B4 5.0 EER Y VOEREN G 
VAN DE MEEST BEKENDE 
Boomen, Heefters, Kruiden, Land- en Water-Planten, 


DIE MEN IN AMBOINA, 
EN-DE OMBLEGGENDE EY E*NDEN VIND, 
ue Na haare gedaante, verfcheide benamingen , aanqueking , en gebruik: 
sm Mais TT 826-4 D. E R SV A AN 
EENIGE INSECTEN EN-SEDIERTENS, 
Voor 't meefte deel met de Figuren daar toe behoorende, 
Allen met veel moeite en vleit in veele jaaren vergadert, en 
befchreven in twaalf boeken, 
zu DOOR 
~ GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS, 


Med. Doct. van Hanau, Oud Koopman en Raadsperfoon in Amboina, mitsgaders onder 
de naam van Plinius Indicus, Lid van de Illuttre Academia Naturae Curioforum, 
in 't Duitfche en Roomfche Ryk opgerigt. 


Nagezien en uitgegeven door 


JOANNES BURMANNUS, 


Med. Dot. et Botanices Proféffor in den Hortus Medicus te Amfterdam, Medelidt 
van bet KEYzERLYKE QUEEKSCHOOL der onderzoekers van de Natuurkunde ; 


Die daar verfcheide Benamingen; en zyne Aanmerkingen heeft bygevoegt. 


RA DE DEEL 


oF P TA 
Mİ 
à ee 


Te AMSTERDAM, By François Cuancuton, Jan CATUFFE, HERMANUS UxTwERr. 


a In ’s HAGE ; By PIETER Gosse, Jan NEAULME, ADRIAAN MOETJENS, ANTONY van Doze. 
= Te UTRECHT, By STEVEN NEAULME, 


ee M: DGG, XLIZE 


a LL NE aS, NRN ae 


ett. 
d. | 
€ 
F c 


GEORGII EVERHARDI RUMPHII, | 


Med. Dott. Hanavenfis, Mercatoris Senioris, © in Amboina Confulis, nomine 
PLINII INDICI celebris, © Membri Inluftris Societatis Aca- 


demtae Naturae Curtoforum Germaniae , 


reek DAK TÜN 


AMBOİNENSE, 


Plutimas conple&ens Arbores, Frutices , Herbas, Plantas terreftres & aquaticas, 


QUAE IN AMBOIN A, 
ET ADJACENTIBUS REPERIUNTUR INSULIS, 


Adcuratiffime defcriptas juxta earum formas, cum diverfis denominationibus, 


- cultura, ufu, ac virtutibus, d 


Bund & infuper exbibet 
VARIA INSECTORUM ANIMALIUMQUE GENERA, 


Plurima cum naturalibus eorum figuris depicta. 


Omnia magno labore ac ftudio multos per annos conleéta, 
& duodecim confcripta libris. 


Nunc primum in lucem edita 4 & in Latinum fermonem verfa, 


Cura & Studio 


JOANNÍS BURMANNI, 


MED. DOCT. ET IN HORTO MEDICO AMSTELAEDAMENSI PROFESSORIS 
BOTANICI, ACADEMIAE CAESAREAE NATURAE CURIOSORUM SOCII ; 


Qui varia adjecit Synonyma, fuasque Obfervationes. 


KASS QUART A _ 


SIN 


(s ES JE aes DEN 


d M Lc ine 
d 4 tre 
af 


ee 

E, 
pu" 
t 


AÑ ia 
SAN Yy 


SE 


Apud FRANCISCUM CHANGUION, JOANNEM CATUFFE, 
AMSTELADAMI, $ HERMANNUM UYTWERF. 
HAGAE COMITIS q PETRUM GossE, JOANNEM NEAULME, ADRIANUM 
s : MOETJENS, ANTONIUM VAN DOLE. 


ULTRAFECTI, | Apud STEPHANUM NEAULME. 
SE Bie GW XLIIL 


— Ea 


HERBARII 
AMBOINENSIS 


LIBER SEXTUS; 


De fruticibus agens tam domefticis, 
quam filveftribus. 


GAPUT PRIMUM" 
Generaliter primo Arundinem Indicam 


defcribit , ac dem peculiariter Arundi« 
nem arboream tenuem Leleba ditam. 


2 A 
arundines, fed in terra ficca, in altis montibus, & 
aliquando- etiam in locis faxofis proveniunt , queque, 
quantum novi, per totam Indiam ubique obvie & no- 
te funt, in uno autem loco frequentiores quam in al- 
tero , funtque divife in tot diverfas fpecies , ut omnes 
enarrare atque defcribere extra hominis poteftatem fit. 

Omnes, quas obfervavi, ad oéto reducam claffes, 
que intus nempe concave funt, preter has enim in 
alia fpecie quoque minor obfervatur cavitas, item bi- 
ne farce, que inproprie ad aruhdiries referuntur: 
Oto autem ifte memorate fpecies funt fubfequentes! 
Primo Arundo Arbor tenuis CELERA. Secundo Arundo 
Arbor Cratium , Butu SERU : Tertio Arundo Arbor 

iculorum BuLu Tuy. Quarto Arundo Arbor vafaria 

ULU Java. Quinto Arundo Arbor “pera Bulu Pro- 
TONG. Sexto Arundo Arbor maxima BULU SAMMET. 
Septimo Arundo Arbor fpinofa BuLu Bajuri. O&avo 
Arundo Arbor fera BULU swANcGI dicla. 

Omnes he communem inter fefe gerunt cliarácte- 
rem, triahæc figna continentem: Primo, quod cunéte 


folia ac ftipitem, arundinem vulgarem zmulantem, * 


producant, cum tali varietate, qualis in quovis fuo 
peculiari capite indicabitur. - Secundo , Omnes circa 
novilunium furculum emittunt formam habentem 
longi cornu vel haftz, qui in quibusdam fpeciebus 
edulis eft, ac fenfim in ftipites ac ramos excrefcit. 
Tertio, omnes radicem gerunt nodofam feu articula- 
tam inftar Zingiberis, articuli vero in his magis pro- 
tuberant , illa vero neutiquam primaria feu vera eft 
radix, deorfum vergens , fed more arundinum trans- 
verfaliter prorepit, & ad brevem quandam diftan- 
tiam furculum iftum e terra furfum emittit, preter 
hanc innumeras minores producunt fibrillas, duriffi- 
mas, lignofas,& circinnatas, quibus terre fefe infigunt. 


Quarttis hifée addi poffet chara&er, feu proptie: 
tas, quod plantz he, uti di&um fuit, contra natu- 
ram noftratum feu Euro zarum arundinum , non 
aquofa, fed ficca & faxofa ament loca, excepta Le- 
leba, que aliquando in declivibus & humidis inve: 
nitur locis. ^ - "A | 

Generale nomen Latinum arbore& hujas atundinis 
Indice eft Arundo arbor & Arundo Indica arborea, 
Indoftarum Bambu & Mambu, & hinc apud Belgas no: 
{trates Bamboefen. Malaice, Bulu ob foliorum fimili» 
tudinem cum longis agium plumis. Ternatice cun- 
Ete vocantur Tabatico, excepta Leleba. Macaffarice 
Bulo. Javanice Wulu & Bambu. Amboinice Utte. Si- 
nice Tick. Surculus ifte Malaice vocatur Robong , in 
patria noftra arundinis mufculus , & in Belgio Ra- 
boerden. Articuli Roas & Rawas. Hujus arundinis 
prima fpecies tenuiffimam gerit fubftantiam , cor- 
rupto Ternatico nomine Leleba vocatur, que multis 
erectis ftipitibus una ex radice in fruticis formam åd- 

Tom. Iv. furgit; 


Pag. £ 
HET AMBOINSCH 
HET SESDE BOEK, 
Handelende van de Heeflers ; 


20 tamme als wilde. 


L^" HOG BoD ST UK. 


Befibryving van *t Indiaanfche Riet in 
7 generaal, en in ^t byfonder van bes 
dunne Boomriet Leleba genaamt. 


dat is boomagtig Riet genaamt , verftaan wy alle 
zodanige planten, devcelke van aard en gedaante 
des riets zyn, in Indien opfchietende, tot dé hoogte, em 
zombyts-tot de dikte van een middelbare boom, en waffen 
niet in moeraffige plaatfen , gelyk ’t Europifcbe riet , maat 
op droog lant ; boge gebergtens, en zomtyts ook in flee- 
nige plaatfen , myns wetens door gebeel Indien bekendt , op 
deene pladts mim, op d'andere meer , en verdeelt in zó 
veelderlei zoorten, dat bet niet doenlyk is dezelwe allegaar 
te High Andi 
lle de gene, die ik gezien beb „zal ik onder agt zoorten 
brengen, te weten die van binnen bol zyn , want bebal- 
ven deze is voor eerft nog een kleine bolle, als mede twee 
uitgevulde, die men oneigentlyk onder de rieten telt. De 
agt zoorten zyn deze: 1. Arundarbor tenuis LELERA. 
2. Arundarbor Cratium, BULU serv. 3. Arundarbor 
fpiculorum , Butu Tuv. 4. Arundärbor vafaria , 
ULU Java. 5. Arundarbor afpera BULU POTONG: 
6. Arundarbor maxima BuLu SAMMET. 7. Arund- 
arbor fpinofa BULU BADURI. 8. Arundarbor ferd 
BULU SWANGI. 


Du het eigentlyke Indiaanfe Riet Arundarbor ; 


Alle hebben te eenige gemene merktekenen ondér mal- 
kander , beftaande meeft in deze drie dingen, ten eerften ; 
allegaar bebben ze aan bladeren en [lam de gedaante van 
ons gemeen. Riet, met zodanige verandering , als by ieder 
in "t byzonder in zyn Capittel zal gezegt werden, ten 
tweden allegaar febieten ze omtrent dé nieuwe Maan een 
witfpruitfel uit, in de gedaante van een lange boorn of 
Jpw[Je , dewelke in eenige zoorten eétbaar is, en met et 
tyd tat ftammen en takken word. Ten derden , állegaar 
hebben ze een geknoopte of gelede wortel , als Gember , 
dog de kringen fteken meet uit, dewelke geenzins de booft- 
wortel is, ook niet regt nedergaande , maar na de manier 
des riets dwers kruipt, en na een korte fpatie °t voorn. 
witfpruitfel voortbrengt, boven de aarde uitkykende, be- 
balven deze hebben ze ontelbare kleine wortelen, zeer 
bardt, boutagtig, en gekronkelt, waar mede £y baar im 
de aarde vaft maken. 

De wierde eigenfcbap zoude men konnen daar by voegen, 


. dat 2e4 gelyk gezegt is, contrarie d'onte rieten , geen 


wateragtige, maar droge en fteenagtige plaat/en bemin- 
nen, bebalven de Lelebâ, die men zomtyts op lage en 
vogtige plaatfen vind. 3 


De generali naam van dit Indifch boomagtig Riet is im 
*t Latyn Arundarbor, en Arundo Indica arborea, in 
% alas Bambu en Mambu, en daar van daan by 
onze Duitfe Bamboefen. Maleits Bülu, na de gelyke- 
niffe der bladeren , van lange vogels veren. Terñataans 
allegaar Tabatico , bebalven de Leleba. Macajfaars 
Bulo, Favaans Wulu eh Bambu, Amboins Utte , Chi- 
mees Tick. 't Voornoemde jonge pile biet in 't 
Maleits Roböng, in ?t Vaderland Riet-fpieren, en in 
Hollandt Raboetden. De leden Roas en Rawas. D'eer- 
ftezoorten van dit riet is de gene, die’t dunft van fubftans 
tie is, met een gebroke Ternataanfe naam, LeleBa ge- 
nam , e? vele regte ftammen uit eene wortel, flruiks- 


ger 


aul HERBARII AMBOINENSIS 


furgit , vulgarem noftratem emulans arundinem , ejus 
vero folia multo funt latiora, atque in laterales di- 
viditur ramos , qui ad quemvis nodum plurimi fimul 
excreícunt. 
Hifce in infulis tres vulgares, ac tres raras obfer- 
pavi fpecies, Lélebam nempe albam , Malaice Leleba 
peti, que optima & ufitatiffima , alba cognominatur, 
quunt detruncata & ficcata album exhibeat colorem ; 
multis autem erectis adlürgit ftipitibus, ad hatte 
longitudinem , quindecim & fexdecim pedes longa, 
qui ad ortum plurimi fimul concrefcunt prope radi- 
cem. Primaria radix vix pollicem craffa eft, inftar 
Zingiberis articulata, transverfaliter prorepens, du- 
riffima ac folida, quatuor & quinque digitos trans- 
verfales longa, tumque.per. nodum e terra elevatur, 
formam exhibentem furunculi vel bulbi , ex quo pri- 
mum efigitur longum cornu, quod dein in furculum 
feu ftipitem excrefcit , ad radicis hujus latera , alii 
minores nodi feu gemme adparent, novos guoguc 
producentes furculos per quos otto decemque fti- 
pites fruticis formam exhibent prope radicem con- 
creti , radix hzc transverfalis nullas gerit fibrillas, 
fed direétefub ftipitibus hæ propullulane, culmum vel 
pennam craffie , rugofe, firme, & dure, per quas 
hic frutex fefe terrz infigit, ac nutrimentum haurit, 
ftipites autem binos digitos raf funt, fex feptem- 
que pedes alti, quo usque a radice usque adfummum 
ramulis funt orbi, arundinis vero iubftantia ipfa 
haudcraffior eft culmo , ejusdem cum Europea noftra 
arundine duritiei , internodia autem inferiora duos 


des longa funt, fuperiora tres & tres cum dimidio _ 
xd atque a hens nodum folium gerunt ipli ~ 


arundini aréte adcumbens inftar vagina ficcz , quod 
tenuiffimis pilis undique hirtum eft, «cutis ingratum 
ruritum excitantibus, fi tangatur, quod tamen non 
iu durat, eodem fere modo ac per contulum Ama- 
rantum.excitatur. - =a 
ko vero arundo externe glabra eft, ad inferiores 
nodos viridis , ad fuperiores pallide virens & albi- 
cans, detruncata D fuerit, in album exficcatur colo- 
rem, atque interne concava eft, ac quidam virides 
articuli pellucidam & potabilem continent aquam. - 
- "Tertia ab inferiore parte undique multos erectos 
Set ramulos , fpithamam. vel pedem. longos , quo» 
rum. quidam culmum, quidam pennam craffi funt , 
omnes vero eriguntur & majori ftipiti arcte adcum- 
bunt, qui in folia fefe explicant; in fuperioribus 
autem internodiis ramuli hi eque ac folia ipfa fenfim 


funt majora, magisque fefe extendunt : Ramuli hi 
pene ortum pilofam iftam quoque gerunt vaginam , 
eu abrupta quafi folia. . 


. Vera autem folia praes vel quinque uni ftipiti ` 


àdcrefcunt, atque inferiora inftar vulgaris noftratis 
arundinis palmam longa funt, ac pollicem lata, in 
fuperioribus articulis a tredecim ad feptendecim pol- 
lices longa , quatuor circiter pollices lata, tenuia, 


& inftar chartz fonitum edentia, atque per longitu- 


dinem multis tenuibus nervis ftriata, unde & fcabra 
quodammodo funt, ac juxta hos fiffüram facillime 
atiuntur, medius vero nervus firmus admodum eft, 
fuperne intenfe viridis & glaber, inferne grifeus 
m cinereus , ac prope petiolum pungentibus pilis 
Irtus, KS 
. Foliorum ore acute funt, quzque facile tangen- 
tes vulncrant, fi retrorfum fricentur. Ramulorum 
fummum terminatur in cornu longum, viride , & mol- 
le, fpithamam longum, ac pennam craffum, quod 
fenfim in folium fefe explicat. AA eng 
— Primüm cornu feu furculus ex radice propullulans, 
atque, ud dium eft, ad fex oCtove pedum altitudi- 
nem excrefcens y antequam folia producat , pilofa ifta 
vagina adeo obdu&us eft, ur ob{pinulas tra&ari fere 
nequeat , eftque interne mollis, herbaceus, in hac 
autem fpecie inedulis.. Crefcendi modus hac in fpe- 
cie memoratus fubfequentibus etiam competit fpecie- 
bus,” exceptis talibus varietatibus, quales in quovis 
Capite indicabuntur, . ied dE 
Flores fructusque tam raro hac in arundine obfer- 
pagar, ut vulgo fterilis. habeatur, quod tamen fal- 
um eft, in initio enim pluviofi anni temporis, feu 
menfe Majo, hac in arundine adulta longus. erigitur 
etiolus feu culmus, in capitula verticillata per inter- 
ititiaediflinctus , quivis. autem. verticillus compofi- 
tus eft ex diverfis apicibus & acutis capitulis inftar 
| avenge 


Liber VI. Caput 1. 


gewys epfcbietende, ons gemeen riet naafbekomende, dog 
de bladeren zyn veel breder , en 'i verdeelt zig ookin zyde- 
takken, die uit ieder lid vele by malkander Jlaan. 


In deze Eilanden beb ik drie gemene en drie ongemene 
zoorten aahgemerkt, namentiyk, Leleba albazop Maleits 
Leleba poeti, is de befte en de gebruikelykfte, de witte 
bygendamt , om dat ve wit opdroogt als Ze afgefneden is, 
zy Jobiét met vele regte ftammien op, in de lengte van een 


Spies, van vyftien en Jeftien voeten lang, beneden vele 


by malkander ftaande, alle aan een wortel vaft: de groo- 
te wortel is [cbaars een duim dik , geleed als Gember, 
dwers kruipende. zeer bard enmajhef vier en vyf dwers- 
vingeren lank, en dan met een knop weder uit de aarde 
kykende , in de gedaante van een bloedvin ofte.een.bol , 
waar uit eerft een lange boorn, en daar na een nieuwe 
Stang word, ter'zyde aan deze wortel ziet men nog andere 
kleendere knopen of ogen, die al mede. nieuwe uit/pruit- 
fels voortbrengen, en zo komt bet dat wel agt a tien ftan- 
gen-een firuik maken, met de wortel alle aan malkander 
vaft: deze dwerswortel beeft gene fafelingen , maar regt 
onder de flangen komen dezelve voort , een ftroobalm of 
een fcbaft dik, wat ei » Jiyf en bard, waar mede 


blad di, » als een droge fcbede s 


wan buiten bezet met me fi ies, een moei- 
Lyk jeuken op de buid veroorzakende , zo ze temand raken , 
^t welk egter niet lang duurt , op de manier als de geftoe 
tene Amarantus of Knevel-kruid, — / 

* Het riet zelfs is van buiten glad , aan de onderfte leden 
grasgroen, aan de bovenfie ligigroen en witagtig, daf- 
gekapte drogen wit op, van binnen bol, en zommige leden 
gan `t groene hebben een klaar drinkbaar water. 

~ Hel derde van onderen op draagt veele Kee ch reste 
takjes, SC S voer lang 5 zommige een Jiroo-balm, 
zommige een Jchaft dik, alle overeind en digt aan de booft- 
ftam fiaande , die zig eerfl in bladeren, verdelen , dog 
aan. de hoger leden. zyn. deze takjes , als mede bare blade- 
ren. allenskens groter. „en breiden zig meer-uit, Deeze 
takjes bebben mede by baren ret die hairige fchede 
of gebroke bladeren. ` Ae 


` De regte bladeren nu flaande vier eh vyf aan een rys- 
ken» zyn aan de onderfte als ons gemeen riet, een band 
lank eneen duim breed, aan de boven[le. van dertien tot 
Jeventien duimen lang, vier duimen fcbaars breed, dun, 
en rammelende als papier, in de lengte met vele fyne ze- 
nuwen geftreept , en.daar door een weinig geplocit , langs 
dezelve beurende, met een ftyve middel-zenuwe , 
boven boog-groen e ye beneden grys of graauwagtig , 


by den ficel met fiekelige bairtjes, — 


Hare randen zyn Jeberp , daar aan ae zig ligt quete 
Jen kan, als men ze agterwaarts firykt, bet en 
de ryskens eindigt in een lang groen en week boorntjegeen 
Span. lang en een fcbaft dik, 1 welk zig met Jer tydt in 
een-blad opent. ` en e 
, Het eerfte boorn of uitfpruitfel, t welk uit, de wortel 


komt, en, als gezegt, fesa a ig boog werd, cer "t 
. zigin bladeren opent, is Gs" "E zodanig be- 


kt, dat men "t wegens.de [teekels -niet 'ryben 
kan, van binnen Bea ee en van Eee ca 
niet eetbaar, De manier van groeyen by deze cerfte zoort 
geftelt , moet. men. op. de volgende Bamboes-zoorten mede ` 
paffen , met zodanige verand ringen , als in ieder Hoofd- 


PA t wert. rr m zx Sy nd 

Bloeifel en vrugten ziet men zo zelden aan. dit riet, 
dat men ’t-in’t gemeen voor onurugtbaar houd, ^t welk 
nogtans zo-miet en is, want in "t begin van den regeniyd 
of 1n-de maand Mey, ziet men aan dit riet in zyn ouder- 
dom een lange feel of balm voortkomen y verdeelt in knop- 


pige vergaderingen, met wyde tu[Jenplaatfen van malkan- 


der fiadnde, leder vergadering is gemaakt van verfcheide 
cu Aiter 


— ————ÓPÓ ici m 


VI. Boek. 1 Hoofdf?. | AMBOINSCH KRUYDBOEK. 3 


avene obtufe erectis, ex fquamulis adunatis , nec 
notabile femen gerentibus, que ad internam partem 
plurime fibi arcte adcumbunt , & in culmi fummo 
femper frequentiores funt, quavis autem collectio 
feu verticillum fibi fubpofitum gerit ficcum quoddam 
folium, quod vaginz locum fubplevit. 

Secundo. Leleba nigra, Malaice Leleba itam h. e. 
nigra Leleba a precedenti haud multum forma fua 
differt, excepto quod ejus nodi externe ex nigro vi- 
rides fint usque ad verticem, pilofa quoque ifta va- 
gina plurimis pungentibus pilis hirta eft, unde & dif- 
ficilius tangi & tractari poteft: Folia eandem habent 
longitudinem, funt vero anguftiora &-acutiora, tre- 
decim & fexdecim pollices longa , binos & binos 
cum dimidio pollices lata , maxime finuofa & nervofa, 
fuperne ex viridi nigricantia , inferne grifea , ejus 
quoque nodi breviores funt illis albe fpeciei , ad 
fummum binos cum dimidio pedes longi; Arundinis 
fubftantia eandem gerit craflitiem , fed melioris eft 
virtutis; fiffa enim & in rara fecta duci nec torqueri 
poteft inftar praecedentis, fed frangitur & facile fin- 
ditur, unde & operi mechanico non ita conducit. . 

Tertio. Leleba prava , Malaice Leleba Djakat, feu 


.Leleba Utan h. e. Prava feu filveftris Leleba , omnium 


latifiima gerit folia, ultra palmam lata, quatuorde- 
cim & octodecim pollices longa, finuofa admodum 
& nervofa , fuperne pallide viridia , inferne grifea 
magisque pungentia praecedentibus , ac plerumque, 
frequentioribus fpinulis hirta , unde & vix tracta- 
bilia funt ob pruritum, quem excitant; canales ejiis? 
craffiores func illis precedentium , fed tenuioris fub- 


. ftantie , adeoque fragiles, ut nulli infervire poffint 


operi; hzc eft vulgatiflima Leleba, quz ingentes for- 
mat filvas in locis declivibus & circa litus , tam in 
humidis quam ficcis locis. : 

uarto. Leleba pitta, feu Leleba Templorum varie- 
tas eft feu degeneratio alb fpeciei, unde & a qui- 
busdam pro vera alba habetur : Omnium optima & 
clegantiffima eft tam quoad folia quam quoad ejus 
canales , cum Bulutuy proxime conveniens, cujus 
& fpeciem quidam hanc putant efle, eftque in Am- 
boina ignota, fed in Cerama, Kelanga , & Celebe ob- 


currit, geritque folia multo anguítiora & glabriora 


illis trium precedentium , ejusque nodi longiffimi & 
firmiffimi ultra quatuor pedes longi funt, binos pol- 
lices craffi, ipfa autem arundinis fubftantia minorem 


vr craffa eft, ficcatague fi fuerit, albiffima, in 


uamcea Tapile vocatur , ubi & baculi ex hac for- 
mantur guatuor & guatuor cum dimidio pedes longi, 
qui inter ambulandum manibus tenentur , quorum qui- 
dam glabri & albi funt, quidam variis figuris exufti , & 
characteribus diftincti & depicti, quales baculos ple- 
rumque fecum ducunt pueri, qui ex diaboli templo 
Marel veniunt, vulgaris autem ifta religionis fpecies 
in magne Cerame parte auftrali , ample defcripta ob- 
currit in Amboine hiftoria a me exarata. 

Baculi hi fuperna fua parte prope manubrium binis 
plerumque foraminulis perforati funt, per que filum 
tranfit miro modo contentum, ex quo nummi quidam 
aénei dependent, quodque tam craffis nodis diftin- 
um eft, ut inpoffibile videatur per foraminula ifta 
pa tranfire , quod tamen fallaces flamines popu- 


Jo inponunt fa&um fuifle , per ipforum diabolum 


feu Marel, qui vero adcurate adtendit, comperiet, 
filum iftud prius fimplex trajectum fuiffe, quod dein 
miro ifto modo contextum & conjunctum eft, qui 
nullo colore piéti funt , frequentius adhibentur ad ra- 
dios textorios, ciftulasque, in quibus quid adfervamus. 
un: Leleba lineata five virgata longos gerit ar- 
ticulos feu internodia, ultra binos pollices craffa, 
externe albicantia , interpofitis ftriis viridibus longi- 
tudinalibus , elegantem adfpectum prebentibus, ra- 
rosque prurientes iftos pilos habet , in inferioribus 
autem nodis viridis ifte color frequentior eft quam 
in fuperioribus, qui magis albicant; ramulorum fum- 
mum aliquando terminatur in fpicam longam ex no- 
dofis verticillis conftantem & compofitam ex palea- 
ceis & duris {quamis, inftar obtufe arifte erectis, in 
quibus nullum notabile reperitur femen, in Amboina 
exotica eft raroque obvia, nifi plantata, in Ternata 
& Celebe frequentior obcurrit. 
. Sexto. Leleba Amabuffana fic diéta apago Amabuffu 
caftello Vjétoriz vicino, in cujus diftriétu hzc arun- 
do reperitur pollicem craffa , multo autem craffior 
Tom. IV. eit 


Jpitfer en fcberper knopen, als ftompe baver , meeft van 
bare fcbubben gemaakt , zonder kenbaar zaat , van binnen 
vele by malkander gedrongen ftaande , dog na ’t voorjte 
des balms altydt meerder, en yder vergadering beeft van 
agteren een droog blad, "t welk zyn Jcbede geweeft is. 


2. Leleba nigra, op Maleits Leleba itam, dat is, 
zwarte Leleba , verfchild aan gedaante niet veel van de 
voorgaande , bebalven dat de leden van buiten donker- 
sa zyn, tot den opperften tak toe , de bairige fcbede 

ebben ook meer fteekels, en zyn moeyelyker te bandelens 
De bladeren zyn van de zelffle lengte, dog fmalder en /pit- 
Jer, dertien en feflien duimen lang , twee en twee en een 
balve duimen breed, merkelyk geplooit en geribt , boven 
donker-groen, beneden grysagtig , de leden zyn wat kor- 
ter dan aan "t witte, op "t boogfle twee en een balve voe- 
ten lang, de fubftantie des riets is van de zelffte dikte, 
dog van ongelyk minder deugt , wat gefpleten, en in rie- 
men gefneden , laat bet zig niet buigen nog draaijen gelyk 
bet vorige , maar breekt en fcheurt ligt, daarom tot ’t 
werken verre 20 bequaam niet. 


- 3. Leleba prava, op Maleits Leleba Djakat, of Le- 
leba Utan, datis , quadeof wilde Leleba , heeft de breed- 
fte bladeren van allen, ruim.een hand breed, veertien en 
agttien duimen lang , zeer geplooit of geribt, van boven 
doods- groen , van onderen grys, en fleekeliger dan de 
{voorgaande , ook doorgaande meer flekels bebbende, en 
qualyk te bandelen, wegens bet jeuken dat ze veroorza- 
ken, de pypen zyn wel dikker dan de vorige , dog dunder 
van Gei Go en zo breekzaam , dat ze tot geen werk 
dienen : dit is de gemeenfle Leleba, makende grote bose 
Jchagien, in de laagte , en omtrent den flrand , zo wel 
aan vogtige als drooge plaatfen. 


4. Leleba pitta, of Leleba Templorum , ge/cbil- 
derde Leleba 1s een verandering , of medezoort van de 
witte, en daarom van zommige voor de regte witte ge- 
bouden. Zy is de be[le en fchoonfte van allen aan bladeren 
enpypen , met Bulutuy naaft overeenkomende , voor wiens 
medexoorte zommigen baar ook rekenen , in Amboina on- 
bekent ‚maar wel op Ceram, Kelang , en Celebes , zy heeft 
Jmalder en gladder bladeren dan de drie voorgaande, de 
lang {te en Le leden ruim wier voeten lang „ twee dui- 
men dik, maar de fubftantie des riets is een kleine fchaft 
dik , zeer wit opdrogende , xy biet op Huamoel ‘Tapile, 
men maakt er fokken van, die men in de band draagt, 
vier en vier en eenbalf voten lang , zommige effen en wit, 
zommige door branden met werfcheide figuren en charatte- 
ren gejcbildert , diergelyke ftokken brengen gemeenlyk de 
jongens mede , dewelke uit den duivels tempel Marel ko- 
‘men, zynde den gemeenen dienfi op groot Cerams Wefter- 
deel, wytlopig in myn Amboinfe Hiftorie befchreven, 


Deeze ftokken bebben gemeenlyk aan "t bovenfte eind 
twee gaatjes, digt by de knop , waar door een touwtje 
gaat, wonderlyk door malkanderen gevlogten, en waar 
aan eenige kopere penningen hangen, met zulke dikke kno- 
pen, dat ze onmogelyk /chynen door die gaatjes gepa[Jeert 
te zyn, gelyk ook de bedriegelyke dne ns 't volk WYS- 
maken , dat baren Marel of duivel deeze flokken. aldus 
gemaakt beeft, dog die er naaww op let, zal bevinden, 
dat bet touwtje eer ft enkeld daar door geftoken, en daar 
na 20 door malkanderen gevlogten en geknoopt zy, de on- 
gefchilderde zyn meer in gebruik tot Waters Jpoelen en 
doosjes , daar men iets in bergt. 

5. Leleba lineata five virgata, geflreepte Leleba 
beeft lange leden , mede ruim twee duimen dik , van but- 
ten witagtig , met gras-groene Jirepen in de lengte, fraat 
om aan te zien, voorts weinig van die jeukende bairtjes 
bebbende , aan de onderfte leden ziet men meer groen, 
aan de boven[le meer wit, de takken op baren top brengen 
zomtyts een lange aire voort, daar aan de knoppige ver- 
gaderingen fiaan, mede van kafagtige en barde Jcbubben 
gemaakt , als ftompe airen , daar in men geen merkelyk 
zaad vind: in Amboina werd ze zelden gezien, en moet 
geplant werden in Ternaten, en op Celebes is ze meer te 
vinden. 


6. Leleba Amahuffana agrar van "t dorp Ama- 
buffu, digt by 't Kafteel Vittoria gelegen, in wlens di- 
Jiri men dit riet vind, te weten een duim dik, agree’ 

A 2 et 


ra 


. ¿nata obfervatür. 


4 HERBARII AMBOINENSIS 


eft ulla precedentium Lelebe fpecierum , adeoque 
dura ac Bulu Swangi, brevibus nodis diftinéta , nec 
admodum reda: Ejus folia funt inftar Lelebe vel 
paulo latiora, exceptis inferioribus, quz minora funt 
illis Buly Seru, funtque tenuia & glabra, talibusque 
pilis deftituta, qui in aliis Lelebis obfervantur, ejus 
canales glabri quoque funt, vagina vero, ex qua ra- 
muli progerminant , rugofa admodum eft ac pilofa : 
Amboinenfibus dicitur Utte Onitu , in Manipa vo- 
catur Houboubo , ubi & etiam obcurrit, atque fin- 
ditur ad afferculos ob ejus foliditatem , qui fupra 
naffas ligantur: latiffima ejus folia eliguntSinenfes ad 
Oryzam coftam iis involvendam in feftis ipforum die- 
bus Pelo Pelo. 
Nomen, Latine Arundarbor tenuis, Malaice Leleba , 
juxta Ternatenfe Loleba & Louleba: Amboinice in 
Hitola Utte Aul & Aule, in Leytimora Utte Aur, in 
Holamohel Taba? , Macaflarice Bele Carife h. e. 
Bele Caffer, feu Bambu rugofa & afpera, quum in- 
ter omnes Bambu fpecies plurimas gerat fpinulas 
iftas pungentes. Prima autem fpecies Malaice dicitur 
Leleba peti, Amboinice Utte Aul Tuni. Secunda, 
Leleba itam, Amboinice Utte Aul mette. Tertia Le- 
deba prava, Malaice Leleba Djakat, Amboinice Utte 
Aul Boppo, reliqua trium rararum fpecierum nomi- 
na fupra indicata funt. 
- Locus. In Occidentalibus aquofe Indie infulis Le- 
leba Nin nota eft, in multis vero penitus non obcur- 
rit, contra frequens eft in Amboina & Moluccis, 
ubi magnas exhibet filvas tam in planis montibus, 
quam-in locis declivibus circa litora, prefertim fil- 


veftris ejus feu latifolia fpecies: in Daleya ignota eft, 


picta in Huamohela obcurrit circa Luholam, vera & 
genuina alba in Macaflara, & Cerame ora boreali. 


- Ufüs.. Leleba multum prebet ufum rei domeftice 
& agrarie, arundines enim he in angufta fcinduntur 
lora , ipfarumque pars viridis externa primum abra- 
ditur, hifce autem loris non tantum Amboinenfium 
fcal& , * Azap ditte , confuuntur, ex quibus tecta 
formantür, uti id libro primo de Sagu latius explica- 
tum fuit; fed eedem quoque fcale afferculis adli- 
gantur tectorum per ifta fila, ac porro omnia opera, 
que-conneétenda funt, uti vifcelle, fimiliaque ope- 
rà; Hunc vero in finem'alia etiam adhibent fila, in 
aqua marina durabiliora „ aliquando quoque in. hac 
arundine , ati di&um fuit , lympida aqua ftagnat , po- 
tabilis & grata, praefertim in Ger montibus , in quibus 
homines vehementer fepe vexat, fervi vero, qui 
arundinem. hanc magna copia domum deportant , 
hanc deteftantur aquam ob fuperfluum onus. 

Leleba alba, quum adeo fit rara, circa. domus & 
areas plantatur, prefertim in Macaffara, quum. ejus 
longi albique canales fzpius requirantur , precipue ad 
~ baculos ex ipfis formandos, qui eleganti obducuntur 
pictura, & manibus inter ambulandum tenentur , 
figure autem ipfis inurufitür' ipnito" "Tampcering , 
feu Calappi putamine , ex artificis arbitrio. 

