gelyk een Papaje- 
ftam, boven in den kruyn fiaan de takken ook wytgebreid 
als aan een Papaje-boom, doch yder tak-is in ver{cheide 
leeden door uytbuylende knien verdeelt „en by zyn oor/pronk 
breekt by kort af ‚nalatende een ftompje met een kwyltye aan 
den ftam, als of by daar aan gelymt was peweeft. De tak 
is omtrent in 20 zulke léeden verdeelt, welke men met een 
kraak van malkander breeken kan , en zybuygen baaren tak, 
dat by inwaarts krom Daat gelyk een boge, xynde den ge- 
beelen tak kruydagtig ‚doch f; „aan yder lit of knie ftaan 
twee bladeren inwaarts na malkander luykende de Canary: 
bladeren eenigzints SE, doch agter rondér , dan 6 tot 9 
du lank, aan de kanten donker en yael getandt. Zo 
bebbenze dit byzonder „dat de middel-zenuwe niet regt, maar 
bogtig loopt, deelende bet blad in twee ongelyke deelen, 


waar van de woorfte helft de grootfte is, agter ront toelo- 
T3 pen- 


Ezen" naboot[ler van den Papaja-boom, gewint de 


150 
fuperior pars major eft, jnferius rotunde definens. 
Inferior pars minor eft atque anguffe definit, quo cum 
Caju Laùgi convenit, ac porro inferne quibufdam obli- 
quis conftat coftis, faporemque prebet fatue dulcem. 

Ex ramorum finu longus progerminat racemus , 
femi-ulnam. longus , in plurimos laterales divifus 

etiolos, fere uti in Papaja mare: Ex hifce late- 
ralibus petiolis breves propullulant pedunculi, qui 
binos, tres, quatuorve gerunt flofculos , nullam pecu- 
liarem habentes formam. Poft hos fequuntur fru- 
&us , qui pallide ac rotunde funt bacca , minores 
granis Oryzz , fuperius plane, ibique formantes co- 
ronulam ex quinque filamentis retroflexis compofi- 
tam, ac ipfis baccis plane incumbentibus , in qua al- 
bicans ficcaque locatur medulla in quinque loculos 
divifa ; Superior trunci pars eft herbacea ac fragi- 
lis, unde nemo eam adfcendere audet , fortiorque 
ventus totam disjicit & abrumpit comam , inferior 
autem dimidia pars exterius lignum gerit durum, in- 
terius fungofam medullam , fique findatur, mucofus 
exftillat fuccus, uti ex Papaja. i 

Nomen. Latine Papaja Silveftris. Malaice Papaja U- 
tan. In Leytimora Aynywer & Avnier h. e. arbor Ca- 
lappæformis, apud Soyanenfes Rima tebu: ac Bagua- 
lenfes hanc vocant Oery Marefu vel Culit Goegor. 
quod ejus cortex adeo facile. decidit, atque tota ra- 
morum quoque compages, ita ut fepe penitus iis orba 
ac denudata fit; In Uliaffenfibus infulis dicitur Ay Nou 
Oillo. 

Locus. Crefcit in Leytimoræ montibus. 

Ujus. Nullus eis ufus hactenus innotuit , nifi quod 
ejus truncus, quoufque durus eft, adhibeatur ad fun- 
damenta pofti 
fiffimis truncis afleres formentur pro navigiis , quorum 
-meditullium pollicem circiter craffum eft. å 

Altera quoque Papaje fpecies eft litorea ai&ta , feu 
Papaja Pante ab antecedente diverfa, mixtamque ge- 
rens Papajz formam & Caju Goriza: Raro invenitur & 
crefcit in litore Halong articulato inclinans trunco , 
huicque folia ex petiolis oriuntur uti in Papaja , majo- 
ra ac fuprema folia ultra tres pedes funt longa, fubfe- 

uentia a duodecim ad quindecim pollices longa , tres 
itos lata, inferius fenfim an ta, in medio la- 
tiffima, inferius finuofis protuberantia coftis , femper- 
que-fexdecim folia fingula ex rachide: Ad rami fum- 
mum racemus progerminat , ultra pedem longus, qui 
in oe uam triginta-laterales dividitur ramulos, 
fpithamam longos, ex quibus parvi oriuntur fructus, 
minores Oryzz grano pallide virentes, duri , rotun- 
dicum parvo acumine, atque ad bafin protuberantes, 
interior medulla in lamellas fepararı poteft. 


Nomen. Amboinenfes 
ka, quum ejus folia quo 
vifa folia. $^ 

‚Locus. Raro occurrit, parumque. nota eft hec ar- 
bor in ipfo Halong litore. 

Prime fpeciei altera videtur effe minor fpecies in 
Leytimora parum nota, fed magis apud Boeronen- 
fes, qui Attebu hanc. vocant: Trunco hec adfurgit 
re&o$ fimplici, nec ramofo nifi in vertice, ubi pau- 
cos gerit ramos, qui tranfverfaliter ex ftipite tuum 
habent ortum; ac fub iis trincus ad duorum pedum 
longitudinem tuberculis ac foveis infignitur , que funt 


— illam vocant Lau Tak- 
ammodo referant Tacce di- 


veftigia ac reliquie deciduorum ramorum, finguli enim ft 


rami .craflo qud trunco infident ; - quod brevi 
disrumpitur diftantia uti in antecedente Papaja, ac 
berbaceum eft, nihilominus tamen fixum, ac crafli- 
tiei penne anferine „ huicque folia alternata infident 
breviffimis in petiolis, que quatuor quinqueve pol- 
lices funt longa, ac lata, ad orasobtufe ferrata , firma, 
ficca, inferius mollia ac finuofis texta cóftis. Trunci 
extremum feu vertex dividitur in viginti & plures pe- 
tiolos, qui ru en efformant racemum , quorum f - 
guli imminores laterales dividuntur petiolos, qui ubique 
capitula emittunt inftar Sinapios feminis , que fefe ape- 
rientia in minimos excrefcunt flofculos , conftantes ex 
otto flavefcentibus petalis concavis. ; 

Locus. Invenitur in Leytimora & ad Totarron-adhi- 
betur, quamvis juniores ftipites fatis magnam habeant 
cavitatem feu cor, quod fenfim minuitur & crefcit: 
Parum innotuit hec arbor, nec aliud gerit nomen 
quam Attebu Boeronenfium. 


Tabula 


HERBARII AMBOINEN SIS 


um, quum durabilis fit, atque ex craf- P 


Liber. I. Capht XLI. 
pende. - De binnenfte helft is kleinder , en loopt agter final 
toe, waar in ze met de Caju: Langi overeenkomen: y voorts 
van onderen. met eenige Jchuynfe ribben doorregen.. De 
{maak is een onaangename zoetigbeit. 

Uyt den {choot der takken komt een lange Tros , wel een bal- 
ve vademlank ‚in veele zyd-takken verdeelt , fchier gelyk aan 
Papaja bet manneken. Aan deze zyd-takken [Laan korte fteelt- 
jes ‚waar op men ziel 2, 3 ,en4 kleine bloempjes, van geen by-- 
zondere gedaante. Na dezelve volgende vrugten, zynde klee- 
ne ronde beefien, kleender dan ryft-korrels „voren een wei- 
nig plat „aldaar vertonende een kroontje van vyf draatjens, 
agterwaarts gebogen, en plat op de beefienleggende , bin: 
nen een wit droog merg in 5 buyskens verdeelt , bet: boven: 
Jle deel des ftams is kruydagtig en bros ‚daarom niemand 
beftaan kan daar op te klimmen, en een fterken wint breekt 
den geheelen kruyn af, maar de onderfte bel beeft van 
buyten een bard bout , van binnen een voos merg , als men 
daarin kapt, loopt een flymerig zap daar uit , gelykuyt Pas 
pajen. | 


Naam. In’t Latyn PapajaSilveftris , in "t Maleyts Pa: - 
paja Utan, op Leytimor Aynywer'en Aynier „dat is. Cas 
lappus-formige- Boom, by de Soyanen Rima tehu, die van 
Bagueala noemen bem Oery Mareffu of Culit Goegor, 
cewyl zyne fcborffe zo ligt afvalt , gelyk ook de gebeeletrou- 
pen van takken, zo dat by zomtyds bloot ftaat : In de Uliaffers 
biet by Ày.Nou Ollo, . ; 


Plaats. Hy is bekent in ’t gebergte van Leytimor. 
Gebruik. Daar van is noch niets bekent, bebalven dat 
men deze ftam , zo verre by bard is, tot onderleggers van 
paggers gebruikt, alwaar men bem durabel bevind. -Uyt 
de dikfie fiammen maakt men planken tot praauwen , al- 
waar bet bert maar een duym dik is. E 
Papaja Littorea. Daar is noch een Papaja Littorea , of 
Papaja: Pante ; van bet bovenflaande-verfcbillende, en 
dragende een gemengd fatzoen van Papaja en Caju Cori- 
ta. Hy is zelden te vinden, en ftaat op bet ftrand van Ha- 
long , met een gelede ftam overhellende , daar aan ftaan de 
bladeren aan fteelen gelyk aan de Papaje, de middelfte en 
voorfie bladeren zyn ruim 3 voeten lang, de volgende zjn 
van 12 tot 15 duimen lank, 3 vingers breed, van agteren 
allenkskens toefmallende , en voren op "t breedft „van onde: 
ren met zeer bogtigeribben, en altyd 16 bladeren op eenen 
Steel. Aan "t uiterfte des taks komt.een.Tros voort, ruim 
een voet lang, en.dezelve in meer dan 30 zyd-takken ver- 
deelt, yder een fpan lang, en daar kleine vrugten langs 
beenen, kleinder dan een ryft-korrel, ligt-groen, ront , 
hard, met een klein fpitsje bovén op, en agter aan "t doet- 
je vertoonende de gedaante van een fpeldewerks-klos , bet 
binnenfte k^ Sar zig in fchilfferen deelen. Ba Be 
Naam. Zommige Amboinefen noemen’t Lau Takka , om 
dat zyn bladeren eenigzints gélyken ma de fmibbelen van 
acca, | 
Plaats. Hy wert zelden gevonden, en is weinig bekent 
op bet rond van Halong. 
. Attehu yan Boero, De eerfle zoorte (bunt mede een 
kleinbladige zoorte te bebben, op Leytimor weinig bekent, 
doch meer by de Boeronefen , dewelke bem Attehu noemen: 
Hy [cbiet op met een regten Hang, zonder,takken tot aan 
den top „alwaar by maar weinige beeft „dewelke regt davers 
uyt den ftam komen , en agter dezeloe is den flam wel een 
paar voeten Met knobbelen en kuylen bezet, "t welk voet- 
appen zyn van de Fides taxken, yder tak zit met een 
dik knietje aan den flam , "t welk kort afbreekt , gelyk dan 
de bovenftaande Papaja „en is regt ce ig, nic we / 
Ju, en een fcbaft. dik, daar aan Baan A ome [a 
wiffelt tegens malkander op gantfch korte voetjes , zy zyn 
fer 5 duimen lang en breed, aan de kanten ftompgezaagt, 
» droog ; van onderen zagt in ’t- aantaften , em met 
bogtige ribbetjes doorregen. Het uyter [Le van den flamwer- 
deelt zig in meer dan 20 diergelyke fleelen s makende een. 
grooten Tros uyt, en yder derzelver in korte zyd-takskens, 
en dezelwe digt bezet met knopjes als moftaart-zaad , dewel- 
ke baar openende, vertoonen zeer kleine bloempjes ‚gemaakt 
van 8 geel-witte blaadjes „in de midden met een bolligbeit. 


- Plaats: Men vind bem op Leytimor , en wert tot Totarron 
apo. „boewel de jonge man een redelyk groot en vogs 
ert bebben , "t welk metter tyd: wytgroeit. Hy is — 
bekent , ep beeft noch geen andere naam-dan Attehu by. 
Boeronefen, po pe siib sape 


De Twer 


se a 
VY e Ore 


A Á sn 


4 
IT L 


1. Boek. XLV. Hoofdft. 
Tabula Quinquagefima Secunda 


Ramum exhibet Papaje Littoree feu Papaje Pante. 


EXPLICATIO 
Tabule Quinquagefime Tertie , 


In qua Zigura Prima, Ramum exhibet Popaje Silveftris , feu 
Papaje -Utan vocate. 

Figura Secunda, Ramum exhibet Papaje Litoree Boeronenfis 
ATTERHU did, 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


151 


De Twee- en Vyftizfle Plaat 


Vertoont een een Tak van de Strand.Papaie- 
paja-Pante genaamt. sities n x "T 


UYTLEGGING 
Van de Drie- en Vyftig fle Plaat, 


Vertoonende een Tak met de eeríte Figuur vande Wilde Papai 
Boom, ofte de Papaja Utan bn Á nr 

De Tweede Figuur af aaneen Tak van de Boeroneefe-Strant- 
Papaje-Boom, ATTEHU genaamt. | 


CAPUT QUADRAG. QUINTUM, 


Lanfium: Lanfa. 
& filveftris. 


L fa, cujus truncus non eft rotundus, fed profun- 
de fulcatus, inftar columne excavate, vel quafi ex 
. plurimis ftipitibus effet concretus: Ejus cortex exte- 
tior eft tenuis, durus , glaber „pallidus, vel cinereus, 
& quoque flavefcens : Ejus rami non amplam for- 
mant comam, fed eo altius exfurgant, funt enim e- 
re&i admodum , atque e longinquo obfcure virentes 
apparent. Folia breviffimis infident petiolis ‚in binos 
ordines alternatim pofita, folia Fagi referentia, fed 
funt longiora ac firmiora, integra & acuminata, inz- 
qualis magnitudinis, juniorum enim arborum pedem 
circiter funt longa, ultra palmam lata, ac inftar char- 
te membranacez, ac fonitum edentia , vetuftiorum ve- 
ro arborum palmam tantum funt loriga , ac tres circiter 
digitos lata, obfcure viridia ‚ac parallelis diftinCta co- 
ftis, plurima cinereis ais. maculis, acfi ficcata 
forent, unde non elegantis funt adfpe&tus: Ex ramis 
fub lateralibus furculis excrefcit unus alterve erectus 
racemus viridis, ex quo flores dependent, qui alba 
funt capitula, que parvis.ex racemis quoque coadu- 
nata herent, queque ad dimidium in tria quatuorve 
parva dividuntur petala, feu fegmenta, fere inftar flo- 
rum nucis Mofchatz afboris , in medio albicans ha- 
bent piftillum, quod dehifcens fubtus exhibet aliud 
arvum obfcure luteum capitulum, feu germen , quod 
in fruétum excrefcit, ac prout hic crefcit , fic oe 
major excreícit racemus, qui fenfim increfcit & craf- 
fior eft, ita ut totus racemus Uvarium referat race- 
mum, ulne longitudinis: Fruêtus vero formam ac ma- 
gnitudinem ovorum Columbinorum feu oblongorum 
prunorum habent, exterius obducti pallida feu flava 
pellicula, que matura digitis facile feparatur & con- 
fringitur, Á vero fint.inmaturi , lac effundunt ama- 
rum, albicans, ac fpiffum , quod manus ac os nigro in- 
ficit colore , uti Juglandum putamina in Europa: Car- 
nem gerunt albicantem. ac femipellucidam , in quin- 
que oblongas diftinétam partes, uti in pomis dulci- 
bus, feu uti Allii capita: Horumque fegmentorum 
femper unum alterumve majus eft reliquis, quz con- 
tinent planum angulofum ac viride officulum: Ma- 
ture za carnis fapor eft gratus, & ex acido dul- 
cis inftar uvarum , feu alborum Ribefiorum: Sed fi 
non bene fit matura , eft acida inftar uvarum. in- 
maturarum: Cavendum eft, ne defcriptum viride offi- 
culum dentibus comminuatur , eft enim inftar bilis a- 
marum, nec memoratum lac cutim vel os tangat , quum 
r ejus quoque fit ingratus & amarus: Fructu 
penitus maturi,- qui paucam hujus lactis conti- 
nent copiam, in exteriore cortice nigris notati funt 
maculis, & molles funt ad tactum, digitifque com- 
preffi facile aperiri poflunt, atque ab interna fepara- 
ri carne, fed in ore eorum caro ab officulo lingua 
eft fepatanda, quod abjicitur vel integrum a quibus- 
dam deglutitur: Fruêtus autem hi maturi funt adeo 
delicati gratique faporis, ut vix fatiari quis iis pof- 
fit, tales enim raro im arbore confpiciuntur , Cito 
autem funt decerpendi, ne ab avibus rapacibus abri- 
iantur: ‘Fruncus lignum dat durum , folidum, & pal- 
fide albens, grave, & fatis durabile, unde ufitatif- 
fimum eft aif variorum inftrumentorum manubria: 
Radices firmiffime terre infiguntur, nec facile a ven- 
to hinc moventur vel disjiciuntur arbores. ' 


Anfıi arboris due funt fpecies , domeftica nempe 


Dome- 


rum prima eft arbor fatis excel- . 


XLV. HOOFDSTUK, 


De Lan[fa- Boom. 


An de LanfJa-boomen vind men tweederley. zport , 
namentlyk tamme en wilde ` zynde de tamme een ree 

delyk booge boom, den ftam niet ront, maar di 
evoorent, als een uitgebolde colomme, of als uyt ue 
p mahas t'zamen gegroeit: De fchorfJe van buyten is dun, 
bart, effen „en bleek- of vuyl-wit , wat na den geelen trek- 
kende: Zyne takken maken geen breede kruyn, maar lopen 
of ryzen weder zo veel te booger, fteylder , en fpitfer op, 
zynde van verre aantezien zwart-groen: De bladeren ftaan 
op zeer korte fteelen, meeft in twee ryen, niet regt, maar 
wat verwiffelt tegens malkander , wel gely, na de 
Beuke-bladeren , doch zyn wat langer en ftyver , met effene 
kanten , en een lange fpitfe „bebbende ook een ongelyke groot- 
te, want aan de jonge boomen zynze bykans een voet lank, 
ru ym een bant breet, en rammelende als perkement , en aan 
de oude boomen zynze maar een bant lank, en omtrent drie 
vingeren breet, voorts boog- of zwart-groen , en met even- 
wydige ribben doortoogen, meeft alle®net graauwe plekken 

bezet , als ofze uytgedroogt waren, en dierbalven niet mo 
of fraay van aanzien: Uyt de Takken agter de telgen , waf- 
Jen een of twee regte en groene fleelen, of troffen, daar 
bet bloeizel aan bangt, zynde witte knoppen , die infgelyks 
met kleine trosjes by malkanderen bangen, en dewelke bun 
maar een weinig in drie of vier kleine blaadjes of /pitfen 
openen , even gel k bet bloeizel van de Nootemufchaat-boom, 
in de midden bebbenze een witagtig bewveltje , t welk open 
berftende , zo vertoont zig daar onder nog een ander donker 
geel knopje, waar uyt de vrugt voortkomt, en zoals de- 
zelve groeit, zo groeit ook den grooten [Leel , werdende boe 
langer boe dikker, zo dat zig den geheelen tros komt te ver- 
toonen als een groote Druyven-tros „van byna een elle lang: 
zynde de vrugten van gedaante en grootte als Duyven-eye- 
ren, of lank ige Pruymen , van buyten bekleet met een 
bleeke of oker-geele fcbil , die, alsze Typ is „met de vingers 
ligt open of aan flukken gedrukt kan worden ; gevende , als 
ze ouryp zyn, van baar een bittere witte en dikke melk, 
dewelke de banden en mont tanyt verft, gelyk de groene 
noote-fcbillen in Europa: Van binnen bebbenze een wit en 
balf doorfchynent vleefch , onderfcheiden in vyf lankwerpi- 
ge deelen , gelyk de zoete appelen „of look-knoppen: Envan 
deze deelen zyn altyd een of twee grooter dan de an- 
dere, bebbende van binnen een plat-boekige en gras-groe- 
ne korrel: De fmaak van-bet volkomen rype vleefcb is zeer 
aangenaam en rynfch-zoet, gelyk druyven, of witte aal- 
eng miar maar nog niet regt ryp zynde, zo zuur als onrype 
druyven: En moet men zig wagten van de voorfchreve 
groene korrels aan flukken te byten „want zy zyn zo bitter 
als gal; ook moet men de bovengenoemde melk niet aan "t 
vleejch of in de mont laten komen , om datze infgelyks van 
een kwaden {maak en bitter is: De volkomen rype vrugten, 
waar in men weinig van deze melk vind, bebben op baar 
fchil eenige zwarte plekken , en zyn week in 't aantaflen, 
konnende met de vingers ligt open gedrukt , en van bet bin- 
nenfte "o afgezondert worden, maar in de mont moet 
men bet vleeftb met de tong van de groene korreis afwry- 
wen, dezelve weg fimyten, of gedeel inflokken: Zynde de 
regte rype zo lekker en aangenaam zoet, dat men kwalyk 
zyn bekomft daar aan eeten kan; maar zodanige ziet men 
zelden aan de boomen, want, men moetze al vroeg 2 
ken „of de dieven en roof-vogels gaan er mee door: De ftam 
beeft een bart, digt, en bleek-wit bout , zwaar, en rede- 
byk durabel, wesbalven bet zeer gebruykelyk is tot fleelem, 


en bechten van verfcheide gereet chappen: De wortelen 


ook zeer vajt in d'aarde, en worden niet ligt door eenige 
Van 


quint daar uitgerukt. 


152 


Domettici Lanfii bine funt fpecies, fed que parum 
differunt, alba nempe eft maxima, quod idem quo- 
que de floribus intelligendum eft , ac foliis , que late 
viridem habent colorem. Fruétus itaque eft magnitu- 
dinis minoris ovi Gallinacei; Pyriformis y inferius pa- 
rum acuminatus, hique , qui plurimum in Hitoe regio- 
ne crefcunt, funt dulciffimi, fed magna gerunt ama- 
raque officula: Altera minorque fpecies Lanfium. ru- 
brum dicitur, quum ejus pellicula plerumque obfcure 
lutea fit; arborque corticem gerat, qui in rubicun- 
dum-vergit:colorem; Flores funt minores, neque 
fructus oflicula funt tante magnitudinis , quantz in ma- 
gna fpecie funt, tarde maturefcunt, diuque acidita- 
tem fervant. 

Anni-tempus. Florent circa Decembrem ; fructusque 
Martio maturefcunt menfe , qui ufque in Auguftum du- 
rant. Eft enim fructus, uti dictum fuit, qui diutiffimear- 
‚bori inhzret , -antequam  maturefcat penitus. Et 
quamvis memoratz binz fpecies, alba nempe & ru- 
bra, proprie non fint filveftres, non amant tamen 
hortos, vel prope edes plantari: Que enim ibi lo- 
cantur, tardiflime excrefcunt, & quinquennes effe opor- 
tet, antequam fructus gerant, immo vidi, que octa- 
vo nondum anno fructus produxerant: E contra in fil- 
veftribus Amboinenfium hortis fant vegete , ubi tarde 
quidem exerefcunt quoque, fed hoc videtur familiare 
arboribus duris & tenuiffimis ex fibris compofitis: Et 
uti in aliis obfervatur arboribus, fic & hec ex fuo 
trunco circa radicem latas gerit excrefcentias , inftar 
alarum. Terra, cui.inplantanda eft , faxofa quodam- 
modo fit, in fabulofa enim citius & facilius excrefcit 
2. fed plurima tum habct folia , pauciffimosque 


©, Women. Latine Lanfium: In. Malaica, Java, Mac- 
‘caffara & Banda Lanfa, Ternata Laffa. Circa Mata- 
‘yam in Java erm vocatur. Amboinice in Hitoe 
Aymahi'& a quibufdam Laffota, in Leytimora Buan & 
-Boan: In quovis vero Amboinico pago peculiare 
geritnomen, ee non opus erit peculiariter denota- 


“Locus. Arbores he plurimum in omnibus aquofe 
‚Indie infulis occurrunt, a — Java.ufque in Mo- 
luccos, in hifce vero Orientalibus plagis fruétus mut. 
' to fant: dulciores, majoresque quam in Java, ubi par- 
vi admodum funt. © - Buck ONU E 
Ufus. Fru&us hi fant fuluberrimi& grati temporibus 
calidis, fi crudi edantur , refocillant: cnim refrigerant- 
que ftomachum. Si vero inmaturi nimium edantur , 
átque hifce fuperbibatur, pleruinque flatus & tormina 
in abdomine excitant, vino faccharoque fricati bo- 
num dant cibum falutaremque , qui in omnibus conce- 
ditur morbis, fed tum bene decorticandi funt , & ama- 
ris exuendi officulis, que fuum quoque dant ufum, 
aqua enim contrita propinantur infantibus ad vermes 
enecandos. Siccati cortices igni inpofiti bonum refi- 
nofumque fpirant' odorem , .fere inftar Dammarfelan , 
unde quoque adhibentur ad Zaire, db Aftangi. Que 
eft commixtio diverforum odoriferorum lignorum, 
herbarum, & gummatum , apud. Malaicenfes ufitatiffi- 
ma, hifce fub vefperum ædes perfumantur , five fola 
hee mixtio, five additis Lagundi foliis, adhibeatur , ut 
Musquitten, qui eo plurimum in confpe&um veniunt 
tempore, eliminentur; Lignum; uti dictum fuit, ad 
manubria telorum , fecurium & etiam ad zdium poftes 
adhibetur , quum vero arbores he tam tarde crefcant, 
arcuntur quantum fieri poteft, earumque loco Silve- 
ris Lanfii lignum ufurpatur. << +... 


EXPLICATIO 
i t : t 
Tabule Quinquagefinæ Quarta , 
Qua ramum exhibet Less floribus fru&ibusque confpicui. ` 
A. Fruttum naturali exhibet forma. 


B. Apertum dénotat fructum, ut ejus interna appareat fub- 
ftantia. E 


OBSER- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XLV: 


Van de Tamme Lanjen beeft men twee zoorten , dog 
die van malkander weinig verfchillen, zynde de witte de 
grootfte , eu ’t welk ook verflaan moet worden van bet bloei- 
zel, als mede van de bladeren, dewelke een blyde groene 
coleur bebben = De vrugt dan, als gezegt , is ongeveer zo 
groot als een klein boender-ey, peers-gewyze lopende ag- 
ter een weinig fpits toe , en deze, die meeft op "t lant van 
Hitoe vallen, zyn zeer zoet , maar bebben ook weder groo- 
te en bittere korrels: De tweede en kleinder zoorte werden 
roode Lanfen genaamt, om dat baare fchille donker-geel is, 
en de boom ook een fcbor[Je heeft die wat na bet rofle trekt : 
Het bloeizel is wat kleinder , en de korrels in de vrugt zyn 
ook zo groot niet als im de witte, maar zy werden lang- 
zaamryp, en bebouden baare zuurte zeer lang. 

Sayzoen. Haar bloeityd is omtrent, December, en de 
trugten werden in Maart ryp, duurende wel tot in Au- 
guftus: Want bet is, als gezegt, een vrugt, die vry lang 
aan de boom moet bangen, eerze volkomen ryp wort: En 
alboewel de voorn. beide zoorten , witte en roode, eigentlyk 
geen wilde boomen en zum. zo en willenze evenwel niet 
gaarne in de negoryen „en by de buyzen groeyen: want de 
gene 5 de aldaar werden geplant , fchieten zeer lankzaam 
0p , ‘en moeten wel yf Jaren oud werden, eerze vrugten 
voortbrengen , ja ik: beb "er gezien, die in °t achtfle Faar 
nog niet en droegen: Daarentégen ftaanze in de Bofcb-tuy- 


nen der Amboineefen zeer weeldrig ,fchietende aldaar mede y 


wel wat lankzaam op, dog dat fcbynt in alle barde en fyn- 
dradige bouten zo een eigenfchap-te wezen: En, gelykmen 


aan meer andere boomen ziet, 20 krygt-ook deze aan zjn — . 


Jam omtrent de wortel eenige breede uytwaffingen, gelyk 
als vleugels : De gront ,.daar men bem in planten wil , moet. 
wat fleenig zyn , want in mulle-aarde jcbiet by wel eerder 
of ligter op, maar draagt dan ook veel bladeren , en weinig. 
ten. DE LEID Gi, £ 4 545 rr irs 
„Naam, Int Latyn Lanfium : in " Maleyts., Javaans, 
Macaffers jen. Bandaas , Lanfa; Ternaats Lafla: omtrent 
deMataramop Fava pin gpa genaamt: op Amboins 
op Hitoe, my Sami s: em: by. zommigg Laflata , op Leyti- ` 
mor Buan en Boan: doch yder-negory in’t „Amboin/che ge- 


bied geeft bem wel een byzondere naam, en dierbaloen zak — 


bet niet nodig wezen die alle aan te tekenen : Op Baley heet 
by Lanfac. 25 | 
Plaats. Dezen boom vind men meeft in , of op alle de KA 
landen «an .Water-Indien , van groot Fava af tot in alle 
de Moluccos, dog im deze Oojier/che quartieren zjn die 
vrugten veel grooter en zoeter dan op: Favas alwaasze ook... 
al ory snot: betaalden: sree een SÉ: 
- Gebruik. Deze vrugten zyn zeer ge 


ro 


ruik. De er gezont en ook aangee: — 
naam om in beete tyden raauw gegeeten ie worden; want 


zy verkoelen en verkwikken de mage : maar als men de halt, | 


rype te veel eet, en dan daar op drinkt y 20. krygt men ge- 
meenelyk daar van winden sen fnyding im de buyk: Met 
wyn en zuyker geftooft; gevenze-een gezonde koft, en die 
ook in alderhande ziektens. wert toegeluaten y maar als dan 
moet menze «vel te deegen fchillen, en de-bittere korrels daar 
uyt doen ; hebbende dezelve evenwel mede nog haar gebruik; 
want men, wryftze met water, en geeftze de kinderen te 
drinken s om de wormen af te zetten: De gedroogde fcbillen, 
op "t vuur gelegt, geven ook een goeden en herfagtigen reuk, 
byna als de Dammarfelan ; en dierbalwen werden dezelve 
ook gebruikt onder bet reukwerk Aftangi: Zynde een ver- 
menging van verfcheide welriekende bouten ,- kruyden , en 
gommen, by de Maleyers zeer gebruykelyk: „Men berookt 
ook daar mede tegens den.avomt de buyzen, bet zy danal- 
leen, of met Lagundi-bladeren gemengt , om daar door de 
musquitten ‘te verdryven , dewelke op die tyd meeft zwer- 
ven, en te voorfchyn komen :-Het bout-beeft y als. a 
mede zyn gebruik tot begten en fteelen van toranen,bylen, 6 C- 
en zomtyds ook tot Balen oun buyzen, dog om dat men de- 
ze boomen; die:zo lan; -groeyen „ geerne zo veel vers 
feboont - als "f mogelyk is , z0.neemt men meeft daar toe dat 
van de wilde Lan mun: LIEREN S jc rcp eed 


SUXTEROGING 
… Van de Vier- en Voftigfte Platt, ` 
Dewelke vertoont een Tak. Don de Lanfa-Boom met zyn vrugten 
Ca on aee et Ears Aa o] BIER 
A. Wft de vrugt aan in de natuurlyké grootte. 
B. Dezelve opgefneden , op dat deszelfs binnenfte geftalte £e 
AAN- 


DEBE A 
WV 


TIV 


GA 


z 


tag, 


odi 


Lab. Ly. 


Lag : 253 - 


fi 


TÁ 


Zom.T. 


> 


_cauflant , pe er acefcit. 
bat, hie Ubat Lanfa vocatur, & py 
quamvis hoc Silveftre Lanfium eum Aycale, & ar- 


Lanfio differant. 


I. Boek. XLVI. Hoofd: 


OBS ER ko: 


A Valent. Lanflı-Boom vocatur, ejusque ramulus ac fru- 
&us No. IX. exhibetur & pag. 165. deícribitur. Neli Pouli 
H. Melt: bart % WA e? & 48 rudes videtur fpecies , 
que fructibus angulofis differt , foliisque oppofitis 
Lanfü fint alternata. : ord Er 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


153 
AANMERKINGE 


Deze. Boom wert Lan[Ja-Boom van Valent. pag: 165. genänfnt 
en onder No, IX. verbeelt , en febynt te € on iani. van de 
Neli Pouli in de Hortus. Malabar. derde deel Tab, 47..en 48. 
befebreven en verbeeldt, welke van deeze verjcbildt door zyn boe- 
kige vrugten, en overgeftelde blaaden. 


CAPUT QUADRAG. SEXTUM. 
| Lanftum Silveftre. -Lanfa Utan. 
Set Lanfium non multum forma differt a do 


meftico , ejus enim truncus ejusdem eft alti- 


tudinis, ac per longitudinem quoque ita fulca- 
tus: Folia autem oppofita funt, fed magis glabra ac 
aperta , nec transverfales cofte ita protuberant: No- 
tam itidem gerunt characterifticam, que cundis Lan- 
fii fpeciebus propria eft , quod fuprema nempe eo- 
rum pars femper fit latior reliqua , ita ut nervus 


medius non recte per mediam folii partem decur- 
rat: Fructus ex racemis quoque dependent uti in 


domeftica fpecie, fed funt parvi ac rotundi, re- 
plenturque amara & acida medulla, edendo inepta, 
unde animalibus inferviunt, ‚prefertimigue iis, que 


Koes- Koefen vocantur. Hujus autem Silveftris arboris- 


due funt fpecies, quarum prima corticem trunci ge- 
rit album, ejusque lignum quoque eft pallidum: Al- 
terius vero cortex flavefcit feu ruffefcit, ac lignum 
tantum ad oras albicat , ac quo magis ad interiora 
vergit, eo-magis rubet, fed tamen nunquam ita ob- 
fcurum-eft hoc lignum ac illud Aycole y cum quo 
ceterum. maxime convenit; utreque vero he fpe- 
cies lignum habent folidum , durum , grave, & te- 
nuibus conftans fibris , fed non ita politum eft ac 
illud Aycole. Utreque he arbores funt Silveftres, in 
Silvis nempe crefcentes in locis planis, nec longe a 
mare remotis, non autem in montibus , atque in 


` omnibus Amboinenfibus infulis funt note. 


Nomen. Latine Lanfium Silveftre: Malaice Lanfa U- 
tan: Amboinice in Hitoea Aymabu Abba, in Leytimo- 
ra Buan Tauno , Buan Abbal , & quoque, fed male, 
Buan: Ternatenfibus Lafa Suru vocatur. ; 

Ufus. Fructus, uti dictum ‘fuit, hominibus non 
funt in ufu, fed avide expetuntur a vaccis &c: Ex 
ejus ligno manubria Toranen, feu haftarum Amboi- 
nenfium- fiunt: item manubria cultrorum majorum 


& fecurium , quibus rubra optime ac aptiffime in- 


fervit. Ex hoc fuftes quoque longi formantur, qui 
vel foli vel plures colligati Sicescuntur, & pro fa- 
cibus ufurpantur , ac prefertim üt per noctem in 
litore inveftigentur pifces & aftaci &c. qui per ma- 
ris reditum relidi fuere hominibus prede , quodque 
opus pifces ita conquirendi a Malaicenfibus Sulo Su- 
lo, Ternatenfibus Lobe Lobe , & ab Amboinenfibus Met- 
te vocatur, quod vulgare horum pigrorum: hominum 
eft exercitium , ut tali modo victum adquirant. Ra- 
dices Silveftrium horum Lanfiorum a Tiffadoribus 
(qui tales funt, qui vinum ex arboribus eliciunt) 

efectu alterius Oebat Sagueer adhibentur, ut potum 
Saguerum hifce , qualem effe oportet , & uti fupra 
indicatum fuit, amarum reddant: fed potus talis 
multo vilior eft illo , qui cum vero Oebat Tuni vel 
radice Sefoat praeparatur, Lanfii enim radices ingra- 
tum ipfi adferunt odorem , & facile Cephalalgiam 
Atque ad differentiam 


predi&i veri ` 


bore, que aromaticum prebet corticem Maffoey , 
magnam habeat convenientiam , unamquamque tamen 
duo defcribemus loco, quum nimium a domeftico 


Tabula Quinquagefima Quinta, ! 
Ramum exhibet Lanfii Silvefrir floribus fiu 


VIT CNET x 
rt se P » 3E 3 


Tomi SEE OBS ER 


_wortelen krygt by een onlieffelyken 


fruêtibusque onulti. 


XLVI HOOFDSTUK. 
Wilde Lanfe-Boom. 


l E wilde Lanfe-boom verfebilt in gedaante niet veel 
van de tamme ; want den ftam is meeft van dezelf- 
de hoogte , en ook in de lengte zo gevorent: de bia- 

deren flaan insgelyks zo verwiffelt tegens malkander over , 
dog zyn re en wat meer geopent ; de" dwers-ribben 
puylen ook zo zeer niet uit; zy vertoonen ook bet geflagt-te- 
ken, "t welk alle Lan[fe-zoorten gemein bebben , te weten: * 
dat de oor [le helft altyt breeder is dan de andere, dies de 
middel-zenuwe niet regt door bet midden gaat: De vrug- 
ten bangen ook aan troffem gelyk de tamme, dog zy zyn 
klein en ront , bebbende van binnen een bitter zuur merg , 
niet bequaam om te eeten, en dierbalven laat menze voor 
bet gedierte’, waar onder zyn , die koes-koezen worden gé- 
naamt : en is dezen wilden boom mede van tavederleye zoort, 
bebbende de eerfie van buiten aan den ftam een witte fchorf- 
ze, en bet bout is ook bleek-wit: en van de andere zoorte 
trekt de fcborze een weinig ma den geelen of roffen, bet 
bout aan de kanten wit zynde , dan boe verder men na bin- 
nen komt , bot rooder bet wert, dog evenwel noit zo bruin 
als dat van d'Aycole , waar mede bet anders al ten groo- 
te gelykeniffe beeft, bebbénde deze beide zoorten een digt , 
bart , zwaar , en Leger bout , dog in gladdigh 
: £roeyende 


| eit voor 
bet Aycole wykende ' van zelve in 't wil- 


- dé, en dat meet in boffchen op vlaktens , en niet verre van 


rant ftaande; dog niet in't booge gebergte, en zy zyn 
» alle de ‘Arbeinjtbe Eylanden bekent. ES 


“Naam. In't Latyn Lanfium Silveftre: in ’t Maleyts 
Lanfa Utan: op Amboins, op Hitoe , Aymahu Abba, op 
Leytimor Buan’Tauno , Buan Abbal , en ook flegts (dog 
qualyk) Buan: op Ternataans Lafla Suru. 

Gebruik. De vrugten zyn, i gezegt , by de menfchen 
in geen gebruik, maar zy werden gretig gezogt en gege- 
sae de koebeejten YA Uit bet Sout mwali men’ en 
van Toranen of Amboinfche [pie[fen ; ook alderbande begten 
tot boutwmelfen en bylen ‚waar toe bet roode geflagt wel 
bet hequaam/te en 2 is; men maakt er ook lange [Lokken 
van, dewelke, of alleen, of zommige by malkander gebon- 
den, aan brandt geftoken , en in plaats van toortzen ge- 
bruikt worden , en wel voornamentlyk om des nagts langs 
de ftrant op te zoeken de vi[Jcben , crabben &c. die bet af. 
loopende water aldaar ten prooye van de menjcben gelaaten 
beeft; en welk werk of vis zoeken de Maleyers Sulo Sulo, 
de Ternatanen Lobe Lobe „ ende de Amboineefen Mette _ 
noemen ` zynde een gemeehe oeffening van deze fchamele 
luiden , om daar mede baar koft te winnen: de wortelen 
van deze wilde Lanfa-boomen. werden ook van d Tieffado- 
res (dat zyn die geene , die den wyn uit de boomen tappen) 

gebrek van andere Oebat Sagueer gebruikt „om den drank 

Sagueer) daar mede , gelyk by wezen moet „en bier 

ezegt is, bitter te maaken: maar dien drank is dan ook 
veel flegter als de gene ‚die met bet regte Oebat Tuni, d 
de wortel Seföat wort toebereit , want van deze Lanfe- 
reuk , maakt ligt booft- 
n, en wert ook eerder zuur: en, tot onderfcheit ven bet 


voorn, regte Ubat , wert dit Ubat Lanfa genoemt; en of 


dezen wilde Lanfa-boom met den Aycale , en den boom 
daar den Aromatiquen baft Maffoey van komt, groote 
gemeenfchap beeft, zo zullen wy egter dezelve een yder op 
zyn plaäts befchryven , om datze te vedl van de tamme Lan- 
fen komen te werfchillen. 

De Vyf- en Vyftigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Wilde Lanfe-Boom, met zyn bloemen on 
vrugten. 


V A AN- 


154 HERBARII AMBOINENSIS 


OBSERVATLO. 


Wilde-Lanfie-Boom vocatur a Valent. p. 165: & No. X. 
exhibetur , videturque fpecies effe Poutaletsje H. Malab. 
part. 4. Tab. 57. quod Liguftro arbori eft affine. 


Liber I. Caput XLV H. 


AANMERKING, 


Wilde-Lanfe-Boom wertze genaamt van Valent. p: 165. en on- 
der No. X. verbeeldt , en febynt een zoort te zyn van de Pouta- 
letsje van de Hortus Malabar. wierde deel. Tab. 57. welke is 
een Boom in gedaante als de Liguftrum. 


In Rumphii Auttuario Cap. 22. deferibi- ‘In bet zafte Hooftfiuk van het AuCtuarium 


tur Lanfium Montanum ; feu Lanfa Goc- 
nong. CIE 


rami in plures breves foliorum rachides divi- 
duntur , inque hifce foliorum paria quatuor 
vel quinque, he vero rachides non funt rette, fed 
incurve: Folia Lanfii folia referunt, fed funt majo- 
ra, octo novemque pollices longa, tres quatuorve di- 
gitos lata, fuperius glabra ac firma , inferius mul- 
tis protuberantibus & finuofis diftindta coftis. | 
. Flores ex parvis propullulant racemis , qui parva funt 
capitula, ftaminofa, feu filamentofa ac hirfuta. Fru- 
&us vero proveniunt ex longis lignofisque pedun- 
culis tribus quinqueve racematim dependentibus , eo- 
rumque bafis craffo ac oblongo infidet tuberculo: 
Nuces mofchatas referunt fed funt paulo majores 
ac rotundiores, externe obfcure rubentes, interne 
gerentes bina ternave oblonga oflicula , ab uno la- 
tere plana & compreffa, que pauca ambit caro, 
quz inmaturos Lanfii fructus olet, manusque inficit 
ingrato & amaro odore, qui vix ablui poteft. Fru- 
&us hi adeo funt graves, ut eorum racemi disrum- 
perentur, nifi firmi ac lignofi effent. Trunci cortex 
eft durus, fiffus, ex duris conftru&us fibris , muci- 
laginofumque effundit lac, fi incidatur. Lignum lon- 
Eni me conftat fibris , & pallide rubet inter- 
perfis albicantibus maculis, interne autem magis 
rubet, & Lingoo fimile, ac durius eft Lanfa Utan. 
De foliis. porro notandum, eft, quod inferior eorum 
pars prope nervum medium duorum culmorum lati- 
tudine fit brevior, quam fuperior eorum pars. 
Nomen. Latine Lanfium Montanum: Malaice Lan/a Goe- 
nong , Leytimorz homines montani hanc vocant Nago. 
Locus. Raro occurrit & non nifi in fummis montibus. 
Ui. Ejus ufus proxime cum Lingoo convenit, quod 
nempe lignum ad afferes formetur pro navigiis , quam- 


H: Silveftris-Montana Lanfii eft fpecies, cujus 


vis raro ita longe petitur e montibus: Glutinofo ejus- 


fucco feu lacte navigiorum margines feu ore illiniun- 
tur, fi tenuis Baru Sagueri arboris vel Caju-poeti fue- 
rit interpofitum, ut fiflure quam arétiflime conjun- 
gantur & obturentur. 


Tabula Quinquagefima Sexta 
Ramum exhibet Lanfii Montani, feu Lanfa Goenong. 


van Rumphius wert. de Berg-Lanfe-Boom 
afte de Lanfa Goenong be/chreven. 


It is een wilde berg-zoorte van Lanfen , wiens tak- 
D ken zig in veele korte ryskens verdeelen , en aan de 
| zelve de bladeren met 4 en 5 paren, alleen zyn de 
ryskens niet regt maar krom gebogen. De bladeren gelyken 
na die van Lanfe-bladeren, dog grooter, 8 en 9 duimen 
lank, 3 en 4 vinger breed , boven glad en ftyf ; beneden met 
veel bogtige en uitftekende ribben. ; 


Het bloeizel komt woort aan kleine trosjes , zynde kleine 
knopjes, vezelig, en ruig. De vrugten komen voort aan. 
lange boutagtige fleelen 3 en 5 aan een fteel , en het agter- 
Ste op den voet is een dikke lankwerpige knop, Zy gelyken de 
WVoote-mo/chaten, dog wel zo groot en ronder , van buiten, 
donker-rood, van binnen twee adrie lankwerpige korrels, 
aan de eene zyda wat plat, omgeven met een weinig vleefch, 
bet welke riekt als onrype Lanfen, en bet befmet de banden 
met een bitteren onlieflyken reuk, die men qualyk afwaffen 
kan. De vrugten"zyn zoo zwaar, datze alle takken zou- 
den breken , zo ze niet van flyf hout waren. De fcbor[fe des: 
flams is bard, gefcheurd, van dikke draaden gemaakt , en. 
geeft kleverige melk uit „ als men daar in kapt. Het bout. 
is mede langdradig en ligt-rood met witte plekken , dog naar 


't bert rooder „ en bet Lingoo eenigzints gelyk,en alzo bard. ` 


als Lanfa Utan. Aan de bladeren ftaat nog te merken , dat. 
de agterfte belft by de middelribbe een paar ftroohalm breed. 
korter zy dan de voorfte. EN RE, 


Naam. In ’t Latyn Lanfium Montanum: op Maleyts Lan= 
fa ee „de berglieden van Leytimor noemen.bet Nago»: 
Plaats. Men vind bet weinig en niet danin’t booge gebergte. 

Gebruik. Zyn gebruik is naaft bet Lingoo tot plankenvan, 
praauwen en vaartuigen, boewel bet zelden zo ver uit bet 
gebergte gebragt wert ; met de kleverige melk beftrykt men: 
de kanten van vaartuigen, als men de fyne Baru van Sa- 
gueers -boomen of Caju - poeti daar tuffen gelegt heeft, om 
de voegen digt te fluiten. 


De Ses- en Vyftigfte Plaat 


Perbeeldt een. Tak van de Berg-Lanfe ofte de Lanfa Goenong. ` 


CAPUT QUADRAG. SEPTIMUM. 
Cuflambium. Cuffambi. | 


Rbor hec eft fatis alta 2 fed non multum ex- 
A fu 


tenfa: Folia vulgaris funt forme, fere inftar 

Cujavi , fed multo anguftiora, magisque pal- 
lide virentia, feptem o€tove digitos longa, ac duos 
vel unum cum dimidio digitum lata , fuperius rotun- 
da & obtufe definentia , inferius fenfim anguftata, 
horum cofte funt parallele , atque inferius ita pro- 
tuberant, ut folium hinc fiat rugofüm. In rachide 
bina ternave paria oppofita funt, parvis & fere nul- 
lis infidéntia petiolis. Inferius quoque par multo bre- 
vius eft reliquis , ac raro ad fummum inpar ‚obfer- 
vatur folium. Juniora folia eleganter funt pallide 
fufca, tenuia, ac faporis fatui, nec anterius ita ro- 
tunda, ac vetuftiora. Flores (qui füb foliofa rachide 
oriuntur) dependent undique ex tenuibus petiolis 


digitum circiter longis , plurimis fimul junctis , qui. 


arva funt viridia ac flava capitula inftar Milii , quz- 
ue ftelliformia in quinque aperiuntur petalä , uva- 
rum floribus fimillima, atque hi in medio capitulum 
habent, quale acicula gerit; quod in fructum excre- 
{cit, 

ay 


XLVIL HOOFDSTUK. | 


De Coeffambi- Boom, 


It is een redelyke hooge boom, dog niet zeer uitge- 

a ‚breit; de bladeren zyn van gemeene gedaante, by na 
als die van de Cujavos , dog veel dunder en ligt- 
groender , ongeveer zeven a agt vingeren lank, midsgaders. 
twee en een halve vinger breet „voor met een roode en ftom- 
pe [pitfe „en na agteren allenskens final toelopende , de dwars- 
ribben lopen evenwydig „en fteeken van onderen zoodanig uit, 
datze bet blat wat rimpelig maaken: Zy ftaan aan de rys-. 
kens twee en drie paar regt tegens malkander over , bebben- 


de kleine, of by na geen fleelen: ook is bet agterfte paar a 


veel korter dan bet voorfte „en zelden ziet men aan bet ein- ` 
de vans rysken een blat alleen ; de jonge bladeren zyn fchoons” 
ligt-bruin , dun , en fmets van fmaak „ook voor zo ront niet 
als de oude: Het bloeizel ("t welk agter de voorn.blat dra- 
gende ryskens voortkomt) bangt aan en rondom dunne fteel- 
tjes van omtrent een vinger lank, xd, malkander , zyn- 
de kleine groene of geele knopjens , gelyk de geerft , en.dewel- 
ke bun fiers gewyze openen in vyf blaatjes , bet bloeizel van 
druiven niet ongelyk , in de midden begrypenze een klein 
knopje, qualyk zo groot als een fpelden Saft ‚en var Air 
i -ok 


Zab. LVI. 


H 
N 
UN 

V 


Vi 
SAN 
SAN 


I. Boek. XLV 1I. Hoofdft. 


feit, qui inftar Lanfii circa iftos petiolos undique 
dependent, finguli autem fructus ex fuo arcuato 
progerminant petiolo , qui ita fimul magnum effor- 
mant racemum. Fructus ipfi funt nuces inftar Cory- 
lorum , fed rotundi inftar globulorum fclopeti , ac fupe- 
rius acuminati brevi ac duro apice , externe ex viridi 
lutefcentes feu flavefcentes, tenui obdu&i putamine, 
quod facilius confringi poteft, uti illud Corylorum, 
in quo continetur nucleus formam burfæ referens, 
fique he nuces inmature fint, circa exterius puta- 
men brevia quzdam gerunt acumina vel fpinulas, 
que in maturis plurimum decidunt: Inter externum 
putamen ac nucleum pauca aquofa locatur caro, que 
acidi eft faporis , inftar uvarum inmaturarum vel 
Boararum , que vero in maturis fatis grate acidula 
eft, fere uti hac in regione uve: Ifte burfeformis 
nucleus , qui memorata ambitur carne , eft fufcus, 
ac fub ejus fragili ac tenui putamine locatur füb- 
ftantia ita albicans ac Corylorum nucum , fed mol- 
lior, & ex duobus conjunêta fegmentis , quorum unum 
femper altero craffius ac rotundius eft, faporque eft 
inftar Piftachiarum „fed tandem ingratior eft. Trunci 


cortex eft fufcus , ficcus, & fragilis admodum , ita fe des flams is d 


ut ex ipfo longa fragmenta parari nequeant, inz- 
qualis, fcaber, quafi verrucis obfitus: Lignum eft fo- 
lidum, firmum , grave, & adeo durum, ut Sinenfes ex 
illo axes piftrinorum faccharinorum forment , colo- 
ris vero eft pallidioris quam Sideroxyli lignum , fed 
gravioris eft fubftantie. ` | 

Anni tempus. In Amboina demittit hec arbor fub 
finem pluvioforum menfium feu in Augufto fenfim 
fua folia vetufta, ac in Septembri flores producit, dein 
vero nova regerminant folia: In Januario & Februario 
memorati maturefcunt fructus , in aliis vero locis, 
in quibus anni tempus pluviofum ab Amboinenfi dif- 
fert, flores fru&usque gerit aliis in menfibus. 

Nomen. Latine vocari poffet Er zeg wer Indi- 
cum h. e. arbor uvifera refpectu forme fruêtuum: 
nos vero potius commune & vulgare ipfi tribuimus 
nomen, ac vocamus illam Cu/ , ex Malaicenfi 
Cuffambi , quo nomine etiam in Java ac Baleya eft 
nota, in Macaffara vocatur Bado, in Solora & circum- 
jacentibus infulis Kule, & in Bima Sambi. 

Locus. In orientali Amboinz plaga & Banda eft ar- 
bor exotica , & , uti creditur a peregrinis mercatori- 
bus translata: In parva Cerama , circa Combello & 
Loehoe , ac nunc etiam circa caftellum Vi&oriam , 

uedam hujus fpeciei occurrunt arbores , fed quz tar- 
difime crefcunt , gracilemque ac difformem gerunt 
comam: Fruétus raro ita quoque maturefcunt , ut 
crudi fint edules, e contra multo frequentiores fant, 
earumque fructus melius fapiunt in Sumatra, Java, 
Baleya , ac fic pofro ufque ad Soloram ac Timo- 
ram. In Macaffara ac Boetona quoque occurrunt; ex 
aliis , fed incertis relationibus , intellexi illas a. re- 
periri in Guzeratta & Perficis regionibus , fi hi narra- 
tores modo decepti non fuerint fimilitudine horum 
fru&uum cum Piftachiis. F : 

Ufus. Fruêtus hi crudi comeduntut , fi penitus 
fuerint maturi, vinofumque & acidulum habent fa- 
porem , inflar uvarum fere maturarum. Non ta- 
men ventri replendo inferviunt, fed in obfoniis tan- 
tum ufurpantur , & ut fitis exftinguatur: Interiores 
inftar Piftachiordm nuces oleo exprimendo condu- 
cunt, que eum in finem in fartagine torrentur , do- 
nec exterius putamen dehifcat , ac interior nux de: 
purata in fartagine iterum recalefcit , contunditur , 
ac inter duos comprimitur afferes , quidam autem 
nucleos torreht ac contundunt cum exteriore puta- 
mine, tumque oleum exftillat tenue ac pellucidum, 
quod magis flavefcit ac oleum Olivarum vel Calap- 
pz arboris, quodque peculiarem habet odorem , nec 
ingratum: Numquam autem rancefcit, nec ingrate 
olet, attamen ad cibum non ufurpatur, fed ad lam- 
pades, plurimumque infervit preparationi odorifero- 
rum unguentorum, ac oleofitatum , uti aliis in locis 
hunc in finem Oleum Balaninum feu Ben adhibetur ; 
quod duobus fit modis, quod nempe Minjac Bou Bou 
vocatur, & capitis unguento infervit , illud folum- 
modo perfumatur odorifera Dupa , cui per aliquot 
dies omnigeni grate fpirantes flores fuerunt i fi; 
Alterum quoque primum inbuitur fimilibus grate o- 
lentibus floribus, ac dein Raffamala , Mofco , aliisque 
edoriferis lignis mifcetur ad confiftentiam tenuioris 

; unguenti , 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


255 
ook de vrugten werden geformeert , ban 

Lanfen , rondom de d fleeltjes » cd, ee 
yder vrugt aan een byzonder krom Steeltje, en maaken alzo 
í zamen een grooten tros: de vrugten zelfs zyn nootjes als 
de baxel-nooten , dog zo rondt als roer-kogels „ en boven op 
met een korte en barde fpitfe , van buiten uit di oenen 
na 't geele of roffe trekkende „met een dunne Jcbaa dewel. 
ke ligter te brecken is dan die van de bazel-nooten, en van 
binnen legt een korrel > die de gedaante beeft van een beurs- 
je, en als deze nootjes nog onryp zyn , dan bebbenfe rondom 
de buiten fle fcbaal eenige korte fpitfen of doornen, dewelke 
van de rype meeft afvallen ; tulfeben de uiterfte fcbaal en 
de korrel legt een «veinig wateragtig vleefcb , zynde zuur- 
agtig van [maak , gelyk onrype druiven of Boarau , dog ’t 
welk in de gebeel rype redelyk aangenaam ryns wort by- 
na als bier te lande de druiven: de voorn: beurs-fi mige 
korrel , daar 't voornoemde wleejch aanba t, is bruin, en 
onder deszelfs breekzame en dunne (haal gt een beeft 20 
wit gelyk de gem. bazel-nooten , dog wat weeker , en Ga, 
men gezet uit twee flukken , waar van bet eene altyt dike 
ker en ronder is als bet andere; zynde de Jmaak gelyk die 
van de Piflafcies , dog in"t Die wat onlieflyk ; de Jcbor/- 

00g , en zeer brokkeli, 
dat men daar geen lange fiukken van kappen kan d 
oneffen, en als met vratjes bezet: bet bout is digt , vaft 
zwaar „en daar by zo bart, dat de Sineezen de affen tot bare 
zuiker-moolens daar van maaken; van verwe is bet wat 
h ri dan `t yuer-bout , dog weder zwaarder van fubftan- 
ie. 

Sayzoen. Zn Amboina werpt dezen boom , tegens bet einde 
van bet reegen-moufjon , of in Augufto , allenskens zyn 
oude bladeren af , in September Daat by vol bloeizel , en 
krygt daar na eerft weder jong loof; in January en Fe- 
bruary worden de voorn. zyne vrugten ryp, dog op andere 
plaatzen, daar de en, bed van de Amboin/cbe ver/cbillen , 
Ve en dans by ook in wre e maanden. 

aam, Hy zoude in 't Latyn konnen genaamt worden 
Staphylodendron Indicum , dat is ale hosts m aan- 
zien van de gedaante zyner : dog wy bebben bem 
liever den gemeenen naam laaten bebouden , en noemen bem 
Cufambium , na bet Maleytze Cuffambi, waar mede by 
aok op Fava „en Baley is bekent , o Macaffer biet by Bado, 
op Solor en d'omliggende Eylanden Kule , en op Bima Sambi. 

Plaats. In deze oofterfche quartieren van Amboina , en 
Banda is by vreemt, en, zoo men gelooft , eertyts door de 
buitenlandze bandelaars overgebragt : op klein Ceram, om- 
trent Combello , en Loeboe , en nu ook omtrent bet Cafteel 
Vittoria , ziet men wel eenige van die boomen, maar zy 
groeyen zeer langzaam „en bebben een magere en onaanzie- 
nelyke kruin ; de vrugten werden ook zelden zo ryp, dat menfe 
raauw eeten kan , daar en tegen zynze veel overvloediger , 
en de vrugten ook fmakelyker , op Sumatra, Fava, Baley, 
en zoo voorts tot Solor en Timor toe: en op MacafJer en 
Boeton heeft menze mede; ook beb ik uit andere, dog onze- 
kere raporten , verfbaan , dat menze ook in Guzeratte , en de 
Perfifche landen vint, indien maar dezelve berigters niet 
bedrougen zyn gezweefd door de gelykenifJe , die deze vrugten 
bebben met de Piftafcies. å 

Gebruik. Deze gani werden raauw gegeeten , ois 
volkomen ryp zyn, bebbende als dan een ryn/chen en am- 
peren fmaak , gelyk de byna rype druiven: zy dienen egter 
niet om den buik te vullen, maar flegts tot fnoeperye, en om 
den dorft te verflaan; de binnenfte nootjes , als Piftafcies , 
zjn in groot gebruik om olye daar van te maaken , werden- 
de ten einde een weinig in een panne gerooft , tot dat de 
buitenfte fchaale daar af berft ; de binnenjle beeft , als dan 
pi AA zynde , y dta roads wat warm in een 
pan, fiamptze , en perftze tuf]chen twee planken, ige 
rooften en flampen de korrels ook wel t’zamen met Zeg 
Jebaal) en dan loopt daar een dunne en klare olye uit : zyn- 
de een weinig geelagtig $ als verfcbe Olyven of Calappus- 
olye, en van een WA gr dog die niet onaangenaam 
is; by wert nooit flerk nog onlieffelyk van reuk; en even- 
wel in de koft niet ikt, dog wel in de lampen, maar 
dient wel meeft tot de pes d van alderbande weirieken- 
de zalven , en olyeteiten , gelyk men op andere plaatzen bet 
Oleum Balaninum of de Ben gebruikt ; werdende bet zelve 
op tweederley manieren geprepareert , te weten, bet gene 
men Minjac Bou noemt , en tot de zalvinge des boofts 

ebruikt , dat wert maar alleen berookt met de welriekende 
Des na dat eenige daagen te vooren allerbande welrie- 
kende bloemen daar zyn ingedaan feed ; bet tweede wert 
ook eerft met andere welriekende bloemen geimbueert , daar 
na met Raffamala , Mufcbus „en andere welriekende bouten 
2 Ver. 


156 
unguenti , a Macaffarenfibus Minjacnileu di&i, quod- 
que huic nationi magno in ufu eft ad corpora verf 
genda: Hujusque olei totos componunt cacabos , quo 
in ollulis confervant,quo enim vetuftius eft „eo me- 
lius, ac tam jucunde: flavefcit ac fuccinum, & tem- 

re indurefcit. Alii huic commifcent oleo parum 
Cere , Pandangh folia, ac alia odorifera , quod an- 
tequam unguenti confiftentiam adquirat , & ad ufum 
adhiberi pofiit , per aliquot annos preparatum effe 
oportet , quod quam fortiffihe zibetum olet, voca- 
turque Minjac Taun Taun h. e. oleum annofum , quum 
ejus virtutes per annos augeantur, quod non tantum 
infervit Indicis recreationibus, fed etiam ufui Medi- 
co, ac. inter alia aurium exulcerationibus , fi calefactum 
iis inftilletur. 