Lelebe plantantur , fi tota internodia cum fuis no- 
dis ac naturali aqua repleta oblique in terra depo- 
nantur, ita ut unus promineat nodus , fponte etiam in 
hortis crefcunt per ftipites terre conmiffos + Silve- 
. ftris nulli infervit ufui, nifi quod aliquando craffifii- 
ani ejus canales in filvis adhiberi poflent loco tefta- 
rum şad olera & pifciculos , uti & fquillas in ipfis 
coquendas, quod facile per hanc inftituitur arundi- 
nem, -magnumguc-in filvis prebet commodum, cum 
fubfequenti etiam fpecie id effici poteft : Omnium 
‘Lelebafum medulla & furculus inedulis eft, Leleba in 
Puloronaerefcens optimam & copiofam przbet potui 
aquam, immo in fummis montibus, güz ceteroquin 
in ifta infula quam ratiffima eft ; in reliquis autem 
Bande infulis Leleba'ignota eft. ` 


Antipathia , que in Europea arundine & Filice ob- 
fervatur, in India nullo modo detegitur , hic enim 
quam vulgatiffimum eft arundines crefcere inter va- 
rias Filicum fpecies , contra Leleba & Bele Sere quam 
facillime flammas concipiunt; ita ut in filvis & altis 
montibus fzpe una alteram adcendat , fi ficcis tem- 
poribus & ardente Sirio per fortiores nimbos fibi 
“invicem adfricentur, quod haud frequenter in Ter- 


^ 4 ré 


Liber VI. Caput T. 


bet riet zelfs is veel dikker als eenige Leleba, en zo hard 
als Bulu Swangi, met korte leden, en niet zeer regt; de 
bladeren zyn als die van Leleba, of wel zo breed, bebal- 
ven de agterfle , die kleinder zyn dan aan Buly Seru, 
dun en glad, zonder de bairtjes , die men aan d'andere 
Leleba ziet , de pypen zynook glad , maar de {chede, daar 
de takken uitkomen , is zeer ruig en bairig, d Ambcine- 
Jen noemen bet Utte Onitu, zy biet op Manipa Hou- 
boubo , alwaar ze ook gevonden wert, bet word gefple- 
ten, en tot latten gemaakt, wegens zyne vaftigbeid, om 
over de visfuiken te binden, de breedfte bladeren zoeken 
de Chinefen , om de gekookte rys daar in te winden op 
hare feefidagen, Pelo Pelo. 


Naam. In ’t Latyn Arundarbor tenuis , op Maleits 
Leleba, za ^t Ternataans Loleba en Louleba , Amboins 
op Hitoe Utte Auten Aule, op Leytimora Utte Aux, op 
Hoeamobel Tabat, Macaffaars Boeloe Carifla, dat is, 
Boeloe Cafler, of ruige Bamboes, om dat ze onder alle 
zoorten van Bamboefen "t meefte van de fiekelige bairtjes 
beeft. De eerfte zoort biet in °t Maleits Leleba pati, 
Amboinees Utte Aul Tuni. De tweede, Leleba itam, 
Amboinees Utte aul mette. Dederde, Leleba prava, 
Maleits Leleba Djakat , Amboinees Utte aul boppo. 
> andere drie zeltzame zoorten bebben bare namen als 

oven. 

Plaats. In de Wefterfe Eilanden van Water-India , is 

de Leleba Nun. bekent, en op vele plaat/en gants niet, 
daar en tegen overvloedig in Amboina, en de Moluccos, 
wafJende met gebele boffebagien by malkanderen , zo op 
bet vlakke gebergte, als in de laagte, omtrent de ftran- 
den, ii id. ilde of breedbladige zoorte „op Baly 
is ze onbekent , de gefcbi ^ sop Huamobet 
omtrent Luboe, de regte witte op Macaffer , en Cerams 
ANoord-kuft. 
- Gebruik. Leleba beeft eem groot gebruik in de buis- 
bouding en bouwerk, want bare rieten worden in fmalle 
riemen gefneden , "t buitenfte groene eerft afgefcbrapt zyn- 
de, met deeze witte riempjes naait men niet alleen d Am- 
boinfe [cbalien , Atap genaamt , waar van men alle dak- 
“ken maakt gelyk in’t eer [Le Boek van deSagu gezegt is, maar 
dezelffbe fchalien bind men ook vaft aan de latten van bet 
‘dak met deze draden , en voorts allerbande goet daar bint- 
"werk van noden is , als viskorven, ferien eng. Dog daar 
toe beeft men nog andere touwen, die in Zeewater dura- 
‚beider zyn, zomtyts , als gezegt , vind men in dit riet sen 
‘klaar water, "t welk drinkbaar en aangenaam-is , inzon- 
"derbeid in `t droge gebergte , daar men anders dorf moet 
dyden „dog de flaven „die dit riet met bo[fcben na buis moe- 
ten dragen, zien dit water niet gaarn, om dat bet baar - 
zeen onnodige laft maakt. 

De witte Leleba., wegens- bare fcbaarsbeid , werd 
“rondom de buizen en erven geplant, inzonderheid op Ma- 
caffer , om dat men deszelfs lange witte pypen dikwils van 
noden heeft, inzonderheid. om fraaije-gefchilderde ftokien 
daar van te. maken , die men in de band-draagt ; de figu- 
‘ren werden daar op gebrand met een gloeyende Tampoc- 
— of Calappus-dop, ma ’t believen van de konftenaar. 
De Leleben werden geplant , als men de leden , daar 
de gebeele knoeften nog aan zjn, met ?t ingeboren of inge - 
goten water gevult, Jcbuins in de aarde begraaft, zo dat 
Weene knoeft vitfteke, dog xy waffen van zelfs dikwils in 
«de tuinen, als men boonfiokken daar van maakt: De wil- 
de werd tot niets gebruikt , of men moeft zomtyts de dik- 
fte pypen in °t bofcb nemen in-plaats van potten , om ee- . 
nige moeskruiden , als mede kleine visjes, en garnalen 
“daar in te koken, °t welk zeer gemakkelyk met dit riet 
toegaat , en een groot geryf in "t bofch geeft, dog men 
“kan bet ook met de volgende zoort doen: Het Robong van 
«alle Leleben is tot-eeten onnut „in de Leleba, ob Puloron 
"waffende , is ook zeer veel poet .drinkwater y ja zelfs op 
de boge bergen , "t welk anders op dat Eiland zeer fchaars 
te vinden is, maar op de-refterende Bandafe Eilanden is 
de Leleba onbekendt. ` 15 i 

d' Antipathie, die tuffcben’t Vaderlands viet ent Varen- 
kruidis, bevind men aan’t Indiaans riet geenzins , «vant 
"bier is niet gemeender- dan: riet fbruiken te ziens midden 
‘onder allerbande zoorten van Waren-krüid, daar en tegen 
is de Leleba, en Boeloe feroe den brant zeer ligt onder- 
worpen, 20 dat ze malkander in de boffen en boge bergen 
zelfs in de brand fteken , als ze by droge tyden en beete 
zonne/chyn door barde winden tegen malkander gewreven 
Werden, ^i welk men niet zelden in Ternaten ziet. 


A AN. 


Zab. T. 


ES 


7 


VI. Boek, JI. Hoofdjt. 
EE re 1x te 
Tabule Prime, 


Que arundinem arboream tenuem, feu Lelebam , exhibet. 


O B-5SR LALO 


Varie arundinis arborex Indice fpecies, apud Plukn. in 
Almag. p. 53. conmemorantur , videturque haec effe A- 
rundo arbor Indica procera , fructu Sefami in verticillis 
denfis ftipato. Pluk n. Mantif]. p. 28. &c. 


CAPUT SECUNDUM. 


Arundarbor Cratium. Bula fera, 


crafcefcunt, & in altiorem excrefcunt arundi- 
nem, quz craffiorem quoque exhibet fubftan- 
uam: Bulu feru autem denfiorem format fruticem 
Leleba; ejusque arundo ad fummum brachii craffitiem 
adtingit, plerumque enim tenuior eft, in junioribus 
nempe fruticibus, qui haud multum detruncati fue- 
re, brachii vel cruris craflitiem adtingit , in fepius 
vero excifis atque vexatis fruticibus non ultra polli= 
cem craflefcit; arundinis fubftantia vix culmi eraf- 
tiem habet, ejusque internodia funt breviora illis Le- 
lebe, viridia Ki S & prope nodos dividuntur in 
plurimos laterales foliofos & nodofos ramulos. 

Folia multo anguftiora, magisque viridia funt illis 
Lelebz , coloremque Caricis-habent „a feprem ad tre- 
decim pollices longa, ac fuperiora femper longiora 
funt inferioribus, binos digitos lata, inferne lanugi- 
nofa, plurimi autem hujus fruticis canales non ultra 
pollicem craffi funt , qui, licet firmi, per longitudinem 
tamen facile findi poffunt ; immo per ipfos nodos, 
unde & apti funt ad quasvis crates ex ipfis ne&tendas, 

Sub initium pluviofi anni temporis flores adparent, 

uo tempore & incolz dicunt tuffes vehementer gras- 
ari, perfecti vero fructus menfe Januario obfervan- 
tur, qui funt rugofi quafi nodi fibi arte incumben- 
tes, & ad petiolum feffiles, qui transverfaliter ex 
fuperioribus excrefcunt furculis, ita ut horum vertex 
fupra fructus emineat , cum quibusdam foliis. 
ru&us medulla repleti funt alba & ficca: Robong 
feu furculus, quamdiu ulnz longitudinem non fupes 
rat, quodammodo edulis eft, non autem adeo deli- 
catus eft in Amboina quam in Baleya, quum Amboi- 
nenfis quodammodo amaricet , rectiffime autem in- 
ftar hafte excrefcit ad ipfius fruticisaltitudinem , an- 
tequam in folia fefe explicet, eftque externe viridis 
intermixto fufco colore, in quibusdam vetuftorum 


H: cum fubfequentibus fpeciebus fenfim magis 


canalium feu fiftularum locis lympha quoque ftagnat. 


Nomen. Latine Arundarbor Cratium , juxta Mala- 
jenfe Bulu feru , uti paulo poft latius indicabitur ; 
Amboinice Wannat: in Huamohela Utte Wannat , 
Macaffarice Tallam, Baleyice Tamalla, Ternatice 
Louw, Bandice Suelen. 

Locus. In Amboina copiofior eft, inque ejus plaga, 
Leytimora dicta , frequentior quam in aliis locis, at- 
que porro nota. eft der omnes ipfi adjacentes infulas 
usque ad énger aleyam, Jicet quasdam exhibeat 
varietates juxta infularum varietatem ; Leytimoren- 
fis enim ad minoris brachii craffitiem excrefcit, atque 
in quibusdam infulis ad Eurum fitis ingentes frutices 
& vaftas ejus obfervavi filvasy quorum fiftule omnes 
non ultra digitum vel pollicem craff erant, atque 
multo magis albz quam in ullis aliis locis. - 

Ufus. Maximum. hec arundo. prebet ufum ad 
crates & fepes, quibus pifcium clauftra (Serien dita) 
obcluduntur , quumque eg m Serien mentio in no- 
ftro opere obcurrat, hinc İciendum eft, Seru, fcu, 
uti nos Belgice dicimus, Seri, certos efTe quafi pifcium 
hortos feu excipula, quz in litore formantur ad pi- 
fces in iis capiendos, fere eodem modo, quo apud 
nos Salmones capiuntur , fed non ita pretiofo & mi- 
nori adparatu , feri enim primo conftat ex longo fe- 


pium. ordine ex.mattis feu cratibus compofitarum , 
quz 


AMBOINSCH KRUYDBOEK.. 


j 


AANWYSINGE 
Van de Eerfte Plaat, 


Vertoonende het dunne boomagtige riet ofte de Leleba. 


AANMERKING E 


Verfcheide zoorten van de Indifche Boomrieten komen by 
Plukn Almag. p. 53. voor, en deze fchynt te zyn de Indifche 
hooge Rietboom, met een vrugt van de Sefamum aan 
de fteelen in knobbels dik by een groeiende, in Plukn. 
Mantiff. p. 28. Ec. 


MIO DD Bake 


Her Boomriet Cratium genaamt. 


dikker en boger van riet te werden, en *t riet zelfs 
,, dikker van fubftantie. De Bulu feru is digter van 
Jiruik dan de Leleba; bet riet zelfs is op ^t boog fte een 
arm dik, maar in °t gemeen minder, te weten , aan jonge 
firuiken, daar aan men nog niet veel gekapt beeft, is bet 
een arm en been dik, maar aan de uitgekapte en uitgemers 
gelde [iruiken werd het niet boven een duim dik, de fub- 
Jiantie der riets beeft fcbaars de dikte van een febaft, de 
leden zyn korter dan aan de Leleba , ook gras-groen, en 
verdeelen baar by de knoeften in vele gebladerde en knoe- 
Jiige zyde-takken. 


Ds en de volgende zoorten beginnen nu allengskens 


De bladeren zyn fmalder, en ligter groen dan aan de 
Leleba , van verwe als "t Jnygras > van feven tot dertien 
duimen lang , zynde de voorfte altyd langer dan de agter- 
fie, twee vingeren breed; aan de onderfte zyde wolagtig y 
aan "t meefte deel. van den ftruik zyn de pypen niet boven 
een duim dik en flyf, de pypen laten baar ligt in de lengte 
Jplyten, door knoeften en al, en daarom zyn ze bequaam 
om allerbande borden van te vlegten. | 

In't begin van den regen MoufJon , ziet men ’t bloeizel , 
als wanneer de Inlanders zeggen , dat de boeflen [lerk 
regneren, maar de volkomen vrugten ziet men in Fanua- 
ry, "t welk zyn eenige ruige knopen op malkanderen ges 
drongen, digt aan de flelen zittende , en dwers uit de 
bovenjte ryskens uit/chietende, zo dat ’t einde of /pit/e ders 
zelver nog uitfteekt boven de vrugten ¿met eenige bladeren. 
: De vrugten bebben een wit droog merg, Set Robo 
of maandelyk uit/pruitfel, zo lange "t de lengte van we. 
niet overtreft , is eenigzins eetbaar, dog in Amboina zo 
goed niet als op Bali , vermits bet Amboinfe wat bitter is, 
en "t fchiet op met een regte piek zo boog als de ftruik zelfs 
is, eer bet zig in bladeren opent, van buiten groen, met 
bruin gemengt, bier en daar vint men in de onderfte pys 
pen ook water. 


. Naam. In’t Latyn Arundarbor Cratium, naar’t Mas 
leits Bulu feru, als kort bier na zal gezegt werden , op 
Amboins Wannat „op Huamobel Utte wannat , Macaffar 
Leer, , Baleis Tamalla, Ternataans Louw, Banda 
UCI, á 
Plaats.. In Amboina vint men bet meer op ^t Landeken 
Leytimor, dan op andere plaatfen, en voortsis't bekent 
door alle omleggende Eilanden , tot Fava en Bali toe, 
hoewel met eenige veranderingen, na de verjcbeidentbeid 
der Eilanden; want bet Leytimorfe word een kleinen arm 
dik, en op zommige van de Zuidoofter Eilanden bebbe ik 
groote ftruiken en gebele boffebagien daar van gezien , daar 
aan alle de niet boven een vinger of duim dik wa- 
ren, en «eel witter van coleur dan elders, ` 


© Gebruik. Het meefte gebruik van dit riet beflaat tot 
beiningen of horden te maken, waar mede men de groote 
vistuinen (Serien genaamt) bezet , en om dat wy dikwils 
van de Serien gewag maken , zoo flaat te weten, dat 
Seru, of gelyk wy in "t Duit/ch zeggen Seri, zyn zekers 
vistuinen of visvang[len , die men op de ftranden zet om 
vis daar inte vangen, fcbier op die manier als by ons 
de Salm-vangft , hoewel veel onkoftelyker en gerine 
ger van toeftel, want een Seri heeft voor eerft een lange 
rye als een beining, van matten of borden, van deeze 
T A3 ge/ple- 


6 HERBARLI.AMBOINENSES 


que ex fifis hifce arundinibus nectuntur, atque 
transverfaliter per litus extenduntur , dein ad ejus 
caput , quod profundiflimus eft locus, bine funt quafi 
camerz triangulares inequalis magnitudinis, in lon- 
go ifto ordine porreéte , quz hifce mattis cingun- 
tur, ad collum vero majoris camere, in quod longa 
ifta linea determinatur, (quz lingua dicitur) minor 
coaftru&a eft janua fenfim magis coarétata inftar 
nafle, per quam pifces introlunt, nec facile iterum 
retrogradi poflunt , fed morari ibi oportet, donec 
majori excipulo ex iisdem arundinibus conftruêto 


tollantur, hec autem pifcatores fubtili arte ab infe- : 


riore parte norunt intrudere, erete vero iftz mat- 
tz altitudinem habent fex, feptem , immo decem pe- 
dum, prout foli decurrentis profunditas id requirit, 
ad caput enim , ad minimum per pedis altitudinem , 
fupra fummam aquam debent efle elevate , funtque 
conftruéte ex hac arundine in multos afferculos feu 
lineolas fifla, digitum circiter late, inque iftum or- 
dinem & altitudinem elevate, atque loreolis przce- 
dentis Lelebz vel alia per ligacula connexe tali mo- 
do, ut convolvi & tranfportari poffint in alia loca, 
per aliquot vero feptimanas he linez fumo induran- 
de funt, antequam connectantur, unde in aqua ma- 
rina durabiliores funt, atque hinc arundo hzc non 
tantum cognominatur Bulu feru, fed omnes etiam 
tales matte ex arundine elevata connexz Seru feru 
vocantur, que quotidie adhibentur inftar cancello- 
rum, quibus feneftre, januz, & camere obnubilantur, 
ad pr&tereuntium introfpectum inpediendum: Stipi- 
tes hujus arundinis longi & reéti, nec ultra pollicem 
crafli optime conducunt pifcatoriis virgis. 

Robong , uti dictum fuit, quam rariffime ab Am- 


boinenfibus editur, quum nimis fit tenue, lentum „ 


& amarum, in Baleya autem cfui aptum redditur, fi 
per noctem in aqua maceretur. QN 

Tibing Baleyenfis, hujus Bulu feru fpecies eft, la- 
tiora gerens folia, & tenuem arundinem, quz fub- 


ftantia fua cum Leleba convenit, fed que adeo mol- 


lis, attamen tam lenta eít, ut nulla huic fimilis re- 
eriatur, ex loreolis enim hujus arundinis in lineolas 
ciffis, & in aqua parum maceratis , non tantum varia 
ligaminum opera formantur, fed fila etiam ex his 
netti a ; hanc quoque qualitatem poflidet Ce- 
.lebenfium Bulu feru., ex qua Macaffarenfes & Bæ- 
genfes pilea conftruunt fubtiliffime connexa , que 
capiti imponunt. 

n Ternata filveftris quoque Bulu feru crefcit fpe- 
cies , Lou furu ibi dida, que tenuiffimam gerit 
arundinem, nec ulli infervit ufui, quzque in Leyti- 
mora quoque obcurrit, atque ibi Bulu parampuan 
vocatur, quum adeo mollis & inutilis fit Gates 

Louw loww omnium tenuiffima eft arundo, & in 
filvis vulgatiffima, Tutori in Mampa, Kakibele in Bu- 
rone dicta ,' ex hac formatur Pancawa, que lineole 
feu afferculi funt, circa quos Adap circumfuitur ; 
conducit etiam telis, longamque gerit paniculam 
inftar plume: Tribuli ex hac quoque formantur, 


Td apices parum aduruntur , ut eo duriores fint, 


iftinguenda autem hee eft a Louw Louw Cap. fexto 
defcripta. | 

Sinenfium Cui Tick, meo quidem judicio, eft Bulu 
Jeru , tenuiffimam enim habet fubftantiam inter omnes 
Sinenfium arundines, que copiofe in maritimis cre- 
fcit provinciis, cujus Robong plebi quotidianum præ- 
bet cibum. 

Secunda Sinenfium Zulu feru fpecies Tuigkbiaa vo- 
catur , eftque minima arundo, fiftulas gerens haud di- 
gito-crafliores , quarum internodia longiffima funt, 
hujusque Robong ad chartas conficiendas adhibetur. 

Moa Tick forte erit magna ifta arundo, quam Pa- 
ter Martinus in Sinenfi fuo atlante in Zephyrea Pro- 
vincia Quantung s fed fine nomine, defcribit, in ejus 
montibus , nempe cujus fiftule craffitiem decem immo 

lurium palmarum in diametro habent, de qua vide 
equens caput, dicunt porro Sinenfes , arundinem 
hanc nomen fuum fortitam fuiffe ab anguillis majo- 
ribus, Sinenfibus Moi dictis, que ingentes admodum 
& craffz in ftagnis iftorum montium latitant, atque 
in terram prorepentes juniorem hujus arundinis Ro- 
bong depafcuntur. 
. Robong vero hujus A precedentium fpecierum 
Sinenfibus non tantum infervit cibo, fed etiam ad char- 
Wes ex ipfo formandas, quum in pultem coquatur , 
Tis atque 


. Liber VI. Caput IL 


H 

gefpletene Bamboefen gemaakt , dwers over het flrant ge- 
zet, voorts aan ’t booft , daar de diepte begint , beeft bet 
twee kamers als twee triangels , van ongelyke grootte, 
op de voor/z. lange linien [laande , en met dezelffte matten 
omzet, aan de bals van de grote kamer, daar de lange linie 
(die men de tong noemt) eindigt , is een deurtje allengs- 
kens fmaller toelopende , gelyk een fuik, daar de vis in 
gaat, en binnen gekomen zynde, niet ligt weder kan uit- 
komen, maar moet daar in blyven, tot dat by er uitgeligt 
wert , met een grote mat van dezelve Bamboefen gemaakt, 
die de Wiffers van onderen daar in weten te brengen, 
de voorfz. opftaande matten nu bebben de hoogte van Jes > 
Jeven , en tien voeten, na dat den afgaande gront vereijcht, 
want zy moeten aan de boofden ten minften een voet bo- 
ven bet boog [le water witfteken, en zyn gemaakt uit dit 
riet , in vele latjes of regeltjes gefpleten , omtrent een 
vinger breed, en inwvoorfz. lengte allegaar over eind ftaan- 
de, en met de riempjes van voorn. Leleba of ander bind- 
werk aan malkanker geregen, dat men ze zamen kan rol- 
len „en dragen, waar men wil, dog men moet ze eerft ee- 
nige weken beroken , eer men ze aan "t werk neemt, Waar 
door ze in zout water durabelder werden: bier van beeft 
nu niet alleen dit riet de bynaam Bulu feru , maar ook 
alle diergelyke matten van flaande riet , aan malkander 
geregen, werden Seru feru genaamt, die men dagelyks 
gebruikt, als tralien , om ven[lers , deuren, en kamers 
daar mede te bebangen, om de voorbygaande bet inkyken 
te beletten : de lange regte flokken, niet boven een duim 
dik, zyn bequaam tot angel-roeden. 


~ Het Robong » als welden van de Amboi- 
nejen gegeten, om dat bet te dun y taai , em bitter is, 
maar op Bali wert bet bequaam gemaakt , als men * een 
nagt in "t water weekt. 

ihing is op Bali een zoort van deze Bulu feru, met 
breder bladeren, en een dun riet van fubflantie , gelyk de 
Leleba, maar zo taai en week, dat bares gelyken niet is, 
want uit de gefnede riempjes, flegts een weinig in water 
geweekt, konnen ze niet alleen allerlei bindwerk maken, 
maar ook touwen vlegten : van zodanige eigenfchap is 
ook de Bulu feru op Celebes, waar uit de Maca[Jaren en 
Boegis mutfen maken , zeer fyn gevlogten y die zy op °t 
booft dragen. 


Op Ternaten waft nog een wilde zoort van Bulu feru, 
aldaar. genaamt Lou furu , zeer dun van riet, en tot 
niets gebruikelyk , "t welk ook op Leytimor waft, en al 
daar Bulu parampuan genaamt wert , om dat bet 20 week 
en ondeugent van fubftantie is. 

Louw louw is ’t alderdunfte riet, en zeer gemeen in 
de boffchen, Tutori op Manipa, Kakibele op Boero ge- 
naamt; bier van maakt men bet Pancawa, dat zyn de 
ribbetjes, daar men ’t Adap om naait; is ook dienftig tot 
pylen, en beeft een lange witte pluim als een pluimagie ; 
men maakt er ook voet en fcbeenangels van, welkers /pit- 
Jen wat gebrant werden, om te harder te zyn, dog men 
moet dit onder/cbeiden van ’t Louw louw, Cap. 6. be- 
Jebreven. 

Cui tick in China waffende, is myns eragtens de Bulu 
feru, want zy is de dunfte van fubftantie, onder alle de 
Chineefe rieten, overvloedig in de Zee-provintien was- 
Jende, en wiens Robong aan ’t gemeen volkje dagelyks 
koft ver/cbaft. 

‚De tweede Chineefe zoorte van Bulu feru biet Tuigk- 
hiaa, en is ’t allerkleinfte riet met pypen, niet boven een 
vinger dik, en zeer lange leden , bet Robong bier van 
wert tot papier-maken gebruikt. vc? 

Moi tick zal miffchien dat grote riet zyn , "t welk 
Pater Martinus in zynen Chineefen Atlas in de Zuider- 
provintie Quantung , dog zonder naam, befchryft , op 
deszelfs gebergte waffende, van pypen zo dik, dat zy tien 
en meer palmen in de rondte beflaan, waar van ziet in’t 
volgende Capittel : voorts zeggen de Chineefen, dat dit 
riet zyn name bebbe van de groote Aalen, in °t Chinees 
Moi genaamt, dewelke zig zeer groot en dik in die mei- 
ren van dit gebergte ophouden , en op "t lant gaande; 
't jonge Robong van dit riet opeeten. 


Het Robong van deeze en de voorgaande zoorte , dient 
baar niet alleen voor koft, maar ook om bet Cbineefe pam 
Pier daar van te maken, als zy °t zelve tot pap koken , 

en 


erm ec vele nirvana gene i 


Dres det ij Ga Bİ 


NEST 


.poliri'po 


VL Boek. Tif. Hooft. 


atgue in tenues explicetur laméllas, chart& vero he 
funt longe & tenues membrane, tenerrime fubftan- 
tie & flavefcentes , qualis apud nos eft liber Tilig vel 
Betule ita ut ab utraque parte infcribi nequeant ; 
fed duplicari illas oportet & ad oras confuere vel con- 
glutinare: ars autem papyri conficiendi apud Sinen- 
es quam antiquiffima eft, atramentum vero noftrum 
& acuti ftili feu penne ipfarum ufui non conducunt , 
illi vero penicillis illas infcribunt, ipforumque atra- 
inentum ex fuligine conficitur: x 
^ Sinenfis'papyri preparationem ex arundine Sinen: 
fis atlas habet ih feptima provincia Huquang , alii 
vero mihi fequentem indicarunt modum: tenera aruih- 
do feu Robong in minutas Confeinditur partes, inque 
aqua coguitür , contunditur, fepiusque cribratur ; 
fere eodem modo , quo apud noftrates papyrum con- 
ficitur. Ex Robong Bulu fwangi, aliud formatur pas 
pyram lentum , in pingehdo utile, quale eft Delu- 
wam Tambuccenfe; fiSinenfium charte triplicancur 
& adglutinantur ‘cum Candje , craffum & politum ex- 
hibet papyrum , quod pingendo aptum eft: Ex fecunda 
fpecie umbellz formantur. M s 


CAPUT TERTIUM. 
undarbor fpiculorum. Bulut 
wider ber fpica But 


" — à pai ed ee ES 
eden i md Aa E 


T5 arundinis Indice fpecies tantam cum Le- 


leba alba getit fimilitudinem, prefertim Dees 
- & depurate ejus fiftule , uc una eademque ha- 
beretur ,,maxime tamen „a, fefe invicem diğe, 
unde & hanc ad diverfam reduxi fpeciem: Cra 
hec format fruticem , cujus interni majores trunci 
ultra. binos digitos craffi funt, externi vero minoris 
digiti craffitiem vix habent, magnos & longiflimosgerit 
hzc arundo articulos, tres cum dimidio & quatuor 
externe. pallide virentes, que 
İni P tis galei, ita ut Sideroxylum & durum os iis 
, exteriores vero & ténniores fiftulg gla. 
riores funt. 

Hujus arundinis fubftantia -éraffior: & folidior eft 
illa Lelebe, adeoque dura, ut fi majori,cultro, Pa- 
rang di&to, cedatur, ignis fcintille exfiliant , articus 
lorum nodis multi infident furculi tenues uti in Le- 
leba, horum vero plures adeo breves & firmi fine, 
ut fpinas mentiantur, & vulnera câuflent. Pa 

Folia potiffimum illa-nigre- Belebe emulantars 
fed fünt glabriora, nec hirta; áttamen feabra & rus 
sofa, fi manibus tradtentur ; Flores ejus verticillati 
ac femina eodém modo proveniunt , quo fupra de 
Leléba fuit diétum. Tantos format ftolones ,. ut ad 
craffas fiftülâs quis adeedere nequeat, nifi prius te- 
nues quasdam detruncet ; ejus radices & Robong haud 
differunt ab illis Lelebz : in folo crefcit nigro & ar- 
pu tam in planitie quam in montibus humidiori- 

us & faxofis. KAS Agofrsa , 
` Nomen: Latine “Arundarbor fpiculorum: Malaice & 
Baleyicé et Ternätice -Tabatico Tuy, & Tw 
Tuy; Bandice Fuluck ; Amboinice Utte lauit, Hua- 
mohelice. Tinat. oe? LE | 
; Lo Cüpiofe in infulis crefcit Moluccis, ratius 
»otiffimum in Manipa & parva Cera- 


in Amboind, ac: 
ma; in Jave mediaregione itidem obtürrit; ër circa 


litoreos pagos plantatur ob fiftularum commodum. 


Ujus. Ex hifce fiftulis incolæ Moluccenfes ,: Java- 
ni, & Baleyenfes , fuas formant tibias , Ternatice 
‘Tuy dictas; unde & hec arúndo fuum fortica fuit 
homen, ach tibialis arundo vocaretur: Optima mis- 
filia, Sagu fagu dita, ex hac quoque formantur aran- 
dine, Sikoti nempe ejus ftipites ad extremum in 
acutüm modo cxdantür apicem , ac parum adurantur, 
qui tam pertinaciter penetrant, ut totum hominem 
jaculatione perforent ; unde:& Latine mihi dicitur 
Arundarbor fpiculorum:h. e. arundo jaculatoria : His in 
locis, in quibus copiofe crefcit, ad Seri corificien- 
dum adhiberi poteft, durabilior enim eft Bulu feru. 
| Bulutuy in Muffalauta crefcens , nihil aliud. eft 
quam fupra memorata Leleba alba, que fiftulas feu 
articulos gerit quatuor pedes & ultra longos, qui fi 
T^ arena 


erunt. y 


|AMBOINSCH KRUYDBOEX: e 


en tot dunne velletjes uitbreiden: dit papier zyn lange en 
dunne vellen, zeer teer om te bandelen , en geelagtig , 

elyk by ons de binnenfte linden of beuken baft: men kan 
er geenzins te weerzyden op fchryven , maar moet bet. 
dubbelt vouwen , en met de einden t'zamen naaijen of 
Plakken; zynde de konft van "t papier maken by benluiden 
zeer oud: onze inet en fcherpe pennen deugen “ör niet ops 
maar zy fchryven met pincelen daar op, en bare in& wert 
van zwartfel of kienreot gemaakt. 


Het maken van Chinees papier uit riet, wert ook bei 
duit in den Chineefen Atlas , in de fevende Provintie Hu. 
quang, andere bebben "t my aldus opgegeven: bet jongé 
riet of Robong wert kleem gefneden , en in water ge: 
kookt , geftampt , en dikwils doorgezegen, ftbier zelyk 
wy ons papier maken, Uit Bulu fwangis Robong werd 
een ander papier gemaakt , "t welk taai is; en tot pakken 
dient , gelyk Deluwan van Tambucco ; als men *t Chi- 
neefe papier driedubbelt op malkanderen plakt met Candje, 
20 werd daar wit een dik en glad papier , bequaam om 
daar op te fchilderen; uit de tweede zoorte maakt men dé 
kuperfols. 


r 


e 


IL HOOFDSTUK. 
De Pybrietboom Bulumiy genaamt. | 


| D’ derde zoort van’t Indiaans riet heeft zulke gely: 


. met de Leleba alba, inzonderbeid de droge 
— en fchoongemaakte pypen ; dat men xe voor eender: 
lei zoude aanzien , egter ver{cbillen zy merkelyk van mal: 
kander , dierbalven ik ze tot een byzondere zoorte make; 
bet m met een digte flruik , waar van de binnenfte 
boo ei ruim twee vingeren dik zyn. De buitenfte 
zyn fchaars een pink dik „ °t heeft zeer lange leden drieen 
een balf en per voeten lang , van buiten doods-groen , 
en go ruig als een baye vel, dat men yzer , bout, en been 
daar Lg mm E 3 dog de buitenfte en dunne pypen 


De [ubflantie des riets is dikker en vafter dan aan de 
Leleba ,..zo- bard; dat als men met een goede Parrang 
daar in kapt, vonken vuurs daar uit fpringen , aan de 
knien: der deden flaan vele dunne ryskens, gelyk aan, dé 
Leleba ¿dog vele der zelver zo kort en flyf , dat xy door- 
nen gelykön, en ook beferen. : JE 
- De bladeren gelyken meeftna dezwarte Leleba ; dog zyn 
gladder ; en niet bairig , evenwel nog al fcherp en ruuw, 
als men ze:handelt ; zyn kraprig bloeifel en zaat bren 
bet woort, gelyk boven van de Leleba gezegt is ; "t maa 
zo groote floelen , dat men by de dikke pypen niet komen 
kan; of men moet eerft een deel van de dunne «vegkappens 
zyn wortel en robong , of raboorden verfchillen niet van 
de Lelebay "t. groeit in een zwarte kleigront , zo wel in 
de vlakte als ap ^t gebergte , daar bet wat vogtig iss em 
groote fleenen onder lopen. 

Naam, In*t Latyn Arundarbor fpiculorum , op Mas 
leits en Baleits Bulutuy, . Ternataans Tabatico tuy; 
en Tüy tuy, Bandaas Fuluck, Amboins Utte laiit, op 
‚Plaats. Mem vint bet overvloedig in de Moluxe Ei- 
landen, weinig in Amboina, en "t meefle op Manipa eu 
kleen. Ceram, op Fava valt bet landwaart in dog wert 
ontrent de Strant- Negoryen geplant , wegens "+ gerief 
der ^. 4 EL na d 
-© Gebruik; Dag deze pypen maken de Inlanders in de 
Moluccoss Fava,en Daley bare flüiten, in’t Ternataans 
Tuy. genaamt 5 waar van dit riet de naam beeft; als of 
men fluit-riet zeide, de befte werp/pieffen, Sagu fagu 
genaamt , maakt men ook van dit riet, als men de gebele 
Stokken voor flegts fpits kapt ; en een weinig brand; die 
zo vinnig doordringen, dat xy een menfch daar mede door 
en door werpen, daarom ik ’t in. ’t Latyn Arundarbor 
fpiculotum; dat is, werpriet genaamt beb. Ter plaatfe 
daar ^t overvloedig is J kan men `t ook tot Seri maken 
gebruiken, want bet is durabelder als ’t Bulu feru. 