Simplex feu purum Cuffambii oleum eandem quo- 
que habet naturam , quod per annum aflervatum, 
in'fundo & marginibus ollularum in craffam conden- 
fetur maffam , inftar fevi albi, & quod in medio pel- 
lucidum femper eft oleum, maflaque inftar fevi craf- 
fa facile per calorem iterum liquefcit: hocque oleum 
optimum babetur, quod in hifce paratur regioni- 
bus , quodque aptiflimum eft ad diffolvenda omnige- 
na medicamenta & aromata, ac prefertim ex hoc 
componitur medicamentofum oleum , Minjac Sacalor 


di&um, quod fequenti fit modo. Varia fumuntur ca- 8 


lida aromata & cortices, atque hi fenfim in hoc ma- 
cerantur oleo, ac dein leviter hocce ebulliunt ; unde 
rubentém adquirit colorem , deinque transcolatur , 
hocque praeparatum tali modo oleum proficuum eft, 
fi quotidie artus hocce. inunganitur , morbo Sacalor 
di&o, qui eft paralyfis feu Beri Beri ex frigida ortum 
habens cauffa. Hocce oleum in fundo craffam itidem 
- deponit fubftantiam , fed non tam fpiflam ac M o- 
leum. Hoc autem fedimentum cum oleo mifceri fi- 
mülque ufurpari debet: Incole Solore & Boetone 
fructus hofce crudos comedunt & expetunt non tan- 
tum eorum carnem acidulam , fed interiorem fimul 
nucleum , quamvis hic multis Cephalalgiam cauffet. 
Cortex, qui admodum fragilis eft, a Baleyenfibus mi- 
fcetur contritis Cataplafmatibus , quibus , ante uam 
balnea intrant, corpus inungunt,ut cutem a fudori- 
bus aliisque fordibus depurent, quibus infuper tenui- 
ter contritam Oryzam, aliaque mifcent ingredientia : 
Quidam etiam hoc utuntur cortice ad unguentum Bo- 
bori di&um, quod calida quoque ingrediuntur aroma- 
ta, quo corpus calefaciunt , quod tamen erroneum 
eft, quum nullus in hoc obfervetur calor , fed levis 
tantum adftrictio & adhefio: Defectu Pinangz corti- 
ces hi quoque mafticari poffunt cum petiolis Siri fo- 
liorum & calce , hocque in ufum advocant illi , qui 
Pinange manducationem defuefcere nec omittere pof- 
funt. Vo ibm arborum lignum, uti di&um fuit, 
eft pallide fufcum, fed vetuftifimarum eft cinereum 
inftar Caju-nani , non venofüm, atque a Sinenfibus in 
Java quam maxime expetitum. pro piftrinis ad faccha- 
rum ufitatis, quum grave fit nec facile minuatur, itg 
ut fepius pro quadringentis florenis vetuftam vendant 
arborem, que in Java tante fzpe eft craffitiei ; ut duo 
vix eam amplecti poffint homines : In Macaffara ingen- 
tes quoque reperiuntur arbores , fed earum lignum ibi 
plurimum ufurpatur ad majores domuum poftes , vel 
pro vomeribus agriculturz infervientibus: Memora- 
tum oleum a pietoribus quoque adhibetur , quo pig- 
menta conterunt , fed non facile ficcatur hocce oleum: 
Fructus viridis muria fzpe conditur vel fale; in Bi- 
ma he arbores funt frequentiffime , atque ibi colun- 
tur plurimum pro oleo exprimendo, quum illa in re- 
gione Calappz arbores fint rare: Lignum quoqüe vo- 
meribus infervit , vetuftiorêsque arbores Sinenfibus 
venduntur ad memoratas molendinas facchararias , 
quumque. arborum harum rami plurimum erecti ex- 
crefcant , Baleyenfes graves ipfis adligant lapides , qui 
bus illos extendunt , umbramque amplam reddunt. At- 
que hoc fit cum ramis talium arborum, que prope ædes 

locatz.funt, preter quas in campis raro occurrunt. 
queues folia comedi quoque poflunt & ufurpari 
inftar Ulang Ulang- ad pifces feu Bocaffam. Quum- 
que hoc oleum; utt dictum: eft, fenfim fit granulofum 
vel fpiflum , hinc inter corporis fri¢tionem afperum 
eft, quod ut corrigatur , inter fricandum guttulz ali- 
quot fucci Limonum ipfi funt mifcendz quod illud 
reddit magis glabrum ac lenius: Nucleus fructuum 
Cuflambii 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput XLV IL, 


vermengt „tot de confiftentie van een dun zalfje; by de Ma- 
caffaren Minjacnileu genaamt , ent welk by de zelve na- 
tie zeer in gebruik is om bet lyf mede te fmeeren ` maakende 
van dezen oly beele bakken vol, dieze dan in potjes bewa- 
ren , want zy wort boe ouder , boe beter, midsgaders zoo 
Jeboon-geel, als bernfteen „en ook wat dikagtig : andere ver- 
mengen met dien olye een weinige fyn was, bladeren van 
Pandang , en ander reukwerk , "t welk eer bet de confiften- 
tie van een zalve krygt en gebruikt kan worden , eenige ja- 
ren out moet zyn ; riekende zeer fterk na °t Civet; en men 
neemt bet als dan Minjac Taun Taun, dat is jaar-olye; 
om datze zyne deugt met de jaaren krygt, zynde gebruike- 
lyk niet alleen tot de Indiaanfche plaizieren, om bet lyf me- 
de te /meeren, maar ook diemftig in de Medicyne , en onder 
anderen mede voor f«veerende ooren, wanneerze warm ge- 
maakt, en daar in gedaan wort. v. 8 

De enkelde of ongemengde oly van Cuflambi heeft mede 
die natuur, datze, over bet jaar bewaart zynde, baar aan 
de kanten en bodem van de fleene potten zet tot een dikke 
Jubftantie, gelyk als witten ongel , blyvende everiwel in bet 
midden altyt den klaare olye , en den ongel fmelt ook wede- 
rom zeer ligt , wanneer by eenige bitte gevoelt : en wert deze 
olye gebouden voorde befte , die men in deze contereyen beko- 
men kan, als zynde de bequaamfte om alderbande medica- 
menten en fpeceryen daar in te weeken , eninzonderbeit wort 
daar van gemaakt een zeer medicynale olye , Minjac Sacalor 
enaamt , t welk gefchiet op de navolgende maniere: men 
neemt veelderbande beete fpeceryen en fcbor[fen., en laatze 
eerft in de zelve olye wat langzaam weeken „en voorts daar 
mede zoetjes opkooken; waar vanze een roodagtige koleur 
krygt, en daar na wertze door een doek wekli: zynde 
deze toebereide olye , wanneer men dagelyk de leden daar mede 
fry s %eer dien(Lig voor de ziekteof bet gebrek Sacalor:’t - 
welk is een Beri Beri of lammigbeit, die uit koude voortkomt: 
deze ‘olye zet mede op den bodem wel een dikke fub[lantie , 
maar noit xulken ongel als de enkelde : moetende den droef: 
Jem met. de olye onder malkander geroert , en alzo'te zamen 
gebruikt worden: De inweonders van Solor en Boeton eeten 
deze vrugten gaarne raauw, niet alleen bet -rynfche vlees , 
maar ook de binnenfte korrel of beeft, boewel-dexelve aan 
veelen booft-pyn komen te veroorzaaken ; de feborfe , die zeer 
bros is , gebruiken de Baliers onder baare gewreven pap N, 
waar mede zy , voor bet baaden of waffen, bun lyf befme- 
ren, om de buit van fweer en andere vuiligheit te zuiveren, 
mengende daar onder ook fyn gewreven rys en andere ingre- 
dienten ; ook gebruiken ige deze fenorfe -tot bun Bobori- 
zalve , daar ook beete fpeceryen onder komen , om bet lichaam 
te verwermen, dog waarin zy een abuis hebben, nadien 
in dezelve gants geen bitte en fleekt, maar wel een kleine 
adftrittie en kleverigheit : by gebrek van Pinang kan men 
ook deze fcbor[Je eeten met de fteelen van Siri-bladerem en 
kalk, en daar mede behelpen baar de gene , die bet: Pinang- 
eeten niet wel konnen nalaaten : Het bout van de oude boo- 
men is „als gezegt, ligt-ros , dog volkomen out zynde „wert 
het graauw als Caju-nani, ‘onder aderen, en by de Sinee- 
zen op Fava zeer gezogt tot hun zwiker-moolens , om dat bet 
Jwaar (ep zo baaft nieten flyt; zo datze veeltyts twee- 
bondert ryksdaalders geven voor een oude boom , vallende op 
Java zodik, datze twee mannen pas konnen omdademen: en 
op MacafJar vint men ook groote boomen , dog bet bout wert 
aldaar meeft gebruikt tot groote ftylen aan buizen ; en ploe- 
gen tot den lant-bouw; ook wert de gem. olye by de febil- 
ders wel genomen om baare verwe mede té avryven , maar 
zy en droogt niet wel: de groene vrugt wert ook € e. 
zouten of ingepekelt : deze boomen wallen op Bima eer abun- 
dant , en werden aldaar wel ten principalen gebavent of 
gecultiveert om olye van temaaken , nadien opi it Jant we 
nig Calappus-boomen worden gevonden : bet [^] ebruiken- 
ze mede tot ploegen , en de oude boomeri verkoopenze aan de 
Sineezen , tot de voorfcbreve bunne zuiker-moolens, en de- 
wyi de takken van deze boomen meeft regt op/cbieten „ zoo 
weten de Baliers fwaare fleenen daar aan te binden , om die 
uit te breiden en alzo een fchaduwe te maaken : wel te ver. 
Jtaan de takken van zodanige boomen, die by de buizen ftaan, 
werdende buiten dien op bet lant niet veel gevonden. = = 


e met ter tyt wat korrelig 6f ong 


li 


HRH 


egy 


ATUA UJI 
Zitat, 
OM 
Al 
n 


NT 
ZN 


AAAS SS 
SONS 
RN SIS 


"Jom; I. 


| 


I. Boek. XLVIIL Hoofdft. 


Cuffambii a Jaanis & Baleyenfibus contunditur, gof- 
fipioque mifcetur , quod manibus in longa ducitur fi- 
lamenta, atque convolutum bacellis vel Bambofis ar- 
cuatim circumflectitur , quod circiter craffitiei eft can- 
dele, cujus loco accenfum adhibetur ; Macaffarenfes 
contufos fumunt nucleos Cuffambii , hisque depurata 
illiniunt tela Criffe dicta, quum melius ab" zrugine 
hifce preferventur, quam per oleum Calappz. 


In Rumpbii Auttuario bec adduntur. 


Ex Sina fructus: adducitur Linkeng dicus , cujus 
truncus, folia, ac fructus omnino conveniunt cum 
Cuffambio domeftico , quique arbores circa ædes 
plantantur, quarum fru&us funt vere rotundi, & ex- 
terius glabri fine fpinis, ac fuperius cum brevi api: 
ce: Hos ficcos transferunt plenis faccis , crudique 
comeduntur , ‘Caro nempe circa nucleum hærens, 
que dulciffimi eft faporis, gratumque inde fit condi- 
mentum: Cuffambium fpinofum antecedenti defcriptum 
capite, pro Silveftri ab ipfis habetur Linkeng , quod- 
que edendo ineptum eft. 


EXPLICATIO 
Tabula Quinguagefime Septima j 


Que ramum exhibet: CufJambii , floribus. fruêtibusque- con- 
fi icui. : d p i ots `? g SS 1 

A. separatum denotat frudum.; ` — 

B. Ejus nucleum. E rare 


OBSERVAT Ore 
HEXA CG r. ` 4 ^ ae æ SLA 
" Videtur hec arbor fpecies effe eor H: Malab.- part. 4. 


Tab. 35. vocaturque a Valent. Coefe hag. 171. & No: 
XVI. exhibetur. DEE. Teatro Mad 


i= GSP 
as. 
Ce pe gn pi es + a 
addi: x "s d Le és 4 "ex 
u phai P D e ő 


` Veenemaal overeenkomende in ftam, 


LE 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 157 


Jambi vrugten wert by de Favanen en Baliers ook geftampt, 
onder kattoen vermengt, en met de banden tot lange enden 
of flukken t’xamen gerolt , wyders flangs gewyze om een 
Bamboes of lang ftokje digt op malkanderen gewonden ; beb- 
bende omtrent de dikte van een kaars „en waar voor bet ook, 
in brant ge[Loken zynde , wert gebruikt : De MacafJaren ne- 
men mede de gekneusde korrels van de Cuffambi , en befinee- 
ren bun fchoongemaakte en vers geblauwde rien daar me- 
de, om dat het dezelve beter voor bet roeften bewaart , als 
de Calappus-olye. 


In bet AuCtuarium van Rumphius wert dit "er bygedaan. 


Uit Sina wert een vrugt gebragt genaamt Linkeng ; 
bladeren, en vrugten met 

de tamme Cuffambi „ dewelke men omtrent de"wooningen 
plant , wiens vfugten zyn ront in de grootte van. een knik- 
ker , en van buiten z ‘doornen , hebbende een kort fpîtsje 
boven op. Zy brengenze droog met gebeele zakken: vol, en 
men eetze wit de bandt, te weten bet vleefch rondom de 
korrel hangende, dat zeer zoet van fmaak is , en geeft ook 
een aangenaam cenfyt. De doornagtige Cuffambi int vior- 
aande-booft{tuk bejcbreven , boudenze voor een wild Lin- 
eng , onbequaam om te eeten. e k 329 


ER EE EGOIN G 
or Van de Seven- en Vyfügfle Plaat, ,: 


Dewelke vertoont een Tak van de Cocfambi-Boom met zyn bloes 
„men en ten. j pi 


XVI. verbeeldt ` 1 


211527 d " e ee GË a 2] órád 


CAPUT QUADRAG. OCTAVUM: 


c Pomum Draconum. Boa Rau. 
[ 0a -rau duplex eft, domeftica nempe & filves: 
B tris arbor, cujus & primam fpeciem hoe in ca- 
pite deferibemus: Que arbor eft excelfa perecta; 
coma fatis denfa, ad ramorum fummum recte & fir- 


me progerminant rachides plürim& ‘conjun@e, "que 


funt rotundule , funt autem füperius prominentes; 


- dorfo quafi auCcte , atque ad earum ortum genicu- 


lum aliquod adparet. ‘Rami fupremi funt lanuginofi 
ac herbacei, per longitudinem in tria rotunda dorfa 
feu prominentias , atque in tres profundos fuleos divi- 
fi: Folia dutem quibusdam in ramülis feu rachide funt 
alternatà, in aliis vero funt oppofita, fex feptemve 
ab utroque latere, folia Anone quodammodo refe- 
rentia, fed func magis glabra 3 latiora, firmiora, Co- 
lorisque atro-virentis. Suprema novem decemve pol- 
Dees Jonga ; ac. duos vel tres pollices lata y infima 
quinque circiter pollices longa , ac tres lata , inte- 
pra > multisque parallelis transverfalibus diftin&ta co- 

is, brevibusque infidentià petiolis. Superiorque folii 
dimidia pars femper amplior eft inferiore , ita ut ner: 
vus non directe per medium tranfeat. Foliorüm o- 
dor eft gravis atque ingratus fere inftar Canarihers, 
feu pifcium falitarum , faporque infuper eft amarus; 
quum Silveftris. Boa-rau fit acidus & adftringens. Ju- 


nioris arboki$ folia Junt)diyerfa ab illis, que vetu- 
ftioris funt arbofis, multo enim majora funt, decem 
& undecim .nempe- pollices longa , tresque pollices 
lata: e EET Mat TENGA Magis ae. 
tæ, funtque in inferiore.prope petiolos parte rugofa 
vel phos fed non arne “ita ac Siivettris Boa Fau, 
quedam per paria ad rachidem ‚alfa vero fimpliciá vel 
alternata locantur: Ad ramorum fupremum magnus 
oritur racemus florifer, a duodecim in quindecim 
pollices longus, in varios divifus petiolos laterales, 
ex Laube plurimi excrefcunt flofculi, cupream refe- 
rentes ollulam, feu flores Lilii Convallii, er 


"XLVII. HOOFDSTUK. 
ee á De Drake-Boom. ip 


Oa-rau is tweederley , namentlyk tamme en wilde , en 
B waar van wy de eerfle zoort ook in dit capittel eer ft 
KØ ibefcbrycen zullen: dezelve is een hooge regté boom `" 
met een redelyke digte kruin , aan ^t voorfte der takken ko- 
men regte en flyve ryskens voort , veele by malkander , zyn- 
de wel rondagtig , dog hebben boven een fcherpe rugge, en 
by baren vorfpronk een knietje: de uiterfte takken zyn wat 
wol-of kruidagtig , langs beenen in drie ronde ruggen en drie 
diepe voorens af gedeelt : de bladeren flaan aan zommige rys- 
kens wat verwillelt , en weder aan zommige regt tegens 
malkanderen over: zes of zeven aan een Zyde: gelykende 
wel na-de bladeren van Anona , dog%yn wat gladder , bree- 
der , flyver , en van koleur fwart-groen: de voorfte negen 
en tbien duimen lank , midsgaders twee en drie duimen 
breet; de agter{te omtrent yf duimen lank , en drie breet, 
hebbende de voor[le een lange /pitze , dog die aan de agterfte 
wat korter, en als afgebrooken is , voorts agter en voor by- 
na even breet y met evene kanten , veele parallele dwers- 
ribben, en flaande op korte fleelen : de voorfte belft van "t 
blat is altyt wat breeder dan d’andere, zoo dat de zenuwe 
niet regt door de midden gaat: de reuk van de bladeren is 
[waar en onliefelyk, even als die van de Canaribers, of 
gezoute vis , en boven dien is de fmaak wat bitter , daar die 
van `t wilde Boa-rau zuur en zamentrekkende is: De bla- 
deren van de jonge boom vérfcbillen ‘mele al wat van d'ou- 
de, want zy zyn veeb grooter, te weten, thien a elf dui- 
men lank, en d rie duimen breet :. De dwers-ribben loopen 
ook wat V "der door malkander , &ynde adn de onder [le 
zyde by de fleelen wat ruig of bairig , dog zo veel niet als 
de wilde Boa-rau ; zommige ftaan met paaren aan de tak- 
jens , en andere voor enkelt , of maar een alleen: aan’ tt- 
ter[le der takken komt voort een groote bloem-tros „van twaalf 
tot vyftbien duimen lank , en verdeelt in verfcheide zyde- 
takjens , daar veel klein bloeizel aan zit, wel gelykende 
na. een kopere potje, of bet Lilium Convallium , en gemaakt 
‘van oyf kleine en vuil-witte blaatjes „dewelke digt omvan- 
V3 i gen 


158 


ex quinque petalis albidis, que arcte ambiunt quin- 
quangulare piftillum , quod in fructum exctefcit fi- 
milis forme : Flores hi quinquangulares itidem ad- 
arent , dictoque piftillo breve infidet capitulum , quod 
uperius clauditur, ac tria vix notabilia exhibet ftig- 
mata; Plurimi flores decidunt , ita ut pauciffimi excre- 
Ícant, fructus poma referunt ex rotundo plana feu 
compreffa , magnitudinis Limonum-Nipis; primo viri- 
dia, dein flava inftar cere fordide. 

Que exterius in peripheria quinque gerunt orificia , 
atque ex quovis orificio extenduntur tres breves {trie 
uti in criangulo; Et licet plurimi decidant flores, fru- 
&us tamen multi combinati dependent, qui interius 
officulum gerunt magnum planum, ex rotundo quin- 
quangulare , ac fuprema protuberans parte, ubi quin- 
que itidem foveole adparent feu cellule, in quibus 
totidem continentur femina , Cucurbitz femina quoad 
formam referentia, quz tam firmiter ipfis infident , 
ut vix feparari' poffint: In inferiore parte multis fo- 
veolis inftar foraminum funt excavata officula , fed non 
perforata , quzdam horum officulorum hexagona 
itiaem obfervantur , totidemque gerunt femina, fed 
hoc rarum eft. Circa hoc officulum heret vel loca- 
tur mollis ac fuccofa caro, faporis acidi adftringen- 
tis, in penitus vero maturis eftacidula, peculiarem- 

uc habet odorem, ita ut -edulis fit-& cruda come- 

atur. Rami hujus arboris funt fragiles, facileque ab- 
rumpuntur, horum cortex eft glaber, truncus æ- 
qualis, rotundus, fed lignum non. valet, medullam- 
que habet amplam ac fungofam. In Amboina lente 
excrefcit hzc arbor, excelfamque effe oportet , an- 
tequam fructus producat, hocque non omnibus con- 
tingit annis. In occidentalibus feu ficcis anni men- 
fibus floret, ac incipientibus Orientalibus anni men- 
fibus fructus maturefcunt ; In Amboina raro occur- 
rit, & plurimum in pagis circa edes, ubi letius etiam cre- 
fcit, fi fpatium nempe circa radices depuretur & pu- 
rum fervetur : Hituenfes hujus domefticz Boa- Rau duas 
numerant fpecies , fed differunt tantum fructibus , cu- 
jusque fructus funt magnitudinis ovi gallinacei, ipfo- 
rum lingua Ayalan vocatur, altera autem, cujus fru- 
&us funt minores, ac vulgatiffima, Laueby dicitur. 

Nomen. Hunc fru&um Latina Lingua Pomum Draco- 
num vocavimus, a Malaicenfi Boa Rau, quo nomine 
per totam Indiam aquofam notus eft, licet hujus 
nominis denominatio excogitari nequeat: In Ma- 
caffara dicitur Raubitu, in Amboina 
quamvis ibi parum fit notus, a Baleyenfibus autem 
nominatur Dau Dande Daue. 

Locus. Raro occurrit in Amboina, fed in occiden- 
*kalibus infulis „ & Banda frequentior eft arbor & magis 
nota. 

Ufus. Fru&us penitus maturi, crudi comedi poffunt, 
quamvis aciditatem nunquam amittant: Amboinenfes 
autem raro eos ufque ad maturitatem relinquunt, fed 
illis utuntur fere maturis , quos cum pifcibus coquunt; 
ex quibus acidum componunt condimentum , quod ven- 
triculo & cibo gratum eft, queque crudi ac co&i gra- 
tum habent faporem odoremque ,fere uti apud nos fru- 
&us acidus in putredinem inclinans , qui obfervatur 
quoque in fubfequente Condondong. Amboinenfes 
has arbores plurimum plantant circa edes, ut fructus 
ipfis inferviant loco Limonum, quique ex eorum fuc- 
co expreflo condimentum acidum conficiunt , cui mif- 
cent contritum Capfici fructum,cum Quo pultem Sagoeu 
feu Papeda edunt. Fructus hic in Baleya videtur dul- 
cior, quum ibi multum colatur, ac plus propagetur: 
Juniorum quoque foliorum fuccum propinant tamquam 
refrigerans remedium illis , qui eftuantem habent fan- 
guinem , febribusque laborant. 


EXPLICA TIO 
Tabule Quinquagefine Ofave , 


B. Vero fruBum. Et 
C. Ejus nucleum denotat. 


CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


u & Lauefy, 


Liber I. Caput XLVIII. 


gen een vyf boekig knopje , daar de vrugt $ mede van zoda- 
nigen fatzoen, uit voortkomt: Het bloempje in/gelyks een 
vyf-zydige gedaante bebbende ; op "t voorfchreve knopjeflaat 
een kort balsje , 't welk boven toe is „en drie pas of naauw 
kennelyke flipjes vertoont; "t meefte bloeizel valt af ‚zo dat 
wel bet minjte aan een tros tot perfettie komt: De vrugten 
zyn als appeltjes, uit den ronde wat platagtig, en van 
grootte als een Limon-Nipis , eerft groen „daarna geel ‚als 
vuil wafch. 

Van buiten op den omloop bebbenze vyf gaatjes, en van 
ieder gaarje ver/preiden bun drie korte fbreepen , als in een 
drie-angel , en niettegen[laande bet meefte bloeizel afvalt „ 
zo bangen deze vrugten neg al veele by malkander ` bebben- 
de van binnen een groote vlakke fleen, wat uit den ronden 
vyf kantig; en aan de voorfte of bovenfte zyde een weinig 
bultig, alwaar men ook ziet vyf kuiltjes, en in dezelve zo 
veele zaden, van gedaante als de korrels van Cawoerden , 
dog zo vaft daar in zittende „dat menze daar niet wel uit= 
krygen kan saan de onder [le zyde zynze mede met veele kuilt- 
jes als gaatjes uitgebolt , dog die en gaan niet door ; men 
vind ook wel zommige dezer Minsk $ die zesboekig zyn, en 
00k zo veele zaaden bebben, dog dat gebeurt zelden: Om 
deze korrel legt. of hangt een zappig week vleefcb , zynde 
zuur en zamentrekkende van fmaak, dog aan de gebeel rype 
wert bet ryn/ch, en beeft een byzondere geur , zo dat men 
bet raauw eeten kan: De takken zyn bros , en breeken zeer 
ligt af, de fcborffe is effen, de flamme gelykformig ront, 
aog bet bout ondeugent , bebbende ook een groot week bert. 

ter in Amboina fchiet dezen boom zeer lankzaam op , moe» 
tende al heel groot zjn, eer by vrugten draagt „en dat ge- 
beurt dan nog niet alle Faaren: Hy bloeit in de weft- of 
drooge mou[Jon , en in ’t begin van de Ooft-mou[fon werden 
de voorn. zyne vrugten ryp; In Amboina vind men bem 
WAKI en dan nog wel meeft in de negoryen, by en om- 
trent de buizen, alwaar by ook wel beft opfchiet , te weten, 
als men bet plein omtrent de wortel zuiver en fchoon boud : 
De Hitueezen bebben of maken van deze Tamme Boa-Rau 
twee geflagten, dog bet verfchil is maar alleen omtrent de 
vrugten ; noemende de gene, die omtrent zo groot zyn als 
een boender-ey , op baar fpraak, Ayalan, en de andere, 
zynde wat kleinder „ mitsgaders de gemeenjte , Lauehy. 


Naam, Wy bebben deze vrugt in ’t Latyn genaamt Po» 
mum Draconum, na °t Maleyt/cbe Boa Rau, waar mede 
zy door gebeel Water-Indien bekent is, boewel men de oor- 
zaak dezes naams niet wel uitvinden of raaden kan: Op 
Mae wortze genaamt Rauhitu , in Amboina Lau, en 
Lauefiy , boewelze aldaar weinig bekent is, en by de Ba- 
liers Dau Bande Daue. 

Plaats. Men vintze weinig in Amboina:dog in de Wef- 
terfche eylanden, en Banda is zy meer bekent. 


Gebruyk. De.vrugten, volkomen ep zynde, kan men 
ook raauw eten , boewelze baar zuurte nooyt t'eenemaal ver- 
liezen : dog de Amboineefen latenze zelden xo verre komen , 
maar gebruykenze ten naajten-by ryp zynde: dezelve koken- 
de by baare viffen, en alzo daar van makende een zuure 
Sauze, die de mage, en ook in "t eeten aangenaam is , beb- 
bende, zo raauw als gekookt, een byz e geur, byna 
al; by ons een zuure vrugt , die wat begint te rotten, en 
die beeft men mede in de bier navolgende Condondong : De 
Amboineefen planten deze boomen meeft by baare buyzen , om 
gedient te konnen zyn van baare vrugten , in plaats van Le- 
moenen, als konnende van bet uitgeperfte zap een zuure 
pee áj maken „daar by doende een gewreven ritsje, en waar- 

zy dan bun Se e-bry of Papeda eeten: Het fcbynt 
dat deze vrugt op Baley «vat zoeter is , om datze 
voortg wert: En zy ro a un de Jorge 
bladeren, als een verkoelent bulpmiddel , te drinken =. 
ne, die een groote verbitting gevoelen „en met koortzen be- 
vangen zjn. > 


UYTLEGGING 


Van de Acht- en Vyftigfte Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Drake-Boom , alwaar de Lett. 
Zyn bloem, * 


T meer 


XLIX. 


Pag. 258 : 


I, Boek. XLIX. Hoofdft. 


CAPUT QUADRAGES. NONUM. 
Ponum Draconum Silveftre. Boa-rau Utan. 
S ftica; folia autem funt longiora, anguftiora, ac 

flaccidiora,magisque acuminata,ex rachide quoque 
dependentia, eodem locata ordine ac domefticz , ple- 
rumque tarnen alternata , magnusque nervus non dire- 
&e per medium decurrit, coloris funt pallidioris , plu- 
resque gerunt coftas transverfales parallelo ordine, 
circa petiolos & ab inferiore parte furit pilofa, magis- 
que rugofa, quam domeftica, uti quoque ad ramorum 
extremitates, in vetuftiorbus autem foliis hzc villofi- 
tas plurimum perit, eque ac in domeftica, quamvis 
filveftris femper fint magis rugofa, Juniora folia funt 
ad oras leviter fetrata, faporis acidi inftar Acetofz, 
fed parum adftringentis:Foliorum rachides prope ramos 
majoribus infident geniculis quam domeftice, funtque 
longiores ‚ac plerumque otto vel novem gerunt folio- 
rom paria, inpari aliquando extremum claudente: In 
junioribus furculis plerumque folia funt oppofita, in 
vetuitioribus vero alternata, atque adeo arcte juncta, 
ut fere fefe tangant, horum ore funt magis equales 
quam domeftice , immo zque hujus folia referunt 
ac plurimarum aliarum arborum , ita ut adcurate adten- 
. dere oporteat, qui illa diftinguet. Immo periti fzpe 
incolz , qui hzc quotidie tractant, fepe hac in re fal- 
tutur: Vetuftiores foliorum rachides atque ramificatio- 
nes non quidem funt lanuginofz neque pilofe, in fo- 
liis tamen aliqua fcabrities fentitur. : 


Ilveftris hec Boa Rau arbor parum differt adome- 


‘Racemus florifer in fummo quoque ramulorum pto- 
venit,qui brevior eft domeftice , atque in laterales di- 
viditur petiolos , in quibus duo trefve fructus perfecti 
excrefcunt ,” paulo majores glande fclopetaria, pluri- 
mum rotundi, vel parum compreffi, atque in eorum 
peripheria zque ac in Some ige angu gaende ori- 
ficia ftellata ; horum‘color, fi maturefcant , ex cinereo 
lutefcit, & catointerior eft-minor „fed fuccofior quam 
domeftice, que mec ita acida eft, fed vinofior, ac 
dulcior, fi penitus matura fit. 

Saltem.hoe obtinet iisin fru&ibus, qui in Amboina 
& Banda créfcunt; in Macaflara-vero & Baleya, ut 
audivi, filveftris fructus funt acidiores: Silveftris offi- 
cula defcripta; quoad proportionent multo funt majo- 
ra dömeftice-,; quamvis reverd fint minora, fed totum 
fere inplent fructum, paucam enim habent carnem, 
que tamen facilior tolli is ac donieftice fpeciei: 
Officulum hoc itidem eft ex rotundo quinquangula- 
re, fed non ita regulare ac domeftice , inque fu- 
Seriore ejus parte talia gerit quinque femina, qualia 
uperiore in capite defcripta func, in inferiore autem 
ejus parte tot foraminibus non eft inftru&um ; ficcum 
quoque eft, ac ruffa lanugine tectum : Rami ac cortex 
quoque funt fragiles, pofteriorque fuccofus eft: Li- 
gnum itidem inutile medullam gerit mollem , hzque 
arbores in tantam excrefcunt craffitiem & magnitudi- 
nem, ut duo vix viriulnis eas amplecti poffint , comam- 
que getunt infuper admodum extenfam: Truncus au- 
tem non ita eft rotundus nec erectus, ac domefticz: 
In Macaffara altera occurrit itidem Rau-arbor , cujus 
fructus multo funt majores domeftice, fed quam 
maxime acidi & magis compreffi, qui cum plana com: 
parantur ciftella , huicque populo Rau-genrang dicitur, 

_Anni-tempus Cum domeftica convenit, in hortis 
autem non colitur , fed fponte hinc inde in filvis 
crefcit, ac folitudinibus. 

Nomen. Latine Pomum Draconum Silvefire, Malaice 
Boa Rau Oetan. In Java circa Griffeckam Boa Coan. 
Amboinice in Leytimora prima fpecies Uteren& Utte- 
nen: Altera minor ac vulgatior Ulerum: Hituenfibus 
Ulolon. In Banda Toropatti, quo proprie minorem in- 
telligunt fpeciem, ibique plarimum notam. 

Locus. In Amboinenfibus filvis hec arbor frequen- 
tior eft, magisque nota quam in Amboina domettica, 
atque in fingulis crefcit infulis uti & in illis Bande. 
Item in Java, Baleya &c. fed ubique, uti ditum fuit , 
in fru&u parva obfetyitur differentia, qui uno in 
loco major, in altero vero minor eft, in uno dul. 
cis; in alterg acidus. 

i Ufus. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK: 


159 
XLIX. HOOFDSTUK: 
De wilde Draake-booms 


E wilde Boa Rau verfchilt zeer weinig van de tame 
me, de bladeren zyn wat langer , /malder , en flap- 
per, ook met een lange /pits, en flaande of bangen- 
de aan de ryskens , in dezelfde ordre gefchikt als die van dé 
Tamme, doch meeft over "s bands tegens malkander , en de 
ere Zenuwe gaat ook niet regt door de midden , van co- 
eur zynze wat ligter groen, en bebben ook in een gefchik- 
ter ordre , meerder dwers-ribben, dog omtrent de fteelen , 
en aan de onderfte zyde zynze ory wat baairig , en veel 
ruyger dan de Tamme, gelyk mede aan ’t uiter{te der taks- 
kens, dog aan de oude bladeren vergaat deze baairigbeit 
meeft > zo wel als aan de Tamme, hoewel de wilde nog al- 
tyd wat ruyger vallen: De jonge bladeren zyn cok een wei: 
nig, dog donker of flaauw , aan de kanten gefcbaart ‚regt 
zuur van fmaak, als Zuuring , dog wat zamentrekkende: 
De ryskens ftaan ook by de takken op merkelyk grooter kniet- 
Jes , dan de tamme, en zyn ook wat langer, bebbende ge- 
meenelyk acht à negen paar bladeren , en zomtyds een alleen 
vooruit; aan de jonge takskens flaanze meeft tegens mal- 
kander , maar aan de oude over "s bands, en zo digt , datze 
malkander komen te raken, haare zyden loopen eventwydi- 
ger dan die van de tamme, altbans, zy gelyken zo wel na. 
de tamme bladeren , en zo mede na die van veele andere zoorten 
van boomen, dat men "er al naauw op letten moet, dieze 
onderfcheiden zal: Fa zelfs de Indiaanfche Meeflre[Jen, die ep 
dagelyks mede omgaan , werden dikwils daar omtrent geabu- 
zeert: De oude ryskens en takken hebben wel geen wol nog haai- 
ren, dog op de bladeren wert evenwel wat fleekeligs gevoelt. 
De bloem-tros komt mede voort. aan "t woorfte der 
ryskens, zynde wat korter; dan die van de tamme, eh 
mede verdeelt in takjens, waar aan maar twee of drie vrug- 
ten tot pérfectie komen swat groter. áls ten Musquets-kogel, 
= nak ront, of te weinig pre, vum 20 «vel als 
e tamme, Vyf ernde gaatjes in, den omloop, en baar 
coleur , in ke SC? dë den Sfasbwen dioir geri 
van binnen-bebbenze veel minder „ en zappiger vleefch , dan 
de Lomp, zyndé ook xo Zit niet, nds wat rynfch en 
zoetagtig , te weten, alsze baar volkomen rypbeit bebben. 
Immers dit wort o bevonden aan de-gene , die in Amboina 
en Banda-vallen 5-madr-op Maéaffar en Baley, na ik ver- 
ftaa, zouden de wilde zuurder wezen „ dan de tamme; de 
korrels van de wilde, die wry befchreven bebben , zyn na 
proportie veel grooter dan de tamme , boewel in haar zelven 
vry wat kleinder , beflaande byna de gebeele orugt ,-en zy 
hebben maar een weinig vleefch: dog "t welk men daar lig- 
ter kan afzuigen, dan van de meergem. tamme zoort: De 
korrel is ook wit den ronden vyfboekig, maar zo gefcbikt 
niet, als die van de tamme, bebbende aan de boven-zyde 
mede zodanige vyf Zaaden, als in 't voorgaande Ca- 
pittel ftaan uitgedrukt, doch aan de onderfte zyde beeft by 
zo veel gaten niet: Ook is by, droog zynde, met een aje 
dons bekleed: De takken en [cbors zyn mede bros, en bet 
laat/t-genoemde wat zappig: Het bout, mede ondeugent 
zynde, heeft een week bert „en deze boomen werden zo groot 
en dik, datze twee mannen naauwlyks konnen omvademen; 
hebbende. daarenboven een wyd-uitgefpreide kruin; dog de 
Bom is zo ront, nog regt en Dal niet , als die van de Tam- 
me, maar ook zeer zuur, en meer gedrukt ‚werdende daar- 
om by een plat trommeltje vergeleeken , en by dien Landaart 
Rau-genrang genaamt. : 


Sayzoen. Zyn Sayzoen is als dat van de Tamme , wer- 
dende in de thuynen niet geplant ; maar waft van zelfs bier 
en daar in de bo[Jcben of wilderniffen. 

Naam. In ’t Latyn Pomum Draconum Silveftre: In 
't Maleyts Boa Rau Oetan, op Fava, omtrent Griffeck y 
Boa Coan: Ambons y ú Leytimor , bet eerfte & agte , 
Uteren, en Utenen: Het kleinfte en gemeenfte Ulerum : 
In't Hituees , Ululon: en ’t Bandaas Toropatti , waar- 
mede zy eigentlyk verflaan de kleine, en aldaar meeft bekende. 

Plaats. In d’Amboinfche bofjcben is dezen wilden boom 
veel bekender dan de tamme ‚groeyende op alle de Eilanden, 
en ook op die van Banda: Alsmede op Fava; Baley &c. , 
dog overal vint men, als gezegt , een klein onderfcheit in 
de vrugt, als zynde op @eene plaats grooter , op d'andere 
wat kleinder , bier zoet , en daar weder zuur. 


Gebruik. 


160 


Ufus. Dum in Amboina filveftris fpeciei fru&us fit 
dulcior. quamvis minorem gcrat carnem domettico , 
hine crudus magis comeditur, ut os ac ventriculus 
refocilletur: Apri quam maxime hos etiam expetunt 
fructus, qui maturi magna in copia ex arboribus de- 

cidunt, ipfeque officulum talis fructus in Hituenfi re- 
gione in apro inveni: Palumbes Bandenfes hos itidem 
amant fructus, ac Bandenfes muria hos condiunt inftar 
illorum Tropatti, ac.uti nos falitas Olivas, quibus 
ad-cibos utuntur , huncque in finem femi-maturos fu- 
munt fructus: Aliis in locis, uti fupra de domeftice 
fuit dictum, cum pifcibus hi coquuntur, vel proprie 
varia Kerry genera hifce pr&parantur. 


Juniora harum arborum folia apud mulierculas feu 
curatrices magno in ufu funt contra Aphthas , tam 
infantum quam adultorum , ratgue bunc. in finem illa 
inter manus conterunt, fuccumque exprimunt, @gro- 
que propinant cum guttis aliquot Limonum fucci, 
vel os hocce colluunt: Quidam etiam hocce utuntur 
fucco contra albugineas oculorum maculas, fed for- 
tis admodum eft & acer, foliaque hee potius, an- 
tequam conterantur, eorumque exprimatur fuccus , 
fupra ignem funt extendenda, ut flaccefcant , neque 
etiam Limonum fuccus huic fucco eft mifcendus , fed 
ut melius hic tolerari poffit, aque mifcendus eft, fi- 
mili quoque modo hec folia calefada, ac manibus 
parum contrita partibus inponuntur pudendis , tam 
virorum , quam feminarum, fi inflammate fuerint 
ardore urine, vel Dyfuria fuerint exulcerate, quod 

arum. quidem arrodit , fed fimul ardorem extra- 

it, depurat , & propellit calculofam fubftantiam , que 
Dyfuria concentratur. Feminz quoque ex hifce foliis 

eflaria formant, que per totam noctem naturalibus 
intrudunt partibus, ut depurentur, refrigerentur. 
que. 


EXPLICATIO 


Tabule Quinquagefime None 


Ramum exhibet Arboris Draconis Silveflris, ubi Litt, 
` A, Ejus Officulum denotat, : 


OBSERVATIO. 


Domeftica antecedente capite defcripta , & hec Arbor Dra- 


conum Silvefiris a Valent. pag. 170. enumeratur & obiter.de- 
fcribitur, inque Tabula fub no. XIV. prior exhibetur. 


CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput. XLIX 


‚ Gebruik. Dewyl in Amboina dit wilde geflagt zoeter 
van maak is, bogwelze minder vleefch-bebhen dan de tam- 
me ,20 werdenze ook meerder raauw gegeeten „om den mont 
en maag te ververfchen: Ook zyn de wilde verkens zeer 
graag na deze vrugten, dewelke ryp wordende , met menig- 
te onder de boomen wallen; en ik zelve heb een korrel van 
zodanigen vrugt op 't Hitueefche land, binnen in een wilt 
verken gevonden , de wilde duiven in Banda eeten deze vrug- 
ten bok zeer graag , en de Bandaneexen wetenze, gelyk als 
bare Tropatii, intepeekelen, enzo als wy de’gezoute Qly- 
ven, tot baar toefpys te gebruiken , en daar toe nemenze 
maar alleen de balf-rypen; op andere plaatzen werdenze, 
gelyk boven van de Tamme is gezegt , by de viffchen gekookt, 
of eigentlyk verfcbeide zoort van Kerry mede toebereid. 
. De jonge bladeren van deze boomen zyn by de vrouwt- 
jes of meeftreffen, in groot gebruik tegens de fprouw, zo 
wel omtrent kinderen, als oude lieden, en ten dien einde 
vryven zy dezelve in de banden, wringen bet zap daar uit, 
en laaten bet den patient met een druppel Lemoen-zap in- 
drinken, of den mont daar mede fpoelen; en zommige ge- 
bruiken dat zap ook tegens witte vlekken en (belleg der oo- 
gen, dog bet byt zeer, en is al «wat fcherp, moetende de 
laderen , eer menze uitwringt, wat over t vuur worden ` 
gehouden, tot datze komen te verflenfen, ook en mag men 
daar (om bet te beter te konnen verdraagen) geen Lemoen- 
zap, maar liever wat water bydoen: Op dezelfde manier 
werden 00k deze bladeren warm gemaakt „ met de banden 
een weinig gevreven, en gelegt op de [chamele leden , zó van 
mannen, als van vrouwen, dewelke verbit, en door de 
brant-pis , of fcherpe en moeyelyke waterlozing , befchadigt 
Zyn, en 't welk wel een weinig byt, maar trekt alsdan ook 
de brant uit, en zuivert of verdryft de kalkagtige fubftan- 
tie, die de dyfuria aanzet ; De vrouwen maken ook uit , of 
van dezelve bladeren gebecle peffarifen, en laaten die een 
gebeele ngt Jieken in haare natuurlyke gelegentheit , om de- 
zelve te zu | 


Hr ease See, z 
UYTLEGGING . 
Van de Negen- en Vsftigfle Plaat 


Dewelke vertoont een Tak van de Wilde Drake Been, alwaar Lett; 
A. Deszelfs Zaat-kern verbeeldt, Piers 


AANMERKING 


‚De. Tamme zoort in bet voorgaande Capittel befebreven s en 
de Wilde Draken-Boom werden by Valent. pag. 170. vermelt, 


en ter loops befchreven , en van de eerfle op de plaat onder no, XIV. 
een afbeelding vertoont, i A 


L, HOOFD: 


að. DD dA 


Pag.160. 


` N 
\ | 


D 


mn 


L Boek. L. Hoofdft. 


CAPUT QUINQUAGESIMUM, 
Condondum. Condondong. 

Rbor hee eft mediocris, magnitudinis circiter 
A Ceraforum, quasejus truncus glaberque cortex 
- optime refert, raros gerit ac plurimum erectos 
ramos; Folia ex tenui, rotunda, ac firma rachide bre- 
viflimis in petiolis propullulant, per feptem octove paria 
oppofita. Quz funt pinguia, fuccofa, & fragilia , qua- 
tuor pollices longa, duos digitos lata, ad oras le- 
viter ac parum dentata, fine prominentibus apici- 
bus, fed rotundas in oras definentia. -Major nervus 
non directe per medium tranfit, coftzque transver- 
fales arcuatim ad foliorum oras concurrunt, qua por- 
ro funt glabra, acidumque habent faporem. Flores 
longis & extenfis in racemis progerminant, qui ex ftriatis 
ac fragilibus formantur petiolis, illi autem primo lute- 
fcentia funt capitula , que dein aperiuntur in albi- 
"cantes ac pentapetalos flofculos, intus repletos bre- 
vibus ac luteis ftaminibus, fub quibus embryo appa- 
ret luteus, qui fit fructus. Quumque plures deci- 
' dant flores, hinc unus alterve tantum hinc inde ex- 
crefcit fructus, totus autem racemus adeo mollis eft, 
ut coqui poffit, vel inflar laêtuce crudus comedi, 

fed actdulusreft, fere inftar vitis clavicularum. 
Fructis ‘fant magnitudinis “Ovi “anatis , quamvis 
prope petiolum fint latiores, ac quafi fovea inprefii , 
exterius cortice glabro obducti, qui, quum maturi 
fint, intenfe eft luteus, ac carni ipfi adheret inftar 
Mange , fub hoc pauca fuccof# reconditur caro, fa- 
poris acidi, licet fructus penitus fuerint maturi, gra- 
visqueodoris, fereinftar pomorum acidorum putrido- 
rum, totum réplentes locum vel cubile, in quo ad- 
fervantur: Intus continent magnum fibrofum nucleum , 
inftar glebz intricate &.confecte ex plurimisfilamen- 
tis, quorum iquædam eminent inita hida, alia 
autem inftar futurarum apparent, ofliculum hocporro 
eft lignofum, ac duris conftans venis ; "in hujüs autem 
centro feu- cavitate parvus'continetur nucleus pru- 
nellorum filveftrium formam referens. Hujus arbo- 
ris truncus eft re&us, rotundus, & aliquando homi- 
nis craflitiei, plurimae vero arbores vix crure fiunt 
craffiores, cortice glabro, zquali, ac fpadiceo vel 
nigricante óbdu&e , lignum ejus eft füccofum, molle, ac 
edificando ineptum , fed vegetative nature , amputati 
enim trunci facillime denuo excrefcunt, fiterre com- 
mittantur, immo licet in terram modo fuerint proje- 
éti : hocque modo hzc plurimum propagatur arbor: Pe- 
culiarem quoque habet naturam, parum cum harum 
infularum arboribus convenientem: Quotannis enim 
menfe Septembri ad finem pluviofi temporis folia 
jam demittit. vetufta, ita ut menfe Octobri illis peni- 
tus fit denudata: Atque mox nova iterum regermi- 
nant folja ac flores; fructus autem Februatio & men- 
fe Martio maturefcunt: Altera filveftris eft arbor, 
que naturam hanc folia fua dimittendi tali fequitur 
modo, atque cum Condondo aliquam habet fimilitudi- 
nem, queque poftea libr. quinto cap. 19. defcribetur 
nomine Arboris redivive. un. o sr 
Nomen. Latine Condondum, ex Malaicenfi Condon- 
dong: Ternatenfibus Ngauly vocatur , Amboinenfibus 
Ulit & Urit „ atque arbor peculiari nomine Urit Ebu. 
In Banda Hureck: Baleya Catsjem tsjem , Macaffara Ca- 

runrun, & Bima Intsji dicitur. oy 

' «Locus; Plurimum im infulis Malaicenfibus eft nota ar- 
bor, fed przfertim hifce in Orientalibus ac Moluc- 
— Ufus. Amboinenfes fructum hunc aqua inftillant fal- 
fa, crudumque edunt. cum Canary A Sagoe. Solus 
enim fi edatur, labiis nocet acredine , atque plurimum 
eum: pifcibus coquitur, ac loco Limonum ufurpatur 
ad condimenta preparanda, quibus edunt , 
hocque aplebejo fit populo , unde non eftimatur hic 
fructus. Folia, quibus inftar Acetofe utuntur, cum 
pifcibus affantur : Quzque fimul conducunt ad eo- 
rum corpora depuranda, tam in morbis quam fa- 
no in ftatu. = Tumque. aqua hunc jn finem ebulliun- 
tur: Longi re&ique hujus arboris rami adhibentur 
ad poftes fepesque „quum vegeti, facillimeque germi- 
poc e arbores excrefcant , hecque precipua pro: 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


RE 


16% 


L. HOOFDSTUK. 
Condoudong- Boom. 


It is een middelmatige Boom, omtrent zo groot als 
onze KerfJeboom, na dewelke zyn ftam en gladde 
JchorfJe ook zeer wel gelykt, by beeft weinig en 

meeft overeind’ ftaande takken: De bladeren Doan of komen 
aan dunne, ronde, en Je ryskens , op korte fleeltjens’, 
by zeven en acht paren, regt tegens malkander over; Zy 
zyn vel, zappig, en bros, vier duimen lang, twee vin- 
gers breet, aan de kanten een weinig en donker etant, 
zonder uit{teekende fpitfen ‚maar met ronde boeken: De groo- 
te Zenuwe gaat ook niet regt door de midden , en de dwers- 
ribben fluiten baar met boogen langs de kanten té zamen ; 
zynde wyders glat, en zuur van finaak: Het bloeizel komt 
voort aan lange uitgebreide troffen „van geflreepte en broffe 
Jieelen gemaakt, zynde in "t eerfle geelagtige knopjes, die 
bun daarnaopenen in kleine, witte , en vyf bladige bloempjes, 
van binnen gevult met korte geele draatjes, en daar onder 
een geel knopje of bertje, waar uit de vrugt voortkomt: 
Doch dewyl bet meefte bloeizel afvalt , o komt "er maar bier 
en daar eene tot perfectie, zynde den gebeelen tros zo mals, 
dat men bem kooken, en ook eeten kan als Salade , dog valt 
wat zuuragtig van finaak , byna gelyk de Clavieren vanden 
Wyngaart, i ! ` ^ ai d “ 1 x ” 

De vrügten zm ongeveer zo groot als een Enden-ey , boe- 
wel by de Deel wat breeder , en als ingedrukt , van buiten 
met een gladde fobil, dewelke, alsze ryp worden, boog- 
geel is „en ook aan ’t vleefch bangt; gelyk die van de Man- 
gas, daar onder vint men een weinig zappig wleefch, van 
Jmaak zuur, ook zelve alsze op baar rypfte zyn, en met 
baaren fterken reuk, byna als zuure verrozte appelen „ver- 
vullenze de gebeele plaats of kamer, daarze worden be- 
waart: Van binnen bebbenze een groote pelfige körrel, als 
een ABA wa za ven verwerde klomp s. en-gemaakt wan veele 
draatjens, waar-van ` ige witftecKen als doornen, en 
andere bun vertoonen als naaden, zyndegpoorts niet als bout- 
agtige en barde aderen, en in de bolligbeit van binnen leid 
eén gantfch kleine korrel, wel gelykende na die van een 
flee of pruim: De ftam'van den boom is regt , ront, en 
‚zomtyds van de dikte cens mans , dog de meefle-part wort 
niet. dikker dan een dye, met een gladde, effene , zwart- 
bruine fchorffe: Het bout is zappig, week, en tot timme- 
Ten gantfch-onbequaam, dog van zeer groeizamen aart, 
«vant de afgebouwene takken febieten zeer Mgt wederom uit, 
als menze in de aarde fleekt, ja ook al fmyt menze maar zo 
op de aarde neder, en op dusdanigen manier wert dezen 
boom doorgaans voortgeplant: Ook beeft by een byzondere 
natuur, met weinige boomen dezer Eilanden gemeen, of 
overeenkomende; want jaarlyks in a angl , op bet uit. 
gaan van bet Regen-mou[Jon , begint by al zyn oude blade- 
ren aftewerpen , zo dat by in October als gebeel dor flaat : 
En [traks daar op krygt by weder jong loof en bloeizel; en 
de vrugten'söerden ryp in February en Maart: Daar is 
nog een andere wilde boom, dewelke deze natuur van bet 
verwiffelen zyner bladeren ook navolgt , en met de Condon- 
dong eenige gelykeniffe beeft, zullende hierna in 't vyfde 
Boek, Capittel 19. onder den naam van Arbor rediviva 
worden befchreven. | à | rr 
- Naam. In ’t Latyn Condondum, na’t Maleytfcbe Con- 
dondong; Ternaats Ngaulu : Amboins Ulit , en Urit, en 
den boom in't byzonder Urit Ehu: Bandaas Hureck: Ba- 
leys Catsjem tsjem:. Macaffers Carunrun:- em Bimas 


Intsji. | 
Plaats. Hy is in meeft alle de Maleytfche eylanden be- 
kent , dog wel byzonderlyk in deze Oofterfebe, mitsgaders 


in die van de Moluccos. A 
Gebruik. De. Amboineefen doopen deze vrugt in zout 
water , em eetenze dan zo raauw, wel te werftaan met of 
tot haare Canary en Sagoe: Want alleen befcbadigenze met 
baare feberpbeit de lippen: Werdende wel aer by de vis 
ekookt , mitsgaders in plaats van Limoenen gebruikt , tot 
bet maken Van de Sauze, waar mede zy bunne Papeda ee- 
ten: Dog dat gefcbied maar alleen 


geringe lieden , en 
daarom werdenze niet geagt: Deb 


eren, die zy, gelyk 
wy de eer | gebruiken , flovenze mede by baare vis: zyn- 
de infgelyks dienjlig, om daarmede bet lyf te reinigen, zo 
wel in ziektens-als anders; en dan werdenze ten dien ein 

de in water opgekookt; De lange en regte takken werden 
veel dn tot pagger-[Lylen, om. datze levendig blyven, 


* 


162 


pagationis eft caüffa, preter hanc enim circa edes vix 
plantare eas vellent: Arbores he in Septentrionalibus 
infulis;a¢ prefertim in Bima & Baleya, majöfes funt, 
quam hic in Amboina, & quidem tam craflz ac Man- 
gifera arbor : Quumque ibi in orientalibus anni tempo- 
ribus äer fit ficcus, fructus ibi quoque maturefcunt, 
quod contrarium eft anni tempori Amboinenfi, 


In Horti Malabarici tom, 1. Fig. so. arbor hec frü- 
ctusque defcribuntur nomine Malabarico Ambalam, 
Bracmanis Hudu Ambado cum viribus medicinalibus 
adjectis, que hifce incolis quoque funt note: Quod 
nempe ejus radices fupprefla moveant menítrua , fi 
per noCtem partibus pudendis intrudantur, quodque 
cortex cum acido co&us lacte , vel ejus fuccus cum O- 
ryza coctus & mixtus, vel ad offas preparatus, & come- 
ftus conducat iis, qui Dyfenteria laborant; quodque 
lignum aque incoctum & propinatum, Gonorrhzam 
curet; Horti Malabarici Adnotator Doctor Arnoldus Syen 
arborem hanc reducere mavult ad Mange genus, fed 
ab hac nimium differt ; quamvis Bracmanum nomen 
Ambado, cum Canarenfium Ambo, & Perfico Amba, 
que Mange nomina funt; quodammodo conveniat. 


EXP LAA DA FIO 
Tabule Sexagefime , 


Que ramum exhibet Condondi floribus fru&ibusque juniori. 

bus onufti. EN 
A. Racemi floriferi partem fiftit majori forma expreffam, 
^ut flores melius diftingui. poffint. dem 
B. Frultum majorem feparatum. 


OBESERVATLLO, 


Manga affinis More parvo ftellato , nucleo majori, offeo, 
hec arbor a Syen vocatur in notis ad H. Malab. part. 1. ubi 
reliqua vide pag. 92. & Prunus Americanus officulo magno 
ex filamentis lignofis reticulatim conflato Plukn. Ga P 
ier. & Dhytogr- Tab. 218. Fig. 3. & Myrobalanus folio 

raxini alato fruétu luteo, officulo magno fibrofo Sloan. Ca- 
tal. Pi. Fam. p. 181. item Myrobalanus minor folio Fraxini 
„alato, fru&u P ureo, officulo magno fibrofo ibid. p. 182. 
item Prunus Brafilienfis - fru&u: racemofo , ligno intus pro 
officulo Ray ibid. pag. 182. ut docet Plukn. in MantifJ. p. 
156. tres has arbores cum had convenire, Et Condondong- 
boom feu arbor a Valent. pag. 170. vocatur. : 


EV M 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput LI. 


en zo ligt groeyen, ja volflaagen boomen worden ; en dat zyn 
ook wel de voornaamfte redenen van baar meefte voortplan- 
tink’, Want büiten dezelve zou menze omtrent de buizen 
nauwelyks plaats willen geven: Dezen boom wert op de 
Wefter-eylanden en voornamentlyk op Bima en Baly, vee! 
grooter dan albier in Amboina , en wel 20 dik als een Man- 
gas-boom; en dewyl bet aldaar in de Ooft-moufJon droog 
queer is, zo werden de vrugten ook aldaar ryp contrarie 
bet Amboinfche zayzoen. 

In Horto Malabar. tom. 1. Figur. so. wert dezen 
boom en vrugt befchreven onder den Malabaarfchen' naam 
van Ambalam , in `t Braminees Hudu Ambado , met by- 
voeging van eenige medicinale kragten , dewelke mede by 
deze Inlanders bekent zyn: namentlyk dat de wortelen de 
verftopte maant-ftonden verwekken , wanneerfe een nagt in 
de vrouwelyke gelegentbeit gefteeken werden: dat ook de 
jchorffe , met zuure melk gekookt , of bet zap daar van met 
rys gemengt , et tot koeken gemaakt , met voordeel te eeten 
wert gegeven de gene, die de roode-loop bebben; en dat ook 
bet bout in water gekookt en gedronken , de Gonorrheam 
geneeft: den Annotator , D. Arnoldus van Sye, zouw 
dezen boom wel willen brengen onder de geflagten van de 
Mangas , dog daarze al te veel van verfchilt, hoewel den 
Bramineezen naam Ambado met de Canarinfe Ambo, en 
Perfiaan/che Amba, Ct welk naamen van de Mangas zyn) 
eenige overeenkomft fchynt te bebben. 


-UYTLEGGING 


Van de Seftigfte Plaat, — 


Dewelke vertoont een Taksvan de Condondong-Boom met zyn 
bloemen en jonge vrugten beladen. 

A. Wyfi aan een trosje der bloemen in grooter gedaante. 

B. Een vrugt afzonderlyk in grooter gedaante. ` 


AANMERKING. 