De Bulutuy of ek pee walfende s is anders niet 
dan de bovengenoemde Leleba alba, met pypen, of leden 


van vier voeten lang of meer , met zani gejcbuurt xynde s 
TR zeer 


* HERBARII AMBOINENSIS 


arena fricentur, albiffimi fant, & politiffimi, atque 
a mulierculis ibidem multum adhibentur ad textorios 
radios. Arundinis fübftantia bina cultrorum dorfa eft 
crafla, fed non tam dura quam vere Bulutuy, que 
' non adeo craflas quoque gerit fiftulas. 

Si edicula vel bacillum ex acuta hac arundine for. 
metur , cui imponitur pfittacus Loeri didus , qui 
mordaciffimus eft, roftrum fuum atque ungues adeo 
hebetat, ut in pofterum haud multum ledere poffit. 
Fiftule quoque tabacariz ex hac formantur arundine, 
uti & pilcatorie virge, atque certi bacilli , quibus 
albi annuli ab interiore poliuntur parte, qui ex co- 
chleis marinis formantur, item jaculi quoddam ge- 
nus, vulgo Caloway dictum , in Moluccz infulis quam 
ufitatifimum, binas cum dimidio & tres ulnas lon- 
gum, ac digitum craffum, quod in acutum determi- 
natur apicem, qui ex eadem arundine , vel alio quo- 
vis duro ligno ipfi inplantatur, hoc jaculum ex alia 
quadam arundine, tanquam ex balifta emittunt non 
tantum in hoftem, fed etiam in aërem , ut decidua tela 

erpendiculariter quoque lederent tales , qui poft 
Butices vel rupes fefe forte occultaverant : Horum 
telorum malignitatem augent, quum horum apices 
deleterio quodam fucco infeftant, vel ipfis adligant 
officulum hamatum, quod colligunt ex cauda pifcis 
paftinace marine. dicli, cui mucus niger ficcus ad- 
heret, ac dolorificum cauffat vulnus ob innumeros 
recurvos uncos. 

Superiora & maxima folia hujus arundinis, palmam 
lata, polita, & a fcabritie depurata in conviviis ad- 
hibentur, ad Oryzam ipfis incoquendam. 

Ad Bulu tuy quidam referunt Tapile , licet. gel 
modo fit villofa, nos autem fupra capite primo hanc 
ad quartam Lelebe fpeciem retulimus. .: 


N, B. Hifce binis capitibus , uti & fubfequenti nulla fubjunéte 
fuere.in Rumphiano opere Figure, forte ob nimiam in- 
ter fefe convenientiam , quz itaque ex defcriptione cum 
reliquis Figuris comparata fuppleri poterunt. 


CAPUT QUARTUM. 
 Vrandarbor vafaria. Bala java. 


Res fubfequentes fpecies incolz fub uno pecu- 
- ^liari comprehendunt genere, quz conftituunt 
arundinem Indicam arboream feu arborefcen- 
tem, generali nomine Amboinenfi Terin feu-Telin 
diam, que in tres fubdividitur fpecies, uti prima 
eft Terin vulgaris, feu Arundarbor vafaria , fecunda 
Terin Kaburu, feu Babuli, arundarbor afpera dicta: 
tertia Terin Mayfele, Bulu fammet & Bulu Gantang , 
Arundarbor maxima mihi vocata , quarum binas pofte- 
riores in fubfequenti defcribemus capite. ` 
: Arundarbor vafaria, feu Bulu Java elegantiffima & 
politiffima eft arundo , in. vulgaris arboris altitudi- 
nem excrefcens, ad quinquaginta nempe pedum alti- 
tudinem , in Amboina autem non ultra triginta fex 
pedum altitudinem crefcit, quum hic fit exotica, & 
aliunde deducta : Ejus internodia funt binos & tres 
pollices longa, ultra pedem craffa , viridia , & glabra. 
-~ Ligni ipfius fubftantia vix minorem digitum crafla 
eft, atque ad nodos undique plurimi tenues erigun- 
tur furculi, quorum maximus orgynum longus atque 
in articulos divifus eft, omnes vero ad ortum rugofa 


obdu&i funt vagina , atque rarioribus pilis hirti, qui 
cum ramis fenfim decidunt „ atque arundinem dla. 
« bram conftituunt. v 


Folia in ramulorum fummo locata fant plurima 
fimul; inequalis magnitudinis , inferiora enim minima 
funt, fex octoque pollices longa, unam lata, fupe- 
riora tredecim & quatuordecim pollicum longitüdi- 
nem habent, inque furculisfeptendecim pollicum, 
fesqui & binorum pollicum latitudinem, que in bre- 
ves determinantur apices. - Suntgue porro acute & 
fubtiliter'nervofa , tenuia , & ad oras acuta, fi re- 


trorfum fricentur, injunioribus fruticibus fubtus pa- 


rum lanuginofa, in vetuftioribus glabra. 

Flores fruétusque huc usque mihi ignoti funt, 
quum hic eousque excrefcere non permittatur , quos 
tamen fine dubio aliis in regionibus producer. 


Radix 


Liber VI. Caput IV; 


zeer wit en glad, die de vrouwen aldaar veel gebruiken, 
tot fpoelen in 't weven : de fubftantie des riets is twee 
mesruggen dik, maar zo bart niet als de regte Bulutuy , 
dewelke ook zo dik van pypen niet werd. 


Als men een buisje of ftokje van dit fcberpe riet maakt, 
en zet er een Loeri op, die bytagtig is, 20 flypt by zyne 
Jüebben en nagels zo fiomp, dat by geen grote /chade kan 
doen , men maakt "er de pypen ook van , daar men de tabak 
door rookt, angel-roeden , en zommige flokjes , waar me- 
de men de witte ringen van binnen glad vylt, van zom- 
mige zeeboorntjes gemaakt , als mede nug een ander flag 
werppylen , in’t gemeen Caloway genaamt , in de Moluxe 
Eilanden zeer gebruikelyk, twee en een balf en drie ellen 
lang , en een vinger dik, voor met een fcherpe [pits , 
van 't zelfde riet , of van ander bart bout daar ingefto- 
ken, deze werpenze uit een ander riet, als uit een buffe s 
niet alleen regt op de vyanden, maar ook in de lugt, op 
dat ze van boven neervallende, dezelve al evenwel zouden 
raken, of die mi[Jchien agter de ruigte, of eenige klippen 
verborgen ftonden. De fnootbeid dezer pylen vermeerderen 
zy, als zy de fpitfe met eenige fenynige fappen beftryken , 
of daar aan binden bet gebaakte beentje, uit de [Leert van 
de vifcb genaamt Peilfteert > daar °t zwarte flym aange- 
droogt is, en eem pynlyke quetfuur maakt , wegens de 
vele wederbaken, 


De vootfte en grootfle bladeren een band breet wynde 5 
ge/cbuurt , en van de ruigte gezuivert , gebruikt men om 


ryft daar in te koken, op eenige maaltyden. 
1E BUNT tes : ige de Tapile, hoes 


de DUIU è 7 02110 
o € IA cs ees eeng . 

abel niets ruigs daar aan is, maar “y bebben 
Capittel 1. tot de vierde zoorte van Leleba gebrag 


N. B. By deeze twee Hoofdftukken , als mede by het vol- 
gende, zyn in het Werk van Rumphius geen Figuren ge- 
voegt, mE om de al tegroote gelykheid en overeen- 

 komít, welke derhalven uit de befchryving met de ove: 
rige Figuren vergeleken, aangevult kunnen werden, 


jV. HOOFDSTU K. 
5, Het Vaten -Riet d | 


D a zoorten werden ne de İnlanders 
voor een geflagt op zig zelven gebouden,: uitma- 
kende "t geen men Ca Sea Indisanfeb boomagti, 
riet, Arundarbor en Arundo arborefcens noemt , me 
een generale naam : in.’t Amboins Terin of Telin, on: 
derdeelt in drie zoorten, 1. Terin ’t gemeene, Arundar- 
bor vafaria. 2. Terin Kahuru of Babuli arundarbor 
afpera. 3. Terin mayfele, Bulu fammet, en Bulu 
penang arundarbor maxima, waar gie, de twee 
aat fle in "t. volgende Hoofdftuk be/cbryven zullen. . . 

Arundarbor vafaria of Bulu Java , is "t fraaifte van 
aanzien „en 't gladfte van riet, gewint de boogte van een 
middelbare boom, namentlyk van vyftig voeten boog , dog 
in Ambon komt bet niet boven fes en dertig voeten, de- 
wyle ^t albier vreemt , en van elders ingebragt is... De 
leden zyn twee en drie voeten lang, ruim cen been dik, 
gras-groen, en glad. à tü 

De fubftantie des bouts is fchaars een pink dik, aan de 
knien ftaan rontom- vele.dunne intu » de lang Be e 
vadem lang „en in knietjes verdeelt: alle by den o 
bekleedt. met een ruige fcbede , die weinig vam die. 
lige baartjes bebben , en als de saklan T tyd 
lens: bet fiet. glad laten. ~- er. 


afval- 


cas ead 


De en flaan aant voorfte der takken edrongen 
op malkander , van ongelyke grootte ; want de agterfte 
zyn de kleinfte, fes enzeven duimen lang , een duim breed, 
de voorfte dertien en ueertien , aan de jonge Jpruiten ze- 
ventien duimen lang , anderbalve en twee duimen breed , 
met korte fpitfen: voorts.zynze digt of fyn geribt, dun, 
en on de kanten [cberp , als men ze agterwaarts firykt , 
aan de jo ruiken van onder een weinig wolagti 
aan de re 7 | z = rai 


Het bloeifel en zaat is nog onbekent , om dat men "t zel- 
den zo oud laat werden , die 't nogtans in andere landen 
buiten twyfel beet, `. 

Ss D 


Lenk, 8 ee, ee ee id 


gelen i mtm 


VI. Boek. IV. Hoof. 


Radix in plurimos dividitur nodos , pueri brachium 
craffa „non perpendiculariter decurrens ; fed more 
omnium harum arundinum transverfaliter prorepens, 
hinc inde elevata, ubi novos emittit furculos; atque 
mox alias laterales radices, qua inferius innumeris 
ac fortiffimis fibrillis figuntur , per quas arundinis 
hujus ftipes quam fortiffime terre ipfi inheret , incom- 
ptamque ibi format molem, que ad magnam diftan- 
tiam extenditur, intricatamque hujus arundinis con: 
geriem conftituit. 

Ejus Robong feu furculus ex terra excrefcens ad 
majorem diftantiam ex matrice propullulat quam in 
prioribus , eftque primo acuminatus conus, acutis 
iquamis obduétus , continuo circa novi- & plenilunium 
progerminans, in aliis regionibus ad viginti quinque 
& triginta pedum altitudinem , hic autem in Amboi- 
na ad octodecim & viginti pedum altitudinem erigi- 
tur, antequam in folia & laterales fefe explicet ra- 
mulos, in hoc autem cornu genicula jam adparent ; 
gue inferius pedem & fuperius fesquipedem longa 
iunt, undique vagina obducta inftar Calige, & exte- 
rius rugofa funt inftar lamii pifcis pellis , inferius gla- 
bra uti membrana, quum cornu iftud in folia fupe- 
rius fefe explicet , vagine he fenfim decidunt, vel 
fefe convolvunt in folidam maffam. 

Peculiarem habent omnes ha arborefcentes arun- 
dines qualitatem , ac prefertim fubfequens Bulu 

fwangi, quod juniores nempe ftipites multo fint cras: 
fiores; quam vetufti, ac nihilominus tamen hi non 
marcefcant vel tugofi fint; fed glabri & politi manent 
inftar juniorum, quale exemplum: in mu- 
liebri petunt. ` ; err 

juniores arundines plerumque in inferioribus fuis 
nodis femi -repletz utcunque funt lympida aqua po- 
tabili, que hifce in terris fenfim evanefcit, in aliis 
vero regionibus exficcatur in fubftantiam albam 
calceam, que Tabaxir vocätur. 2 

Nomen. Latine Arundarbor vafaria, Malaice Bulu 

ava, Amboinice Terin & Telin, Ternatice Tabatico 
ye Macaffarice Bulu Totoan, Baleyice Tielapong. 


Locus. Optima & maxima in Java crefcit, unde & 
nomen gerit, hic in Amboina , Cerama , & Moluc- 
cis quoque obcurrit in fufficienti fatis quantitate ; 
fed potiffimum plantata, atque fenfim adeo multipli- 
cata, ut indigena putaretur effe; toti enim campi feu 

attars hac arundine occupati obcurrunt , qualis pre 
cateris confpicitur in Leytimora, in Oerimeffing mon- 
tibus: Quotidie etiam in hortis filveftribusplantatur; 
& prope edes ob magnum fiftularum commodum 7 
unde & vetitum eft hanc cedere arundinem fine con- 
fenfu domini. ; 

_Ujus. Hujus arundinis-fiftule quotidiano funt in 
ufu ad Re pin, enim ejus eligun- 
tur internodia , reliétis ab utraque parte nodis, ad 
unam autem partem transverfale formatur foramen , 
per quod aqua recipitur , alioquin ftipitem. fumunt 
ex binis tribusve internodiis conftantem ; quorum 
fuperior.& medius perforatur nodus: Tales arundi- 
nes ancille & mulieres humeris gerunt ad aquam ex 
flumine petendam fub vesperam ,: quas aqua replent 
pro tota fua familia in fubfequentem diem , aquaenim 
optime in hifee confervatur arundinibus, nec ullum 
ex illis adtrahit faporem, fi modo fuerint öbturat&. 

Arundines in arbore fenefcentes albicant vel fla- 
vefcunt, ex quibus varia ciftarum genera; ampulle ; 
& mattz formantur, quales etiam Saguero & €alap- 
po ae ei harum arborum conligen- 
dum: Harum arundinum fufficientem femper fecum 
ducunt incolz copiam iñ navigiis, ac prefertim in 
illis Corre Corren dictis, utübique ad flumen adpel- 
lentes aquam haurire poffint. =<. " 

In veteri India, Java, Baleya, Gelebe, & cunttis: 
in locis , in quibus Gabba deficit, omnes domuum 
parietes, tablulata, fedilia firma , fepes feu paggers 
ex hac conficiuntur arundine , fi hec prius arena 
fricetur , donee omnis viriditas fit fublata y totaque 
arundo albeícat feu flavefcat, que in quatüor vel 
plures finditur afferes, qui fibi kantar: toti ftipi- 
tes apti funt ad fcalas ex iis formandas antennasque 
minorum navigiorum : Hujus fiftule ab una parte 
aperte infervire quoque poflunt ad leve incendium 
exftinguendum , quum aqua ex iis ad longam fatis 
diftantiam projici poffit. 

Tom. IP. | Arun- 


AMBOINSCH KRUYDBOE K. 3 


, De wörtel is in vele leden verdeelt een kinder - drm 
dik, niet regt nedergaande, maar na de manier van alle 
deeze rieten dwers kruipende, bier en daar zig verbeffen- 
de, en nieuwe /cheuten voortbrengende y daar zy dan 
firaks weder andere wortelen ter zyden uit/ebieten, van 
onderen met ontelbare Jterke vafelingen behangen; waar 
mede de flok zeer vaft in de grondflaat ; en een verwerde 
klomp maakt, waar door men een grote plaats van dit riet 
met de wortelen aan malkander vind bangen. . 


Zyn Robong of jong riet komt wat verder van dö moe# 
des fioks uit dan aan de voorgaande , eerft een jpitfe kegel 
met feherpe jcbubben bekleed , telkens omtrent de nieuwe 
en volle Maan voor den dag komende; in andere landen 
tot vyf en twintig en dertig voeten, bier in Amboina tot 
agttien en twintig op/cbietende ; eer bet zig in bladeren 
en zydetakken verdeelt; dog aan dit boorn kan men de le- 
den al bemerken, dewelke beneden een voet en boven an- 
derbalf lang zyn, rondom bekleed met een fcbede ; als een 
kous , van buiten ruig , als een bayevel , van binnen glad; 
als een perkament y Wanneer bet hoorn boven zig in bla- 
deren opent , zo wallen deeze fcheden na malkanderen af 5 
rollen weder te zamen, en werden Jiyf: 


Een wonderlyke eigenfchap hebben alle de zoorten van 
dit boomagtig riet, inzonderbeid "t volgende Bulu fwan- 
gi, dat de jonge ftangen veel dikker zyn van ftam dan de 
oude , en nogtans de oude niet inkrimpen , of rimpelig 
werden, maar even zo glad blyven als de jonge; dierge- 
lyke exempelen de Ontleedkundige in de Lyfinoeder vur 
een Vrouw aanwyzen. T 

De jonge rieten zyn ook gemeenlyk in de onderfte leden 
half vol, en minder gevult met een klaar water , goed om 
te drinken, ’t welk bier te lande met ‘er tyd verdwyni, 
maar in andere landen opdroogt ; tut een witte kalkagtige 
Zeg: s dewelke men ‘Tabaxir noemt. 

aam. İn”? Latyn Arundarbor vafaria, op Maleits 
Bulu Java , op Ambon Terin en Telin, op Ternaten 
Tabatico Java, op Macaffaars Bulu Totoan, op Ba- 
leits Tielapong. 

„Plaats: De befieen grootfle vind men op Fava waffen, 
waar van ze de naam weeft; bier in Amboina, Ceram, 
en de Moluccos beeft men xe wel in redelyke quantiteit , 
dog meeft geplant, zynde met "er tyd zo vermeerdert dat 
men ze voor Inlandts zoude bouden , want men gebeele 
landen of grote velden daar van vindt , gelyk onder an- 
deren op Leytimor ¿ in "t gebergte van Oerimeffing. Men 
plant ze nog dagelyks in de bofchtuynen , en by de buizen, 
wegens ’t groot gerief van zyne pypen, daaröm bet ook 
niet geoorloft is, dit riet ergens af te kappen zonder con- 
Jent van de Eigenaars. 

Gebruik. De pypen van dit riet zyn in dagelyks ge- 
bruik tot "t water balens want men neemt of de lang fte 
leden, taat de knoeften aan de beide zyden gebeel: by ^t 
eene eind maakt men overdwers een gat y waar door "t 
water in loopt ; of men laat een (tuk van twee of drie le. 
den aanmalkander , ftoot de bovenfte en de middelfte knoeft 
door ; snet deeze rieten gaan de meiden en de vrouwen op 
dé [cbouders ^s avonds na de Rivier , en vullen ze met 
water voor haar gebeele familie , voor den naaftvolgende 
dag; want’t water zeer wel in deeze rieten bewaart wert 
zonder eenige fmaak daar van aan te nemen y: als xe maar 
geftopt zyn. : ; 

De rieten nu die men aan den boom laat „oud werdende 
zyn witagtig of ligt-geel, waar uit men allerbande do- 
Jen ‚kannen , en matten maakt; diergelyke men ook aan de 
Sagueers en Calappus-bomen bangt, als men drank daar 
uit ciepert : van deeze rieten voeren de Inlanders altyd 
een goede party op bare vaartuigen; inzonderbeid op de 
Corre Corren; om overal-drinkswater te [cheppen, waar 
zy by een Rivier aanleggen: © . 

- In oud Indien, Fava, Bali, Celöbes , en alle plaatfen, 
daar men geen Gabba beeft , werden alle de wanden aan 
de buizen zolders, vafte zitbanken, beiningen ; of pag- 

ers van dit riet gemaakt , als men "t zelve eerft met zant 
Jcbuurt ; tot dat al de groenbeid er af gaat, en ’t geheele 
riet wit of bleek-geel werdt y "t welk men in vier of meer 
latten fplyt , en aan malkander rygt, de gebeele [Langen 
zyn bequaam om ladders daar van te maken, fuiken, en 
raan op kleine waartuigen: zo zyn deeze pypen aan °t éen 
eind geopent , en met water gevult, ook zeer dienftig om 
eenige brand te bluffen, want men kan 'i water ver daar 


mede gooijen... E 
CH B De 


10 HERBARII AMBOINENSIS 


Arandines vero craffiores reliquis ad poftes, tra- 
besque diam, clauftra, fepesque adhiberi poffunt , 
ut & ad tigna, quum dürabiles fint , fi modo per plu- 
vias non tangantur: Omnes vero tales ædes, earum- 
que parietes ex arundine conftructe vehementes 
edunt fonitus inftar fcloporum & cauteriz catapulte, 
quum incendio comburantur, quod fit per aérem ob- 
clufum, qui igne rarefactus fiftulas & nodos vi aperit 
& diffilire facit: denique. ad cunda zedificiorum ge- 
nera Bulu Fava valet, & adhiberi poteft, ac proinde 
non facile omnis ejus ufus enarrari poteft. 

“In re Medica quoque fuum habent ufum recentes 
arundines five Bulu Fava, five Bulu fwangi, earum- 
guc rugofus cortex feu vagina fi abfcindatur, atque 
reftans viridis liber tenuiffime & fubtiliter abradatur 
usque ad. durum lignum, atque hzc rafura aque in- 
coquatur, propineturque alicui, qui per ictum vel 
cafum congrumatum in corpore gerit fanguinem , 
quam maximum inde folatium períentiet , attenuat 
enim infpiffatum & congrumatum fanguinem , expel- 
litque e corpore vel per urinam, vel alias per vias, 
quidam autem ipfi addunt rafuram ligni fappan didi, 
ac femi-pomum Limonis Swangi; meo tempore hoc 
experimentum inftitutum fuit in homine quodam, 
qui per ferocem bovem in latere vulneratus erat, ita 
ut per confitionem tumor protuberaret. 

- Robong feu primus hujus fpeciei furculus, qui cir« 
ca novilunium progerminat ad brachii craflitiem , 
rugofus, pilofus, fpinofusque, & intra menfis fpa- 
tium ad duodecim pedum altitudinem excrefcit, in- 
ter omnes arundinum fpecies optimus & ufitatiflimus 
eftad varia ciborum genera, fuprema nempe ejus pars 
ad pedis longitudinem, qua mollis eft & tenera; in- 
que aqua maceratur , parumque ebullitur , ac dein 
in craflos fcinditur taleolos feu annulos , qui muria 
condiuntur , & ad folem exficcantur, ac dein falito 
aceto condiuntur ad atsjar, quod delicatiffimum eft 
falgama ; quale optimum ex Siama venale adfertur, 
idem Robong feu furculus in tenuiores taleolos con- 
fciflus , pinguique .inco&tus juri carnium , optimum 
prebet inftar Braffice olus: Vagine ftipitibus inhe- 
rentes, fi tollantur, ac tenuiter radantur inftar char- 
te, optimz funt ad volvulos Tabacarios, ex inte- 
gris vero vaginis opercula ollarum formart poffunt. - 

In fummis Lonthoirenfibus Bande montibus mul- 
te obcurrunt arundinum filve , Bulu: Jave nempe 
fpeciei, ufui vero ineptz funt, quum femper dulci 
& pellucida replete fint lympha, que rugofe quo- 
que fant & marcefcunt ficcatz , in iftis enim monti- 
bus aér eft quam frigidiffimus & ventofus, unde & 
arbores hz ibi in. altum non multum excrefcurit , 
craffoque mufco obducta funt. 


- Tabaxir , uti dictum fuit, fubftantia eft alba &ficca 


inftar farine amyli , vel inftar facchari tenuis albi; 
que in quibusdam veteris Indie provinciis, uti Bis- 
napara, Batecala, & Malabara, fed rariffime in hujus 
arundinis fiftulis reperitur, atque ibidem Saccar Mam- 
bu vocatur; licet ex Avicenne libr. 2. Cap. 109. con- 
ftet, illam ex combuftis Indice arundinis radicibus 


praeparari, quum vero, quantum fcio, in hifce O- . 


rientalibus infulis non .detegatur in ullis arundinum 
fiftulis, hinc latius de illa commentari nequeo, fed 
illos, qui ulterius ejus hiftoriam nofcere cupiunt, 
demandabo ad Garcie Aromat. bifl. libr. 1. cap. 12. 
ut & ad Arabum commentaria Critica in illud caput , 
quz inveniuntur in Caroli Clufii operibus, illud tan 


» 


tumaddere debeo, mihi in Hituz ora moranti femel 


adducam. fuifle per pueros meos fubftantiam albam. 
fi que inftar farine amyli, que in illa ora ab illis: 
teta, quantum recordor, in Bulu feru fiftu-. 
teni Erat , ficca, ac penitus infipida; om- 
nibusque JEthiopil quibus oftendebam ignota ,. 
ipfiusque albedo fenfim i nera 
lorem. pe X Sai 
Coo, feu uti nos pronutieiamus Tsjo, in Sinenfi at-. 
lante in Provincia Peking & Chekiang pag. 116. fine» 
dubio eadem eft cum Tsja tick, feu Bulu Fava, de 
qua Pater Martinus multa mirabilia narrat , inter 
alia, quo modo Sinenfes illam in fubtiles loreas no- 
rint.confcindere , ex quibus varia & politiffima fu- 
pe nectunt, atque quomodo ejus Ro- 
ong ipfis inferviat cibo. 
‘In Hort. Malab. tom. 1. pag. 25. arundo Indica fub 
unica forma fig. 16. exprefla defcribitur , & Malas. 
aM v barice 


Liber VI. Caput IV. 


De rieten nu, die wat dikker zyn als ordinair , werden 
tot poten en fiylen aan buizen ,- paggers, tot fortref]en, 
en fparren in de daken genomen, daar ze durabel zyn , 
als ze maar de regen niet raakt, maar alle zodanige bui- 
zen en wanden van gebeel riet gemaakt , geven geweldi- 
ge flagen als musquetten en piftolen , wanneer zein brand 
raken, om dat de ingeflotene, en door de brand dun ge- 
maakte lugt de pypen en knoeften met arere doet bar ften: 
zo dat tot allerbande bouwwerk de Bulu Java nodig en 
beguaam is , en dierbalven niet wel mogelyk al baar ge- 
bruik te verbaalen. 

In de medicyne beeft ze ook eenige. nuttigbeid , want 
als men. de verfcbe rieten neemt, *t zy van Bulu Java, 
of van Bulu fwangi , de buitenfte ruige bolfter of /chede 
aveg/myt , daar na de groene fchors fyn gefchraapt tot "t 
barde bout toe, bet zelve fchraapfel in water kookt, en 
iemand te drinken: geeft, die van wallen of lagen eenig 
geronne bloed in "t lyf beefts zal. daar van groote baat 
gevoelen , want "t verdunt bes geronne bloet en dryft "t 
wit door den uryn of elders; zommige doen daar by "i 
febraapfel van Sappanbout , en een balve Limoen fwan- 
gi: bet is in mynen tyd geprobeert aan een perfoon, die 
van een wilde Os in zyn zyde gefloten was , zodat zig cen 
groote buil aan die plaats opbief. 


Het Robong of eerfte witfpruitfel van deeze zoorte, "7 
welk omtrent de nieuwe maan uitkomt, in de dikte van 
een arm, ruig , batrig , doornagtig , en binnen een maant 
tot de boogte van twaalf voeten opfchiet , is onder alle 


Bamboes-zoorten "t befte, en gebruikelykfte rot veelderlet ` 


kofi, t enjte ftuk van een voet lang, daar 
| ek en mals is , Y in water geweekt, 
en een weinig opgekookt „ daar "ia in. febyven of 


ringen ge/neden, gefouten, en dan in de zon gedroopt, en 
in gepekelde axyn ingeleid, *t welk een koftelyk Atsjar of 
Salgama geeft , diergelyke "t befte uit Ziam te koop komt} 
t zelve Robong in dunder fchyven of ribbekens gefneden , 
enmet een vet fop gekookt 5 geeft een fmakelyk moes als 
kool.» De fcheden-nog aan- de fram zittende, en afgeno: 
men, werden zo dun gefchraapt als papier , waar uit 
men de Boncaffen maakt, om den taba& te roken: de on- 
gefchraapte zyn ook bequaam tot dekfels van potien daar 
van te [nyden. 20 al == 

- Op "t hoogfte: van "f Lonthoirfe gebergte in: Banda , 
vind men vele Bamboes-boffen, van de zort Bulu: Fav 

maar die zyn tot alle gebruik onbequaam , om dat ze alt 

vol zoet en klaar water zyn, en impen in, als ze droog 
werden , want "t is op't zelffte gebergte zeer kouten 
windig, wesbalven de boomen aldaar niet boog werden, 
en met een dikke mofch-bekleed zyn. ` EM 


~e 


"Tabaxir is (als gezegt) een witte en droge fubftantie, 
als amel, meel of witte poeyerzuiker , die men in zommis 
ge Provintien van oud Indien, als Bisnagar, Batecala; 
en Malabaar, dog zeer zelden in de pypen van dit riet 


vind, en aldaar Saccar Mambu genoemt werd; boewel ` 


men uit Avicenna lib.-2. Cap. 109. bemerken kan, dat 
bet uit de gebrande wortelen van bet Indiaans riet ge: 
maakt werd, dog dewyl "t zelue „nryns wetens, in alderi 
lei Bamboefen van deeze Oofterfe Eilanden nooit gevonden 
werd, zo kan ik daar van niet breder fobryven , maar 
die geen, die daar van meer te weten begeert, wyzen na 
Garzias Aromat. hift. libr. 1. Cap. 12. en de Arabife 
Critica daar op gemaakt, inde Werken van Carolus Clu- 
fius te zien: alleenlyk:moet ik dat zeggen , dat my op de 
kufte van Hitu vertoevende , eenmaal gebragt is een 
witte droge fubftantie, als koekjes van amel; mes. of ou- 
blyen , door myne jongens op de zelffte kuft den, na 
myn ontboud.in de pypen van Bulu feru; zy was hart; 
droog sen gantfcb onfmakelyk, cok-byalle de Mooren, daar 
ik ze aan toonde , onbekent „en baar -avittigheid veran- 
derde meter tyd in graauw. mce ore! 


Cho; of gelyk wy febryven Fsjó , in den Chineefen 
Atlas, inde Provintien Peking en Cbekiâng; pag. 116. 
befcbreven., “is buiten: twyfel. dezelf fle met Tsja-tick‘, 
of Bulu Java, daar van P. Martinus vele byzonderbeden 
aanbaalt , onder alle, boe ze de Chinefen weten tot fyne 
riempjes: te fmyden , en veel fubtiel buisraad daar van te 
viegten „en boe zy deszelfs Robong tot de kofi gebruiken. 


S37 E 


‚In Hort. Malab. tom. 1. pag. 16. werd bet Indisanz 
riet befchreven onder een gedaante , en aldaar genoemt im 
gem . Ma 


Kğ e RM a 


EIER A a a = oy vey ie sis 


Da EE in erleri a E 


VI. Boek.” Vi Hoofd fe. 


barice vocatur {lly , Bracmánis Vafi, volgo. Mamb 
vel Bambu Indica, ex defcriptione autem ejus non 
certo.conftat, an fit Bulu Fava an vero Bulu fwangi, 
‘cum ultima faltem optime convenit ob, fpinas, guas 
arundo ifta Malabarica circa genicula & nodos pro- 
fert. ` ES ; iing P 4 d j 
… Bracmani ejus virtutes medicas indigarunt ,. que 
hic quoque note funt, decoctum nempe ex cortice 
hujus arundinis preparatym conducit iis, qui con- 
grumatum in eorpore habent fanguinem ş five.con- 
tufionibus, five lapfu, item ad puerperas depuran- 
das a fuperfluis lochiis ; in adnotationibus vero D. 
Arnoldi Sye in iftud caput infuper additur, D. Pau- 
um Hermannum ex Zeylana transmififfe folia.& flores 
arborefcentis fpinofeque arundinis, que ipfi diceba- 
tur Arundo Indica arborea, maxima, cortice fpinofo , Cin- 
ghalenfibus, Muaybas, h. e; arbor febrilis dicta, quum 
febris exoriatur, fi quis aquam potet, in quam hujüs 
arundinis folia delapfa funt, fimile quid Sinenfes refe- 
runt de arundine quadam in ipforum patria crefcente, 


Ex D. Flaccourtii relatu hee itidem: arundo magna 
copia crefcit in Madagafcarasin Provincia Galembulu, 
quz ab hac arundine denominata eft , Bulu enim feu 
Walu, uti is Gallice fcribit ; hec arundo Madaga- 
fcarenfibus vocatur , quod nomen convenit:cum Ma- 
leienfi Dulu, uti plura binarüm iftarum linguarum vo- 
cabula quadrant. 


In Rumpbii adpendice bec adduntur. 


Lector monitus fits in -Ex quosdam 
inveniri, in quibus magna vulgo detegitur confufió, 
quum vulgaris Indica arundo feu Bamboes confun- 
datur in illis cum arundine faccharifera , -&-Sachar 
Mamboe feu Tabaxir cum vero faccharo; putantes il- 
lud verum fuiffe antiquorum faccharum. ‘Talis qug- 

ue confufio obfervatur in arundine Indica fartta, 

ottangh dicta, in quibus itidem libris domeftice , 
edules, & gummiferz commifcentur Rottangh arun- 
dines , quod latius in fubfequenti libro feptimo fao 
loco demonftrabo & explicabo. 


OBSERVATIO 


"Hac eft illa arundo, ex Rumphii teftimonio, que Arundo 
Indica, arborea maxima , cortice fpinofo, Täbaxir fun- 

*. dens in Muf: Zeyl p.96. vocatur, eftque Arundo arbor 
C. B. P. pag. 18. & H. Cliff. p. 25. Mambu -Pifonis Man- 
tiff. Arom. cap. 10. reliqua vide in Thef. Zeyl. p. 35. & in 
Plukn. Almag. p. 53. 