Deze Boom wert van Dr. Syen in de aantekening op de Hortus _ 
Malabaric, genaamt een Boom gelyk aan de Mangas met abii 
gefternde vrugt , en een groote bouagtige kern, alwaar bet overige 
verders zie , en is de Americaanfe Pruym-Boom met een groote 
boute [leen uit boutagtige verwarde wezels be/taande van Plukn. 
in zyn Almag. pag. 307. en in de Phytogr. Tab. 218. Fig. 3. 
en de Myrobalanus met een gewleugelt a bladt met een geele vrugt, 
en een barde fleenagtige kern van Sloan. in zyn Catal. van de 
I gewaffen. p. 181, als mede kleine Myrobalanus met 
bet Effe- bladt , en een: vrugt en een vezelagtige Been, p. 
182. en Brafiliaanfche Pruym- Boom met een trosagtige vrugt, van 
binnen met bout bezet van Ray aldaar p. 182. zo als Pluknet leert 
in zyn Mantifl; p. 156. dat deeze drie Boomen daar toe beboren. 
Condondong - Boom wertze genaamt van Valent. in de befchry- 
ving van Amboin pag. 170. N tree 


CAPUT QUINQUAGES. PRIMUM. 
Condondum Malaccenfe. Mudu.. 


co foliis , ac modo crefcendi a precedenti de- 
fcripta: Folia autem paulo funt latiora, & rod- 
tundiora, florefque itidem longis in racemis proger- 
minant, qui funt parvi albentes „ac comprefüi flofculi 
ex quinque petalis parvis formati, fructus autem a vul- 
gari differt ; Mudu enim hic forma ac magnitudine eft 
mediocris Mange , ex rotundo-oblon inftar ovi 
anferini , nec externe ita glaber , fed tuberculofus 
ac verrucofus. Color quoque non eft luteus, fed. viri- 
dis, inftar pomi vel paulo magis flavus: Caro eft pau- 
ca ac mollis, nec ita acida aut flava ac vulgaris, fed 
pallida , vinofi faporis, unde apta quoque eft, ut cruda 
edi pofiit: In medio centro locatur nucleus oblongus, 
compofitus ex plurimis mollibus fpinis villisque in- 
tricatis, quibus caro exterior implicatur, funt autem 
folidiores ac duriores. quam in vulgari , invenique 
faepius tales nucleos penitus lignofos, nigrosque, at- 
que ita excavatos, acíi artificis. manu elaborati fuif- 
fent; funt autem in Amboina exotici , dictique nu- 
clei ex Celebe mihi transmiffi erant 
boinenfes plurimas gerunt molles fpinas , albican- 
tes, quatum quzdam erant firme ac pungentes: Aliis 
vero 


H: Condondi fpecies haud multum differt trun- 


e contra Am- /ebiet: dog deze zm bier in 


LL HOOFDSTUK. 
> Malacce Condondong-Boom., 


deren, en maniere van opgroeyen niet veel wan. de 

bier voor befcbreven gemeene: de bladeren zyn wat 
breeder en ronder , en bet bloeyzel komt. ook: voört aan lan- 
ge troffen , zynde witte in een gedrongen kleine b jes, 
en van vyf kleine blaatjes gemaakt; maar devrugt verfchilt 
wat van de gemeene, wont deze Mudu is vañ grootte en 
gedaante als een middelmatige Manga, te weten uit. den 
ronden wat lankwerpig , als een ganzen-ey , van buiten 
ook zo effen niet , maar wat bultig , en met builen: de ko- 
leur is mede niet boog-geel j maar regt sof wel 
wat geelder.. Het wleefch is ook weinig en week , midsga- 
ders zo zuur nog geel. niet als dat van de gemeene „maar 
wat bleek , wynagtig 5 en dierbalven bequaam om raauw 
gegeten te konnen worden: van binnen in bet midden legt 
of zit een lankwerpige korrel , gemaakt uit veele dorre 
draaden of verwerde vezelingen , dan deze zyn vry wat 
vafter en border als de gemeene „en ik beb "er zomtyts ge- 
vonden , zeer boutagtig en [wart , als mede zodanig uitge- 
bolt alsof bet door konft met men/chen banden waare ge- 
vina vreemt , en de gem. 
korrels waaren my van Celebes toegebragt , de Amboinfche. 
daar en tegen bebben veele weeke en witte doornen „en daar 
onder 


De zoorte van Condondong ver/chilt van flam , bla- 


“lab. LX. 


Pag. 203: 


Tom. I. 


WY 
DI 


D 
"T 


Lag. A. 


d 
AREA 
(A 


TILA 


ES 
S 


DA 
AMY 
W 


AN 
N 


Zed. zxr 


I. Boek. LII. Hoofaft. 


vero in locis fructus multo funt majores Manga, in 
Amboina autem funt minores, inftar femi-complete 
Mange, eorumque color eft quoque luteus , fapor- 
que fere convenit cum maturo Boa-rau. : 


N men. Latine Condondum Malaccenfe : Malaice Con- 
dondong Malacca: Ternatenfibus Mudu „ & Amboinen- 
fibus Mulu. 

Locus. In Amboina, uti dictum eft, raro occurrit, 
per ramos enim non ita facile propagatur ac vulga- 
ris ; frequentior autem eft in infulis Moluccis & in 
Celebe. 

Ufus. Fructus hi crudi magis comeduntur quam 
vulgaris , inftar obfonii nempe ad Canari & Sagu, 
quum vinofo fapore ftomacho fint grati , ceterum 
cum pifcibus quoque coquuntur inftar precedentis. 
Arbores in parva Cerama feu Hoeamohel crefcentes 
breves, incurvos, ac nodofos gerunt ramos, e quibus 
tenues & rete proveniunt foliorum rachides , que 

uinque fexve gaudent foliorum paribus, extremum 
dliquando inpari claudente , funtque multo minora 
ac vulgaris Condondi, tres nempe quatuorve pollices 
longa, totidemque lata, utrumque angufte definen- 
tia, cum plurimis transverfalibus coftis, quz tamen 
jn arcus non definunt, nec ad oras ferrata funt: Fru- 
&usque funt uti pora defcripti fuerunt , arbores 
ibi quoque funt filveftres , atque ab iftis populis 
Aaen vocantur. | 


Tabula Sexagefima Prima 
Ramum exhibet Condondi Malaccenfis , fructibus onufti, 


O-B-S ER V.A. 1 IO. 


Malaccife Condondong-Boom a Valent. pag. 171. vocatur, 
& no. XV. exhibetur , videturque Cat-Ambolam H. Malab. part. 
I. pag. 93. defcripta. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. | 


163 


onder zommige die «vat Bet zyn , en-flecken: op a 
- d 
plaatzen werden deze vrugien vry Psi dan Me Paes: 
maar in Amboina vallenze kleinder „ te weten als een baij- 
waffene Manga, en baar coleur is ook geel : de fmaak ten 
naaften by overeenkomende met een rype Boa-rau. 
fe Conlon A EN alaccenfe: op Ma- 
ong Malacca: : 
y. “ni MORE op Ternataans Mudu: en 
aats. In Amboina iffe, als gezegt , weinig te vinden 
want men kanze van bun takken e niet die ad 
als de gemeene, maar overvloediger valtze in de Molukze 
4 


- Eylanden , en op Celebes. 


Gebruik. Men eet deze vruoten meer r 

meene , te weten als een bob: tot de aos bold ex 
datze mel bare rynsbeit de mage aangenaam zyn: ander- 
zints kookt menze ook by viffcben, gelyk de voorgaande : 
De boomen op klein Ceram of Hoeamobel vallende, bebben 
korte., kromme , en knoeftige takken „en daar aan dunne regte 
ryskens , midsgaders aan dezelve vyf a zes paren bladeren 

dog zomtyts een alleen voor uit : zynde ook veel kleinder dan 
die van de gemeene Condondong , namentlyk maar drie en 
vier duimen lank , en ook zo breet „ van agter en vooren fmal 
toelopende , met veele dwers-ribben „ dog die geen beoge flui- 
ten , aan de kanten ongezaagt ; en de vrugten zyn als de gene 
die bier boven befchreven ftaan „ ook waf)en de boomen d 
int wilde , en werden by die lant-volkeren Maflen genaamt, 


De Een- en Seftigfte Plaat 


. Vertoont een Tak van de-Malaccife Condondong-Boom met zy- 


ne vrugten. 
AANMERKING. 


Malaccife Condondong -Boom wert deese , enaamt van Val 
Pe 171. en op de Plaat onder no. XV. verbeelde, so flees 38 lind 
Cat-Ambolam inde Hortus Malabar. eerfte deel p. 93. befchreven. 


CAP. QUINQUAG. SECUNDUM. ` 


Cynomorium. Nam- Nam. 2 


Aec non in altam excrefcit arborem , eftque 

fere magnitudinis Limoniz mali: Ejus truncus 

eft irregularis nec glaber, fed quafi ex plurimis 

aliis cruncis foret compofitus , inzqualis profundis 
fulcis , nodisque plenus , fuperius in peculiares fefe di- 
videns truncos , qui omnes fcabro ac nigricante tegun- 
tur cortice, inftar Limonum arborum. Nodofe ejus 
majoresque radices plurimum fupra terram elevantur, 
minoresque intermedie itidem eminent. Que porco- 
rum caudas referunt arcuatas vel inflexas , quod mi- 
rum pec confpe&um. Ejus coma non eft ampla, 
fed denfa, ac plurimis conftans longis & firmis ra- 
chidibus : - Folia femper gemina oriuntur brevi in 
petiolo, atque peculiarem habent formam, ab aliis 
multum differentia foliis. Bina enim hec folia appa- 
rent, acfi unita vel folitaria fuiffent, ac in medio fe- 
parata, vel diffe&a forent, unde magnus nervus nun: 
quam directe per medium tranfit, fed femper proxi- 
mus eft interiori parti, quz alteri opponitur. folio. 
Folia hec. in obtufum definunt apicem plerumque 
bifidum , funcque firma:, glabra , ac pallide virentia 
inftar juniorum Caryophylli arboris foliorum.. Sunt 
autem multo minora, tantumque quinque vel fex pol- 
Dees longa, fesqui-pollicem lata, atque fupra dito 
charactere facile ab omnibus aliis dignofcuntur foliis, 
rachides hz undique hifce ornantur foliis, anguftam- 
ue , fed tamen elegantem , efformant comam, que 
olummodo infervit , ut arboris formam efficiat ; quum 
neque flores neque fru&us gerat, quum hi ex trun- 
co oriantur ipfo , qui ab ıpfa radice ufque ad parvo- 
rum ramorum ortum plurimis gaudet tuberculis, ex 
quibus flores propullulant. Qui parvi funt flofculi, 
plurimique conjuncti brevi ac lignofo infidentes pe- 
tiola, referentes flores Blimbing. Sunt autem paulo 
majores , quorum petala externa rubent ac retroflectun- 
tur, alia autem quinque acuta eriguntur, Inter quz 
novem albicantia locantur ftamina , cum antheris fla- 
vefcentibus , inque medio piftillum erigitur cum fufco 
ES : germine, 


LL HOOFDS TUK. 
2c Nam-Nam-Boom. 
It is nog wert mede geenboogen boom , zynde omtrent 
| zo groot als een kleine Lemoen-boom ; de [Lam is lee 
— lyk en ongefchikt , even.als of by uit veele flammen 
Vzamen gezet of aan malkander gei Was; Voorts gants 
oneffen , met diepe voorens en vol knobbelen , boven zig dve- 
derom verdelende in byzondere flammen , alle met een ruige 
fwartagrige fcbor[fe s gelyk die van de Lemoen-boomen ;zyne 
knoeftige booft-wortelen leggen meeft bloot boven de aarde, 
en de kleine daar tu(fcben voortkomende , fteeken ook boven 
de aarde uit; zynde als baaken en verkens [laarten „na den 
ftam toe-omgekromt „t welk vreemt en raar is om té zien. 
De kruin is niet breet maar egter digt van loof „en gemaakt 
van veele lange en taye ryskens : de men Staan altyt twee 
en twee by malkander , op een kort fteeltie, en bebben een 
byzonder fatzoen , van andere bladeren zeer veel verfchil- 
lende; want deze twee bladeren fcbynen als ofze een ge- 
weeft en in de midden van malkanderen gefneden. waaren , 
weshalven ook de groote zenwwe nooit regt door bet midden 
. s maarraltyt de binnenfle y die tegens bet ander -blat 
ant; Maat deit : voor met een ftompe fpitze , die een wei- 
nig in tween a is wat ftyf ‚glat, en ligt-groen sge- 
lyk de jonge Nagel-bladeren , dog veel einder A: zynde 
maar gf en zes duimen lang, en anderhalve duim breet , 
en met bet: bovengenoemde zeltzame teiken zynze ligt van 
alle andere. bladeren te onderfcheiden: de ryskens zyn- 
der vol van, en mâaken een fmalle , dog evenwel zierelyke 
kruin , alleen maar: dienende om baar bet fatzoen van: een 
boom te geven , alzoze nog bloemen nog vrugten en draagt : 
want dezelve komen woort uit den [Lam zelve , dewelke van 
de wortel af tot aan't begin van de kleine takken bier 
en daar veele knoeften of knobbelen krygt , en daar uit 
groeit bet bloeizel ; zynde kleine bloempjes en veele by malkan- 
der , op een kort en boutagtig fteeltje ftaande, wel gelyken- 
de na bet bloeizel van de Blimbing , dog bet valt wel wat 
grooter „de buitenfte blaatjes zyn root , en agterwaarts over- 
geboogen, dog yf andere fpitze ftaan overeinde, en daar 
tuffen negen witte draatjes , met geele nopjes , en inde mid- 
den een wat dikker draatje , met een ros knopje, daar de 


X 2 erugt 


164 HERBARII.AMBOLNEN SIS 


germine , quod fru&um efformat. Hique flores tan- 
tum circa truncum in dictis nodis feu cuberculis ap- 
arent, & aliquando etiam in inferioribus ac craf- 
ifümis ramis; fi autem radices fupra terram denu- 
date fuerint, in iis quoque tales nodi, flofculi, ac 
fru&us confpiciuntur: rarum certe eft in arboris ra- 
dicibus flores fructusque crefcere: Fru&tus irregula- 
ris quoque eft forme , quique apparet inftar lune 
femi-plenz , planus, ac fere: palmam latus , paulo au- 
tem longior eft, atque plurimis obfitus tuberculis 
ac foveolis, coloris mixti ex viridi & fqualide fla- 
vo; inítár Lagani , quique , fi tangatur , fcaber ac pilo- 
fus e(t inftar corii. Interius feu latus' ejus dextrum 
obfcurum gerit fulcum , parumque excavatum eft 
inftar cymbz , & ob miram & fingularem formam 
a plebe inpudico nomine cognominantur Canum pu- 
- denda, & Malaice’ Pucki-andjing. Caro exterior vix 
femi-digitum craffa eft inftar Brunorudi , fed paulo 
durior eft, ficcior, acidior, atque os inftar inmatu- 
rarum uvarum conftringens, in fumma vero maturi- 
tate adhuc edules font ac crudi poffunt comedi, li- 
cet aufteri fint. Interne locatur magnus ac planus 
nucleus, ejusdem cum fructu forme, ac tenui tectus 
ellicula: Caro, que in duas facile feparatur lamel- 
, eft ficca, ingrati & adftringentis faporis: Arbor 
autem per nucleum propagatur. Cortex ejus , uti dictum 
eft, ex fufco nigricat, inftar Limoni arboris ac inte- 
rius amoene rubet ; lignum eft pallidum inftar Buxi, 
folidum, ac prope diéta. tubercula feu, nodos durifli- 
mum. Ka Hs, e ei Fð 
fan Ense Fructus maturefcunt a menfe Martio 
üfque in Majum. Arbor autem ipfa lentiffime crefcit , 
ac plantanda eft in folo molli , arenofo, fed fimul pin- 


, uti in imọra circa edes tale eft, in tali au- 
tem søla far Ch Hefe oeaf reperi- 
tur, non progerminat, ita ut nufquám e — occurrat 
queminpagis c areis, in quibusedes fuere locate. Ar- 
hzc, uti ditum eft, refpe&tu trunci ejusque nados 
rum eft irregularis , € Contra vero comam gerit 1z- 
tam atque elegantem, quzque oculo pulchrior ac ju- 
cundior apparet, fi ornata fuerit junioribus & elegan- 
tex pallpbeupbencQug ole Cy longiriquo flores refe- 
rentibus. 3 

Nomen. Latine Cynomorion „ a Greco nomine & 
flexu: Malaice Pucki-andjing, quod Belgice bonds-vor- 
ten, Latine canum pudenda notat. quo nomine in fo- 
ro fine pudore vocantur ac venales"funt hi fru&us: 
Verum autem nomen Malaicenfe eft Nam-nam , atque 
Amboinenfe Lammüt & Lammuta. “on == 
Locus. Fru&us hi n: quibusdam. tantum in 
infulis funt noti , plurimique crefcunt in Moluccisz 
ubi arbores fructusque multo funt majores quam in 
Amboina, fed ibi parvi eftimantur , ac plurimum a 
plebe in obfoniis habentur: In Amboina plurimum 
crefcunt in Leytimora , circumjacentes vero infule 
pne fuppetunt: In-quibusdam locis infule Cele- 
circa Macaffaram & Marum quoque reperiuntur , 
fed in occidentalibus infulis funt pu ignoti: fru- 
Gus, excepto quod a:quibusdam horum amatoribus 

ex es ST — translati. <> =s 
Ufus: Si penitus fint matuti , crudi ue edi pof- 
funt. ad fitim exftinguendam , vel ee inftar 
obfenii ad ficcatos pifces , Canarios, Sagoe Sc. Noftra 
autem natio meliorem horum excogitarunt ufum , fri- 
cant enim illos cum vino ac faccharo , fi prius fuerint 
decorticati, & in frufta confciffi,.tumque gratum & 
falutarem prebent cibum ,: quique. conducit nau- 
feofo a€.faftidienti. ftomacho, quo plerumque illi 
efcunt, vel qui Diarrhza 


languent, qui ex morbis conval vel qui 
laborant , modica enim fua ictione confortant 
non tantum ventriculum , fed -corrigunt quoque in- 


teftinorum Aaceiditatem ; ita ut viribus conveniant 
cum prunellis filveftribus: Si maturi. penitus fuerint 
£ru&tus ,:crudi aliquando mafticantur , fuccusque ex: 
fagitur & deglutitur, atque refiduum abjicitur, eum 
prefertim in finem, ut os faücesque depurentur a pi- 


. 


Liber £ Caput En 


vrugt uit geformeert wert ; en deze bloempjes riet men: ot. 
Joen maar aan de knoeften rondom den fLam ,' en ook wel aan 
de onderfte of dikfte takken ; maar wanneer de wortels bo- 
ven de aarde bloot leggen, 20 vint men daar aan mede zo- 
danige knoeften , bloempjens , en ook vrugten ; een zeltzame 
zaak zyride aan de wortelen van een boom bloemen en vrug- 
ten tezien: De vrugt beeft mede al een ongemene en vreemde 
gedaante, baar vertonende als een halve of quartier maan: 
voorts ‘wat plat; en fchaars een bant breet , dog wat lan- 
ger , midsgaders bezet met veele pukkeltjes en kuiltjes; van 
koleur gemengt uit den groenen en finoddig-geelen, als een 
eyer-vlade , ook in ’t aantaften wat ruig en als leer ; de bint 
nenfte of regter zyde beeft een donkere vooren, enis een wei- 
nis uitgebolt , als een fchuitje, en na baare [peculative' of 
klugtige gedaante werden zy by bet gemeene volkje met een 
onbefchaamde naam in ’t Duits genaamt bonts-wotten of nog 
wat flordiger Honts-konten , en in 't Maleyts Pucki-an- 
djing. Het buiten[te vleefch is nauwelyks een balve vinger 
dik, gelyk als dat van de pruimen, dog wat barder , droo- 
ger, zuurder, en den mont, gelyk als de onrype druiven 
Vzamen trekkende, dog in de uiterfte rypbeit latenze baar 
nog raauw eeten; boewel dan nog al vry amper xynde : van 
binnen leyt of zit een groote platte korrel, van de zelve pe- 
daante als de vrugt, en met een dun vliesken bekleet : bet 
vlees , "t welk zig im twee [cbyven laat deelen; is droog, 
onlieffelyk en adftringerende van [maak; werdende den boom 
met dezelve korrel voortgeplant: de fcbor[fe , als gezegt y is 
uit den vuilen [wart , gelyk die van de Lemoen-boom envan 
binnen ligt-root; bet bout is bleek, als dat van den Buks- 
boom , voorts digt , en by de woorfchreve knoeften zeer hart. 
Sayzoen. De vrugten werden ryp van Maart totin May: 
zynde een boom, die zeer langzaam’opfchiet „en geplant wil 
wezen in een mulle zandige , dog ook met eenen vette gront 
gelyk men op Leytimor omtrent de buizen beeft , maar in 
zodanig een vafte kley-gront, als men op bet ont dan Hitoe 
vint, wil by niet wel voortkomen ; x0 dat men bem nieuwers 
esito ar inde negor yen senap erven, daar buizen flaan; 
eb is „als gexegt. „tem aanzien van zjn flamen Knoeften op 
zig zelve , een mismaakte boom ; dan daar en tegen beeft by 
weder een blyde en cierlyke kruin , en dewelke zig aan bet 
SCH d Gë Jeboonder en aangenamer komt te vertoonen, 
wa ebangenis met zyne jongeren) feln 
bladeren, van vehe Qul al ha een Ene Moy: 
Naam. In’: Latyn pocorn, na ’t.griekze gefor- 
meert , en op't Maleyts Pucki-andjing y t welk op bet Ne- 
derduits gezegt is bondts-votten : en met welke naam zy ook 
zonder a op: Ge ës? verkogt : dog de regte 
Maleytfche naam is Nam-nam , midsgaders de Am Á 
| en FRE: dais csá im HEBEN ts 
‘Plaats. Deze vrugten zyn albier op weinige Eylanı 
bekent, eg de meefte vallen wel in cos dë e 
alwaar de:boomen: en: vrugten ook veel groaterrwerden dan 
in Amboina , dog zy werden aldaar weinig geagt yen meeft 
door flegte lieden tot een toefpys peines. za ire vint 
menze wel meeft op Leytimor ; dog de omliggende.Eylanden 
bebbenze minder ` op zommige plaatzen op bet Eylandt Ce: 
lebes , omtrent Macaffar , en Marus , werdenze mede ge: 
vonden „ maar op of in-de wefterlyke Eylanden zynze on- 
bekent ; bebalven datze door zommige liefhebbers: van Am- 
boina na Batavia zyn overgebragt. esz sun olen 
Gebruik. Alfe volkomen typ zyn , zo kan menze; als ge- 
zegt, nog raauw.eeten, om den: dort te verflaans en ook 
anders gebruiken als een toefpys tot drooge viffchen, Cana- 
ri, Zagoe, Gc. maar onze natie bebben-dezéloe bequaam 
gevonden tot een veel beter gebruik; want zy flooven de- 
zelve met wyn en zuiker , te weten alvorens gefcbilt enin 
ftukken gefneeden zynde, en dan zo geeft of is bet een aan- 
gename en gezonde koft; mids s ook dienftig woor een 
walgende mage, gelyk gemeenelyk de gene bebben; die van 
een ziekte zyn opgeftaan , of die aan den buik-loop gaan 
want met bare matige tzamentrekkinge xo verfterkenze 
niet alleen de mange , maar: verbeteren. ook: de flibberigheit 
der darmen ; zo dat menze in kragten by na gelyk kan Del. 
len met de leen: ook werden de gebeele rype zomtyts wel 
raauw in de mont gekauwt, 't-zap daar uitgezogen „en in- 


gefwolgen, midsgaders bet kauzel weggeworpen; alleenmaar 


em de mont en keel te zuiveren van 


# P p 
; + ee babi UC 
kr Da! : 2 si Daer 
Ki Gay tz? k —— 
A ; 1 a edn Sie 
Ist ss azaz unter $ ges 
)444 ku wi Vir? i y ; v à di uk B 
AM SITAM JOE RS, co Á errans P 
M eter" NOT E éi , Zr e 
Es YD t g t - ee BR ms 8 5 gs 
1337 MET BET E: My fig EM. s^ 
mol vert wre e ` 
Ki 4l Ses & ki > RER Ka sy. e jn ies zit fed 
, i e A ei wf A Eë TM $ 4 
gP o. 3 ` b - 
SEID. Í í ge "hari Pul EUN $ 
TES $ EER LTR IT Bls Vik Sees 


WE A 

` LZ? a 
sittet en pot» reg 
1i 4 ` WALA P 


Lab. LXI . 


Lag. 265. 


4; 
mm 


FE 
=Ý 
N 
NN 


Ed 
Aat 


77 
YY} 
VW 


Y 
N` 


UY, 
Uy 
22 
= 
` 
H 


A 
7 
U 
= 
H 
Y 


A 
INN 


h 


yy 


7 
INY 


i 


Ar 


A 


77 


IN 


N 


== 


` 


==: 


N 


= 


N 


I 


SG 


SG 


N 
N 


S 
N 
À 
R 


EZ 


ww wa. 


me 


222 
nn 
ALLE 


IE 


== 
Ir 
= 


LG 


d 


Do 


v 
FE 
YEA 


V 
NI 
oð 
A 
7 
z 


A 
V 
V 
Ai 
A 
tið 


N 


DX 


X 


de 


Z 


7 


LLL 


Ww 
var 


ON, 
A 
AAA 


AN 

A 

RL 
INN 


N 
NN 
NN 


NC 
AN 
Y 


Wi 
\ 
N ` 
AN 


` 
N NN 


A 


SE 


M 


N 
W 
` 


` 
` 


n 
` 


Ve 
N 


N 


Á 
BN 


SS 


a 


Kl 
H 


ZZ 
22 


2m 


DE 
e 


ZZ 


25 
222 


= 
zy, 
a g a 


FD 
GEF 
z Zz 


ZZ 


e 
HØ 
ij 


E 


777 


YA 


Le? 


> 


(M) ` 


N 
ON 


on. L. 


IÓ Boek. LI Hoff. 


EX PAAGA TLO 
Tabule Sexagefime Secunde > 


Que ftipitem exhibet Cynomorii floribus , fru&ibusque. con- 
fpicuum, 

A. Ramum foliofum denotat. 

B. Folium bifidum feparatum. 

C. Fruttum jufta magnitudine. 


Peculiares hujus arboris , ejusque partium 


charaiteres ac defcriptionem mecum come 


municavit Celeb. D. GARCINIUS fequen- 
tem in modum. 


IE hoc plantarum genere flos obfervatur seus, 


polypetalus, regularis, hermaphroditus , & Ova- , 


rium continens , cui circumponuntur ftamina 10. 
Calix tetraphyllus. Ovarium fit fructus carnofus , in 
cujus loculo unico occurrit fabaceum femen. 


edunculo , qui ex trunco & craffis ramis imme- ` 


diate prodit, fuftinentur he floris partes. Bina folia 
fert unus petiolus. Per folii medium non pergit cofta, 
fed alteram ejus oram legere deprehenditur. 
. Flos exiguis , candidis., integris , in acuminatum 
extremum abeuntibus , anguftis, parvis (tres fcilicet 
lineas longis fingulis, nec integram lineam latis) pe- 
*. talis quinque pr&ditus eft. . Juxta Ovarii bafin enata 
~. {tamina numerantur 10, duploque proinde. petalorum 
numerum fuperant ; mifi forte fortuna cafus impedive- 
rit, s minus cuncta crefcere potuerint. Eorum lon- 
gitudo , & color ut in petalis, apices flavi. Ovarium 
valde parvum „floris papilionacei folliculum forma 
referens , mediam  petalorum. altitudinem. attingit. 
Candida vero Tuba, ovatii corpore duplo longior, 
fimplicem apicem habet. . ` oli ee 
Calicis tetrafidi fegmenta , a bafi , que lata eft, 
inferiora verfus reflexa , zqualibus oris Basie in ob- 
tufum acumen definunt. Verum ex his duo e regione 
fibi invicem oppofita, in cochlearis formam ideo ex- 
cavata funt, quod ceteris paululum latiora exiftant. 
A petali colore non differunt Calicis fegmenta 4. nec 
ip Ten petiolus, qui tres vel quatuor lineas lon- 
gus, petalis femper parum. proceriot', dimidiatn lineam 
craffus exiftic. . Ejus mediam. duntaxat altitudinem ad- 
feguuntur fegmenta Calicis. Boren ty vas 
lures fimul, fuis cum petiolis , nafcuntur hujus 
arboris flores , fertumque. arte contextum. mentiun- 
tur, unico , communi , fquamafo (cujus incerta d 
‘tudo 8. vel 9. lineas, aut unciam faltem nunquam fu- 
perat) pedunculo innixi. Is tt , fua ab origine, 
petiolos floribus fuftinendis deftinatos profert , mec 
prius crefcere definit., quam ex ipfius faftigio nulli 
amplius nafcantur petioli. Quz per totam pedunculi 
longitudinem fquame occurrunt, mere funt quafi 
axille , que: floículis ferendis dicatorum petiolorum 
bafibus fulcrorum , tegminumque loco fuerunt defti- 
nate; & ficc deinceps decidunt. — . 3 


In arboris trunco, circa ipfum, a radicibus ad me- 
dium.ufque. eraflorum ramorum, raro ultra ,.ex.qui- 
busdam ibi rotundis , inzqualibus, nullo ordine pofi- 
tis tuberculis florum ferta eonfertiffime prodeunt. 
Maximam. fructus. copiam. in trunco. femper videre 


J* KL Gr, SS Sa ar Eh EN d ett AC AAD. P kina 
e BR HEINE Do jonas ta 
cies.duas majores babet; minores duas, ex quibus äl- 
“tra, rent mae a petiole uie ad fructus fu- 
premam partem reta téndit ; altera, huic e regione . 
oppofita, in arcus formam incurvatur: ita ut fructus 
iftius maxima circumferentia complémento paulo ma- 
jus circuli fegmentum exhibeat. Hujus autem feg- 
menti chorda, que partium fructus longiffima , uncias. 
plerumque duas cum dimidia longa eft; nec ullibi 21. 
aut 22. lineis latior, 16. vel 17. linearum eft maxima. 
fructus craffities (que omnia de maxime: confueta 
magnitudine fructus teg ejusque fuperficies 
integra tuberculis maxime hirta apparet. Cun 
gitur tenui, & glabra; fqualidi, foedique coloris eft „ 
ab altero latere in flavefcentem, in viridefcentém ab 
altero vergentis. 2m 
21 :Hicce fructus , qui capfulam carnofam refert 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


cula te- 


,inz- ép 
qualis, . 


165 


UX T LE G46:EN G 
Van de Twee- en Seftigfle Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Nam-Nam-Boom met zyn bloe- 
men en vrugten bebangen, ; 
A. Vertoont een bladige Tak. 
B. Een dubbeld blad alleen. 
C. Een vrugt in zyn grootte. 


De byzondere kentekens der deelen van deze 
Boom , als mede deszelfs befchryving „zyn 
my door de beroemde Hr. Garcin mede- 
gedeelt op de volgende wyze. | 


N dit geflagt wert gewonden een volmaakte bloem uit veel 
reguliere en gelyke blaaden beftaande , zynde een berma- 
= pbrodiet „en bevattende de Eierzak, waar om tien vezels 
Staan ‚de Relkis vierbladig. De Eierzak wert een vleesagtige 


vrugt , in welkers enkelt buisje legt een boonagtig zaadt. 

ey Op de fteel, die onmiddelyk uit de flam on dikke takken 
uitfcbiet , [Laan de deelen van de bloem. Twee blaaden ko. 
men op een feel voort „en door bet midden des blads gaat de 


ribbe niet regt door , maar men vint datze altoos een zyde kieft. 


` De:bloem beflaat uit vyf kleine , witte ; beele „en puntig- 
eyndigende naauwe (te weten elk drie linies lang en een B- 
nie breet) blaatjes. Nevens de gront van de Eierzak Gaam 
tien vezels, en zyn derhalve dubbelt im getal ten opzigt van 
de bladen des bloems, ten zy door bet een of ander geval 
deze belet zyn uit te groejen, derzelver langte en coleur is 
gelyk aan de bladeren , de punten der wezels zyn ligt-geel. 

e Eierzak is zeer klein in de gedaante van de pyp van een 
flos papilionaceus ofte kapelagtige bloem , en bereikt de belft 
‚van: de grootte der ‘bladeren. Een witte pyp „de belft langer 
als de Eierzak „draagt een eenvoudige punt. ~ 


“Die erdetingen dés eeng bun gront; die y ír, 
‘na binnen em , Met effe randen bezet , eyndigen Th een 


ftompe'punt > og tit deze zyn twee tegens mälkander over 
‘zodanig ‘witgebolt , datze de gedaante van een lepel ‘bebben, 


en zyn ook wat breeder als de andere, deze vier deelen des 
‘Relks verfebillen niet in de coleur der bladen van de bloem, 

ja zelfs niet bet fleeltje, bet geen drie of vier linies lan 
is, dog altyt wat langer als de bladen „en is een balye linie 
dik, en deszelfs belft in de langte beryken flegts de deelen 
wan de kelk. T° . gos 
Weel bloemen te gelyk met hun fteeltjes komen te vooren 
uit deze boom , die een krans door konji gevlogten verbeel- 
den, ftaande op een gemeene Jchobagtige fteel „welkers 
lengte ongelyk is ; bet zy agt of negen liniens dog nosit grooter 
als, een once, want die in xyn oor/pronk’, te voorfchyn 
brengt Jteeltjes, die de bloempjes dragen mbetën , en bout 
niet get gp met wallchen, als dat "er ‘geen fteeltjes meer 
wit 2yn toppunt uir/cbieten. De fcbubben , die zig vertoonen 
door-de ganjche langte des Bech, zyn als völkomene oxels, 
die gejchtkt zyn om de bloemen te dragen „en met bunonder- 
fte deel als onderfcbragen de fteeltjes der bloemen, en dezelve 
‚met een ook aldaar bedekken , welke daar na droog werden- 
de afvallen. ` ` | PD SHE M A NT 
In de firogk.des booms en rontomrdezelve van de wortels 
af tot, desaelf's. Delft. toe, als mede der dikke takken , zelden 
erder Komen aldaar de bloemen te vooren uit zommige ron- 
den, ongelyke, en in geen order geplaaft zynde knoeften in 
„groote meenigte als "kranffen , en-bet grootfte gedéelte der 

vrugten ziet-men aan de flam Ge. — 77 7 
e vrugt is balf-rondt ; van beide zyden plat, verbeel- 
dende twee groote gedaantens , en twee kleindere, waar 
‘wit de eene als een regte zenuwe van de Deel af tot aan 
bet bovenfte gedeelte des vrugts regt doorloopt. De andere 
bier tegen over geftelt zynde loopt krom als een boog, zoo 
dat de omtrek van die vrugt een weinig SN deel uit- 
maakt-üls bet fupplement van een cirkel. de koort van 
dit en > welke de lankfte is van de deelen des vrugts, 
is doorgaans twee oncen lang en een balf , en nergens bree- 
der dog 2 K of 22. linien, van 16. of 17. linienis de groofte 
dikte van deze vrugt, (welk alles te verfbaan is van de 
ewnelykfte grootte des vrugts ,) en deszelfs oppervlakte is 
van alle kanten met bultjes bezet , welke-bedekt wert door. 
gen dun en gladt velletje, dog is van een lelyke en onaan- 
genaame coleur , van de eene kant na bet geele, en van de 

andere kant na bet groene trekkende, : 

Deze vrugt ‚die een vleesagtig beursje gelykt , is van een 
X3 ` engelyke 


166 


qualis, per totam fuam molem eft craffitiei; alibi fci- 
licet linearum 3. alibi plurium, ufque ad fex, variis 
in locis. Hinc, circa hunc montium & vallium fre- 
quentibus , qui ibi dantur, finibus exprimitur fimili- 
tudo. Candida ,fuccofa, dura, tenera tamen mandu- 
canti occurrit ejus caro; cujus aufterus ,. acerbus, & 


fere ut in malo vulgari femi-maturo, dulcis eft fapor. g 


Per totum fuum ferme ambitum, in ftillicidii for- 
mam excavatur hic fructus (binis tantum extremis li- 
ram interrumpentibus) unde in eo paululum deprefla 
videntur fegmenti iftius chorda & arcus, chorda ta- 
men arcus ebe or: ac proin contra invicem com- 
preflas nates duas hoc, chorde vero latus, canis foe- 
ming vulvam referunt. Hinc Nam- Nam a Malaicenfi- 
bus dicitur fructus ; cujus , fecundum longitudinem, 
duo mox laudata latera, quam fi ulla alia ratione fru- 
Cum tentaveris, facilius aperies. In aperto reperitur 
magnum , complanatum , & femi-lunare femen ipfi ut- 
cumque fructui, vel reni, multo magis fpeciei cujus- 
dam Indici Phafeoli > quo Indi fepe vefcuntur, forma" 
fimile; nec integram capfule carnofe cavitatem re- 
plens, ex ea facillimo negotio ficciffimum extrahen- 
dum; nullus quippe in tota interne ejus fuperficie in- 
venitur liquor , fed magna ubique ariditas; quamvis 
tenerrima , tenuiffimaque, & candicante membranula 
inveftiatur. Fructus latitudinem maxima fua longitu- 
dine zquat id femen; quod uncia paulo latius, 5. li- 
neas craffum , ex rufefcente fufca (ut ficcata Amyg- 
dala) nec difficilius quam in hoc fructu feparanda cute 
tegitur; & , ficut in Caftanea obfervatur , candida, dura, 
maxime adítringente , paululum amara pulpa gaudet. 
Hujus autem bine placente Embryonis tantum inter- 
ventu (quod non, nifi vi adhibita , frangitur) inter fe 
cohzrent, ; 

Brevifimum arboris truncum, raro duos pedes al- 
tum, maxime irregularem, fcabrum, inzqualem, de- 
formem, tubera & valles circumdant. Ex tuberibus 
nafcuntur florum , fru&uumque poftea ,fafciculi. Trun- 
ci cortex craflus , durus , in leves rımulas difciflus, co- 
loris eft nubili, albis aut cinereis maculis hinc inde 
diítinéti ; ad Lichenis Pulmonarii colorem accedentis. 

Radices craffz , ad fummam foli fuperficiem e trun- 
co prodeunt. Craffi rami, longi, ab invicem maxime 
diducti, in permultos ramulos, in fine fuo, dividun- 
tur; ex quibus minimi , hoc eft ultimi, folia ferunt: 
unde in ramorum extremis fat denfa opacitas. Folia 
bina Dong) tres lineas longo pediculo unico fuftinen- 
tur. Ex ramulis nudis, in cubiti formam leviter incur- 
vatis, mox reflexis (ex nodis ibi) alterni pediculi pro- 
deunt; ex unoquoque nodo unus, Folia tres aut qua- 
tuor uncias longa , fesqui-unciam, vel minus, lata, 
integra, plana, glabra, firma, flexilia , acuminata, pa- 
rum Crafla „raro fragilia, pulchro viridi & intus lucido, 
extus n hebetato & minus faturato colore ful- 

ent. Cofta reéta, in utraque-folii parte eminet , in 
uo inzqualia valde fegmenta (alterum latiffimum 
anguftiffimum alterum) folium dividitur. Rotundata eft 
lata & magis complanata angufti fegmenti ora. Hujus 
fupra mediam longitudinem eft maxima latitudo; & 
contra, infra eandem in latiffimo fegmento obferva- 
tur. Quz folia bina fimul anguftis fuis fegmentis fe 
mutuo fere tangunt , duasque leporis aures utcumque 
referunt. 

Flores & fru&us hujusce generis lubentiffime obfi- 
dent , immo plerumque legunt integros , formicz ; aft 
nullum ipfis detrimentum adferunt. 

In hac arbore defcribenda multus fui , quod fingu- 
laris fit, nec curiofi examine indigna. 


Nomine Nam-Nam arboris defcribitur a Yalent. p. 
172. : 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber 1. Caput LII. 


ongelyke dikte , want op de eene plaats beeft ze de dikte van 
drie, op de andere van meer , ja tot zes linien toe op ver- 
Jcheide plaatzen, bier om verbeeltze als bergjes en valey- 

tjes op zommige plaatzen. Deszelfs vlees is wit, vogtig , 
bart , dog evenwel malsagtig als men het kaauwt , welkers 
Jmaak is vrang , raf, en als ze ryp is , omtrent als in een 
emeene appel zoetagtig. 

Deze vrugt wert in zyn ganfche omtrek uitgebolt alseen 
lek-[leen „ dog aan zyn beide buitenfte eynden is dit afgebro- 
ken „waarom ze daar ook meer neergedrukt en plat fchynt, 
zynde egter de onderfte {naar platter als de hola boog , 
en daar door deze twee billen als tot elkander gedrukt zyn- 
de , verbeelden met die [naar de fpleet van een bont , waar- 
om ze ook Nam- Nam «an de Maleyers genaamt wert, 
welke volgens die twee zyden beter, als datze op een andere 
wyze gevat wert , kan geopent werden: In de geopende 
vint k” een groote platte en balve-maans gewyze fteen , 
of zdüt gelyk aan de vrugt zelfs , of aan een nier, of veel 
meer nog aan een groote boon, welke de Inlanders dik- 
werf eeten, dog deeze vervult met de gebeele bolligbeit. des 
vrugts, alzo die daar uit droog zynde zeer ligt kan weg- 
genomen werden, want daar wert geen vogt in deze bin- 
nenfte bolte gevonden , maar ze is over al even droog , (hoan 
ze over al bekleet is met een zeer dun en teer witagtig vlees, 
dit zaat is gelyk in zyn langte aan de breedte des vrugts , bet 
welk een weinig breeder ts als een once en vyf linies dik, 
van coleur uit den roffen T aei (gelyk in een droge A- 
mandel) bedekt een vliesje vrugt , dat zig ook niet lig- 
ter laat afpellen als die vrugt, deszelfs fubftantie is wit, 
en bart , zo als van een Caflanie , dog zeer t’zamentrekken- 
de, en «wat bitter. Deze twee platte deelen bangen door 
middelkom[l van bet fchepzeltje , "t welk niet dan door 
forffe gebroken wert, aan een. 

* 

De boom beeft een zeer korte ftam, zelden twee voeten boog, 
zeer irregulier , ruuw , en ongelyk , leelyk door bulten en 
kuylen daar by mede bezet is , uit deze knoeften komen voort 
de trosjes der bloemen, en daar nader vrugten. De fcbor[fe 
"des [Lams is dik , bart , in kleine fcbeurtjes verdeelt, van een 
bruine coleur met witte en afchgrauwe vlakken bier en daar 
bezet , verbeeldende de coleur van de Lichen Pulmonarius. 

De wortels zyn dik, en komen uit de ftam voort ofte 
onder de gront. De takken zyn dik, lang , en van malkan- 
der uitfbaande , en werden in veele zyde-takjes aan bun ein- 
de verdeelt , waar uit de kleinfte ofte laatfte bun blaadjes 
draagen > waar door in bet uiterfte der takjes een bequame 
Jchadurwe veroorzaakt wert. Twee blaaden zitten te gelyk 
op een fleeltje , dat drie linies lang is. Uit de bloote takjes 
als een elleboog omgekromt zynde en aldaar , zo als ze uit 
de knoeften komen , omgebogen zynde , komen fteeltjes te voo- 
ren overbants, wit elke knoeft een. De blaaden zyn drie of 
vier oncen lang , anderbalf breet , gebeel plat, Kai ftyf, 
buigzaam , puntig , wat dik „en zelden brekende , en bebben 
van onder" een p As roene en beldere coleur „die van bo- 
ven wat groender en donkerder is. De middel-ribbe , die 
door bet bladt loopt aan beide zyden uitpuilende „verdeelt 
bet bladt in twee ongelyke deelen, waar van bet eene zeer 
breet, bet andere zeer [mal is, de rant van bet malle deel 
is ront , en gelyker , bet welk op zyn midde bet breetfte is, 
bet tegendeel wert in bet breetfte deel befpeurt, de twee 
bladen raken elkander aan bun finalfte deelen , en gelyken 
twee ooren van een baas. s 

Á B. 

en van dit geflagt bezitten geerne 

eel de mieren , die egter dezelve 


De bloemen en or 
bedekken zomwyle ge 
befchadigen. 


‚ja 
niet 


In deeze boom te befchryven ben ik wat weidlopig í 
weeft, om dat ze zeer byzonder is, en een 2 
onderzoek «vel verdient. SS 

Nam- Nam- Boom wertze genaamt wan Valent. in de be- 
fchryving van Amboina pag. 172. ` 
or : ; 

$ 
LEL 


| “Wah. LEIF, 
267. Ee 


RI 
SS 


Nees SSS 
QE RRS 
SSSR 
SSSSSS ww 
al NNN 
SSS 
SEN 


AYA YA ý 


du A 
WA EC? 
d ZE 
XX) n 1) 
W DR 
NSW GAG! 
N JÐ 


N 


7 


RS 
RS 
AN 
AN 
AN 
\ ANN 
OXY) NN AS 
ANSON XN ! 
INNO SSS M 
Kul N 
AANA H 
BY u 
D ët ei ! n 
DANY Æ 99 i 
NA AYA 7777 777/ 
IAN A m 
IRAWAN E / 
RAT WY 


z 
ALD 
TE 
ME GI 
BD 
ST, 
ZT, 


D) A IN 
W 57,54 NIN, 
i, NNN ANN 
YA TINNSSN YA WN 
m NAS KEA INS 
NN éi 
II e Ee N | / AN 
Y YA RAN, Ny WM Ð ; IN 
Wé LNN dr u / JÁ N 
W" 7297: RNS | LLAME NN BEN 
p 4 | HH j GP 
Z AE (REN M A NS AN 
VI AR l PAITA N ITA N 
YA AW GH, ASN Ó IM YB NN D Á N 
7 RN ZN JØ S YES 
47 M 1 NS GR NN  WAAHAA NV 297 NN 
77 MN DAR ON N WAA I) MALA REN ZA NN 
GÓÐ NN: ZA YEE RIZR NS 
V PA INN Á MANN 
; NS 7 u H Mi N 
WEE N A OO NA NS 
7 zi AN d Wr NYY) 
7227722721 HAN, N YA VTV NINNI IA 
YA Ha IS I > VAR INRA 
AN / ANE ANN 
W / M NS NN 
TUN OAT IN D M NN 
NN WALA MY NI 
NN WANI NANA NN 
NN " HG NN 
: MINN ym KE 
NYY 1/2274 AN 
MINNS WA NN 
NN LEE NN 
NN | 7 ANN 
UN (} GIT NJ 1 Y 
NN | THAN 
N) AÁ ` 
V , 7 WA 
Ad H | MÁ 
Wi HANN NAY 
DW | I YA NN UM Wu 
OK Ki 
ZJ Y d Ju NN N 
2208 M NS 
GG WR, ANY AN GG 
z 1772 ANN NUNN NN PR 
za EZ 
7 IN ONU Y WAAR 277 tthe 
ZA, INN N AD Ny 77 
NN N AY ML NY H FAN 
NN N MN Y 297 WN 
IN MAN NO YA 
N D Ed A 
N ý N; 


1 M N 
vis 
iE W 


Z 
2 


+ 


2222 
See 


GER 
TE 


7 
2222 


zz 


zT 
DL 


eS 
ra. 


GY 


22 


22 


os 
25 


er 
> 


III 
SSS 
NN 

`` 
SS 

N 
N 
` 


NN 
N 
N 


Øl f 
CH: GE, DEE GE 
HH, G WIE, Vee 
WW PEELE ELL TT 
EWG U ØS G GCG OLD ELLE 
WDR : 


III 
NARREN, 
SSE Sans 
RSS 


7 


ILA 
7 
> De - 
SE GE 
SE EE 


SASS 


TESS SSS: NS G 
RSS Ss 
| x IT 
| (f NN ` ZÆ pü 
| di SAS SS ei 4 
d a SS "tl 
| SU SQ 
| HH f ESS 
| i 
| HN) V 
MUNNINUM WA 
LT AE. 
MM € e 
YAUWA ASUS 
LY 
A YU 
TIM 

MUN 

AHN MUN TUN 

HI AA 

My WA 


ess 


1. Boek. LIII, Hoofdft. 


CAPUT QUINQUAG. TERTIUM. 


Cynomorium Silveftre: Nam-Nam-Utan. 


Ilveftris Nam-Nam multo excelfior arbor eft do- 
S meftica, fed ejus coma non ita eleganter eft 
compofita, fed magis extenfa, ramique amplius 
feparati. Folia uti domeftice femper bina uno in 
petiolo progerminant, mediusque nervus femper ad 
interiorem inclinat partem: Folia vero funt amplio- 
ra, longiora, magisque acuminata, non laete viren- 
tia, fed obícura ac triftia ; ut ita dicam: Fru&us iti- 
dem non ex tfunco progerminant, uti precedentis, 
fed ex ramis, foliorumque alis; Pluresque fimul de- 
pendent brevibus ac lignofis ex pedunculis, qui ex 
parvis propullulant geniculis; Fru&us hi multo funt 
minores, & craffiores domeftice; tuberculofi ac ru- 
gofi, coloris mixti ex viridi & flavo inftar Cerz, fi- 
ue tangantur, inftar corii pilofi apparent, dimidio 
ere minores ac domeftice. Pauca, quam gerunt, 
caro eft. acerba & adítringens, ac ihutilis, ita ut 
cruda non edatur; Ingensinterne continetur nucleus, 


" fere rotundus , quique in bina yo poteft en 
p 


& Fru&us ex 


fed nullius eft ufus. Arbor hac fponte in filvis hic cre: 
fcit, ac penitus filveftris eft. 

Nomen. Latine Cynomorium Silveflre: Malaice Nam- 
Nam-Utan.: Et Amboinice Lammut- Abbal 

Locus. Crefcit, uti dictum fuit, in filvis Amboi- 
nenfibus , aliis autem in infulis non novi notam 
eile , ejusque. ufus penitus eft incognitus : Fru&us 
enim cibo inutiles funt, lignumque, licet fit durum, 


faro ad mechanicam vel edificia ufurpatur. 
Tabula Sexagefıma Tertia 

Ramum exhibet Cynomorii Silveftris. . See 

OBSERYATIO - 

Hac arbor in H. Malab. tom. (4: Tab. 31. & faz. ge, ho- 


mine Iripa exhibctur ac deícribitur , eftque Malus Indica, pos 
mo cucurbite- formi, monopyreno. Ray diff. pl. pag. 1675. 


Nam Silveftris'a Valent. no. XX. pag. 173. 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


cus fecundus Ou, Exot. pag. 52. & Nam- 


167 
LI. HOOFDSTUK. 


De Wilde Nam-Nam- Boom. - 


h Z wilde Nam-Nam wort een veel booger boom , dari 
de Tamme; dog zyn kruin flaat zo gefchikt niet ; 
maar vry wat wyder uit malkanderen gefpreid: De 

bladeren zyn als die van de tamme; te weten; altyd twee 
op eenen fee by malkander gevoegt , en de middel-ribbe leit 
ook de binnen|te zyde naaft ; maar deze bladeren zyn wat 
breeder, langer; en fpit/er ; ni&& belder of blyde, maar 
doots en donker-groen 5 De vrugten komen mede niet voort 
aan den Slam, gelyk de voorgaande Tamme, maar uit de 
takken en {choot der bladeren, bangende ook meer by mal- 


, kanderen , op korte boutägtige [leelen ; die op kleine knobbe- 


len ftaan; Zy zyn veel kleinder en dikker dan de tamme ; 
ook knobbelagtig en rimpelig, van coleur gemengt uit den 
groenen en wassgeelen; in ’t aantaften als ruig leer , en 
naauwlyks half zo groot als de tamme; Het weinige vlees 
dat zy bebben; is zerp en zamentrekkende van [maak ‚mits= 
gaders onbekwaam om raauw gegeeten te worden: Van bin- 
nen leit een groote korrel, byna ront, en die men ook in 
tween deelen kan, dog is van geen gebruik: Dezen boom 
wafcht van zelfs in de bo[Jcben , en is van een gant/chwil- 
den aart, dos 
Naam. Jo'r Latyn — Silveftre: op Maleyts 
Nam-Nam-Utan: en Amboinees Lammut-Abbal. 
Plaats. Hy wafcht, als gezegt; in de Amboinfche- bof= 
fcben, maar van andere Eilanden beb ik nog niet geboort y 
dat by daar bekent is. Zym gebruik tot nog toe mede on- 
bekent zynde: want de vrugten dienen niet om te'eeten , en 
bet bout, boewel bard zynde, wert ook zelden tot eenig: 


: timmer-werk gebruikt, 


` De.Drie- en Sefligfte Plaat . ` 


— Pertoont ten Tak van de Wilde Cynomotie ofre NamiNam:Boomni, 


AANMERKING” 


„Deeze- Boom wert in bet vierde dee} van de Hortus Malabar. 
Tab. 31. pag; 65. onder de naam, van Iripa bejcbreven en ver- 
beéldt , en is de Ooflindifche, Appelboom, met een vrugt als een ' 
Cauwoerde van Ray, in-zyn hiftor. der planten, pag. 1675. 
en de Tweede vreemde Vrugt van Clufius , in zyn Exotica pag. 25. 
Wilde Nam-Nam-Boom wertze by Valent, p. 373. genaamt y 
én op de plaat no. XX. verbeeldt. "Dp EE 


CAPUT QUINQUAG.QUARTUM. 
_ Sandoricum. Sandori. Sattul. 


^X Attul due funt fpecies , domeftica nempe, & fil- 
S veftris, que tamen tion multum differunt, un- 
de uno in Capite ambas defcribemus: ac pri- 
mum quidem domefticam, que’ fatis magna & excel- 
fa eft arbor, corticem gerens cinereum & equdlem: Fo- 
lia ejus funt ampla, malique Cydoniz folia referunt, fep- 
tem octove pollices longa, quatuor cum dimidio őr 
quinque lata pollices, obtüfe definéntia cum parvo 
acumine, füperius obfcure viridia & glabra, infe- 


a plurimis parallelis ac denfis contexta coftis, ad 


Lë 


aétum mollia & lanuginofa, quales etiam funt ipfo- 
fum petioli. Verna Eider folia uno ex petiolo pro- 
germinant rotundo ac longo, quorum medium eft fù- 
premum, atque fub hoc bina alià oppofita propriis 
brevibus petiolis, qui ex communi majore oriufitur , 
infident, uti plerumque obfervatur in omnibus talibus 
arboribus ac herbis, que terna fimul gerunt folia ,.ac 
trifoliate dite fünt, eandemque quoque naturam fe: 
quuntur bina inferiora folia, que maghum'fiervum 
non rede per medium habent , fed inferior folii pars 
femper amplior & rotundior éft. Fa. 


Flores ex.brevibüs progetminant petiolis*& face: 


mis, qui funt albi ac pentapetali flofculi,arque ex fo- 
liorum alis in ramulis excrefcunt früctus ctaffo & oblon- 


` go infidentes pedunculo, nunc folitarii , uc gemini, 


inagnitudine ac forma pomi Aurantii mäjoris, vel Li- 
e qun, fed niagis comprefii inftar parvi cafei, exte- 
i rius 


LIV. HOOFDSTUK. 
Sandori- of Sattul-Boom. 

K 7 An de Sattul beeft men twee geflagten , als Tamme 
V en Wilde, dog niet veel van malkanderen ver[chil- 
dende, Waarom Wy ze ook in een capittel zullen bè- 
grypen: En eerft fpreken van de Tamme, bet welke is een 
redelyk groote en regte boom , met een ligt-graduwe en effe- 
ne (hrs: De bladeren zyn groot ; en gelyken wel wat na 
de Queè-bladéren , zeven en agt duimen lang , vier en een 
balve, en vyf duimen breet, voor flomp toelopende; met 
een korte [pitjé „ boven donker-groen en effen, “van onderen 
met digte, en veele even pe Jke ribben doorregen , in taan- 
taften wat wolagtig, gelyk vok de fteelen doen: Zy aan 
altyd drie by malkander , op een ronden en langen fleel , dog 
bet middelfte of voor [Le Bladt is bet boo te ; en daar onder de 
twee andere, op korte particuliere of byzondere fleeltjens y 
uit de gem. lange fteel voortkomende ; gelyk men ziet aan 
meeft alle de zoorten van boomen en gevoa[Jen , dié drie bla- 
deren by malkander bébben: En zo volgen ook de twee ag- 
terfte. of ónder[le bladeren dezeive natuur , dat de groote 
Zenuwe niet regt door de midden gaat, maar maakt de ag- 

terfte belft van 't bladt altyd wat breeder en ronder. 


` Het bloeizel komt vóort adn korte troskens , zynde witte 
en yf bladige bloempjes , en uit den {choot der gem. blade- 
ren, én aan de takjens , waft de ótugt , op een dikken lank- 
agtigen fleel, of enkelt, of twee by malkander , van grootte 
en gedaante als een groote Orangie-appel , of Lemon: Ham y 
dog wat gedrukt, gelyk als een kleine Kaas, van —À 
s ee 


168 HERBARII AMBOINENSIS 


rius parum rugofi, ac quafi farina adfperfi inftar ma- 


doniorüm, que’ fi abfterfa fuerit lanugo 
loron A "ds > Si dootr-geele fcbille, waar binnen men vind leggen drie’ 7 


ellicula apparet inftar Ovi vitellorum lutea, fub 

ua continentur tres quatuorve magni nuclei vel offi- 
cula Amygdalorum formam habentia, eundemque colo- 
rem, fed paulo minora funt , hisque firmiter adheret ca- 
ro, fub exteriore dicta o aee dum edes er; | 
tenta, illa autem caro eft mollis, fuccofa , & mucofa, 
faporis acidi, & Boa-rau fimilis , in maturo penitusfru« 
&u eft vinofa , di€taque oflicula aliquando quaterna uno 
in fradtu continentur, quorum unum femper eft mini- 
mum, pretereaque fub tenui ac fragili putamine alius 
fufcus locatur nucleus forma brevem & decorticatum 
Canarii fructum referens, ac fub fufca pellicula alba 
reconditur medulla , que eft ficca & amari faporis. 
Lignum recens excifum ad oras albicat, inte- 
rius rufefcit vel incarnati eft coloris, quoque profun- 
dius penetrat, eo magis rubet, fed. fi penitus fit fic- 
cum, pallide flavefcit inftar aliorum.lignorum: Odor 
recentis & ficci ligni, fi elaboretur, elt gratus & aro- 
maticus, inftar Spice vel Rorismarini: Ex quo afferes 
formantur, quamvis non tenuibus conftet fibris, ele- 
gantifve fit coloris, neque facile poliendum fit, fed 


pilofum femper maneat: Radices, dictum itidem habent: 


edorem faporemque, fed fortiorem, quos poft duos 
amittunt annos. x 

Silveftris Sattul erecta quoque & excelfa eft arbor, 
forma foliorum ac fructuum haud multum a domeftica 
differens, folia autem funt paulo majora, fru&usque 
minores, inftar vulgaris nempe dulcis pomi, coloris 
pallide lutei, rugoft ac albentis , acht farina confperfi 
forent: Saporque femper eft acidus, licet fuerint ma- 
turi, unde crudi comedi nequeunt:. Lignum interius 
multo magis rubet ac domeftice , ac circa medullam 
purpureo mixtum eft colore, inftar recentis incifz car-, 
nis fumo condite , fed ficcum fi fuerit , pallide flave- 
icit , inque afféres formari poteft, fed non facile 

liri. : 
EAn. Arbor hzc Latine dicitur Sandoricum, Ma- 
laice Sandori & Sattul. Macaffarice Idem: Ternatenfe 
nomen eft Santul & Santoor »:Amboinenfe Setu}, & Se- 
cul. Quidam etiam hanc vocant Ayülit & Ayulan, & 
in Boereo Fetul. . e A 
` Locus. Domettice Sattul arbores in Amboina igno- 
- tz. fuhr, exceptis paucis quibusdam, que a Macafla- 


renfibus civibus funt plantate: Majori in copia in Ma- ry 


‚nilhis. occurrunt infulis, in Mindanao, Moluccis , Ja- 
yay. Bima, Siama,,Pathang, ac praefertim in Boetona, 
ubi fructus funt ingentes ac fapidi. Aruenfesprz aliis. 
zftimantur, quum magni finc & dulces, vocanturque 
ibi Cajim-gulur. Ulteriore vero indagine comperi A-- 
ruenfem hunc Cajiw-gulur alium effe frudum, a di- 
Go Sattul diverfüm, quique eft pomi minoris magni- 
tudinis, exterius quafi compreffus: Atque maturi hi 
fructus pallide flavefcunt, tenuemque inftar pomi ge- 
runt corticem , fub quo tenax reconditur caro, qu& 
durior eft ac .Cydoniorum, in hac ingentes. quoque. 
puclei feu officula locantur, fere inftar feminum di- 
&orum Cydoniorum, vel qualia in dulcibus inveniun- 
tur Limonibus, fed funt breviora , craffiora, ac durio- 
ras. Caro eft acidiffima, nec apta, ut cruda comedi 
polit, queque plurimum cum pifcibus coquitur, ut 
eorum. condimentum vel jus fit acidius, raro inte- 
gri, fed pee per medium diffe&i hi fru&us , eo- 
zum hucleis exemptis, filis trajiciuntur, ac in fumo 
fufpenduntur, talesque quotannis ex Aru in Bandam 
tranfinittuntur, ut, uti dictum fuit, ad Carry vel pi- 
fcium condimenta ufurpentur , idem quoqué fit cum 
Silvêitri Sattul : Muria vel fale conditi inde etiam trans- 
feruntur, faporemque fere habent falite Mange, hi- 
jue nullibi, quantum novi, funt noti nifi in dicta Aru: 
Revertimur jam ad primum defcriptam Sattul, à qua per. 