A e 


CAPUT QUINTUM. 
© Arundarbor afpera. Bulu Potong: 


Uintum Arundinis arborea genus, feufecunda Te- 
rin fpecies, eft arundarbor afpera, que ita co- 
gnominatur , non quod ipfaarundo fitad tactum 

afpcia, uti fupra de Bulutuy fuit dictum, fed quod 
rugofa, vel potius lanuginofa farina fit obduéta: 
Excrefcit vero ad fexaginta & feptuaginta pedum al- 
titudinem, pedem & ad fummum crus crafla, ejus 
articuli breviores funt illis precedentis, inferiorum 
lignum binos digitos craffum eft, adeoque durum, 
ut non majori cultró Parring diéto, fed fortiori fe- 
curi cedendum fit, fuperiora autem internodia lon- 

iora funt, ac tenuius gerunt lignum , majoremque 
habent cavitatem „unde & aptiora funt pro aqualibus, 
talibusque vafis, quz Tifadores arboribus adpendent, 
vulgo Wani di&a, ad que femper maximas eligunt 
-arundines. i 

Arundo hzé externe albicante & grifea afperaque 


farina obducta eft, unde ad tactum länuginofa eft, 


quod in nullis aliis obfervatur arundinum fpeciebus , 
hee autem facile abradi poteft; nullos emittit hec 
arundo laterales ramos üsque ad verticem, fed undi- 
que ex internodiis excrefcunt breves defifeque radi- 


‚cule, fpinulas mentientes, & dependentes: Ejus folia 
anguttiora & breviora funt illis precedentis, quo 
om. IF. à; euim 


AMBOINSCH KRUYDBOEK: Ge ` 


’t Malabaárs Ily., int Bramanees Vafi, in "t gemeen 
Indiaans Mambu en Bambu, dog men kan uit de be- 
Jcbryving. niet befpeuren of bet de Bulu Java, of Bulu 
(wangi zy: immers met bet laat/te: komt. bet befte over 
een, wegens de doornen, die’t Malabaars riet omtrent 
de knien en knoeften hebber zal; < 5 ends 
. De Bramines bebben dezelwe medicinale kragtenopgege: 
ven, die albier bekendt zyn, namentlyk; dat bet Deco- 
Gum van de fchorfe. des riets gemaakt, goed zy gedron- 
ken van die geene, die geronne bloed in’t lyf bebben; door 
quetfuren of vallen : ten tweede ;;om de Kraamvrouwen 
te zuiveren van't agtergeblevene bloed; in de aantekening 
van Dottor Arnoldus Sye op ’t zelffle .Capittel vind 
meh er bygevoegd , dat Door Paulus Hermann uit 
Ceylon gezonden heeft bladeren. en bloeifel. van een boom ex 
doornagtig riet, by bem genaamt Árundo Indica arbo- 
yea, maxima, cortice {pinofo.; in t Cingalees Nuay- 
has , dat.is, Koortfe-boom , om dat men koortfig werd, 
als men "t water drinkt; daar in de bladeren van dit riet 
gevallen zyn , diergelyken de Chineefen ook verbalen van 
eenig riet, "t welk in haar land wajcht. .. . ; 

it bet verbaal van de Heer Flaccourt , eroeit .dit 
riet ook in menigte. op Madaga/car; in de Provintie Ga- 
Lembulu, dewelke van dit riet baar naam bekomen. beeft y 
want Bulu of Walu, gelyk by in ’t. Branfch. fchryft y 
biet dit riet int Madaga/cars , overeenkomende. met '& 
Maleits Bulus: gelyk vele woorden in die beide talen doen. 


In het Aanhangfel van Rumphius wert dit'er bygedaan. 


Den Lezer gelieve gewaar/chouwt te zyn; dat altbans 
eenige boeken in Europa onder den gemeenen man loopen, 
waar in men een groote vermenging bevindt , vermits men 
>t gemeene Ooftindifche.riet. of Bamboefen vermengt met 
bet Zuiker-riet , en Sachar Mamboe ofte. Tabaxir met 
het regte zuiker , of immers flellende , dat: het der ouden 
Zuiker geweeft zy. Diergelyke vermenginge ziet men ook 
in't Ooftindifche gevulde riet, Rottangb genaamt, daar 
mende buifJelyke, de eetbare, en gomgevende Rottanghs 
al te-zamen door elkander mengt, gelyk ik zulks in ’t vol- 
gende zevende boek; op zyn plaats zal aanwyzen. 


AANMERKINGE 
Dit is dat rietgewas, 't welk volgens het getuigenis van Rum: 
phius, het Ooftindifch zeer groote boomagtig det meç 
een doornagtige fchors, en Tabaxir gevende, genaamt 
wert in het. Muf. Zeyl. pag. 46. en is het Boomriet van 
© CB. Pip. 18. en in de Hortus Cliffort. p.25. Mambu van 


De in zyn Mani, Arom. cap. o. het overige ziet in mya 
bef. Zeyl. b. 35. en in het Almaz. van Phikn. p. 53. 


V. HOORDSTUZX; 
Het ruige Boom - Riet; 


A H 


H: vyfde geflagte van Boomriet, of de tevcederlei 


zoorte van Terin, is de Arundarbor afpera, by- 
genaamt de ruige, niet om dat bet riet zelfs ruw 
in ’t bandelen is, gelyk boven van de Bulutuy gezegt, is, 
maar qm dat bet met een ruig , of veel meer wolagtig meel 
bekleet is; "t fchiet op tot de boogte van Jeftig n zeventig 
voeten; in de dikte van een beer, en op t oci van een 
knie ‚de ledenzyn korter dan aan ’t voorgaande, de beneüen- 
Ste twee vingeren dik van bout „en zo bard „dat ze met geen 
parring, maar met een goede byle moeten omgekapt wer- 
den, de boven[le leden zyn langer en dunder van bout , 
bebben meer bolligbeid , en zyn daarom begucam tot water- 
rieten, en fe e vaten , die de Tiffadoors aan de bö- 
men bangen, in 't gemeen Wani genaamt, waar toe zy 
altyd de grootfte zoort van riet verkiezen, 


. Van buiten zyn deeze rieten met een witagtig of grys- 
grof meel beftrovit en bekleet, en in 't aantaften wolag- 
tig, `t welk men aan geen andere zoorten ziet , en 218 
ligt laat affcbeuren 3 ’t beeft geen xydetakken tot digt aan 
de top, maar uit de knien rondom groeyen korte en digte 
avorteltjes , fiyf als doornen, die na beneden gekeert zyn: 
de bladeren zyn fmaller en korter dan aan ’t voorgaande, 
«want boe hooger zoort van beomriet , bee kleinder de bla- 

B 2 deren 


12 HERBARII AMBOINENSIS 


enim arundines in altiores excrefcant arbores, eo 
minora funt ipfarum folia, que plerumque undecim 
pollices longa funt, unum lata, tenuia, glabra, nec 
multum nervofa aut finuofa. Ejus radix geniculata 
eft, ac transverfaliter.prorepit, uti in precedentibus 
fpeeiebus , ejusque Robong feu fürculus‘, eodem 
rogerminat modo, qui optimus cenfetur Atsjar feu 
Bette? quum ejus fubftantia fit dulcis & crafla: 
totum: vero hec arundo-obcupat campum , denfos- 
que emittit ftipites , qui radicibus fuis fibi intricati 
funt & adherent: montes amat , licet quoque per 
amputata genicula propagari poffit , fi foramen in 
ipfis excavetur, cenóque repleantur. X SÉ 
Nomen. Latine Arundarbor afpera , Malaice., Bas 
levice, & Javanice Bulw Potong, aliis peculiariter vo- 
catur Bulu Jani: quum Wan: proprie funt excipula 
fta, Cam er hac quam alii$ arundinibus formata; & 
quam maxime excavata , que arboribus adpendun- 
tur ad fuccum ipfarum conligendum: Ainboinice 
Terin baburu feu Telin babulu , h. e. arundo afpera, 
alis Utte wani, Ternatice Tabatico ake, bh e arundo 
aquofa, in Banda vocatur Bulu favangi. © `> 
- Locus. In Amboina tantum. hinc inde ejus ftolo 
obcurrit plantatus, in Huamohela copiofior eft, ubi 
& totos obcupat campos, potiffimum ad pedes mon- 
dum &.inapertis.vallibus, per ingentes fluvios toti 
fepe rapiuntur ftolones,'ingue aliam transvehuntur 
infulam, ubi ejus incolz hos in terram magis adducunt, 
ut firmentur ipforum radices , quod in Hitoea fæ- 
pius vidi. MI 
Ufus. Quum arundo hec fit alta, recta, & firma, 
hinc ad yeri ef pifias Dee navigiorum en 
recorren dictorum adhibeturyfuprema' sgenicula, 
uti.di&unr eft ; Tiffadoribus inprimis: nfe Aant wa 
excipula ,totusque ftipes ad zedium poftes & paggers. 
:;:Ejus Robong feu tenerior fürculus,. haud tres pe- 
des altus ,»in culina oleris vices agit, ex quo etiam 
falgama preparatur, uti id in antecedenti fuit propo- 
fitum, Gapteep, Huss Bresse t 
« Sextufh arborefcentis arundinis genus , feu tertia 
Terin fpecies-eft , Arundarbor maxima, que eandem 
cum Calappo adulta adtingit altitudinem, ottoginta 
nempe, KA mer aa , ejus e tia ne E 
terris crus ade quat in liis vero veteris. Indie 
Afi:e locis iphüs iri int majorem Haber ctaffidiem, 
ejus internodia tantum tres pedes longa funt , lignum» 
que vix minorem digitum hic craffum. eft, in aliis 
vero regionibus pollicem , unde & interne quam ma- 
xime concayum eft, externe parum rugofum ,. neu- 
tiquam. vero quafi farina. effet confperlum', uti in 
precedente. 101. d T 
"Ejus ftipites reétiffimi-ac fimpliciffimi exerefcunt 
fine lateralibus ramis usque ad verticem fummum, 
ubi” j “tantum gerunt ramos; folia cum illis 
prioris, potiffimum, conveniunt, fed paulo minora 
funt; Flores icis de narüm harum fpecierum 
huc usque mihi ignoti funt, atque ex incolarum re- 
latu rariffime iii confpectum. véniunt: forte he arun- 
dines fefe'habent, uti D. Paulus Hermannus de Zey- 
lanenfium Nuaybas teftatur, que fexaginta annorum 
«taten adtingere debet, antequam nodofos fugs flo- 
res exhibeat, queque prius-plurima fua dimittit fo- 
lia, ac mox perit. Plürimihas binas confundunt {pe- 
cies, unamqne cenfent, Bula «vani feu Potong illas vo- 
cantes, dum antecedens Potong fponte in montibus 
erefcens, quoad altitudinem & craffitiem cum ultima 
fpecie optime conveniat, Zeen ue gerat iftam ru- 
gofamfarinam, que potiffimum ftipitibus adheret, 
frutices fzepius amputentur, ita ut perfe&am 
tre nequeant altitudinem , maxima autem ha- 
rum differentia confiftit in craffitie ligni, uti id'ex 
deferiptione patet. EM 
Nomen, TatinesArundarbor maxima , Malaice Bulu 
Jammet y: Bulu gantang, & Bülu wani befaar , Amboi- 
nice Terin mayfele, ‘Tetnatice Tabatiko fammat; Si- 
nice Cuytick & Moatick ; Me. Arundo maxima: Sam- 
mat vero &-Samane , ‘Malayentibus & Amboinenfibus 
vocantur omnes maghe -arundines , guz alis minô- 
zumnavigiorum feu Conte rrecöfren adligantur, utme- 
lius in'aqua flu&uent;ne fubverterentur, quem in finem 
olim hee fpecies adhibebatur , poftea vero comper- 
tum ‘fuit fübfequentem ` Búlu fwangi melius: condü- 
cere, ac durabilioremieffe , eoque magis, quum prior 
arundo in Amboina raro fit obvia. x 


Aş wa A 


^u. 


Locus. 


Liber VI. Caput Ñ. 


deren tym, door.de bank elf duimen lang, een duim breet, 
dun, glad, niet zeer geribt of gerimpelt: de wortel is 
geleed, en dwers kruipende, als aan de vorige zoorten, 
ent Robong komt op dezelffte manier voort , ^t welk voor 
^t bequaamjte gebouden wert, om Atsjar van temaken, 
om dat bet zoet en dik van fubftantie is: Het beflaat een 
geheel velt , zeer digt van flangen en met de wortelen aan 
malkanderen bangende : bet bemind de bergen, dog laat 
gig met de-afgekapte leden ook werplanten , als men een 
gat-daar ‘in maakt , en dezelve met Jlyk vult, 


Naam. Jn * Latyn Arundarbor afpera, op Maleits 
Baby’, en Javaans Bulu potong, zommige Jlegts Po- 
tong; zommige noemen 't in "t byzonder Bulu wani, 
zynde Wani eigentlyk de vaten, zo wel van dit als ander 
riet, "t welk een provte’bolligheid beeft, die men aan de 
bomen bangt , waar wit men venige drank tyffert ; Am- 
boins Terin hahuru of Telin'hahulu , dat iy jruig riet, 
andere Utte wani, op Ternataans Tabatico ake, datis, 
avaterriet , in Banda Bulu fwangi. : 
Plaats.’ In Amboina zelfs beeft men *t niet bebalven 
bier‘ on daar een ftoel , daar "t geplant is, op Huamobel 
ist overvloedig, daar "t groote latters of velden béjlaat , 
meeft aan t voorfte gebergte en opene valeyen, door de 
groote rivieren werden xomtyds gebele ftoelen uitge/poelt, 
en op een ander Eiland aangevoert , daar ze de Inlanders 
opbalen, en laten vaflwortelen, gelyk ik op Hitu gezien 
beb. 5 vi 

Gebruik. Om dat bet een hoog , rest, en fiyf riet is, 
o sport bet meefi tot maften op Correcorren , en andere 
kleine vae ikk de boven/te leden , als gezegt, 
dienen" de"Tiffadoors'tot tap-ricten , We gebegle flang tot 
fiylen van buizen en paggers. © ©. HERR, 


rig voeten, lang , `t: bout. fchaars een pink diks. maar iz 
endene ben cn dim de cn deal vr nen 
met, cen, groote. holligbeid ,. van buiten een, weinig ruig s 
dog geenzins meelagtig , als”t voorgaande. Ve 


T ve 


De ftammen febieten regt op, zonder zydetakken tot 
gebeel in’t bovenfte , daar xe maar eenige takken bebben, 


de bladeren zyn t voorgaande meeft gelyk, of wel zo. 
, klein, de bloemen en vrugten yan deexe twee zoorten zyn 


nog onbekent ,- en na "t zeggen der Inlanders „ zelden te 
zien , miffchien gaat bet met deeğe rieten , als Doftor Paul. 
Horman- Ban. bet Ceylon Noayhas betuigt $ weli 
Jeftig jaren moet out zyn , wanneer "t zjn knoppig bloeifel 
voortbrengen zal, alvorens zyn meefle bladeren afwer- 
pende, en kort daar na uitgaande , vele vermengen dee- 
ze beide zoorten , en bouden ze voor een, onder de naa 
van Bulu wani of Potong , dewyl bet vorige Poton 
van zelfs in "t gebergte groeyende, in boogte en dikte met 
‘dedaatfte zoorte beft overeenkomt , en weinig- van dat 
ruige meel beeft , ^t welk meeft aan de ftammen komt als 
men de firuiken dikwils afkapt, £o dat zy baar volkome 
wasdom niet kunnen krygen , "t meefte verfchil beftaat 
in de dikte des bouts van't riet, gelyk uit de befebryving 
eee EM ki ad 
esi Siberian 4 ag dE" hs 

aeris 


Na. Dit Latyn Arundarbe 


SIONES E 


kee 


Nam. p Be ME. 
deits Bulu fammet, Bulu gantang , en Bulu wani be- 


faar, op Amboins Terin mayfele ; op Ternaten Taba- 
tiko fammat, op Chinees Cuytick en Moatick, dat i; 
t grootfte riet. Sammat. en Samane werden in ^t Ma- 
aan de vlerken van de Cörrecorren bint, op dat ze ligter 
op^t water zouden dryven, en niet omflaan , Waar toe men 


‘deits en Amboins alle ebe genaamt, dewelke men 


eeri'yes deez zoorte gebruikte, dog naderband bevonden, | 


dat de volgende Bulu fwangi daar toe beter en durabel- 
der ir; te meer , alzo men dit riet in Amboina weinig 
krygen Kan. — M ger e " a á 4 ee © a eS a da 
ge dn 


- A 
Ja E ot aia 


BEE Br EE: cie 


ie id, Ge A Go iiu Sero ëch "e Gs 


Së 
AA 


‘ 


VI. Bock. V. Hoofd: 

Locus. In Amboinz infulis hec arundo raro obcur- 
rit, nec nifiin fummis & remotis montibus, quos raro 
frequentant homines , uti in iftis parve & magnz 
Gerame poft Locki & Laälat, raro in Manipa, Ke- 
langa & Leytimora reperitur circa Hoetoemoery ; 
qui locus nomefi fuum obtinuit a variis arundinum 
fpeciebus, ibidem crefcentibus, in remotis Baleye 
& Javg montibus itidem haud copiofa eft, & tantum- 
modo tanto numéro, qui fufficit ad excipula aliaque 
vafa formanda, ubi & pro Potong fpecie eciám Hha- 
betur : contra frequentior & copiofior eft in veteri 
India, Malabara, Zeylana, Bisnagara, & Batecala y 
ac porro per reliquas totius Afiz regiones fefe diffun- 
dit, atque. ibidem magnam cum Bulu fwangi habet 
qua in re forte ab Amboinenfi differt. . qu 

Ufus. In Hice Orientalibus infulis non peculiarem 
exhibet uluh, quum. valde tara fit: Ex hujus autem 
arundinis ftipitibus , uti ditum fuit, ale minorum. 
navigiorum Cörrecorren diétorum conficiuntur , 
quumque internodia nondum cruris crafficiem obti- 
neant; aqualia & Wans formantur, in quibus cuncti 
-atborum. liquores excipiuntur, quum vero fiftule’ 
ejus adeo ingentes & inregulates fint, nec tam lon- 
ge quam priorum; Potong & Bulu Java, hinc varia 
vaforum genera ex lis formantur , in quibus varia 
herbarum aromatumqué genera adfervantur, Gantans 
inprimis , fimilesque modifi s quibus oryza demeti: 
tnr, ge Dunit cmm d > 

Apud Chrijtopb. a Cofta 
licos fcriptores legitur, . aros İcaphas fort 
ex fiftula few internodio ha rundinum fiffo; - 
ad quamlibet partem feptum retinent, tant&guc 
capacitatis, ut in qualiber cymbula bini Indi federe. 
poflint, quibus in Cranganorz flumine renavigant; 
nec unquam (quod mirandum eft;) a Crocodilis ins 
feftantur, qui, quantum videtur, naturalem'in hanc 
habent arundínem antípatiam: Hoc videtur quodam- 
modo repugnare'Garzie libr. 1. Aromat. Cap. 19. qui’ 
fcribit hujus arundinis internodia tantum palmz Ion. 
gitudinem diftare, difcrimen vero hoc non magni eft 


fimilitudinem, quum circà nodos fpinulofa videatur, - 


GPs 


6. aliosque] 


any 22 a 


momenti, in tis enim regionibus fine dubio bine plu- - 


resve hujus arundinis fpecies crefcunt , cymbeque’ 
Acofte forte ex maxima fpecie conftru&z funt , quam 
hoc in capite defcribimus , fpecies.vero a Garzia de- 
fcripta Bulu fwangi erit, de qua infra Cap. 7. hec 
enim brevia habet internódia , parvaque folia - aroue 
“ad vectes adhibetur. 

Hujus Say e fuerunt bina ifta magna fru- 


fta, que Garo}. Clufius-libr; iv exotics Çap. 187 dicit 
fefevidifle in Sg L solo MAA , 
que triginta pedum longitudinem habebant, & in 
iametro. quatuordecim ..&- fexdecim pollices crafla 
erant, di ei pavegélcaimintesnadia , queque, 
uti certior fum factus, in hunc usque diem ibidem 
. videri poffunt. Sic quoque intelligendum eft illud, 
quod Ctefias libr. de rebus Iudicis in additamentis ad He-. 
rodotum inveniri fcribit, communis vero Grecorum 
licentia res folet augere, unde & ibidem legitur, in 
montibus circa fluvium Indum arundinem inveniri tam, 
craffam , ut bini vix Viri eam compleéti poffint ; que. 
ad altitudinem mali maximi navigii excrefcit , qu&-' 
dam vero majores, alie minores obcurrunt &¢.. Puto: 
autem binas fpithamas vel ulnas fuiffe, quas in or-. 
diee EE, hzc tantum cito, ut demon- 
rem, veteres quoque notitiam quandam-vel famam 
hujus arundinis accepiffe, hoc etiam. patet ex epifto- 
la Alexandri Magni Ariftoteli data, in qua narrat fefe. 
in India vidiffe arundines fexaginta pedes altas, que- 
que craflitie Grecorum Piceam feu Abietem fupe-' 
quas Ctefias conmemorat. “© 
Apud multos Indos monftrofze he 
fertim cusa qui idolis-addi€ti fürt ; mg 
honore habentur, ita-ut illorum multi ortos fefe te- 
ftentur ex magnis iftis arundinibus. Intet alios Bou- 
tone reges in hac verfantur opinione, ipforum nem- 


dines , EB, 
gno. in 


pe proavos ex arundine fuiffe ortos , quod joci cauffa- 
1 


ic enarro, quum horum unus, qui erat Kiay Tsjili, 
feu princeps ipforum , anno 1654 archithalaffe noftra- 
ti talia jactabat; dicebat enim antiquis temporibus , 


quum. Boutonz populo nullus przeffet tex, quidam 
illorum filvam intrabat ad arundines cédendas in faum, 


ufum, vix fecuris ictum eleganti cuidam- arundini 
, inmi- 


AMBOINSCH KRUYDBOERK, 


rabant, quod veritati magis adcedit quam res illa, 
SEU» uM vw 344 : 


13 
Plaats. In de Amboinfe Eilanden is dit riet weinig te 
vinden, en dat altyd in't hage en verre gebergte , daar 
weinig menfcben komen, gelyk op klein en groot Ceram, 
in ’t gebergte agter Locki en Laülat ; en weinig op Ma- 
nipa, Kelang , en Leytimor omtrent Hoetoemoery , 't 
welk zyn naam beeft van alderbande of allerlei flag van 
Bamboefen, die alddar groeyen , iti "t verre gebergte van 
Fava en Bali vind men bet ook weinig, en even zo veel y 
als tot bet maken van vaatwerk nodig is, daar tien "t ook 
voor zen Potong boud; daar en tegen in meerder quanti- 
teit heeft men 't in oud Indien, Malabaar , Ceylon, Bis- 
nagar, en Batecala, en voorts door andere landen van 
anfch Aften verfpreit; dog "t heeft aldaar groote gemeen- 
Vie met de Bulu fwangi, dewyl bet omirent de knien 
dóornagtig [cbynt te zyn; waar in’t miffchien van bet Am- 
boine ver/chilt. 
ebruik. Jn deeze Oolterfe Eilanden heeft "t geen 
zonderling gebruik , dewyl men'i zo weinig vind: men 
maakt "er „als gezegt , de vlerken van de Correcorren vang 
en als de leden nog geen dye dik zyn; de Waterrieten en 
Wants, waar in men alderhande boomdrank cypert , maar 
dewyl de pypen zo groot en plomp zjn, ook 20 lang niet 
als van ^t vorige Potong en Bulu Java , zo werd "er 
veelderlei vaatwerk van gemaakt, daar in men droge Was 
ren bewaart , inzonderbeid Gantans, en diergelyke ma- 
tens, waar mede men de ryft meet. | | 


NEI 


P y Chrifto ph. a Cofta Capittel 6. en andere Portu- 


ee » beeft men dat de Malabaren kleine fchuit- 


jes Maken uit cen lid of pyp van deexe Bamboes , te mid- 


den doorgeklooft , en aan een yder eind bet affchytfel be- 
boudende , zó groot dat er in yder fchuitje twee Indianen 
kunnen zitten , en daar mede op de Rivier van Cranga- 
noor been en weer varen, zonder obit Ci edil under Dy 
is) van de Crocódils of Caymans aangevogten te werden , 
dewelke , zo "t [chynt , een natuurlyke antipatie tegen dit 
riet hebben. “Dit (cbynt eenigzins te (iryden met "t. geen 
Garfias lib. 1. Aromat. Cap, 12: febryft, dat de leden 
van dit fiet maar een band lank van malkander flaan „ 
dog ’vverfchil is van geen belang, want buiten twyffek 


wafjchen in die landen twee of meer zeorten van dit riet, 


en de f E van Acofta zyn miffchien gemaakt van de 
grootfie zoort , die wy 3n: dit. Hoofdftuk befchryven, en 
de zoort van Garfias be/chreven, zal de Bulu fwangi zyn 
waar van bier na Hoofd fuk 7 “avant dezelve heeft Kleine 
bladeren , korte leden , en werd tot draag-bomen gebruikt, 

Hier van Zyn ook geweeft die twee groote Jtukken , die 
Caro]. Our lib. 17 exoticorum Cap. 18. gezien beeft y 
by de Academic wari Leiden Vewaatt, lang dertig voeten 
in den omloop veertien en zeftien duimen bebbende , en 
verdeelt'in hégenliett leders zo ik berigt averd y tot heden 
toe aldaar te zien, 20 is-ook. arıvan, te verflaan , 't gene 
Ctefias libr. de rebus: Indicis-in additamentis ad He- 
rodotum te vinden, fchryft , dog na de gewonelyke vry- 
beid der Grieken de-dingen vergrotende, te weten , dat 
er op "t gebergte omtrent de rivier Indus, een riet gevon-- 
den wert, 20 dik, dat 't twee mannen pas omvademen 
kunnen y in de hoogte van esn majt op "t grootfte Jcbip „dog 
zommige grooter, zommige kleinder, enz. Ik geloof da 
by van twee fpannen , of twee ellen gehoort , en dezelve 
in vademen verandert heeft, en ik baal ’t maar aan, om 
te bewyzen, dat de Ouden ookeenige kenniffe of gerugt van 
dit riet gebad hebben, dit blykt mede uit. den Brief y door 
Alexander de Groote aan Ariftoteles gefchreven , daar by 
zegt , dat by in Indien gezien beeft rieten, die zeflig voeter: 
hoog waren, en in de dikte de Griekfe Pyn- of Denneboom 
overtreffende , "t welk de waarbeid ry nader komt, dan 
Ctefias fcbryft. PI 


~ Deeze monftreufe yog d werden by vele Indianén s 
inzonderheid die nog in ’t Heidendom fleken , ook in groo- 
te eere gebouden ; zodanig dat er ook vele van dezelve. 
baar afkomflig zeggen te zyn wit groote Bamboefen , on- 
der anderen zyn de Koningen van Bouton in deeze vafte 
mening, dat baar Voorouders uit een Bamboes. gefproten 
zjn, TAR ik klugts-balven albier zetten moet, gelyk 
een der zelve , zynde een Kiay:Tsjili of Prins , anno 
1654. dan onzen Admiraal verhaalde; in oude tyden zeis 
de by, als ’t volk wan Boeton nog zonder Koning was, 
ing "er cen in "t bofch om Bamboefen tot zyn nooddruft te 
appen, by "ei pas een flag met de byl aan sen sn 
3 CS, 


14 HERBARII AMBOINENSIS 


inmiferat , quin vocem exaudiret , quz clamabat , 
vir ne pedem meum cedas, fed paulo altius ictum 
infligas, ego fumi in hac detentus, homo ifte ipfius 
juflum exequebatur cupidus videndi, qui intus effet, 
arundinemque per longitudinem findebat, ecce vit 
perfe&us exibat, quem totus populus fuum agnöf€ebat 
elle regem; hic rex Bambufiades inperium tenens illos 
inperabat , ut filvám intrarent, fimilesqué cederent 
arundihes, quum in quadam ipfarum femina latitaret, 
quain réginam cüperet ducere, hic vero genuinam 
nefciebat demonftrare arundinem, que ipfam conti- 
. nebat, cefio itaque arundinum tamdiu inftituebatur, 
donec regina prodiret: Alii vero Boetonenfes teftan- 
tur, ipforum reginam primam prodiiffe ex ingenti 
coricha marina, Chama decumana feu Bia garu dicta, 
Plura exempla poffém enarrare de idololatriis , 
quas Chriftiani noftri Amboinenfes ante paucos etiam 
annos exercuefunt,cum ingentibus & elegantibus arun- 
dinum ftipitibus, & adhucdum forte clam cum illis 
inftituunt, has autem pretereo, ne pudorem illis inji- 
tiam , tantumque hzc conmetnoro, ut démonftrem, 
et infcia fimplicitate hos nature creatori more ipfo- 
tum gratias velle agere pro his fimilibusque plantis, 
quz ipfis tantum prebent commodum, & quibus na- 
tura tantas largita fuit dotes & virtutes; illas vero fæ- 
ius in fcriptis meis enarro fabulas , ut conftet genti- 
E hac in re fepe magis Deo effe gratos ipfis Chriftia- 
nis, non autem ut ipfis fidem habeam, licet fabulas 
hafce fcriptis meis inferam, nec ut chartas conmacu- 
lem joci cauffa quisquiliis anilibusque narratiunculis , 
fed quum füb iis femper nature arcanum fit occultum, 
quz hic latius explico , ne invidiofi calumniatores 
icripta mea confpurcent, ipfisque os obcludám. _ 


. Alphorenfibus Ceramam inhabitantibus mos eft, - 


hujus arundinis internodia quzdam replere Saguero 


potu, quz viridia & obturata in terra fepeliunt & 


deponunt, per menfis fcilicet fpatium ad tempus il- 
lud, quo feftum celebrare volunt nobile, hinc Sa- 
guerus potus virefcit, aufterus magis eft , & vi effica- 
cior, unde excellentiflimus ipfis cenfetur. Arundines 
vero he fzpe tamdiu ibi funt depofite , ut ad nodos 
progerminent , ramulosque emittant , in humidis nem- 
pe locis foloque uliginofo. : 


: | Tabula Secunda- 
Arundinem exhibet afperam Bulu: Potong diêtam. 


CAPUT SEX TUM. 
| Arundarbor fpinofa. Bulu Badari. 
a Teba Teba. Er 


N Eptima arboreftentis arundinis fpecies eft Arun- 
Par oor ge dicta , que nullo modo tam alta 
52 ac crafla eft quam præcedens Potong ; latius 
vero fefe extendit , atque in quibusdam regionibus 
flagellofa eft & proferpens: Ejus truncus pedis @rafii- 
tiem habet, atque internodia non ultra (esn eden 
longa funt, externe glabra & polita inftar Bulu fwan- 
gi : Arundinis lignum feu fubftantia omnium craflis- 

ima eft, ita ut parum fit concava, adeoque dura, 
ût ignem emittat, fi fortiori fecuri cedatur. _ 

` Fota ejus cum illis Bulu fwangi conveniunt , funt- 
que fex feptemque pollices longa, unum lata, fubti- 
liter ftriata, tenuia , & glabra: ejusque peculiaris 
character eft, ut tam ex ipfius truncis quam ex om- 
nibus ramis horrendz progerminent fpinz , inftar il- 
larum Limonii „verum breviores, & inequalis lon- 
gitudinis, que Omnes retrorfum infle&untur , per 
quas hi frutices invii füme, ac prefertim quum ipfo- 
rum ftipites fefe non erigant, fed ab inferiore parte 
finuofi ac femi procumbentes ex nodis fuis ubique 
multos emittant ramos hamis & fpinis armatos. 

> Ipfa autem arundo cum Bulu ibi proxime con- 
vemt , excepto quod ejus lignum in internodiis fit 
ádeo craffum , ut in inferioribus vix locus cavitati 
fuperfit, fuperiora vero tanta capacitate conftant 
ut moduli ex iis formari poffint ad humores dime- 
- tiendos : ubi fponte fua crefcit, ingentem obcupac 

locum, 


Liber VI: Caput Vİ: 


Bamboes gegeven, als by een ftem bem boorde toeroepen: 
Man kap my niet in myn been, maar kap wat hoger, ik 
bön bier in, de menfch deed zulks met verlangen, om te 
zien wat daar in flak, en kloofde ’t riet in de lengte, 
doen quam er een welgellelt man uit, dien al *t landvolk 
door baren Koning aannamen: deeze Bamboes-Koning nu 
regerende , belaftte zyn volk , dat ze weer int bofcb zouden 
gaan, en diergelyke Bamboefen kappen , wani daar moet 
nog ergens een vrouw in fchuilen, die by woor zyn Ko- 
ninginne wilde aannemen , maar by wijt, de firuik mic 
aan te wyzen, daar in ze wezen moefl „men ging dan we- 
der in "t bofcb,'en kapte zo veel Bamboe/en, tot dat men 
de Koninginne vond; dog andere Boetónders zeggen, dat 
baar eerfte Koninginne gekomen zy tiit eem groote Zee- 
Seep hama decumana of Bia garı genaamt. ; 

` Meer voorbeelden wift ik te verbalen, Wat voor afgo- 
derye onze. Cbriflene Amboinefen nog voor weinig jaren ; 
omtrent groote en /choone Bamboes-firuiken , gepleegt beb- 
ben, en mi]|cbien nog beimelyk doen , maar ik laat "t om 
baar luiden niet befchaamt te maken , en Word maar aan- 
geroert om te betonen dat zy uit een onwetende; eenvou- 
digheid den Schepper der natuur op baar manier willen 
dankbaar. zyn voor deeze en diergelyke planten ,. waar 
van, 2y zo groot. gerief bebben, of waar in de.natuut zo 
veel kragten gelegt beeft, gelyk ik dikwils in myne fchrif- 
ten vermane , en waar in xy voorwaar ons Chrifienen 
befcbaamt maken, weshalven ik nogmaals protejiere, dat 
diergelyke fabeltjes in myne Eisen ingelyfi werden , 
niet als of ik geloof daar aan (telde, of vermaak bad bet 
papier met nodeloofe praatjes te vervullen , maar om dat 
er altyd een werborgentheid in de natuur in fleekt, op 
dat-ik-dog by alle gelegentbeid myne nydige lafteraars de 


- De Alpboerefen van Ceram bebben ven manler , dat xy 
eenige leden van dit riet met Sagueer vullen, die zy dan 
zo groen en toegeftopt in de aarde begraven, en leggen 
laten, tegens de tyd dat zy een groot Heft willen makens 
een maand en langer y bier door werd de Sagueer groen- 
agtig van couleur, wrang van fmaak , en zeer hoofdig», 
die zy dan voor excellent houden. Deeze rieten blyven 
zomtyds zo lang liggen, tot dat zy dan de knopen uit- 
Jpruiten, en jonge takken uitfcbieten , te weten, als zy 
in een vogtige gront leggen. - > … ike Şİ 


- De Tweede Plaat ` 
Vertoont het ruig Riet, Bulu Patong. genaamt. Ge 


west; 


pen UNS 


VE HOOFDSTUK. 