Cajim-gulur deflexeramus. * giis 
å VU. us. Ejus fruêtus crudi comeduntur inftar Boa- 
rau in obfoniis, atque ut grata aciditateficcum cibum. 
delicatiorem reddant, fed plurimum cum pifcibus co. 
quuntür, ac loco Limonum ufurpantur, incole enim 
illorum.aciditatem gratiorem putant ; Antequam flaye- 
fcunt, faccharo condiri poffunt , quem in finem ina 
primum Jeviter ebulliuntur; parumque inciduntur , ut’ 

nuclei tollantur, dgin a peHicula exteriore fübtiliter 
liberantur vel decorticantur, ac faccharo denuo inco- 

quuntur, conditumque przbent grate acidum & deli- 
> - catum: 


Liber I. Caput LIV 


een weinig rimpelig, en als met meel beftrooit , gelyk de 
ee-appels y ^t. welk afgefbreeken zynde , x0 vertoonenze 


a vier groote korrels, van gedaante als Amandelen, en ook 
vau dezelve coleur, dog. wat kleinder , en daar aan bangt 
zeer vaft bet weeke, zappige, en flymerige vieefch, onder 
de voorn: buitenfle dikke, en fpongieuje jcbille begreepen , 


zynde zuur van fmaak, de Boa-rau naafi-komende, dog in 


de volkomen rype wort bet wat wynagtig ; leggende de voorn. 
korrels zomtyds vier in eene vrugt, dog eene daar van is 
altyd de kleinfte, en xy bebben onder een dunne broffe fchil- 
le, nog een andere bruine korrel , van gedaante als een korte 
en gejcbilde Canari, en onder bet bruine velletje een witte 
beeft , zynde droog, en bitter van /maak. 


Het vers-gekapte bout is aan de kanten witagtig, van 
binnen ros , of incarnaat „en boe dieper of verder men komt, 
boe rooder , maar droog xynde, befterft bet bleek-geel , gelyk 
ander bout: De reuk van bet verfch gedroogde, als bet ge- 
werkt wert, is aangenaam enfpeceryagtig , gelyk Spicaen 
Roosmaryn: Daar worden ook planken van gezaagt , boe- 
wel bet geenzints fyndraadig , nog mooi van coleur is, en 
zig ook niet laat glad [chaven, maar wat baairig of pelzig 
bbft:" De wortelen hebben. mede de voornoemde reuk en 
Jmaak, dog nog wel zo flerk, maar verliezen dezelve na 
verloop van twee Faren. 

De wilde Sattul wert mede een regt boogen boom, aart 
fatzoen der bladeren „ en vrugten niet veel van de Tamme 
verfcbillende , dog de bladeren zyn wat grooter , en de vrup= 
ten wat kleinder , te weten, als een gemeene zoete. an 
van coleur bleek-geel, rimpelig, en wit, als ofze met meel. 
waren beftrooit: blyvende de fmaak altyd zuur , ook zelve 
in de rype, en dierbalven zynze onbekwaam om raauw ge- 
geten te worden: Het binnenfte bout is vry rooder , als 
dat van bet Tamme, en omtrent bet bart met wat purper 

emengt , gelyk als verfch ontgonnen gerookt vleefch , maar 
et befkerfü ook Debe , en laat zig mede wel tot plan- 
ken fagen , dog niet glat bewerken. | 
aam. Deze boom wort genaamt in "t. Latyn Sandori- 
cum: in "t Maleyts Sandori, en Sattul: Macaffers, als 
mede Ternataans, Santul, en Santoor:, Amboinees , Se- 
tul, en Sécul: oer A noemen bem ook Ayulit en Ayu- 
lan, en op Boero Fetul. 
~ Plaats. De tamme Sattul-boomen zyn in Amboina on- 
bekent , bebalven eenige, die door de MacafJaarfche burge- 
aldaar zyn aangeplant: In grooter memigte vint menze 
in de Manilbas, op Mindanao, de Moluccos, Java, Bi- 
ma, Siam, Pathane, en inzonderbeit op Boeton, alwaar 
Ere groot en fmakelyk zyn: Die oun Aru werden 
boven andere gepreezen, als groot en zoet zynde, wer- 
dende aldaar Cajim gulur genoemt: Dog by-nader onder- 
zoek beb ik bevonden, dat deze Aruefe Chim gate is een 
byzondere vrugt, verfchillende van de voorn. Sattul, eg 
bebbende de grootte van een kleine appel , van buiten als wat 
ingedrukt :  De«rype werden bieek-geel.,. eum bebben een dun- 
ne fcbil, als een appel, daar onder legt een taay vleefch , 
en "t. welk ook barder is, als. dat oan de Queepeeren , of 
Appelen, daar binnen vintmen ook groote korrels , byna als 
de Zdaden van de gemelde Queen, of die van zoete Limoe- 
nen, madr wat korter, dikker , en barder: Het vleefch is 
zeer zuur, en niet bekwaam, om raauw te eeten , werden» 
de meefd by de vis gekookt, om bet Sop daar mede zuur te 
maken: Men vintze zelden geheel , maar meeft opgefneeden, 
de korrels daar uitgenomen, aan fnoeren gereegen, en in 
den rook gedroogt , en zo brengenze die Faarlyks van Aru 


in Banda, om , als gezegt , tot kerry of vis- pee deed 
wor: 


te worden, gelyk ook ge/chied met de wilde Sattul: 2: JOT : 
den mede wel gezouten of ingepekelt „van daar overgebragt, 
en. /maken dan byna als gepekelde M ds, en deze weet 
men niet dat ergens bekent zyn , dan alleen op Aru voornt. 
Wy keeren dan nu, weder tot de eerft-befchreven Sqttul, 
ávaar van ons deze Cajim-gulur wat beeft afgeleid. 


„Gebruik. De «rugten worden raauw gegeeten, als de 
Boa-rau , tot een toefpyze „en om met bare aangename zuur- 
te de drooge koft wat fmakelyk te maken, maar meeft wer: 
denze by vis gekookt „ en doorgaans in plaats van Lemoenen 
gebruikt, want de Inlanders bouden deze bun zuurte voor 
aangenamer : geel worden, zynze ook bekwaam om 
te conf yten,en tot welken einde menze eerft met water wat 
opkookt , een weinig open [nyt , en de korrels daar uitdouwt, 
daarna fchilt menze dunnetjes de buitenfte fcbil af , en 
kookize wederom met zuiker; wordende alzo een Confyt, 


* 


V 


—— tném —- ? 


R 
SS 


RS 


NN SUN 
SS 


7 

HH 

Ui 

79, H 
27 77 
Gi ; 


HH, 


HAT 


DP 


WA 
H 


N 
N 
NN 


N 
N 
N 


i 
4 


Lom. I 


E 


I. Boek. LIV. Hoofdft. 


catum. Inmaturos hos fructus Macaffarenfes quoque 
in partes diffecant, filo trajiciunt, atque in folé extic- 
cant vel fumo,quidam vero antea hos in aquam inmittunt 
fervidam , ut facilius exficcentur , hosque filo trajcétos 
fecum ducunt in & trans mare, ut cum pifcibus illos 
coquant loco Limonum, plurimum eodem modo , ac A- 
roénfes Cajm-gulur pr&parant. Radix ejus aromati- 


ca, cum aqua & aceto conteritur, ac tenui Zingiberis ` 


pulvere adjeto bibitur, quod preftantiffimum eft re- 
medium contra dolorem lateris, & colicam, qui 


. ambo morbi a Malaicenfibus & Amboinenfibus no- 


mine Oepas, periculofifimi, immo lethales fere ha- 
bentur. 


Quidam. indigena Empiricus mihi tanquam fum- 
muin arcanum dixit & confirmavit; hanc radicem 
certifimum efle ac tutiffimum remedium talibus in 
morbis, fique intra trium dierum fpatium non juva- 
ret, de zgro effe conclamatum, nec ullam falutis 
fupereffe pens Hoc forte verum eft, & in recenti 
obtinet radice, fed in biennali ficcata nullas reperi vi- 
res vel ullum odorem. Macaffarenfes hanc fecum du- 
cunt, in exercitu vel longo in itinere, quum 1æ- 
pius per frigus aliaque incommoda, atque ex crudis 
cibis in languentes ac frigidos incidant ftomachos, 
tormina inteftinorum , ac diarrheas, ad quos morbos 
hac utuntur radice, quam cum pauxillo Coelilawan 
conterunt, atque cum aqua propinant; Eodem mo- 
do iisdem in morbis Sinenfes Camphore arboris 
lignum Japonenfe ac Sinenfe adhibent , ipfis T/cbyo 
dictum. efectu autem radicis Sattul ejus folia in 
ufum advocari poffunt , qu& coquuntur, eorumque 
fuccus feu decoétum bibitur. Alii autem corticem 
fumunt, quem cum Pinanga mafticant, in utroque autem 
nulla obfervatur vis aromatica,qualis in ligno, vel radice. 
` Arborum harum lignum , uti dictum eft, multum ad- 
hibetur ad afleres formandos, qui edificiis inferviunt, 


„ac praefertim fuperiori edium parti, quum fit leve, 


facile exficcetur & fatis diu durabile , prefertim fil- 
veftris fpeciei. Ceramenfes quoque ex hoc fuperiores 
conftruunt afleres in fuis Correcorren, quibus leve 
ac durabile lignum optime infervit. In infulis Uliaffe- 
renfibus filveftris Satul vulgaris eft , & adhibetur ad af- 


¿feres Correcorren, ad zdium poftes, fed ejus trunci 


debent effe vafti. In Manilha: eadem quoque crefcit 
arbor, atque incole hanc vocant Sant/or , ibique ex 
ligno. ciítas formant, fructusque faccharo condiunt, 


: feu Marmeladam inde preparant, ex carne tantum 


feuipforum medulla: Foliaque fale contufa artubus in- 


- ponuntur tumentibus & contufionibus; Ciftelle ex hoc 
^ fabricate ligno, & occlufe, affervatzque calido in lo- 


co , poft aliquot annos exfudant hinc inde certis in lo- 
cis glutinofam pinguedinem, quz olei maculas repre- 
fentat, unde tamen lignum non inminuitur , quum tem- 
pore ficcetur: Idem quoque obfervatur in P/eudo-San- 
dalo Amboinico {eu Safuri,ita ut utraque hzc ligna cito 


-ficcata videantur, hzc autem fubfilis oleofitas non 
-obfervatur nifi fecundo vel tertio demum anno, ac 


tantummodo fi aliis in ciftis fuerit occlufum. ` Macaf- 
farenfes hujus arboris fumumt corticem cum cortice 
Toncki vel Mangi- Mangi arborum , adhibentque ad eo- 
rum cibum Gugoz feu Lawar preparandum: Uti hic in 
Amboina cum Atun fit; de quo in hujus libri capite 56. 


ulterius agetur. 


B 


> 


| Tabula Sexagefima Quarta 


‚Ramum exhiber Sandorici , ubi Litt. 


Racemum floriferum 
B. Fru&um Gier? 
C, Ejus officula. 


Tom, I. CAPUT 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


169 


dat aangenaam en ryn/ch van {maak is: De onrype fnyden 
de Macaffaren ook aan fbukken , rygenze aan ben en 
droogenze in de Zon of rook, dog zommige doopenze te vo- 
ren in beet water, om te ligter te droogen, en deze fnoe- 
ren voerenze met baar op en over Zee „om by bun vis te koo- 
ken, in plaats van bun Lemoenen , me op dezelfde ma- 
nier als de Aroeêfen met haare Cajim-gulur doen: Defpe- 
ceryagtige wortel wert met water en azyngevreven , mits- 
gaders een weinig kleine of fyne gember daar by gedaan zyn- 
"de , ingedronken , en als een kragtig genees-middel gebruikt 
tegens fleking in de Zyde, en bet Colyk, beide quaalen of 
ziektens , die by de Maleyers en Amboineefen , onder de naam 
van Oepas , voor ten uiterften gevaarlyk , ja dedelyk wor- 
den gebouden. d 
Een zeker Inlant/ch Empiricus beeft my ; als een groot 
Secreet verbaalt en verzekert , dat deze wortel was een vafte 
en zekere Medicyne in diergelyke gebreeken , en dat , žo de- 
zelve binnen drie dagen niet kwam te belpen, by als dan 
tot des patients beboudeniffe ge®n boop meer en badde; dog 
dit mag zo waar zyn met de verfche wortel, maar in de 
twee-jarige beb ik geen kragten of reuk meer bevonden: De 
Macaffaren voeren dexelve gemeenelyk mede alsze in’t leger 
of op een tocht zyn, daarze dan door koude en ongemak , 
mitsgaders bet nuttigen van raduwe [pyze, gemeenelyk tot 
verkoude magen , krimpingen, en buikloopen vervallen , en 
waar tegen zy deze wortel weten te gebruiken, dezelve met. 
een weinig Coelilawan vryvende, en zo met water inne- 
mende ` .Op dezelve manier, en in gelyke gebreken , gebrui- 
ken de en mede bet Fapanfe , en Sineefe Campbarbout, 
by baar Tichyo genaamt ; dog by gebrek van de voorn, Sat- 
tul-wortel , kan men ook de-bladeren nemen, dezelve koo- 
ken, en bet water indrinken : Andere nemen mede de fchorf- 
fe, en knowwenze met Pinang , dog in geen van beide 
is eenige Jpeceryagtigbeit , gelyk wel im "t bout of de 
- wortel. i e 
Het bout van deze boomen, als gezegt, wort veel tat 
het Jagen van planken gebruikt, en dan voorts tot timmer- 
werk, dog maar alleen, of wel meeft aan bet bovenfte van 
een buis, want bet is ligt, droogt wel op, en niettemin 
-durabel, inzonderbeit bet wilde : De Cerammers maken ook 
“daar van de boven-planken op haare Correcorren , waar toe 
-altyd ligt, en ook met eenen durabel bout , moet-worden ge- 
bruikt : In de Uliaffers eylanden is de wilde Satul ook ge- 
meen, en gebrutkelyk tot planken van Correcorren , en Ir. 
len van butzeg, dog bet moeten alsdan ook groote Bommen 
-zyn: Op Manilba wafcht dezelve mede , en de inwoonders 
noemenze Santfor , makende aldaar van bet bout Hier, en 
de vrugten ook confytende, of een marmelade daar af ma- 
kende, te weten, van bet merg of vleefch alleen: En de 
bladeren met wat zout geftooten, werden op de geflagene 
en gefwollene leeden gelegt : De kleine kiftjes of laatjes van 
dit bout gemaakt, en befloten in een warme plaats bewaart, 
zweeten na verloop van eenige Faren, bier en daar op eeni- 
ge plaatzen nog een kleverige vettigbeit uit , zig vertonen- 
de als olye-vlekken , dog "t welk bet bout geenzints flimmer 
maukt, alzo bet mettertyd indroogt: werdende bet zelve 
mede bemerkt en bevonden aan "t Pfeudo Sandalum Am- 
boinicum ,. of Safuru, zo dat deze beide bouten wel metter 
-baaft droog fchynen, maar deze fubtile olyagtigbeit wert 
men niet eer gewaar, dan in ’t twede of derde Faar, en 
dat maar alleen wanneer bet in andere kiflen opgeflooten 
wort: De Macaffaren nemen de fcbor[fe van dezen boom, 
met de fcborffe van Toncki , of Mangi-Mangi-boomen, 
-en gebruiken dezelve om bunne koft Gugou , of Lawar , me- 
de toe te bereiden : Gelyk wy bier in Amboina met de Atun 
doen, en waar van in dit zelfde boek, capittel 56. wat 
meer gezegt zal worden. 7 


De Vier- en Seftigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Sandorie-Boom, Lett, 
A. Wyft aan een Bloem-trosje. 

B. De Vrugt. 

C. Deszelfs Korrels., 


Y LV. HOOFD” 


170 HERBARII AMBOINENSIS 


CAPUT QUINQUAG, QUINTUM. 
Gajanus. Gajang. 


incurvum, & angulofum, acfi ex plurimis par- 


N Rbor hec brevem ac craffum gerit truncum, 
tibus vel fegmentis concretus foret, cortice ci- 


nereo, duro, tenui, ac tenaci: Rami itidem funt ar-. 


cuati, ac disperfi, uti & foliorum ramuli, quz irre- 
gulariter,, & fine ordine in brevibus craflisque petiolis 
adeo aréte ramulis junguntur , acti feffilia forent , folia 
referentia majoris Canarii, funt autem paulo latiora 
ac rotundiora, “atque firma, glabra, fonitumque 
excitantia, inequalis magnitudinis: Plurima enim {pi- 
thamam circiter funt longa, quinque fexve digitos 
lata, obtufo ac fere rotundo apice, alia autem folia 
dimidio fere funt majort nec acuminata, ac quedam 
fesquifpithamam funt lata , paucis ac longe remotis éz di- 
ftinétis coftis transverfalibus pertexta; que magnis arcu- 
bus antrorfum incurvantur; Foliorum ore funt finuo- 
fe, atque horum plurimae vel fraéte, vel hinc inde 
a vermibus exefe, ita ut rariflime integra confpician- 
‚eur; Flores autem funt parvi, angufti, ex quinque 
. oblongis ac flaccidis petalis conftantes, albidi coloris, 
.racemofi, inftar florum Alcanne , odoris ingrati. - 


Fructus, latior eft quam longus, ita ut tranfver- 
falis videatur ex pedunculo dependens, forma lune 
.crefcentis, fulcato ac duro margine, utrimque protu- 
-berans, & ab anteriore parte parum compreilus inftar 
Fabe , vel ventriculi, quatuor latus pollices, binos- 
que cum dimidio pollices longus, putamine exteriore 
.crafTo atque pilofo, inftar Juglandum, pellicula tenui 
.t£octus.in rper eene Interne locatur magnus 
planusque nucleus forma fructus, compofitus ex bi- 
nis ar&te. junétis & fibi inpofitis fegmentis, fub uni- 
ca fufca pellicula connexis: Officula autem hzc funt 
dura, ficca, ac cartilaginofz fubftantie , inftar Cafta- 
nearum , yel paulo ficciora ,” fed non ita alba, verum 
pallida, viridefcentia, infipida, nec ut cruda poflint 
edi, inepta, fed aquz incofta, faporem habent fru- 
uum licis, quiin Hifpania ac Portugallia inter a- 
lios fru&us vel inftar obfonii menfis inponuntur. 


.. Gajanus hec arbor in duas dividitur fpecies in 
.albam nempe ac rubram, varietas autem tantum in 
.colore coníiftit fructuum , albi enim fructus maturi 
exterius flavefcunt, alterius autem lete rubent. Ex 
vulnerato arboris cortice exfudat fuccus pellucide ru- 
bens, fed rarus ac paucus, valde adftringens ac glu- 
„tinofus, maculasque dat pannis ac linteis, inexpun- 
.gendas; uti-fuccus Nucis-Mofchatz-arboris. Lignum 
eft album, nodofum, ac fatis durum, fed nulli infer- 
vit ufui, quam ob nodos, foveas, atque flexus in- 
terius fit quafi cavum & vacuum. Radices funt craf- 
fe, plane, ingurvæ , fepiusque ex. terra elevan- 
‚tur. ő ER 
Anni tempus. Sub finem pluviofi temporisjhe arbo- 
‚res-nova.progerminant folia, atque Novembri florent, 
fru&usque maturefcunt Aprili: Et heet in filvis cre- 
fcant fine ullo hominum labore vel cultura, inter fil- 
«veltres camen non numerantur arbores, quum ad cer- 
tos pertineant dominos, nec licet illas circumcidere 
fine venia. Macaflarenfes has plantant in fuis areis cir- 
ca zdes. 3 ord TY oe 


Nomen. Latine Gajanus: Malaice & Amboinice Ga- ` 


jang, in Banda vocatur Gajim & Hajam : mm Macaffa- 
ra Angajin, & Ternata Bofua. - union x, 

Locus. In Occidentalibus non multum occurrunt in- 
fulis, fed fatis frequentes funt in Moluccis , Amboina, 
& Banda, uti quoque in Boetona ac tota Celebe , ac 
Boetonenfes fructus optimi habentur. In Machian funt 
adeo copiofi , ut incole ex iis potiffimum vivant, in hac 
infula funt quoque majores, ac in Amboina. 

Ujus. Fru&tus hi incolis harum infularum magna ex 
parte quotidiano inferviunt victui ac cibo , non crudi, 
fed , poftquam exterius putamen fit fublatum , aque in- 
cocti, vel fyb cineribus tofti, tum enim, uti dictum 
fuit, faporis Tunt dulcis , funtque porro ficci, ventrem- 

Í e gue 


Liber. 1. Caput LV. 


LV. HOOFDSTUK. 


Gajang-Boom. 
D Ezen Boom is kort en dik van flam , ook krom » bog- 


tig , en boekig , als ofze uit veele fLukkem of ftengen. 


tegens malkan: eren was aangewal]en : met een ligt- 
graauwe ; harde, dunne „en taaye Jcbor[Je : De takken zn 
in/gelyks bogtig, em vry wyt wit malkanderen verfpreid, 
als mede baare ftyve ryskens, daar de bladeren aan fiaan, 
dog zeer ongefchikt na by een, en zonder ordre, op korte 
dikke fleelen, ook zo digt aan de takken, als ofze geen {tee- 
len en badden, wel wat gelykende na de grootfie Canari- 
bladeren , dog wat breeder-en ronder , fiyf, glad, en ram- 
‚melende „mitsgaders. van een ongelyke: groottes want de 
meefle zyn maar ongeveer een [pan lank, vyf à fes vingers 
breed, met een [Lompe, en bykans ronde /pits, andere we- 
der byna de belft*grooter, en zonder fpitje , zommige zyn 
ook wel anderbalve fpan lank, en twee banden breed, met 
weinige, ven wyt van- malkanderen flaande dwers-ribben , 
die bun met groote boogen naar voren toe omkrommen: De 


randen: der bladeren ayn ook wat bogtig , ende meefte der ` 


zelve, of gebroken , of bier en daar van de wormen door- 
knaagt, zo dat, men et weinige vind, die Veenemaal beel 
zyn: Het bloeizel zyn kleine [malle bloempjes , uit yf lank- 
agtige en flappe blaadjes gemaakt, vuil-wit- van coleur , en 
in trosjes by malkander bangende , gelyk als de bloemen van 
Alcanna , voorts niet aangenaam , maar onlieffelyk van reuk. 
De vrugtis breeder dan lang ‚zo datze gelykt als dwers aan 
den-fleel te bangen , gefatzoeneert als een bultige waffcbende 

: Mane , net een gevorende en barde kant , te wederzyden wat 
uitpuilende, en aan de voor [Le een klein weinig ingeboogen, als 
een boone of maage., vier duimen breed, twee en een halve duim 
lank , bebbende wan buiten een dikke en pelfigebolfter , gelyk 
de Wal-nooten, bekleedanet een dun velletje, en daar onder een 
drooge bairagtige fubfbantie,gelyk dievande Calappus-noten. 
Van binnen leid een. groote platte korrel, van der wrugts 
fatzoen „en gemaakt van twee digt op malkanderen leggen- 
de ftukken of deelen, en t’zamen. beflooten-onder een waal 
velletje: zynde deze korrels bart, droog , en krakebeenagtig 
van Jubftantie , gelyk de-Caftanien, of nog wel xo droog „ 
dog xo wit niet, maar bleek, en wat na den graauwen 
trekkende y -on/makelyk , en niet bekwaam om raauw te ee- 
ten, maar in ’t water zynde gekookt , zo fmakenze als de 

. Spaanfcbe eekelen, die men daar te-lande, en ook in Por- 
; tugaal , onder andere Fruiten „of als Bancquet op tafel zet: 
5 exe Gajang-boom wert in twee zoorten verdeelt , nament- 


- lyk, witte en roode, dog bet onderfcheid beftaat maar al- 


„leen in de coleur van de vrugten, want die van de witte, 
ryp zynde, worden van buiten wat geel, en van de ande- 
re-ligt-root: Uit de gekwetfte fcbor[]e des booms zweet een 


ligt-roode zap, dog weinig en fchaars „zeer zamentrekken- 
-de , en kleverig, en makende onuitwiffelyke vlekken als het ` 


aan linnen raakt „even gelykbet zap van de INoote-mujcbaat- 
:boomen:: Het. is wit, quaflig, en matelyk bart, dog 
„wert nergens toe gebruikt , om dat bet van wegen zyne bul- 
tens bogten , en krullen, van binnen als bol of wan is , de 
wortels zyn dik, vlak, bogtig , en vertoonen baar ook ten 
-deele boven de aarde. . . We Neher 

, Sayzoen. In t uitgaan van bet Reegen-mouffon krygen 
„deze boomen nieuw loof „in November hloeienze, en de vrug- 
ten werden ryp in April: En alhoewel zy in: bet avout of 
de bo[Jcben groeyen, zonder eenigen arbeid ofte moeite van 
menfchen , zo en werdenze evenwel onder de wilde boomen 
niet gerekent , als hebbende bare eigenaars , en men magze 
ook ongevraagt niet omkappen: De MacafJaren plantenze 
mede in bunne ne by 0m, enby bare buyzen. ———— 
Naam. Zn’ yn Gajanus: Maleyts en Amboins , 
Gajang, Bandaas Gajim, en-Hajam : Macaffers Angajip: 

x rage ae Boifua. wen 1 ae ^ 
aats. Zy zyn in de Weftelyke eilanden niet veel bekent 
maar overvloedig genoeg in T Moluccos ,° Amboina , ‘en 
Banda, als mede op Boeton, en gebeel Celebes , werdende 
die van Boeton wel voor de befte gebouden ; en op Machian 
zynze zo veel, dat de Inlanders meeff daar van leven , ook 

vallenze op dat Eilandt grooter dan e li 2 

Gebruik. Deze vrugt ver[irekt de Inwoonders dezer Ei- 
landen voor een groot deel tot dagelyk/che fpyfe en vitkualie , 
niet raalıw , maar (na dat eerfl de buitenfte bolfter daar af 
gedaan is) in water opgekookt, of in de affcbe gebraaden; 
want alsdan, gelyk gezegt is, 20 fmakenze zoet of wat 
. Jmets; 


mm. 


Zed. LXV. 


\ > 
N H 
NN 
d 
TUN N NN 
AA R 
ZAAD NN 
YA N 
N 
NN 
AN 
ANY 
ANN 
N 
N 
M 
MA . 
AN 
NN 
NN 
1 N 
"n 
A 
N N 
N IN 
N N 
RANN RAN 
x N LAN 
N> OQ 
N NS 
N HN HA 
N NN YA 
TA 
A 
N 
N 
N 
N 
À 
| 
4 
D Fe t 
HR RER - 
G EEE 
z L 
7, 
YA 
ZA 
ZA 
U Nr 
INNS 
NN 
y di 
HAD N < 
WW VOS 
NH NN 
A N 
ny N 
CH 
Ze 
Ze 
A 
| 
A 


ð 
A 
\ 


are, 
RT, 


1, Boek. LV. Hoofdft. 


que fatis replentes, inftar Ilicis fructuum , quales cibos 
Amboinenfes optimos putant, quibus nempe ventricu- 
lus cito repletur, nec qui facile digeruntur. Noftri- 

ue Europzi hifce quoque inter alios fructus ad potum 
Thee utuntur , quum, uti videtur, dele&tentur horum 
fubftantia, inter edendum, fonora, quamvis debilibus 
ventriculis non conducarit, quum digeftus fint admo- 
dum difficiles: Hujus arboris cortex cum illo Lingoi- 
arboris. aque incoctus, optimum prebet decoctum 


ilis, qui dyfenteria laborant, hocque. medicamen- fe dezes booms, met die van de Lingoo 


tum in Amboinenfi nofocomio multum adhibetur : 
Idem quoque cortex inftar Oebat infervit pulti Pa- 
ede, quum hzc inde fiat dura, colorisque lete ru- 
entis. ; 


Papoewenfes hanc arborem vocant If; ejusque fuc- 
co glutinofo , ex viridi expreffo cortice, obliniunt te- 
lorum apices, fi hos firmare velint fuis in pharethris, 
atque hic faccus emortuus in nigrum tranfit colorem, 
ita ut cunéta illorum*tela ad fummum feu apicem 
nigra fint: Quidam etiam hoc cortice aquz inco- 
&o utuntur ad Aphthas, quo depurant ac colluunt os, 
hoc autem remedium eft nimis debile, aliaque repe- 
riuntur meliora ac certiora: Expertum quoque fuit il- 
los, qui quotidie hofce comedunt fructus, pallefcere , 
dne dubio ex prava ac difficili fru&uum. indige- 

ione. | 


Tabula Sexagefima Quinta 
Ramum exhibet Gajani. 


OBSERVATIO. 


Gajang- Arbor a Valent. p. 17 " vocatur, videturque Tani 
effe H. Malab. tom. IV. Tab. zo. vel (altem ipfi adfinis. — 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K, 


7 71 
Jmets, zynde wyders droog, em den buik wel alle 
gelyk de fpaanfche eekelen er boedanigen flag van wig 
Amboincejen ook wel voor de befte agten, te weten, daar 
van bun de mage als geballaft wert ‚en die niet ligt enver- 
teert: En onze Europianen gebruikenze mu al mede onder 
andere Fruytagien by de Theebak, na’t Jcbynt , om datz 
Jmaak en bebagen bebben in baare knappende Jubftantie boe- 
welze voor zwakke magen niet veel byzonders konnen wezen 
als zeer moeyelyk en zwaar om te verteeren zynde: De  fcborf. 

| -boom, i 
gekookt, geeft een goeden drank voor die geene, ek 
of vaft zyn aan de roode buik-loop, en wert dit bulp-middel 
in °t Amboin/che Zieken-buis veel gebruikt : Dezelfde [ebor/- 
Je dient ook als een Ocbat tot de Papeda-bry , óm dat dezélve 
daar van fiyf, en ook van coleur ligt-root wert. 

“De Papoewen noemen dezen boom IF, en met bet kleve- 
rig zap, uit de groene fcbor[Je geperft „ beftrykenze de bou- 
te Jpitjen van bare pylen, alsze dezelve in baare Pyl-rieten 
willen vafiftellen; en dit zap befterft als. dan zwart, zo 
dat al baar pylen voor aan de fpitfe bun ook žodani komen 
te vertoonen: Zommige gebruiken ook dezelve Scborffein wa- 
ter gezooden tegen de Sprouw, en fpoelen of zuiveren daar 
mede den mont, dog dit middel is wat flap, en daar wor- 
den andere gevonden, die beter en zekerder zyn: Men beeft 
ook bevonden dat ER t dagelyks'van deze vrugten 
eeten, een ongezonde coleur krygen, buiten t k 
komende sith rarr tinge afe A” 


De Vyf- en- Seftig fte Plaat 
Vertoont een Tak van de Gajang-Boom. 


AANMERKINGE 


Gajang-Boom wertze genaamt by Valent. p. 173. en fere 


. te zyn de Tani van de H. Malab, in ber wierde deel, Ta 


verbeeld en befcbreven, — 


"nr bd ask prá Fe rij : 


"tfunco, non, rotundo, fed fulcis excavato, 


non tamen tam profundis, quam precedens Gajanus.- 


Cortex quidem craflior eft , fed tamen adeo fragilis, ut 
per digiti longitudinem non poffit decorticari; Rami 
ejus funt re&i ac firmi, uti & foliorum famuli, qui fo- 
lia geruntalternata , rarioribus autem paribus: Ex fingu- 
lorum enim fere foliorum alanovus progerminat ramu- 
lus, ac ita porro, ita ut hujus arboris coma denfa fit ra- 
mulis foliisque. Folia autem referunt folia Canange 
vel Guajavi, fed funt multo longiora, atque inequa- 
lis magnitudinis, plurima autem palmam fünt longa, 


‘ acquatuor lata digitos, quzdam etiam quindecim pol- 


lices funt longa, fex lata pollices, parallela fere, inferio- 
ra: autem: fünt minima, porro funt firma, ficca, ad 
tactum parum’ hirfuta, fubtus rugofa per coftas paral - 
lelas,-breviffimis infidentia petiolis. > . ^. 
-Flores plurimi fimul proveniunt brevibus & craffis 
ex pedunculis, quorum quisque in quinque petala fir- 
ma & acuta äperitur, in quorum medio plurima appa- 


rent tenuia & flaccida ftamina, qualia in Guajavi flori- 
‚bus itidem obfetvantur; illa autem funt longiora & 


numero minora, ex horum centro fructus excrefcit, 
forma ac magnitudine övi Anatis, vel paulo majo- 
ris; durus , externe pallidus , fed plurimis obfitus are- 
nol Egbert ! ach furfuribus confperfus. 
foret, queque fi, notantur, fru&um ex fufco ruffum 


" colorant:-Putamen porro gerit durum, ac ficcum ‚fe-. 


mi-digitümr craffüm, ruffumque, fi aperiatur: Intus 
continetur nucleus oblongus, quique apparet, acfi 
ex plurimis früftulis foret compofitus , que tamen 
non funt feparanda, ejus color externus eft quoque. 
acfi ex rufo ; albo , & cinereo effet mixtus, vel 

uafi ex albis ac ruffis contextus venis; fubftantia 

millima Pinánge vetuflioti, ita quoque ficcus, au- 
fterus, durus, & adftringentis eft faporis: Fru&us 


, plurimum gemini excrefcunt, atque per‘aliquod teni- 


us retinent floris piftillum ftellatum cum {taminibus 


ccatis; immo tam diu donec dimidiam fere adquifi- 


x. 2 


as Ý kh 


A et 


LVL HOOFDSTUK 
touc n ae BOR tra iaa 


vi á HH 
kend kl t] 


; Jt is. mede geen booge boom; maat van dikte en groot. 
te .als een gemeene. Lemoen boom , met een: enkelde 
r, en regte um, niet ront , .madr met voorens wat 
uitgebolt, dog zo veel niet , als de, voorgaande Gajang: 
De fcbor[Jé is wel wat dikker , maar egter zobrös zdatmen ` 
geen vinger-lengte-daar áffcbillen kan: De takken zyn rej 
en [Lyf „ als. mede de ryskens s en:daar aan ftaan de blade: 
ren verwiffelt tegens malkander „ dog met weinige paren, 
want byna, uit. den {choot van ieder bladt komt een nieuw 
rysken voort „en dat alzo vervolgens zulks men deze booms- 
kruin gebeel digt van ryskens en loof bezet ziet: De blade: 
ren gelyken wel na die van de Cananga , of Cujavos , maar 
zyn veel langer „ mitsgaders van een ongelyke grootte, de 
meefte een band lank, en vier vingers breed, dog zommige 
wel vyftien. duimen lang , zes duimen breed , eos para- 
lelogram , en de agterfte zyn.alıyd de kleinfte , voorts.ftyf, 
droog , en wat'ruig in "t jas f on wonder wat rimpelig , 
sis Se de evengelyke ribben „op zeer korte fteeltjes ftaande, 
Dé bloemen komen by malkander voort op dikke fteeltjes , 
en ieder, opent. rig in vyf fiyve fpitfen of blaadjes zwaar 
binnen baar vertoonen veele dunne, en flappe draatjes, ge- 
lyk men, ook wind in bet bloeizel van de Cujavos , maar de-' 
ze zyn wat langer en minder inst getal; wit bet midden 
derzeloe groeit eem vrugt van grootteren gedaante als een - 
Eenden-ey, of nog wel.zo groot, bart, wan buiten bleek, 
maar met veele zandige, en roffe puntjes of flipjens bezet, 
als ofze met femelen was beftrooit, en dewelke haar in ’t 
aanzien vaal-ros gaben: Voorts beeft xy een pelfige , bar- 
de, en drooge-bolfter , een balve vinger dik yen ros-in”t op- 
/nyden ; van. binnen leit een lankagtige korrel, fchynende 
als ofze van veele fiukjes was t'zamen gezet , dog die even- 
wel niet van een te fcbeiden zyn , vam buiten is baar coleur 
mede als van ross wit, en graauw t'zamen gemengt: of 
anders als met witte en rolje aderen doorvlogten; van fub- 
fkantie zeer gelyk een oude Pinang, ook zo droog, wrang, 
hard, en zamentrekkende van fmaak: De vrugten «vaffcben: 
gemeenelyk twee by malkander , en bebouden nog eenigen tyd 
pet gefternd' fteeltje van de bloeme „ en ook de voorn. drooge 
draatjes ;ja wel zo lange, tot datze byna baar halve grootte 
hebben; zy bangen vaft aan baare houtige fleelen „maar. 
SEA dezelve 


172 


verint magnitudinem; firmi ex lignofis dependent pe- 
dunculis, fed hi a ramis facile disrumpendi fant: In- 
terior dictus nucleus eft circiter'm 
linacei, fed magis planus őz compreffus , in cujus fum- 
mo ad aliquam dillantiam futura apparet, feu durus 
margo, acíi in binas ibi feparari poffet partes: Junio- 
res ac femi-maturi fructus quodammodo funt molles, 
fuccofi, ac fere inftar medulle nucis Calappe , fed 
aufteri admodum, fi diffecentur, albi, fed ftatim in 
ruffum. tranfeuntes colorem: Vetufti & ficci fructus 
dehifeunt , feu arcuatas habent fiffuras , fique con- 
uaffentur, interior nucleus fonitum edit. 

In Amboina hujus Atuni arboris bine funt fpecies, 
forma vero ac fructibus non differentes: Quarum 
prior ab Amboinenfibus vocatur Atun Mamina, h. e. 
Atunus pinguis, quum interior ejus nucleus fit dulcior 
ac pinguior quam, vulgaris fpeciei, cujus nucleus eft 
ficcus & aufterus. 


Anni tempus. Hec arbor inter lente crefcentes ar- . 


bores numeranda eft, que primum gerit truncum ro- 
tundum ac elegantem comam , fed truncus fenfim fit 
concavus & quafi fulcatus: Lignum eft durum , fed 
non durabile, ac fragile, ramique facillime abrum- 
puntur: Fructus quoque lente maturefcunt , ita ut cer- 
tum non obfervent anni tempus , plerumque tamen 
menfe Novembri maturefcunt. 

Nomen. Latine Atunus. Malaice & Amboinice 4- 
tun, quod forte originem habet ab Hatu , Amboinen- 
fibus lapidem denotante , quum matürus'ejus ac ficcus 
fru&us magis lapidem quam fru&um referat, Boe- 
genfibus Samacka vocatur: Ternatenfibus Saia & Ma- 
caffarenfibus Lommu. ge 

Lone Crefcit in Ambeina-& Band: 
be , im Botgenfium regione , atque in quibusdam aliis 
locis. In Amboina non eft admodum frequens , fed 

fini ab Amboinenfibus hinc inde ex furculis ve- 
tuftarum arborum progerminantibus plantatur. 

Ufus. Fru&us hic non crudus infervit efui, fed 
multum- adhibetur ad preparationem mirabilis cibi, 
ab menlir nca Meck te) be ab;illis preeparatur a- 
liquando.ex toftis, aliquande ex rudis Sár ihiis, vel 
fimilibus pifciculis , quos in tenuiflimas ducunt vel con- 
tundunt partes cum Zingibere , Alliis, pipere Indico 
feu Capfico ‚ac fucco Limonum, quibus porro mifcent 
Atuni dictos nucleos rapfatos, hocque cibo tamquam 
obfonio utuntur ad appetitum excitandum: lidem hi 
nuclei, fi aliis mixti cibis vel foli ufurpentur, omnes 

ipant diarrhzas, fed citiffime , fortiter , ac dure, 
ita ut in dyfenteriis prudenter fint adhibendi, quum 
hic morbus non nimis cito fit reprimendus. Hocque 
medicamentum a quibusdam tamquam fummum habe- 
tur arcanum, cui certiflime quoque fidunt: Hos te- 
nuiter rapfatos nucleos: pinfunt cum Sagu panibus, 
hosque.edendos prabent illis , qui dyfenteriis labo- 
fants $c: ty NK is i ) TAQ HS, i 


Eadem: quoque rafura cum Sagumanta & aqua 


mixta, & exterius illinita , preternaturalem prohibet 


fluxum menftruum gravidarum feminarum. ` Amboi- 
genfes preterea his utuntur fructibus loco vifci, cui 
ufui adhibent interiora femi-matura ac glutinofa offi- 


cula, vel fi hec matura fint, tum aqua mifcent , in- 


que craffam contundunt pultem, qua futuras navigio- 
rum obturant, poftquam La 6 mufco fuerint reple- 
tæ, quæque huic non tantum firmiffime adglutinatur, 
fed inftar vifci exficcatur & induratur. Hocque infu- 
per obliniunt poftes edium , talibusque in Toc, in 
quibm Cofü obfervantur Bien hinc precavetur, 
ed tum quafi fangiune perfuf apparent. `- 
. Alia quoque eft arbor ; que Atun-läut vocatur , fed 
ium multum ab Atuno differat , eam defcribemus in- 
ra lib. 4. inter filveftres arbores. Prope pagum Suly 
arbores crefcunt; que ibi Atun-puti dicuntur, qua- 
rum folia per paria in rachide locantur, inpari extre- 
mum ¢laudente. Quz funt glabra, & flaccida, quin- 
e pollices longa, duosque lata, nervusque non 
jrecte per medium tranfit: Fructus, uti aliorum 4- 
tunorum , durum gerunt puramen; atque maturi, è- 
dulem dant carnem, in qua pauca etiam reperiuntur 


officula, 
Tabula Sexagefima Sexta 


Ramum exhibet Atuni, 
CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


itudinis ovi gal- - 


; uti & in Cele- ` 


Liber I. Caput LV], 


dezelve kunnen ligt van de takken afgebrooken werden; de 
gem. binnenfte korrel is omtrent zo groot als een Hoender- 
gé dog wat platter gedrukt , bebbende aan °t booft een 
fiukweegs een naat of harde rant, even als of men bem 
daar in tween konde deelen: de jonge of balf type zyn 
eenigzints wat mals, zappig, en byna als bet. pit van de 
Calappus-noot , dog zeer vrang , in ^t opfnyden wit, maar 
terftont ros bejlervende ; de oude en drooge vrugten ber- 
Ben of krygen bogtige fcbeuren. „en wat gefebut zynde, 
» kan men: de binnenfle korrel daar in ‘hooren ramme- 


In Amboina heeft men: van dezen Atun-boom twee zoor- 
ten, dog van gedaante en vrugten niet ver{chillende: de 
eerfbe van de Amboineezen genoemt wordende Atun Mami- 
na, dat is Atunus pinguis, om dat zyn binnenfte korrel 
wat zoeter en vetter is dan die van de andere en geineenfte 
zoort , welkers korrel droog en wrang is. ` 
Sayzoen. Dezen boom moet mede onder de lankzaam op- 
Jebietende gerekent werden , bebbende in "t eerfte een ron- 
den flam, met een vierlyke kruin , maar metter Zut wort 
den fiam bol, wan, en als gevorent ; bet bout is wel bart, 
dog niet duurzaam , maar bros , en de takken breeken kort of 
ligt af; zyne vrugten maakt by ook zeer langzaam ryp 
zo dat men bem geen regt of vaft zaizoen en kan geven, 
dog gemeenelyk valt bet in November. ` B oni 

aam. In ’t Latyn Atunus: op Maleyts em Aimboins 
Atun , 't welk men wel mogt oordeelen afkomftig te zyn van 
Hatu , in °t Amboins een Geen beduidende, om dat deze 
rype en drooge vrugt meer een fieen, dan een vrugt fcbynt 
te gelyken: op Boegis Samacka: op Ternaats Sala: em op 
Macaffars Lommu. ; 

Plaats: Hy waft in Amboina, en: Bandas alsymede op 
Celebes , in "t lant der Boegis , en ook op zommige andere 
plaatzen:In Amboinais by niet zeer overvloedig , maar wert 
bier ep daar door de Amboineezen,, meeft van jonge boomp- 
jes oor Onder de oude uitge/choten vinden, voortgeplant. 

ebruik. Deze vrugt dient niet om raauw te eeten, 


wir PRS 


boven weten de Amboineezen deze vrugten ook te gebrui 
in plaats van barpuys, daar toe Ken user 
ryp en kleverig zynde korrels , of 20 Ze ryp.zyn, dan-doen- 
ze wat water daar by, en figoten dezelve tot een dikke pap, 
waar mede zy dan de voegen van bunne vaartuigen beftry- 
ken, te weten na datze eerft gebreeuwt zyn , en dewelke 
daar aan niet alleen zeer vaft blyft kleven, maar ook zoo. 
Styf wert als barpuys: ook beftrykenze daar mede de ftylen: 
en bet hout-werk van baare buizen’, en dat ep zodanige 
plaatzen , daarze bemerken, dat de worm komen wil, en "t 
welk daar door wel voorgekomen wert „maar bet ziet er dan 
uit, als of *t met bloet be/meert was. en 
Daar is nog een anderen boom dieze Atun-laut noemen, 
dog nadienze van deze Atun «eel is ver/chillende, zo zullen- 
agy dézélve lib. 4. onder de wilde boomen befcbrywen: by, 
bet dorp Suly groeyen mede boomen, aldaar genaamt wor- 
dende Atun-puti; bunne bladeren Doan aan de dunne: rys-- 
kens Gë ve > en aan 't uiterfie maar een alleen ; uynde 
gar eh. ap : auf gni Da, en twee dito breet ,.de ze- . 
we gaat niet regt door de midden; de wrugtems gelyk als 
andere Atuns , bebben een barde Jchaal „en ryp us e 
eetbaar vlee/ch „daar men ook weinig korrels in vint, 


zc. De Se- en Sefigfie Plat, „ 
Vertoons een Tak van de Atun- Boom. Å 
LVIL 


Pag. 172 - 


Ze 
Ze 


t 


s THE 
77 

HT 

/ HEHE H 

2177 


Tað. LXVI. 


= 
SSeS 


N 
L 
1 
Jil 
H 


=R 


ZITA 
27 
PAA 


r 
m 


I. Boek. LV II. Hoofdft. 


CAPUT QUINQUAG. SEPTIMUM. 
Vidoricum. Vidorick. 


Idoricum hifce in infulis duplex eft, domeftica 

V nempe & filveftris, quum vero binz hz arbores, 
earumque fructus haud multum differant, uno 

in Capite ambas defcribemus: Primoque indicabimus, 
domefticam trunco, ortu, ac foliis Mangz arbori fi- 
millimam effe: Ejus autem truncus non ita craflus, 
nec ejus coma adeo ampla eft, foliaque paulo funt 
minora, ad oras dentata, inftar Arboris-pinguis, fen- 
fim autem hi dentes difparent, plerumque vero hzc 
folia funt feptem novemve pollices longa , ac tres 
digitos lata: Fructus ex craflis brevibusque depen- 
dent petiolis, qui foveolam illis inprimunt, hi petio- 
. li coronulam quoque habent, fere inftar Mango- 
ftanz. Fructus formam ac magnitudinem habet po- 
mi Aurantii , ab utraque compreflus parte feu pla- 
nus, ac umbilicatus: Ejus cortex eft glaber , fufcus, 
feu obfcure viridis, cum cinereo mixtus, inftar filve- 
. ftris Cujavi, undique coftis quafi divifus, ac fepara- 
tus: fub craflo, ficco , ac fragili cortice flava locatur 
medulla, inftar Mange-foetide, ex noftre nationis ju- 
dicio infipida , Indis vero grata, quum ex pingui fit 
acidula, inftar certe Mutz fpeciei, cum qua odore 
proxime etiam convenit , in hac inveniuntur tria, qua- 
_tuor, vel quinque magna officula, inftar renum, vel 
Lune femi-plene , ad oras autem feu extremitates 
obtufa A quafi abfciffa, dues longa pollices , unum 
lata pollicem, a poftica parte protuberantia & emar- 
ginata, ibique glaberrima, & fpadicea , immo fere ni- 
gra, horum venter eft hepätici coloris , feu gilvus, 
rugofus, & adeo durus, ut confringi nequeat:' Atque 
hec officula ad margines gerunt, in fructus carne, 
fubftantiam albam , calceam , que inter edendum abji- 

cienda eft , quum ejus-acrimonia jlabiis á À 3 

Caro eft ficcior Hetis mangis foetidis Mu a; ma- 
joremque habet convenientiam cum farinaceis pomis, 
que libr. 4. nomine Hebenaftri deferibemus. Tronc 
cortex eft admodum rugofus , fauciatusque flavum 
emittit fuccum , fed paucum , qui in. pomi exfc- 
catur. Altera fpecies, quam Vidoricum Silveflre Voca 
mus, domeftice fimillima eft, fed altiore adfurgit 
trunco, foliaque gerit latiora; fructus quoque inftar 
omi eft , pugni circiter magnitudinis, feu‘ vulgaris 
Doan Itam , fed non ita compreffus, & ad fummum 
magis acuminatus, cortice glabro,quique mag's cine- 
reus eft quam domefticz ; ejus caro quoque non ita dul- 


cis eft „ac magis fatua, flava, & ficci faporis , ficciffimz, 


Mufz fpeciei fimilis, fed filveftrior, inque hac tria qua- 
tuorve itidem reperiuntur officula , duplo- majora, 
ejusdem tamen cum domeftice forme, in dorfo funt 
glabra & emarginata, coloris hepatici, cum maculis 
uibusdam fufcis inftar Lenticularum ; & loco obtu- 
arum extremitatum incifiones gerunt „feu fulcos qua- 
fi excifos, ad ventrem funt pallide cinerea ac rugofa. 
Quibusdam in infulis fructus hi crudi comeduntur, 
féd plurimüm defeétu alterius cibi, quum multo fint 
ingratioris ac. vilioris faporis ac domettice. Saltem in 
Amboina Dëse arboresque filveftres tantum 
habentur, forte ex ignorantia: Fructus menfe Octobri 
maturi fponte decidunt , officulaque , que vefperti- 
liones comederunt, & cum ftercore rejecerunt,' per 
vias projecta reperiuntur. Silveftris Vidorici lignum 
fibras gerit longitudinales , eftque album, & leve, 

d fatis durabile, & ad edium edificationem inftar 
filveftris Bintangori ufurpatur , fed plurimum ad fupe- 
riorem zdium.partem , quum terram non facile fe- 
raty In filvis Amboinenfibus plures aliz occurrunt Vi- 
dofici Silveftris fpecies, que plurimum a diltis binis 
differunt fpeciebus, quas hinc libr. 5. defcribemus. 

~ Nomen, Prima fpecies Latine Vidoricum Domefticum 
dicitur: Malaice Widorik : in Banda Goram , Cerama &c. 
Widorik & Pitorik: in Baleya Laletsjong , quo nomine 
Macaffarenfis fructus Soffo quoque indigitatur:' Altera 
feu Silveftris fpecies Latine dicitur , Vidoricum Silve- 
fire, Malaice Widorik Utan, ac quidam Amboinenfes 
hanc vocant Labutun , quod nomen proprium eft pe- 


. 


nitus filveftri hujus familie , quz , uti dictum fuit, 
libr,s. defcribetur. ` ` | id 

Locus. Domeftica ih Amboina eft ignota , en Zi 
ch anda, 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


173 


LVIL HOOFDSTUK. 
Vidorik-Boom. = 


E Vidorik is in deze Eylanden tweederleye, te we- 

ten tamme en wilde, en om dat deze beide boomen , 

als'mede baare vrugten, niet veel van malkanderen 
verfchillen, zo zullen wyze in een Capittel begrypen: en 
éerjt zeggen dat de tamme van ftam , wasdom , en bladeren, 
de Mangas-boom zeer gelyk iss dog den ftam wert zo dik 
nog de kruin zo breet niet , en de bladeren zyn ook wat klein- 
der ; aan de kanten wyt getandt, gelyk die van de Arbor 
pinguis , dog metter tyt vergaan deze tanden, zijnde meeft 
zeven en negen duimen lank , en drie vingers breet. De 
vrugten bangen aan korte dikke fleelen , dewelke een kuiltje 
daar in maaken, deze fieelen bebben ook een kroontje, by- 
kans als een Mangoftaan: de vrugt is van grootte en ge- 
daante als een Orangie-appel , te weten onder en boven wat 
plat, en met een kuiltje: deze fchelle is effen, vuil, don- 
ker-groen , en met graauw gemengt , als de wilde Cujavos, 
rondom met eenige ribben afgedeelt : onder de dikke , drooge 
en brofje /chelle leyt een bleek-geel merg , gelyk dat van de 
Manga - foetida , of flinker , na ’t oordeel van onze natie 
onfmakelyk , dog by de Indianen aangenaam, om dat bet uit 
den vetten wat na den rynfchen trekt, als een zekere zoor- 
te van Pifang 5 die bet ook in-retk zeer na by komt; daar 
binnen vint men drie a vier , en vyf groote korrels, gelyk 
als nieren, of balve-manen , dog aan k eynden ftomp en als 
afgefneden , twee duimen lank, en balf zo breet ; agter met 
een uitfteekende rugge en rant , en aldaar zeer glat, en 
Swart-bruin „ja bykans fwârt „maar den buik is Biter: 
wig „of vaal , rimpelig , en zo ‚fteen-bart dai menze niet kan 
open-byten;.en deze korrels of fieenen bebben dan of by bei. 
de bun boeken , in bet vlee/ch van de vrugt , een avitte kalk- 
agtıge fubftantie , die men in "t eeten moet wegdoen, om, 
datze met baar fcherpigbeit de lippen befcbadigen. 


EVER KMI AKTIE TANS Hi^ 
Her dell is droger datt dat van de voorn. finker? en 
Piffang , en beeft beter overeenkomft met de meel- appels , 
die wy lib. 4. onder- den.naam van-Hebenafter zullen be- 
febryven: De fcbor[fe des flams is zeer ruig, en geeft , als 
men .daar in vu een geel zap uit , dog KT ie tot een ` 
gom befterft: de tweede zoort , die wy wilde Widorik nog- 
men ‚is de tamme meeft gelyk , dog booger van [lam „ éh 
breeder an bladeren. De vrugt is mede als een appel” on- 
geveer 20 groot als een vuift , of een ordinaris Lemoen Itam, 
dog niet zó ingedrukt, maar na vooren toe een weinig [pit- 
zer, met een effene Jchelle, en die ook graauwer is als de 
tamme, bun «lees is mede minder zoeter , laffer , bleek-geel, 
en droog van Daat, de droog {te flag van iffangen naaft- 
Komende , dog wat wilder, en daar binnen vint men mede 
drie a vier [teen-barde korrels, wel eens zo groot , dog van 
bet zelfde fatzoen als-die van de tamme , op de rugge zynze 
gladt en met een rant , niet bruin, maar lever-verwig , 
met eenige bruine plekken, als fproeten: en in plaats van 
ftompe boeken , bebbenze kerven, als of ze witgefneeden wa- 
ren, aan den buik ligt-graauw, en mede rimpelig : op zom- 
mige Blonden werden deze vrugten wel raauw gegeten, 
dog meeft by gebrek tan andere kaft, als zynde veel onaan- 
genamer en Jlegter van [maak dan de tamme: Immers in 
Amboina &berdenzé veragt, en de boomen voor wilt gebou- 
den, mijfcblen door onwetenbeit: de vrugten ziet men in 
Oktober van zelfs Typ. afvallen , en de korrels, die de oleer- 
muizen opgegeeten en met bun drek weder gelooft bebben, 
langs de weg leggen: Het bout van de wilde Widorik is 
regt-dradig, wit , en ligt, dog redelyk duurzaam, en wert, 
gelyk de wilde Bintangor, aan den buisbouw gebruikt, 
dog meeft tot boven-werk, om dat bet de aarde niet verdra- 
gen kan: daar zyn in.de Amboinze boffen nog meer andere 
wilde zoorten van Widorik, dog te veel van de twee bo- 
venftaande verfchillende, en die wy dierbalven in "t vyfde 
boek befchryven zullen. : E 
Naam. Het eerfte gefa t , in "t Latyn Vidoricum Do- 
mefticum : in t Malen: Widorik : in Banda Goram, 
Ceram Ec. Widorik en Dronk: op Baleys Laletsjong, 
awelken naam ook de Macaffaarze vrugt Sollo gegeven wort : 
De tweede of wilde zoorte noemt men in 't Latyn Vidori- 
cum Silveftre: in't Maleyts Widorik Utan., en zommi- 
e Amboineezen noemenze ook Labutun: welke naam ey- 
gentlyker toekomt de gantjch wilde geflagten, dewelke, als 
gezegt „ in "t vyfde boek befchreven zullen worden, 
Plaats. De tamme- zyn in Amboina niet bekent , maar 
Y3 , ^ wel 


& 


174 


Banda, in Gorama & Cerama occurrit orientali , quam- 
vis non magna in copia, plantatur ibi & colitur in- 
ftar Mange arboris , in Baleya quoque occurrit. In 
Amboina Silveftris reperitur in filvis Hitoz , fed fre- 
quentior in Boero, Gorama, Cerama, ac porro in 
infulis Aufträlibus. 

U/us. Domeftica, que in Banda & Baleya plantatur, 
fructum exhibet, qui crudus eft edulis, quum gratam 
habeat aciditatem , fi prudenter modo depuretur a 
fupra memorata calce, filveftris fruêtus quoque edi- 
tur, fed plurimum in Gorama vicinisque infulis: In 
Amboina. autem eft vilis , vefpertilionibusque relin- 
quitur. Interiores nuclei apertorum officulorum Calap- 
pæ Lymphæ inco&i, funt fere tam dulces , quam Cana- 
ri. Lignum, uti fupra dictum fuit, in locis illis, in 

uibus abundat, edificiis infervit, quum fatis diu fit 
pi e py quum horum incolarum domus plerumque 
fumo fint replete , unde coffi aliaque infecta hoc non 


expetunt: Baleyenfes, quum fructus decerpere cu- $ 


piunt, hanc arborem non confcendunt inftar aliarum 
arborum juxta truncum, fed per fcalas, ob rugofum 
ejus truncum ac corticem, foliisque utuntur crudis 
ad Bocaffan , uti alia hunc in finem apta ac recenter 
excreta folia Ulang-Ulang. ` siia 


Tabula Sexagefima Septima ` 


Ramum exhibet Vidorici Silveftris primi, ubi Litt. A. offi- 
. cula feminalia reprefentat. 


OBSE RVAT IO. 


Caniram H. Malab. part. 1. Tab. 37. hujus generis vide- 
tur fpecies. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput LVIII. 


wel in Banda, op Goram, en Ooft-Ceram , alboewel mede 
in geen groot. getal , men plantze , en baventze-aldaar , ge- 
lyk de Mangas-boomen , op Baley werdenze mede gevonden: 
en op Ambona beeft men de wilde int gebergte van Hi- 
toe dog veel overvloediger op Boero, Goram, Ceram, ende 
de verdere Zuid-oofter Lylanden. 

Gebruik. De tamme , gelykze in Banda, en op Baley 
geplant wert, is bequaam, om raauw te eeten, om datze 
een aangename rynsheit beeft, alffe maar met voorzigtig- 
heit gezuivert wert van de bier boven aangebaalde kalk: de 
wilde werden ook wel gegeeten , dog meeft op Goram , ende 
de naaftgelegene Eylanden : maar in Amboina werdenze 
veragt en voor de vleermuizen gelaten: de binnenfte heeften 
uit.de geklopte fleenen , in Calappus-melk gekookt y /maa- 
ken by na 20 zoet, als Cauari? bet. bout , als boven is ge- 
zegt, wert op de plaatzen daar men het in meenigte beeft, 
tot den buisbouso gebruikt, en daar bet ook al vry lang 
aan duurt „om dat de buizen dezer Inlanders meeft of door- 
aans vervult zyn met rook, daar de wormen en bet andere 
kleine ongedierte geen [maak in fchynen te vinden: de Ba- 
leyers , willende de vrugten plukken, beklimmen dezen boont 
niet gelyk men wel andere boomen doet langs den [Lam „ en 
dat wegens zyne ruige fcbor[Je , maar komen met een ladder 
daar op ; en de bladeren gebruikenze ook raauw tot Boca[Jan, 
gelyk als andere daar toe bequaame Ulang-Ulang , of jonge 
en eerft uitgefcboten bladeren. . ` EEE VE MEE 


De Seven- en Seftigfte Plaut ` | 


Vertoont een Tak van de wilde Vidorik- Boom , alwaar Lett. A. des 
zelfs zaat-korrels verbeeldt. ` 


AANMERKING. 


De Caniram van de Hortus Malabar. eerte deel Tab, 37. 
verbeeldt en befchreven fchynt van, deeze boom een zocrt te zyn. - 


ee cl: 


-— 


CAP. QUINQUAG. OCTAVUM. 
E át 25 Catappa. Catappan. ` . Së 


ftris, quas fimul hoc in capite defcribemus: 
^ Domeftica eft arbor vafta & extenfa, recto , fed 
non admodum alto trunco, circa quem rami oppo- 
fiti locantur, formam pr&bentes ampli petafi, Read 
majorum ramorum extremitates alii transverfales ori- 
untur rami, atque ex iis porro alii minores; ad 
uorum extremitates in orbem fine ordine & arctif- 
ime folia dependent, fere inftar ingentis lampadis, 
plurimis .extenfe tubis; atque hec folia funt maxi- 
ma , fed inequalis magnitudinis , inferiora enim ac 
vetuftiffima quinque , fex , octove pollices funt longa, 
duos cum dimidio vel quinque lata pollices, alia au- 
tem fepe decem Sogt eN polices funt longa, 
quinque fexve lata pollices, inftar: flabelli formata, 
ad fummum nempe latiffima , ac fere inftar dimidii 
circuli rotunda , brevi apice, inferius fenfim angu- 
ftata ufque fere ad ipfum ramum, cui brevi craflo- 
que junguntur petiolo , uti quoque nervus medius 
admodum craffus eft, qui plurimas emittit coftas la- 
terales parallelas , que arcubus incurvis fibi mutuo 
junguntur ` Folia hee. funt Wahre ac lete viridia, 
ubtus quodammodo flava, ad tactum mollia; flores 
longis ex racemis dependent albi, parvi , plurimis- 
que gaudentes albicantibus .ftaminibus , plurimique 
plerumque decidunt, ita ur unus alterve tantum ex- 

crefcat uno. ex racemo. ure 
. Fructus eft magnitudinis junioris Mange , vel paulo 
minoris, ac magis planus, ad oras acutior , tres lon- 
gus pollices, fescui-pollicem latus, pollicem craffus, 
undigue, ad. oras leviter emarginatus , atque ad unüm 
plerumque latus reflexus vel protuberans , formam- 
que hinc cochlearis vel cymba refert , fuperiore vero 
parte fructus eft bifülcatus, ac tenui pellicula exte- 
rius tectus, primo intenfe viridis, dein rubens feu in- 
carnatus , luteis maculis feu {triis , atque fub hac pel- 
Jicula ilofum locatur. putamen, fique recens fcinda- 
tur , rubet inftar Cerafi aperti, minorem digitum craf- 
fum, inque hoc craffum locatur officulum dicto pu- 
tamini nexum , quodque confra&dum nucleum emi 
e et 


| Cum duplex Kap ep eft, Domettica & Silve- 


mart 


41221 LI REIFEN 
Atappan is mede tweederley , als tamme en wilde, en 
“kY Hid in dit Capice oen de 

A tamme wert een groote wyd uitgebreide boom, met 
een regte , dog niet zeer hooge ftam , rondom den welken de 
takken regt over dwers Jaan „vertonende de gedaante van 
een breeden boet, aan °t eynde van de eerfté of booft-takken 
komen weder andere dwers-takken voort, en uit dezelve 20 
vervolgens al weder andere ; aan't einde van dewelke rond- 


‘om, zonder ordre, en digt boven malkander ,. de bladeren 


hangen byna als een groote lamp met pypens zynde deze 
bladeren kloek en wel Bant Ross flag » dog daar omtrent 
d ZC ook de 


t 


met kromme boogen aan malkanderen zjn gebegt: zy 

giat» in di prono eu van onderen een wein ui dn 
gui trekkende , midsgaders zagt in "t aantaften. Het 
loeyzel hangt aan lange trosjes of [beelen , zynde wit , klein, 
en ol Witte draatjes , en zy wallen meeft af, zo dat er 
maar een twee, en drie aan eenen tros tot perfectie. komen. 


De vrugt is van grootte als een jonge Mangas, of nog 
wat Aleinder, ook platter , en ee Br wre 
duimen, lank ,.balf zo breet, en een duim dik, aan de zyden 
rondom met een dunne rant, die zig ftro» na de eene 
zyde wat omkromt of opwerpt, en alzo.’t fatzoen, dan. een 
lepel of fchuitje maakt: aan 't voorfte eynde in open ge- 
klooft van buiten met een dun velleken bekleet , int eerfle 
boog-groen „daar. nä rodze-root of incarnaat., met geele plek- 
ken of fireepen, en daar onder leyt. een bairige of pelzige 
bolfler, als men vers daar in nyt, regt root, als een ob 
gelneeden ker[]e„ een Kleine vinger dik, en binnen dexelve 
een barde fte:n of fcbaal , daar de voornoemde-bolfter vaft 
aan, bangt, en dewelke gebrooken zynde, zo komt bun de 
i a % ` * ww eh “regte 


Zab. LXVII. 


\ 
NS 
SS 


SSN 
INN 
SST SSS EN 
SSSA 
SSS WAY 

NN SSIS 
S Nu SNM 


SN NM 
SSNS SSS 


EN 
BEIN 
SEIT, 

SU 


ID 


Zei 


WA 


on... 


f 
f i WOH 
= Ü 
N 
N N 
MN i 
| NN 
" b 
Du) 
` 
P? 


— ——————— —— 


I. Boek. LY II. Hoofaft. 


bet forma ficce & decorticate Amygdale vel Canarii, 
fed paulo magis anguftiorem , rotundiorem, & oblon- 
um, fubque fufca pellicula reconditur medulla alba 
& ficca inftar dicti Canarii, feu Amygdalz , ejusdem- 
ue fere faporis ; verum Catappa non ita eít oleo- 
a ac Canarium, unde & gratior eft & delicatior ad 
crudum cibum: Fru&us recens apertus, jucundum quo- 
ue praebet odorem , magnamque habet convenien- 
tam & fimilitudinem cum illo litorez arboris, Atun 
Laut dite, que poftea Libr. 4. defcribetur: Vetufta 
hujus arboris folia rubent, coloremque habent fere 
inftar Cancrorum co¢torum. 


Silveftres Catappe arbores in duas iterum dividun- 
tur fpecies ; fecundum loca , in quibus crefcunt, five 
ad litus, five in filvis, quamvis parum a fefe invicem 
differant. ; 3 

Catappa Litorea, quam proponemus, arbor eft mul- 
to altior-domeftica, trunco craffo, ramisque extenfis 
inftar Quercus, plerumque T inclinans , ramisque 
. inferioribus trans aquam fefe extendens , rami ejus 
non ita funt regulares ac domeftice , Ted itidem op- 
pofiti funt: Folia quoque ad ramorum extremitates in 
orbem locantur, quinque fexve fimul junéta, forma 
cum domeftice foliis convenientia , fed paulo funt 
longiora , & ad tatum rugofiora, inferius enim funt 
lanuginofa , uti & eorum petioli , fuperioresque ac mi- 
nimi rami: Plures gerunt coftas parallelas quam do- 
-meftica , unde urentibus .Polot:foliis funt. fimillima, 

refertim junioribus in arboribus , fed non urunt. 

lores fructusque funt ut in domeftica, longisque ex 
racemis dependent’, duo tresve fimul , fed-minores 
diuque viridem fervant colorem. Officula interiora 
funt quoque minora , oblongo-rotunda, dulcisque fa- 
poris inftar Nucis avellane , quum vero tam pauca fit 
eorum fubftantia, raro expetuntur, & colliguntur. 


Truncus corticem gerit rotundum, equalem , ac 
lete virentem , lignum ex rubro albicat , recens : 
fuerit, ficcum vero cinerei eft coloris, craflis con- 
ftans fibris, annulisque notatus inftar Quercus ligni, 
hi autem annuli. feu pecnes: aliquando rech ali- 
quando obliqui.& intricati decurrunt, flexusque for- 
"mant, ficcum fatis leve fed tamen durabile eft; & ad 
navium exftructionem maxime expetitur: Arbor hec 
nusquam nifi in litoribus occurrit , & femper in fil- 
ve crepidine, fed tali affectione, ut femper ad mare 
inclinet , :ejusque-obumbret aquam , unde ejus fru&tus 
. quoque -hint inde in litus. projecti reperiuntur, `- 


^ Catappa Silveftris 5 quee altera filveftris fpecies eft, ` 
“Boorn. eerfte of Strandt-boom meeft gelyk, dan de bladeren 
«zyn wat langer en fmalder , mede aan "t uiterfte der tak- 
‚ken, zonder ordre, en digt op malkanderen flaande , met 


defcripte prime feu litorez fimillima eft „. fed ejus 
folia funt longiora & anguftiora, ad ramorum extre- 
mum fine ordine locata ;aréteque juncta , multis. co- 
ftis paralielis 5" fpatiisque intermediis parvis contex- 
-tis venulis:formata, fed magis referentia dictum fo- 
lium urens Polo? , cum quo juniores. Catappz arbores 
tantam habent: convenientiam , ut quam adcuratiffi- 
‘meadtendere oporteat; fi quis eas diftinguere ac digno- 
-feere velit, quamvis hujus Miis folia finc paulo angu- 
ftiora, & magis glabra , ore foli 

anguftatz fere ad petiolorym ortum extenduntur , qui 
obducti quoque funt tenui, ruffa, ac molli lánugine , 
quali itidem ramuli virides furculique obteguntur ;.in- 
ferior autem junioris folii pars eft fufca, fructusque 
eodem erefcunt modo, quo przcedentis , qui plurimum 
- funt virides, vel denuo ex flavo virefcunt inftar pomi, 
pauco admixto rubro colore. Intus continetur nucleus 
-anguftus , oblongus, precedenti minor , qui dulcis qui- 
dem elt faporis, fed ob parvam ejus fubftantiam nè- 
mini lubet fruétum contufione aperire. Truncus non 
ita inclinat ac precedentis , fed erectus excrefcit , ra- 
mosque diffundit inftar ampli petafi in orbem: Lignum 
recedenti fimile eft, fed magis ficcum, majoresque 

abet pectines, feu venas. Å 
Nomen. Prima feu domeftica fpecies Latine dicitur 
Catappa Domeftica: Malaice & Balaice Catappan, Ter- 
natice JVufu & Neuffu :Bandice Teley & He Altera 
fpecies Catappa Litorea: Malaice Catappan Laut: Qui- 
am etiam eam vocant Canari Laut , quur ejus nucleus 
Canarii nucleo adeo fit fimilis. Amboinice Saliffa : Ma- 
caffarice Taliffa : Bandice Talyo- Batu. SE lapideis 
- ¢refeat litoribus., Tertia fpecies Catappa” ri. da e 
aice 


» 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


regte beeft te vertonen in de gedaante van een drooge ge” 
Jcbilde Amandel, of Canari, dog wat fmalder , ronder ‚en 
lankwerpig , bebbende onder baar bruine wliesken-een wit , 
droog merg, gelyk de gem. Canaris, of Amandelen, ook 
bykans van dezelve fmaak, dog de Catappan is zo olyaptig 
niet, als de Canari, en dierbalven lieffelyker of /makely- 
ker om raauw te eeten: de vrugt, vers opengefneeden zyn- 
de , geeft ook geen onaangenaamen reuk ; xy beeft mede groo- 
te gelykenifje of gemeen/cbap met die van een andere ftrant- 


“boom, Atun Laut genaamt , en dewelke bier na in "t vierde 


boek befchreven zal worden; de oude bladeren van dezen 

boom werden regt of gebeel root „en krygen een coleur byna 

als van de gekookte krabben. D ur 
Aangaande nu de wilde Catappan-boomen , dezelve ver- 


delen baar weder in twee zoorten , na de plaatzen daarze 


groeyen , bet xy dan aan firandt, of in bet bofcb , boewel- 
ze van malkander weinig komen te werfchillen. i 
De Strant-Catappan , die wy zullen voorftellen, is een 
veel booger boom dan de tamme, met een dikker [Lam , en 
wyt uitgebreide takken , gelyk de Eyke, gemeenelyk een wei- 
nig voor over hellende , en met zyne onderfte takken over 
bet waater bangende; de: takken &va[fen ook zg ordentelyk 
niet als aan de tamme , dog al mede overidwers : de blade- 
ren fiaan insgelyks aan de eynden. der takken ineen kring, 
vyf a xés by een, en agter malkander , zynde van fatzoen 
de tamme gelt gelyk, dog wat langer , en in't aantaften 
ook ruiger, want aan de onderfbe-zyde vallenze wat wol- 
agtig y gelyk mede doen haare fteelen, en de rövorfte takken; 
zy bebben meer paralleele ribben dan de tamme, enzyn.dier- 
halven de brandende bladeren van Polot zeer gelyk, inzon- 
derbeit aan de jonge boomen , dog men beboeft niet te vree- 


zen zig aan deze te zullen branden. Het bloeyzel en de vrug- 


ten zyn als die van de tamme , en hangen aan een lange 
Steel, twee a drie: by malkander , dog kleinder , én :blyven 
lang groen. De binnenfte korrels zyn ook kleinder‘, lank- 
werpig-ront, en mede zoet van fmaak , als een Hazel-noot, 
dog om datter zo weinig aan is , werdenze zelden gezogt , 
en verzamelt. ` mad Nono ipis luc 
De [tam beeft een ronde , effene , en ligt-groene fborffe, 


fi -bet bout Ze opt, verfch zynde , een Ge ee Toy me 
t 


trekkende , dog droog werdende zo befterft bet ligt-graaww, 
tbe, „en met kammen geteikent , bykans als bet Eyken- 

out „ dog deze kammen loopen zommige regt, andere we- 
der fchuyns ep verwert , maakende eenige draayingen ; bet 
drooge is ook redelyk ligt, dog. blyft evenwel. durabel , en 


-wert zeer gezogt tot alderhande fcheepsbouw : men vint de- 


zen boom mieuwers, dan op firanden, en dat juift op den 
zoom van bet bofch, dog met zodanige affeltie tot de Zee, 
dat by, als gezegt , meet voorwaarts overbelt, en bet Zee- 
water befchaduwt, dies men de vrugten ook bier en daar . 


langs de trant opgeworpen ziet. £2 qoare e 
De bofcb Catappan , zynde de tweede. wilde zoort , is de 


„veele paralleele ribben , en bare tuffen - plaatzen wederom 
met kleine adertjes doorreegen, nog meer gelykende na bet 
voorn. brandende blat Polot , met bet welke deze. jonge 
Catappan boompjes zulken gelykeniffe bebben , dat by-daar 
-al naauw op letten moet , dieze onderfcheiden zal, boewel 
deze Catappan bladeren wat finalder , en gladder zyn , baare 


orum conniventes feu fmal toelopende zyden flooten of raaken-agter byna tot aan 


den oor/pronk der fteelen , dewelke mede bekleet zyn met een 
dunne, rofle, en zagte wolagtigbeit, en zo doen insgelyks 
de groene takjes en fcheutjes , zynde de onderfle zyde van 


*t jonge blat bruin , en de vrugten waffen al mede op dezelf- —— 


de manier als de voorgaande „blyvende meeft groen, of wer- 
den ten laaften ookwel appel-geel , met een weinig root ver- 
mengt ; van binnen leyt een est e /malle heeft, 
nog kleinder y als die van-de vorige, zynde mede wel zoet 
van fmaak, dog wegens zyne kleinbeit en wil:niemant de 
moeyte doen om de vrugt open te kloppen. De flam belt of 
bangt zo niet over als de voorgaande, maar waft regt op , 
en fpreyt zyne takken mede als een breeden ze „in de ron- 
te regt dwers uit: bet bout is ook gelyk als bet vößrgaande, 
dog wel zo droog , en wat grooter van kammen of aderen. 
Naam. ‘De eerfbe of tamme zoorte wert in t Latyn ge- 
naamt Catappa Domeftica: op Maleyts en Balys Catap- 
pan: op Ternaats Nuffü en Nguflu : op Bandaas Teley 
en Telyo: de taveede zoorte Catappa Litorea: op. Ma- 
leyts Catappan Laut: zommige noemenze ook Canari Laut, 
om dat de beeft die van de Canari zo zeer gelykt: 0 Am- 
boins Saliffa: op Macaffers Talifla: op Bandaas Talyo- 
batu, om datze op fleenige firanden waft. de derde zoorte 
: Catappa 


~ 


176 HERBARII AMBOINENSIS 


Malaice Catappan Oetan , & Amboinice Lalia, fed plu- 
rimum apud Hituenfes. 1 

Locus. Prima fpecies in Moluccis occurrit , Banda, 
Baleya, Java, & adjacentibus locis, in Amboina au- 
tem eft ignota; Secunda & tertia fpecies in omnibus 
crefcit infulis harum Orientalium regionum; prima in 
litore, alteraque remotior in planis filvis & circa flu- 
vios , pofterior autem hec non ita frequens eft ac prior; 
Notandum porro eft Catappam litoream in Celebe in- 
fula, aliisque in locis eandem cum domeftica cenfe- 
ri, quum fru&us non multum differant. 


Ufus. Domeftice nuclei tantum funt in ufu, crudi- 
que eduntur, inftar Canari-nucum ; cum quibus fapore 
ac forma adeo proxime conveniunt, ut enucleati ii- 
‘dem haberentur: Catappe vero nuclei femper ex 
oblongo-rotundi funt, ac ficciores , meliusque fapiunt 
ac Canariinuces, licet enim fint vetufti , non ita oleo- 
fi funt ac Canarii. In Batavia & Banda cum aliis fru- 
&ibus inter obfonia menfis inponuntur, ita ut a no- 
ftris Europzis pluris eftimentur quam ab Indis, qui 
minoris eos habent pretii, quum ita pufilli fint, ac 
ventrem tam parum repleant. Noftri quoque cru- 
ftularii compererunt, nucleos hos aptos effe ad cru- 
fta, aliaque praeparata loco Amygdalarum ; fed 
oleum inde exprimi nequit: Arbor hec in Batavia 
circa zdes magnis inareis multum plantatur, ut fub 
grata ejus & ampla umbra fedilia formentur; quidam 
etiam Daleyz reges idem jubent: Reliquarum bina- 
rum filveftrium fpecierum nuclei nec in cibo nec in re 
domeftica ullum habent ufum hic in Amboina, fal- 
tem non illius, quz in filvis crefcit: Lignum autem 
eo majorem prebet utilitatem ac commodum navium 
exftructioni, incoleque Bonoakey, & Aruenfes ex 
hoc afferes formant, ac coftas pro eorum Corre Cor- 
re, fimilibusque majoribus navigiis: Siccum enim eft 
fatis leve , ac nihilominus in aqua marina diu durabile: 
Silveftris generis folia funt tam magna & ampla , ut lo- 
co fercularum Men poflint, atque infervire pro 
vis, fi in campo vel filvis menfas exitruere cibis veli- 


mus, 


In Celebe atque Moluccis, ut intellexi, nullz Ca- 
tappz-arbores funt notz , nifi que in litore fponte ubi- 
-que crefcunt, harumque fructus ibi quoque colligun- 
tur , contunduntur , & eduntur , uti aliis in locis dome- 
ftice fru&tus, quum eorum nuclei fint quoque majores 
ac Amboinenfes ; EU fere modo conftitutum eft 
. €um diéta Bandenfi Teleyo , iis enim in locis nullz hu- 
jus arbores coluntur, fed que efculentos dant fru- 
&us, hinc inde in filvis crefcunt, alieque Teleyo- Ba- 
‘tu ditte, quarum fructus non colliguntur, in litore 
-erefcunt , ac plerumque minora gerunt folia ac Taleyo 
: Silveftris, quam, uti dictum eft, pro vera & cum do- 
` meftica eandem putant & habent, Hujus arboris cor- 
tex ac folia facultatem habent nigrum tingendi colo- 
rem, unde iis utuntur ad dentes nigro inbuendos co- 
lore „ac cortice prefertim ad componendum atramen- 
tum Indicum, de quo libr. 3. cap. 10. in capite de Dam- 
mar- Batu ulterius agetur. 


em 


In Rumpbii Appendice bec adduntur. 


In Hort. Malab. part. 4. Fig. 3. & 4. defcribitur 
-nomine Malabarico Adamaram, in quo prefertim hoc 
-obfervo difcrimen , quod Amboinenfium nucleus Ca- 
.tappz fru&us inter dentes non ita facile teratur, ac 
Aerer Se fed in partes minores confringatur , 
diuque inter dentes hereat. 


EXPEC ADDED 


Tabule Sexagefime O&ave , 
ramum exhibet Catappe domeftice, ubi Litt. 
Ejus maturum , 
B. Vero ejus officulum reprafentat. 


OBSER. 


Liber I. Caput LVIII. 


Catappa Silveftris: op Maleyts Catappan Oetan: en op 
Amboins Lalia, dog meeftby de Hitueezen. 

Plaats. De eerfie zoort vind men in de Moluccos , Ban- 
da, Baley, Fava, en de omleggende plaatzen „dog in Am- 
boina isze onbekent : De iweede en derde zoort groeit op al- 
le Eilanden van deze Oofterfche quartieren, de cer{te op 
Jirant , en de andere wat verder van daarin vlakke boj- 
Sehen, en aan,of omtrent de rivieren „dog deze laatfte wort 
zo veel niet gevonden als de tweede: flaande nog aantemer- 
kens dat de Strant-Catappans op het Eiland Celebes, en 
andere plaatzen , met detamme voor een gebouden werden , om 
dat de vrugten niet veel van malkander komen te verfchillen. 

Gebruik. De korrels of pitten van de Tamme vrugten 
zyn maar alleen in gebruik, en werden raauw gegeten , ge- 
lyk die van de Canari-nooten , met dewelke zy ook in Jmaak 
en fatzoen zo na overeenkomen „dat men de gepelde voor een 
en dezelve zoude.aanzien; dog de Catappans zyn altyd uit 
den lankwerpigen wat ront, ook drooger, en beter van 
Smaak, dan de Canaris , want al werdenze oud , 20 en zyn- 
ze zo olyagtig niet als de Canaris: Op Batavia en Banda 
werdenze onder andere Fruiten tot een nagerigt of bancquet 
opgedifcht, zo datze by onze Europianen in meerder agting 
zyn, dan by de Indianen, dieze te minder agten, om datze 
zo klein zyn, en den buik zo weinig vullen: Onze Paftey- 
bakkers bebben ook bevonden , datze bekwaam zyn om taarten 
daar van te maken, en omtrent detoebereiding van ver[cbei- 
de geregten, in plaats van amandelen te gebruiken, dog 
men kan geen oly daar van maken: «werdende deze boom op 
Batavia omtrent de buizen, en op groote pleinen veel ge- 
plant , om onder zyn aangename en breede fchaduwe zit- 
banken te maken ; en zommige Koningen van Baley doen gok 
bet zelve: Van de twee refteerende wilde geflagten , bebben 
de pitten in de koft of buisbouding , bier in Amboina geen 
zonderling gebruik, immers niet van de gene , die in de bof- 
chen gevonden worden; maar zo veel te grooter gerief en 
nuttigbeit beeft men omtrent den Scheeps-bouw van bet 
bout, en de inwoonders van Bonoakey, en Aru, bakken 
daar van de planken en inbouten tot bun Corre-Corren, en 
diergelyke groote- Vaartuigen: want-opgedroogt zynde, is 
bet redelyk ligt, en niettemin :durabel in-zee-water: De 
bladeren van 't wilde geflagt zjn xo breed en groot „dat men 
ze tot taaffel-borden kan gebruiken „als men op’tweld of in't 
bofch maaltyd bouden en opdiffcben wil. mats id 

„Op Celebes, en in de Moluccos ,: zo ik-my beb laten be- 
rigten , zyn geen andere Catappen bekent, dan de gene die 
op firant overal van zelve groeyen , werdende haare vrug- 
ten aldaar mede opgezogt opgeklopt, en gegeten, gelyk 
elders de Tamme , nadien baare beeften ook grooter vallen 
dan de Amboinfche , en zodanig is bet byna ook geleegen 


met de bier voorgenoemde Bandaafcbe Teleyo, want op, 


dezelve plaatzen werden wel geene van die boomen gebavent 
of gecultiveert; maar de geene, die de eetbare vrügten 
draagen , ava[Jcben bier en daar in "t bofcb, en de andere, 
Teleyo-Batu genaamt , welkers vrugten zy niet en verza- 
melen, groeyen op [irant , en bebben doorgaans kleinder 
bladeren dan de bofcb Teleyo, dieze aldaar, als gezegt , voor 


-de opregte houden: De fcbor[Je en bladeren van dezen boom 


bebben. mede een eigenfchap van zwart te konnen verwen, 
invoegen men die gebruikt , om de tanden mede zavart tema- 
ken „en de fchor[fe byzonder tot bet bereiden van de moorfcbe 
inkt, waar van lib. 3. in ’t 10. capittel, van de Dam- 
mar-Batu, wat meer gezegt zal worden. 


In de Appendix van Rumphius wert dit 'erbygedaan ~ 


In bet vierde deel van de Hortus Malab. Fig. 3, en 4. 
wert by befchreven met den Malabaarfcben naam Adama- 
ram, waar in ik alleen dit onderfcheid beyinde, dat de 
beeft van de vrugten in de Amboinfche Catappen zo ligt 
tufJcben de tanden niet gemaalen wert, gelyk van de Mas 
labaarfche getuigt wert, maar by bryzelt klein, en blyft 
lang tuffcben de tanden. “= ` ; | 


UYTLEGGING 


Van de Acht- en Sefligfte Plaat, 


Dewelke vertoont een Tak van de Tamme Catappe-Boom, al- 
waar Lett. 
A. Een rype vrugt, 
B. Deszelfs pit aantoont. 
- AAN- 


* 


— 


SJ BEVA. 


X 


GE 
TIL 


RR 


INN 
ANN 
Au N 
M 


MSN 
RN 


2 


POD 
PELI 


— 


SENSN 
SS 
N 
N 
NN 
N 
= 


LA 
ap m7 


ISSN 


A 
N 
ES 


À 


KA 


GK 
IN 
Sh 


MM 


NON NN 
NSW 
SRA 


N INN N 
NN 


NN 
N 


N 
DOT 
MÄ N 


` N 

V 
j ) ~ HH 01 
E Ce Á "NS 4 d gu 
GH AN 1 UN NN 
4 HE, EEE Ei A 3 VN 
HH 7 z S 2 ` | 

12 


"NS Mitt 
V NN NN SN 
N AN 


M 
AN va 
SOAS 
SSE 


uL 
VID 
7 
HHH 
HAHH 
HAHAH 
AHH 


A 
; (KA 


IL 
T 


lez. 
= 


I. Boek. LIX. Hoff. AMBOIN 


OB SER VAT IO. 


Inter Amygdalas relata eft hac arbor a Plukn, in Almag. 
Bot. pag. 18. & Nieubovio in Itinerario. fuo, & arbor Catap- 
pa a Valent. p. 171. vocatur. 


SCHE KRUYDBOEK. 177 


AANMERKING, 


Onder de Amandel-Boomen is deeze boom gebragt van Plukn in 
zyn Almag. pag. 28. en van Nieuhoff in zyn Rys-befchryving, 
en Catappa-Boom wertze genaamt by Valent. p, 171. 


Uamvis Cadjus a defcriptoribus Indie Orienta-. 


* 
CAPUT QUINQUAGES. NONUM. 
lis & Occidentalis, quantum videtur, fatis fit 


Caffuvium : Cadju. 
Q defcripta, hic tamen eam breviter exarare vo- 


lui, quum quzdam in ipfa detexerim , qua ab aliis vel 
omiffa funt, vel in ea hic non ita obfervantur,& quum in- 
fuper ejus filveftrem repererimus fpeciem, hifce in infu- 
lis indigenam:Caterum extra contraverfiam pofitum eft, 
veram Cadjum non proprie effe fructum Indie Orien- 
talis, fed a Portugallig quondam ex India Occidentali 
huc tranflatum fuiffe , uti primum nufquam invenieba- 
tur, nifi ubi hzc habitaret natio , vel quem inhabitave- 
rat locum: Indie Occidentalis fcriptores aliique te- 
ftantur, vaftam effe arborem foliis Lauro fimilibus vel 
inftar Mali, quod tamenab Amboinenfi multum differt: 
Hic enim humilis eft arbor, vix altitudinem vulgaris 
mali adtingens, trunco incurvo, fed ejus rami funt 
magis extenfi, atque hi maxima ex parte ob gravita- 
tem adeo humiles ac depreffi dependent, ut terram fere 
adtingant , unde & inregularem efformant arborem ; 
Folia autem quodammodo mali folia referunt , fed mul- 
to funt ampliora, fuperius rotunda, ac obtufa vel pa- 
rum bifida, firma, glabra, ac crepitantia, rugofa, & 
finuofa, inzqualis magnitudinis, in uno enim eodem- 
que furculo inferiora fepe funt minima, ac tres tañ- 
‚tum longa pollices, duosque lata digitos, quum fupe- 
riora quinque feptemve fzpe pollices fint longa, ac tres 
vel tres cum dimidio pollices lata; Folia hec funt fo- 
litaria, ac inregulari ordine fragilibus ac craflis ex ra- 
mis proveniunt , horumque extremitates terminant flo- 
res extenfis in racemis, qui ex quinque anguftis for- 
mantur petalis, albicantibus, quam diu funt erecta, 
fed leviter rubent vel purpurafcunt, quum retro fle- 
&untur, inquorum centro ftylus locatur. ~ 


d 


Poft flores fat magna in confpe&um venit faba, renis 
forma, quz dorfo petiolo jungitur „inter quem & dictam 
fabam pomum excrefcit eodem modo, quo memo- 
rati Seriptores narrant, Amboinenfis autém non ita 
luteus ; er, ot vel dulcis eft, ac Indie Occiden- 
talis, vel | 
ovi anatıs, pyriformis, inferius anguftatus ac com- 
preffus, e longinquo viridis coloris inftar pomi, ali- 
quando ftriatus ftriis lete rubentibus, carnem inter- 
nam habet fuccofam ac mollem , fed fibrofam ac vil- 
lofam: Sapor ejus eft acidulus fere inftar pomi vino- 
fi, fed mixtus tali ingrata acerbitate; ut fauces con- 
ftringat, unde non multum crudus editur: Zeylanen- 
fis autem, uti intelligo, mulco mitioris eft faporis; 
- Dica faba feu.caftanea , quz in fructus fummo excre- 

fcit Sei nature dcforme , qualem dicti commemo- 
rant Scriptores, Que hifce in terris plurimum editur , 
carbonibus enim intoftâ;-donec exterius putamen, 

uod urens continet oleum , dehifcat , nucleus internus 

e auferri poteft, a fufca depurari pellicula, úl- 
teriusque edi inftar Amygdalarum vel Canarii: Folia 
arboris ac cortex ingratum & hircinum fere fpirant 
odorem, uti quoque flores , fed horum odor debilior 
eft: Fruðus maturus decerptus facillime putrefcit , ita 

ut ultra duos vix dies integer fervari poflit, totumque 
odore repleat cubiculum. Lignum eft album , fuc- 
` cafum, ac inutile: Rami funt pingues, fragiles, fed 
tamen »flexiles; Odtobri floret, fruétusque Decembri 
maturéfcunt ac fübfequentibus menfibus. _ se 


Nomen. Latine Caffuvium : Malaice Cadju: Ex Por- 
tugallo Caju feu Cajou. In Amboina quoque vocatur 
Boa Frangi h. e. fru€tus Portugallicus , quum ab‚hac na- 
tione o itranflatus fit: In Macaflara dicitur T 

om. $ voor 


ylanenfis, vixque magnitudinem habet g 


LIK HO OFDSTU K. 
De Cadjoe-Boom. | 


lyk zo Ë 


dog de voorfte 
lank, mitsgaders drie „en drie- 


duimen 


alven ook niet veel raauw gegeten wert: Maar de Cey- 
lonfche , zo ik verfbaa , is veel lieffelyker van fmaak: De 
gem. Boone of Caf anjë , die aan "t vöorfte der vrugi bangi, 
is van zodanigen aart en fatzoen, als voorfchreve Scbry- 
vers vermelden: werdende bier te lande wel meeft genut- 
tigt: want zynde op de koolen gebraden , tot dat de buiten- 
fte fchaal „ daar die brandende oly in zit , openberft , zo kan 
men de binnenfte beeft gemakkelyk daar uitneemen , van 't 
graauwe vliesken zuiveren „en dan voorts eeten als Aman- 
delen , of de Canaris bier te lande: De bladeren en fchor[Je, 
geven van baar een onlieffelyken en bokagtigen reuk, als 
mede het bloeizel „ dog «vat flapper: De rype vrugt , afge- 
plukt wynde , verrot zeer ligt , zo dat menze boven de twee 
dagen niet wel bewaren kan, vervullende met baren reuk 
een geheele kamer : Het bout is wit, zappig „en ondeugend: 
De takken zjn mede vet, buigzaam , en bros: Zy bloeyen in 
October , en de vrugten beeft men in December, mitsga- 
ders de volgende maanden. i 

Naam. Iñ 't Latyn Cafluvium , in ’t Maleyts Cadju: 
Alles uit bet Portugee/che Caju , of Cajou: , | 
noemt menze ook Boa-Frangi , dat is , Portugeefche vrugts 


óm datze door dezelve natie albier overgebragt is: Op Ma- 
Z caffer 


n Amboins ` 


178 


Soor h. e. Jamboifera; quum caftanea ad dorfum Jam- 
bofam videatur proferre. 


Locus. Ex Garzia ab Orto conftat fruétum hunc fuo 
tempore, feu anno circiter Chrifti 1550. circa Goam 
incognitum fuiffe , fed non diu poft Chrijtopborus a Cofta, 
primum circa Couchin vidit, ac capite vigefimo quar- 
to defcripfit, uti conftat ex Carol. Clufii adnotationi- 
bus in illud caput; fed dein a Portugallis plurimis in 
Indie locis multiplicatus ac propagatus eft, prefertim 
in Zeylana , Celebe , in regno Macaflarenfi , & in Maro. 
Hic in Amboina pauce tantum funt arbores, ac præ- 
fertim ad rubrum montem, ubi Portugalli primum 
locum fuum fixerunt. 


Ufus. De ejus ufu aliis in locis, ubi delicatiores ac 
majores funt, non agam, fed Lectorem ablegabo ad 
memoratos auctores , quum in Amboina non fint in 
ufu, excepto quod quidam crudum exfugant fuccum 
tanquam remedium contra vomitum ac naufeofüm 
ventriculum: Macaffarenfes plerumque Cadju poma 
abjiciunt, tantumque eorum caftaneas colligunt, quas 
regibus fuis obferunt , ut fupra carbones illos torreant, 
nucleumque comedant, feu ad delicias , feu more 
Indico ut Veneris libidinem excitent : Vidi quoque 

uofdam cortice hujus arboris , qui aufterus admo- 

um & adítringens eft, ufos fuiffe contra aphthas ad 
os colluendum, loco Catsjo feu Lycii Indici , forte 
vocum fimilitudine adle&os aut deceptos. Adtenden- 
dum porro eft, ne ditte Caftanez fupra carbones 
torrende ac edende nimis recentes fint, quum acer- 
rimo tum replete fint fucco , qui nucleum, quum 
franguntur ac dehifcunt, facile inficit, atque adurens 
amarum reddit, unde melius e(t, ut per femi menfem 
exficcentur. 


In Ternata fruêtus hi multo funt majores quam in 
Amboina , quumque maturefcunt , magis luteum gerunt 
colorem , fere inftar fructus maturi Mufæ ,ejusque fuc- 
co utuntur incolæ pro collutione oris contra Aphthas; 
ac defedtu fructus corticem arboris adhibent, quum 
hic cantummodo adítringat & detergeat, nec noxias ha- 
beat proprietates, quales in Silveftri obfervantur fpecie: 

i autem plura de horum fruétuum preftantia nofce- 
re cupit, adeat docta Wilbelmi Pifonis fcripta. Qui 
arbores Brafilienfes propria experientia feu notitia 
defcripfit libr. 4. cap. 6. ubi arbor Acajuiba, ac fru- 
&us Acaju vocantur, ac ubi foliis floribusque bo- 
num adferibit odorem , qui camen, uti fupra ditum 
eft, in Orientalibus arboribus non obfervatur. 


In Rumpbii Appendice hec fequuntur. 


Ex Hort. Malab. part. 3. Fig. $4. patet arborem 
hanc in Malabaricis Eugenius quoque effe notam 
nomine Capamava, & Portugallico Cajoes, ubi ipfi 
flores fuaveolentes adfcribuntur. 5 


Tabula Sexagefima Nona 


Ramum exhibet Caffuvii, feu Anacardii, ubi Litt. 
A. Ejus fructum feparatum exhibet. 


OBSERVATIG 


Variis nominibus hec arbor a pluribus jam denominata eft 
auctoribus, optimeque ab Herm. in H, L. B. pag. 30. voca- 
tur Anacardium Occidentale, Cajous dictum, ofliculo renis le- 
poris Figura: & Anacardium a Linneo in H. Cliff. p. 161. & 
Anacardii alia fpecies a Ca/p. Baub. in Pinac. p. $12. & Ana- 
cardus Zeylanica, Folio Nucis Juglandis Cajous vulgo ab 
Herm. in Muf. Zeyl. pag. 55. & Pomifera feu potius pruni- 
fera Indica, nuce reniformi , fummo pomo innafcente Cajous 
di&a. Ray. bift. pl. pag. 1649. & Sloan. Cat. pl. Fam. p. 187. qui 
plurimas habet alias denominationes , & in ejus Hift. Fam. part. 
2. p. 136. vocatur Acaju arbor pomifera fructu delettabili, 
propendente Anacardii ritu, Surian dicta, Acaioua Ti . 6? 
Boerb. vocatur, que eleganter quoque a Merian de Infett. Su- 
rin. Tab. 16. exprimitur. Reliqua vide in Thef. nofiro Zeylan. 
Pag. 19. & Dale Pharmac. edit, nov. in 410. pag. 340. 


Nomine Cadjoe arboris bec defcribitur a Valent. p. 172. & in 
Tab. fub no. XIX. parvulaicone exhibetur filveftris (ubfequens 


fpecies. 
; CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Caput LIX. 


ca[Jar noemt menze Jamboe-Soor: dat is, Famboes-draa- 
Ber» om dat de Caftanje op baar rug een Jamboesfchynt te 
raagen. 

Plaats. Uit Garzias ab Orto blykt , datze by zynen tyd 
of omtrent bet Faar Chrifti 1550. omtrent SA at he. 
kent was, maar niet lange daarna beeftze Chriftophorus 
a Cofta, eerfimaal omtrent Couchin gezien „en in zyn vier- 
en-twintigite capittel ook befchreven, blykende by de Anno- 
tator de Heer Carolus Cluf. op bet zelfde capiitel: maar 
daarna ize door de Portugeezen op veel andere plaaixen van 
Ooftindien zeer vermenigvuldigt , en inzonderbeit op Cey- 
lon, Celebes, int Macaffaarjche ryk, en op Marus; dog 
bier in Amboina bebben wy maar weinige bomen, en die 
nog mecht aan den rooden berg , alwaar de Portugeezen ba- 
re eerfte refidentie gebouden bebben. 

Gebruik. Van bun gebruik, op andere plaatzen., daarze 
Jinakelyker en grooter zyn, zal ik niet fpreken , maar den 
Lezer wyzen tot de voorn. Autheuren, nadienze bier in 
Amboina niet gebezigt worden, bebalven dat zommige bet 
raauwe zap daar uitzuigen , als een bulpmiddel tegen bet 
braaken, en een walgende maag ; de Macaffaren werpen 
de Cadju-appelen doorgaans weg, alleen vergaderende de 
Caftanien, en-die vereerende aan bare Koningen, dieze dan 
op koolen laaten braaden, ende bet pit daar uit eeten, 't 
zy dan tot een lekkerny y of na de Moorfcbe manier , om de ` 
venus-luft te verwekken; Ik beb ook gezien, dat ommige 
de fcbor[Je van dezen boom, zynde uittermaten wrang en 
zamentrekkende, gebruiken, om tegen de Sprouw de mont 
mede te fpoelen, in plaatze van Catsjo, of Lycium Indi- 
cum , mi[Jcbien door gelykbeit van namen aangelokt , of mis- 
leit zynde: Wyders [taat te letten , dat men de voorn. Caf- 
tanien, die men op de koolen braaden en eeten wil, niet al 
te verfeb komt te nemen; om datze alsdan nog vol zyn van 
een d CN vocbtigbeit , "t welk bet pit in "t openberften 
ligt infetteert „en brandende bitter komt te maken, en daar- 
om is bet beft, dezelve een halve maant te laten droogen. 

. In Ternaten vallen deze vrugten vry wat grooter, als 
in Amboina, en ook alsze ryp zyn, geelder , byna als een 
type Pifang, en bet zap gebruiken de Inlanders ook om de 
mont mede te fpoelen py de Sprouw: of by gebrek van. 
de vrugt, xo nemenze de fcbor[Je van den boom „nadien de- 
zelve maar alleen zamentrekt en a veegt, en gant/ch geen. 
eng isi eigenfchappen beeft, gelyk die van bet wilde ge-. 
Sagt: De gene nu ‚die van de voortreffelykbeit dezer vrug- 
ten meer begeeren te weten, believen my toe te laten, dat 
ik baar wyze tot de geleerde Schriften van Do&or Wilhel- 
mus Pifo, die de Brafiliaanfcbe planten uit eigen aan/chou- 
wen, of ondervindig , befchreeven beeft , zynde deze tevin- 
den lib. 4. capittel 6. alwaar den boom Acajuiba, ende 
de vrugten Acaju, worden genaamt, en daar by de blade- 
ren en bloemen een goeden reuk toefchryft: dog die men aan 
de Ooftindifche , als boven is gezegt , geenzints bemerken kan. 

In de Appendix van Rumphius volgt dic: 


In bet derde deel van de Hortus Malab. Fig. | 
dat by in de Malabaarfche landen ook moet rn 
den naam van Capamava, in’t Portugees Cajoes , en dat 
bem aldaar welriekende bloemen werden toege/cbreven. 


De Negen- en Sefligfte Plaat 
— td van de Caffuvie-boom, ofte bet Anacardium, 
A. Deszelfs vrugt af zezondert verbeeldt. 


AANMERKIN Ge 


de Gomes, en wert zeer wel van Herman in de Gad og 
Leidfe Tuin pag. 30. Weftindifche Anacardium Cajoes genaamt, 
met een [leentje in de gedaante van een nier uit een baas , en wert al- 
leen Anacardium van Linneus in de H. Cliffort. pag. 161. ge- 
naamt „en een ander zoort van Anacardium by Cafp. Bauhin in 
Pinax p. 512. en Zeylonfche Anacardus met bet bladt van een Mäe, 
te-boom Cajous , in ‘t gemeen by Herm. in bet Mufeum Zeylan. 
p. 55. en Appeldragende , ofte liever Pruymdragende Ooftindifibe 
Boom , met een niervormige neut boven op de appel zittende, Cajous 
van Ray in zyn hiftor. der planten p. 1649. en van Sloan. 
tal. pl. Jam. p. 178. die verfcbeide andere benamingen nog beeft 
als mede in bet twede deel van de Jamaic. hiftor. p. 136. wert. 
Acajou van Tournefort en Boerhave genaamt, en wert beerlyk ver= 
beeldt by Merian over de Surinaamfche infe&en Tab, 16. Het 
overige zie in myn Thef. Zeylan. pag. 16. en by Dale in zyn Phar- 
macol. ek 40. tð ; 
; naam van Cadjoe-Boom wertze befchreven by Valent 
pe 171. en op de plaat onder no. XIX. dog zeer klei K 
géen cigentiyk de ilde zoort is. dt 
LX. HOOFD. 


GEH 
AAA 
GOO 
MAG 
1487 7 
Ze H 


SS 
252 


zu 
SF SS = 7 
35 SSS Wing ELLE, 7 
= WA 1 2 FDI HL; 
SLID EE 
= ES 
er 


SOT NS S 
3 li EE 
aan ANDERE S 

ERSTEN AA AN 
x Ay K 


SI 
III 
KIN 


WA Ë 
EEE pe ama 


7 


SÆÐ 

L oe oe 
um TELE 
BEG 


PH 
HH 


WYO 
ARA? 


VO: hf 
dn té 
RER 
di, VOX) 
A 
Ü 


TR 


A 


tt 
MA 


77 


RAM 


I, Boek. LX. Hoofdft. AMBOIN 


CAPUT SEXAGESIMUM. 


Caffuvium Silveftre. Lenat. daun Sacko, 


Orma fructus hujus arboris demonftrat hanc cum 
H præcedenti convenire Cadju , quamvis folia mul- 
tum differant; Lenat autem rectum atque altio- 
rem habet truncum , magnitudinemque obtinet me- 
diocris Mangæ arboris , coma extenfa , fed truncus 
pleramque non craffior eft crure, vel femore , cor- 
tice glabro , quum nondum fuerit adulta „ in vetu- 
ftiore autem rugofus ac fiflus inftar Mange arboris: 
Folia multo majora funt quam Cadju, plerumque pe- 
dem longa, quatuor quinqueve pollices lata, utrim- 
que acuminata, multis pertexta coftis parallelis , fu- 
perne ®bfcure viridia, inferne cinerea , vetuftiora 
olia funt folitaria ac inordinata , juniora oppofita 
& cruciata, qu& varietas in foliis præcedentis Cadju 
quodammodo itidem obfervatur , funtque. etiam fir- 
ma, ac glabra; Ad ramorum fummitates flores pro- 
germinant racemofi', ut in Manga arbore , fed bre- 
viori in racemo: Flores autem hi componuntur ex 
quinque pallide albicantibus. petalis parvis, retro- 
exis, & adunatis, quique majores funt Mange flo- 
ribus: In horum centro viride & oblongum apparet 
iftillum, inftar lapilli circulo luteo inclufi, in cu- 
jus fummo tria brevia nigra confpiciuntur capitula, 
circa quod quinque albicantia ftamina locantur: His- 
que fuccedunt fructus ex racemis dependentes , Cad- 
jum referentes ; fed multo funt minores, quorum 
qu" vix pollicem vel duos digitos latus eft, ejus- 
emque longitudinis, fere triangularis , anguftiffima- 
. qué ora- lo obverfus, Ficiformis, rugofus , feu 
. sparum fülcatus , obfcure viridis ac. mollis: Ejus caro 
eft aquofa & adftringens inftar Cadju , in penitus .ma- 
turo fructu autem dulcior eft: Inque fuperiore ac la- 
tiore parte gerit quoque caftaneam feu fabam, fed 
breviorem, crafliorem, ac magis gibbofam quam in 
Cadju, uno latere erectam, & rug | | 
fculptam, externe fufcam, feu ex fufco ac cinereo 
mixtam ,.pollicem longam , ultra pollicem. craffam. 
Hecque faba in femimaturo fructu. femper major eft 
ipfo pomo fed non in penitus maturo fructu. _ 
‚Faba hec per longitudinem confcifla quadrata fere ap- 
paret; fed unus angulus acutior. eft: Putamen exterius 
cultricirciter tiem habet,ac duplicatum eft,interne 
fpongiofum ac foraminulis plenum, exfudans liquorem 
oleofum , qui acris eft & urens, ubi cutim tangit , in- 
termedium fpatium repletum eft nucleo albo ejusdem 
cum putamine forme, quique inftar Cadju totus edu- 
lis eft, fed ea fimul prudentia, ne dictum acre oleum 
nucleum. inficiat, atque hoc os ac lingua uratur vel 
ledatur.. Ex abruptis foliis & arboris cortice liquor 
` ferofus exftillat , qui mox ccerulefcit, ac dein nigre- 
ícit; atque ubi hoc lac cutim tangit, ibi mox nigra 
illam inficit macula , brevique poftea difficilem excitat 
pruritum , quo cutis intumefcit , ac tam rubra eft, acfi 
adufta foret, hocque uftionis fignum nullo. alio tolli 
poteft remedio. nifi exulceratione , quod uti in aliis 
aduftionibus non fine dolore perficitur , hujusque cica- 
trix tam diu in cute remanet , donec illius arboris fru- 
cus, qui uftionem caufarunt, decidant, Hec autem 
vis; fortior & efficacior eft. inoleo Caftanez , quam 
in arboris. laCte, quod cutim tantum adurit, fed non 
ita facile exulcerat quam mémoratum oleum : Si hu- 
jus-arboris-tryncus profunde incidatur, tale lac ab- 
undanter‘exftillat , quod craffefcit , atque arbori ad- 
haeret tanquam nigra atramenti {tria , incifio autem 
hac prudenter-eft inftituenda, ne lac in faciem vel 
gutim metus Succus ex disruptis foliis exftillans 
magis albet , nec ita nocet: Mirandum vero ac fingulare 
eft, quod: juniora ac flaccida arboris folia, que tanta 
copia noxium dat lac, innocue cruda comedi pof- 
fint; hee emm cum pifcibus , Canariis, & Bocaflan co- 
mefta du przbent faporem cum levi adftrictione, 
fed. qui prudentes-funt-; lac-illud exprimunt, quod 
petiolis abruptis adheret. =-= ; 


Hujus arboris lignum albicat, molle, ac operi me- 
chanico vel domeftico inutile eft: Hinc inde in pla- 
I nis 


feu foveolis in- . 


SCHE KRUYDBOEK. 179 


LX. HOOFDSTUK. 
De wilde Cadjoe- Boom. 


E gedaante van deze vrugt be dat den bo 4 
D ge gemeen/chap moet bebben ER mimis Cad. 
“ Ju, boewelxe aan bladeren al wat veel komt te ver- 
Jcbillen , zynde den Lenat regt bre aei en booger dan de 
Cadjoe „omtrent als een middelbare angas boom, breet van 
kruin , dog wort gemenelyk niet dikker dan een dye met een 
effene fchor{fe , als by nog niet out is , maar groot geworden 
zynde ‚wertze ruig en aes geborften , gelyk die van de Man- 
gas-boom. De bladeren zyn veel grooter dan die van de Cad- 
ju, door de bank een Doet lank , vier a «yf duimen breet , ag- 
ter en voor te gelyk, of even pits, toelopende , met veele yA 
ralleele ribben doorregen , boven 2wart-groen, van onderen 
8735. de outfte Baan enkelt , en zonder ordre, de jonge twee 
tegens malkander , en dat mee[l in "t kruis, welke verande- 
ringen men aan de bladeren van de bier voor befchreven 
Cadju ook eenigzints ziet; zy zyn mede ftyf en efen: aan 
t uitterfte der ryskens komt bet bloeyzel aan troffen voort 
gelyk dat van de Mangas-boom „dog wat korter ; de bloemp- 
Jes zyn gemaakt van vyf bleek-witte kleine blaatjes , ftaan- 
de wat agterwaarts overgebogen, en op malkander gedron- 
gen, ook wat grooter zynde als bet bloeizel van de Ma a 
in bet midden ziet men een groen lankwerpig heuveltje als 
een fteentje in een geele ring flaande , met drie korte $ warte 
knopjes boven op, en vyf witte draatjes in de ronte; daar 
op a heh vrugten , hangende in troffen by malkander 
en de Cadjus wel gelykende , dog wallen veel kleinder , zyn- 
de yder appelken niet boven een duim of twee vingeren breet 
en ook zo lank, bykans drieboekig „ en met de Jmalfte zyde 
na den feel gekeert „van gedaante als een vyge, wat rim- 
pelig , of een weinig gevoornt , boog-groen, em week: bet 
uae mede wateragtig en adftringerende , gelyk dat van 
de Cadju, dog in de gebeele rype wort bet wat zoeter ; beb- 
bende aan de voorfte en breet/te zyde insgelyks een Caftanje 


of boone, dog wat korter , dikker , en bultiger dan die q 
X lju., met den eenen boek alt e ies geregt, iR 
rimpelen of kuiltjes bezet ; van buiten bruin , of uit den brui- 


nen en graauwen t'zamen gemengt, een duim lank , en bo- 
"ven een duim breet: zynde deze boone in de balf-rype altyt 
grooter dan den appel , maar niet in de gebeel rype. 

… De boone in de lengte opgefneeden zynde , vertoont baar 
byna vierkant, dog de eene boek loopt wat fpitzer toe: De 
buitenfte fcbaal is ongeveer zo dik als een mes, en dobbelt 
van binnen fpongieus en als vol gaatjens , uit/weetende of 
uitgevende een o yagiige vogtigheit , dewelke is fcberp beet, 
en daarze raakt bet vel brandende : bet middelfte of binnenfte 
is gevult met een witte beeft , met de ‚[ebaal gelykformig of van 
een gedaante zynde, en dewelkemen , gelyk die van de Cadju , 
ook gebraademeeten kan „dog mede met die woorzigtigheit , dat 
de voorn. fcberpen oly bet pit niet kome te raaken, en daar 
door de mont en tonge verbrandt of befcbaadigt werden : üit 
de afgebrookene bladeren en /chor{Je der boomen druipt een 
weyagtige melk, dewelke ftraks eerft blaauw en daar na 
Swart befterft, en waar deze melk op de buit komt , daar 
maaktze terftont een [warte plek, en verwekt kort daar na 
een moeyelyk jeuken , waar van de buit opfwelt , en zo root 
wert , als ofze verbrant was, en dit brant-merk is met geen 
ander middel: weg te krygen, dam dat men bet laat uitfavee- 
ren , "t «velk gelyk andere verbrantheit niet zonder pyn en 
kan toegaan, blyvende bet lidteiken dan nog zo lange op de 
buit Baan, tot dat die vrugten van die boom , waar aan men 
zig verbrant beeft, komen af te vallen; dog deze Kragt is 
meerder of merkelyker in d’olye van de Caftanjen ‚dan in de 
melk van den boom , dewelke de buit maar a leen verbrant, dog 
zo ligt nietiemulcereert als d'eerft genoemde: wanneer men in 
den [lam van dezen wat diep komt te kappen , dan loopt 
dezelve melk overvloedig daar uit , wort dik, en blyft aan 
den boom bangen alseen [warte ftraal van inkt jen men moet 
bem al zeer voorzigtig kappen , op dat de melk niemant int 
gezigt of op de buit kome te fpattén: bet zap dat uit de af- 
gebrookene bladerendruipt , is witter en min febadelyk ; zyn- 
de al wat vreemt en wonderlyk , dat men van een boom , die 
zo vol fcbadelyke melk is , de jonge en flappe bladeren zonder 
Schade raauw kan nuttigen ; want dezelve met vifch , Canari. 
en Bocaffan gegeten, hebben een zoete fmaak met een kleine 
adftriëtie, dog om voorzigtig te zyn, zo drukt men de melk, 
die aan den afgebrookenen fteelbangt , eer D daar uit. 

Het bout van dezen boom is wit , week, en tot bouwen of 

timmeren onbequaam ; by waft bier en daar in de vlakke. bof- 
; Z2 i Jeben , 


180 


nis crefcit filvis, vallibus, atque aliquando etiam in 
litore 5 :e longinquo mangiferam. arborem referens: 
In vetüftiori autem arbore folia funt minora, folia- 
que Mange magis referentia, fed nufquam magna in 
copia occurrit; O&obri floret, & Februario fructus 
maturefcunt: In Amboina ha arbores raro occurrunt, 
fed in Banda frequentiores funt , ac. melius vigent , 
earumque fructus ibi quoque majores funt, fucco- 
fiores, & delicatiores, ut crudi edantur, quamvis po- 
` mum femper. virefcat. 

Nomen: Latine Caffuvium Silveftre , Malaice Daun 
Sacko.& Cadju Utan, vel uti veram plerumque nomi- 
nant Cadjum , Lenat Frangi. Amboinice Lenat, Linat, 
Linata ,& Rinat. In Banda Lewer , Ternata Lau Lafi, 
& Baleya Brutaca. 

Locus. In Amboina hzc arbor reperitur fed raro, 
& rariflime que fructus gerit , in Banda autem eft 
frequentior, magisque ibi eftimatur, quum fructus, 
quos. ibi fert, fint. edules. 

U/us.. Fructus in Amboina rariffime expetuntur , ım- 
mo fpernuntur , nec eduntur, quum parvi fint , tarde- 
que. maturefcant, quamvis perfectos ac penitus ma- 
turos guftaverim, dulciores delicatioresque vera Cad- 
ju, tales quoque in Banda occurrunt , ubi in corbulis 
in forum venales adducuntur & proftant. 

Tenerum folium, quam diu flaccidum eft & albi- 
cat, crudum, uti fupra dictum fuit, editur tamquam 
obfonium, ad pifces, Bocaflan, Canarios , & Sagu, quum 
vero folia fint firma, ob corrofivum lac, quo tum re- 
plentur , huic inutilia (unt ufui: Trunci lac ab Amboi- 
nenfibus quoque adhibetur , quo Clypeorum oblon- 
is cerve hocce obliniant lacte, qom ae? fic- 

cati fuerint vice: alique modo colorant-baculos 
Rottang dictos , uti quoque telorum manubria, Tora- 
nos, feu haftas jaculatorias, ligneas vaginas, aliaque 
ligneorum inftrumentorum genera , que nigro tingere 
volunt colore. Quum vero alicui certum in rachio vel 
aliaparte notare volunt fignum , quo diu talis cognofci 

it, Caftaneam memoratam findunt, ejusque dimi- 
jam partem infigunt corpori vel brachio talis, quem 

fignare volunt, hoc enim inexpungibilem cauflat ma- 
culam , quz mox , acti adufta foret , rubet, intum- 
feit, tertioque exulceratur die , hocque fignum five 
cicatrix perannum remanet , vel, uti credunt, tam diu, 
donec iftius arboris fructus’, ex quo dictum ftigma 
hocce inuítum eft, icerum. maturefcat, vel decidat, 
eodem hocce urente fucco obliniunt margines Her- 
petis miliaris feu Indice Curap ‚ut exulceretur, emo- 
riatur, nec ulterius propagetur; ex rectis hujus arbo- 
ris ramis fepes formant, que facile de novo proger- 
minant , ipfisque ad preparationem dicti Ulang U 
tenera prebent folia ; in Gorama vidi tela, quorum api- 
ces hocce fucco erant obliniti, ibique nigrefcebant, 
quod iis, qui hifce vulnerantur, magnum excitat do- 
lorem ardoremque, ac malignam cauffat exulceratio- 
pem, que quam tardiffime curatur. 


Bandenfes banc excidunt arborem ,» ejusque lig- 
‘num aliis mixtum lignis in furnis adhibent ad calcem 
urendam , ne ipfis hzc ab aliis fubripiatür pro Siri- 
Pinange matticatione, qui enim Pinangam manducant 
tali preparatam. calce , perdunt fuos dentes per ci- 
neris acrimoniam , qui ex ës arboris ligno produci- 
cur, huicque calci inter exuftionem mifcetur. Siccum 
lignum foco itidem infervit, quod in Ternata duplex 
elt, rubrum nempe & album, primum autem acerri- 
mum & maxime nocivum, hoc enim inficere poflunt, 
venenatamque reddere aquam que potui infervit , 
additis quibusdam Bori fructibus atque. aqua pluvia- 
lis ex hifce deftillans foliis, adeO'acris-eft, ‚ut fi ali- 
cujus cutim tangat, hee intumefcat j & quafi combu- 
ratur; immo quidam homines cum hac arbore tantam 
babent antipatiam , ut D modo illam tangant ; vel ipfi 
adftenc, eorum cutis hine inde intumefcat: Baleyen- 
fes ac Bimenfes hoc maxime- vexantur incommodo: 
Hec arbor Daun Sacko vocatur, quum ejus folia ad- 
hibeantur ad capiendos Geep, que certa pifcium fpe- 
cies eft, quam Malaicenfes Sacko nominant , huicque 
fini hamus adneGitur hujus arboris folio, ut per ven- 
tum hinc inde füpra aquam agitetur, pifcisque adli- 
eiatur. 


In 


HERBARII AMBOINENSIS 


orum margines nigro inbuunt colore , quod fit, fiillos pig 


Liber I. Caput LY. 


Jcben , valeyen , en zomtyts ook op [trant , van verrezeer wel 
na:een Mangas-boom gelykende "want aan de onde werden 
de bladeren wat kleender , en die van de Mangas gelyker , 
dog nergens vint menze in menigte: by bloeit in Ofober , 
en in February werden.dedrugtenryp; in Amboina worden 
deze boomen zelden of weinig gezien, maar willen daar en 
tegen in Banda beter aarden , en baare vrugtén zyualdaar 
ook wat grooter , zappiger „en /makelyker om raauw te etten, 
boewel bet appelken altyt groen blyft, NA : 


Naam. In 't Latyn Cafluvium Silveftre , op Maleyts 
Daun Sacko, en Cadju Utan, of gelykze de opregte Cadju 
gemeenelyk noemen Lenat Frangi: op Amboins Lenat , Li- 
nat, Linata en Rinat: in Banda Lewer, in Ternaate Lau 
Lafi, en Baleys Brutaca. 

Plaats. Men vint dezen boom ook in Amboina , dog niet 
veel „en zeer zelden die vrugten drogen, maar in Banda is 
by overvloediger , en ook in meerder agting, om daPde vrug- 
ten, die by draagt , aldaar eetbaar om. ` 

Gebruik. De vrugten werden in’ Amboinar doorgaans 
weinig gezogt , ja genoegzaam veragt , en niet gegeten „om 
datze klein blyven en lankzaam rypen , boewel ik volwaffene 
en volkomen rype geproeft bebbe , die zoeter en finaakelyker 
waren, als de regte Cadju , en xodanig xynxe ook in Banda, 
alwaarze met korfjes op de merkt te koop werden gebragt. 