*3 De Doornagtige Riet-Booms: 


Arundarbor fpinofa, ver na 20 boog en dik van 

— fiam niet als de voorgaande Potong , maar zig 
wider uithreidende, en in zommige landen kruipende; de 
Dom i$ een been dik , de leden niet bowen anderbalf voet 
lang, van buiten glad, en effen gelyk Bulu fwangi, ’t 


bout of fubftantie van "t riet is *t dikfte van alle „ zo dat 


“er ‘van binnen weinig bolligbeid blyft „en xo hard „dat "er 
t vuur uit/pringt, als men met een goede byl daar in 


De bladeren gelyken die van Bulu fwangi, te weten, 


zes en zeven duimen lang, en breed , fyn geftreept , dun 
en glad, tot een byzonder merkteken beeft dit riet > dat yA 
uit de knien van de [lammen zo wel als aan alle de takken 


Alelyke doornen heeft gelyk Limoen-doornen , dog korter „ 


van ongelyke lengte, en alle agt | : 
E "6 y gte, en allı , ate. gekeert , de 


eere firuiken ontoegankelyk maken y te meer , de- 


wyl de flangen niet regt overeind flaan, maar met *t on- 


derfte jn en half leggende, uit de knien overal vele 
be uit/cbieten , dewelke met baken en doornen gewa- 
zn. aei tae 

"t Riet aan zig Wa komt anders met de Bulu fwangi 
naaft overeen , bebalven dat bet bout van de leden zó dik. 
is, dat aan de onderfte qualyk plaats voor de. bolligbeid. 
blyft maar de bovenfte leden bebben even za veel, dat. 
men maten tot natte waren. daar van maken kan; daar 'i 
van zelfs groeit beflaat bet een groote plaats, die gantfch 
eo ee NE 


Ds zoorte van Boomriet is de doornagtige 


Ze 


det 


mo ^. 
> DMD 

x MA 

i 7 


LE: SCH 
Mİ ; 


EL 
^ d 


ad p 


VI. Boek, VI. Hoofdft: 


locum ; qui penitus inacceffüs eft ; incurvisque fuis 
ramis feu flagellis ita duci poteft, ut ample fepes ex 
iis formari poffint, hujus vero ulteriorem defcrip- 
tionem vide fub finem hujus Capitis. ZO TVA 
Nomen. Latine Arundarbor /pinoja & Vallaris, quum 
vallis fepe adftat, Malaice Bulu baduri, Amboinice 
& Ternatice Teba Teba, in.Loehoea Wanake , Sinice 
Tsjitick, h: e. fpinofa arundo. | sadi 
Locus. In Amboina raro obcurrit, potiffimum ve- 
ro crefcit in parva Cerama & Manipa, ac pauca co- 
pia in Uliafferenfibus infulis ad pedes montium faxo- 
forum. In Java quoque nota eft, ubi ad ingentes ad- 
hibetur fepes,. quz craffi quafi funt muri, inftar arcis 
folidi, quales pre reliquis-obeurrunt circa celebrem 
montem & templum Ghiri poft Grifecham, ubi hec 
arundo plantata & diligenter cultaseft, licet difficul- 
ter plantetur, nec in omni crefcat folo , in auftrali 
Sing parte raro invenitur, copiofior vero eft in re- 
ionibus Cautfchi, Tonquin, & Coynam, uti & in 
Tay wan, in primis memoratis terris potiffimum cir- 
ca urbes plantatur loco: valli , adeoque denfam & am- 
plam exhibet fepem, ut firmus fit murus: Quum ve- 
ro cum Bulu fwangi tantopere conveniat, hinc hujus. 
fpeciei puto effe arundineni iftam fpinofam, que in 
Zeylana & Malabara obeurrit. ` 
Ufus.: Vafis hec arundo infervire nequit, quum 
parvam tantum habeat capacitatem, nec etiam te- 
&orum tignis , quum nimis gravis fit ac finuofa , con- 
tra aptiffima eft ad poftes & palos, praefertim clau- 
ftrorum, poft que vallum terreum feu agger exftrui- 
tur, quum inter omnium arundinum fpecies in terra 
fit quàm durabiliffima, nec coffos generet, hoc ex- 
perti fuimus cum damno & tedio in graviflimo ifto 
bello, quod Quimehala Madjira anno 1651 contra 
nos gerebat, in quo hoftes omnes fuos aggeres & 
valla ex talibus palis formaverant, qui femi-ochry- 
am diftabant , fpatium intermedium cratibus erat 
repletum, ad interiorem vallorum partem alii pali 
locati erant, qui exterioribus per anchoras arundi- 
neas erant juncti, locusque medius terra & arena 
fübpletüserat, lioc vile videbatur opus, quod pedi- 
bus calcari & projici poffe videretur, experientia au- 
tem aliter edocuit, quum bombardis noftris nullunr 
inferre poteramus damnum, fi enim globus non directe 


pic meşe arundines, per crates in molli mox. 
u 


ffocabatur arena , vallumque inmobile manebat y 
Hunc clauftra componendi modum a Macaffarenfibus. 
edo&i fuerant, qui ip ipforum patria ex arena nem- 
pe & arundinibus qu agiliffime illa norunt exftrue- 
re: Non opus eft, ut omnes pali fint hujus Teba 
Teba, que ¿uti dictum eft, raro invenitur, fed füb- 

fequens Bulu fwangi idem praftat: Ex craffiffimis 

aruni us*modioli quoque & ampulle formantur y 
quum non catio QI BEERS cos refik In Puloava 

hzc arundo infervit exftruendis edibus , atque ibi- 
dem quoque in-canalium cavitatibus (fi non fit Bulü 
fwangi) lympida aqua ftagnat, uti & in Zulu feru. 

P.S. Hzc fpecies intricatum admodum vaftumque 
format fruticem, invium penitus, qui ab inferiore 
parte usque ad fummum fpinofis undique armatus eft 
ramis, Mulla gerentibus folia, ejusque ftipites ad: 
fummum fune brachium craffi , plerumque vero te- 
nuiores), jpforumque internodia per fpithamam di- 
ftant, quz ab una parte fuleum habent planum, ex 
quo transverfalis erigitur ramus , atqué ex hoc itë- 
rum ere an ramuli transverfales, at- 

ue ex horum noi 
ti Limonii fpinas mulantibus, quarum quzdam funt 


adunce , quadam transverfales, atque ex ipfarum. 


ye fenfim ramulus exoritur: fuperiores ra- 
muli 


"rara gerunt folia, quz fünt'tenuiffima & fubti— 


liffima omnium, que arundines producunt, quatuot 


.& quatuor cum dimidio pollices longa; nec ulla lá- 
nugine aut fcabritie rügofa, per longitudinem fubti- 


liter ftriata, atque mox convolvuntur inftar culmo- 
rum, fi abrumpantur. 


Arundo hzc omnium craffiffima eft & folidiffima ,, 


ita ut in detruncatis ramulis vix ulla reperiatur ‘cavi- 


tas, que majorem acum continere Goller, majori: 


vero nodi capaces funt, uti fupra dictum fuit. 
Per fimplice$ plantatur & propagatur nodos obli- 
ga terra conmiffos , obcurrit autem in Manipa & 
uamohela, uti & in Uliafferenfibus infulis , ubi 
omu [cbittoe & Malabarice Bulu/chit vocatur. E 
tg ch m- 


AMBOINSCH’KRUYDBOER. 


is alii iterum minores fpinis arma- . 


t$ 


ondoorgankelyk is, en "t laat zig met de kromme takken 
leiden , dat men brede. beiningen daar van maken kan. 
Een- breder befchryving bier wan ziet aan ’t einde deezes 
Hoofaftuks. Fiesch 

Naam. In't Latyn Arundarbor fpinofa en Valla- 
ris, dat is Walriet — op Maléits Bulu baduri, op 4m- 
boin en. Ternaten. Teba Teba, op Loghoe Wanake, op 
Chinees Tsjitick , dat i$ doornagtig riet. 

Plaats. In Amboina is "t weinig te vinden, 't meefte 
Vallende op klein Ceram en Manipa, ook een weinig in de 
Uliaffers , in 't bangen van fleenige bergen. Op Fava is 
bet-ook-bekent , daar men t- gebruikt tot groote beiningen, 
"t welk een dikke muur werd, en tot een vaftizheid ver- 
Jirekt, gelyk onder anderen te-zien. iss rondom den der- 
maarden berg en tempel tot Gbiri agter Grifeck , daar ’t 
geplant en onderbouden werds boewel ^t wat moeyelyk om 
te planten is, ‘en niet in alderbande grond opkomt, in "t 
Zuiderdeel van China vind men ’t weinig , maar over- 
vloediger in de landen Caut/chi, Tonquin, en Coynamy 
als mede in Taywan , werdende in d'eerflgenoemde landen 
meeft om alle ftöden geplant in plaats van een wal’, zo 
digt en breed door malkanderen gevlogten , dat bet een vate 
muur verftrekt , dewyl bet met de Bulu fwangi zo groote 
gelykenis heeft , zo boude ik van deeze zoort te zyn de doorn- 
EH Bamboes ; die men öp Ceylon en Malabaar vind. 

sebruik. Tot vaten kan dit riet niet dienen, om dat 
bet een kleine bolligbeid beeft ; en tot fparren aant dak- 
werk ook niet , om dat ’t te-2«waar em bogtig is, daar en 
tegen is "t zéer bequaam tot flylen en palen, inzonderbeid 
aan fortreffen , daar agter men een aarde wal, of burft- 
wering legt, want bet onder alle rietzoorten in de aarde 
bet durabelfte ; en den worm niet onderworpen is; dip 
bebben wy tot ons verdriet ervaren in den zwaren Obr- 
log, die den Quimebala: Madjira anno 1651 tegens ons 
verwekte, daar de vyanden meeft- alle bare vajtigbeden 
en wallen uit diergelyke palen gemaakt badden , [laande 
een balve vadem van malkander , de fpatie tuffchen beide 
met borden bezet, aan de binnenzyde fionden andere pa- 
len die aan de buitenfle met Bamboefe-ankers vaft waren, 
en de ruimte tu[Jcben beide met aarde en zont uitgevult 4 
dit fcbeen een veragt werk, dat hen menen zonde met de 
voeten te kunnen omlopen, maar ’t bleek wel anders, dat 
wy met ons kanon geen fchade daar op konden doen , want 
indien dé kogel niet juift in zulke Bamboejen raakte , zo 
vloog by door de borden in ^t rulle zant; en ver/moorde 

Straks , blyvende de wal-even vaft ftaan ; deeze manier 
van ent egen bamboefen en zant, badden zy van 
de Macaffareh geleert „die ‘in baarland zeer vaardig daar 
mede zijn : de Vilis de boe juift-niet alle van deeze Te- 
ba Teba té^zyn; dewelke , ale zept, weinig gevonden 
werden, maar de erc Bahu. {wangi kan "t zelfde 
doen ; van de dikfte rieten werden ook maten en kannen 
gemaakt, om dat xe niet avormftekig werden: op Puloay 
dient dit riet tot "t maken van buizen, men vind ook al- 
daar in de bolligbeid van de pypen (20't niet de Bulu 
Jwangi is) sen klaar water , gelyk mede in de Bulu ferud 


- P: S. Deere zoorte zet een geweldige verwerde ftruik , 
die niet te pafferen is, zynde van onderen op met doorn- 
agtige takken bezet , daar aam men geen bladeren ziet, 
de e? zyn opt boogfte eem arm dik; maar gemeen- 
lyk dunder 5 en de leden een fpan van malkanderén, beb- 
bende aan d’eene xyde een platte geut, te weten, daar 
den dwarstak uit komt ; aan dezelve komen al wederom 
andere. zydetakken > regt dwars, en uit derzelver leden ab 
wederom andere, daar aan de doornen ftaan , als Limoen- 
doornen , zommige agterwaarts , zommige dwars , en uit 
de lang fie derzelver werd met ’er tyd een taksken; de bo- 
venfte takskens dragen weinig bladeren , zynde de dunfte 
en fynfte onder alle de bamboes-zoorten, te weten vier y 
nae een balve en lang, weg ge" wolagtig- 
beid of ruigte , in de lengte fyn geftreept , rollen ftraks in 
malkanderen als firoo-ba MEN y ner men imei 


Het riet is "t dikfle en maffieffte onder alle de Bamboe- 

, 20 dat men aan de afgekapte takskens qualyk een bol- 
ligbeid ziet „daar in een groote naalde mag, dog de groot- 
Be leden bebben den bolligheid als boven. 

Men plant bet met enkelde leden, die men fchuins in.de 
aarde fteekt „men vind bet op Manipa en Huamobel, 
als mede in de Uliaffers, alwaar bet Tomu fehittoe, 
in ’t Maleits Bulufchit biet. : vie : 
a Het 


16 


Semper viridis eft hzc arundo , nec unquam rectos 
praebet flipites, qui cum nigris comparari poffunt 
arundinibus , quas Sinenfis Atlas in Provincia Chekiang 
pas. 116. defcribit. 


e Tabula Tertia 


Ramum exhibet Arundarboris fpinofe Bulo Baduri dës ` 
qua forte eft Arundo vallatoria craffior & elatior Indië 
Orientalis, Corkipilla Malabarorum. Plukn. Manti(]. p. 28. 


CAPUT SEPTIMUM. 
Arundarbor fera. Bulu fwangt. 


Or & fortiffima arundinis fpecies eft Bulu 


fwangi, quoad habitum , ab omnibus prece- 

dentibus diverfa, minima enim feu anguftifü- 
ma gerit folia, a fex ad decem pollices longa, digi- 
tum lata, glabra, viridia, & fubtiliter ftriata, non 
autem ita rugofa.quam precedentium: In tota planta 
nulli tales hirti fpinulofique reperiuntur pili, excep- 
to in vagina Robong feu furculi teneri, ita ut omnes, 
ejus rami ac canales glaberrimi fint , & flavefcentes, 
quum maturefcant , ad nodos vero obtufi quidam con- 
fpiciuntur apices, nullas veras exhibentes fpinas. ` 

Ejus ftipites quodammodo re&i & alti funt a viginti 
oto ad triginta pedes & ultra, attamen non ita recti 
quam praecedentium fpecierum, atque ad quosdam 
nodos incurvi admodum & finuofi, internodia quo- 
que ad nodos brevem habent fulcum , atque hzc 

orro arundo omnium fortiflima eft, licet canalium 
ubftantia non adeo fit craffa quam precedentis Teba 
Teba, vulgo nempe minimum digitum crafla, inque 
fuperioribus fiftulis minor, que pedem circiter, im- 
mo fesquipedem longe funt , harumque craffiffima 
cruris craffitiem obtinet , relique illam brachii. 

… Radices hujus transverfaliter decurrunt, nodofzque 
funt inftar Zingiberis, minoris brachii craffitiem ad- 
zquantes, lentiffime, que nec disrumpi poffunt. ` 

Arundo. haec quasdam habet varietates, vulgatis- 
fima. autem eft flava, mox defcripta , cujus fiftules 
nempe ad truncum flavefcunt. 

Secunda filveftris magis eft nature & rugofior , 
ejusque folia & canales virides funt manentque , 
funtque longiores, & tenuioris fubftantie, ejusque 
femina cenfetur, hec altior excrefcit ad quinqua- 

inta nempe pedum altitudinem , -ejusque ftipites 
unt rectiores, ` 

Tertia & elegantiffima varietas eft, que Bulu ga- 
ding, Aurgading , & Aurcuning vocatur, Amboinice 
Domu Habocca , cujus fiftule penitus funt lutee, & 
inftar eboris polite, unde & nomen fuum gerit, hu- 
jus una fpecies plerumque tota lutea eft, altera pau- 
cis anguftisque. viridibus ftriis ex luteo variegata , 
ejusque folia funt minora illis vulgaris fpeciei. 

Bulu fwangi Robong feu furculum emittit novi- & 
plenilunio, non autem cunctis menfibus, qui eft acu- 
tiffimu$, atque brachii craffitiem obtinet , obferva- 
vique intra quatuordecim dierum fpatium excrefce- 
re ad altitudinem decem ac duodecim pedum, ejus- 
que poffeffores intra trium. menfium fpatium perfe- 
&os obtinere poffunt ftipites, qui apti funt ad onera 
fuftinenda:. Primus tener furculus feu Robong mul- 
tos acutos geritapices, latamque bafin ,-gug ex ipfa 
propullulare videtur terra, fi vero ad femi-pedis fpa- 
tium. effodiatur , nodofa detegitur radix, brachium 
crafla , furfumque incurvata.ad unius vel fesqui-pedis 
longitudinem , quemar conne&itur trunco, ita 
ut hic prius brachia fua deorfum demittat, que terre 
infigit , fefeque iterum erigit ad furculum iftum for- 
mandum, quique femper circa novilunium , aliquan- 
do etiam circa plenilunium in confpectum venit. 
„Hec quoque arundo iftam habet proprietatem, fu- 
pra jam adnotatam, juniorem'nempe multo crafliorem 
cffe adulta, teneriores enim ftipites re&i funt, &' 
ultra pedem craffi poft rugofze vagine lapfum , quum 
Robong ejus feu furculus duodecim vel quindecim 
pedes altus fit, eleganter politus & viridis eft, ve- 
tuítiores vero non ultra brachium craffi funt, fenfim 
flavefcentes, nec tamen rugofi. 

LA Flores 


HERBARII “AMBOINENSIS 


Liber VI: Caput VIL. 


Het riet blyft altyd groen, en men kan geen regte ftam- 
men daar van bebben , te vergelyken met de zwarte Bam- 
boefen , dewelke den Chineefen Atlas befcbryft , in de 
Provintie Chekiang pag. 116. 


De Derde Plaat 


Vertoont een Tak van een doornagtig Boomiiet, Bulo Bå- 
duri genaamt ; welke mogelyk is het Walriet van Ooft- 
Indien , dikker en grooter, by de Malabaren Corkipillu 
genaamt, van Plukn. in zyn Manti[J. p. 28. 


KR HO OCR DK 


De Wilde Riet-Boom. 


E agtfte en alderfterkfte zoort is de Bulu fwangi , 
D in *t aanzien van alle de voorgaande ver/cbillende, 
want. by beeft de kleinfle , of immers fmalfte blade- 
ren, van zes tot tien duimen lang , een vinger breed, 
glad, gras -groen, en fyn geftreept, dog min gerimpelt 
dan de vorige zoorten. Aan 't geheele gewas vind men 
niet of weinig van de [lekelyke bairtjes, bebalven aan de 
Jcbeden van ’t Robong, zo dat alle de takken en pypen 
zeer glad zyn, ligt- geel als ze ryp werden, en aan de 
kada ziet men ettelyke flompe /pit/en , dog geen eigent- 
Iyke doornen. 

De ftammen zyn wel regt en boog, van agt en twintig 
en dertig voeten, en meer, egter zo regt niet als de voor- 
gaande zoorten , en by zommige leden merklyk krom of 
bogtig , ook bebben de leden by de knoeften een korte voorn 
of groeve, voorts is dit ’t flerkfle riet van allen, hoewel 
de fubftantie der pypen zo dik niet is, als aan "t. voor- 
gaande Teba Teba, te weten, ordinaris een pink dik, 
en aan de bovenfte leden wat minder, de pyper zyn om- 
trent een voet of anderhalf lang, de dikfte als een been, 
dandere als een arm. 


De wortelen lopen over dwers , en zyn geknoopt gelyk 
de Gember, in de dikte van een kleine arm, zeer taai en 
onverbrekelyk. : 

- Dit riet beeft eenige veranderingen, «vant "t gemeen- 
fte is ^t geele, zo even befcbrevens te weten , wiens pypen 
aan den [lam ligt-geel werden. , pm A 

De tweede is wat wilder van-aart, beeft wat: ruiger 
bladeren, en de pypen biyven YA groen, zyn langer y 
en dunder van [ub[tantie , en werden voor "t wyfken ge- 
bouden ; dit waji wat boger , te weten tot vyftig voeten, 
en regter van Jongen, ASR e oyn eT 

De derde en rantik zoorte is die gene, die men Bulu 
gun > Aurgading, en Aurcuning noemt, in ’t Amboins 

omu hahocca, wiens pypen regt geel zyn, en zo glad 
als ivoor , waar van ze de simler een flag daar van 
is doorgaans geel, een andere met weinige en [malle groe- 
ne firepen door bet. geel gefchildert , bare bladeren zyn 
kleinder dan aan °t. gemeen Ze za 

. Het Robong van de Bulu {wangi komt in de nieuwe en 
wolle maan, dog niet alle maanden , zeer fpits uit, in de 
dikte van een arm, en ik beb opgemerkt, dat bet binnen 
een tyd van veertien dagen tot de boogte vantien a twaalf 
voeten. op/choot, en-de eigenaars kunnen im de tyd van. 
drie maanden volwaffene ftammen daar van bebben , be- 
quaam om laften te dragen. Het eerft uitkomende Robong 
beeft vele fcherpe fpitjem., em een brede voet , dewelke 
Jcbynt uit de aarde te komen, maar als men omtrent een 
halve voet diep graaft, zo bevind men, dat bet.met een 
geknoopte wortel, die wel een arm dik iss zig weer op-- 
waarts kromt, in de.lengte van een of anderhalf «oet , 
en aan de booftftam vaft is, zo dat dezelve zyne armen. 
eerft nederwaarts zend , inde aarde zig vaft maakt, en: 

an weder opwaarts. fchiet vom een Robong te formeren, 

en "t welk men altyd omirent de nieuwe maan, zomtyds . 


ook by de volle maan, ziel. voortkomen. … 


, Zo beeft dit viet mede de bovengezegde eigenfchap , «dat 
"t jonge veel dikker is dan ^t oude, want de jonge ftangen 
zynregt, en ruim een been dik, nat afwerpen der ruige- - 
Jebede, als ^t Weien, A twaalf a uyftien voeten boog opge- 
Jeboten is, fchoon glad , en gras-groen, maar de oude zyn 
niet meer. dan een arm dik , alleng;kens bleek- geek wer- 
dende, en evenwel gant/ch niet rimpelig. | 


Bloeifel 


“UI GP) 


2 


SIL 


= 


VI. Boek. VH. Hoofdit. 


Flores fruétusque defcribere nequeo, quum raro 
permittatur , ut juftam adquirere poffit eratem; vetu- 
iti porro ftipites ob longitudinem nimis graciles funt , 
quam ut fefe fuftinere poffint, hinc & oblique fefe infle- 
étunt, vicinisque incumbunt , fi adtingere illos poffint. 

Nomen. Latine Arundarbor fera, juxta Malaienfe 
Bulu fwangi. Notandum vero eft, per Swangi tres 
denotari res , primo magos fagasque , fecundo cunctos 
incultos filveftres & horrendos locossrupes & infulas, 
uti eft Pulo fwangi prope Bandam: Tertio cundtos 
tales fructus plantasque, que filveftrem , rugofum , 
& incomptum prebent adfpectum, vel ferocem na- 
turam, uti fupra libro fecundo Cap. 39. exemplum 
propofuimus in Limone fwangi. Amboinice Domu, Do- 
mul, & Dumulo vocatur , in Leytimora Domar , in Hua- 
mohela Waan femane , Ternatice Tabatico nani, Ban- 
daice Zulu feri, & Bulu tomber , que nomina alii pro- 
prie lutez tribuunt fpeciei, vulgarem vocantes Bulu 
key, Javanice Ampel, Macaflarice Bulo . . . . Bale- 
yice Tibing ampel, h. e. arundo portatilis. Sinice 
Tsjotick h. e. arundo lapidea, ob éjus duritiem , & 
fpinofos ramos, licet Sinenfis Atlas aliud Cho feu Tsjo 
defcribat, fupra Cap. 4. memoratum. 

Locus. Hec arundo fere ubique obvia eft per to- 
tam Indiam, fed quasdam habet varietates juxta los 
corum varietatem, uti & hicin Amboina, atque Mo- 
luccis usque ad infulas Auftrales : Hac in Provincia 
de D obcurrit in Manipa, crefcitque eque 
in filvis in altis montibus , quam plantata in hortis 
filveftribus , & circa ædes , propagatur autem per 
binos tresve nodos, quorum fummus pauca cenofa 
repletur terra , ac porro aqua repletur, obturatur, 
& oblique pofita terre conmittitur, ex ejus nodis 
tum furculi progerminant, ficco autem aére aqua con- 
fpergendi funt ifti nodi, donec furculi propullulent. 

Arundo lutea hifce in infulis non filveftris eft, fed 
ubique plantatur, Javanorum Bulu fwangi non adeo 
craíla ek guam Amboinenfium , nihilominus fubftantia 
ejus crafla eft ac dura. 


Ufus. Ex hac arundine pali formantur fex circiter- 


pedes longi, Panukol, h. e. vectes dicti, quibus cun- 
&a onerum genera portantur, fubftantia enim ejus 
eft levis, ac nihilominus fortis, glabra, & humeris 
apta, ex rectis ejus ftipitibus tectorum ligna, & ex 
crafliffimis edium poftes fabricantur ac fepes, que 
vehementiflimos edunt ictus & fonitus, quum incen- 
dio comburuntur, quando notum ejus nomen Bambu 
Bambu facile exauditur. 

Tiffadores pontes fuos formant ex una Calappo ad 
aliam , quum unam alteramve arundinem conligant , 
quibus pedes firmant, aliamque paulo altiorem , cui 
manus injiciunt, quod horrendum praebet fpectacu- 


lum, homines nempe in tanta altitudine per arundi- 


nem ambulare. vie brachium craffam : Robong feu 
furculus Bulu fwangi vix pedem altus, proxime con- 
venit illi Bulu Fava, eftque omnium aptiffimus ad 
coquendum & muria condiendum , quum ejus fub- 
ftantia fit crafliflima, cujus modus feu preparatiofupra 
in Bulu Fava eft enarrata , cavendum vero eft, ne hos 
aliosque furculos crudos edant, quum fummam fau- 
cium anxietatem , immo fuffocationem fere adferant, 
hec autem malignitas per aque cottionem tollitur. 

‚Atsjar feu falgama ex arundinibus praeparata opti- 
mum & delicatum prebet obfonium ad adpetitum 
excitandum , eftque falubre in itineribus marinis, 
quem in finem noftrates reduces magnam ejus copiam 
in Europam deducunt. 

Bulu fwangi, ag ac Bulu feru, & Bulu Fava, in 
ufu funt tempore belli, ex quibus tribuli, & tibialia 
formantur Songa dicta, que acuta funt ligna ,a fpitha- 
ma ad binos tresve pedes longa, quaque ad inferio- 
rem apicem »fulcum habent, quo terre infiguntur , 
circa clauftra & ad viarum tramites, unus vero tribu- 
lorum apex erectus eft, qui in tribulis véntralibus 
parum oblique fitus eft, funtque plerumque parum 

. adufti, unde adeo duri funt, ut foleas penetrent & 

des » fi arundines Bulu fwangi ad manus fint, 

aftilia ex ipfis formari poffunt Sagu fagus dicta, quo- 
rum apices ad ignem quoque parum esini 


Apud Linfchotenum atque Portugallicos fcriptores 
legitur, hanc arundinem adhuc teneram ad ignem 
incurvari &infleti, que ita porro excrefcit, ut dein 
ex ipfa felle geftatorie Palanbius dite formentur, 

Tom. IF. quod 


AMBOINSCH KRUYDBOEK 


1 ; 
Bloeifel en zaat kan ik niet befchryven, om dat men 't 
zelden tot zyn beboorlyke ouderdom laat komen; de oude 


_ Stangen nu wegens bare lengte te rank werdende, buigen 


baar fchuins , en ruften op de naafbe boomen, zo ze die be- 
reiken kunnen. 

Naam. In ’t Latyn Arundarbor fera, na 't Maleits 
Bulu fwangi. Nu is te weten, dat Swangi drie dingen 
beduit , 1. tovenaars en bekfen , 2. alle wilde, onbewoon- 
de, en vervaarlyke plaatfen , klippen, eilandekens , als 
daar is Pulo fwangi, by Banda. 3. Alle zodanige vrug- 
ten en planten , die een wild, ruig, en verwerd aanzien 
bebben , of van een wederfpannigen aard zyn, gelyk wy 
boven in " 2. Boek, Hoofdft. 39. een exempel in de Li- 
mon fion: gegeven bebben; op Amboina Domu, Do- 
mul, en Domulo, op Leytimor Domar, op Huamoel 
Waan femane, ep Ternaten Tabatico nani, op Banda 
Bulu feri en Bulu tombor, welke namen andere eigent- 
lyk de gele zoorte geven, en de gemene noemen ze Bulu 
key, op Java Ampel, in °t Macaffaars Bulo.... 
op Baleits Tihing ampel, dat is fleen-riet, wegens zyn 
bardigbeid en doornagtige takken, hoewel den Chinee/en 
Atlas een ander Cho of Tsjo befchryft , boven Hoofaftuk 
4. aangebaalt. 

Plaats. Dit riet is gemeen fcbier door gebeel Indien, 
dog met eenige veranderingen , na de verfcheidentbeid der 
landen , en zo mede bier in Amboina en de Moluccos , 
tot in de Zuid-oofter Eilanden; in deeze Provintie beeft 
men `t fcboonfle op Manipa , bet waft zo wel in "t wild 
op booge-gebergten, als geplant in de bostuinen, en om- 
trent de buizen, men plant ’t met twee of drie leden, in 
"t bovenfte een weinig flykige aarde gedaan, voorts met 
water gevult, toege|topt , en fcbuins in de aarde begra- 
ven, zo komen uit de knoeflen nieuwe fcheuten voort 3 
men moet "t by droge tyd met water befproeyen , tot dat de 

Jcbeutjes uitkomen. 

Het gele riet vind men in deeze Eilanden niet in ’t 
wild , maar wert overal geplant : de Favaanfe Bulu 
fwangi is zo dik niet van riet als d Amboinfe, niet te 
min dik van fubftantie en fterk. 

Gebruik. Van dit riet werden [Langen gemaakt, om~ 
trent zes voelen lang , Panukol, dat is, draag - boom 
genaamt , waar mede men allerbande zware laften draagt, 
want ’t is ligt, en niet temin flerk, glad, en re: 
voor de fcbouder , uit de regtfte fLammen werden fparren 
tot daken, en uit de dikfle fteilen tot buizen en beiningen 
gemaakt , geven geweldige flagen , als ze in brand raken s 
Tene men zeer Kennel yk baar naam Bambu Bambu 

oort. 

De Tiffadoors maken bare bruggen van den eene Ca- 
lappus - boom tot den anderen, een of twee bamboefen ne- 
vens malkanderen bindende, daar zy de voeten op zeiten, 
en een ander wat boger , daar aan xy baar vaft bouden, 
t welk y[felyk om te zien is , dat menfcbem in zulken 
boogte wandelen over een riet, dat pas een arm dik is. 
Het Robong van Bulu fi See, niet boven een voet boog 
zynde , is naaft dat van Bulu Java, bet bequaamfte tot 
koken en inleggen, om dat bet de dikfte fubhantie beeft , 
wiens manier boven in Bulu Java verbaalt is. Men moet 
zig egter wagten, die en andere Robongs raauw te eten, 
want bet brengt een zulke benautheid in de keel , als of 
"t verwurgen Wilde , welke (cbadelykbeid bem door *t op- 
koken in 'i water benomen wert. 

Het Atsjar van alle Bamboefen gemaakt , is een treffe- 
lyke en aangename toefpys , om den appetyt te verwekken, 
en gezont op Zee-reifen, tot welken einde onze t’buisvaar- 
ders ook een goede party mede in Europa voeren. 


De Bulu fwangi, zo wel als de Bulu feru, en Bulu 
Java, zyn gebruikelyk by tyden van Oorlog , om voete 
Jebeen- en buik - angels daar van te maken, Songa ge- 
naamt , "t welk zyn fpitfe bouten van een (pan, tot twee 
a drie voeten lang , by de onderfle fpits een keep hebbende, 
waar mede men ze in de aagde flaat , rondom de fortres- 
Jen, en aan de paffagien der wegen, met de eene fpits in 
de voet-angels over eind, in de buik-angels wat fchuins 
flaande , dewelke gemeenlyk wat gebrand zyn, en daar 
door zo bard, dat ze door de fchoen-foolen dringen konnen , 
als men de rieten van Bulu fwangi beeft, zo kan men 
ook werp-fpieffen, of Sagu fagus daar van maken, wer- 
dende de fpit/e ook wat in °t vuur gezengt. 

By Linfchoten en de Portugefe Schryvers leeft men, 
boe dit riet nog jong zynde, al willens met vuur gekromt 
en gebogen wert, dat bet daar na zo blyft, tot gebruik 
van Pa Se of draagxetels , "t welk in deeze ma 

5 


E HERBARII AMBOINENSIS 


quod vero hifce in infulis, ubi homines non ita funt 
otiofi ac commodi, non eft in ufu. ; 
Secunda feu filveftris fpecies adhibetur inftar Bu- 
lu fammet ad alas navigiorum minorum feu Corre- 
corren , ac porro oinnes tres fpecies promifcue ad 
malos, gubernacula , aliaque navium inftrumenta , 
funtque porro in tanto ufu ad fupelleétilis varia ge- 
nera & commoda, ut cuncta enarrari nequeant , ita 
ut tales regiones infortunatz atque orbate cenfean- 
tur, in quibus non una alterave harum arundinum 
fpecies crefcit; immo ipfa Amboina & Molucce mul- 
tis in rebus deftituerentur, licet fufficiens ipfis fit 
materies, ex qua horti, des, fepes, aliaque exftrui 
poffunt, quales funt Sagu rami , de quibus fupra libro 
primo latius fuit atum ,.queque cuncta Occidenta- 
les regiones ex arundinibus conficere debent. 
Nullum ejus novi ufum medicum, nifi qui fupra 


Cap. 4. in Bulu Fava fuit memoratus, quem in finem ` 


hzc fpecies praevalet. ; 
Ob multiplicia harum arundiaum commoda genti- 


les harum regionum antiquis jam temporibus & etiam- 


num clam Bulu fwangi divino profecuti funt honore, 
quod prz reliquis in Amboina fatis notum eft, in fu- 
perioribus enim temporibus prope fummum collem 
Soja feri Mabu di&um , ubi olim elegans arundinis 
frutex, lutez nempe fpeciei , fed jam maxima ex 
parte perditus, locatus fuit cum ingenti Bintangora 
litorea & Varinga, matula erat pofita antiqua, in qua 
baculum circumagitabant, quumque pluviaseexcitare 
volebant, inmolabant alba gallina iftam arundinem , 
quam fabulantur ortam fuifle ex baculo, quem pri- 
mus ipforum Patty manibus tenebat, quum ex colo 
delaberetur, credebant autem pluvie quendam Deum 
iftos inhabitare montes, quum bine ¡fte memorate 
arbores litorez ibidem crefcerent, ac plures Leyti- 
more fluvii ex vel circa hujus montis pedem ortum 
fuum ducerent: Omnes lignei cultelli, quibus parie- 
tes ac Pag ers ex Gabba Gabba exftruêti conneétun- 
tur, ex fiffa hac arundine formantur, qui cunéta mol- 
lia penetrant ligna. 

uic Capiti quatuor exotice mihi fubjungende 
funt fpecies, quibus nullum alioquin commodum lo- 
cum tribuere poffum, atque Bulu fwangi quodammo- 
do adfines effe videntur , quarum prima eft Guada ab 
Eufob. Nierenberg. Lib. 14. Cap. 194. defcripta, qua- 
lis arando in india Occidentali crefcit ad pedis crafli- 
tiem, queque adeo fortis & dura eft, ut rufticorum 
edes ex ipfa exftruantur. — — 

"Secundo , Arundarbor nigra , Sinenfibus Outik, 
craffitiem brachii pueruli habet, & minus, ejusque 
fiftule circiter dimidium pedem longa, externe ele- 
> nigricantes & glabra, interne penitus fere 
ignof, totusque cjus ftipes vix viri altitudinem ad- 
tingit, quantumque mihi videtur, convenit cum arun- 
dine Hispanica in infulis Canarienfibus crefcente , 
que olim adhibebaturad baculos , excepto quod hzc 
alba, illaque fit nigra; arundo hzc Sinenfis adeo fo- 
lida eft, ut tenuibus ex fuftibus gravia onera portari 
poffint, porro etiam baculis, tabulatis, & cancellis 
ciftarum & fcriniorum infervit , obcurrit autem in 
Sina & Japana. 