Het jonge blat , zo lang bet flap en witagtig is , wert, 
als boven gezegt, raauw gegeten als een toefpys tot Bocaf- 

Jan , villen , Canari , en Sagu , maar zo dra de bladeren ft 
werden, dan zynze, wegens haare corrofive-melk dieze A 
dan bebben „daar toe onbequaam ; dezelve melk uit den flam 
wert ook by de Amiboinezen gebruikt, om bunne lankwer- 
e fcbilden aan de buitenfte zyde fwart te maaken; en "t 
welk gefchiet met dezelve twee a drie maalen daar mede te 
beftryken, te weten na. datze telkens gedroogt zyn: en op 
zodanigen en nis ain ook met baare rottangs , of bant- 
en wandel, , als mede met de Deelen var: bunne Py 
len, Toranen , of werpfpieszen, boute fcheeden „en ander 
flag van bout-gereetfcbap , datze [wart willen hebben: en 
wanneerze ymant een merkop den-arm of elders willen zet- 
ten, waar by men den zelven lange kennen:kan , zo fnydenxe 
de meergem. Caftanje midden-door , en drukken die belft op 
bet lichaam of de arm vam de gene, dieze-teekenen willen; 
want zulks veroorzaakt eenen onuitwiffelyke plek, die ftráks, 
als ofte gebrant was „root wert, opfwelt én ten-derden 
ran, Ý egint te fwecren, blyvende bet lidteiken, wel-eenjaar 
nk kenbaar , of , gelyk xy gelooven, zo lange, tot:dat de 
vrugt van dien boom, waar mede bet voorn.:brantmerk.ge- 
zet is, weder ryp wort en afvalt: en met bet zelfde bran- 
dende zap ber gen earder p of deln- 
diaanfcbe Curap „op dat. dezelve exulcereeren y. flerven, en 
niet verder voortloopen zouder van de regte takken: dezes 


ng booms maaken zy ook tuin-[Laaken , die ligt. wederom uit- 


Jcbieten , en baar , tot bet bereiden van-wvoorfchreve Ulang 
Ulang, jong loof verfchaffen: Ik:beb op Goram pylen ge- 
zien, die met dit zap aan de fpitzen beibreeken en aldaar 
ook [wart waren ,’t welk de gene , die daar: méde gewont of 
ge/chooten werden „groote pyn en brant veroorzaakt, mids- 
gaders een fnoode exulceratie maakt „en van eenlangzaame 


genere. ; 
De Bandänezen kappen deze boomen ook wel om, en ge- 
bruikenze onder ander ‘bout in bunne ovens tot bet 
van kalk, op. dat dezelve baar , tot bet eeten van Siri-pi- 
nang y niet ontfioolen zoude worden avant, de gene 5 
Pinang eeten met zodanigen kalk toegemaakt , die vallen de 
tanden uit , en dat door de /cherpigheit der affcbe, die van 
bet bout dezes booms voortkomt , en zig dan in bet branden 
onder de kalk vermengt. Het drooge bout wert ook wel tot ` 
Gegner Ze pfe IUE e tág 
‘root em wits dog bet eerfte bet Ger 
delykfte, wame daar vellen ba dion verge- 
„eenige vrugten van by doende „en bet regen- 
water, van deze bladeren-afdruipende , cr snae, t 
wanneer bet 'ymandt:aan’t lichaam raakt , de buit daar von 
op/welt „en als verbrant wert; ja ige menfcben bebben 
met dezen boom zulken antipatie „datze bier en daaraan bun 
Iyf.opfwellen, wanneerze | maar aanraaken of daar 
onder flaan , en daar bebben de Baleyers , als mede de Bima- 
nezen , wel de meefte moot van; werdende dezen boom Daun 
Sacko genaamt , om dat men zyne-blaaden gebruikt tot bet 
Ge van Geep , zynde een zoort van vis, die de Maleyers 
Sacko noemen; en tot dien eynde wort de visboek aan dit 
groote bladt gebonden , om, met de wint been en weder op 
betindater dryvende pde vis daar door aan te dokken; ` 


- Ta 


es 7 As d. RÀ WA 


[2 


Pag. 181 . 


IT 
INS 


NW 
NN 


N 
N 


N 


N 


N 
N 


AWN 


N 


N 


NNNN 
Q 
AN 
SAIN 
AN 


N 
N 
` 
N 


NN 
M 


SS 
TITTEN, 
QA 
RSs 
NXN 


NN 
NN 


D 
j) 
ü N Í 


qu 


zz 
m 


LL tas, 


Æ 
GG) 

FEST 

GY 


Ze 
ZI 
SS 


ANN 
N N 
SSS d 

Sk 


ZZ 


HØV, 
DEE 


RIN 
N N 
NR 
HENNY 
N) 


Es 


Kr) 
SS 


Ss 
NNS 


ANNY 


SS 
SS 


SSS Sa 
SSS 
ERIN 


SN 


` 


N 
N 
NN 
N 


Sr De 


STETTIN 


RISSE 


ii 


SEN 


ii MS 


VAT. 
CCS A SY RES: 


III 
NEN 
WSs 


SS 
N 


N 


SUN 


W AN 


22277 ezzen = 
ART 


YN 
NI 
Ki 


USS 


TOR 
INT 
N} 


Zj 


EEDE 
EE 


N N 
IN 


ZN 


Ny 
NS 
ESSN 


y 
N 
N 


N 
N 
Q 


27 


Dr e 
222727 
= 
LA 


YA 


N 


À W N 


IN 


Zu 


H 
WA 
íH 7 


NN 
NNN 
RS 


N 
NN 
N 


FE: 


ZF 


N 
NN 


AN 


N 


A GEL 

COLLIES AAO 

CH EEE 
[DEE 


SS 
«AL. 
ZL? 


a 


LZz £, 
ZZ 


A 


NN 


SS 
WSS 


SSS 


SSS 


SESS 
SEITEN 


SSS 


SESSIONS 


il EE 
N 


EEEN 


SSA 


Ss 


“Zab. LXX. 


ANN 


NARRATA 


SS 
AIR 
` SN 
NN 
EINEN 
SESE 
NN NES 


SS 


SN N 
NN 
IN 
WA 
N 
N 


d 


= 


= 
r 
EEG 
ALD 


d 
bz 


27 
= 


I. Bock. LXI. Hoofdft. 


- In Rumpbii Appendice bac addita funt : 


Juniora ac tenera folia, que cruda eduntur, in 


Saguero dulci quoque coquuntur ad Syrupi confiften- 
tiam. 
Tabula Septuagefima 


Ramum- exhibet Caffuvii Silveftris. 


AMBOINSCHE KRUYDBOE K. 


ati 


In de Appendix van Rumphius wert dit ’erbygedaan: 


De jonge bladeren, dewelke men raauw, eet , werden in 
zoete Sagueer: gekookt, om dezelve in een dikke Syroop. te 


brengen. 
De Seventig fte Plaat 
Vertoont een Tak van de Wilde Caffavie-Boom. 


CAPUT SEXAGESIMUM PRIMUM. 


. Gnemon Domeftica: Meuinjo. 


Nemon ab omnibus harum infularum incolis tam- 
G quam rex Sajors, h. e. herbarum edulium habe- 
” tur, non tantum quod fructus , flores, foliaque 
cibo- inferviant, fed quod ipforum palato quam maxi- 
me Do ac grata fint, noftra autem natio aliter 
cenfet. Arbor hec duplex eft, domeftica nempe & 
filveftris , illaque iterum dividitur in marem & femi- 
nam utraque vero ex una oritur matre inftar Papaye, 
a qua haud inultum differunt. i 


Hoc in capite domefticam defcribemus, ac primo 
marem , qui erectum & glabrum gerit truncum, per 
rotuberantia genicula divifum- in notabiles articulos 
inftar Pinange arboris, hi autem remotius locantur, 
unde he arbores facile confcendi poffunt: Cortex eft 
equalis ac cinereus, in vetuítis autem truncis parum 
dehifcit. Rami foliorumque rachides in genicula iti- 
dem divife funt firme & lente, illeque- culmum 
circiter crafTe , rotunde , & ad articulos protube- 
rantia gerentes er » ex quibus folia propullu- 
Jant brevibus infidentia petiolís,-bina oppofita, feu 
per paria, quatuorque: fimul fumpta obliquam effor- 
pani crucem , vulgaris See pete ftar foliorum 
Lauri, quinque , fex, feptemive pollices longa, duos, 
a duos cum dimidio: K Nuk eS Mpera acumi- 
para, fuperne viridia, glabra feu zqualia, ac fplen- 
dentia, inferne paucis obliquis ac tenuibus protuberan- 
tia coftis; Ex fingalorum foliorum ala oblongum pro- 
erminat germen ee ark se Dai fed minus , 
Sabo digiti atticulos longum, culmum craffum , hoc- 
ue iterum in breves articulos cum protuberantibus 
& verticillatis geniculis divifum eft, quibus flores in- 
fident parvi, mufcofi , ex breviffimis- compofiti fta- 
minülis cum antheris Havefcentibus, qui ftatim deci- 
dunt, relinquentes fpicam cum ve nudis com- 
fitis ex parvis verruculis, quibus núlli füccrefeuat 
fru&us , excepto quod hinc inde aliquando unus alter- 
ve adpareat Oliveformis, fed magis acuminatus , pri- 
mo viridis , dein luteus, ac demum rubens feu fan- 
SCH coloris, interne ita formatus , uti ftatim de 
'mininis indicabitur fructibus. Folia ad genicula, ex 
quibus dicti Ha Ger flores, plurimum decidunt, 
arborque ips 'eft magnitudinis inftar vulgaris Limo- 
num arboris , coma denfa ac eleganter ornata. 


- Altera autem fpecies , femina dicta, rectum’ quo- 
que gerit truneum ac'divifos articulos, qui proprie 
veftigia fünt deciduorum ramorum ; coma porro & 
rami ge rachides ejusdem cum mare funt forme , ex- 
ceptó quod internodja fint longiora , ac folia latiora 


& longiora; feptem . SÉ e pollices longa , ac 
tres" gäe Tata: Er 'nieulis oer e alis cau- 
liculus itidem progermimat minorem | er digitum 
longus, aliquando fimplex, aliquando trifidus, inque 

‘loco florum mufcoforum capitula quedam viri- 
dia; quorum unum alterumve femper maximum eft, 
quodque" in frü&um excrefeit forma ac magnitudine 
enucleatarum glandium Ted paülo magis acuminati funt 


& longiores hi fructus , primo ex fufco virides, dein 
luteigac tandem rubri dein rnm exte ordi tubis, 
mollis , ac rubens pleramque, cultri craffitiei, inque hac 
continetur nux parva o 


onga , per longitu nem ftria- 
ta, Lengt ac fragili Poeme öbduéta in quo recon- 
ditur nucleus oblongus, albus, paulo major officulo O- 
live; cinerea te&us pellicula; ac recens fubftantie 
eft nucis evellane , vetuftus autem ac ficcus adeo in- 


Deklimmen: de fchorffe is 


LXI. HOOFDSTUK. 


De Tamme Gnemon- Boom. | 


Nemon wert van alle deze Eylanders voor den ko- 
_ y wink van de Sajors , dabis van de eetbare kruiden , 
gehouden , niet alleen om dat de vrugten , bloemen , en 
bladeren tot /pyze gebruikt en genuttigt werden, maar ook 
om datze na bare mont wel de befte fmaak hebben, dog bet 
oordeel van onze natie is daar in met bet baare al vry wat 
verfchillende: zynde dezen boom tweederley , namentlyk tam- 
me en wilde; en de tamme wederom onder/cbeiden in man- 
neken en «oyfken , dog beide van een moeder voortkomende, . 
gelyk de Papaya-boomen., waar vanze ook niet veel komen 
te pa : has Stt. doe 
n dit Capittel zullen wy tamme be/chryven , en 
voor eerft bet manneken , "t welkeen regte d. ftam beeft, 
door uitfleekende knyen verdeelt in merkelyke leeden , gelyk 
die van den Pinang-boom, dog de leden: flaam wry ver 
van malkander , en daarom zyn deze boomen gemakkelyk te 
dien en ligt- aauw H f d aan 
de oude [lammen /cheurtze wat: de takken en de.rysk 
die ook in leeden zyn verdeelt , zyn ftyf en taay , enderys- 
kens ongeveer een ftroo-balm dik, voorts ront, en aah. de 
pes bebbende uitpuylende knietjes , waar aan de bladeren 
aan op korte fleeltjes , twee en twee tegens malkandér. 
tasted ue bin Seni. tm 8 


: met ‘a een ` $ kruys , van gemeen 
atzoen, en byna als Lauwrier bladeren zes yen hë- 
gen Bio ) twee, en tweeen een bald üuimi bret, 


voor meL een lange en flyoe, Ditze, boven gebeel alát , effemn, 
én glimmende, beneeden , of” van bebe > Ar Je 
febuynze‘en fubtile ribbekens; en «wit de {choot an. 
bladt: komt voort een: lankwerpig. gewas als de Kattekens 
van de Haazelaren , dog wat kleinder , omtrent twee vine 
ger-leeden lank, — een flroo-balm dik, en deze 
Sam weder in korte ledekens met uit[leekende knietjes. ver; 
deelt, wervels-gewys boven malkander , en daar op Daat 
een klein mosagtig bloeyzel , gemaakt uit zeer korte draat- 
jes , met bleck-geele mopjes, "t. welk al met den verfien af- 
valt »laatende bet fleelije of ayrtje metde groene en van 
kletnerorátjás gemaakte werveltjes zo bloot flaan; op deze 
wratjes en-awáljen geene vrugten , bebalven dat men zon- 
tyts ber of daar ma wel eene'ziet, van gedaante als jon: 
ge Olyven , dog wel zoo [pits:, eerft per > daar na geel, 
en ten laat len bloet-root ; voorts van binnen zodanig geftelt 
als terftont van de wyfkens vrugten zal gezegt werden. 
De bladeren , aan de leeden daar bet voornoemde-biae; 
uit voortkomt, vallen ook meeft af, en den boom is var de 
grootte als een ordinaire Lemoen-boom , met een digte en wel- 
gefebikte kruin. ` » ` | | 
“Aangaande nu de tweede tamme wort, zynde bet wyf- 
ken „dat beéft mede een regten [Lam , en ook verdeelde leeden; 
of eigen de woerfbappen van de afgevallene takkens 
woorts de krwin , takken, en ryskens van een online lide 


edaante als die van bet manneken , bebakven dat de tuffcben- 
oden wat langer zyn, en de bladeren ook «pel zo breet en 
lank , te Weten zeven en agt duimen lank, en drie duimen 
breet "uit de knobbeltjes en wit den fcboot der bladeren komt 
mede een fteeltje voort. van omtrent een kleine pu mapezi" 
zomtyts enkelt , ook zomtyts in drien verdeelt ; en daar aan 
ziet men a ee eenige donkere werveltjes boven mulkan: 
der „als mede op dezêlwe jin plaats van bet boven gen. mos: 
agtige bloeytel „eenige groene knopjes „waar onder alt yt een 
f twee de grootfte 2yn, en daar uit en ook de vrug- 
ten „Van grootte en gedaante al rog DUE - 
lang en fpits, eerjt groen , met eenige bruinte gemengt , 
i NA ten. laatften root: oe buiten bd 
een dum, week sen doorgaans root vleefch , van de dikte 
een mes, en daar onder ten lankwerpig nootje, overlangs 
Edflrezpt , met een dunne en breekzame fcbaal , en daor in 
gen lankwerpige witte beeft, wat grooter dan een Olyven- 


Íteen , miet een graauw vliesken bekleet , vers zynde , van 
Seen Z3 Lu > (r Y, 


182 


cis & aquofi cum levi aufteritate, exterior autem ru- 
‘bra caro , que dulcis quoque eft faporis , pruritum 
in ore excitat, unde inutilis habetur, que cruda co- 
medatur: Utriusque arboris cortex eft albus ac len- 
‘tus, qui in tenuia findi ac duci poteft fila, ita ut ex 
eo lina confici poffint , fubfequentis autem filveftris 
{peciei cortex hoc ad opus aptior eft: Lignum eft 
album, folidum , tenuibusque conftans fibris, in vetu- 
ftioribus arboribus circa cor nigricans: Rami fepius 
amputantur , uti apud nos Salices , ut de novo in ufum 
culinarium alii progerminent , quod "n preftant, 
nodi enim feu poft amputationem relicta capita fin- 
gula quâtuor quinqueve furculos emittunt , qui pri- 
mum nodofi, incurvi, & tanquam gleba convoluti & 
intricati funt, ita ut e longinquo nidum avium refe- 
rant, dein autem in longos excrefcunt ramos. 


‘In Ternata domeftice arbores folia gerunt multo 
majora, glabriora , ac flaccidiora , quam hic in Amboi- 
na, fructus ibi quoque funt majores, ac magnitudi- 
nis circiter fructuum Sagueri-arboris: Ambe Gne- 
monis fpecies , mas nempe & femina hic in hortis 
circa ædes plantantur & coluntur , earum propaga- 
tio per nucleos feu officula fit , que facillime pro- 

erminant, quamvis arbor poftea fatis lente crefcat: 
Sub finem PRI elu a menfium flores incipit pro- 
ferre, fructusque plurimum per totum producit an- 
num, faltem ille, que in hortis coluntur , harum enim 
fructus , quum adeo arête juncti & compreffi fint , non 
fimul maturefcunt , fed tres quatuorve fimul uno in 
petiolo, ac fic porro reliqui. 


- Nomen. Latine Gnemon Domeflica : Malaice , Baleyice - 


& Bandanice Meninjo& Maninjo: In Ternata & adjacen- 
tibus infulis Gnemon vocatur & Gnemo : Amboinice 
Utta Soä:Macaflarice Culang ‚feu proprie Culang Ban- 
tam: Javani autem arborem dicunt Soo, & fructum 
Medinjo. Tek 
. Locus. Hec arbor vulgaris eft in omnibus Moluc- 
cis infulis, uti & in Amboina, Banda „Cerama , &apud 
Papoewenfes: in minore vero copia occurrit in Boe- 
tona , Celebe, Baleya , & Java: Atque femina feu fru- 
gifera in Java & Baleya vulgatiffima eft, fed mas ibi 
non ita eft notus. 
- Ufus. Quamvis harum arborum 
dulcem plerumque habeant faporem , cruda tamen 
comedi nequeunt, quum oris pruritum excitent , ita 
ut coquenda fint: Tenera ac panos folia cum Ca- 
lap i lade cotta, gratum præbent quotidianum olus 
Amboinenfibus , quodque ipfis magni zftimatur , ab 
Europzis vero ob fatuum ac dulcem faporem non 
magni penditur , folia hzc quoque cum Cadjang & 
ifcibus coquuntur, ac, uti di&um eft, ab Amboinen- 
fibus pre omnibus aliisSayors preferuntur , ex noftre 
autem nationis judicio optimi habentur juli. arboris 
maris , qui dicto co&i modo ex verticillis decidunt, 
referuntque haud male viridem Catjang , ac faporem ha- 
bent quodammodo viridium piforum, fed multo funt 
ficciores, ac cito hifce ftomachus repletur , ac fatiatur. 
Feminz fructus , antequam rubent , aqua ebulliuntur , 
quz abjicitur,eorumque caro exterior editur cum Calap- 
"pi nucleo feu medulla, interioraque officula cum ftriato 
eorum cortice exficcationi exponuntur ; fique hzc 
edi velimus, fartagine torrentur , donec exterior de- 
hifcat cortex, internaque hec. officula inftar tofta- 
rum glandium eduntur, noftrates hzc recentia fri- 
cant inftar tenerarum fabarum, duriora vero fun: ac 
ficciora.; lentus: crafforum ramorum cortex , primo 
arum contufus, uti dictum eft, finditur in tenuia fi- 
amenta , ex quibus Amboinenfes aliique omnia filo- 
rum craffiorum genera formant; quibus utuntur ad 
magna retia, eorumque funes, fe Var ut? in tam 
tenuia duci poteft fila, ac fubfequentis filveftris. fpe- 
ciei cortex „unde plurimum ad retium funes illa ad- 
hibentur. - 


Amboinenfium proverbium eft, in aqua nil melius 
preftanciusve effe pifce Tsjecallan, que Tbynni me- 
dia fpecies eft, in filvis vero Gnemone arbore : Tanti 
faciunt hujus arboris cocta ac praeparata folia fru- 
€tusque : In vetuftioribus arboribus obfervantur fpe 
furculi jrregulares, digitum craffi, qui inftar ferpen- 

H : tls 


HERBARII AMBOINENSIS 


folia fru&usque - 


- droogen gelegt , en als menze 


Liber I. Caput LXI. 


Jubftantie als een Hazelnoot ; maar de oude en drooge wer- 
den zo bart , dat menze qualyk aan {tukken kan:byten , van 
Jmaak wateragtig zoet , met een kleine wrangigbeit , dog bet 
buitenfte roode vleefch, dat mede zoet van fmaak is j ver- 
oorzaakt eenig jeuken in de mont, en wert daarom onbe- 
quaam geagt om raauw te eeten : de baft van deze beide boom- 
geflagten is wit , midsgaders zeer taay, en laat zig mede 
tot dunne draaden fplyten, zo dat men ovk eenig gaaren 
daar van maaken kan, dog nog bequamer van ’t volgende 
wilde geflagt. Het bout is wit, digt, en fyndradig, aan 
de oude boomen , omtrent bet bert , zwartagtig , of donker- 
bruin: de takken werden dikwils afgekapt ; gelyk by ons 
de Willige, op datae gefladig , en tot dagelyks keuken-ge- 
bruik, nieuw loof zouden voortbrengen: gelykze dan ook 
doen, want de fiompen of koppen, die na `t afkappen der 
takken aan den boom blyven ftaan , /chieten yder weder vier 
a vyf jonge ryskens uit: zynde in "t. eerfte ook wat knob- 
belagtig krom, en als een Ce in malkanderen verwert, 
zo dat bet van verre wel vogel-neften komen te gelyken, 
dan daar na {chietenze lange ryskens uit. 

. In Ternaten bebben de tamme boomen veel grooter gladder, 
en weeker bladeren als bier in Amboina „ook zynde vrugten 
aldaar vry wat kloeker , en ongeveer zo dik als die van de 
Sagueer-boomen. Deze beide zoorten van Gnemon-boomen , 
te weten manneken en wyfken „werden albier in de thuinen 
omtrent de buizen gebavent of gecultiveert „en baare voort» 
planting gefchiet met de korrels , die zeer ligt opkomen : boe- 
wel de boom daar na inzyn groeyenal vry wat langzaam is : 
In't eynde van de reegen-moeffon begint by te bloeyen , en de 
vrugten heeft men meeft bet gebeele jaar door , immers aan 
de gene, die in de boven of thuinen worden geplant; want 
dezelve vrugten , om datze zeer gedrongen op malkander 
Jlaan , en werden niet te gelyk ryp , maar drie en vier tef- 
fens aan eenen feel, en de andere x0.al vervolgens. 

. Naam. In ’t Latyn Gnemon Domeftica : op Maleyts, 
Baleys „en Bandaas Meninjo , en Maninjo: in Ternaten , 
ende de omleggende. Eylanden , Gnemon en Gnemo: op 
Amboins Utta Soa, op Macaffers Culang , of eygentlyk 
Cylang Bantam: dog de Favanen noemen den boom Soo, 
en de vrugt Medinjo. wir San. apre 
Plaats.- Deze boom is gemeen in alle Eylanden van de 
‚Moluccos , midsgaders in Amboina, Banda, op Ceram, en 
by de Papoewas : maar in mindere quantiteyt beeft men bem 
op Boeton, Celebes, Baley, en Fava: zynde het. en of ` 
vrugtdragende , op Fava, en Baley wel bet gemeenfte , dog 
bet manneken aldaar zo wel niet bekent. | 

Gebruik, Hoewel de bladeren en vrugten van deze boo- 
men doorgaans zoet van fmaak zyn , zo en kan men evenwel 
raauw daar van,niets nuttigen , om datze eenig jeuken in | 
de mont veroorzaaken , zulks alles moet gekookt wezen. De 
Jonge malffe bladeren, met Calappus-melk gekookt, geven 
wel een [makelyk dagelyks moes , voor de Amboineezen , en 
"t welk by baar zeer boog geprezen wort, maar by de Eu- 
ropianen wert bet om zyn malzoete fmaak niet veel geagt : 
ook werden die bladeren gekookt by Catjang en vis , en, als 
‘gezegt , door de Amboinezen boven alle andere.Sayors , in 
agting en waarde gebouden , maar na `t oordeel van onze 
natie zyn van deze boomen wel het befte de bloemen of kat- 
tekens-van bet manneken , dewelke op voorfchreve manier 

ekookt zynde , by de werveltjes van malkander vallen, ge- 
ykende als dan wel na groene Catjang , en fmaaken ook 
eenigzints als groene-erwten, dog vallen vry wat drooger, 
en verzadigen ook zeer- baaft. De vrugten van bet wyfken, 
eerze nog geheel root zyn , kookt men mede in water, /myt 
bet zelve weg, en eet bet buiten[le vlees met Calappus-pit , 
de binnen[le korrels met baar geftreepte [cbaal werden te 

nuttigen wil, een weinig in 

een pan gerouft „ tot dat de buitenjte [cbaal open berft., en 
dan kan de binnenfte korrel , gelyk als gebraaden eykelen , 
gegeten worden ; ook nemen d’onze.de verfche korrels, en Bo. 
ven die als room/che boontjes, dog zy vallen vry wat bar- 
der en:drooger. Den taayen baft van de dikfte takken , eer ft 
Det gelo tg Pas als gezegt 2g eten tot dunne 
dri > daar de Amboineezen.en re alderbande grof 
gaaren van weten te maaken , en bet zelve te gebruiken tot 
roote netten en vifch-lynen, maar bet laat zig nooit zo WS 
innen als dat van de navolgende wilde baft, en wert dier- 
ook wel meeft tot vifcb-lynen gebruikt. . ™ 

De Amboineezen hebben bet onder baar tot een. gemeen 
Spreekaxoort gemaakt , dat "er in’t water niet beter nog voor- 
treffelyker : ís dan den vijch Tsjecallan (een middelzoorte 


van Thynnus) en in de bo[Jcben den Gnemon:, zo veel 


boudenze van die gekookte of pecias gena paa, en; 
aan de oude boomen ziet men, zomtyts ook eenige ryskens > 


441 
OI 
vir: Ð 


SS 


T 


FRE 


-N 
> 


SSMNNM 


SS 


SSS SSS 


t 


Y 


SS 


7 


AË? 
SN 
` 


` 


> 
=` 


N 


d 

N Wé 
ail 
uk. 


I 


T 


N 


WSS 


N 


D 


\ 
NN 


N 
N 


“Zed. LXXT. 


SN 


ENNE 
Ws 


R` 


N 


a 


I 


= 


N 


RAIN 


III 


14 
7 
40 
YA 
Ü 
à 


4 
" 
4 


SS 
SSS 


SILO LE 


EL 
Z 
= 


GIG 


I. Boek. LXII. Hoofdjt. 


tis fepius infleétuntur , quique undigue racemos ge- 
runt floriferos, atque inter hos foliola apparent fub- 
rotunda. ő 


Carol. Clus. libr. 2. Exot. cap. 27. hunc depingit guo- 
que fruftum , defcribitque nomine Fruêtus Beretini, 
qui in Europam delatus eft anno 1580. ab iis , qui 
cum equite Britannico Francifco Drakeno totum cir- 
cumnavigarunt mundum , eumque invenerant in in- 
fula Beretina, una Philippinarum, qui in altiflimis cre- 
verat arboribus, foliis Laurinis , fed longioribus, gla- 
bris ac integris: Fructus hi formam referebant par- 
varum glandium, incolisque edules erant, uti & illi 
hos quoque , fed fame coacti, cum cibis ufurpave- 
rant , ac dein in Moluccis quoque obfervarant ; in 
appendice nove Dodonei editionis fructus hic voca- 
tur Glans Beretina, qui in Europa pro glande habe- 
tur, ex forma interioris parve nucis feu officuli, ex 
quo caro exterior erat fublata, quales hifce in terris 
plerumque ficcantur & confervantur. Gnemon Dome- 
ftica copiofe & fponte crefcit in mille infulis ad Sep- 
tentrionem Bataviz fitis , quique ibi tam craflos ge- 
runt truncos, ut duo vix viri illos ulnis amplecti pof- 
' fint. Atque in harum arborum truncis cor feu me- 
ditullium eft firmiffimum ac folidum fufcumque, ex 
quo nautz noftrates anchorarum fuftes ac tigna for- 
mant. Harumque arborum flores fructusque zque e- 
dules funt, ac aliarum prius defcriptarum. 


Tabula Septuagefima Prima 
Ramum exhibet Gnemonis Domeftice Maris. 
"Tabula Septuagefima Secunda 


Ramum exhibet Gnemonis Domeftice femine. | 
"OBS ER AAT In 


Gnemon - Arbor a Valent p. 174. vocatur , quz eft Mala- 
Elengi H. Malab. part. 5. Tab. 55. & Baccifera Indica flore 
compofito. Ray. Hifl. pl. ps 1637. 7 3. 007 000 s wenn: 


re tg r p Á s 


EE 


Lan — 4 de bo. hn t | Á 


AMBOINSCHEKRUYDBOEK. 


183 


buiten ordre, zo dik worden als een vinger, en die zig dan 
omkrullen als een flange , zynde rondom met bloeyende trof- 
Jen geladen, en daar tu[Jcben wint men ook kleine rontagti- 
ge Bra es. 
Carol. Clus. lib. 2. Exot. cap. 27. maalt dezevrugt mede ` 
af , en bejchryftze onder den naam van Fructus Beretinus; 
zynde in Europa gebragt in ’t jaar oyftbien hondert en ta tig, 
door de gene, die met den Engel/chen Ridder Francois Dra- 
ke de geheele werelt omgezeyit ; en dezelve gevonden badden 
op ’t Eylant Beretina, zynde een van de Philippinis , als 
waarze op zeer booge boomen «vie[Jen , met bladeren als 
die van Laurier , dog wat langer , voorts glat en e. 
ezaagt ; de vrugten waren van gedaante als kleine eyke- 
en „en by de Inwoonders eetbaar , gelyk zy luiden dan 
dezelve mede (dog door honger geperft zynde) in de koft ge- 
bruikt „en namaals ookin de Moluccos gevonden. badden : In 
de appendix van de nieuwe Dodoneus , vint men deze vrugt 
genaamt Glans Beretina , werdende in Europa voor een 
eykel aangezien, na de gedaante van bet binnenfte nootje, 
daar bet buitenfte. vleefch afwas , gelykze bier te lande door- 
gaans mede zodanig gedroogt en bewaart worden. De tam- 
me Gnemon groeyt overvloedig van zelve op de duizent Ey- - 
landen benoorden Batavia leggende , bebbende aldaar zulke 
dikke [Lammen , datze twee mannen nauwlyks konnen omva- 
demen: en daar binnen vint men een maf] yf en bruinagtig bert, 
waar uit onze fcbippers anker-{tokken, en blokken weten te 
maaken: zynde de bloemen en andere vrugten van deze boo- 
men mede zo wel eetbaar als van de andere, die bier boven 
befchreven flaan. | 


De Een- en Seventigfte Plaat 

Vertoent een Tak van de Tamme Gnemon-Boom bet Manneken 
genaamt. i ag 

De Twee- en Seventigfte Plaat 
Vertoont een Tak van de Gnemon Boom bei wyfje. e i 
AANMERKING. 

Gnemon-Boom ‚wertze van Valent p. 174. genaamt en befchre- 

wen, en ís de Mala-Elengi van de Hortus Malabar. ide ded 

Tab. 55. en een Besdragende Indifcbe Boom met een zamengeflelde 

Bisem van Ray Hiftor. der planten pag. 1637. E 


æ | 


N ad 


CAP. SEXAGESIMUM SECUNDUM. - 


Gnemon. Silveftris. Gnemon Utan. 

Ilveftris Gnemon cum domeftica plurimis in par- 
S tibus convenit, fed in multo altiorem excrefcit 

arborem, zquali cortice, & in articulos divifo , 
qui multo longiores funt: quam in domeftica, fed 
non ita protuberant: Folia quoque funt minora, bre- 
viora, & rotundiora, & in ramulorum extremo plu- 
rimi apparent breves racemi conjunéti, in verticil- 
los quoque divifi uti in domeftica , ex quibus tres 
Zen dependent frudtus forma ac magnitudine 
domeftice, vel inftar glandium, fed ab utraque. par- 
te rotundiores, primo lutei , dein fquallide rubentes. 
In horum carne molli plurimi.locantur pili breves 
ac: firmi, inftar Amaranthi fplendentes , qui tacti 
quoque cutis pruritum excitant , eamque tumefa- 
iunt, ita ut prudenter tractandi nec manibus con- 
fringendi fint: Hujus fpeciei folia multo magis funt 
ingrati faporis, quam domeftice: Arbores he omni- 
no funt Silveftres , tantumque crefcunt altis in monti- 
bus ac locis remotis. 


“Nomen. Latine Gnemon Silveftris, Malaice Gnemon ` 


Utan, quo nomine alii populi hanc quoque denomi- 
nant, quibus nota eft arbor, fed femper cognomine 
filveftris, atque in Macaffara Culan vocatur. 


Locus. In Moluccis crefcit ubique , uti in Amboi- ` 


na, Cerama; & in infulis ad Eurum fitis. 

Üfus. Fructus ejus raro in cibum adhibentur, adta- 
men, ubi copiofe crefcunt, edules funt , fed fequenti 
. preperandi funt módo: Quum colorem adquirant 
rubicundum, aqua ebulliuntur, fcrobulo inponuntur, 
ac fufte tam diu commoventur, vel colliduntur, con- 
. tinuo adfundendo aquam, donec omnis pilofa caro & 

fpinule füerint abrafz , hique nuclei tali prepu 
modo, 


LXIL HOOFDSTUK, 
De Wilde Gnemon-Boom, ` 


E wilde Gnemon is de tamme meeft in alle deelen ge- 
D lyk, maar wert een vry booger boom, ook met een ef- 
A fene fchorfJe „en verdeelt in leeden „dewelke veel lane 
ger zyn dan die van de tamme, dog zy en fleeken. zo verre 
niet uit; ook zyn de bladeren kleinder , korter , en ronder ; 
en aan bet uitter[le der ryskens ziet men veele korte troffen 
by malkander , insgelyks in ledekens verdeelt gelyk de tam- 
me, en daar aan bangen drie a vier vrugten, al mede van 
gedaante en grootte gelyk de tamme „of als eykelen , dog aan 
Beide de eynden wat ronder, eerft geel, en daar na vuyl- 
root; in bet weeke vleefch [Leeken of zitten veele korte ftyve 
bairen ‚glimmende als Amaranthus, of krevel-kruyt , gelyk ^ 
zy ook, alsze ymandi raaken , op de buit jeuken „en dezelve 
doen opfwellen ; zo dat men vaorzigtig daar mede omgaan , 
en baar geenzints met de banden kneuzen moet ; de bladeren 
wan dit geflagte, zyn veel onlieffelyker van fmaak dan de 
tamme: de boomen zyn puur of t'enemaal wilt, en groeyen 
‘maar alleen op booge bergen en afgelegene plaatzen. ^ `` ` 


Naam. In ’t Latyn Gnemon Silveftris , in’: Maleyts 
‘Gnemon Utan, ez zó noémen bem ook andere natien daar 
by bekent is , dog altyt met den bynaam van bofch of wilt; 
en op Macaffer wertze Culan genaamt,  - … 

Plaats. Hy waft in de Moluccos over al, als mede op 
Amboina , Ceram , en de Zuyt-oofter Eylanden. 

Gebruik. Deze vrugten werden zelden tot koft of [pyze + 
gebruikt, konnende evenwel , daarze veel vallen , genuttigt 
garden, maar moeten dan op de volgende manier werden 
toebereit : alffe een roode coleur beginnen te krygen , dan wor- 
denze in water opgekookt „in een korfje gedaan , en met een 
Bok zo lang en flerk omgeroert of tegen malkanderen gere- 


wen, (geduurig water daar opgietende) tot dat al bet bairi, 
= ad TOP GH 


184 


modo, (qui lignofo adhue teguntur putamine inftar 
domeftice , fed non ita ftriati , at inftar enucleate 
glandis, & ab utraque parte rotundi) fumo exponun- 
tur vel in fartagine torrentur, quum putamen tenue 
dehifcat, ejusque nuclei molles albidi vel flavefcen- 
tes eduntur. Hujus arboris cortex majorem pr&bet 
hominibus ufum, quam domeftica, quum filis necten- 
dis fit aptior & lentior, tenuoiribusque conftet fibris , 
es trunci & ramorum funt quoque longiofa, 
omeftice vero cortex longe crafliores gerit fibras, 
fragilior eft, & breviora habet genicula, quod ulti- 
mum prefertim cauffatur continua amputatione ac 
confractione ramulorum , ut arbor eo copiofiorem 
praeberet ac teneram foliaturam: Dictus itaque cor- 
tex jufte contufus in tenuia, albicantia, & optime Can- 
habis fila referentia finditur , quz Incol& hi in lina tor- 
quent , variaque retium genera ex his nere aflolent , que 
in aqua falfa feu marina multo durabiliora funt illis, 
uz ex Arracan filis conficiuntur , queque meliora 
unt, fi ruffo inbuantur colore , quod fit , fi cum quibus- 
dám arborum corticibus adftringentibus in aqua ebul- 
liantur, donec ruffum adquirant colorem, qui proprie 
Tanyt vocatur ; ac Latine a Julio Scaligero Exercit. 325. 
fett. 13: Hifpanicus , Beticus, Mutinenfis vocatur. 


Duz alie Gnemonis Silveftris occurrunt fpecies , fed 
non fünt arbores he ere&z , fed ie inftar far- 
mentorum , quzque proinde infra libr. 7. cap. 6. & 7. 
defcribentur. Memorate he’ arbores Gnemones nus- 
quam frequentiores funt quam in provincia Manado, 
ubi ruftici illarum cortices in forum venales adducunt, 
in mägnas confciflos partes, duas ulnas longas, & fpi- 
' thamam latas , parum contufas , quarum fexaginta , fep- 
tuaginta, immo centum uno in fafciculo connexz funt, 
quas ita fimul vendunt vel permutant cum ulna lintei 
vel aliis minutiis. Folia ASA s cibis, eque ac 
domeftice, que vocantur Suka. VS QE 


$ 


Tabula Septuagefima Tertia : 
Ramum exhibet Gnemonis Silveftris. 


OBSERVATIO. 


Gnemon Silveftris ‘a Valent. p. 174 ‘defcribitar ; & in Tab. 
fub no. XXII. exhibetur, videturque fpecies effe Mail-Kombi, 
quz in Hort. Malab. tom. 5. Tab. 26, delineata eft, que eft 
Baccifera Indica, ramofa, fructu umbilicato, rotundo, mo- 
nopyreno. Ray. Hift. pl. p. 15960. 


HERBARII AMBOINENSIS 


| Liber I. Caput GXIN. 
vleefcb en de fteekelen daar van afgefpoelt zyn, en deze zo 


gezuiverde korrels (Zynde nog met eem boutagtige febaal 


omvangen gelyk de tamme, dog zodanig niet geftreept , maar 
ais een gejcbelde eykel, en aan beide de kanten ront) legt 
men als dan in de rook, of rooftze in een pan, als wanneer 
zig de buitenfte dunne febaal daar laat afbreeken, en men 
de binnenfte korrels ; dewelke /moddig , wit, en geel zyn, 
kan eeten: van den baft dezer wilde boomen beeft men meer 
der gebruik dan van de tamme, als zynde tot bet gaaren- 
Jbinnen tayer , fyndradiger , en dien volgende veel bequaa- 
mer „ook zyn de leden aan den ftam en takken vry wat lan- 
ger: zynde de baft van de tamme veel grofdradiger ,brojfer 
en ook de leden korter „welk laatfte inzonderbeit veroorzaakt 
wert, door bet menigmaal afkappen of afbreeken der kleine 
ryskens , op dat den boom des te eerder jong loof zoude voort- 
brengen. De voorn. baft dan; ceri beboorlyk geklopt zynde 
wert tot dunne, witte „en zeer wel na bet kennip gelykende 
draaden ge/pleeten,’t welk deze Inlanders tot ganren weten 
te drayen, en daar van te breyen verfcheide zoorten van net- 
ten ‚dewelke in bet zoute water ook veel durabelder syn als 
de gene, die van Arracans gaaren werden gemaakt ; en nog te 
beter, alffe beboorlyk worden getaant ,’t welk gefchiet , als 
menze met eenige adftringerende haften van. boomen in wa. 
ter opkookt , tot date een donker-rofje coleur krygen , die men 
Sec Tanyt noemt: int Latyn , by Julius Scaliger 
xercit. 325. fect. 12. Hifpanicus, Boëticus, Mutinentis, 
Men vint nog twee andere wilde zoorten van Gnemon, dog 
bet en zyn geen ftaande boomen , maar ranken of als kruipende 
touwen ; en zullen dierbalven befchreven worden lib. 7. Ca- 
pittel. 6. en 7. de bier voor be/chrevene wilde Gnemon-boo- 
men, vint men nergens overvloediger danin de Provintie van 
Manado, alwaar ook de boeren zelve de baft te markt brengen 
te weten gefneden zijnde in groote ftúkken van twee ellen 
lank , en een [pan breet , een weinig geklopt , en xeftig , ze- 
ventig , ja bondert in een bos gebonden , en dieze dan zot’za- 
men verkopen of verruilen voor een vaam linnen, of eeni 
andere klenigheden van weinig waardye: de bladeren ge- 


. bruikenze in baar koft, EN 20. wel als die van de 


tamme Koðrt , dekelve no 


E De Drie- en-Scoentigfte Plaat: = 
Vertoont een Tak van de Wilde Gnómon-Boàs. s. Sr : 
AANMERKING, 


` De wildeGnemon-Boom wert by Valent p. 17 rever 
wilde Gnemon- Valent p. 174. befchreve 

en op de plaat onder no XXII. verbeeldt, welk een zoort Be » 

zyn van den MER in de Hortus Malab. vyfde deet Tab. 

er Pa emerge y enis de trosaptige besdragende Ooftin- 

dife om, een ronde , ige , en eenbollige vrugt 

in zyn Hiftor. der plant. eem : s: za N 


p 


CAP. SEXAGESIMUM TERTIUM. 
| Morunga: Kellor. 


` "A. Rbor hzc truncum gerit gracilem & erectum, 
A qui in patcos , fed femper erectos dividitur ra- 
JL A mos: Quorum cortex eft cinereus, glaber, in 
. trunco dutem fcaber,& quafi verrucis obfitus: Rami 

“autem in minores fimplices dividuntur & erectos , qui 
in transverfales iterum dividuntur, & inftar alarum éx- 
tenduntur , qui denuo in pinnas iterum diftinguuntur, 


ex quibus folia progerminant: Tota autem ramorum. 


pinna ita eft conftructa, & , ut ita dicam , proportio- 
nata, ut inferiores transverfales pinnz femper Jon. 
giores fint, que hinc etiam fenfim decrefcunt, eoque 
magis ad. fummum minores funt: hincque fingula pin- 
ha formam przbet minoris ale , omnesque fimul ma- 
jorem referunt alàm. : sség dn : 
Majores pinnæ funt fimplices, fed regulari ordine 
radatim fupra fe invicem locantur majori rachidinexe, 
ue altiffime excrefcit , longamque refert haftami; 
- folia, que tenuiffimis ex petiolis dependent, funt mi- 
" nima, nec majora ungue digiti, quzdam rotunda, 
alia vero oblonga, & inferius angufte definentia, 
nunc folitaria, nunc bina, fzpe & terna fimul uni pe- 
tiolo juncta; uti quoque quzdam ex majoribus & in- 
ferioribus foliis unum vel bina minora foliola fibi ha- 
bent jun&a uno in petiolo : Cun&a porro foliola ple- 
rumque parum fumt complicata, tenerrima, lete vi- 
rentia, 


J LXIL HOOFDSTUK. 


portioneert , dat de agt 


ayn zeer klein, en niet grooter dan een nagel van 
ger, zomm | | 
[mal toelopende , zomtyts enkelt, zomtyts dobbelt „en ook wel * 


| De Kellor- Boom. 


Tw Een yiip beeft geen dikken , maar YA regten ftam 
D dewelke zig vére; in weinige > dog EM issus 


A eynde [laande ‚takken: de fcbor[Je is graauw, aande 


takken éffen , maar aan den flam «vat ruig „en als met vrat- 
ten bezet 5 aan de takken ftaan de Pls regt en enkelt , en 
rondom dezelve over dwers wederom andere ryskens, regt 
tegens over malkander „als vleugels witgefpreit „ en ten laat- 


Sten aan dezelve nog dunder ryskens „of kleine fteeltjés , daar 


de blaatjes aanbangen : zynde bet gebeele rys zodanig gepro- 
portione de agterfte dwers-ryskens altyt een 
vervolgens na vooren toe allenskens korter vallen; en zo 
maakt of vertoont yder klein rysken de gedaante van een 
vleugeltjes en al te zamen die van een groote vleugel. 


“Degroote ryskens flaan mede enkelt , dog in gefchi, 
dre traps gewyze, e malkander hoa “de m 
dewelke zeer boog op/chieten , en wel na lange pieken komen” 
te gelyken. De bladeren, die aan fubtile fleeltjes bangen, 
een. vin- 
ige ront , dog andere wat lankwerpig , en agter 


drié by malkander op eenen feel; gelyk mede ER van. 


agterfle en grootjie bladeren nog wel een a tavee.kleinder by 


haar hebben, en dat aan dezelfde Beef ; voorts-zyn:alle, 
gem. bladertjes doorgaans een weinig t’zamen geboogen, zeer 
teer , 


N 


ag. 184 Á ; 
“Zab. LXXII. 


UA AZA 


TIER 
= 
LA 


I. Bock. LXIlI..Hoofaßf. 


rentia, & fere glauca , flaccida; glabra éz zqualia, 
non tamen fplendentia, : ; 
Foliorum pinne hifce adeo copiofe ornantur & 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


185 

teer , jeugdig ; boog-groen y of wat na den fpaans groenen 

trekkende , flap , en glat of effen, dog niet glimmende, 
Deryskens zyn met deze bladeren zo dik beladen of bezet, 


onuftz funt, ut per hee deorfum premantur feu de- datze daar door wat neerwaarts bangen, en evenwel geeft 
pendeant, nihilominus tamen hec arbor pauciffimam den boom zeer weinig fchaduwe , om dat de ryskens niet bo- 
prebet umbram , quum foliorum pinne & rachides vix ven een arm lank, en de blaatjes zo klein zyn: dezen boom 
brachium fint longe, foliaque adeo minuta: Arbor beeft ook door zjn regt opgaande takken een bezonder fat- 
hec per ramos fuos erectos peculiarem habet for- zoen; en is daar door van verre van alle andere boomen 
mam, quo facile e longinquo ab omnibus aliis dig- wel te onderfcheitlen: men verdeelt bem in twee zoorten; 
nofcitur arboribus: In binas dividitur fpecies , in ma- mamentlyk manntken en wyfken, waar van. bet eerfte maar 
rem nempe & feminam , quarum prior tantum fio- alleen bloemen , en bet ander na de bloemen ook vrugten 
res, pofterior autem poft fuos flores fructus produ- draagt; zynde malkanderen anderzints zo gelyk , dat wyze 
cit, que ceterum fibi adeo funt fimiles , ut illas niet anders als onder eene gedaante konnen befchryven, De 
non nifi una fub fpecie ac forma: defcribere pofli- bloemen bangen in troffen; veele by malkander , wel gely- 
mus: Flores in racemis plures fimul dependent,Pa- kende na die van de papayen, dog deze hebben thien, en 
paye flores optime referentes , fed Moringe flores zulks meerder blaatjens ; waar van de vyf lang[le en final- 
decem gerunt petala, adeoque plura, quorum quin- fle witagtig en 20 verre agterwaarts overgenoogen zyn, 
que longiffima. & tenuiflima funt albicantia, & adeo datze bet fteeltje komen te bedekken, en daar binnen ftaan 
reflexa, ut petiolum ipfum tegant, in horum medio wier andere wat breedere „mede agterwaarts overgeboogen, 
quatuor alia locantur petala paulo latiora , itidem en wit-geel, dog by den. oorfpronk wat groenagtig ; bet vyf- 
reflexa, ex albo flavefcentia, ad ortum autem vire- de en onderjle of mitdelfte is wat langer, en als eén ton- 
fcentia: quintum dutem ac infimum feu medium lon- getje uitgefdrekt s draagende vyf kromme_horentjes , of 
gius eft & inftar lingule explicatum , quinque geren- draatjes „met geele nopjens daar boven op : deze bloemen nu 
tia incurva ftamina cum antheris luteis: Flores maris vallen van bet mannetje t'eenemaal af , zonder eenige vrug- 
omnes pereunt, nec fructus relinquunt, femine au. ten te geven , maar die van bet wyfjen werden gevolgt van 
tem flores excrefcunt in ingentem filiquam, duode- groote bouwen , ongeveer twaalf , en ook wel agtien duimen 
cim immo octodecim pollices longam, trigono-ro- ank, en ruim een vinger dik; wat driekantig-rondt „in de 
tundam, per longitudinem ftriatam feu fulcatam,te- lengte gefireept of gevorent zen met flauwe of donkere bult- 
nuiffimis prominentiis diftinftam, externe ex fufco jes onderfcheiden, van buiten groen met wat geaauw Ver- 
viridem; dein cineream, cujus fubftantia interna eft mengt$en ten laatflen wordenze meeft afchgrauw ; van bin- 
alba, herbacea, queque in tres dividi feu aperiri po- nen zynze vervult met een witte kruidagtige fubftantie , en 
teft partes, quum- tot viridibus pelliculis fit diftinéta. konnen in üryen verdeelt of geopent werden ‚als zynde door 
In hac autem fubftantia herbacea ac medullofa ofi- 20 veel groene, vellen onderfcheiden: en in dit kruidagtige 
cula continentur inftar Majorum Piforum, vel Lupini merg leggen de korrels , als groote erwten; de Lupynenwel 
femina haud male referentia, quum. non fint rotun- wat gelykende niet rondt , maar by na drykantig , en ban: 
da, fed fere trigona,tribusque membranulis, pellicu- gende met drie velletjes aan de voornoemde febeytsvellen s. 
lis dictis, filiquam diftinguentibus adnectuntur ; que dewelke men ook. niet daar. van kan af/cheiden. 
ab iis feparari nequeunt. ; ach, feine s b ba ZE er : 
Feminz feu frugifere pinnz quoad vifum funt ma- _: Zijnde de.ryskens dan de gens f vrılgi-dragende boo- 
gis fufce quam maris, ceterum mullo. diftinguuntur men in taanzien wat bruinder a sedan eg zen 
'Charattere, wiens Ka DAY PEN Phe malu wm Lu[fcben die beide boomen geen.onder/cbeit 
t g4 te Sate Eer Tí ECK ý emerken e Lei té Ié TA CECR " 
In ómnibus fuis. partibus peculiarem habent fapo- … Zy bebben aan of in yder van- bun deelen een byzondere 
rem feu qualitatem , folia enim cruda maíticata in- finaak of eygen/cbap ; want de bladerens raauw geknousot 
ftar Sinapios fapiunt, cum parva amaritie, cortex au- zynde; fmaaken als moflaart , en. bebben een kleine bitter- 
tem Raparum vel Raphanı minoris faporem gerit; beit, de /chor{Je als raapen of radys; bet merg van devrug- 
Frué&uum vero medulla ; in filiqua diéta contenta, cotta ten of "t vlee/ch, dat men van binnen in de voorn. bouwen 
eft fatue dulcis, acerrima autem, vehementiflima, ac «int, gekookt zynde,is wat laf-zoet y maar de fuherpfte, krag- 
fervidiffima vis in. radicum cortice detegitur ; que Leite en heetlte Jmaak en reuk openbaart zig in de Zei 
adeo fimiliseft-Raphano rufticano feu majori, ut nec dude wortelengals dewelke zo naturelmet die van de Miere- 
per nafum „ac-vix-per os ab illo diftingui poffit: Flo- dik over cen komen , datze van de neuze niet y en. van den 
res vefpertino tempore gratum, fed debilem prebent mont maar als ter naauwer noot konnen ander/cheiden wor- 
odorem, fere inftar Papaye florum; ' | den: de bloemen; by avont-flonden, bebben ook een lieffely- 
y AKAA jo , ken; dog wat flappen reuk s byna gelyk die van de Papayen. 
Hee “utem arbor nature ita eft vegetative ; ut -En deze boom i$ van xo een groeyzamen aart, dat bet 
minimus etiam ramulus terre Commiflus radices agat, minjte ta&jen , in de aarde gefloxen zynde, wortels vat en 
& progerminet ; hocqué plerumque propagatur modo: op/chiet, en up deze manier wort by ook doorgaans voort- 
Arbores:enim ex officulis propuilulantes, quod raro geplant: want de boomen , die van de korrels opgroeyen (`t 
fit, paucos tantum gerunt ramos, foliaque etiam non welk zelden gebeurt) krygen maar weinige takken s en de 
ita grate fapiunt, nec ad cibum olusve tam apta funt, bladeren zyn ook tot, moeskruit en andere fpyze zo [maake- 
huicque fini arbor hzc tantum in, areis eirea edesplan- lyk niet ;en daarom wert dezen boom in denegoryen, rondom de 
tatur ex ramis amputatis , qui-etiam loco poftium ufur-" buizen en muuren „alleen voortgeplant vande afgekapte tak- 
pantur , atque inferviunt. Arboris cortex fuccofus ad- ken „dewelke dan mede in de plaats van ftylen komen te die- 
modum eft & lentus , qui facile decorticatur inftar nen: De feborffe is zeer zappig en taay , zig ligt laatende 
Salicum, rami adeo funt fragiles & infirmi, ut iis in- affchillen ; gelyk die van de willigen, de takken zyn zo bros 
fiftere nullus poffit. Lignum eft album, leve ; ac en onfterk, dat men daar niet op flaan en kan: bet bout is 
fpongiofum + Rami & arbores confra&z, fi pluviofis wit, ligt, onvaft, en van binnen met cen voos bert : de af- 
menfibus terram modo tangant, regerminant , ficcis gebrookene boomen of takken , xo ze in de reegen-maanden de 
autem temporibus facile exaréicunt & pereunt ,.at- aarde maar komen te raaken, fchieten wederom op; dog by 
que hec arbor facile & lete. crefcit. in folo fabulofo draoge tyden gaanze zeer ligt uit: en waft dezen boom gaarne 
"& arenofo , in locis apricis planisque, qui-folisbene in een mulle En zandige gront, midsgaders op vlakke en 
unt expofiti, fed non amat filvas, ita ut extra ho- opene plaatzen , die wel ter zonne flaan , maar in geen boj- 
minum territorium atque des raro occurrat: Sili- /eben; zodat men bem buiten de wooningen van menfchen 
que deciduz, earumque officula in terram prolapía niet veel en vint. De afgevallene bouwen en korrels swan- 
furculos őz arbuículas emittunt , fed plurimum plu- neerze op de aarde leggen en rotten ‚brengen ook jonge 
Y ; boompjens voorts dog wel meeft in de regen-maanden. 


viofis menfibus. — : : $i Br 
Nomen. Latine Morunga, quo nomine Portugallice, ^ Naam. Jn ’t Latyn Morunga, gelyk by ook zodanig in 
san Op Batavia genaamt wort , zynde afkom ig 


atque Batavie denominatur, quod derivatur, atque % Portuge j rt, / 
originem habet a Malabarico Moringa feu Moringt, & van ’t Malabaarjche Moringa „of Moringi , ez , ze Pirar 
arbor hec in infulis Maldivenfibus zeid, wert dezen boom in de Eilanden Maldivis Morangue 


uti Pirardus dicit; ibu vis 
vocatur Morangue Gafts ,- ejusque folia- Lacremoringi. Gafts genaemt en de bladeren Lacremoringi: de Ma- 
„Javanen, Baliers, en alle inwoonders dezer Ei- 


Malaicenfes, Javani, Baleyenfes, omnesque harum Jeyers 
Weer We cam Å ellor vocant, noftrates vero DE e noemen bem Kellor, onze Nederlanders Sajor- 
Sajor Boom. 8 Ternatenfes Kelo & Ugekelo: A Chrift. boom, en de Ternatanen Kelo, en Ugekelo. By Chri- 

Tom. lo^ € ES MONA a ‘Aa ftoph. 


» 
€ . 


asch Ze EE, 


185 


Acofta libr. arom. cap. 35. Moringa vocatur, Arabice 
autem & Turcice Morian, Perfice Tame, & Guzarat- 
tice Turiaa: Fru&tusque hujus Moringe arboris a Ma- 
laicenfibus peculiariter Colendang vocatur. Nomen 
autem Kellor derivari poffet vel ab Arabico Chodrat, 
quod Æthiopes Indi legunt Cholrat h.e. olus, cui hujus 
arboris folia , que cocta etiam viridem fervant colorem, 
proprie inferviunt, vel a Perfico Chollar, quod idem 
eft cum Arabico Cbolban, quod aliquando arborem 
denotat, quum hec arbor Piforum quafi feu Fabarum 
fpeciem. producat , quod refpectu nature arborum 
alienum videtur, unde ipfi haud inproprie nomen tri- 
bui poffet arboris Fabifere. | 


Quod autem ego hoc nomen exArabica &Perfica dedu- 
cam lingua , potiffimum fit, quod primitivi feu veri Ma- 
laicenfes, uti faepius dictum eft, antea fuerint mixti A- 
rabicis , Perficis , aliisque Indicis mercatoribus , unde & 
lingua Malaicentis innumera habet vocabula, ex utris- 
que, Arabica nempe & Perfica, linguis derivata. 

Locus. Arbores hz per totam fere Indiam funt no- 
tæ, atque ubique haud longe ab hominum edibus feu 
confortio occurrunt. Scriptores Portugallici teitan- 
tur , copiofe admodum crefcere juxta oras fluvii ingen- 
tis Mangate , prope urbem Cochin. In Amboina autem 
atque Moluccis nullus eft pagus tam exiguus aut vilis , 
quin arbores hz ibi circa ædes fint plantate , frugifera 
vero in Amboina raro occurrit , in feud autem, ac Ban- 
da frequentior eft. ? 


Ufus. Folia primo inferviunt, aptaque funt oleri; 
quod plurimum fervorum & plebis cibus eft, que prius 
in aqua parum coquuntur , adjecta cochlearis quantitate 
calcis, ut mitefcant , fimulque crudam hinc amittant 
acerbitatem , quamvis amarities fit parva: Aqua hac 
effufa, foliisque expreflis olus fit edule five rapfato 
Calappi nucleo fuperjeéto , vel denuo folia coquuntur 
cum Calappi lympha , additis Zingibere , Lanquas, 
& Capfico Indico. Olusque hoc falubre habetur , dm 
adpetitum excitet , ipfique fanguinis depurandi vis 
adícribitur , quamvis a delicatis hominibus vix gufte- 
tür, atque omnino fpernatur: Quum itaque hec folia 
tanti & quotidiani fint ufus, hujus arboris rami fepif- 
fime amputantur, atque plantantur, ut continuo te- 
nera ac mollis foliatura ufui inferviat, truncusque diu 
ramis orbus confpicitur, uti apud nos Salicum trunci, 
arbores autem- Ma radice? fatis tra&antur, quum in- 
cole folia tantüm avellant, femique confrattos & 
vulneratos relinquant ramos, cunctas autem hafce in- 
jurias fuftinet arbor, ac lete fatis viget, immo fepe 
truncus confpicitur, omnibus denudatus ramis , magna 
in copia flores proferre , antequam unicum regerminet 
folium, hi autem flores eque ac reliqui non coquun- 
tur, vel in cibum expetuntur. 


Memorata autem folia a quibufdam alio ac fupra in- 
dicato preparantur modo, olerique inferviunt, folia 
nempe viridia adhibentur, qualia ex arbore funt de- 
cerpta, nec lota , ac non diu illa coquunt , fine calce, 
fed ejüsloco fale addito, hancque effundunt aquam , 
nec folia dente coquuntur, quum compertum fue- 
rit, Kellor folia dura ac mucofa effe, fi bis vel ni- 
mium coquantur. Keen autem hoc olus falubre 
putetur , tamen prohibent iftis, qui Gonorrhea labo- 
rant, ut & feminis, quz fluori albo obnoxiz fünt , di- 
citurque continuo foliorum horum ufu capillos. de- 
fluere. ; ` 


Ex di&is filiquis, quz proprie hujus arboris funt 
fructus, multo delicatior-praparatur cibus , harum fe- 
mi-mature fere fumuntur, atque in frufta digitum 
longa confciflze , quz juri carnium incoquuntur, vel cum 
Calappi -lympha , quum circumje&ta, vel potius inter- 
. media cato vel medulla exfugitur , refiduumque durum 
lignofum atque inedile abjicitur, 


Recents hujus arboris radix, que, uti fupra dictum 
fuit, fapore cum Raphano rufticano convenit, usque 
ad lignofam partem raditur , fuperque carnem pifcesve 
eoctos fpargitur, fi autem rafura hzc in condimento 

aliquo 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber 1. Caput LXIII, 
ftoph. à Cofta, lib. arom. cap. 35. wert by genaamt 
Moringa, op t Arabifch en Turks, Morian: Perfiaans 
Tame, en Guzarattijch Turiaa: ook wert de vrugt van 
dezen Kellor-boom ; door de Maleyers in ’t byzonder , Co- 
lendang genaamt: En men zoude bet woort Kellor kon- 
nen afleiden ; of van "t Arabifcbe Chodrat, °t welk de In- 
diaan/che Dooren leezen Cholrat , dat is , Moeskruid , waar ` 
toe deze bladeren (dewelke al gekookt zynde, baare groente 
nog bebouden) are ook Daten: sf úu "t Perfiaanfche 
Chollar; bet welk bet zelfde is met bet Arabi/che Chol- 
ban, dat zomtyds een boone komt te beduiden, om dat de- 
ze boom een zoort van boontjes of erreten voortbrengt , en’t 
welk ten opzigte van de natuur der boomen , al wat vreemt 
Jehynt te wezen, waarom men bem ook, niet oneigentlyk , 
de naam zoude konnen geven van Boonen-boom: 

En dat ik dit nu uit bet Arabifch en Perfiaan/ch af- 
leide, gefcbied voornamentlyk, om dat de origineele Ma- 
leyers, gelyk meermaals is gezegt , voor dezen zyn geweeft 
een mengelmoes van Perfianen, Arabiers, en allerhande 
Jndifche Kooplieden, en de Maleytfe taal ontelbare woor- 
den beeft , dewelke uit de beide taalen af&om[lig zyn: 

Plaats, Deze boomen zyn meeft door gebeel Ooftindien 
bekent , en overal , niet verre van de woningen , of buiten 
bet gezelfchap der menfchen: De Portugeefe ended zeg- 
gen ook, datze byzonder weelderig , en overvloedig gevon- 
den werden langs den oever van de groote rivier Mangata, 
by de fadt Cochin: En in Amboina, als mede de Moluccos, 
vind men geen Dorpje xo klein nog flegt, of bet beeft deze 
boomen rondom baare buizen ftaan, dog de vrugt-dragende 
vint men in Amboina zeer weinig , maar in Banda , en op 
Fava veel meer. 

Gebruik. De bladeren zyn vooreerft dienftig en be- 
kwaam tot brede, of moeskruit, dog meeft voor dei en 
gemeene lieden, xy werden eer[l een weinig in water opge- 
kookt, en men doet daar ook een lepel vol kalk by, op datze 
mals zouden worden, en met een verliezenze bunne raauwe 
hitterbeit, boewel -dezelve klein of weinig is: Dit water 
dan afgegooten, en de bladeren uitgedouwt zynde, zo kan 
men dezelve eeten ,'t xy dan met gerafpt pa nup daar 
over geftrooit , of nog eens opgekookt met Calappus-melk y 
daar dan ook wat gember, lanquas , en ritsjeswert bygedaan: 
En dit moes boud men voor gezont , als maakende een graa- 
ge mage, en men fcbryft bet ook toe de kragt van bet bloet 
te zuiveren , boewel bet van delicate monden niet gebruikt, 
en wiem veragt wert: En dewyle nu deze bladeren 
zulk een groot en dagelyks gebruik bebben, zo werden de 
takken van den boom al dikwils afgekapt , om geftadig jonk 
en. mals loof daar van te konnen bebben; en de {tam blyft 
dan een Gd Long bloot Doan, evengelyk by ons de koppen 
vin de willigen: dog werden deze boomen nog al vry wat 
rouwer gebandelt , want de Inlanders rukken de bladeren 
daar maar af „en laten de balf-gebrookene of gekneufde tak- 
ken zo bangen, dog tegens alle welke injurien bet febynt, 
dat dezen boom nog te beter aangroeit , ja xomtyds ziet men 
ook den flam, na dat by aldus van-zyn takken berooft is , 
een menigte van bloemen voortbrengen; en dat eer by nog 
een eenig bad krygt , dog deze bloemen zo wel als de ande- 
re, en werden niet gekookt, nog tot /pyze gebruikt. 

De bovengem. bladeren werden by zommige nog op. een 
andere manier , als bier boven gezedt is, toebereit , en als 
een moeskruit gebruikt, te weten, zy nemen de groene bla- 


“deren , zo alsze van den boom komen , zonder dezelve eerft 


afte fpoelen , en kokenze , dog niet lange , zonder kalk, maar 
in plaatze van dien, met wat zout „en dat water [mytenze 
dan «veg , zonder die bladeren te berkoken want men be- 
vint dat de Kellor taay of fl k wert „ als menze twee- 
maal of te veel kookt : En alboewel dit in ’t gemeen voor een. 
gezont moeskruit wert gehouden , zo verbiedenze’ nog- 
tans de gene , die aan de Gonorrhea «afl zyn5 als mede de 
vrouwen, die de witte vloet bebben; en men ‘00k, dat 
door bet dagelyks ge dezer bladeren „zeer ligt bet bair 
komt uit te gailen, ` XU 
. Van de bovengenoemde bouwen , z;ynde eigentlyk de wrug- 
ten dezes booms, wert nog een veel [makelyker koft of fpy- 
ze toebereid, te weten „men neemt de gene , dieomtrent half 
ryp zyn , fnytze in fiukken van een vinger lang , en kookt- 
ze, of flooftze in goet vleefch-fop, of ook wel in. Calappus- 
melk ‚als wanneer men bet-ombangende, of liever van bin- 
nen-zittende vleefch of merg, daar kan uit- en afzuigen, 
weg-/mytende bet gene te ftokkig, bart, en oneetbaar is. 
` De werfche wortel van dezen boom ,- dewelke, als boven 
is gezegt, in finaak met de mieredik byna- overeegkomt , 
kan men tot op bet bout toe fchraapen , enover gekobkt vleefch 
of vilfeben ftrooyen „ maar als men dit fehraapzel ineenige 
Sauze 


` 


Zab.LXXIV. 
|P 107 a 
: ad- 7 


SN 


SSS 
See SSS 


I. Boek, LXIII. Hofäll. 


aliquo ‘calefiat, faporem amittit Raphanicum, preci- 
puumque odorem: Hujus radicis cortex , qui tervidif- 
fima ac vehementiffima totius arboris pars eft, cum 
cortice radicis Papaje contritus fucceilu illinitur illo= 
rum artubus , qui oedemate, paralyfi feu Beriberi labo- 
rant, cOnfortat enim illos , naturalemque refufcicat 
calorem, fed idem quóque cortex interne. quotidie 
cum cibis aflumendus eft, ejusque decocto artus fo- 
véhdr ac lavandi, fique dictum linimentum fortius re- 
quiratur, addendi funt bini aromatici cortices Coelit 
Lawan & Maffoy, cum pauca Caryophyllorum quan- 
titate: Hujus Morunge radicis decoctum propinatum 
menftrua quoque movet. atque tam vehementer ex- 
pellit, ut conceptum etiam diflolvat, & abortum provo- 
cet, ita ut inpregnate fibi ab hujus corticis ufu ca- 
veant: Vulgus hinc etiam putat, 1i femina fupergre- 
diatur virides Kellor ramos foliis inftructos, vel folas 
tantum radices , ipfi caufare ardorem urine , & dolori- 
ficam mictionem: Nuper itidem compertum eft , mafti- 
catione ac. efu paucz Kellor crude quantitatis Chole- 
ram effe fublatam, atque prohibitam : Recentia folia 
cum pauca. calcis quantitate manibus contrita ex vi- 
ridi flavum ac fpiflum praebent fuccum , qui illinitur 
& adhibetur. ad Curap feu Herpetem miliarem , ad 
eam exttinguendam; Hzc. autem cura non bene-fuc- 
cedit nifi in pueris, & quum Herpes eft recens, inve- 
terata enim non fiftitur , fed pulvere pyrio vel ejus 


: ingredientibus propellenda eft. Succus ex recenti- 


bus expreflus foliis alius defectu ad pigmentum viride 
adhiberi poteft, hocque chartis infcribere, delineare 


vel depingere poffumus. ` 3. 


Ms 


p pus memoratus Chriftoph. à Cofta, Portugallus 


huic Morunge radici eandem adferibit virtutem & qua- 
litatem, ac Lapidi Bezoardico, circä curationem vul- 


nerum vel morfuum venenatorum animalium , tam id- 
terne quam externe , fi illiniatur vel affumatur , diëit- 
que a Malabaris eam æque ac vulgarem Theriacam adhi- 
.beri, item depurare corpus ab omnibus aduftis me- 


lancholicisque humoribus , ac proinde compertum 
fuiffe , fummopere conducere iis, qui videban tur labo- 
rare Elephantiafi feu Lepra. . Hocce remedium . hic 
in Amboina fzpius tentavimus in Europeo, qui nota- 


bilia hujus morbi habebat Symptomata, hacque radi- 


MESI 


ce in quotidiano ejus cibo ac potü utebatur , fed nul- 


hujus decocti, mane nuana Eyi um ægro, qui in 
fudores provocandos , hocque 


omines non ita quidem occultant pre invidia, quam 
quod Amboinenfium vulgaris fit opinio, fi nempe ar- 
cana fua alicui revelent, remedia fua acmedicamenta 
tum inutilia fore, nec amplius folatium adlatura effe, 


` ` Tabula Septuagefima Quarta 
Ramum exbibet Morunge maris ubi Litt. 


A. Ejus flores, ; 
B. Vero fruétus feu filiquas denotat. 


Tabula 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


187 
Sauze warm maakt > 20 verlieft bet zyn radysagtigen firaak, 
en befte geur ; De fcborfJe van deze wortel y als zynde bet 
kragtig fte en beetfbe van den gebeelen boom, t’zamen ge- 
vreven met de fc. or Je van Papazen-wortel , wert met voor 
deel ge/meert op de leden van de gene , die eenige koude zugt, 
lammigbeit, of Beriberi bebbenz want bet "verfterkt de- 
zelve, em wekt de levendige wartite wederom 0p , Maar dan. 
moet men dezelfde Jcbor[]e ook dagelyks in de koft gebru;- ' 
ken, en ook met ber afkookzel van dezelve de leeden wafe 
Jeben; en wanneer men bet voorn. gevreven Jincerzel nog” 
wat kragtiger en flerker wil bebben, dan moet men daar 
bydoen de beide aromatique baften van Coelit Lawan, en 
Malloy, met een weinig girofel-nagelen: Het afkookzel 
van deze Morunga-wortel gedronken , verwekt mede de 
vrouwen baare maanı-flonden, en dryft zo geweldig, dat 
bet ook de ontfankenifJe afzet , zo dat de bevrugte vrouwen 
deze wortel niet gebruiken , maar baar daar voor wel wag + 
ten moeten: zynde bet gemeene volkvan gevoelen, dat war. 
neer een Vrouwsperzoon komt te flappen’ over de groene Kel- 
lor-takken „daar "t loof nog aan is, of ook wel. over de hloote 
wortelen „ dat bet baar de brant-pis , en een pynelyk waters 
maken, zal veroorzaaken: Ook is bet nog onlangs gepro- 
beert , dat door bei knaauwen en inzawelgen van een weinig 
raauwe Kellor „ bet Bord of de Cholera wierde tegengebou- 
den, en geftut: De groéne bladeren, wanncerze met een 
weinig Kalk in de banden gevreven worden, geven cen groen, 
geel, en dik zap, "t welk men ook fineert en gebruikt op bet 
Curap, of Herpes miliaris’, om dezelve te dooden, en te 
verdryven;dog deze cure gaat niet wel aan, dan alleen om 
trent kinderen, en als den Herpes nog verjch is, want de 
verouderde en Wil daar voor niet wyken „maar moet met bus- 
bruit , of deszelfs ingredienten worden aangetajt: Het zap 
wit de verfche bläderen gedrukt., kan men ook by gebrek van 
iets anders, als een groene verve gebruiken, en daar mede 
op papier fchryven, tékenen , of [cbilderen. 

Den meergem. ` Portugee/th, Chriftop. a Cofta ‚febryft 
deze Kellor ‚of Morunga-wortel toe „de kragt en eigerifcbap 
van den Befoar-fteen , omtrent bet geneexen van alderbande 
Becken, of beeten van venynige dieten „beide zo uitwendig , 
als inwendig’, opgefmeert , en ingenomen wordende ; en kept 
ook 5 datze by de Malabaren „als ven gemeene Theriaca wert. 
gebrüikt; als mede ; datze ook bet lichaam zuivert van alle 
verbrande en melancholyke bumeuren , en dierbalven beton- 

den was „groote bulpe toe te brengen de gene, waar aan men. 
bemerkt of gewaar wort ten beginzel van de Lazary: Wy 
bebben deze remedie albier th Amboina wel geprobeert aan 
een Europiaan ‚die al merkelyke tekenen van die ziekte bad- 
de, en deze wortel in zyn dagelyk/the koft en drank gebruik- 
te, dog daag van geen ander succes gezien , als dat die ziekte 
zo Daag bleef, en niet verder uitfloeg , en den patient kwam 
onder de cure te flerven: Maar een zekerder beproeving 
bebben wy aan zeevarende Perzoneh, die deze wortel in baar 


` koft en dřank kwamen te gebruiken, en daar door of bevryt 


bléven ; of wederom genazen van de [cheurbuik,, en dierge- 
lyke verrotte bumeuren, die men op lange Zee-reizen komt 
te vergaderen , en onderbevig wort: De Duiven eeten ook. 
zeer gaarne de bloemen van dezen boom , zo dat men dezelve 
omtrent baare buizen of woningen wel planten en doortzet- 
LT War. 70s er 

Zekeren Empiricus van Hattive , gebruikt deze Morun- 
ga of Kellor-bladeren tot de geneézing van een empyema y 
of inwendige apofteem des buiks , eri bet wert by bem ook ge- 
bouden voor een byzonder gebeim : Hy kookt dan de gem. groe- 


` neen verfche bladeren met groene Catjang „en geeft van dat 


afzietzel den patient alle dagen , des morgens , een goet kopje 
vol te drinken : die daar op dan wat moet gaan leggen zavee- 
ten, en dit doet niet alleen bet apofleem rypen , én opbreekens 
maar zet ook door de ordinaris uitgangen der natuur , deet- 
terige materie af, °t welk by aan ver/chéide VR UR 
de geprobeert , dog bielt zulks zo geheim , dat ik bet niet als 
met groote moeiten van bem beb konnen leeren: en welke 
konften of wetenfchappen deze lieden niet zo Zeer bedekken 
en verbergen uit afgunft , of nydigheit „als wel, om dat bet 
een gemeen gevoelen by de Ambotnecfen is , wanneerze bare 
gebeimen aan iemant openbarén , dat bare middelen of medi- 
camenten als dan onnut worden, en niet meer belpén zullen. 


De Vier- en Setentigfte Plaat ` 

Vertoont een Tak van de Morunga, bet Mannetje genaamt, al- 
avarr Lett. 3 
A. Het Bloempje, 

B. De vrugten aanwy/t. 


Ana, | De 


188 


Tabula Septuagefima Quinta 


Ramum exhibet Morunge femine. 


QBSERVA T LOG 


Bine he Moringe fpecies in Thefauro noflro Zeylanico quo- 
que occurrunt, quique Moringa femina a Rumpbio di&a tuit, 
a nobis vocatur ibi Moringa Zeylanica foliorum pinnis pin- 
natis, flore majore, fructu angulofo, quaeque a Nobis Zab. 
75: exhibetur ; defcribitur vero pag. 163. adje&is , ni fal- 
lor, omnibus ejus fynonymis, que ibi inquiri & examinari 
poffunt: altera autem fpecies Mas dicta Rumpbio , a nobis 
pag. 164. vocatur Moringa Zeylanica, pinnis rarioribus , 
flore minore , queque in Muf. Zeyl. pag. 63. Moringa flo- 
ribus minoribus dicitur, ejusque virtutes Medicatas recenfet 
Grimmius in Labor. Ceyl. pag. 111. Hortusque Malabaricus in 
parte 6. pag. 19. ubi confule notas. 


Sub nomine Kelor-arboris, utreque occurrunt in Valent. 
Amboine defcript. pag. 174. ` 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I, Capit LXIV. 


De Vyf- en Seventigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Morunga bet wyfje. 


AANMERKING. 


Beide deeze zoorten van Moringa komen voor in onze Thefaur, 
Zeylan. en welke de Moringa het wyfje van Rumphius genaamt 
wert, biet by ons Zeylonfche Moringa met gebladerde bladen, groo- 
ter bloem, en boekige Yrugt, en wert aldaar Tab. 75. verbeeldt, 
en befchreven pag. 163. daarby gevoegt zynde, zo ik my niet be- 
drieg , alle de benamingen , die aldaar nagezien kunnen werden: de 
tweede zoort bet Mannetje genaamt, van Rumphius wert by ons 
pag. 164. genaamt Zeylonfcbe Moringa, met minder blad-ftecien en 
kleinder bloem , welke ook in bet Mufeum Zeylan. pag. 63..Mo- 
ringba met kleinder bloemen genaamt wert; derzelver kragten en 
gebruik in de Medicynen befchryft Grimmius in zyn Ceylonfche 
Laborator. pag. 111. en de Hortus Malabar, in bes zesde deel 
pag. 19. alwaar ook de aantekeningen naziet. 

Onder de naam van Kelor-boom komenze beide voor by Valent. 
in de befchryving van Amboina pag. 174. 


CAP. SEXAGESIMUM QUARTUM. 
Turia. Turj. | 


arcte 
‚ad in- 


gentia ftamina: Inferius, 
amplifimum petalum eit, flaccide dependet & deor- 
fum refietitur inftar Lili. Flores hi inodori in brevi, 
amplo, & viridi continentur calice / atque ex medio 
virdi capitello fructus excrefcit, qui eft longa, te- 
ruis, & angufta filiqua, duos vel duos cum dimidio 
pedes longa , tertiam digiti partem lata, ex quadrato 
plana, parum inflexa, in qua femina locantur diftin- 
&is pelliculis feparata , plurima, oblenga, cylindra- 
cea , femina Cadjang referentia. | 


 "Trunci cortex in hac arbore externe rugofus eft, 

interne fuccofus , & quodammodo glutinofus , lignum 
albicat, & nullius eft ufus; arbor hzc quoque certam 
cimicum fpeciem generat , fed multo majorem, illa 
fpecie , que in edibus occurrit, eftque nigricans, 
viridis , fplendens , fique tangatur, tetrum manibus 
dat foetorem ; atque hz cimices omnibus infident ra- 
mulis foliorumque rachidi copiofiffime , queque fi mo- 
veantur vel quatiantur, illa catervatim avolant, quum 
fimul fint alate: Arbor hzc aliquando ex feinine , quod 
fabas minores zmulatur , etiam, fed raro progermi- 
nat, hinc fepius propagatur hec arbor per ramos am- 
putatos , qui letius etiam progerminant , citiusque ex- 
crefcunt primo in fruticis , dein in arboris formam, fin 
autem non cito terram adtrahant, vel hanc pro matre 
adoptent ,cito quoque pereunt, omne enim, quod hec 
arbor agit, cito peragit ; in filvis non occurrit, fed 
hinc inde prope zdes plantata invenitur, fructusque 
gerit medio ficcorum menfium tempore , atque in 
ejus foliis ebfervatur quoque natura feu qualitas So- 
lifequa , uti in Crifte Pavonis, Tamarindi, fimilium- 
que 


———À 


LXIV. HOOFDSTUK. - 
De Turie-Boom. 


cong 


o Mary Ney 


van de Critta pavonis, Tamaryn, en diergelyke planten, 
dewelke 


“Tab. LXXV. 


| Zug 208 : 


Tom. I. 


4. Boek, LXIV. Hoofdft.  AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 189 


que plantarum foliis , que longos gerunt ordines dewelke lange rygen van kleine en tegens malkander ftaan- 
parvorum conjunctorumque & oppofitorum foliorum, de bladeren hebben; want "s middaags ziet menze volflagen 
que meridionali tempore penitus funt explicata, ve- witgebreit, en des avonts fluitenze baar fcbuins na voor- 
fpertino autem tempore fefe claudunt oblique an- waarts weder toe , en wanneer de zon is ondergegaan , zo 
trorfum fub rachide; queque per totam noctem ita buigen baar deze geflooten bladeren allenskens nederwaarts 
complicata, & quafi claufa manent ufque ad matuti- tot onder den fteel, blyvende voorts den geheelen nagt zo 
num tempus, quum iterum fefe erigunt , fed non. geflooten , tot tegen bet aanbreeken van den dag , als wan- 
multum explicantur, donec fol ortus atque fupra ho- neerze baar wederom opwaarts keeren , dog niet eer openen, 
rizontem fit elevatus; fique hujus arboris ramulus avel- voor dat de zon gereezen en boven de kimmen gekomen is : en 
latur , ejus folia quidem clauduntur, fed nunquam ite- als men van dezen boom een takjen afbreekt , zo fluit bet zy- 
rum explicantur: Inveniuntur quoque Turiæ arbores, ne bladeren mede wel toe, maar dezelve en gaan daar na 
que rubre dicuntur, quum earum flores penitus funt nooyt weder open: men vint ook Turi-boomen , die men de 
rubri , atque preter hoc nullo modo differunt, nifi naam van roode geeft om dat baare bloemen ganftb root zyn, 
quod folia itidem paulo fint minora, & quoque lete en buiten dien verfchillenze maar alleen daar in van de ans 
viridia: aliaque præterea Turiæ fpecies eft, quæ ar- dere, dat baare bladeren een baartje kleinder en ook blyde 
bufcula femper eft denfa coma, brevibusque foliorum 
rachidibus. Ejus folia quoque dimidio minora & bre- van Turi, ’s welk een klein boompje blyft; hebbende korte 
viora funt ac præcedentis , & obfcure viridia; Flores ryskens, en een digte kruin ; de bladeren zyn ook maar balf zo 
formam referunt violarum ,fed funt majores, magis- groot en lank als de voorgaande, midsgaders donker-groen. 
que excavati, coloris pallide albicantis , atque d eni De bioemen bebben de gedaante van vioolen , dog zyn wat 
ter ftriati parvis purpurafcentibus, & obícuris (ris grooter en bolder , van verwe bleek -avit , en zeer aardi 

& venulis. Ver irm en bruine linien of adertjes door en door geteikent. 
` Nomen. Latine Turia: Malaice , Ternatice , Amboi- 

nice Turi: Bandaice Kallar: Macaffarice Cadju-Fawa: Ambeins Turi: op Bandaas Kallar: op Macaffars Cadju- 
Malabarice Abatj, & in Horto Malabarico Tom. 1. Fig. ‘Tawa: op Malabaars Abatj, en in Horto Malab. Tom. 
51. Agatj: Bracmanis Agafto. - — 1. Fig. 51. Agatj: en op bet Braminees Agafto. 

Locus. In Amboina hec arbor raro occurrit, atque Plaats. In Amboina.wert dezen boom weinig gevonden, 
hinc inde tantum una alterave prope ædes planta- en men ziet'er bier en daar maar een by de buizen geplant, 
ta Occurrit, diciturque primum huc tranflata fuiffe ook wert gezegt dat by eerft berwaarts overgebragt zoude 
ex Java, ubi copiofe crefcunt he arborés, uti quo-. wezen van Fava y daarze overvloedig groeyen, als mede o 
que in Celebe, aliisque in infalis Occidentalibus. Bi- Celebes, en andere welterlykeeylanden : de twee andere laat ft 
ne alie ultimo memoratz fpecies rubra nempe nána; befchrevene roode en kleine zoorten , zyn ook in Amboina niet 
in Amboina non multum funt note, ac raro extra hortos veel bekent , en men vintze zelden buiten de hooven , daarze 


mum cum Calappi lympha tamquam olus coquuntur, den meeft met Calappus-melk als een moes gekookt , en zo ge~ 
Ggs : geten, dog bet beeft een laf-zoete verd jonge bladeren 


Tenera & juniora folia adhibent Javani, & Macafla- gebruike ‚wel tot Sajor als 
renfes que ad Sajor ac illa Mouringe , quæ vel fola, die van de Mar elve of met 4va- 
vel cum Calappi lympha coquufitur‘, - i : clk boewelze een viezen reuk 
tum gerant odorem , ac mucofum dent cibum, unde bebbem een; ekoft gewens en: daarom ook 
& a multis, uti hic in Amboina ; non eftimantut: Jú- gely werden; dë 
niores filique foete feminibus in outer met d d en ge- 
uti Chinenfium fabe coquuritur vel fricantur. Folia: im fneeden; en als:Chineze A gekooktof geftooft t Debla- 
aqua tepida contrita 'infervire quoque ‘poffur mede: dienen in 


fapone , qua omne. linteorum genus: mundari’ ac la- plaats van Zeep, om alderbande linnen:daar mide té wafu 


oten of ges 
fol- fluykte leden, alwaarze:dan.al ‘bet ne 

tis membris, in quibus fanguinem grumatum refol- /tuykte leden, alwaarze aan al ‘bet geronnen bloet verdee- 
vunt, & an Fre dolores mitigant , majoraque len, gelukkig de pyn ftillen , en de toevallen-beletzen, za 
nptom deren infervire poffine datze mede konnen dienen voor een defen/yf-pleyfter , gelyk 

jen 


illorum remedium adeo fit in promptu atque ad ma- tegens zó gereet bout: dezelve bladeren worden mede met 
elt, adhibentur & goet fucces gebruikt „op de naagelen van vingers of toonen, 


ne tonfille tumide , faucesque inflammate BEE de gene , a met gefwollene Amandelen en zeere keelen pas 
kN ` X a 3 7 1 


499 


Ex corticis decocto quidam vomitorium preparant, 
cujus largus hauftus bibendus eft. 


Pifcatores hujus. corticis fucco funes ac retia obli- 
niunt, ex quibus tragulas formant 3 quod alias ex 
Roffu cortice fit: Cumque glutinofo hujus corticis 
fucco, pauxillo aque commixto , mifceri poflunt Doc, 
quedam pigmenta, uti pulligo , fimiliaque, quibus 
colorem obdueunt ligno, pifcatoriis retibus. GC: at- 
que preter hec omnia in Hort. Malab. Tom. 1. Fig. 
51. de Turia arbore infuper alia notantur, ipfique IC: 
quentes tribuuntur virtutes ; quod ex ejus partibus 
(foliis. force) decocto preparato , & cum ‚Calappi 
oleo mixto, Podagra dolores mitigentur , fi hoo pe- 
des laventur 5. radicem. vaccarum urine mixtam ac 
tumentibus oedematofisque artubus obductam illos cu- 
rare dicunt; corticis decoctum propinatum conducere in 
variolis; foliorum fuccum naribus attractum bonum effe 
quartanis , aliisque inveteratis febribus , quod inftitui- 
tur, fi paroxysmus febrilis incipiat ; foliorum infufio- 
nem. potatam tenacia {puta biliofosque depurare hu- 
mores: fricataque folia affumpta vertigini conducere 
& Cholerz ; foliorumque: fuccum oculis inftillatum 
nubeculas ac caligines oculorum tollere , vifumque 
reftituerc. ; rc. il. 


Tabula Septuagefima Sexta 
Ramum exhibet Turie , feu Emeri Siliquis glabris , ubi Litt. 
A. Ejus florem naturali exhibet magnitudine. : 
B. Vero fruêtus (eu Siliquase — 


In Rumpbii Anen, Capite 67. To ERI-ME RA. 


CN 


; aa E i kin CS MA SC 3d IA E 
, "Toeri-Mera minor ac humilior arbor eft, quam illa 


pes extremum claudente , aliquando nullo: Folia hec 
eu pinnz funt oblongz , angufte , minores alterius fpe- 


rem quam precedentis ; qui ex 
petalis, quorum. maximum retroríum reflectitur, 
ma reliquorum papilionaceorum florum feu filiquofo- 
rum , reliqua bina ac. minora petala ad latera locantur, 
quartum complicatum.eft, aci duplex foret folium , 
cymbeforme, & in longum extenditur cornu, quod 
fupra fupremum reflectitur petalum , fine notabilibus 
internis- ftaminibus , floris color eft rubeus purpureo 
mixtus ; fingulo flori fuccrefcit longa, tenuis filiqua, 
fesquipedem circiter longa, ultra calamum lata, fupe- 
rius tenuiter acuminata , in articulos diftincta, quo- 
dammodo quadrata, fed bina latera latiora funt binis 
aliis. Intus continentur femina feu legumina oblonga 
longitudinaliter locata, primo viridia , dein nigra & 
glabra, faporis inftar reliquarum fabarum. Ns 


Tabula Septuage fima Septima 


Ramum exhibet Turic Siliquis articulatis , que Ter, Mera 
vocatur. : i : 


OB SERVA TIO. 


Minor hxc Turie fpecies, Toeri- Mera dita, eadem eft 
planta, quam im Thefauro noflro Zeylanico exhibuimus , ubi 
nobis dicitur Einerus Siliquis geminatis , longiffimis , qui 
Tab. 41. ibi exacte delineata eft, fed in Rumpbii a fili- 
que dependent, quod magis vero fimile videtur, floresque 
rariores ac brevioribus ex petiolis dependent, pinnz ibi 
etiam fant. frequentiores, quum noftre plante fint rariores, 
remotiusque locate , natalis forte ac diverfus locus varie- 
tatem banc caufat, atque uti in Herb. Hart. inveni plantam, 
delineatam eam curavi, ubi vocabatur Senna Zeylanica, ar- 
borefcens, filiqua longiffima: illa autem, que in Hort. Ma- 
lab. part. 6. Tab. 27. nomine Kedangu defcribitur, eft eadem 

arbor, 


HERBARII AMBOINENSIS 


for- 


Liber I. Caput LXIV, 


ren gequelt ; van bet afkookzel der gem. fchorfe weten zommi- 
ge ook een /pouw-drank toe te bereiden; maar daar van moet | 
men dan al een redelyke teug "t effens innemen. 

De viffers befiryken ook met bet zap van deze fchorfe baare: ` 
viflynen en bet gaaren , daarze bun werpnetten van maa- 
ken, gelyk men anders met. de fchor{Je van Roffu doet: en 
met bet kteverige zap uit de fchor(]e „een weinig water daar 
onder gedaan zynde , kan men ook eenige drooge verwen, 
mengen s'gelyk als zwartzel, en diergelyke, om daar mede 
te verruwen of koleuren eenige bout-werken, viflynen Gr, 
en boven dit alles wert in Horto Malab. Tom. 1. Fig. 
st. van den Turi-boom nog al meer gezegt, en bem de na- 
volgende kragten toegefchreven: dat zynde uit zyne deelen 
(miffchien bladeren) een afkookzel gemaakt , en met Calap- 
pus-olye gemengt , bet zelve bet podagra komt te ftillen, als 
men de pynelyke leeden daar mede baat: dat de wortel , met 
koeye-uryn gemengt en ouergeflagen , de ge/wollene en zug- 
tige leeden geneeft „dat bet afkookzel van de fchorf]e goet is 
gedronken in de kinder-pokken; dat bet zap van de bladeren, 
in de neuze getrokken , helpt in de vierdendaagze en verou- 
derde koortzen , gebruikt wordende als dezelve aankömen ` 
dat bet afzietzel der bladeren gedronken, de taaye fluimen en 
galagtige bumeuren purgeert: dat ook zyn geftoofde blade- 
ren goet zyn tegens duszeling , en "t bort: en dat bet zap 


. van de. bladeren in de oogen gedaan , de nevelen of fcheme- 
: ringen verdryft , en àlzo bet gezigt berfteli. 


De Ses. en Seventig fle. Plaat 
Vertoont een. Tak van de Turie Boom, alwaar Lett. ` 


` Au Deszelfs bloem in zyn grootte. R 


B. De vrügt-peulen aanwy/t. 


De Toeri-Mera-boom wert in bet Auêtuarium van Rum- 
; s- phius Capit. 67. aldus be/chreven, 


en zonder kennelyke rib- 
e ryskens komt een bout- 


lankwerpige boontjes , eerft groen , daarna zwart en glat 
van Jmaak als andere boonen. ge, = S 


De \Seven- en Seventig fe Plaat ` 


Vertoont een Tak van de kleine TURIA, Toeri-Mera genaamt. Y 


AANMERKINGE 


_Deeze kleine zoort van Turia, Toeri-Mera genaamt , is dezelve 
plant , die wy in onze Thel. Zeylan. befcbreven , en op de 41. plaat 
verbeeldt hebben, akwaarze Emerus met twee zeer lange houwen 
genaamt wert, dog in de figuur van Rumphius bangen die neer- 
waarts, bet geen ook waarfchynelyker is, en de bloemen zyn ook 
minder en op korter fleeltjes verbeeldt, de blaadjes zyn meerder dan 
in onze plant, die minder en «vyder van elkander p ‚welk on- 
derjebeit mogelyk de verfcheide lugt en gront te wege brengt, want 
zo als ik de plant in bet kruydboek van Hartog gevonden beb, is 
ze naautwkeurig verbeeldt, en wert van bem genaamt Zeylonfibe 
Senne-Boom met zeer lange bouwen: die geene, dewelke onder de 
naam van Kedangu in bet zesde deel van de Hortus Malab. Tab. 

27. be- 


LXXVI. 


"ad 


Lag. 290. 


a 


Tab. LXXVQ. 
Y 
1 
1 


D d 


N Zeen N VL " Ø j 
q Z YA YZ) VE E d j | 
I 


KA 6 A 7 4 « J J 


M 27 4 L 


77» 


ur 
ZA WA 


\ B 
h x N N Sos g "MÀ z R j 
y SATIN — \ Wr N Y x 
: > So 3 H e Sy 


E 


MG, 
/ 


zz 
S GE 


Ste 


te Os. 
See 
ANL u $ 
TR 


Zom. 1. 


| Pag. 290 ° 


EEE ` € — — 
Ss MC aa eee 


1. Boek. LXV. Hoofdft. 


arbor, que fupra Cap. 64. nomine Turia defcripta eft, & in 
notis ad Hort. Malab. Colutea filiquofa Malabarenfis dicitur , 
ita ut, que in Thef. nofir. Zeyl. pag. 93. conjundtz funt plan- 
te, feparate fint fpecies, ad quas reliqua fynonyma ibi me- 
morata facile etiam revocantur atque reducuntur. 


ten, dewelke in de Thef. Zeyl. 


AMBOINSCHE KRUYDBOER ` igi 


27. befchreven Jlaat , is dezelve , welke boven Capitt. 64. -onder de 
naam van Ti uria befcbreven «vert , en in de aantekeningen aldaar 
Malabaarfche peuldragende Colutea genaamt wert, zo dat die plan- 
t pag. 93. zamen revoegt gyn 

ik voor byzondere zoorten boude ‚tot dewelke de eth Urat 
aldaar opgetelt ligt gebragt werden. D 


CAP. SEXAGESIMUM QUINTUM. 
Olus album: Sajor Putj. ` 


Uamvis hec arbor nullos edules gerät frudtus; 
Q in hoc tamen libro primo locanda eft, quum 
ejus folia cibo inferviant, atque optimum pre- 
beant olus, cujus fapor quam maxime convenit cum: 
Brafica , unde & hec arbor circa edes & in locis 
inhabitatis colitur atque plantatur: Duplex eft, do- 
meftica nempe ac filveftris, cujus primam fpeciem 
hoc in capite , alteram in fubfequente defcribemus. 


Domeftica itaque in excelfam excrefcit arborents- 
raro autem re&o atque rotundo trunco; fed plerum- 
que incurvo atque angulofo , in adulte mali erigitur 
altitudinem , quamvis viderim, que craffitiem mag- 
nitudinemque habebant Nues Juglandis , obducün- 
tur autem albicante ac glabro cortice , fed earum 
coma non ample extenditur: Rami incurvi admodum 
funt, pingues , ac fragiles, paucosque gerunt par- 
vos, breves, atque arcuatos ramulos , quibus Lach 
infident ; quorum inferiora ultra pedem ting longa, 
fex screen digitos lata, glabra, & flaccida , pau: 
cis obliquis & arcuatis coftis contexta, quorum ve- 
tuftiora pallide. virent inftar“ Ladtuez „juniora vero „ 
quae plurima etiam funt, pallide flavefcunt, bina fibi. 
ipvicem funt oppofita, quatuórque fimul crüciata, fax 
poris Braffice , cum quadam dulcedine fub finem mix: 
ti, quz ob flacciditatem pletumque firiüofa atque ru- 
gofa funt: Flores fru&tusque nunquam in hati 
obfervati: fuere , qudnivis', uti didüm fuit occur- 
rant , qux vix ulnis. oci 5 altitudinenique: 
habent maxima: NucisJuglandis ‚in quibus tamen nun- 
quam fruêtus;-vel- quod ejus loco: cenferi. poteft, . 
confpeêtus fuit, hecque fola atque unica eft arbor 
hoc in Herbario; gite*nunquam’ ullos produxit fru- 
Cus. mp cortex eft fuccofus ac fragilis , rämique 
intus fungofam continent medullam, ac truncus fe « 
pe interne totus eft concavus , & quafi cariofus, five 
pluvia, five infectis, plerumque vero hoc fit, quum 
arbores pafim propagentur magnis ox ramis ‚qui fu- 
prema parte diu denudati pér pluvias excavantur , at- 

ue putrefcunt ; unde, fi hi rami terre committantur, 
uperior eorum pars obtegenda , atque a pluvia arcen- 
da eft, donec cortice obducatur , vel concreta fuerit. 
Hujus arboris propagatio hic in Amboina magnam ha- 
bet difficultatem, fi enim incurvi fumantur rami, diu: 
languent, fin vero recti, facile: pluvia éxcavantur at- 


„que putrefeunt, prafertim-quum pluvialibus menfibus: 


plantandi fint: folum amant nigrum ae fabulofum „ 
non procul.a mari fitum; in argillofa vero ac folida 
terra; neque in montibus lete progerminant. 
Nomen: Latine Olus album: Malaice Sayor Putj: Bel: 
fice Sayor-boom : sr wa majori jure , quam quod Kellor 
eu Moringe hoc tribuatur nomen: ‘Ternatice Hate- 
Bula, h. e. Caju Bulan: Amboinice Ay Putj, féd no- 
mine nimis generali. In Banda vocatur Talla: in Ba- 
leya Sel & Sirea: in Bima Sabe. et a 


. Locus. Arbor hzc plurimum tiota eft in Moluceisy - 
unde a quibusdam Braffica Molüccenfis vocatur: In 


Celebes ora boreali quoque invenitur, in inciar 
nempe Manado, hie vero in Amboina raro occurrit, 
quum magna diligentia fit colenda, unde vix in toto 
pago unica confpicitur arbor: Noftra quoque natio 
anc pluris faciunt quam incole, immo in tota Ley- 
timora, in limite nempe Orientali, neque in monti- 
bus unica reperitur arbor; in Baleya vero, ac Bima 
diligentius colitur & propagatur, ` 
us. Juniora, flava, ac tenera hujus arboris folia 
apta funt, atque inferviunt oleri Sayor dicto, fed cum 
jure. carnium- coquenda funt, cum Calappi enim lym- 
pha non ita bene fapiunt , noftraque natio melius illa 
preparare novit, quum coquendi artem EE cal- 


vieren een kritis ‚van 


LXV. HOOFDSTUK 
Witte Moes- of Sajor-Boom. 


Oewel van dezen boom geen eetbare orugten voortke- 

` A men, xo moet by al evenwel in dit eerfte boek plaats 
Vinden, en mede geftelt werden , om dat zyne bla: 

deren dienftig zyn tot fpyze, en een excellent moeskruit 
geven ;”t welk in fmaak al vry wat overeenkomft beeft 
met de kool ; en waarom den zelven ook omtrent de buizen 
of bewoonde plaatzen wert gebavent en gecultiveert ; by is 
tweederleye , namentlyk tamme en wilde, waar van wy de- 
eerfte zoort in dit, en de andere irt bet naaftvolgende Capit- 

tel zullen befchryven. = ei. 

De tamme dan groeyt op tot een kloeken boom; dog zel- 
den met een regte en ronde flam , maar doorgaans met bog- 
ten en bulten ,tot de lengte van een volwaffen appel-boom, 
hoewel ik’er gezien bebbe van dikte en hoogte als een nootes 
boom , xy zyn bekleet met een witagtige effene fcbor[fe , en 
baar kruin breidt zig niet verre uit. De takken zm zeer 
krom, vet y en bros y bebbende weinige korte en kromme rys- 
kens , en daar aan flaan of bangen de bladeren kort agter 
malkander , want de agterfle zyn wel een viet en meer lank; 
zes en zeven Vingers breet, glat, ep. flap, met weinige febuin- 
ze en bogtige ribben doorreegen , de oude) van coleur ligt 
groen als Latusge , de jonge „ xynde‘ook wel de-meefte , ligt- 
geel; xy ftaán twee tegen malkander y en maaken met bun’ 

y dirette , en ini" t'laatfLe met’ 


eenige zoetigbeit vermengt , en wegens baare flappigbeit zo 
gn dien bogtig en: gerimpelt = vrügten‘nog bloemen 
beeft men! novit-aan dezer boom gezien boewel-men” er „als 
gezegt; oint die qualyk’te: omvademen zyn , en zo boog „als 
de boog fiè nidote-boomen',-dog‘daar men evenwel nooit vrugt 
of vrugts gelyken aan vernomen beeft; en dit zal ook ween 
den oH fi boom in dit Kruid-boek , die noit eenige vrug- 
ten voortbrengt. De fcbor[Je is zappig en bros , en de takken 
hebben van binnen een wit voos merg , dog de [lam is van 
binnen dikmaals gebeel bob, en als uitgemolzemt „ 't zy dan 
door den reegen , of door bet ongedierte „ en "t welk meeft 
daar. van- daan komt, om dat mew deze boomen doorgaans 
voortplant van groote takken „ dewelke dan aan ’t-bovenfte 
eynde een langen tyt bloot [laande , door den reegen inwa- 
teren, en 20 verrotten ; zulks , wânneêr men deze vakken in 
de aarde wil zetten, zo moet men bet bovenfte eynde voor. 
den. reegen. bedekken en bekleden „ tot dat by aldaar een 
(bere beeft bekomen, of van zelve is toegegroeyt : men 
beeft omtrent. de voortplanting van deze boomen albier in 
Amboina al or wat. moeyte ; want neemt men kromme 
takken „zo ftaan dezelve langen tyt „en-quynens en neemt 
men regte zo waterenze ligt in, en nog te eer om dat bet 
in de reegen-maanden gefchieden moet; zy waffen gaarne 
in éen zwarte zandige gront , en dan ook niet verrevan de ` 
Zee; dog in een g^ e kley-gront j en op de bergen willenze 
niet wel voortkomen. — — 
> Naam. Jn ’t Latyn Olus album: in ’t Maleyts Sayor 
Putj« int Duyts Sayor-boom, en dat met beter reeden, 
dan dat men-den-Kellor-boom dien naam geeft: int Ter- 
naats Hate-Bula , dat is Caju Bulan: op Amboins Ay Putj, 
dog met een alte géneralen naam: op Bandaas Talla: op 
Baleys Sel, en Sirea: en op Bimas Sabe. _ 
Plaats. Dezen boom is wel bet meejb bekent in de Moluc- 
cos, en wert daarom ook by zommige Molucxe kool genaemt s 
men vint bem ook op Celebes noort-boek in de Provintie Ma- 
nado,:maar bier in Amboina weinig , werdende met groote 
naax[Ligbeit onderbouden, en gecultiveert, en evenwel ziet 
men in een gebeele negory qualyk eenen boom: onze natie 
maaken daar ook meer werk van als de Inlanders , ja op ge- 
beel. Leytimor , te weten in de negoryen aan de Ooft-zyde , 
en in "t gebergte wort niet eenen boom gevonden ` maar op 
Baley , en Bima wort by mede gebavent en gecultiveert. 
Gebruik. De jonge, geele, en mal(fe bladeren van dezen 
boom zyn bequaam tot Sayor, dog zy willen wel by vlees 
gekookt wezen : want met Calappus-melk en beeft bet zo geen 
aart: en die van onze natie weten beter dan de Inlanders 
daar mede om té gaan, als in de konft van kooken meer er- 
varen 


192 
eat, ac illius majorem babeat experientiam , fciunt- 
que hec. folia cum pingui carnium jure ita fricare, 
ut pro vera Braflica quilibet hec ederet atque ha- 
beret, tum autem prius ebullienda funt , eorumque 
aqua abjicienda eft, quem in finem non eliguntur 
folia viridia, fed ca tantum , quz flava vel albida 
funt: Baleyenfes rariffime ad cibos hec adhibent fo- 
lia, tantumque teneriora eligunt , quz aliis mifcent 
oleribus, Tolentque foliis iftis porcos faginare, quem 
in finém etiam circa edes hancce plantant arborem ; in 
cujus £runco plerumque increfcit net is > que plan- 
ta parafitica elt aliis femper in arboribus, ac prefer- 
tim in hac lete germinans. 

Folia.adignem parum calefacta, pedibusque oedema- 
tofis inpofita oedema repellunt , intumefcentemque 
deprimunt. carnem, fique lympha in pedibus predo- 
minetur, hanc expellunt: Candidiffima hujus arboris 
folia cum pauxillo Calappi lactis calefacta , apertis 
apoftematibus ac tumoribus inponuntur , ut depuren- 
tur, reftansque pus emittatur, unde plerumque defi- 
derata fubfequitur curatio. 


* 


Hec.arbor facile ab aliis diftinguitur arboribus co- 
ma fua eleganti ac late flavefcente, per totum enim 
annum folia ejufdem gerit coloris, vetufta autem qui- 
dem pallide virefcunt, fed ita tamen , ut e longinquo 
appareant inftar extenforum flavorum florum. In Ma- 
nado & Moluccis infulis frequens fatis eft , fedincole 
raro ibi hac utuntur ad cibos preparandos, forte quum 

jauperes atque egentes Æthiopes raro carnibus ve- 
cantur , earumque jura , uti fupra indicatum fuit, hifce 
foliis optimum dent faporem: Truncos vero hi adhi- 
bent pro vallis ad clauftra lignea, licetque bi in mon- 
tibus projedi fint, folia tamen flava progerminant, 
quod e longinquo elegans prebet fpectaculum: Has- 
que arbores illi in filvis excidunt , unde concludere 
debeo , quod fponte ibi in filvis crefcant, primo qui- 
dem viridia gerentes folia , fed quod dein flava ad. 
quirant vel per amputationem , vel per tranfplantatio- 
nem ; de qua re in fubfequenti capite porro scala no- 
tabitur, 


"Tabula Septuagefima OGava 


Ramum exhibet arboris, que Olus album, feu Sajor-Poeti 
vocatur. 


OBSERVATIO, 


Puto hanc effe Bem-Moenja H. Malab. part. s. Tab. 58. 
cujus folia cum hujus arboris foliis penitus conveniunt, 
queque in Malabara nullos itidem , faltem quantum notum 
eft. gerit flores fru&usve.: Hecque a Ray. m Haft.: pl. pag. 
1687. vocatur Arbor Indica, foliis alatis fiore & fructu vidua, 


Bem-Moenja dicta. di? 


^ ` i à 


CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber I. Gaput LXV. 


varen zynde , en konnen deze bladeren in een vet vleefth- 
zop zodanig JLooven , dat menze voor opregte kool zoude ee: ` 
ten „en aanzien: maar dan moet menze eerfl wat opkooken, 
en bet water weg-/myten, midsgaders daartoe nemen geen 
groene bladeren , maar alleen de gene , die ligt-geel of wit 
zyn: De Baliers gebruikenze in bun koft zeer weinig , ne- 
mende maar alleen de jonge blaatjes om die onder andere 
moeskruyden te vermengen; dog zy zyn gewoon haare ver- 
kens daar mede te meften, en daarom-planten zy bem ook 
omtrent baare buizen: Aan of op derzelver jtammen, ge- 
meenelyk zittende bet Angrec, zynde een plante, die al: 
yd op andere boomen ftaan , en op dezen weelderig groeyen 
wil. 

Zyne bladeren werden ook tegen bet vuur een weinig 
warm gemaakt, en ző over opgezwollene beenen gelegt , na- 
dienze de zugt doen verdwynen, en bet gezwollen vleefch 
wederom dun werden: En zo’er-ook water in de beenen is, 
dat konnenze mede t’eenemaal daar doen uitloopen ; De wit- 
fte bladeren , met een weinig Calappus-melk warm gemaakt; 
legt men op de openingen van geborften apofteemen en ge- 
zwellen, om die wonden te zuiveren , en alle de refteeren- 
de etter „tot bet oog toe, of dat menze zien kan , daar wit te 
trekken, en daar op volgt dan gemeenelyk een goede genee- 
zing. 

Aan zyn fraaye en ligt-geele kruin, is dezen boom van 
andere ligt te onderfcheiden , want by ftaat bet gebeele Faar 
door beladen met de bladeren van die zelve coleur ; zynde de 
oude wel ligt-groen , maar weinig , of de minfte, zo dat by 
daarom niet nalaat zig van verre te vertoonen. als eemgeele 
bloem: Op Manado en in de Moluk/che eylanden sis by wel 
zeer overvloedig, maar de inwoonders bedienen bun daar van 
evenwel zeer weinig , om fpyze- mede toe te bereiden: mif- 
Jchien em dat aldaar: by. de febraale en beboeftige Mooren 
weinig vleefch gegeeten wert : daar nogtans deszelfs.fop , als 
boven is gezegt „aan deze bladeren een goede [maak komt me=s 
de te bal maar de flammen gebruiken zy veel. tot Pallif- 
Jaden. aan baare boute Fortrej)en, fchoon datze ook in ’t 
gebergte leggen; en al«vaar deze, Palliffaden:xodanig met 
een geel loof witflaan, dat bet van verre een fraay eier 
kel of befchouwen geeft: En deeze-boomen vinden xy daar 
toe in de bof[chen; waar uit ik dan moet oordelen ; datze van 
zelve aldaar in °t wilde komen optegroeyen , eer ft: wel met 
groene bladeren, dog datze daarna geele bekomen, te we- 
ten, door afkapping en verplanting; waar van in ^t eol 


. gende. Capitiel mede nog iets zal worden aangebaalt. | 


* 


“De Acht- en Seventigfte Plaat * 


T e ^ 4 AR aT Ee 4 
Vertoont een Tak van de Witte Moes Boom, of Sajor-Poeti. 


AANMERKING” 


Het komt my voor, dat deeze Boom is de Bem-Moenja, Van 
de Hortus Malab. in bet vyfde deel befcbreeven , en Tab. 58. 
verbeeldt, de blaaden komen ten minften zeer met elkander over~ 
een, en van deze «vert mede getuigt, datze gedh bloemen ofte 
vrugten, zo. veel bekent is, op de Malabaarfcbe kuf? geeft, welke 
van Ray om sm Hift. der planten, pag. 1687. genaamt wert, 
Ooftindifche Boom, met gevleugelde blaaden, zonder bloem ofte 
vrugt, Bem-Moenja genaamt. in 


E 


RR, 

NW 

MEME 
MUN 


NS 
NS 


SEN 


KR 


SS 
N 


SIN 
NN 


III 
DIN 
=` N 
N 


<< 
ENS 


N 
SSS 


My 


7 Hi 


Ss 
SSS 
= RAR 


IH 


YA 
Lë 


[ 
47 
EZ 


e 
WÀ 
Við! 


WA 
o 
Ma: 


HU / 
Wily 
UP 


s 
Hi 
Ml 


SEN 
SENSN 
SY 


S 


H 


= —S SS 
I == 


` 
SS 


SE 


SS 
SSR 


= 
5 
= 


NS 


MM 


SS 

SIR 

SONS 
RU 


EFF 


PLAT 


TI 
TØ MY 


BT 


EHE 


Tab. LXXVI. 


YA 


DL 
Á 
72 


j 
GË TW 
Cy 
QOL 
HO (7 4 
DAA ILA 
eet LIG l 


Lip 

ODO 
SE 
Ges 


7 
E 
YA 


Lag. AE 


RER 
SAMA N 
` N X 
N NN Y 


SN 


SSS 
Mess 


N IS 


Á, 


Sr) 


SE 


NI 
N 


RN 
VN 


SS 


~R 
` 
NN 
N 


NM 


UN 
N 

A 

a 


ANN 
W 
N 
M 
\ 


A 
Y 


9 H 
IG Te Hj) 
Mats tg 
WAR, 

A P 


s NN 


— ig 


d. Boek. LXVI. Hoofdft. 


CAPUT SEXAGESIMUM SEXTUM. 
Olus album infulare. Sajor Puti Pulo. 


parvis fabulofisque infulis, atque multo frequen- 
tior occurrit, quam precedens domeftica, eft- 

que longe aitior arbor, variis fefe erigens truncis , qui 
paulo fupra radicem conjunguntur , ubi arbor hac 
tante eft craflitiei, ut duo homines ulnis complecti 
eam vix poffint; ejus cortex quoque albicat, fragilis 
eft & mollis; lignum quoque eft album, molle, fuc- 
cofum, & fragile: Folia funt inftar domefticz, fed 
paulo longiora & acutiora , nunquam tamen adeo flava 
funt, fed femper virent. Ex brevibus racemis plures 
fimul jun&z & acuminate dependent bacce , femi-ma- 
turos referentes Caryophyllorum fructus, quorum ca- 
pitula dividuntur in quinque apices, & pentagona ap- 
parent, quz aperiuntur in parvos flofculos albos at- 
que reflexos, otto decemve craffiusculis ftaminibus 
gaudentes, quibus fuccrefcunt fructus haud diflimi- 
les minimis Canarii fructibus, quorum arbor Caza- 
rium minimum vocatur, fed funt acutiores ac mol- 
liores, gen protuberantibus venulis atque e- 
levatis quafi coftis diftincti, & hirfuti. | 

Truncus plerumque in inferiore ejus parte quafdam 
habet foveolas inftar crateris vel lebetis formatas., in 
quibus pluvia quoque ftagnat, ex qua animalia & ho- 
mines fitim fedare poffunt , femper enim frigida & 
lympida fatis eft, fi modo non moveatur fundus, vel 
fi he fovez antea depuratz fuerint, uti illi obfervant, 
qui aliquod per tempus in talibus parvis infulis, in 
quibus nulla alia potabilis ad manus eft aqua, de- 
gunt. Immo tante fepe occurrunt naturales fovez 
IE cavitates, que plures amphoras aqua repletas 
exhibere & continere poffunt, heque fovee menfibus 
ficcis .hac' aqua etiam repleta: funt. Ad 
Nomen. Latine Olus album infulare. Malaice Sajor- 
patj Pulo. Amboinice Ay-putj , uti præcedens dome- 

ica. e - 
. Locus. In parvis defertisque tantum crefcit infulis, 
quales in Amboina funt Wuffa-Ca/fa , & Pulo- Anan 5 Am- 
be dice infule columbine, Pulo-Swangi in Banda: 
Aula, Pinjo , vulgo LufJapinjo dicta, bine quafi cohor- 
tes humilium ac fabulofarum infularum, que fite 
funt ad Zephyream Amboinz partem: NufJa-Lembu, 
feu Salembo ante Bornei latus Perron: Gunungapi 
ante Bimam &c. Hec tamen arbor quoque in qui- 
bufdam reperitur montibus (fi modo una eademque 
fit fpecies) & ut puto in Leytimore montibus, in 
fpecie autem hac montofa, quantum novi, nulli ob- 
fervatitür fru&us, unde a domeftica non differt, ni- 
fi viridi foliorum colore. 


| S alba Sajor-arbor nufquam crefcit, nifi in 


- Ufus. Hujus folia non, vel raro adhibentur ad ci- 


borum przparationem; funt enim amariora domefti- 
ce folis, licet quidam juniora folia , femel bisve 
aqua ebullita ad Sayor feu Olus adhibent, montofz 
vero fpeciei nullius funt ufus, licet quidam pro cer- 
to affirment, domefticam ex hac filveftri per multi- 
plicem transplantationem propagatam fuiffe, quod mihi 
verofimile etiam videtur: In Moluccis enim ac pre- 


AMBOINSCHE KRUYD'BOEK. 


193 


LXVL HOOFDSTUK. 


De Witte Moes- Boom der loud: 


En wilden witten Sajor-boom wafcht nergens an- 
ders , dan op kleine zandige Eilandjens , enmenvint- 
ze veel meer dan de voorgaande Tamme; ook wort 

by een veel grooter boom , doorgaans met ver/cheide ftammen, 
dewelke bun t’zamenvoegen een weinig boven de wortel, al. 
waar ook dezen boom zo dik is , dat bem twee mannen kwa- . 
lyk konnen omvademen: De fcborffe is mede wit , bros, en 
week; bet bout infgelyks wit, week, zappig „en ook bros: 
De bladeren zyn als die van de tamme, dog wat langer en 
Jpitfer , ook nooit zo geel, maar blyven gebeel groen: Aan 
bunne korte troffen bangen digt by malkander veele Jpitfe 
befiën, gelykende wel na balf-rype Garyopbel-nagelen „ en 
welkers hoofden verdeelt zjn in vyf boeken , of fpitfen , dra- 
gende kleine, witte, en omgebogene bloempjes , met agt à 
tien dikke draatjes , en daar op volgen devrugten , niet on- 
gelyk de alderkleinfte Canaris, die. men Canarium mini- 
mum noemt: dog zy zyn fpitfer en zagter , voorts met rih- 
bekens , en uitflekende aderkens ‚mitsgaders ruig. : 


De ftam heeft gemeenelyk na onderen eenige kuilen , als een 
bak of ketel geformeert „daar ook bet reegenewater in ftaan 
blyft , en waar uit dieren en men/chen baren dorft konnen ver- 
Doan: want bet blyft altyd koel „en redelyk klaar , als mende 
gront maar niet en roert, of wanneer men deze bakken van 
te voren wel fchoon gemaakt beeft , gelyk de gene doen, die 
bun een tyd lang op kleine Eilandekens, daar geen ander 
drinkwater enis, willen blyven opbouden: Fa men vind 
zomtyds zulke groote bakken, of natuurlyke bolligbeden , 
daar wel een aam vol water in flaan blyft , en die ook in 
de drooge maanden daar van nog al voorzien zjn. 


Naam. /n't Latyn Oras abate daré: op Maleyts 
Sajor-putj Pulo:en Amboins Ay-putj , gelyk de voorgaan- 
dt VREE EE i 

Plaats. Hy wa/cht maar op kleine verlatene Eilandjes , 
gelyk in Amboina zyn Nuffa-Caffa en Pulo-Anan , beide 

enaamt de Duiven-eilanden: Pulo-Swangi in: Banda: 

uffa-Pinjo ; in 't gemeen Lüffapinjo genaamt , twee troe- 
n laage zandige Eilanden, gelegen bezuiden Amboina , 

uffa-Lembu, of Salembo, voor Borneos zuid-zyde ge- 
leegen; Gunungapi voor Bima &c. evenwel vind men de- 
ze boom mede op zommige bergen, (zo bet maar een en de- 
zelfde zoorte is) en zo my voorftaat, ook im "t gebergte 
van Leytimor, dog aan dit berg gila t vind men, myns 
wetens, geene vrugten, verfchillende dienvolgende van 
bet tamme niet meer, dan in de groene coleur der bla- 
deren. 

Gebruik. Deze bladeren werden niet, of zelden ge- 
bruikt tot bet toebereiden van [pyze; want zy zyn bitter: 
der dan de Tamme; boewel zommige de jonge bladeren, 
eens of tweemaal in water opgekookt zynde, nog al tot Sa- 
jor komen te gebruiken: Maar die van bet berg-geflagt zyn 
nergens toe nut; fchoon bet eenige voor vaft en zeker bou- 
den , dat de tamme van deze wilde , door meerder verplanting, 
voortgekomen zjn, en bet welk my ook al vry wat waar- 


fertim in Batsjana, uti & in Manado, quemadmodum /chynelyk voorkomt: want in de Moluccos , en inzonder- 


fupra dictum fuit, incole vallos clauftrorum formant 
ex hifce arboribus, quas in montibus excidunt & 
preparant, ubi frequentes funt, queque amputate 
arbores, feu earum rami transplantati, elegantia ac 
flava gerunt folia, a domeftica non differentia, In 
Baleya quoque hujus arboris fpecies crefcit, ipfis 
nigra Sel diéta, que parvos perit albentes flores, 
fruétcsque inftar Caryophyllorum , quam puto unam 
eandemque cum fuperiore; ejus enim folia itidem 
ad cibos non ufurpantur. 


. Tabula Septuagefima Nona 


Binas Sajor exhibet fpecies, quarum Figura Prima illam de- 
notat, quz Olus Album infulare vocatur, ubi Litt, 

"A. Ejus fruftum demonftrat. ` 

Altera Figura ramum fiftit Sajor volubilis fruibus corniculatis, 
que. Sajor Baguala incolis dicitur. 


TUE T. In 


beid op Batsjan, als mede in de Manado , als bier voor is 
gezegt „maken de Inlanders de Palliffaden barer Fortreffen 
van zodanige boomen , dezelve kappende in 't gebergte, al- 
waarze overvloedig te bekomen zyn: en welke afgebouwen 
boomen of takken, dan zo verplant zynde „fchoone en geele 
bladeren voortbrengen, van de tamme niet verfcbillende. 
Op Baley groeit mede een geflagt van deze boomen , by baar 
bet zwarte Sel genaamt, hebbende klein wit bloeizel, en 
vrugten als nageltjes , zullende mynes oordeels, een en bet 
zelfde wezen met de voorgaande: want ook zyne bladeren 
en werden niet tot fpyze gebruikt. 