Tertio Cha feu Tsjatick cum fuperiore Bulu gadin 
convenit, eleganter enim variegata eft ex flavis 
viridibus ftriis, flave vero copiofiores femper funt, 
non multum in Sina obvia e , nec nifi in remotis 
montibus, ex quibus Sinenfes medici illam deducere 
curant ob folia, que in ufum medicum adhibent, 
ipforum enim decoctum conducit iis, qui ex febri- 
bus ardent & incalefcunt , ac Cephalza laborant , 


quem in finem Sinenfes Amboinam inhabitantes fo- 


lia noftrae Bulu gading in ufum vocant, obpofite ita- 
qe eft virtutis, quam fuit in precedenti câpite di- 
im de Zeylanenfi fpingfa arundine : In Sinar alia 


hujus arundinis invenitur varietas, que Bulu Tsjats- 


jar h. e. variolofa arundo vocatur, quum maculis 
albis inter viride fit diftinéta & variegata, inftar ho- 

minum, qui cicatrices ex variolis retinuerunt. 
Quarto, Arundo Fapanica in Dodonei adpendice de. 
lineaca fub nomine, Arundinis Indice farte, vulgo, 
licet erronet, Rottang Japanenfium dicta, quz ele- 
gantes exhibet nodofos iítos ftipites feu bacellos , 
quos manibus geftamus , plerumque fuperne & inferne 
argento obduétos, nullo autem modo tales funt, 
quales videntur, ipforumque nomen indigitat, nulla 
enim 


Liber VE. Caput VII. 


den (daar de luiden xo gemakkelyk niet zyn) in geen ge- 
bruik is. 

De tweede of wilde zoorte, werd gebruikt als de Bulu 
fammet, tot vlerken aan de Correcorren, en voorts alle 
drie door malkander tot ma[Len , roers, en diergelyke fcbeeps- 
bomen op de inlandfe vaartuigen ; in fumma tot zo veel 
nootwendigheden in de buisbouding en fcbeepsbouso , dat 
men dezelve niet optellen kan, zo dat men de. landen onge- 
lukkig en gebrekkelyk agt , die niet met d’eene of d'andere 
zoorte van dit riet verzien zyn : ja zelfs Amboina en 
Moluccos zouden in vele dingen zonder dit riet verlegen 
zyn, die nogtans andere flof bebben om bare tuinen , bui- 
zen, wanden, en paggers daar van te maken, gelyk de 
Sagu-takken zyn, waar van in "t eerfte Boek gezegt is, 
daar ze meeft alle de Wefterfe landen uit Bamboefen moe- 
ten maken. 

In de medicyne-weet. tk geen ander gebruik, als die 
boven Capittel 4. in de Bulu Java vermeli is, waar toe 
egter deeze zoorte voor beter gebouden werd. 

: Om deeze veelvuldige nuttigheden hebben mede de Hei- 
denen deezer Eilanden in voortyden , en nog beimelyk de 
Bulu fwangi Goddelyke eer aangedaan , gelyk onder an- 
deren in Ambon genoegzaam bekent is, wat in voortyden 
gefchiet zy , by de boogfle beuvel van Soja feri Mahu 
genaamt , daar wan ouds een fchoone Bamboes- firuik 
Jtond, van de geele zoorte, dog nu meeft vergaan , nef- 
fens een groot firand-Bintangor , en Waringe-boom: by de 
Bamboes - ftruik ftond een antiek/cbe waterpot, waar in 
zy met een flok roerden , als zy regen wilden doen komen, 
en deden offerbande met cen wit boen aan gemelde Bam- 
boes , die xy fabuleren gewaffen te zyn uit een Dot, die 
haar eerft Patty in de band badde, doen by uit de lugt 
viel , xy -geloofden dat een zeker water of Regen-god op 
die berg moeft wonen, om dat de twee geme as 
bomen aldaar groeiden, en de meefle rivieren van ^t land 
Leytimor uit of omtrent de voet van deezen berg baar 
oor/pronk bebben; alle bouten nagels, waar mede men de 
wanden en paggers wit Gabba Gabba gemaakt, t'zamen 
Jpykert, werden van dit geklooft riet ook gemaakt , des 
welke door alle weke bouten doordringen. 

By dit Capittel moet ik nog vier vreemde zoorten voegers 
dewelke anders geen bequamer plaats kunnen vinden, en 
met de Bulu fwangi eeni ilgi Jebynen te bebben, 
1. Guada by Eufeb. Nierenberg Lib. 14. Cap. 194. 
befcbreven , is een Yom riet in Weft- indien waffen- 
de, in dedikte van een been , en zo fterk, dat men de Boere 
buizen daar van maakt. | 


2. Arundarbor nigra, Chinees Outik , is in de dikte 
van een kinder-arm, en minder, de pypen omtrent een 
balve voet lang, van buiten fchoon, zwart, en glad, van 
binnen met bout , fcbier gebeel uitgevult, en de gebele 
ftam niet boven eem man boog, 20 "t fcbynt, overeenko- 
mende met bet Spaans-riet „in de Canarife Eilanden groe- 
yende, en eertyts gebruikelyk tot bandftokken , bebaloen 
dat dit laatfte wit, em "t vorige zwart is: dit Cbineefe 
riet is 20 flerk, dat men aan A zware laften kan dra» 
gen, werdende verders gebruikt tot bandftokken, lyften, 
en pilaartjes aan kiften en kantooren , men vind 't in 
China en Fapan. 


3 Cha of Tsjatick komt over een met ’t bovenftaande 
Bulu gading, want `t is fraai gefcbildert , met geele en 
groene firepen, dog *t geele is altyd bet meefte, "t werd 
in China niet veel gevonden, en dat ver in "t gebergte, 
van waar bet de Chineefe Gencesmeefters laten ie 
wegens zyne bladeren , die zy tot eenig medicyn gebruiken, 


want deszelfs afkookzel gedronken , is goet voor verbitte ` 


menfchen, diekoorfig zyn, of anders boo bebben , tot 
welken einde de Cbineefen in Amboina wonende, de bla- 
deren van ons Bulu gading zomtyts zoeken, dierbalven 
van contrarie kragiem , als in ’t voorgaande Hoofdfluk 
van T Ceylonfe doornagtig riet gezegt is: Im China se 
men nog een verandering van dit riet, "t welk men Bulu 
Tsjatsjar, dat is, pokkig riet noemt , om dat bet gefpik- 


kelt is op."t groen met witagtige plekken , gelyk men/chen, - 


die veel lidtekenen van de pokken bebben 
4. Arunde Japanica in appendice Dodonzi , afge- 
Schetft. onder ‚de naam van Arundo Indica faréta, im ’t 
gemeen , boewel abufivelyk Fapanfe Rottang genaamt, 
zyn de fcboone en geknopte flokjes of ryskens , die men in 
de banden draagt, doorgaans onder en boven met zilver 
beflagen : xy zyn geenzins "t gene dat xe febynen, en baar 
niam medebrengi ; te weten Rottangs , want daar is 
geen 


| 


D 
pu 
| va 


a 


| 


| A 


Woh 


VI. Back, VU. Hoofdff. 


enim invenitur Rottange fpecies, que tot interno- 
diis ac protuberantibus nodis feu annulis, nec fupra 
nec infra terram , crefcit , neque etiam funt Vere 
radices cujusvis arundinis füb terra crefcentes , uti 
Europzi noftrates Duoseqüsperfisdere fibi voluerunt. 

Verum eft cunctas fupra de Tren arundinum fpe- 
cies, per Indias crefcentes, nodofas gerere radices in- 
Dar Zingiberis & Galange, he vero funt breves; nec 
protuberantes gerunt annulos , fefeque dividunt ab 
utraque- parte in multos laterales ramos: hic vero 
ita diétus Japanenfium Rottang ftipes nihil aliud funt 
nifi fpurie radices, que ex vetuftis & fepius detrun- 
catis arundinum fruticibus fupra terram ex ftipitibus 


transverfaliter progerminant, quales in hifce regio, 


nibus ex Mangiis & Pandango propullulant; excepto 
quod Japanenfium Rottang non tam alte fupra ter- 
ram excrefcat, intus autem hz fpurie radices folide 
funt, & obplete lentiffima lignofaque fubftantia , fo- 
lidiore, quam in ulla arundine , longitudinem haben- 
tes quatuor quinqueve pedum, harumque crafliffima, 
raio tamen obvia pollicem crafla eft, ac vulgatiffima 
minimi digiti craffitiem obtinet , immo minorem , 
neutiquam autem tam recte funt, quales manibus 
tenentur, recenter vero excife ita formantur, ac 
gravitate ponderis cujusdam , quod ipfis adpenditur, 
ita extenduntur, divifz autem funt, uti dictum fuit, 
in multa internodia & protuberantes annulos, qui 
circa ortum ex trunco vix transverfalem pollicem 
diftant , ac fenfim magis ad fuperiorem partem di- 
ftant, ita ut fuperiora internodia tres quatuorve d: 
gitos transverfales longi fint , craffiffimis nempe in fti- 
pitibus, in tenuioribus enim breviores funt , fpuria- 
rum vero harum radicum extremitates ad terram qui- 
dem incurvantur, fed ipfi non infiguntur, ex gem- 
mis autem, quz undique annulis infident, multe. ex- 
crefcunt lignofz fibrillz , quarum inferiores in terram 
penetrant , ipfamque perforant , fuperiores vero bre- 
ves tantum quafi funt fpine , qug omnes abfcinduntur. 
uivis nodus ab una parte fulcum gerit anterius 
äcuminatum , fubfequens vero internodium ab obpo- 
fita ilum gerit parte , quem alternatum. ordinem 
precife obfervant usque ad fummum hi nodi, in hoc 
autem fulco rudimentum Dec) folii videtur decubuiffe: 
internodia hzc transverfaliter ornata funt*lineolis , 
ue fubtiles mentiuntur fifluras, quz in fulcos iftos 
determinantur, 
He porro depurate Rottange, quales venales de- 
feruntur, tres cum dimidio & quatuor pedes longe, 
allide funt flavefcentes feu ftraminei coloris, leves, 
folide, lente , atque fubftantiz infragilis , fi modo 
non. diu. pulvere fint obrutz , unde corrumpuntur, 
er Japana autem deducuntur, Sinenfes vero mihi ad. 
firmant, in ipforum patria. quoque reperiri, potifli- 
mum -crefcentes ex precedenti octava fpecie -Bulu 
Javangi; licet ex aliis aliquando fpeciebus itidem pro- 
germinent , fi modo vetufti fuerint ipfarum frutices 
ac ftipites fzepius detruncati, in ipforum vero regio- 
ne nullus laborem adhibere vult ad fuftes tales ma- 
nuales feu baculos ex illis formandos. ` 
uomodo Sinenfium chartz ex hac quoque fpecie 
przparentur, fub finem fuperioris fecundi Capitis ad 
Bulu feru examina. 


eee > v Tabula Quarta 
Surculos «exhibet atundinis arborez fere Bulu fwangi diz. 


Tom. IV. 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 19 


geen Rottang - zoorte , die met zo veele leden , en uitfte- 
kende knopen-of kringen , nog boven nog onder de aarde 
waft; zo zyh bet ook niet de eigentlyke wortelen onder de 
aarde van eenig Bamboes , gelyk onze Europianen tot nog 
toe malkanderen wys gemaakt bebben, 

Wel is waar , dat alle de bovenbefcbrevene zoorten van 
Bamboefen , bier en elders in Indien groeyende , gelede. 
wortels bebben , gelyk Gember en Galanga, maar- die 
zyn kort , bebben geen uitbuilende kringen , en verdelen 
zig aan wederzyden in vele zydetakken , die zogenoemde 
Japanje Rottang - ftam zyn anders niet dan by-wortelen , 
of baftaard -wortelen , dewelke aan oude en dikwils uit- 
gekapte Bamboes-firuiken boven de aarde uit bare Dommen 
dwers uit/chieten, gelyk men in deeze landen aan de 
Mangi Mangi en Pandang ziet, bebalven dat de Fapanje 
Rottang zo boog niet boven de aarde voortkomt. Zy zyn 
van binnen maffief , en gevult met een zeer taye boutag- 
tige Jubftantie , «after dan aan eenig Rottang, in de 
lengte van vier a yf voeten, de dikjie, die men zelden 
vind, van een duim, de gemeenfle van een pink, en dun 
der, zy groeyen geenzins zo regt , gelyk men die gene ziet, 
dewelke men in de banden draagt , maar de ver/ch afge- 
Jnede werden aldus gerekt door de zwaarte van eenig ge- 
wigt daar aan gebangen. Zy zyn als gezegt, in vele * 
leden en uitbuilende kringen verdeelt , dewelke omtrent 
den oorfpronk uit den flam fcbaars een dwers - duim van 
malkanderen oan, en dan allengskens na voren toe ver- 
der van malkander , zo dat de voorfte leden drie en vier 
dwers=vingeren lang zyn , namentlyk , aan de dikfie 
Jlokken , aan de dundere zyn ze korter; de uiter{te einden 
van deeze bywortelen krommen zig wel om na d'aarde toe, 
dog maken zig daar in niet vaft, maar uit de oogen, die 
rondom aan de kringen flaan , [cbieten vele houtagtige 
vajelingen wit , waar van de onderfle weder in de aarde 
dringen, maar de bovenfle biyven korte fiekels, dewelke 
men allegaar afjnyt. 


Jeder lid beeft aan Reene zyde een keep „ voorwaarts 
Spits toelopende, en "t volgende lid beeft ze aan d'andere 
zyde , onderhoudende deeze verwifJelde ordre precys tot ’s 
uiter{te einde toe, waar in fcbynt eenig fchepfel van een 
droog blad gelegen te bebben ; de leden zyn over dwers 
wercierd met linien, als fubtile fcheurtjes , dewelke in de 
voornoemde: kepen eindigen, T 


Woorts deeze fcboon-gemaakte Rottangs, zo als men ze 
te koop brengt, drie en een half en vier voeten lang , zyn 
bleek-geel of Jirooverwig , ligt, flyf, taai , en van een 
onverbrekelyke fubflantie, als zy maar niet lange met flof 
bedekt leggen , want daar door bederven ze, men bre 
Se wi? Japan, dog de Cbineefen verzekeren my , dat ze in 
baar land ook te vinden zyn; pro: ende ll aan de naaft 
voorgaande agtfte zoorte Bulu fwangi, boewel ze aan 
andere zoorten zomtyts ook voortkomen, als 't maar oude 

ruiken zyn, en die dikwils uitgekapt werden , dog in 
baar land wil niemand de moeite doen om 'er bandflokken 
van te maken, 


Hoe "t Chineefe papier mede bier uit gemaakt werd, 


ziet agter aan't bovenftaande tweede Hoofdftuk , van de 
Bulu feru. 


De Vierde Plaat 
Vertoont eenige jonge ftruikjes van het wilde Boom Riet, 
Bulu fwangi genaamt, 


CAPUT 


ab “HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput VIIL 


CAPUT OCTAVUM. 


Canna Palufiris. Cano Cano. 


Rundines relinquens arborcas , tranfeo ad mi- 
A nores quasdam defcribendas fpecies, quarum 
Cano Cano vulgari noftrati arundini fimilis eft, 
in uliginofis enim crefcit locis, eandem exhibens for- 
mam, cujus ftipites pollicem craffi fant , duodecim 
ac fexdecim pedes alti, recti, & firmi, brevibus ex 
internodiis compofiti , non ultra palme longitudinem 
diftantibus, atque inferius magis combinatis, ultra 
dimidium nudi funt & externe virentes. : 
Folia binas fpithamas , ac fuperiora duos pedes 
longa funt, in longum apicem definentia , binos tres- 
ve digitos lata, glabra, & firma, nullis hirtis vel pun- 
gentibus pilis hirfuta, quales in Leleba confpiciun- 
tur, parum ftriata, ad inferiorem femper partem la- 
tifima, atque transverfaliter ortum fuum habent fo- 
litaria, ac plerumque alternata , ex inferiorum fo- 
liorum alis longi excrefcunt petioli laterales, fimilia 
gerentes folia, plerumque erecti inftar matricis. 

Flores in longam conliguntur plumofam glumam , 
uti in arundine faccharata, que tamen multo tenuior 
eft, ultra binas fpithamas longa, que nulla confpi- 
cienda dat femina. 

Radices per paludofum prorepunt folum , atque 
ubique novos emittunt fürculos, quibus hec arundo 
intra breve temporis fpatium quam maxime multi- 
plicatur, ejus véro ftipites interne concavi funt , uti 
in vulgari noftrate arundine, crefcit autem non tan- 
tum in paludofis & arenofis, fed etiam in altis locis, 
inferne humidis, & foli bene expofitis. ` 

Nomen. Latine Canna pa Gluma autem feu 
flores omnium arundinum Latine & Grece Anthele 
vocantur, atque hec arundo Malaice & Ternatice 
Cano Cano, Amboinice Tatepal & Tatupele , major 
vero additur ad diftin&ionem minoris fpeciei in fub- 
fequente Capite defcripte : Macaffarice Lantebu , Ba- 
leyice Tubu fala , quod tamen nomen potius fubfe- 
quenti farte feu filveftri arundini faccharifere com- 
petit: Ternatice Lou lou Idje, h. e. parva Bulu feru. 

Locus. In Amboina nullibi obcurrit nifi ad flumi- 
hum oras, ipforumque ripas humiliores, que fepius 
inundantur, prefertim ad oras maritimas, & in Pafló 
Baguala , hujus vero arundinis filve periculofe funt 
Crocodilorum latebrz : In Celebe circa Macaffaram 
totos obcupat campos, qui pluviofis menfibus aqua 
funt fubmerfi , uti quoque in Sumatra, arundines 
vero ibi funt majores Amboinenfibus. 

Ufus. Defectu Lelebe, aliarumve arundinum adhi- 
ro ad Pancawa, qui tenues funt afferculi, quibus 
Atap circumfuitur, non autem ita durabilis eft qua: 
vere ifte arundines. Magnates Macaffarenfes Ory- 
zam fepe hifce arundinibus infar&tam deferri jubent, 
quam in prandiis ad oblectamentum edunt , quum ex 
ipforum fententia melior inde ejus fit guftus ac odor. 


Tabula Quinta 


Cannam exhibet paluftrem Cano Cano ditam, que forte eft 
Arundo vallatoria Indie Orient. noftrati fimilis Plukn, 
, Mantil]. p. 28. Hor ] set 


em. HOOFDSTUK, 
De moeraffige Canna. 


V de boomagtige rieten affcheidende ; zullen wy 


eenige kleine zoorten befchryven , waar van de 

Cano Cano is ons gemeen riet gelyk , want bet 

waft op vogtige plaatfen , en in dezelffte gedaante, te 
weten, met fiammen een duim dik, en twaalf a zeftien 
voeten hoog , regt en {lyf , met korte leder, die niet bo- 
ven een band van malkander flaan, en beneden nog dig- 
ter , over de belft flaan ze bloot, en zyn van buiten 

roen, e 
d De bladeren zyn twee fpannen’, en de bovenfte twee 
voeten lang, met een lange fpitfe , twee en drie vingeren 
breed , glad en ftyf, zonder die fiekelyke wolligbeid, die 
men aan de Leleba ziet, weinig suene, agter altyd 
breedft , en laan dwars uit baren İlam, enkeld, en meeft 
met beurten tegens malkander , wit den Jcboot der onderfte 
bladeren fcbieten lange zyde flelen ‚in diergelyke bladeren 
pues en meeft over eind flaande , gelyk. den booft- 
eel. 

De bloem is een langen riet-pluim , gelyk aan’t Zuiker- 
riet, dog veel dunder, over de twee Pannen lang , daar 
aan men geen zaat ziet, 


De wortelen kruipen langs een moerafhge grond , en 
Jebieten overal nieuwe flangen uit, waar door dit gewas 
in korten tyd zeer vermenigvuldigt, de flangen zyn van 
binnen bol, gelyk ons gemeen riet, ^t waft niet alleen in 
moeraffige en zandige , maar ook op verbeve plaatfen, 
[^ ze maar van onderen vogtig zyn , en wel ter zonne 

aan. Om 
- Naam. In % Latyn Canna paluftris. De pluim of 
bloem van alle rieten biet in't Latyn en Grieks Ánthele, 
*t voorfx. riet in't Maleits en Ternataans Cano Cano , 
in't Amboins Tatepal en Tatupele, bet groote tot on- 
derfcbeid vant kleine, in *t volgende Hoofd/tuk befcbre- 
ven, op Macaffaars Lantebu, op Baleits Tubu fala, 
welke naam egter "t; volgende E of wilde Zuiker-riet 
beter toekomt, op Ternaten Lou lou Idje, dat is kleine 
Bulu feru. rue IG | 

Plaats. In Amboina vind men bet nergens , dan aan de 
Kanten van rivieren , die een lagen oever bebben ; en dik- 
wils overlopen , byzonderlyk aan de zeekant, en op de 
Paffo Baguala, en zyn deexe rietboffen xorgebyke: fcbui 
plaatfen van den Crocodil. Op Celebes omtrent Macaffer 
beflaat bet gehele velden , dewelke in de regen -maanden _ 
onder water flaan, als mede op Sumatra, dog de rieten 
zyn aldaar wat grooter als de Amboinfche. 

Gebruik. By gebrek van Leleba of andere Bamboefen 
werd bet gebruikt tot-Pancawa, dat zyn dunne latjes, 
daar men de Atap om naait , dog is o durabel niet als 
de regte Bamboefen. De groote Heeren op Macaffer la- 
ten baar ryft, die wy over tafel eten ; zomtyds tot pleifier in 
e rieten komen , van dewelke xy een aangename geur 

ekopen. € SEÑA 


De Vyfde Plagg © 


Vertoont de moeraffige Canna; Cano-Cano genaamt, welke 
mogelyk is het Wal-Riet van Ooftindien , na ons Inland- 
cfche gelykende van Piukn. in zyn Manif. p. 28. —— 


te 


-CAPUT 


Tab. V. 


Tou. IV; 


VI. Boek. IX. Hoofdjt. 


CAPUT NONUM. 


Arundo farla. Djodjoy & Tubu fala. 


in hifce Orientalibus infulis binas obfervavi fpe- 
cies, larum prima eft arundo telorum feu 4- 
rundo toxica , que vix minimi digiti craffitiem habet, 
ac plerumque tenuior eft , nihilominus tamen firmis- 
fima & retta, breves gerens nodos, quatuor & quin- 
os pollices longos , intus fungofa & duriufcula me- 
ulla repletos.  ' e 
` Ejus folia oblique eriguntur, viginti quatuor & vi- 
ginti fex pollices longa , plerumque vero breviora, bi- 
nos lata digitos, in longum definentia apicem,ac glabra. 
Ejus flores funt albi & plumofi inftar alius arundi- 
nis, qui longa nempe ex arifta, in multos petiolos 
divifa, excrefcunt , ac tenuia exhibent capitula in 
longos terminantia apices, uti in avena. 
Secundo vulgaris hujus fpecies in depreflis crefcit 
locis, ac proprie vocatur Tubu fala, parumque dif- 
fert a precedenti montana fpecie; eft enim major & 
craflior, a decem ad duodecim pedes alta, a minimo 
digito.ad maximum digitum craffa, non vero rotun- 
da, fed parum comprefla & angulofa , hujus interno- 
dia multo kayi Dëse in priori, ab octo , nos 
vem, decem, ad duodecim pollices longa, intus re- 
pleta medulla alba, fungofa, & fibrofa inftar Junco- 
rum, nec ita firma eft quam precedens-arundo. — 
Ejus folia tres quatuorve pedes longa funt, binds 
pollices lata, glabra,-& magis polita quam prioris, 
parum deorfum inflexa & complicata, que vero in 
graciliori & faxofo proveniunt folo, anguftiora funt , 
ex quovis füperiore nodo longa excrefcitfpica , que 
fenfim major & longior eft ; fimulque longam for- 
mant plumam féu glumam, nullo tàmen modo land: 
ginofam , fed paleaceis & pallide o ari 
onuftam , quorum quivis in longum terminatut apie 
cem inftar avenz, ac plerumque fterilis eft, excepto 
quod quidam inferius durum gerant granulum. 
: Utriusque fpeciei radices juxta terram prorepüht 
inftar reliquarum arundinum, hinc inde novos emit- 
tentes furculos , denfioremque formantes fruticem , 
quum. in bumidis & frigidioribus crefcat vallibus , 
tam pinguia producit folia & ftipites, ut tenera pu- 
taretur effe arundo faccharifera , quedam etiam hujus 
reperiuntur. varietates juxta Varlas regiones, quz 
tamen non fufficiuntad certam conftituendam fpeciem. 
Nomen, Latine Arundarbor fara, juxta Grecum 
Naftos & Toxica, primam montanam fpeciem , pro- 
prie vocarem Toxicam, h. e, telorum arundinem „ 
uti hzc in Ternata Djodjo vocatur: Amboinice Hena 
& Louibuan: Secunda peculiariter dicitur Tubu fala y 
h. e. arundo faccharifera fpuria , Amboinice: Tâtepal 
& Tatexar , minor ad diftinétionem majoris in prece- 
denti Capite defcripte: Macaffarice Bodjo Bodjol. 


S quzdam in India arundines farte, quarum 


~ Locus. Prima {pecies montes obcupat & colles; 
foli-bene expofitos , fecunda ubique obvia eft in pla- 
nis campis.& ad montium pedes , utrzque vulgares 
funt in-cunétis Archipelagi 
vero arundo toxica crefcit in magna Gelolo, & in 
infulis Papuenfibus ;.Amboinenfis enim multo infe- 
rior eft, nec ita firma... +.» | 
Ufus. Arundo toxica ab. Alphorenfibus , Papoen- 
fibus , reliquisque incolis, infulas ad Eurum fitas 


inhabitantibus, quotidie adhibetur ad fiftulas, cana- 


lesque telorum fuorum ex ipfa. formandos , quz: qua- 
tuor pedes longa & dimidium digitum craffa funt , 


hifce inponunt apices palmam longos , ex duro quovis. 


ligno conftru&tos, quorum quidam funt plani & gla- 
bri; quidam inzquales & hamati, & toxico quovis 
fucco imbuti, qualis eft Caffuvii filveftris libro primo 
defcripti.. In quibusdam locis ufurpatur loco panca- 
we, in quibus nempe deficit Leleba , que alioquin 
ad confuendum Atap requiritur. 

Secunda fpecies feu Tubu fala eft mollis, inutilis, 
nec ad quendam ufum apta, nifi quod Macaffarenfes 
& Boegenfes ex fpongiofa cjus medulla turundas for- 
ment, quas poft haftilia ponunt , ad fiftulam .emifla- 

, riam replendam, & licet, uti di&um eft, hzc aründo 
te in 


oluccani infulis, optima 


AMBOINSCH KRUYDBOÉE. it 


IX. HOOFDSTUK. 
Het Pyl+ Riet, 


van ik in deeze Oofterfche Eilanden twee zoorten 

aangemerkt hebbe, ’t eerfte is bet Psl-riet ; of de 
Arundo toxica , "7 welk is niet boven een pink dik; en 
meeft dunder , niet te min zeer ftyf en regt, met korte 
leden , vier en vyf duimen lang; van binnen met een voor 
en bardagtig merg uitgevult. 


D^ zn ook eenige gevulde rieten in Indien, waar 


De bladeren ftaan fchuins over eind, vier en twintig - 
en zes en twintig duimen lang , dog meeft korter , twee 
vingeren breed, in een lange [pits eindigende , en glad. 

"t Bloeifel is wit en pluimagtig als ander riet; te we. 
ten, een lange aire, verdeelt in vele flelen , en daar aan 
dunne knopjes met lange fpitfen , gelyk aan haver. 


2. De gemeene zoorte bier van waft in de laagte , biet 
eigentlyk Tubu fala, en ver/cbilt wat van de voorgaande 
berg-zoorte ; want zy is groter en dikker , van tien tot 
twaalf voeten boog ; van een pink tot een vinger dik, niet 
regt rond, maar Wat gedrukt; aan de zyde kantig; de 
leden zyn veel langer dan dàn *t vorige, van agt, negen; 
tien tot twaalf duimen lang , van binnen vitgevult met 
een wit fpongieus en dradig merg ; als biezen , zo fyf 
niet als ’t vorige, 


De bladeren zyn drie a vier voeten lang, twee duimen 
breed, glad, en effener dan aan de voorgaande, wai ne- 
derwaarts gevouwen, dog die op een magere en fleenag- 
tige grond [laan zyn fmalder , uit yder van de: oee 
leden-kowmt een lange aire woort „ en vervolgens al grooter 
en langer, witmakende te zamen een lange pluimagie , 
«vaàür aan egter niets wolagtig is, maar met kafagtige en 
bleek-groene knopen bezet, yder dragende een lange fpits 
als baver , meeftendeel ydel , bebalven zommige bebben 
aan `t onderfie een bard koritje. i 


De wortel van beide zoorten kruipt langs d’aarde, ge- 
lyk aan; alle rieten, bier en daar nieuwe fpruiten uitfcbie- 
tende, en een digter firuik uitmakende als bet in vogtige 
en koele valeyen flaat , gewind bet zo vette bladeren en 
flelen , dat men "t voor jong zuiker-riet aanziet , ook beeft 
"t nog eenige andere veranderingen na de ver/cheidentbeid 
Oe anden s die niet genoeg zyn om een vafte zoorte te 

en. 

Naam. In ’t Latyn Arundarbor far&a, na’t Grieks 
Naftos en Toxica, d'eer/le berg - zoorte zoude ik eigent- 
lyk Toxica , dat is, pyleriet noemen, gelyk die in "t 

ernataans Djodjo genaamt werd, in’t Amboins Hena 
en: Loinhuan: de tweede biet men ook in "t byzonder Tus 
bu fala, dat is baftard Zuiker-riet, in "t Amboins Ta- 
tepal en Tatexar ’t kleine, tot onderfcheid van 't groo- 
te, in 'ivöorgaande Hoofdftuk befcbreven ; int Macas. 
Jaars Bodjo Bodjol. 

Plaats. De eerfte zoorte waft op de bergen en beuvelen, 
die wel ter zonne flaan, de tweede over al in vlakke vels 
den en aan "t bangen der bergen, beide zyn ze gemeen in 
alle Eilanden van den Arcbipelagus Moluccánus , dog "t 
befte Pyl-riet waft op groot Gelolo sen in de Papoufe 

ilanden, zynde ’t Amboinfe verre zo goet en fierk niet. 


. Gebruik. Het Pyl-riet werd van de Alpborefen; Pas 
pouen; en verdere İnlanderen van de Zuid«oofler Eilan- 
den dagelyks gebruikt , om de fcbaften van bare pylen 
daar van te maken, zynde vier voeten lang , en een halve 
vinger dik, daar aan flekenze dan de fpitjen nog wel een 
band lang van eenig bard bout gemaakt, zommige effen s 
zommige met kertels of weerbaken , en meeft met een 
Jcbadelyk fap befireken , gelyk daar is die van Caffuvium 
Sylveftre, Lib. 1. befcbreven. In zommige plaatzen ge» 
bruikt men’t voor Pancawa, daar men geen Leleba heeft, 
tot bet naaijen van Atap nodig. 


De tweede zoorte of Tubu fala is week, ondeugend, 
en febier tot niets gebruikelyk, bebalven dat de Macafja- 
ren en Boegis uit bet fpongieufe pit de korkjes maken, die 
zy agter de blaaspylen of fpatten zetten; om de loop van 
^£ fpatroer “e vullen , hoewel nu, als gezegt , dit ries 

3 op 


22 
in Paponenfibus infulis, Cerama Orientali, & Gorama 
crefcat , preferunt tamen iftarum regionum incole 
illam, qu in Sergila provenit, & Papoenfibys Foin 
vocatur, atque unam eandemque habet formam cum 
prima noftra fpecie, fed quz tenuior, firmior, & 
durioris eft fubftantie. "Pelorum apices conficiunt 
ex filveftris Pinangz ligno, quos contundunt , cras- 
fioremque arundinis partem ipfis jungunc, & firmant 
rubente & vifcofo fucco arboris Gajang dicte, qui 
vero dein in hifce apicibus niger exficcatur. . 

Sergile autem eft Occidentalis pars Borealis nove 
Guinee, e regione Papoenfis infule Salawat dicte, 
ubi Sergilenfes preparata hec tela venalia deducunt. 

In Java, Baleya, & Macaffara Tubu fala paulo cras- 
fior & pinguior eff, quam in Amboina, ubi aliquan- 
do etiam. plantatur ad turundas iftas miffilium ex E 
formandas: Ejus fiftule quoque conducunt ad oculos 
flatu depurandds, fi hi vifcofo quodam humore fint 
obnebulati, vel alia quadam incidente re infeftati, 
quem in finem fungofiffime eliguntur. 


N. B. Cum Tubu fala nomine & forma quam maxime 
convenit Calamagroftis, quum vero hzc minor fit, 
atque aliquid peculiare de hac fit notandum , hinc 
fingulare ipfi tribuere malui Caput libro decimo. 


Tabula Sexta 


Arundinem exhibet far&am cum panicula fua , Tubu fale 


‚ CAPUT DECIMUM. 
Arundafirum. Tonchat feytam. 


-N Um arundine quodammodo convenit hec plan. 

( ta, que Arundaftrum nobis dicitur, quodque, 

quantum novi, in nullis reperitur defcriptum 
libris, mixtamque gerit formam & fubftantiam arun- 
dinis, Galange, & Juncorum. _ 

Frutex eft, fex oétoque pedes altus, multis ere&tis 
adfurgens ftipitibus , externe glabris, viridibus, & 
*otundis, inftar Typhe, in longa internodia divifis , 
qua quatuor quinqueve pedes u. funt, & digitum 


crafla , intusque repleta medulla alba & fungofa inftar 
juncorum , fed que fibrofa De eft ac penitus ficca. 
“ Ex nodis multi quidam, fed potiflimum tres ma- 


jores excrefcunt rami laterales , erecti, & inzqualis 
magnitudinis , ejusdem forme & fubftantiz, inter quos 


folia quzdam ficca ftipulas mentientia excrefcunt, 


que fuere vaginz lateralium iftorum ramulorum. 
Folia cum illis Galange floride , vel Curcume con- 
veniunt, vel proxime magis illis Cannacori adcedunt, 
fpithamam longa, quinque & fex digitos lata, folita- 
via, àtque peculiari petiolo infidentia, qui fub folio 
capitulum gerit ; funt autem glaberrima inftar folii 
Mufe, lete viridia , fubtilibus venulis, ar&iffimis , 
& obliquis T quarum quaedam fuperius pro- 
tuberant, & in inferiore foliorum parte fulcos for- 


mant copiofos, fubrotunda porro funt, & in brevem - 


apicem fefe determinantia: Tenerum adhuc folium 
conyolutum refert infundibulum vel cucullum ; quale 
in Curcuma & Cannacoro itidem confpicitur, ubi autem 
tale progerminat foliolum, nodus obfervatur lateralis, 
€x quounus pluresve petioli in fumma oriunturparte, 
qui bina femper gerunt folia, quorum tenerrimum 
femper convolutum eft, faporis fatui feu graminei. . 

Ex nodis quoque feu geniculis alii longi excrefcunt 
PE > paucos: albicantes fuftinentes flores, ex 


ex fquallide albentibus anguftis & finuofis petalis con- ` 


ftantes, poms incurvis ex petiolis dependent bac- 
cz que 

mentientes , fed magis oblonge, inregulares, ac fu- 
perius umbilicate & albicantes, externe fimili tenui 


pellicula obduéte, fub.qua reconditur mollis, alba, - 


& ficca caro , in hac continetur officulum formam mi- 
noris Nucis Mofchate zmulans , inregulariter fulca- 
tum ac ftriatum, externe nigricans, interne album; 
fiecum, ac durum inftar vetufte Pinangz nucis. 
Externus viridis ftipitum cortex in tenuia loramen- 
ta findi poteft , nec folia adeo facile fiffuras patiun- 
2 der tur 


HERBARII AMBOINENSIS 


am vage , formam Ceraforum nigrörum 


Liber VI. Caput X. 


op de Papoufe Eilanden, Ooft-Ceram, en Goram waft, 
zo gebruiken egter- derzelver: Inlanders tieffi , "t gene op 
Sergile waft , by de Papouen Foin genaamt , en tgeen 
een en dezelffte gedaante beeft met onze eerfte xoorte , of 


' evel zo dun, ftyf , en bard. van fubltantie; de fpitfen 


maken-ze van wild Pinang -bout , dewelke zy ftooten , 
bet dikfte deel san "t riet daar in vaft makende , met cen 
roodagtig en kleverig fap van den boom Gajang genaamt, 
die daar na aan deeze /pitfen zwart be(terft 


Sergile, nu is °t Wefterfe deel van "t Noorder Nova 
Guinea, tegen over 't Papoefe Eiland Salawat, daar de 
Sergilefen de toegemaakte "a te koop brengen. 

p Fava, Baley, en Macaffer valt de Tubufala wat 
dikker en vetter dan in Ambon, daar men "t ook zomtyts 
plant, om de voornoemde korkjes aan de fpatten daar van 
te maken; de pypen zyn ook dienflig om in de oogen te 
blazen, als die door eenige flymerigheid verdonkert zyn , 
of als "er wat ingevallen is , waar toé men de voojle 
moet uitzoeken. 


N.B. Met Tubu fala komt in naam en gedaante zeer 
overeen bet Calamagroftis of Rietgras , dog dewyl "t 


kleinder blyft , en nog iets byzonders beeft, zo beb ik 
in bet tiende Boek een byzonder Hoofdftuk willen geven. 


De Sesde Plaat 


Vertoont het Pyl-riet met zyn bloemdragende pluim, Tubu 
fala genaamt. 


^X HOOFD ST Uk. 
He Rietagtig Gewas. 


M? riet beeft ook eenige gelykeniffe dit gewas, dat 


wy Arundaftrum noemen, myns wetens tot nog 
Nel toe in geen fchriften bekent, een gemengd fatfoen 
en fubftantie van riet, Galanga, en Biden bebbende. 
Het is een firuik, zer en agt voeten hoog , met vele 
regte flelen op/chietende, van buiten glad, gras -groen, 
enrond, gelyk de lisdodden (Typha) in lange leden ver- 
deelt , van vier tot vyf voeten lang, en een vinger dik, 
binnen gevult met een witte en vofe fubftantie, gelyk de 
dicten, dog dradiger en‘gan/ch droog. 
it de knoppen waffchen eenige vele, dog meeft drie 
grooter zydetakken, opgefchikt „ en van ongelyke grootte, 
van "t zeiffte maakzel en fubftantie , tuffcben baar eenige 


droge bladeren als ppl bebbende , bet welk de [ches — 
e 


den van de jonge ftelen geweeft- zyn. 

De bladeren gelyken die van Galanga florida, ‘of van 
de Curcuma, of nog eigentlyker na de Cannacorus, een 
Span lang, vyf en zes vingeren breed, ieder enkelt op een 
byzondere fteel flaande , dewelke kort onder "t blad een 
knop beeft. Zy zyn glad als een Pifang-blad , blyven 
groen , met fyne adertjes digt en fcbuins doorregen, waar 
van zommige boven uitfleken, en aan ’t onder[le van ^t 
bladt vele voorns maken, aan "t voorfte eind: rond: toelo- 
pende, met een. korte fpitss "t jonge blad gelykt een" 'za- 

erolt tregtertje of peperbuisje , gelyk men ook aan 

de Curcuma en Cannacorus ziet; telkens gu waar een 
zulk blad flaat , vind men een knie, en van daar af 
loopt een lid ter zyden uit met een of meer flelen aan ^t: 
ZE > altyd twee bladeren bebbende , waar vant jong- 
e altyd te zamengerolt is can fmaak'laf of grasagtig. ` 


-:Uit de knien komen andere lange fkeeltjes „daaraan men’ — 


ziet weinige witte bloempjes; van zes vuilwitte , fmalle, 
en y e blaadjes oni: pt na de welke waffen = kromi- 
me Jötelijes eenige ydele bezien , van gedaante als krie- 
Ren, “wat langwerpig , fcbeef , en met een naveltje bo- 
ven op, «vitagtig , buiten met een diergelyk dun vliesken’ 
bedekt S daar onder een week, wit, em droog vlies leit, 
binnen is een [leen , in. gedaante van een kleine Note“ 
mufcbaat , ongelyk gevoornd of geftreept , buiten zwart- 
agtig, binnen wit, droog en bart als een oude Pinang. 


De buitenfte groene feborffe aan de ftaven laat baar in 
dunne riemkens fplyten , en de bladeren febeuren zo ligt 
gir 


"a 
A 
f 
| 
I| 
I 
fi N 
N 
N i 
N 
NS 
NN 
N 
An 
N 
, 
E 
: 
d i 
Ä i 
e 


Ce lee AAA 


VL Boek. X. Hoofdf. 


tur quam illa Muf, unde & aptiora funt ad invol- 
vendas quasdam res: Radix proferpit inftar illius 
aliarum arundinum, vel potius inftar illius Galange. 

Nomen. Latine Arundaftrum , Malaice Tonckat fey- 
tan, h. e. diaboli ftipes; fic quoque Amboinice Nitu 
atoay „item Tinat, apud ZEthiopes vero Amboinenfes 
ac quosdam Ternatenfes vocatur Moa & Moar, Ter- 
natice & Malabarice Bamban , Javanice Bambang , 
Macaffarice Buron & Une bine, in Hitoea & Hoeamo- 
hela Nini, Baleyice Kelangiffan. e 

Locus. Silveftris eft nature, crefcens in planis fil- 


vis, fepibus, ac vallibus, in Amboina non admodum . 


eft copiofa, majori autem copia obcurrit in Cerama 
& Celebe, per officula in hortis quoque feri & pro- 
pagan poteft, ubi læte fatis progerminat fed humi- 
ior crefcit. TA 

Ufus. Stipitum fifforum viridis cortex apud mul- 
tas nationes in ufu eft praefertim apud Macaffarenfes 
ad confuendum Atap, ad corbiculas nectendas, alia- 
que ligamina, que aliis in locisex Leleba conficiun- 
tur, hec autem melior cenfetur in hunc ufum Lele- 
ba: Folia inferviunt ad fructus aliosque cibos ipfis in- 
volvendos: Teneri- petioli mafticati cum pauxillo 
Zingiberis & Culitlawam , a Macaffarenfibus inliniun- 
tur ad curandam Lappargaram, qui ingratus eft cu- 
tis pruritus, qui talia excitat exanthemata, qualia ex 
Cimicum morfu cauffantur. 

Incole dicunt magnam verfari Antipathiam inter 
hanc plantam & Crocodilum , unde & ejus. #ipites 
manu tenent , quum ipfunt devovere velint, alii fru- 
ftum fcindunt Torte! ftipitum , tante longitudinis , 
ut buccis includere illud poffint , quod in cingulis 
circa corpus gerunt , uti & hujus plante fructus, 
certi nullum Crocodilum talem hominem invafurum 
effe, qui hzc fecum portat, immo ne quidem inhia- 
turum, licet a tali in cerram adtraheretur, 


Recentia folia adhiberi quoque poflunt ad cibum 
Bobato ipfis involvendum, unde & nomen Baleyenfe 
fuam habet originem ; virides ramulos circa incu. 
bantes Gallinas & Oryzæ campos inferunt , ex qua 
autem fuperftitione me latet. ^ — 


Tabula Septima 


Arundaftrum exhibet, feu Marantam floribus fractibusque 
ornatam. 


OBSERVA TIO: 


Hec eft Maranta H. Cliff. p. 2, & Maranta arundinacea, 
Cannacori folio Plum. nov. pl. gen. p. 16. T. 36. & Mar- 
tin. Cent. p. 39. T: 39. ac Canna Indica radice alba Ale- 
xipharmaca. Sloan. Cat. pl. Fam. p. 22. & Cannacorus ter- 
tius feu Indorum Mamban aut Bamban, papyraceo, levi, 
& Curcume folio, Luzoni, apud Ray in adpend. tom, 3. p. 
22. ubi cjus vide defcriptionem. 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. ij 


niet als die van Pifang , en zyn dierbalven bequamer om 
dets daar im te winden , de wortel kruipt gelyk aan alle 
rieten , of eigentlyker gelyk de Galanga. 

Naam. . In "t Latyn Arundaftrum, op Maleits Tonc- 
kat feytan , dat is, duivels-ftaf , en zo in ’t Amboins 
Nitu atoay, item Tinat , dog by de Amboinefen , Mo- 
ren, en zommige Ternatanen biet bet Moa en Moan, 
op Ternataans en Maleits Bamban > op Favaans Bamban , 
op Macaffaars Buron en Une bine, op Hitoe en Hua- 
mobel Nini, op Baleits Kelangiffan. 

Plaats. Het is wild van aard , waffende in lage bos- 
Jebagien , beggen., en in de valeyen, in Amboina niet 
zeer overvloedig , meer op Ceram en Celebes , met de korls 
kan men `t ook in de boven zayen., daar bet wel opkomt, 
maar laag blyft. 


Gebruik. De gefpletene ryskens van de groene /cborffe 
dienen by vele Natien, inzonderbeid op Macafer, tot "E 
nadijen van Atap, vlegten van korfjes, en ander: bind- 
werk s gelyk men elders met de Leleba doet , werdende 
voor beter gebouden dan Leleba. De bladeren dienen 
om allerbande vrugten en eetwaren daar in te winden, 
de jonge flelen gebruiken de MacafJaren geknouwt , met 
wat Gember en Culitlawan, en opgefmeert , geneeft bet 
Lappargaram, "t welk is een moeilyk jeuken des buids , zo 
dat "er zodanige bobbeltjes opkomen , als of xy van Weeg- 
luizen gebeten waren. ; 

De Inwoonders zeggen , dat een groote Antipathia xy 
tuffcben deeze plant en den Cayman, wesbalven zy des- 
zelfs ftokken in de band dragen , als zy bem bezweren wil- 
len , andere fnyden een fluk van deeze flokken, zo lang 
ieder met zyn eigen mond overgapen kan, "t welk zy in 
baar gordel om 't lyf dragen , als mede de vrugten daar 
van , en verzekeren dat geen Cayman dexeloe perzom 
aantaften zal, die deeze dingen by zig draagt , ja zyn 
mond niet eens tegens bem open doen, al wierd by van 
bem op 't land getrokken. 

De verfcbe bladeren kan men ook gebruiken om den koft 
Boboto daar in te binden of winden, waar van den Baley- 


Jchen naam komt ; de groene vakjes fleken ze by de broeyen- 


de boenders, als mede rontom de rysvelden, uit wat voor 
bygeloof , en weet ik niet. 


De Sevende Plaat 


Vertoont het Arundaftrum ofte de Maranta, met bloemen 
en vrugten beladen. 


AANMERKING 


Dit is de Maranta van de Hort. Cliff. p. 2. en het rietagtig 
Maranta met het bladt van de Cannacorus van Plumier in 
zyn nieuwe Americaanfe geflagten p. 16. 7: 36. en van 
Martin in zyn Centur. p. 39. 7. 39. en de Ooftindifche 
Canna met een witte wortel, dienítig tegens vergift van 
Sloan. Cat. pl. Fam. p. 22. en de derde Cannacorus , ofte 
der Indianen Mambu of Bambu, met een ligt dun blad 
als papier, gelyk aan de Curcuma van Luzonus by Ray 
in de adpendix van het derde deel p. 22. alwaar verders 
zie des zelfs befchryving. 


CAPUT 


24 HERBARII AMBOINENSIS 


CAPUT UNDECIMUM. 
Flos feftalis. Bonga raja. 


Ruticum. hortum intrantes primo producemus 
b eos, qui coluntur, adje&is ipforum filveftribus 
fpeciebus; horumque iterum primo adducemus 
cohortem talium, qui adfines funt Malvis & Altbais, 
inter quos eminet Flos feftalis feu Bonga raja, qui in 


India florum excellentiffimus eft, Rofam nobis re- 


prefentans. : A 
Frutex eft, Coryli altitudinem adtingens, fed craffio- 
rem gerens truncum , vulgo infantis brachium cras- 
fum, rugofo obductum cortice, cinereo, ac fucco- 
fo, quique facile feparari poteft, éjus vero rami in 
plurimos dividuntur longos ramulos inregulares, ac 
plerumque deorfum dependentes ob florum gravita- 
tem, unde & facile tignis adligari poffunt. 
In binas dividitur fpecies, in rubram & albam, 
guârum una flores gerit fimplices, altera plenos. 
Bonga raja rubra five pit» five plena eundem 
gerit fruticem, fimiliaque folia, quz illis Urtice ad- 
cedunt, fed multo funt glabriora , ipforumque dentes 
ad oras non adeo acuti funt , fed rotundiores ac rario- 
res , digitum vulgo crafla , tresque digitos lata, in 
fenioribus fruticibus minora, in junioribus majora, 
fplendentia, & intenfe viridia, ac folitaria, femper 
autem ex ipforum ortu minora quaedam ac tenera 
propullulant folia, vel novus petiolus fafciculata ge- 
rens foliola, illa vero totum inveftiunt ramum ab 
ipfius ortu usque ad fummum. _ : 
Flos femper folitarius progerminat , longo infidens 
. petiolo, multo major Rofa, forma Malvz rofacez , 
non autem ita ample apertus, fed magis campanifor- 
mis, oe fimplex ex quinque ingentibus con- 
ftat petalis fuperius dilatatis, inferius longis & angu- 
ftatis , güz fimul Jongum formant collum , funtque 
flaccida, tenuia, rugofa, ac parum finuofa, coloris 
intenfe rübri, feu carmofini, in fundo autem ex fu- 
fco colore rubent, ubi longam ac rubrum elevatur 
iftillum , in fummu,fuftinens e tubercula ob- 
cure rubentia ac fimbriata, fub quibus latitant te- 
nuia quzdam ftaminula , antheras rubras gerentia, 
omnia uti in Malva. - zs 
Flos hic viridi infidet caliculo, ex quinque ftriatis 
etalis conftru&o , qui fuftinetur ftellula ex viridi- 
us, anguftis ,- &-extenfis apicibus formata. ` 
Bonga raja rubra plena , eundem profert fraticem 
ac folia, que fimplex, excepto quod hujus folia fint 
paulo majora , aliquando palmam lata ; Mio & ample 
dentâta: Flos hic plenus externe fimilia gerit quin- 
que petala, fed non ita extenfa quam fimplicis, ejus- 
‚dem vero coloris. ` ya 
. In hujus centro alter quafi oritur flos , ex multo 
minoribus formatus petalis , adeo ar&e fibi jun&is , 
«ut vix numerari poffint, qui vero adcurate illa inqui- 
rit & examinat, viginti circiter deteget, in quorum 
medio fimile erigitur piftillum, uti in fimplice flore, 
paulo fupra petala elevatum; ipfius petala funt adeo 
flaccida ac tenera, ut ad tactum quafi liquefcant, $e 
humida fint, unde nec minimum tolerare poffunt in- 


petum, nihilominus tamen ejus color eft eleganter 
rubens, oculos maxime adficiens , & inter viridem co- - 


mam jucundum praebens adfpectum. 


Secundo. Bonga raja alba fimplex, folia gerit paulo ` 


magis pallidiora & anguftiora, in longiorem apicem 
fefe determinantia , ceterum ejusdem forme ac fitus, 


quam rubra fimplex; optime autem refert Malvam - 


rofaceam albam, ejus vero petala funt paulo ci em 
da, 


ftiora, magisque campaniformia , admodum flacc 
flavefcentis , ac fub vesperam gilvi, in fundo hzc 
firmiora funt, & fanguinei coloris, in quorum centro 
piftillum erigitur rectum & album, longius quam in 
ulla alia Malva, antheras luteas gerens. 


Flos plenus peculiarem habet colorem ex pallide- 


flavo ac ruffo mixtum, Ifabella noftratibus vulgo di- 
étum, Malaice Djincka; hic in fundo itidem rubet, 
atque interne fimilibus minoribus petalis completus 
eft, hic autem raro apertus eft, fed ita compactus, 
ac fi flos Papaveris plenus effet. 


Omnes 


Liber VI. Caput XI. 


BL. HOOP Dd 


De Feeft- Bloem. 


Dx 't bof van de flruiken nu getreden zynde , 


zullen wy voor eerft die geene voortbrengen , die 

gebavent werden, met bare wilde geflagten, enten 
eerjLen opvderen een troepje, die uit de maagfchap van de 
Malva en Althea willen zyn, waar onder uitblinkt de 
Flos feftalis of Bonga raja, zynde een van de uitflekend- 
Ste bloemen in Ooftindien, die ons de Roofe verbeelt. 

Het is een firuik in de boogte van een Hafelaar , dog 
pride ftam, in” ei als een kinder -arm , me 
een ruige ligt-graauwe /cbor{fe, /appig, en die zig ligt 
laat afjebillen 5 maar aa E bun in velo SN 
ge ryskens , die onordentelyk fiaan en gemeenlyk neder- 
waarts bangen wegens de zwaarte der bloemen, daarom 
"t ook gemakkelyk op latten kan geleid werden. 

Men verdeelt ze in twee zoorten, roode en witte, en 
ieder derzelver wederom in enkelde en gevulde. 

Bonga raja, de roode, 't zy enkeld of dubbeld, zyn 
aan Jiruik en bladeren malkander gelyk , de bladeren ge- 
lyken die van Netelen, dog zyn veel gladder , de tanden 
aan’ de kanten zyn zo Jcberp niet, maar rond en veel min- 
der in ’tgetal, in ’t gemeen een vinger lang , en drie vin- 
gerén breed, aan de oude firuiken kleinder , aan de jonge 

rooter , blinkende, en boog-groen , zy Baan enkeld, dog 

ebben altyd uit baren fchoet nog eenige andere jonger en 
kleinder, of een nieuw fleeltje , met een bosje bladeren, en 
aie de takken zelfs van baren oorfpronk af tut aan'i 
uiter{ie. 

De bloeme komt altyd enkeld voort op een tanga feel, 
byzonder grooter dan een Roofe , in gedaante als die van 
tamme Malva , zo wyd niet geopend, maar meer kloks- 
gewys gemaakt, en de enkelde van vyf groote bladeren , 
voor breed, agter lang, en final toelopende, en alle «yf 
t'zamen eenen bals uitmakende, zeer flap, dun, gerim- 


_Peld; en wat geploait, van verwe boog carmozyn - rood y 


en op de grond hruin-rood; in de midden flaat een lang 
rood pilaartje , dragende vp den top vyf donker - roode 
knopjes-als fulp, en daar onder ettelyke fyne draatjes met 
roode noppen, allezins gelyk aan de Malva, 


Deeze bloem ftaat in een proenkelkje, van vyf geftreep- 
te bladeren gemaakt , en bet zelve ruft op een fterretje 
van groene , fmalle, en uitgebreide (pitfen gemaakt. 

De gevulde roode Bonga raja, verfcbild aan firuik 
en bladeren van de enkelde niet, bebalven dat de bladeren 
van de enkelde wat grooter wallen , zomtyds een band 
breed , weinig, en wyd gekerft. De bloem van de gevul- 
de beeft van buiten diergelyke vyf bladeren y dog/zo wyd 
niet geopent als aan de enkelde , en van dezelffte couleur. 

In de midden ziet men als een tweede bloem, van veele 
kleinder bladeren gemaakt , zo dig: in en door malkdhder 
flaande , dat men ze qualyk tellen kan, dog die er wil 
moeite aart doen, zal er omtrent twintig vinden, in de 
midden met diergelyke pilaartjes , gelyk aan de enkelde , 


“even buiten de bladeren uitflekende , zy is zo flap en teer 


van bladeren, dat ze in 't aanraken vogtig fchynt , en 
't minfte geweld niet verdragen kan, niet te min met een. 


beldere en eenparige roodigheid in de ogen ftckende , uiter-. 


maten-cierlyk ftaande onder dat groene lof. 


| 2. Witte-Bonga raja, de enkelde beeft bladeren wat 
ligt groender , een-bairtje fmalder , en met een langer 


Jpits., anders van dezelfde fatfoen en dispofitie als de 


roode, de enkelde gelykt zeer wel een witte Malva-roos , 


‚dog zyn wat fmalder van bladeren , en meer kloks-gewys , 


2 1 ; - mede zeer flap en gerimpelt, wan verwe bleek- wit, als 
& quoque rugofa, coloris pallide albicantis, feu fere - 


of er wat geels onder liep, en tegen den avond, naar den 
vaalen trekkende , op de grond fiyver, en bloed - rood , in 


.. de midden een wit ftyl pilaartje bebbende , langer dan aan 


eenige ja, met geele noppen. 

De gevulde beeft een byzondere couleur , uit den bleek- 
geelen en roffen gemengt, die men in °t gemeen Ifabelle , 
in "t Maleits Djincka noemt , op de grond mede rood, 
van binnen met diergelyke kleinder bladeren uitgevult , 
dog men ziet ze zelden geopent , maar zo in malkander ge- 
drongen , gelyk de gevulde Papaver. ; 

Alle 


Ena rhe mg o n 


kel ön e LH 


x 


VI. Boek.) XI, Hooff. 


Omnes he quatuor fpecies, ac praefertim rubre, 
elegans prebent oculis fpedaculum, nafo autem nul- 
lum odorem , funtque infipidi ac fatui faporis inftar 
ceterarum Malvarum , nullum dant femen , nec fru- 
Gus , ipfarumque flores unicum modo perdurant diem, 
ac vesperi fefe claudunt ac contrahunt , tali modo 
per unicum adhuc dependentes diem , quum mox de- 
cidunt. Ipfarum itaque propagatio fit. per ftipites 
terre conmiffos, quod optime fuccedit menfibus 

luviofis ,fi trunci nodus relinquatur: Aliicoronulam 
ormant ex abruptis ramulis , quam fub terra con- 
dunt, ita ut paulo promineat. 

Nomen. Latine Flos feftalis, Malaice Bonga raja, 
ac prima fpecies cognominatur Mera, altera Puti, 
plena peculiariter Djinka, Amboinice Coparay , ac 
quibusdam Manila, h. e. ftultorum fos. Ternatice 
Ubo ubo roriba , Bobuto, & Dado, h. e. rubra, alba, 
& flava. Bandenfibus Caju wuna wuna , Javanis & 
Baleyenfibus Cumbang waribang rubra, & Waru wari 
putialba. Macaflarice Bonga biffu, Sinice Anck Tsjuy- 
kun. Bataviz vocabulo femi- Portugallico vocatur 
Fula kär, h. e. flos Calceanus, Malabarice Tsjom- 
bor feu Tombu. Arabice Rayat., quod fignificat fig- 
num, vexillum , unde Hary raya, dies feftus dici- 
tur, quia in folemnitatibus majoribus vexilla erigun- 
tur, & fic Bonga raja flos feftalis dicitur, quod ejus 
ufus fit in feftivitatibus. 

Locus. Nullibi fponte crefcit, fed femper in hor- 
tis plantatur , in omni progerminans folo., potifli- 
mum autem in duro y- ac lapillis mixto, per totam 
obcurrit Indiam aquofam usque in ipfam Chinam , in 
veteri vero India non ita frequens eft. 

^Ufus.. Hic flos non modo elegans praebet: hortis 
ornamentum, fed nulla funt convivia, dies fefti., 
ac feftivitates, quin ubique hilari fuo fulgore oculos 
delectari atque pafcere oporteat, cunctis enim Indis 
ac Sinenfibus ruber color fignum habetur. letitiz , 
atque hic flos ad iftum finem aptiffimus cenfetur , 
quum per totum annur ex fruticibus dependeat, plu- 
viofis vero menfibus minori in quantitate, atque hoc 
flore exortiantur arcus tellen. parieta, umbelle 
ac coronz in conviviis ac feftis, ut & alla atque cru- 
fta, Jee uoguc crinibus illos inneétunt in tali- 
bus diebus feftis, quumque in talibus plerumque. oc- 
cafionibus atque temporibus fapientia quafi venalis 
fufpendatur, nec colatur, hinc memoratum cogno- 
men Amboinenfe flos nempe ftultorum obtinuit. 

In fepulturis celebium demortuorum. coronule 
etiam ex hifce floribus formantur , que funeribus in- 
ponuntur, quasque clinici manibus etiam tenent , 
omnesque hi mores non tantum in ufu funt. apud Æ- 
thiopes indigenas , gentiles , ac Chriftianos, fed apud 
ipfos etiam Europzos. | 

Flos ruber ab omnibus calceos gerentibus vulgo 
adhibetur ad illos nigro colore inbuendos , atque ut 
fplendeant , fi manibus contra hos adteratur, unde 
calcei nigrefcunt ac manus obfcure czrulefcunt, ac 
fi Indigo fuiffent inbutz, atque hinc nomen Portu- 
gallicum fuam habet originem, ut autem hic color 
ac tin&ura a manibus iine. oportet illas primo 
lavare Limonum fucco, unde ex purpureo rabent , 
qui color demum per aquam tollitur, quidam etiam 
hos flores albo infundunt aceto Towack, ut rubro 
inficiatur colore, fed mucofum inde fit. 

In re Medica quendam etiam przbet ufum hic fru- 
tex, ejus enim folia funt mucilaginofa, emollientia, 
& quodammodo maturantia, atque flos praeter emol- 
lientem, detergentem quoque poffidet virtutem. Al- 
bz fpeciei radices funt refrigerantes ; rubre flores 
in aceto contriti & propinati, mulieribus menftrua 
provocant, quibusdam lente, aliisadeo fortiter, ut 
etiam faetum expellant, atque hoc comprobatum eft 
ex teftimonio & confeffione indigenz cujusdam in 
Banda anno 1655, qui confitebatur , fefe fruticis fo- 
lia, non ipfos flores, cum Papajz granulis in fortiori 
aceto contrita propinaffe concubine fue, unde fex 
menfium abortum procuravit: Ceterum hzc folia 
cum illis Nyvelle quotidiano in ufu funt apud obfte- 
trices ad ipforum mucilaginem extrahendam, quam 
tempore partus adhibent fine noxa vel incommodo 
infantis, eadem quoque hora foliorum fuccum pro- 
pinant ad partus nixus & fcetum provocandum. 

Florum capita nondum aperta efficaciora cenfen- 
tur ad menftrua pellenda , cum aceto praeparata & 

Tom. IV, potata, 


` te fleken, "t welk beft g 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. ag 


Alle deexe vier zoorten, inzonderbeid de roode , zyn 
wel fchoon in "t oog, dog zonder eenige reuk , laf van 
Jmaak , Den alle Malva , nog zaat nog vrugten voort- 
brengende , zy vertonen baar ook maar eenen dag, des 
avonds fluiten ze baar , of kruipen in malkander , blyven 
nog een dag zo bangen , en wallen daar na af. Hare 
voortplanting dierbalven geliri met ryskens in de aarde 

elukt in de Regen-maanden, als 
men een knoesje van den [lam daar aan last : Andere 
maken een kransje van de afgebroke takjens , en begraven 
zulke in de aarde, dat by een weinig uitkyke. 


Naam. In ’t Latyn Flos feftalis, op Maleits Bonga 
raja: de eerfte zoorte bygenaamt Mera, de andere Puti, 
de şeri in ’t byzonder Djinka, op Amboin Coparay, 
en by zommige Manila, dat is gekke-bloem, op Ternaten 
Ubo ubo roriha, Bobuto, en Dado, dat is, roode, 
witte,engeele; op Banda Caju wuna wuna, op Javaans 
en Baleits Cumbang waribang , bet roode, en Waru 
wari puti, °t witte, op Maca Bonga biflu, op Chi- 
na Anck Tsjuykun, op Batavia met een half Portugees 
woord Fula fapato , dat is fchoen-bloem , op Malabaar 
Tsjombor of Tombu. Int Arabi/ch Rayat, bet geen 
betekent een teken, een vaandel, waar van daan Hary 
raya, een beilige dag, om dat in groote plegtigheden de 
vaandels opgefteken werden, en zo wert Bonga raya of 
Pat ee enaamt , om dat deszelfs gebruik is op die tyden. 

laats. Hy waft nergens in "t wild, maar werd altyd 
in Hoven geplant , opkomende in allerbande grond, dog 
liefft daar °t svat bert is, met kleine fleenen gemengt , 
men beeft ze door gant/ch Water-Indien, zelfstot in Chi- 
na toe, in oud Indien is by zo overvloedig niet, 

Gebruik, Deeze bloem geeft niet alleen een groot cie- 

raat aan de boven en tuinen, maar daar werd ook geen 
maaltyd , feefldag , of vrolykbeid gebouden, of zy moet 
overal met baar biyden glants de oogen vervullen, want 
by alle Indianen en Cbineefen de roode verwe een teken 
van blydfchap is, Zynde daar toe te bequamer geoordeelt, 
om fat men ze *t gebecle jaar door aan den flok vind, boe- 
wel in de Regen-maanden minder : men bebangt daar mede 
de fesflbogen s wanden, kroonen, en kranjen op bruiloften 
en feeften , men befteekt daar mede de gebraden en pafteyen 
op de tafels.; De jongelingen op diergelyke vrolykbeden 
dragen ze in de bairen , en om dat men gemeenlyk by 
diergelyke gelegenibeden de wysheid aan een fpyker bangt, 
20 Ge? ze de voornoemde toenaam gekke-bloem in 't Am- 
bons bekomen, * : 
By begraaffeniffe van ongetroude perfoonen werden 'er 
ook kroontjes van. gemaakt , om op de lyken te zetten, en 
by de dragers in de hand te dragen , zynde alle deeze ma - 
nieren niet alleen by de inlani)e Moren, Heidenen, en 
Chriftenen, maar ook by de Europianen aangenomen. 


De roode is by alle, die fchoenen dragen, ook in gemeen 
ebruik, om dezelve daar mede zwart en glimmend te ma- 
n, als men ze met de banden daar op wryft, waar van 
de fchoenen zwart , en de banden donker-blaauw werden , 
als of ze met Indigo geverfd waren, en bier van bebben 
ze de voornoemde Portugeefe naam. Om deeze verwe nu 
«veder van de banden te krygen, moet men ze voor eerft 
met Limoenzap waffen, daar van zy purper-rood werden, 
en daar na met water af/poelen. pani ph doen ze ook in 
de witte Tawak-azyn, om dezelve rood te verwen, bog- 
wel ze veel flym daar. in zetten. 

In de medicyne heeft ze ook eenig gebruik , want de 
bladeren zyn flymerig , verzagtende, en eenigzints rypma- 
kende, de-bloem beeft by de werzagtende ook een afdry- 
vende kragt , de wortelen van de witte zoort zjn verkoe- 
lende , de roode bloemen in azyn gewreven en gedronken, 
dryft de vrouwen baar maandtyd, by zommige flappelyk , 
by anderen. zo flerk, dat ze ook de vrugt. afdryft, Dit 
laafte beeft men uit zekere Confeffie van een Inlander in 
Banda anno 1655 verkregen , dewelke bekende , dat b 
de bladeren) van de ftok, en niet de bloemen , met de koris 
van Papaja, in (berken azyn gevreven , zyne Concubine 
te drinken badde gegeven, en daar mede een fesmaandige 
vrugt afgedreven , anders zyn deeze bladeren met die van 
Novella, in dagelyks gebruik, by de Vroetvrouwen om 
den fiym daar uit te trekken, en in de ure van de geboorte 
te appliceren , zonder eenige fchade of vreze voor bet kind, 
zy geven in de zelf/le ure bet fap van de bladeren ook te 

rinken, om te verloffen, 

Men boudde knoppen van de bloemen , eer ze open gaan 
voor kragtiger , om de fionden te verwekken , in azyn 

D gedron. 


26 


potata , unde & inpregnate fibi caveant hofce flo- 
res vel folia interne adhibere. Albe fpeciei radix 
cum fucceflu in febribus ufurpatur ardentibus ad ip- 
farum zftum minuendum, fi cum Pinanga maftice- 
tur, vel cum aqua contrita propinetür föla, vel cum 
radice Novelle, & alba Calbahara contrita & potata 
Choleram quoque curat Oepas diétam. Florum ca- 
pita contrita glandulis inguinalibus tumentibus inli- 
niuntur, unde refolvuntur & detumefcunt, fic quo- 
que folia conteruntur, atque calidis inponuntur tu- 
moribus ad ipforum zftum refrenandum , ipfosque 
emolliendos, vel, fi non nimis fuerint ingentes, at- 
que indurati, ad ipfos refolvendos. - 
Ternatenfes nobis perfuadere volunt, Bonga raja 
cujusvis etiam coloris plantatam Eclipfios tempore , 
non autem dicunt quanam, flores produ&uram va- 
riorum colorum feu variegatos, fic quoque conan- 
tur nobis inponere , ut credamus infantem genera- 
tum hora Eclipfios degenerare in talem hominum 
fpeciem, quz Kakkerlakken noftratibus dicitur , qui: 
que cutem habent albam , plurimis nigris ac fufcis 
maculis inftar lenticularum variegatam , an fimile 
quid in Ternata unquam fuerit obfervatum , aliis 
credendum relinquo, mihi faltem non fubceflit, bis 
enim albam & rubram plantavi Bonga raja, quas ter- 
rz conmittebam anno 1678 feptimo Maji media nocte 
in vigore ingentis Eclipfios lunaris, que lete fatis 
progerminabant, fed non alios exhibebant flores , 
quos matrix frutex: Cum foliis feminz caput lavant 
crinesque , ut depurentur, mollefcant , ac caput fimul 
refrigeretur, aqua, in qua folia funt macerata , pro- 
pinatur quoque ad febrilem eftum minuendum. 
Atlas Sinenfis in Provincia Kenfi mentionem facit 
floris Sinenfibus Meutan vocati , dicitque a cunctis 
magnatibus per totam Sinam in ipforum hortis coli, 
floresque hos majores effe Rofa, magisque expanfos, 
atque tres diverfos proferre colores , albicantem 
nempe, luteum, & rubrum, ftipitibus autem incre- 
fcunt illis Sambuci fimilibus , per diem vero a folis 
eftu obtegere fefe ConintuE 9 co ee 
| Meutan ifte vulgari Sinenfi vocabulo Boutan voca- 
tur, atque adcuratiore examine compertum eft ; 
multum a Bonga raja differre , inque tanto haberi 
pretio, ut nemini liceret hunc fruticem in horto fuo 
plantare nifi primoribus, nec nifi permiffu Cefareo. 
In Hort. Malab. part. 2. Cap. 17. Fig. 16. hic frutex 
defcribitur fub nomine Schemparite , quartaque Pa- 
riti habetur fpecies, que eft Novella, in ejus ufü nil 


merhoratur de tingendis calceis, fic quoque non com 


poo experientia * quod ibi legitur de fubprimen- 
is menftruis per radicem, hoc autem verum eft fo- 
Jia anthracibus inponi, atque ubique hec propinari 
in variolis, febribus, & Hepatis inflammatione. 