De Negen. en Seventig fte Plaat v 


Vertoont twee zoorten van Sajors, waar van de eerite Figuur 
aanwy/t bet Witte Sajor der Eilanden, waar van Lett. 

A. De vrugt aanwylt. 1 | 

De Tweede F iguur vertoont een flingerende Sajor, met gehootne 
de vrugten, die Sajor Baguala by de inlanders genaamt wert. 


Bb In 


194. HERBARII AMBOI 


In Rumphii Audtuario Utta-Pela few Sayor- 
Baguala occurrit. 


Quz eft Sajor volubilis tenuibus flagellis arborcs 
amplectens, quaque in breves laterales dividitur. ra- 
mos, qui iterum ‘in minores quafi pedunculos ex- 
crefcunt. Folia fimplicia longiusculis infident pe- 
tiolis, Paria-Laut feu Urticz foliis fimilia, fed au- 
riculata ad inferiorem eorum partem, porro ad oras 
inftar Urticz ferrata, tres pollices longa, duos au- 
tem lata, tenuia, flaccida, obliquisque coftis ab in- 
feriore parte donata, gravis odoris fere inftar Sam- 
buci, faporis vero dulcis, 

Flores ex parvis componuntur racemis, in quibus 
nil nifi parva viridia apparent capitula, qua fefe ape- 
/ riunt in quatuor acumina, inque eorum centro alte- 
rum parvum confpicitur capitulum, luteis punctis ve- 
fitum, atque ex quatuor hifce acuminibus fructus vi- 
detur excrefcere , qui rcfert ftellam quatuor radios 
emittentem , uti Anifum ftellatum Sinenfium ex fex 
compofitum eft radii. Unumquodque vero fegmen- 
tum magnitudinem habet feminis Ricini cum acumi- 
ne tenuiffimo , atque hi fru&us maturi cum crepitu 
inftar fructuum Ricini dehifcunt, per certas futuras 
divifi , feminaque profiliunt ex rotundo plana feu Len- 
tiformia oris acutis, quidam vero fructus in tria tan- 
tum dividuntur fegmenta. 

In Baguale Regione crefcit, ibique nota eft no- 
mine Utta-Pela, Utta-Tela, vel Utta- Tila : A noftra- 
tibus in hortis plantatur & Sajor- Maccou vocatur. In fil- 
vis reperitur iis in locis , qui depurantur ad hortos 
conftruendos ; Circa edes autem, uti dictum eft , plan- 
tatur, quum ejus folia gem ac delicatum praebeant 
olus cum Calappi lympha co&um. . 
Ki tta / H e 


NENSIS Liber I. Caput LXVI. 


In bet Auctuarium van Rumphius komt de Ut- 
ta-Pela , ofte de Sajor-Baguala aldus voor. 


Dit is een flingerende Sajor met dunne ftrengen, de boo- 
men oplopende, en zig verdeelende in korte zyd-takskens y 
en dezelve alweer in korte ryskens. De bladeren flaan en- 
keld op lankagtige jleelen, die van Paria. Laut, of netelen 
gelyk, dog agter met twee ooren „ aan de kanten gezaagt 
als netelen, 3 duimen lang , 2 breed, dun, flap, met zeer 
Jchuinze ribben van onderen, wat flerk van reuk, bier 
als vlier, dog zoet van fmaak, 


't Bloeizel beflaat uit kleine trosjens, daar aan ziet men 
niet dan kleine groene knopjes , fich openende in vier fpitfen, 
en in derzelver midden een ander klein knopje, met geele 
puntjes bezet , uit de wier fpitfen fcbynt de vrugt te groeyen, 
dewelke gelykt een [lerre van vier firaalen, gelyk bet Si- 
neef anys van 6 firaalen gemaakt is; Jeder deel is 20 groot 
als een korrel van Ricinus, met een fpitfe tuyt vooruit, 
in de rypheid berflenze open langs zekere naad, met een ge- 
luit als de vrugten van Ricinus , en dan fpringt "er de 
Zaad-korrel uit , xynde uit den ronden plat, of Linfefor- 
mig, met fcberpe kanten, zommige vrugten zyn ook maar 
in 3 verdeelt. 


Het groeit im "t diflri& van Baguala, en aldaar. be- 
kend met. de naam van Utta-Pela, Utta-Tela, of Utta- 
Tila. Het wert van onze Mardykers in de Hoven ge- 
plant, en genaamt, Sajor-Maccou, in `t wild, als men 
een plaats met branden fchoon-maakt tot tbuinen. `t Wert 
egter , als gezegt, by de buizen. geplant „om dat zyn blade- 
ren een lekker moeskruid geven , met Calappus-melk gekookt, 


mt 


CAPUT SEXAGES. SEPTIMUM. 
Eriophoros Javana, Capock. 


MA les vel corporis nutrimento. infervientes dici 
poffunt, in hoc tamen primo libro locari pote- 
rit, quum culturam humanam requirat , atque in re 
domeftica multum przbeat. corpori commodum atque 
uietem: Ere&o exfurgit trunco ad nucis juglandis al- 
titudinem, inferius ulnam circiter craffo, ejusque cor- 
tex eft cinereus ac SCC ceterarum arborum albi- 
cans, truncusque craflis obfidetur verrucis, in quibus 
breves ac. eraflie. apparent {pine , quz in vetuftiori- 
bus arboribus plerumque decidunt; Rami nunquam 
in altum crefcunt, vel furfum, fed femper obliqui 
vel tranfverfales, ac plerumque tres majores rami uno 
in loco circa truncum excrefcunt, trianguli formam 
prebentes, hique ita porro fupra fe invicem locantur 
usque in verticem , Bee femper brevior eft in- 
feriori, hoc autem de vulgari fpecie intelligendum 
eft, que mas vocatur, fuæque committitur nature ; 
ille vero, quarum rami fepius amputantur, ut magis 
denfam adquirant comam , pluresque gerant fructus 
(que femine dicuntur) hunc non fervant regula- 
rem ordinem, quod majores nempe earum rami trian- 
guli formam referant, ac rarum fupra fe invicem 
crefcant, irregulari autem locantur modo, uti Ban- 
denfes arbores, que fpinofiores quoque ad truncum 
obfervantur. 

Cortex ramorum , atque fuperioris trunci eft ob- 
fcure virens, glaber , fuccofus, tenax, facile autem 
decorticari poteft, inftar Salicum corticis: Folia lon- 
gis infident petiolis, feptem » oto, ac novem tam- 
quam in orbem pofita & fibi jun&a , Lupini foliis haud 
diffimilia, fed multo majora, mediaque femper funt 
maxima, fex feptemve pollices longa , fuperius duos 
lataspollices, inferius fenfim angufte definentia, fep- 
temque communiter fimul junguntur in orbem, inftar 
Gelle radiantis pofita, veltamquam palma extenfa, at- 
que binisinferioribus duo alia excrefcuntatque jungun- 
tur minora folia, ita ut uno in petiolo fepe novem con- 
fpiciantur folia, hæ autem bine excrefcentiz fucceflu 
temporis decidunt: Sunt autem glabra, flaccida,& mollia, 
fi tegantur , fuperius lete virent inftar Smaragdi, infe- 

rius 


Hz arbor nullos quoque dat fru&us, qui edu- 


| Capock-Boom. 


Exe boom draagt al mede gene vrugten, die geze 
- konnen worden. eetbaar , 2 tot ECH og 
Mt dienftig te zyn, dog by zal evenwel in dit eerfte 
boek nog plaats konnen vinden; om dat hy gebavent of ge- 
cultiveert wort, en men van bem in de buisbouding , mits 
gaders omtrent bet gemak, en de lichamelykeruft , zeer veel 
muttigbeit en dienft trekt : Hy groeit op met een regte (lam, 
tot de hoogte van een Noote-boom, onder omtrent een va- 
dem dik, zyn fcbor[fe is ligt-graauw, en, ten aanzien. van 
andere boomen, witagtig, aan den Dam met dikke. wrat- 
ten bezet , en daar op ziet men korte en barde doarnen, de- 
welke aan de oude boomen meeft afvallen: De takken waf- 
Seben nooit overeind’, of na boven toe, maar regt dwers , 
en meeft altyd drie booft-takken op eenen plaats rondom den 
Jam, makende de Figuur van een Triangel , en deze klim- 
men. zo vervolgens boven malkander op, tot aan den top 
toe, zynde de boven[le altyd korter dan de onderfte, dog 
dit moet ver[Laan worden vant gemeene [lag , die men man - 
nekens noemt „ en ongemoeit laat op/chieten; maar degene, 
daar men dikwils de takken afkapt, op datze dikker Tu 
zouden krygen , en meer vrugten draagen , (welk flag men 
wyfkens noemt) dezelve en bouden. deze precife order niet , 
namentlyk , dat bun. booft-takken in een triangel „en traps- 
gewys , boven malkander opgroeyen , maar zy Jtaan vry wat 
onordentelyk, even als de Bandaafche boomen, dewelke ook 
wat doornagtiger aan den flam zyn. ma ger 

. De feborfe aan de takken „en bet bovenfte van den ftam, 
is boog-groen, glat, zappig , zeer taay, en laat zig ligt 
affchillen „gelyk die van de willige; De. ren [baan op 
lange fteelen „zeven „agt , en negen „als in een kring by mal- 
kander ; niet ongelyk aan die van de Lupynen, dog veel groo- 
ter, en de middelfte zyn altyd de kloek[te „ zes à zeven dui- 
men lank, van vooren twee duimen breed, en na agteren 
allenkskens final toelopende , ftaande door den bank zeven by 
malkander , en in de rondte als een terre, of band, uitge- 
breid , en by de twee agter[le groeyen , aan bet voorfte der 
fteelen, nog twee andere kleindere bladeren , zo dat men "er 
aan een en dezelve fteel negen ziet , dog welke twee bygewaf- 
Jcbene mettertyd weder afvallen: Zy zyn glad, flap, en 
zagt in "t aanta[len , boven jeugdig , en boog-groen „als cen 
Smaragd , van onderen grys , als die van de willigen: 
zjn 


1. Bock. LXVI. Hoofdft. 


rius vero cinerea inftar Salicum. Petioli autem folia 
fuftinentes femi-purpurafcentes ac femi-virides funt, at- 
que ex eorum alis ad ramos progerminant flores ra- 
cemofi , qui fatis ampli funt , crateriformes , vel Narciffi 
flores referentes , fquallidé albentis coloris, viridibus 
contenti calicibus ; quilibet autem flos ex quinque ob- 
longis. petalis, in fundo conjunctis , inftar cochlea- 
ris, vel Rofarum petalorum excavatis conftat, exter- 
ne albicantibus & inftar ferici fplendentibus, interne 
vero flavefcentibus; In calicis centro quinque appa- 
rent longiufcula ftamina cum antheris luteis, in quo- 
rum medio ftilus apparet fimplex. 

Sereno -ac pacato coelo ante meridiem hi flo- 
res aperti funt , aliis vero temporibus femi-occlufi 
& quafi emarcidi ; Flos arcte jungitur & immediate 

uafi viridi infidet caliculo, ille autem facile deci- 
dic: totus cum iftis internis ftaminibus integer pro- 
labens, que ipfi quoque adcrefcunt, ita ut ftilus tan- 
tum in calice folus remaneat. Anthere iítz formam 
habent femi-lunularum binarum ternarumve fibi in- 
vicem intricatarum, que amplas gerunt oras, atque 
fzpe bina etiam confpiciuntur ftamina fibi adcreta: 
Ex dictis racemis fructus quoque excrefcunt, ac plu- 


` res racematim ex brevibus dependent pedunculis. 


Sunt autem hi filique rotundz , oblonge , Cucumeri- 
formes, fed ab utraque parte acuminate, femi-pedem 
longe , duos craffze digitos, primo virides éz molles, 
dein obfcure cinerez feu nigricantes, ac rugofz, ficco 
& molli putamine feu cortice obduête. Mature vero 
ab inferiore parte prope petiolum, ubi anguftiffima 
funt , dehifcunt, atque in quinque fexve fefe aperiunt 
partes, que ita in terram prolabuntur, ni jufto decer- 


pantur tempore. Contra naturam fere reliquorum fru- 


ctuum eft, quod hz filiquz inferiore dehifcant parte, 
uum ceteri maturi fructus fuperius fefe aperiant. 
lle autem interne replete funt denfa, molli ac te- 
nuiffima lana feu goffypio, in parvos quafi globulos 


- diftindio & convoluto, quz lana tenuior eft vero 


go io, fed non ita albicat, at magis flavefcit in- 
arferici. Singulus autem hujus lanz globulus unum 
obtegit femen, pifi magnitudinis , fed non Ap. rotun- 
dum, fed magis pyriforme ,.. usque acutus fem- 
per oblique fitus eft, coloris fpadicei vel nigricantis. 
. Semina autem hee lane ifti non funt nexa , fed pa- 
rum conquaffata fola decidunt. Lana hzc parum ex- 
licata ita intumefcit , atque in tantam .exfurgit mo- 
em ut fingula filiqua duos prebeat iftius manipulos. 
Arboris ean eft album , molle , atque fragile , pte- 


petant, queque facilius furari poffunt, quum arbor 
tum temporis, quum fructus maturefcunt , plurima 
fua demittat folia , & iis fere penitus fit orbata. 


` Hujüs arboris radices funt craffe & magum mollis , 


fed tamen haud profunde in terram fefe infinuant, 


+ 3 


ita ut fortiori vénto facillime disjiciatur arbor: Li- 
gnum eft adéo vivax & vegetabile, ut fami, ubi 
modo terre committantür , brevi progerminent, unde 
aptiffimi funt ad fepes hortorum exftruendos, quam- 
vis ex feminibus facile quoque propullulent arbores. 

Anni tempus. Non certum obfervat anni tempus , 
multis enim in locis bis in.anno fructus producit: At- 
que in Amboina vidi florentes fub initium pluviofo- 
rum menfium, uti quoque in Augufto, Sptembri, & 
O&obri, fructus vero communiter maturefcuntin me- 
dio ficcorum menfium, feu in Januario. … 


Nomen. Latine Eriopboros favana: Malaice & Javanice | 


Capock: Ternatice Caylupa: Amboinice Abamabu, h. e. 
Goffypium Javanicum: & Macaffarice Cawo Cawo. 
Locus. Nufquam frequentior vel copiofior crefcit 
quam in Java, tam in filvis quam in areis circa æ- 
des; uti & in Baleya, Bima, & Celebe; ex Java 
autem" primum in Moluccas , hasque in infulas O- 
rientales videtur delata: In Banda & juxta plateas 
plantatur fpecies nempe, quz ramorum forma atque 
coma denfiore parum ab Amboinenfi differt; quam- 
vis he arbores non lubenter circa edes locentur, 
quum facile disjiciantur ,- atque ob la a As 
repi- 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 


. alzo de vrugten van afflaan 


195 


zynde de gem. blad-dragende fleelen half paars , en half groens 
en uit den /choot derzeive aan de takken, bangentrosgewy- 
ze, by malkanderen bloemen , die redelyk groot Zyn; en wel 
na een bekertje, of de Narciffen gelyken; voorts vuil-wit 
van coleur, en flaande of zittende in groene kelkjes; be- 
ftaande jeder bloeme uit vyf lange blaadjes , die op den gront 
aan malkanderen vafl , en als lepeltjes , of gelyk de rooxe- 
bladeren, wat bol zyn: van buiten vuil-wit , en glimmen- 
de, of glinfterende als Satyn, dog van binnen war geelder , 
of waal; In dit kelkje vind men vyf lankagtige draaden 
met geele knoppen , bebbende in baar midden noe een ander 
regt pylaartje zonder knop. > 
By klaar [Lil weder „en des voormiddaags , laan deze bloe. 
men Wyt geopent , dog op andere tyden half geflooten „en als 
verwelkt; Het groene kelkje leit of zit digt tegen aan de 
bloemen , en evenwel valt dezelve zeer ligt af ‚als geheel 
aan malkander bangende met de voorn. binnenfte vyf draat- 
Jes, en dewelke ook daar aan vaft zyn, xo dut bet middels 
Jte pylaartje in bet kelkje maar alleen ftaan biyft: De gem: 
knoppen gelyken wel na Lopes of drie halve maantjes y zyn- 
de met breede boorden door malkander verwert , en zomtyds 
ziel men ook wel twee draaden , die aan malkander gewal: 
Jeben zjn: Aan de bovengenoemde troffen waffchen ook 
de vrugten aan korte fleeltjes , veele by malkander : zynde 
ronde bouwen „van gedaante als de Comcommers , dog agter 
en voor fpits, een halve voet lank, en twee vingers dik; 
eerft groen en week, daarna donker-graauw of rookagtig , 
en wat rimpelig, met een drooge en weeke bolfter bedekt : 
De rype fplyten agter by bun fieel , daarze op't /malftezyn, 
in vyf à zes deelen open „en vallen alsdan zo op de aarde, 
wanneer menze niet by tyds afplukt: xynde tegens dena- 
tuur aan andere vrugten, dewelke ryp zynde niet agter 
maar van vooren komen open te (laten ` Wan binnen zyne 
ze digt. opgevult , of bezet met een kortdraadige zagte wolle, 
in kleine klontertjes onderfcheiden, en als t’zamengerolt: 
Jynder dan bet Cattoen, dog zo wit niet, maar wat na’ 
den geelen trekkende, en glimmende als Syde. En ieder 
Ga van deze bs bedekteen Zaad:korrel, van grootte 
als een erwete, niet zo ront, maar Wat-peersgewys „ 
ftaande-de fpitfe boek altyd Jcbeef , voorts s. silio oe 
ker-graauw, en als zwartagtig. i 


En deze korrels zyn aan de wolle niet vaft maar vállen; 
wat gefchut. wordende, los daar wit: Deze wolle geplui 
zynde, ryji zo veel op, of wort zo lugtig:en bol, dat men: 
wit ieder bouw wel ongeveer een paar handen vol bekomen’ 
kan: Het bout is wit, week „en bros , inzonderheid de tak: 
ken , dewelke zo ligt afbreeken, datze kwalykieen Jongen: 
konnen dragen, en daarom bind men aan den boom eenige: 
lange latten of touwen , -als fporten „daar men op ftaan , en 
zo ( kan: want men moet dezelve 
niet zo lange laaten bangen, tot datze van zelfs afvallen, 

om dat anders de vledermuizen met de meefte-part zouden: 
doorgaan, als zynde dat gefpuis en ongedierte na de korrels 
van deze vrugten zeer graag , en daarze dan ook nog te ge: 
makkelyker kunnen bykomen, om dat den boom zyn meefte 
bladeren afwerpt yen kaal wert „wanneer de bouwen begin- 

nen ryp te worden. ti 
. . De wortelen van dezen boom zyn wel dik en onbexuift , 
dog en fchieten niet diep in de aarde , zo datze door een r^s 
ken wind zeer ligt werden omverregeworpen: Het bout is 
20 levendig en groeizaam, dat de takken, waarze maar in 
de aarde gefteeken werden, in korten tyd uit- en opfchie- 
ten, en dienvolgende zeer bekwaam om tbuin-[laaken van 
te maken, boewel ook van de korrel ligt een boom voortkomt. 
Sayzoen. Hy en boud geen beflemden tyd , nog vaft Say- 
zoen ; want op veele plaatzen vind men bem twWeemaal dra- 
gende in een Faar: En in Amboina heb ik "er zien bloeyen 
in bet Reegen-moul[Jon , als mede in Auguftus, September , en 
October, dog ordinair worden de vrugten Typ in ‘bet mid: 

den van de Drooge-mou[Jon of in Fanuary. "es ` 
Naam. Jn ’t Latyn Eriophoros Javana: Maleyts en 
Favaans Capock: , Ternaats Caylupa: Amboins Ahama- 
“hu; dat is, Favaanfche Cattoen : en Maca[Jers Cawo Cawo. 
Plaats. Hy wafcht nergens meer , of overvloediger , dan 
op Fava, zoin’t wilt, als by de Negoryen, als mede op 
aley, Bima , en Celebes ; dog van Fava [cbynt by eerft in 
de Moluccos, en deze Oofterfche eylanden overgebragt te 
zyn: In Banda wert by in en langs de firaaten geplant, 
zynde, als gezegt, een zoort , die in gedaante van takken, 
en dikbeid van loof „een weinig van de Amboinfche komt te 
werfchillen; boewel men anders deze boomen niet gaarne 
digt by de buizen zet, zo om datze zeer ligt omgeworpen 
Bb 2 Wor- 


196 HERBARII AMBO 


ftrepitus & fordes evitandas: Loca amat hec arbor 
calida ac ventofa , ut & folum pingue argillofum, 
quale in Java potius invenitur quam in Amboina. 


U/us. Plurimam atque optimam hujus arboris utili- 
tatem praebet ejus lana tenuis, quamvis tam brevis 
fit, ut eam in fila ducere nec nere poilint, adhibetur 


autem ad pulvinaria aliaque ad cubile neceflaria in- g 


plenda, uti per totam fit Indiam , quum multo tene- 
riorac mollior fit aliis pulvinaribus ex plumis confectis; 
nec ita facile in globos convolvitur ac vulgare Goffy- 
pium; quamvis tractu temporis quoque compingatur, 
unde aliquando lana ifta eximenda eft, bacellis con- 
tundenda & aptanda, ut iterum intumefcat ac fepare- 
tur. Recens lana filiquis exuta , ab officulis vel femi- 
nibus prius bene depuranda eft, antequam pulvinari- 
bus indatur, vel ad alias ufurpetur res domefticas, fi 
hoc enim negligatur, glires puivinaria perforant, ut 
femina adquirant, ‘vel vermiculi etiam illa perdunt fi- 
mul cum lana vel Capock: bzcque depuratio fequen- 
ti fit modo: Lana hec cum feminibus vafi inponitur 
& baculo cito circumagitur , cujus inferiori parti crux 
uedam parva eft juncta vel adligata, tum lana inftar 
Kai? tenuium furfum fefe K feminaque. in 
fúndum cadunt: Quidam populi in infula Celebe hæc 
expetunt femina , caque comedunt eque cruda , ac 
parum fupra ignem tofta, donec eorum pelliculz de- 
hifcant, faporem: enim habent dulcem, craffumque 
prebent nutrimentum: Alii autem vetant ac prohibent 
ejus copiofum ufüm, dicentes, inteftina nimis lubri- 
care, & Dyfenteriam excitare: Femina hujus arboris 
juniora fumunt folia , iisque capillos lavant , quum 
fua mucofitate caput depurent, longosque ac molles 
faciunt crefcere crines: hoc autem melius convenit 
feminis , acSinenfibus (qui capillitium colligant) quam 
viris, multi autem hzc contemnunt folia, quum pi- 
los non ficcos, fed glutinofos reddant , adhibentque 
tantum, ut caput refrigerent , fi ardore capitisque do: 
lore vexentur. x 
Arbor hæc ob ejus naturam vegetativam non tan- 
tum adhibetur ad has „fed etiam ad vallos clauftro- 
rum ligneorum , quém in finem incolæ ejus lignum alii 
preferunt, quum per globos fauciatum non ita in ra- 
menta diffilit, ac aliud. lignum, A quod infuper cito 
, firmas in terram agit radices; vidique hujus ligni pa- 
los, qui una parte penitus erant emortui, altera: au- 
tem parte vegeti erant, vivaque pars ita vigebat, ut 
alteram fupercrefceret & obtegeret partém, ^ ^^^. 
Ex Sympathia magica videtur ortum, quod incole 
certam curam cum hujus arboris fpinis ch posten que 
nempe ad truncum prope radices excrefcunt , quas 
conterunt cum fummo culmine caricis Lalan dicti, & 
fummo cum apice fpinarum Limonii arboris , quz om- 
nia fimul juncta propinant Pleuriticis , őz Cardiaca paf- 
fione laborantibus. h 
‚Eufebius Neurenb. lib. 14. cap. 79. agit de arbore A- 
mericana Laquamqua Hujtl diéta , quam dieit à quibus= 
dam etiam Pochotl vocari, atque in omnibus Ameri- 
canis regionibus vulgarem effe, ejusque quoque femi- 
na ibi comedi , zque cruda ac tofta , hominesque 
ex iis pinguefcere , fed fimul pigros fieri; ex quà de- 
fcriptione puto & concludo eandem noftram Capok 
arborem effe , vel faltem ab illa haud multum differre. 


In Rumpbii Appendice bec addita funt $ 


In Hort. Malab. part. 3. bine defcribuntur fpecies, 
ue in Amboina una in arbore obfervantur, quaeque 
oliatura ac fructibus convenit cum prima Punja Pe. 

51. fed fpinis cum fequenti Moul-Elavou Fig. $2. Fa. 


*, 


cobus Bontius libr. 6. cap. 14. eam nominat in Java Ar-- 


borem Lanigeram , atque cum co puto, effe arborem- 


Goffampinam Plinii libr. 12. cap. 11. quam dicit crefcere 
in infulis, Tilos hodie Baryn dictis, fitis in finu Perfico, 


Tabula 


INENSIS Liber I. Caput LXVI. 


- Ur ebrei dog ^t welk voor vrouwen en Sineezen , 


paalen gexien die aan de 


van dezen boom , te weten de gene die aan den ftam by de 
wortel baan, dexelve vryvende met de eerfte.pitze van bet 
Jnygras , als mede de wiere [pitze van Lémoen-doprens p 
en dat zo mét malkander gebruikende of ingevendé tegens 
bet zyde-fbeeken , en bert-ge/pan. = 
Eufebius Nierenb. lib.14. cap. 79; /preekt aldaar van 
een Americaanze boom, genaamt Laquanqua Hujtl „ die by 
ook zegt dat van zommige Pochotl wierde geriaamt „ en in 
alk AWA mericaanze landen gemeen was , en dat zyne zaaden, 
aldaar ook gegeten wierden, zo wel raauw als gerooft, ook. 
dat se daar eg ze? vet „ dog ook met eenen traag 
wierden: en uit welke befchryving ik dan meene of gilTe 
dat bet de zelfde onze Ca, ëmge WEEN y, Piet 
dat by daar van niet veel en komt te verfcbillen 


In de Appendix van Rumpbius wert dit "er bygedaan y 


In Hort. Malab. part. 4. werden twee zoorten befchre- 
ven, dewelke in Amboina s eenen boom tees eden å 
als zynde aan bladeren en Mugen gilik, de eerfte Panja 
Fig. 51. maar aan doornen de volgende Moul-Elavou Eis, 
52. Jacob. Bontius lib. 6. cap. 14. moemt bem op Java. 
Arborem Lanigeram , ez ik boude bet met bem daar voor, 
dat bet xy den ArborGoffampina Plinii lib, 12. cap, 11. 
deli by zegt te groeyen op de ig van Tilos , die 

edens s Baryn genaamt werden , gelegen in. er- 
fiaaaftbe gulf: VP wei, 


De 


Lab. LXXX | 


Pag. 2197 - 
a 


N 


H f, 
d Vi ya 
UD 
Ü 


BEST 


T. Boek, LXVIII. Hoofdt. AMBOINSCHE KRUYDBOEK. 197 


Tabula O&ogefima 


Ramum exhibet Eriopbori, que Xylon hodie vocatur. 

A. Ejus fru&um per maturitatem dehifcentem reprafentat , in 
qua fitus feminum naturalis confpicitur. 

B. Ejus officula feminalia naturali denotat magnitudine. 


OBSERVATIO. 


Arbor hac ab Herm. in Cat. H. Lugd. Bat. vocatur Goffi- ~ 


pium arboreum Orientale foliis falicis digitatis, latioribus; 
& Goflypium feu Xylon arbor Orientalis , digitatis foliis le- 
vibus, fru&u quinque- capfulari , alba & nitente lanugine 
far&o. Plukn. Phyt. Tab. 188. Fig. 4. Goflipium Indicum , 
Salicis folio, fructu quinque-capfulari Ray. Hift. pl. p. 1899. 
& Goffipium Javanenfe Salicis folio. C. B. Pin. pag: 430. & 
arbor lanigera peregrina Cluf. in Exot. pag. 12. & J. Bak, 
fom. Y. libr, 3. pag. 347. vide Hort. Malab. tom. 3. Tab. 49, 


‚50,51. & 52. quod genus Xylon a Linneo vocatur, cujus 


notas dedit charaêteriftcas in Cbar. pl. gen. no. 152. voca- 
turque Xylon caule inermi, & caule aculeato. in Hort. Cliff. 
p. 75. ubi vide reliqua, & eft Ceiba, Plum. nov. pl. gen. pag. 
pen ubi Ceiba Viticis folio, caudice glabro, & caudice acu- 
cato. za 


"CAPUT SEXAGES. OCTAVUM. 


— Bilacus. Bilack. 
He arbor in Amboina eft exotica, quum vero 


hic coli incipiat , noftro in Herbario locum - 


fimul obtinere debet: Tres hujus inveniuntur 
fpecies; primo Bilacus Carbau , 2: Bilacus Tellor. 3. Bi- 
lacus Piffang ; Lp mediam tamquam optimam , ma- 
gisque notam hoc in Capite defcribam juxta quarun- 
arborum formam, qu& hic in Amboina proger- 
minarünt. |= -.-. ee e oui 
Bilacus Tellor itaque optima őz v 
cies, atque altitudinem habet Limonii arboris , trun- 


. «us autem ejus vix ulnam altus eft, hominis craffi- 


tici , tuberculofus , foveisque notatus , incurvus & 
inregularis, angulofüs, & fcaber inftar quarundum Li: 
monum arborum, duro cinereo & equali cortice, dein 


hic dividitur in binos tresve majores ramos nodofos 


& angulofos, qu plures gerunt minores ramulos am- 
le extenfos. In his longe & acute apparent {pine 


inftar Limonum, bine fimul junête ad angulum acu- 


tum , qua efficiunt , ut adfcendi nec tractari poflit, 


quamvis.in rectis ramis nulla: confpiciantur fpinz. In 


hoc angulo acuto inter binas fpinas longus proger- 


jninat petiolus terna gerens fimul folia, cumque iis 
parum reflexus , uti plurima quoque foliorum pars 
magis retrorfüm quam antrorfum vergit: Bina infe- 
riora formam habent Bonga Raja, duos & duos cum 
dimidio-pollices longa , binos digitos lata; inferius 
rotunda, füperius fenfim acuminata, ad oras leviter 
ferrata, inferius ardte fibi per breves petiolos jundta. 
Medium vero folium magis extenditur ab utraque a- 
cuminatum parte, ad oras magis ferratum quam bina 
inferiora , quinque fexve. pollices longum, duos la- 
tum, faporis Raphani: Flores me-haêtenus latent. 
Hujus fpeciei fru&us duplicem jo formam , vul- 
Lgs autem funt Oviformes, Bilac Tellor proprie 
i&i, magnitudine Ovi Anferini „externe flavefcentes 
cinereo intermixto colore , atque obducti ligneo, fic- 
co, & fragili putamine ; inftar Calabaffe Utan , fub hoc 
reconditur caro flava, mucofa , & fibrofa , edulis, cu- 


im interior pars dividitur in decem vel duodecim cel- ` 


ulas inftar Mali Aurantii, queque replentur ofliculis 
brevioribus éz craffioribus quam Mali Aurantii, arête 


fibi junctis, interpofita fimili mucofa carne. Altera 
fpecies fru&us gerit parvos, rotundos, vel ex ro- 


tundo compreflos & planos, Aurantiis malis omnino 


fimiles, externe atque interne ejusdem cum Ovifor- 


mibus fubftantie: Ambo hi fructus fere maturi gravem 
fpirant odorem, fere inftar petalorum alborum floris 
Pandangb , haud ingratum , liliaceum: Sapor ovifor- 


mis, fructus ex dulci acer eft cum vinofo mixtus fapo- 


re, fed fi edatur, inftar pafte adhzret. Minor autem 

fpecies debilior eft, dulcior, ac proinde gratior , quam- 

vis ambo hi fruêtus raro crudi edantur, fed ge 
u 


De Tachtigfte Plaat 


Vertoont een Tak van de Eriophorus , bet geen Xylon bedendaags 


genaamt wert, 
A. Vertoont deszelfs vrugt door rypbeit openberflende , waar in dert. 
zelfs zaatkorreis in bun natuurlyke plaatzing gezien werden. 


B. Vertoont dezelve in bun grootte. 


AANMERKING. 


Deze Boom wert van Herman in de Catal. van de Leidfe tuyn 
genaamt Orientaalje Katoen-Boom , met gevingerde breedere blas» 
den der willigen, en Xylon-arbor afte Katoen-Boom met gladde ge- 
vingerde bladen, met een vyfbollige vrugt met wit en glinfterend 
Katoen vervult by Plukn. in zyn Phytogr. Tab. 188. Fig. 4. en 
Ooftindifch Katoen met bet Mad van de willige, en een vyfbolli- 
ge vrugt van Ray in zyn Hift. der plant. p. 1899. en Javaan- 
Jebe Katoen met willige bladeren van Cafp. Bauh. Pin. P. 430% 
en uitlandfcbe Woldragende-Boom van Clut. in zyn Exot. pag. 12. 
en van J. Bauh. tom. 1. libr. 3. pag 347. ziet verders de Hortus 
Malab. derde deel Tab. 49. 50. §1.en52. Dit geflagt wert Xy+ 
lon genaamt van Linnzus in de Char. plant. no. 152. en is de 
Ceiba van Plumier pag. 42. alwaarze Ceiba met bet blad van de 
Vitex met een gladde en doornagtige firuik genaamt wert. 


LXVIII. HOOFDSTUK. 
De Bilak-Boom. 


i Ezen boom is in Amhoina uitlandifcb , dog dewyl by 
‘bier nu begint aangeplant te werden, moet by in 
ons Kruydboek mede plaats vinden: men beeft daar 

van drie zoorten, als 1. Bilac.Carbau , 2. Bilac Telloof, 

3 Bilac Piffang , «vaar ‚van ikvde middelfie als befte „en 

meeft bekende in dit Capittel befcbryoen. zal , na de gedaan: 

te van eenige boomen , dewelke bier in Amboina opgekomen 

Bilac Telloor dan is de: béfle en: gemeenfte zorte „en 
wert zo hoog -als een Lemoen-booms dog van stam qualyk 
een) vaders! hoogs! een man dik: vol. knoeften en, kuilen; 

Jebeef en onge/chikt, daar by: hoekig en ‘als zommige Le: 

moen boomen met een harde lipt=roffe en offene fchorffe , daar 

na verdeelt by zig in twee of drie: booft-takken mede knoes- 
tig en bogtig , vol ryskens en zig Wyt uitbreydende. Aan de 
ryskens ziet men lange en feberpe: doornen gelyk: Lemoen: 
doornen, "t effens twee en tavee by malkander flaande in een 
winkel-baak , dewelke maaken dat by niet te beklimmen nog 
te bandelen is , boewel men aan de regte takken geene ziet, 
In die winkel-baak tuffchen twee doornen fiaat een langag- 
tige Deel telkens drie bladeren dragende , en met dezelve een 
weinig naar agteren gebogen; gelyk ook bet meefte deel der 
bladeren:meer naar agteren dan naar voren ziet. De twee 
agterfte gelyken die van Bonga Raja twee en twee en een 
balye duimen lang, twee vingers breet „agter ront en allens- 
kens "ed , aan de kanten ook een weinig gezaagt , en 
met. de billen digt tegens malkander {taan de mn Het 
middelfte blat loopt wat verder uit , agter zo wel als voren 
toege/pitft , aan de kanten merkelyker gezaagt dan de twee 
agterjie, vyf en zes duimen lang , twee breet oa fmaak 
Radysagtig. Het bloeyzel is my nog onbekent. 


De vrugt van deze zoorte is van tweederley gedaante , 
want de gemeen[le zyn eyformig , en eigentlyk Bilac Tel- 
loor genaamt „in de grootte van een ganze-ey „van buiten 
geelagtig met graauw- gemengt „en bekleet met een boutag- 
tige drooge bro[fe fchaal , gelyk wilde Kowwoerden „daar on- 
der leyt een ligt-geel, fmeerig , en wat batragtig vleefch ,’t 
welk men eet , en na binnen iffe verdeelt in thien a twaalf 
fneetjes gelyk de Orange-appels „en de zelwe zjn vol korrels, 
korter en dikker dan Orange-korrels,en digt op malkander 
gepakt met diergelyke- /meerig vleefch. De kleine zyn ron- 
de of uit den ronden platte appels , de Orange-appels gantfch 

elyk buiten en binnen van de zelfde fubftantie met de ey- 
Suguer: beide ten naaften by ryp, bebben een flerken reuk 
Jcbier als de witte bladeren van de bloeme Pandangh , niet 
onlieflyk, maar bloemagtig. De fmaak van de eyvormige is 
uit den zoeten fcherp met iens je beit gemengt , maar 
deegagtig in "t eeten. De kleine is de. zoeter „en dierbal- 
ven aangenaamer , boewel menze beide niet veel rauw eet, 
maar meeft onder de affche gebraden; men moetze aan den 
boom zo Cu niet laten bangen ‚tot datze over ryp werden, 
3 en 


198 


fub cineribus tofti: In arbore tam diu non relinquen- 
di font, ` donec penitus maturi fint fructus, atque de- 
cidant, hi enim acidum adquirunt faporem acodorem 
aceti, & edendo inepti funt , unde arbores fcalis con- 
fcenduntur , fructusque decerpuntur vel detruduntur, 
fi fere maturi fint, tumque per menfem integri ac 
. boni fervari poffunt. - 

Ex ramis abruptis feu vulneratis gummi exftillat al- 
bicans , quod ficcum flavefcit , & uti fuccinum , pellu- 
cidum eit, dein magis opacum eft inftar gummi Cera- 
fini, atque ex ramis dependet inftär conorum glacia- 
lium, tempore ficco durum eft, humido vero molle, 
ore contentum primo dulce ac fatuum , dein acre & 
in faucibus pruritum excitans. 

Trunci lignum eft admodum intricatum, craflis con- 
ftans fibris intricatisque , findendo difficile , fecures 
hebetans, unde nulli ufui zdificatorio infervit: Ve- 
tufte arbores fere nullas gerunt fpinas, nifi minori- 
bus in ramis. Radices funt craffie & dure, transver- 
faliter magis quam profunde fefe in terram figentes , 
attamen arborem fatis firmantes , atque tenaces. Trans- 
verfales he prorepentes radices furculos fepe emit- 
tunt, qui cum radicis frufto excifi transplantari pof- 
funt. à . Y 

Per no&em folia cum petiolis magis retroflectun- 
tur, & cuncta fere ad truncum inclinant; juniora folia 
funt lete virentia, mixtum habent Raphani minoris 
ac Mangz faporem. Maturi fructus tam fortem ac pe- 
netrantem habent odorem , ut cotam cameram feu cu- 
bile, in quo locantur, eo repleant: Ipfe fructus gum- 
mi quoque exfudat albicans , tam per maturitatem, 
quam per toftionem. C 

Nomen. Latine Bilacus-Bilac , jaxta Baleyenfem Bi- 
lak, Javanice Madja & Maja: Malaice Tangkulo , Ma- 
caflarice Bila & Madja-bim-wila , fpecies. hc. hoc in 
Capite defcripta vocatur Bilac feu Madja-Tellor, hve. 
Bilac-Oviformis. In Hort. Malab. part. B Fig. 37. Ma- 
labarico vocabulo dicitur Covalam , & Bracmanis Belou. 

Portugallice Marmeleira , Belgice Slymappels. Garzias 
ab Horto Aromat. libr. 2. cap. 14. eam nominat Lydo- 
riam e Bengala, Portugallice Marmelos de Bengala. 

Locus. In Jave parte orientali crefcit, fed non cos 

iofe, majori autem quantitate in Baleya, Bima, Ce- 
ebe, & circa Zurattam invenitur: Per officula in Am- 
boina propagata eft hzc arbor, fed tardiffime crefcit, 
ita ut nunquam flores. fructusque in hunc ufque diem 
hic protulerit, ex radice autem emittit furculos, unde 


fruticofa nec B arbor eft. . 


-Ufus. Javani ac Baleyenfes ejus fructus mágna cum- - 


aviditate crudos comedunt , noftra vero natio non 
iis multum recreatur ob fatuam dulcedinem, gravem- 
que odorem, melius. autem fapiunt, fi fub cineribus. 
torreantur, ut per corticem mucofa tenaxque evapo- 
retur fubftantia. Incole fepe totum faccharo. condiunt 
fru&um , inque forum tales venales adferunt: Si fru- 
&us hic edatur , cavendum eft, ne officula interiora 
dentibus comminuantur, caro- autem leniter exfugen- 
da eft, pilique officulorum relinquendi funt, officula 
enim hzc tam amara funt, quam Lanfii officula. Zu- 
ratte incolz hofce fructus Macaflare regi offerunt pro. 
dono. ” Tenera folia eduntur tanquam Ulang - Ulang. 
Folia cum pauxillo Oryze & Coeningh contrita , cor-. 
pori illiniuntur ad. arcendum difficilem pruritum , no- 
ftratibus Rootbont dictum , feu petiginem. Ex fructus 
putamine Macaflarenfes ciftas calcarias formant. 

Ex. quorundam Sinenfium relatu intellexi , in Ja- 
va ex Bilaci fructibus Opium adulterinum praeparari , 
fubftantia , odore , & fapore a vero: vix dignofcen- 
dum: fumunt autem folia & femi-maturos. utriusque. 
Bilaci fructus, inque maíTam contundunt, fuccumque 
exprimunt, quem in aheno excoquunt ad juftam Opii 
confiftentiam , hujusque Pikol in Java vendunt pro 
Leo a 200 inperialibus (ryksdaalders) , quum Pikol veri 
Opii Bataviz conítet 300 inperialibus. * 


Hec arbor haberi poffet pro fpecie Paliuri, prefertim 
iftius, que in Aegypto & circa preacher que 
fructus producit rubentes , grate olentes, delicatosque. 
Jacobs Bontius in Hift. Indic. plant. libr. 4. cap. 8. hunc 
fructum defcribit nomine Mali Cydonii Indici, ex ejus 
more a nimis remote quzfita fimilitudine „ac fine no- 
mine indigeno feu proprio, excepto quod dicat, hunc 
fructum fuo tempore, h. e. circa annum 1630. ab Hol- 
landis. Batavie habitantibus S/ymappels vocari - haud 

male 


HERBARII AMBOINENSIS 


. ryksdaalders koft. 


Liber I, Caput LXVIII. 


en afvallen, want die gewinnen een zuuren reuk en [maak 
gelyk azyn, en zyn tot eeten onbequaam , dierbalven be- 
klimt men de boomen met ladders, nypt of floot de vrug- 
ten af , alffeten naaften by ryp zyn „en dan kan menze wel 
een maant goet bebouden. 


Uit de afgebroke takken of de gequetfte fchorffe, druipt 
een witagsig gom, t welk geel befterft , en klaar is als 
bernfieen, daar na wat donker wert als ker{Je+gom , gelyk 
ys-kegels van de takken afbangende, by droog weer bart, 
by vogtig weer week, in de mont, eerft zoet en laf , daar 
na wat fcberp , en in de keel jeukende, 


Het hout des flams is zeer warrig , grofdraadig „en door 
malkander lopende, moeyelyk om te kappen en de bylen beder- 
vende , en dierbalven tot geen huisbouw gebruikelyk: de 
oude boomen hebben fchier geene doornen meer, bebalven 
aan de ryskens. De wortelen zyn dik en bart, meer dwers 
dan in de dieptelopende , niet te min vaftboudende : de dwers- 
kruipende wortelen brengen zomtyts [cbeuten voort , diemen 
met een [Lak van de wortel afkappen én verplanten kan. 


s’Nagts buigen baar de bladeren met baar fleelen nog 
meer agterwaarts, en zyn fchier alle na den flam gekeert ; 
de jonge bladeren zyn ligt-groen, bebbende een gemengde 
Smaak van Radys en.Mangas.: de re vrugten zyn zo 
Iert van reuk; datze een gebeele kamer vervullen, daar 
zy leggen: de vrugt zelfs zweet ook een witte gom uit , zo 
door baare rypheit, als ook wanneerze gebraden wert. 


Naam. Jn 't Latyn Bilacus-Bilac , naar bet-Baliffebe . 
Bilak, op Favaans Madja en Maja, op Maleyts Tang- 
kulo, op Macaffers Bila en-Madja-bim-wila , deze zoorte. 
in dit Capittel befchreven. biet. Bilac of-Madja-Telloor y 
dat is Eyvormige Bilac, In Hort. Malab. part. 3: Fig. 
3 biet zg in ^t Malab. Covalam , en Bracmains Belou : 

nt Portugees Marmeleira , in ’t Duyts. Slymappels. 
Garc. ab Hort. Arom. hiftor. lib. 2. Cap. 14. noemize Ly- 
doriam e Bengala: Int Portugees Marmelos de Bengala. 

Plaats. Hy waft op Favas- oofterdeel.dog niet veel , in. 
meerder quantiteyt op Baley , Bima , en Celebes „omtrent Zu- 
ratta,,van korrels ts by bier in Amboina overgebragt , dog. 
Jcbiet zeer langzaam. op, zo dat by tot nog, toe nooyt ge~ 
bloeyt nog. urugten gegeven beeft , en geeft uit zyne wortel. 
jonge Jpruitjes , bewyzende doorgaans dat het een firuykag- 
tige boom is. Rig utis. d , 
Gebruik. De S'avanen en Baleyers eeten devrugt raauw. 
met groote [maak ; onze natie vinden daar geen groote aan- 
genaambeit by. wegens de laffe zoetigbeit en flerken reuk, 
maar beter doet men , als menze onder de alle braat , opdat de 
Jcbaale en de taaye lymerigbeit te degen uit/weet. De In- 
landers confyten zomtyts de geheele vrugt met zuiker ,. en. 
verkopen die op den merkt, 5 a teeten van de vrugt moet- 
men zig wagten in de binnen[le korrels te bien, maar bet ` 
vleefcb zoetjes afzuigen , en laten de baayren aande korrels 
bangen , want dezelve, zyn zo bitter , als. Lanfa-korrels. 
De Inwoonders van Zuratta brengen deze vrugten aan 
den Konink van Macaffer voor een prefent. Het jonge blat- 
wert gegeten als Ulang-Ulang: de bladeren met een wei- 
nig ryft en. Coeningb gewreven , fmeert men op bet lyf om 
"tmoeylyk jeuken te verdryven , by deonze den Roothont ge- 
naamt 5 uit den dop van. de fcbaal maaken de Macaffaren. 
haare kalk-doofen. x | 

Uit zeker verbaal van eenige Sineezen verftaa ik , datze 
op Fava uit.de vrugten van Bilac een Opium adulteri-; 
num maaken ‚aan fubftantje „reuk „en fmaak van’t.opregte, 
qualyk te onderfcheiden. Zy nemen de bladeren en. balf-rype. 
vrugten van beide de Bilacs , floten. die tot een maffa, en 
perfJen bet zap uit, bet welke zy dan imeen ketel weten te - 
kooken tot de beboorlyke confiftentie van Amphion , bier van: 
verkopenfe den Pikol op Java voor 150 a.200 ryksdaalders, 
daar den Pikol van ’t opregte Ampbion op Batavia. 300; 


Men zoude. dezen boom mogen bouden voor. een mede- 
zoorte van Paliurus , inzonderbeit voor die geene „die in E-. 
ypten en omtrent Cyrenen waft, dragende roode welrie- 
ende en: /makelyke vrugten. Jacob. Bont. in zyn. Hut. 
Indic. plant. lib. 4. cap. 8. be/chryft deze vrugt onder den. 
naam van Malum Cydonium Indicum na zyne manier, 
met een al te verre gehaalde gelykeni[Je , en zonder Inlant- 
Jchen naam, bebalven dat by zegt-deze vrugt in zyn tyt, 
dat is , omtrent bet jaar 1630. by de Hollanders op Bata 
via 


— T lm 
Lab. LXXXI. 


Lag. 199. 


77 7 YA 
YU 


'] 
Bic? 


SS 
22 


t 
=== 


sz 


NS 


1. Boek. LXIX. Hoofdft. 


male comparat horum pomorum odorem cum illo flo- 
ris Leucoji lutei, Arabica lingua Keyri vocati: Horum 
autem fructuum fuccum feu mucum vidit ufurpari con- 


tra aphthas, orisque inflammationem, toftum autem 
, 5 i 


fructum contra Dyfenteriam & Choleram. 


Primam feu majorem fpeciem , quum maxime ab hac 
differat, fequenti defcribere volui Capite. Tertia au- 
tem fpecies , Madja PilJang dicta, non fingulari indiget 
defcriptione, dum nullius fere fit ufus, & plurimum 
in Java fit nota, nomenque obtinuit ab oblonga forma 
inftar Mufz Piffangh dicte. 


In Rumpbii Autuario additum eft: 


 Bilacus Teloor ex Macaffara delatus , inque arbore. 


fructus maturefactus , nullum fpirat odorem , unde fe- 
mi-maturus decerpendus eft, ventoque ficcandus , ac 
dein occlufis fervandus locis. 


Tabula OGogefima. Prima 


Ramum. exhibet. Bilaci , feu Cydonie foliis ternatis, ubi 

Litt. A. fructum Ailaci Taurini , {eu Maximi , feu Bilaci Carbon, 
B. Fru&um Bilaci ovalis, feu Bilaci Teloor. 

C. Fruêtum Bilaci minimi , feu Bilaci. Kitsjil denotat. 
D. Ramum fpinofum fiftit. 


OBSERVATILO, 
Hec eft Cucurbitifera trifolia Indica , fru&us pulpa Cy- 


donii emula, Ray. Hifl. pl. pag. 1665. & Plukn, Almag. pag. 
125. & Phyt. Tab. 170. Cas que Covalam feu Cydonia 


exotica in. H. Malab.. &-a. Cap, Bauh., ins Pinace vocatur „ 


unde & Cydonia exotica, que Marmelos arbor ab:Herm.:in 


Muf. Zeyl. pags, 60. dicitur , & in Par, Bat. Pr. pag. 330) 
Cydonia Malus Indica, fpinofa;, trifolia , putamine. offeo.du- 
riffimo, pulpa Mefpili. Atque Mefpilus Indica , fpinofa, tri- 


folia putamine offeo , duro , ibidem. (eu. ..Mefpilus Indica, 
trifolia , fpinofa — odore rofeo , fru&u Mali magnitudine , 
cortice duro obtetto , Marmelos vocata in Muf. Zeyl. pag. 46. 
reliqua vide in Thef. nofiro Zeylanico pag. 84. & H. Malab. 
tom, 3. Tab. & pag. 37. ` 


AMBOINSCHE KRUYDBOEK, 


* 


199 
via woonagtig Slymappels zyn genaamt geweeft ;.by ver- 
gelykt niet qualyk den reuk dezer appelen met de geele 
Muer-bloemen, in "t Arabis Keyri genaamt. Den zap of 
Dm heeft by zien gebruiken tegens de fprouw en ont/tee- 
king des monts , maar de gebradene vrugt tegens den rooden- 
loop en bet bort. 

De eerfte of groote zoorte, alzo die merkelyk van de bo- 
venftaande verjcbilt , beb ik in: "t volgende Capittel willen’ 
befchryven. De derde zoorte „ genaamt Madja Piffang , be- 

hoeft mede geen byzondere befchryving , dewylze van weynig 
gebruik, en meefl op Fava bekent is, bebbende den naam 


gekregen van de lankwerpige gedaante als een Piffang. 


In bet. Au&tuarium van Rumphius wert dit "er bygedaan : 


- De Bilac. Teloor zelfs van Macaffar gebragt, en aan 
de Boom ryp geworden beeft geen reuk, dies men deszelfs 
balf rype moet-afplukken , eer fé wind-droog maken, en dan 
in geftoote plaatzen bewaren. . 


De Een- en Tachtigfte Plaat : 


Vertoont een Tak van de Bilac of vreemde Quee-boom met. drie: 

blaaden, alwaar 
Lett. A, -aanwyf? 
- Carbou. ` 


de vrugt van de grootfte Bilac , ofte Bilac 


. B. De vrugt wan de ovale Bilac, ofte de Bilac Teloor. 


C. De vrugt van de kleinfte Bilac 
D. Wyft aan de Tak met doornen. 


AANMERKING. 


Dit is de Ooftindif Kiche Kaausertdragende Boom , met een 
merg des vrugts als Van de Queen van Ray in zyn Hift. pl. pag. 
1665. en van Plukn. in zyn Almag. pag. 125, en de Phyt, Tab. 
170, Fig. 5. avelke-is de Covalam van de Hortus Malab, en de 
uitlandfche Queen. ‘van Cafp. Bauh: in zyn Pinax’, waarom ze 
ook uitland|cbe - ofte: de Marmeles- Boom. genaamt wert van 
Herman in zyn Muf. Zeyl. pag. 60. en in de Par. Dat. Pr. p. 
330. en Ooflindifche pel met doornen en drie bladen, met 

. een barde fleenagtigefcheele ; en Ooftindifche Mefpel met drie bladen 
en doornen, met een vrugt in de groötte van een appel , en een reuk 
als Roozen, Marmelos genaamt ‚in bet Muf. Zeyl. pag. 46. bet 
overige zie in de Thef. Zeyl. p. 84. en in bet derde deel van de 
Hortus Malab. Tab. en pag. 37. 


; ofte de Bilac Kitsjil, — 


` 


CAPUT SEXAGESIMUM NONUM. 


Bilacus Taurinus , BilaeCarhaw,LemonGoela. ` 


+ 


Agna Bilaci fpecies in-hifce 
* nibus filveftris habetur', ne 


we 
D 


tuberculofi, 


magnitudine Limonis Papede, quidam majores, qui- 


Fructus ex rotundo funt obliqui & 


dam minores inftar Limonellorum dulcium , umbili- 
cati, ac folitarii ex craffo & brevi ope pedun- 
culo, externe ex viridi flavefcentes, fub tenui, fed li- 
gnofo putamine nil nifi mucofa caro feu medulla re- 
conditur, que matura flavefcit, ac faporis eft dulcis 
faccharini, fed non admodum grata pro cibo ob len- 
torem feu tenacitatem. In centro quatuor vel quinque 
locantur officula, a fefe invicem remota, lanofa icu 
pilofa inftar feminum Goflypii. : 
Nomen. Latine Bilacus Taurinus , juxta Malaicenfe 
Bilac feu Madja Carbou, h. e. vaccinus vel bubalinus 
Bilacus, quamvis , uti di&um fuit, filveftris harum 
Orientalium. infularum Bilacus quodammodo differat 
a Bilaco Javanico Carbau dicto. Hic in Amboina qui- 
dam illum vocant Limonem Goela, eum quafi ad Li- 
monum genus referentes , noftra autem natio Slym- 
appel illum nominant. Locus 


LXIX. HOOFDSTUK. 
c ot 


" E 
» Vit KS 
» = tt 


- De vrugten zyn uit. den ronden fcbeef en bultig , in de 
„grootte van Lemoen Papeda , zommige grooter , zommige 
inder als zoete Lemoentjes , van voren met een kuyltje, 
hangen enkelt aaneen dik kort voetje , van buiten geel-groen, 
onder een dunne dog boutagtige GE > vint men niets dan 
een dik flymagtig vlees of merg, in de rypbeit geelagtig en 
van fmaak zo zoet als zuiker; dog niet zeer aangenaam tot 
eeten wegens zyne taayigbeit , in de midden vint men vier 
a vyf korrels verftrooyt van malkander > wolagtig of baay- 
rig gelyk de zaaden van Katoen. 


Naam. In’t Latyn Bilacus Taurinus, na 't Maleytze 
Bilac ofte Madja Carbou , dat is, koe of buffels Bilac, 
hoewel, als- gezegt , de wilde Bilac van deze Oofterze ge- 
aveften een weinig verfchilt van de Favaanze Bilac Car- 
bau. Hier in Amboina noemenze zommige Lemoen Goela, 
willende quanswys een zoorte van Lemoenen daar van 


maaken, onze natie noemenze Slymappels. b 
aats. 


$ 


200 ~ HERBAR II AMBOINENSIS 


Locus. In infulis Amboinenfibus plurimum ignotus 
eft hic fructus, exceptis paucis quibusdam in Mani- 
pa. In infulis Xulaffenfibus & ora Celebes Orientali 
majori in copia occurrit. 

. Ufus. Incolae autem fructum edere nelunt, & cor- 
ticem tantum trunci dulcem & glutinofum adhibent, 
mifcentque. paftis ; quibus utuntur ad pifces veneno 
enecandos. In Java funt magis noti, ibique eduntur. 
In Zeylana edules quoque funt, ubi noftra natio illos 
quoque Siymappels vocat. 


In Rumpbii Au&uario bec adduntur. 


Bilaco Carbou jungi poteft Bilacus Amboinenfis filve- 
ftris, cujus truncus & rami nullas omnino gerunt fpi- 
nas, ramulique & foliorum petioli irregulares funt ac 
nodofi: Longis petiolis tria infident folia Manipele 
fimilia, fed minora, herbacei faporis, cum parva a- 
maritie. Fruêtus eft inftar ovi minoris avis Cafuarii , 
parum tuberculofus , externe rugofus, coloris coria- 
cei; fub duro putamine officula locantur inftar parva- 
rum Amygdalarum mucofa carne obducta, odor ejus 
eft gravis, faporque acris inftar Raphani. Lignum ad- 
modit fragile eft „ ita ut craffiores etiam rami facilli- 
me abrumpantur , eorum enim medulla interior eft fun- 
gofa inftar Sambuci , nullique ınfervit ufui.  Crefeit 
ad fuperiorem fluminis Alpb oram. Leytimorenfes ex 
hoc fru&u componunt Sihuhunat, quod erroneum eft, 
& tamquam medicamentum adhibere volunt, nomen 
autem hoc competit Ampaco minori: vide porro, Cova- 
Jam Horti Malab. part. 3. Tab. 37. ibique notas..  — 


. Tabula O&ogefima Secunda 


Mes exhibet Bilaci Taurini , qui Bilaci Carbou vocatur, ubi 
itt. A. 
& officula feminalia in confpeêtum veniant. 


Finis Libri Primi. 


> 


f MAVAN 
£a N 


Ejus fru&um diffettum reprafentat , ut ejus pulpa. 


* 


Plaats, In de Amboinfcbe Eylanden is by meeft onbekent, 
bebalven eenige weinige op Manipa. In de Xulafe Eylan- 
den en de Oojt-kuft van Celebes, vint menze in meerder 
quantiteyt. 

Gebruik. Dog de Inlanders willen de vrugt niet eeten, 
gebruikende flegts de zoete.en kleverige fcborfe des ftams on- 
aer de papjes, die men bereyt om de viffen te vergeven. 
Op Fava zynze beter bekent „en werden aldaar gegeten. Op 
Ceylon zynze ook eetbaar , alwaarze onze natie mede Slym- 
appels noemt, 


In bet Auttuarum van Rumphius wert dit "er bygedaan: 


By Bilac Carbou kan men: voegen d’Amboinfche wilde . 


Bilac , wiens boom en takken gants geen doornen hebben: 
de takskens en ryskens flaan onordentelyk en knoeflig. Op 
lange ficelen ftaan drie bladeren , die van bet ManipeeJcbe 
gelyk , dog wat kleinder, en moeskruidig van fmaak, met 


een kleine bitterheit. De vrugt is als een klein Cafuaris- : 


Ey, een weinig bultig , van buiten ruig met een kleur als 
leer. Onder een barde fchaal leggen korrels als kleine Aman- 
delen , omgeven met een flymerig vleefch: de reuk is vies „ 
de fmaak jcherp als Peperwortelen. Het bout is zeer bros , 
zo dat ook dikke takken ligt afbreken, want ze bebben van 
binnen een pit als vlier , onbequaam tot eenig werk; by 
Staat boven aan de rivier Alph. Die van Leytimor maken 
een Sibubunat daar van , bet welk abuys is , en willen bem 
tot een Medicyn gebruiken, want dit is de naam van Am- 
pacus minor: ziet verders de Covalam van de Hortus Ma- 
labaricus in bet derde deel, Figuur gzs, 


De Twee: en Tachtigfte Plaat ` 


Vertoont een Tak van de grootfie Bilac, die de Bilac Carbon ge: 


naamt wert, alwaar 
Lett. A. Deszelfs doorgefnede vrugt verbeelt , op dat deszelfs merg 
- en de zaden gezien. Runnen: werden, . x 
Einde van "t Eerfle Bock, ` 


LL rg 


Liber I. Caput LXIX. . 


Tab. LXXXII. 


CET 


77 


L 


SSS 
SSS 


REN 


N 
SSSA 


i! 
A 


MA 

NN 
d, 
HUA 
MID 


/ 
vi 


\ 


\\ 


Wal 
Dän 
JM, 


MM, 
SIE HUM 


EH 


N 
N 
IN 


" 


AMARE