. Apud Jacob. Bontium Libr. 6. Cap. 46. vocatur Ro/a 
Batavico-Indica, & Malva fruticejcens , Favanica , uti 
is putat, Modure dicta, Modori vero alia eft planta 
in Auftuario meo defcripta. 
In Adpendice bac adduntur. | 
In Hort. Malab. part. 6. Tab. 13. fimplex Bonga raja 
defcribitur, & Malabarice vocatur Ain pariti , Portu- 
gallice Foelba de Sapatto Macho, Belgice enkelde Schoen- 
roofen, feu Rofe calcearie fimplices , ubi legitur, hane 
fimplicem fpeciem in vulgarem excrefcere arborem; 
ejusque flores poft otto annorum decurfum in plenos 
degeneraturos, quod nulla mihi hucusque compro- 
batum eft experientia, licet varios noverim frutices, 
qui otto pluresque annos jam inpleverunt. 


x Tabula O&ava | 
uu exhibet Hibifci foliis cordato -angularibus , ferratis , 


OBSERVATIO. 
Bac eft Geh bg S US N "voie fübrotundo , flore 
pleno Zournef. in[lit. p, 100, ef. Zeyl. p. 133. qua 
, eft Malva Indica frutefcens ; dad pleno folie: m 
Muf. Zeyl. p. 29. & Alcea Indica hortenfis, flore pleno 
atro rubente Rofe fimillimo ibid. p. 61. & iiie Yendi, 
rofea Sinenfis multiplex & fimplex, M Hifl. tom. 2, 
` P. 53% 1. 18. felt. s. reliqua vide in. Tiet Zeyl. & H. 
Cliff. p. 349. ubi vocatur Hibifcus foliis cordato quinque- 
angularibus abíolete ferratis, Aore pleno, + : 


A 


CAPUT 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VÍ. Caput XT 


gedronken , moeten dierbalven beorugte vrouwen baar 
wagten iets van deeze bloemen of bladeren binnens lyfs 
te nemen. De wortelen van de witte zoorte werd nuttelyk 
gebezigd in de beete koortfen , om den brand te verminde- 
ren, als men ze met Pinang knouwd , of anders gewre- 
ven met water drinkt , alleen of met de wortel van Novel- 
la, en wit Calbabaar gewreven, en gedronken, geneeft 
ze ook 't bort Oepas genaamt. De knoppen van de bloe- 
men gewreven , worden op de gezwellen der liefJcben ge- 
Jmeert , en doen dezelve flinker: , zo werden mede de bla- 
deren gewreven, en op alle heete gezwellen gefmeert, om 
dezelve te verkoelen en te vermurwen, of ook zo ze niet 
groot zyn, te doen fcheiden. 

De Ternatanen bebben my willen wys maken, dat een 
Bonga raja van wat couleur xy is, geplant by een Eclips 
(maar xy zeggen niet wat voor een $ bloemen voortbren- 
gen van verfcheide couleuren, gelyk zy ons ook willen 

oen geloven, dat een kind gebooren inde uur van een Ec- 
clips, verandere in dat wonderlyke flag van men/cben , die 
men Kakkerlakken noemt , die een wit vel met vele zwar- 
te en bruine plekken, als fproeten bebben. Of zulks in 

Ternaten gefchied xy , laat ik aan zyn plaats, immers 
bet beeft my niet willen gelukken , in twee ryskens van 
een witte en Toode Bonga raja, die ik plantte anno 1678 
den 6. May , ’s middernagts-in de ure van een groote 
Maan- Eclips , dewelke my wel opquamen, maar geen 
andere bloemen voortbragten , dan bare modders ftokken s 
met de bladeren waffen de vrouwen ook de booft-bairen 
om dezelve te zuiveren, week te maken, en met eenen "t 
hooft te verkoelen: bet water, daar in de bladeren geweeks 
zyn «verd ook gedronken, om de brand in de koortfen te 

verminderen. : 

De Chineeje Atlas , in de driederlei Provintie Kenfi , 
maakt gewag van een bloem, in’t Chinees Meutan ge- 
naamt, en zegt, dat ze van alle-de Grooten door gebeet 
Chins in bare luftboven- geplant werd, dat de b 
rooter zyn dan een roos, wyder uitgebreid , van drieder- 

i couleuren, witagtig, geel, en rood , by waft op een 
[tok , als-een Vlierfiruik, en wil des daags bedekt zjn 
Seger de bitte der zonne, “| RE. 

_ DE voornoemde Meutan biet in "t gemeen Chinées Bou- 
tan, is by nader onderzoek bowonden van de Bonga raja 
veel te verfcbillen , en in 20 groote agting, datze niemand 
in zjn boven mag planten dan de groote Heeren, en dan 

met fpeciaal verlof van den Keizer. 

n Hort. Malab. part. 2. Cap. 17. Fig. 16. werd 
deeze plant befchreven, met de naam van Schemparite, 
en gebouden voor de vierde zoort van Pariti, "t welk is 
de Novella; in ’t gebruik vind men niets van "t verwen 
der fcboenen, zo komt ook niet met de ondervinding over 
een, "t geen aldaar [Laat van bet ftelpen der maai n 
met de wortel ; maar wel dat men de bladeren op bloedvin: 
nen legt , en dat men overal de bladeren drinkt in de kins 
derpokken , Koortfen , en verbitte lever. ` 

By Jacob Bontius Libr. 6: Cap. 46. biet xe Rofa 
Batavico - Indica, en Malva fruticefcens , Javanica, 
zo by zegt , Modure, dog Modori is een andere plant, 
by ons in "t Auctario befchreven. 

In het Byvoegzel wert dit "er bygedaan. 

` In Hort. Malab, part. 6. Tab. 13. wert de enkelde 
Bonga raja befcbreven , en tes? in °t Malabaars Nin 

ariti, in't Portugees Foelha de Sapatto Macho in" 

uits enkelde Schoen-roofen , alwaar men windt das 
deeze enkelde zoorte een matigen boom. wert; en’ dat na 
verloop van agt jaren de enkelde in een dubbelde blotm zal 
veranderen , waar van tk nog geen ondervinding heb, 
boewel ik genoeg flruiken weet , die agt en meer jarenoud 
zn. ES 


nora o Agile Plaat oe 
Vertoont een Tak van de Hibifcus, met hartvormige gehoekte 
. en gezaagde bladeren. iom 


Dit is die beroemde Chineefe Ketmia met een ronde vrugt; 
en volle bloem, van Tournef, in zyn inftit. p. 100. en in de 
Thef. Zeylan. p. 133. welke is de Ooftindifche ftruikagtige 
Malya, met een dubbelde roode Roofe -bloem , in het 
Muf. Zeyl. p. 29. en de Indifche tuin-Alcea met een dub. 

‚belde donker-roode bloem aan een Roos zeer gelyk, al- 
daar op pag. 61. en de Chineefe dubbelde en. enkeldé Togs- 
agtige boom Althea, van Morif. in zyn Hift. tweede deri 
p» 530. T. 18. fel. 5. Het overige ziet in onze Thef. Zeyhi 
en in de Hortus C . Pe 349. alwaar ze genaamt wert 
Hibifcus, met hartvormige vyf hoekige en gezaagde erm 


Z4. vur. 


Pag. 26 . 


A 


eee 


\ 
Ww 


M 


AN 
ANNM 


N WN 


VI. Bock. XII. Hoofaf. 
CAPUT DUODECIMUM, 
- Flos horarius. Bonga Balitfiaja. 


arborefcentis , longisque fefe erigit reftisque ac 
teretibus ftipitibus, binos digitos craffis, adeogue 
flaccidis , ut fuperius inflexi fint, atque hi nunc bini 
ternive fimul ex. radice progerminant, nunc prope 
radicem miborem formant truncum , tres quatuorque 
pedes altum, ac pedem craffum: Folia per ftipites di- 
{perfa funt; potiffimum vero in ramorum fummo pro- 
germinant: , folitaria , longisque petiolis infidentia, 
uti in Malva, ac ejusdem quoque forme , ampla 
nempe & lata, palmam longa, ac paulo minus lata, in 
tres, atque in tenerioribus in quinque prominentes 
angulos diftin&a , quorum bini infimi minimi funt, 
atque prope ipforum petioles feptem magne concurs 
runt coftz , illa autem ad oras parum ferrata funt , 
fcabra, pallide virentia, rugofa, & quafi ad tactum 
arenofa , inftar illorum Coryli, quales & petioli funt. 
Ejus flos major eft, quam in ulla Malva, ex quinque 
magnis & flaccidis petalis, parumque rugofis conftans, 
que albis ftriis diftinéta funt, & ample extenfa, bi“ 
nas palmas lata, atque ad fundum breve & anguftum 
collum formantia , ille vero calici infidet pentape- 
talo ac viridi , qui ftellulz infiftit, ex feptem , o&o vel 
novem radiis formate,’ in floris centro piftillum eri- 
gitur, more reliquarum Malvarum, quod multis 
cingitur fubtiliffimis (taminulis , antheras luteas ge- 
rentibus, cui aliquando minimum inponitur petalum 
galeatum quafi. Flos hic inodorus eft, atque unico 
die tricolor, matutino enim tempore fefc aperiens; 
niveus penitus eft, meridiano pallide rubens feu in- 
cârnatüs , ac vespertino rofeús, poft folis occafum 
fefe contrahit in, caput, quod nunquam iterum ape- 
ritur, atqué hi flores fucceffive mutuantur, ac quóti- 
die alternantur per fubfequentes, ita ut quivis flos 
per unicum modo diem mundo fefe obferat , alioquin 
quum ccelum fit ventofum ac nebulofum, flores diu 


Ri borarius vera fpecies eft Malve bortenfis feu 


funt albi, quem colorem, fi poft meridiem fervant; - 


plerumque fignum eft, fub vesperam pluvias fubfecu- 
turas, quo autem Sol magis ferveat , eo mag's ru- 
bedo procraftinatur : Contraêtis floribus fubcrefcit 
uafi-panis feu cafeus, externe rugofus & lanugino» 
us, in quinque fegmenta divifibilis, quique arte 
cingitur externis*iftis radiis, interne vero in pilofis 
cellulis plurima reconduntur femina rugofa quoque & 
feniformia, vel-crefcentis lune formam-exhibentia 

Radix in raras fed longas dividitur ramificationes. 
Fruticis cortex ubique lentus. e(t. & mucilaginofus, 
non autem ita fuccofus, quam Althez noftratis‘, ad 
cujus claffem hic'pertinet frutex, licet hujus folia 
fint rugofa, quorum mucilago dulcefcit , odoremque 
Althzz fpirat. Flores ficcis menfibus in confpeétum 
veniunt, qui omni die vieiffim fefe aperiunt; pro- 


lapfum vero femen aliquando fponte progerminat, 


ac’ plantule. ex hoc propullulantes -transplantande 
funt, que ex fatis raro progerminant faltem in. Am- 
boina, pluviofis autem menfibus per ftipites propa- 
gari poteít hic frutex. = di | 

~- Nomen. Flos borarius , vel Althea boraria, h. e. 
temporis flores, quum diei tempus indicent, ac fic 
vulgo Malaice Bonga wastu , cognominatus Befaar , 
h. e. majores temporis flores, ad diftin&tionem Bonga 
«vau kithjil , que eft Mirabilis Mexicana, bono au- 


tem vocabulo Malaienfi vocatur Bonga Balitsjaja, 


quum florum color variet ac mutuétur , Ternatice 
Saja Balitfiaja , feu potius Saja Ngalli Ngalli, Java- 
nice Cuinbang Futtubawa . & Patina, 
denotatur flos, Sinice Pujong. "ru ie 

Locus. In Amboina non diu fuit notus hic frutex, 
fed ibi deportatus ex Ternata, per Formofam, ‘ex 
Manilha & Sina, Batavie itidem obcurrit & Java, 
diligenter autem in hortis colendus eft, ac propullü- 
lantes plantule confervande , quum anno plerumque 
quinto matrix frutex pereat, licet in Hitcea ftipitem 


habuerim , prope murum plantatum, qui deceffu' 


meo jam fextum inpleverat annum, ac mediocris 
arboris craffitiem adtigerat in multos longos divifus 
ramos; ^ | 

Tom. IV. Uus. 


quo tamenalius : 


AMBOINSCH KRUYDBOEK, ay 


XI. HOOFDSTUK, 
De Uur-bloem. 


^ 


Los horarius, is eem opregte zoort van de Malva 
hortenfis of arborefcens , zy /cbiet op met zeer 
lange sregte „en ranke [Lammen of fleelen , távee wins 

geren dik, en zo rank, dat ze krom gebogen ftaan, zom- 
tyts met twee of drie uit de wortel opfcbietende , zomtyts 
beneden een kleine ftam makende van drie en vier voeten 
boog , en een been dik, de bladeren ftaan langs been tegen 
de Hotten, dog meeft omtrent den top, enkeld , en op 
lange fleelen „ gelyk aan de Malva, ook meeft van des- 
zelfs fat/oen, te weten groot en breed, een fiaande band 
is en wat minder breed, indrie, of de jong flein vyf 


© witjtekende boeken verdeelt, waar van de twee agterjie 


Klein zyn, by den fieel floten zeven groote ribben te za- 
men , aan de kanten een weinig gezaagd , fiyf y doods- 
groen, en wat ruig of zandig tn 't aantajlen, gelyk die 
van den Hofelaar, als mede de fteelen. 


© De bloem is grooter als aan eenige Malva, van vyf 

groote en flappe bladeren gemaakt , een weinig gerimpeld, 
of met witte fireepen doortogen, wyt geopend, twee han- 
den breed , en beneden een korte dikke bals uitmakende y 
dewelke flaat in een kelkje van vyf lange en groene blade- 
ren, ent zelve op een flerre van zeven s agt, en negen 
Straalen + in de midden ftaat een pilaartje , op de manier 
van alle Maloaas , omgeven met veele fubtile draadjes 
en daar aan geele noppen , by "t welk zomtyts nog eem 
kleinder blaat'e fbaat,-als een belmpje over 't zelve bees 
nen, zonder reuk: deeze bloem is in eenen dag van drie 
couleuren, «vant des `s morgens baar ontluikende, is ze 
Jneeuw-wit , ’s middags ligt-rood of incarnaat , "s avonds 
regt roofe-roód , na zonnen-ondergank fluit ze baar toe in 
een knop, en gaat nooit weer open, werdende dagelyks 
werpooft door bare navolgers. Zo dat ieder bloem baar 
maar een dag aan de wereld vertoont , als bet troubel en 
wolkig weer is, zo blyven ze lange wit, en als bet over 


. de middag duurt, zois’tgemeenlyk een teken , dat bet tea 


gen den avond regenen zal, en boe beter de zonne febynt , 
hoe eerder de roodigheid komt, onder de t’zamengekrome 
pene bloeme groeit een broodje of kaasje , van buiten ruig 
en wollig , dat men in vyve deelen kan, en digt omvan- 
gen van die buitenfte baarden , van binnen leggen in de 
bairige kamertjes veele zaden , ook ruig , in de gedaante van 
een bultige nier , of waffende maan. 


D 
£ 


De wortel is in weinige, maar lange takken verdeelt s 
de fchorfe is overal taai en flymerig, dog zo vogtig niet 
als aan onze Althea , onder wiens zoorte ge moet gere- 
kent werden, al zyn de bladeren ruig, de flym-daar- uit 
getrokken, is zoet; en-riekt als Althea, de bloemen ziet 
men in de droge maanden alle dagen aan den ftok na mals 
kander ofguande , en bet afgevallen zaat komt zümityts ops 
welke plantjes men dan verplanten moet, want anders 
gezaait zynde „komt ze zelden op , immers in-Amboinay ' 
dog in de regen-maanden kan men ze ook met fiokken 
voortplanten; et 


Naam. . Jn ’t Latyn Flos horarius , of Althea hora- 
ria, dat is Tyd-bloemen, om dat ze de tyden des daags 
aanwyft, en o in "t gemeen Maleits Bonga wa&u, by- 
genaamt Befaar, dat is groote Tyd-bloemen, tot onder- 
Jcheid van de Bonga waCtu kithjil, bet welk is de Mi- 
rabilis Mexicana, in goed Maleits noemt men ze Bonga 


. Balitsjaja, om dat ze bare verwe verandert , op Terna- 


ten Saja Balitfiaja, of beter Saja Ngalli Ngalli, op Fa- 
vaans Cuinbang Futtubawa, en Patina, "t welk egter 
nog een andere bloem is, op Chinees Pujong. 

Plaats. In Amboina is ze niet lang bekent geweeft , 
maar aldaar gebragt uit Ternaten, over Formofa, uit 
Manilba en China, xy is ook bekent op Batavia en Fava, 
men moet ze zorgvuldig in de boven opkweken, en de op- 
komende plantjes aanbouden , want in 't vyfde jaar gaat 


de moeder {tok gemeenlyk uit, boewel ik op Hitoe een {tok 


gebad beb, die by een muur geplant flont , die by myn vers 
trek al over de zes jaren oud was, en de dikte badde van 
een middelbare boom, verdeelt in veele lange takken. 


D 2 Ge- 


28 NERBARII AMBOINENSIS 


Ufus. Hucusque cjus flores in hortis tantum fuere 
culgi ad ornamentum & oble@amentum ob miram 
colorum varietatem , que in floribus obfervatur , 
“ notandum vero eft, album colorem verum ac natu- 
ralem effe, rubrum modo adcidentalem feu adventi- 
tium ex folis eftu, fi cnim flos ruer fub vesperam 
decerpatur , atque Inter chartas exficcetur, in al- 


bum degenerabit colorem , item fi albus matutino ' 


tempore decerpatur, & in cubiculo deponatur, atta- 
men colorem mutabit, licet a fole non tangatur. 

Puto etiam porro multas poflidere virtutes cum 
Althza communes , prefertim in Sina & Manilha , 
que ipfius eft patria, in his enim calidioribus regio- 
nibus ficcior forte eft, quam in iftis, a quibusdam 
faltem. incolis , qui iftum noverant fruticem, ufur- 
patum vidi ad duros & calidos tumores per mucilagi- 
nem emolliendos & maturandos. 

uum longi ac graciles rami per foliorum & flo- 
rum pondus, qui in ftipite eriguntur , fponte incur- 
ventur, hinc in arcus formari & flecti poffunt , ac 
tali modo adligari, quum novos iterum in altum emit- 
tant ramos , horum autem vetufti fenfim nudi funt 
& emarcidi, qui abrumpendi funt, inferius enim de 
novo alii progerminant, qui vero non adeo floriferi 
funt. 

Sinenfis Atlas hunc videtur defcribere florem fub 
nomine Rofe Sinice , dicitque in Provincia Quanting 
crefcere, ac bis de die colorem mutare, nunc in ru- 
brum, nunc in album, inque una confpici arbore, 
hec enim Althea tam in Sina quam in Taywana & 
Formofa in arborem excrefcit. In Sina hic frutex po- 
tiffimum ad rivulos plantatur, ubi eleganter & luxu- 
riofe crefcit in amplum & extenfum fruticem, ejus- 

ue flos duplex ef : Totum vero fruticis folium an- 
thracibus inponitur, quas tam bene maturat quam 
Daun baru. 


In Rumpbii adpendice bec adduntur. | 


In Hort, Malab. part. 6. Tab. 38. usque ad 42. in- 
clufive in quinque figuris hic flos exprimitur, voca- 
turque ibi Huca paretti, Portugallice Bee de China ; 
Belgice Chineefe Roofe-boom , feu Sinenfis Rofe arbor, 
ubi fpeciofa & ampla exhibetur floris defcriptio per 
Ferrarium quendam, de fruétibus vero ac feminibus 


nil conmentatur. Commelinus vero, aliique rite adno- ` 


tarunt hunc florem nullo modo convenire cum Ro- 
fis, fed ad claffem pertinere Malve vel Althee. 


Tabula Nona 


Ramum exhibet Hibifei foliis cordato-quinque angularibus 
fi. fimplici. ' | 

Ubi litt. A. ipfum fruticis folium reprefentat. 

B. Ejus florem completum. 

C. Frulum. ; 

D. Semina in naturali fitu. 


OBSERVATIO. 


Hec eft Ketmia Sinenfis fruétu fubrotundo fl. fimplici 7, 
inftit. p. 100. & Alcea arborefcens Japonica, pampineis 
foliis fubafperis, flore mutabili, feu colorem mutante, 
Breyn prodr. 2. p. 10. & Rofa Sinenfis quinquefolia Fer. 
rar. Fl. cult. p. 493. &c. reliqua vide in H Ciiffort p. 349. 


SER 
SA 


PAN 
KANS) 


N d VE 


‚zo wel als in 


Liber VI. Caput Xil, 


Gebruik. Tot nog toe beeft men de bloemen in de bo- 
ven opgekweekt, alleenlyk tot cieraat en fpeculatie wegens 
de wonderlyke verandering der verwen, die men aan de 
bloemen ziet , waar by men weten moet , dat de witte 
couleur de eigentlyke en natuurlyke is, maar de roode is 
toevallig van des zonne bitte, want als men de roode's 
avonds afbreekt , en tu[Jcben papieren droogt, zo zal de- 
zelue weder wit werden: anders 20 men’s morgens een 
witten afbreekt, en in cen kamer felt, die zal evenwel 
baar verwe veranderen, al raakt ze de zon niet. 

Voorts boude ik "t gantfcbelyk daar voor, dat ze veele 
kragten gemeen beeft met de Althea, inzonderheid in 
China, en de Manilbas , daar baar Vaderland is, want 
in deeze beete landen is ze mi[[cbien wat drooger dan in. 
de andere. Immers ik beb ze van zommige ei, 
die ze kenden, zien gebruiken om barde en beete gezwellen 
met de flym te vermurwen , en ryp te maken. 

Dewy! de lange en ranke takken wegens de zwaarte van 
de bladeren en bloemen , die meeft in de fiok regt fiaan, 
dog van zelfs buigen, zo kan men ze tot bogen maken , 
en vaftbinden , wanneer ze al wederom regte takken over- 
eind fcbteten; de oude takken werden met er tyd gebeel 
kaal , en verdorren , die men dan af breeken moet, want 
van onderen fchieten er al weer andere op, dog die dra- 
gen 20 wel niet. 

Den Chineefchen Atlas fcbynt deezen bloem te befchry- 
ven onder de naam van Rofa Sinica, zeggende, dat ze in 
de Provintie Quanting waffen; daags tweemaal de cou- 
leuren veranderen, dan rood , dan wit verfcbynende, en 
op een boom Sa. o ¿ want deezen Althea werd in China 

aywan en Formoza , tot een boom. In 
China plant men deezen firuik gaarn aan Waterbeken , 
daar bet fcboon en weeldrig groeit , met een wyd uitge- 
Jpreide ftruik, en de bloem werd dubbelt , "t gebeele blad 
SCH deeze op bloedzweeren, die 't zo wel rypt als Daun 
aru. * 


In het byvoegzel van Rumphius wert dit "er bygedaan. 


In bet fesde deel van de Hortus Malabaricus , van Tab. 
38: tot 42. incluis , wert deeze bloem in vyf platen verbeelt y 
en aldaar genaamt Huca paretti, op °t Portugees Rofa 
de China, op ’t Duits Chineefe Roofe-boom, alwaar 
een nette en brede befchryving des bloems door zekere Fer- 
rarius daar by gevoegt wert , dog van de vrugten en zaden 
wert niets gerept. Dog Commelin en andere bebben wel 
aangemerkt , dat deeze bloem geenzints beboort tot de Roo- 
Jen, maar tot bet geflagt van de Malva of Althea. 


De Negende Plaat 


Vertoont een Tak van de Hibifeus, met hartvormige vyÉ 
hoekige bladen, met een enkelde bloem. 

Alwaar lett. A. vertoont het blade van de firuik zelfs. 

B. Deszelfs volkomene bloem. 

C. De Vrugt. à 

D. De Zaaden in hun natuurlyke plaatzing. 


AANMERKING 


Dit is de Chineefe Ketmia met een ronde vrugt en enkelde 
bloem, van T. in/lit. p. 100. en Sa üre boomagtige 
Alcea, met ruige Wyngaards-bladen. en een verander. 
lyke bloem, van Breyne in zyn tweede prodr. p. 10. en 
Chineefe vyfbladige Roos van Ferrar. Fl. cult.p.439. Het 
overige ziet in de Hortus Cliffort, p. 349. 


y 


CAPUT 


NN 
NIN 
N 


A 


\ N we 
NI UN 

y d UN, NY 
SS 


\ 
INN 


TN Ze. or 
. 


VI. Bock. XIII. Hoofd. 
CAPUT DECIMUM TERTIUM. 


Abutilon birfutum.Cumbang foreBefaar. 


He planta, que ab Arabibus Abutilon vocatur, 


ac partim in Europeis libris defcripta eft, in 


India duplex obeurrit, cuivis autem fingulare 
tribuemus Caput. 

Abutilon birfutum feu domefticum cum Avicenne 
defcriptione maxime convenit, dicit enim hoc folia 

erere rotunda , fuperius acuminata inftar Cucurbit&: 

jus flores funt rotundi, nigricantes, ftriati, ac den- 
tati, forte finuofi, atque ex multis ftriis fibi adunatis 
conftent. 

Abutilon vero noftrum birfutum parvus eft frutex ; 
vix Viri altitudinem adtingens, ejusque ftipes polli- 
cem circiter craflus eft, ab inferiore parte in multa 
longa flagella divifus, que funt rotunda; pilofa, feu 
lanuginofa, ad ta&tum mollia: Ejus folia quodammodo 
cum illis Cucurbitz conveniunt, funt autem minora; 
ac melius cum illis Malve quadrant, ex rotundo cor- 
diformia, in brevem apicem definentia , ad oras læ- 


viter ferrata, palmam lata , in junioribus fruticibus ma- - 


is, in vetuftioribus minus flava, feu ex flavo virentia, 
anuginofa penitus, mollia, & ad ta&um vifcofa, 


perfecte odorem unguenti Dialthee fpirantia , adeo- ` 


que fortiter, ut, fi tra&tentur, odor ifte manibus ad- 
haereat. Solitaria funt, longeque diftantia, atque la- 
nuginofis petiolis infidentia, ex quorum alis femper 
alius petiolus, vel nova quzdam foliola propullulânt. 

Flos ex quinque conftat petalis, Denarii Batavo- 
rum magñitudinem adtingens , vitellini coloris , in 
fundo autem intenfe fufci, ex cujus centro piftil- 
lum erigitur, undique plurimis flavis ftaminulis & 
antheris ornatum: Abrupti in fufcum degenerant co- 
lorem, ac plerumque inodori funt, feu illum folio- 
rum zmulantes odorem. : 

Flos fefe aperiens regularem obfervat horam, fe: 
reno enim tempore poft meridiem hora fecunda , 
plerumque autem tertia fefe aperit, quod vix per in- 
tegram perdurat horam, dein ipfius petala retror- 
fum inflectuhtur , que in ifto ftatu permanent usque 
poft Solis obcafum , quum fubito fefe contrahunt, 
nec unquam iterum aperiuntur, fub hifce fructus. 
formatur cafei- formis, fuperne parum acuminatus, 
ac fi coni pars inferior abfciffa effet, primo pallide 
virens ac lanuginofus, dein fumeus, ex multis filieu- 
lis fibi adunatis conftans , quam naturaliffime refe- 
rens Chirurgorum inftrumentum Trepanum dictum , 
in quavis autem filicula bina ternave locantur femina 
minima, dura, & reniformia , fterilia plerumque, 
unde & raro fubcedit , fi per femina propagare veli- 
mus hanc plántam, fed expectandum eft, donec fub 
frutice una alterave propullulet plantula, aliquando 
etiam abrupti rami herbofo folo commiffi , progermi- 
nant. Radices ejus funt rare, nec copiofum illum 

roferunt mucum feu vifcum, qualem Althea habet. 

rutex hic non fenefcit, non enim binos excedit an- 
nos, quum ejus lignum fit fragile ac leve. 


Nomen. Latine Abutilon birfutum & domefticum , 
vulgari Malaico vocabulo Bonga watu cuning , vero 
Malaico nomine Anguri , Seo autem Bonga pe- 
tang h. e. flos vespertinus, Javañice & Baleyice Cum- 
bang fore, cum cognomine Befaar feu magna, ad di- 
{tinctionem fubfequentis minoris fpeciei, Ternatice 
Tobba toko. xd 

Golius in Léxico fuo Arabico non absque ratione 
vult primitivum nomen effe Unutilon, quod auctores 
Arabes interpretantur Cucurbitz fimilem, ita ut vi- 
deatur potius Ukutilon fcribendum , & effe corrup- 
tum contractumqué ex Greco noroywri(kóf , kolokin- 
tidion, pro quo in Avicenna Arabice impreffo legi- 
tur Ubitilon, & in Latino Abutilofi ; quod nomen 
vulgo apud Botanicos in ufu eft. Scribuntautem Ara- 
bes ifti, effe herbam vulnerariam Cucurbite fimilem, 
foliis puta non fru&u, qui parvi cafei aut panis po- 
tius figurám habet, uti relique Malve, que prop- 
terea Arabice Chobar & Cbobaza dicitur, a panis 
Chobs di&ti figura. 


" Locus, 


AMBOINSCH KRUYDBOE K. 3g 


Xl; HOOFDSTUK 


Het ruige Abutilon. 


en ten deele in de Europife Kruid-boeken be/cbreven 
is, werd bier in Indiën van t«veederlei geflagten 
gevonden, die wy ieder een byzonder Hoofdftuk zullen geven. 

Abutilon hirfutum, of domefticum , komt met de 
befchryving van Avicenna meeft over een, want by zeit, 
dat bet bladeren beeft, die rond zyn ‚van vooren fpits , als 
een Cauavoerde; de bloemen zyn rood, zwart , gekrult , 
miffebien gekartelt , als veele vouwen bebbende, of uit 
veele vouwen aan malkander bangende, gemaakt. 

Ons Abutilon hirfutum word een kleine ftruik, niet 
boven een man boog , de (lam omtrent een duim dik, van 
onderen op in veele lange gerten verdeelt , rond, bairig 
of wolagtig ; en zagt in "t aantaften : de bladeren kan 
men eenigzints met die van Cauwoerde vergelyken, dog 
zy zyn kleinder, en komen beter met die van Malva over 
een , uit den bertformigen rond , met een korte /pitfe, 
aan de kanten een weinig gezaagt, een band breed, aan 
de jonge ftruiken meer , aan de oude minder, verbleekt , 
of geel-groen , gant/ch wollig , zagt , en fmeerig in 't aan- 
taflen , zeer natuurlyk na de falve Dialtbea riekende , 
zodanig dat die reuk aan de banden blyft, als men ze aan- 
taft; zy ftaan enkeld, wyd van malkander , op wolag- 
tige fielen, dog telkens in baren {choot bebbende een nieu- 
we fteel’, of eenige jonge bladeren. 


D=: plante , die de Arabiers Abutilon noemen ; 


De bloem is van vyf ronde bladeren gemaakt; in de 
grootte van een Hollandfe fcbelling , doir-geel , op de grond 
boog-bruin, bebbende in de midden een pilaartje, ter zyde 
met veele geele draadjes en noppen vercierd. De bo 
broke worden bruinagtig , meeft zonder reuk; of als de 
bladeren. 


Deeze bloem boud met baar opgaan een precys uur, 
avant by fcboom weer gaat ze eerfl na de middag om 
twee uten, maar ordinair ten drie uren open, vertoont 
baat fcbaars een geheel uur ; opent dan na buiten bare 
blaatjes agterwaarts, blyvende zo flaan tot na zönne- 
ondergang , wanneer zy bun fchielyk weer te zamen 
Suiten, en nooit weer open gaan. Daar onder werd de 
urugt geformeert in de gedaante van een kaasken , dat 
boven wat fmalder is, gelyk’t onderfte fluk van een ke- 
gel, afgefneden, eerft bleek-groen, en wollig , daar na 
rook-verwig, uit veele bouwen gemaakt , tegen malkan- 
deren ftaande, zeer eigentlyk verbeeldende bet Cbirurgi- 
cale Inftrument Trepaan : in ieder bouwe leggen twee a 
drie zadekens bard en klein, als bultige nierkens , waar 
van bet merendeel ondeugend is, daaróm bet ook zelden 
gelukt, als men ’t van zaad wil voortplanten, maar moet 
wagten, tot dat onder den flök bet een of ander plantje 
voortkomt; zomtyts beklyft bet ook, als men de afgebro- 
kene takken in een grasagtige grond fteekt; de wortelen 
zyn weinig , en bebben geen byzonderen flym, gelyk Al- 
thea beboort te bebben. Dit firuikje komt tot geen groote 
ouderdom , bereikende niet boven de twee jaren , want bet 
beeft een bros en ligt bout. 

aam. In’: Latyn Abutilon hirfutum & domefti- 
cum, in ’t gemeen Maleits Bonga wattu cuning , in 
regt Maleits Anguri, maar beter Bonga petang, dat is 
vond-bloem , op bet Favaans en Baleis Cumbang fore, 
met den bynaam van Befaar of groote , tot onder/cbeid 
van de volgende kleine, op Ternataans Tobba toko. 


Golius in zyn Arabifeb Woordeboek wil, en dat niet 
zonder reden, dat de eerfte naam is Unutilon, bet geen 
de Arabi/cbe Schryvers overzetten, gelyk aan de Cawoer- 


„de , zo dat eigentlyk gefcbreven dient ve werden Ukutilon, 


en een bedorve en t’zamengetrokken woort is van bet Griek- 
Jebe Kolokintidion, waar voor in de Arabifche Avicen- 
na gelézen wert Ubitilon, en in de Latyn/che Abutilon, 
welk woord by de Kruid-[cbryvers in ’t gemeen gebruikt 
wert, De Arabieren dog fchryven daar van, dat bet een 
Wond-kruid is, gelyk aan de Cawoerde, in bladen na- 
mentlyk , en niet in de orugt , welke de gedaante van een 
kaasje, ofte liever van een brood beeft, gelyk alle de Mal- 
«aas, welke ook daarom op "t Arabifch Chobar en Cho- 
baza genaamt wert, van de figuur des broots ,.Chobe 


by baar genaamt. 
D3 Plaats. 


3° 

Locus. Jn multis aquofe Indie locis notus eft hic 
frutex, potiffimum vero in Java & Daleya , hic in 
Amboina rarus eft, nec nifi in hortis obcurrit, & ad 
arearum oras, ubi unus poft alium ftipitem proger- 
minat, ita ut aliquando totus videatur periiffe, quum 
poft unum alterumve annum de novo progerminet 
eodem in loco, fine dubio ex deciduo & fuperflue 


femine. 


Ufus. Nullum eft dubium, quin plures poffideat. 


virtutes cum Althea communes, uti & a quibusdam 
adhibetursad balnea , fotus, emplaftra, & cataplas- 
mata, que preparantur ad dolores mitigandos, de- 
mulcendos, & emolliendos: 

"Avicenna Cap. 29. fcribit conducere ad vulnera re- 
centia curanda, immo illa ipfo momento confolidari 
& claudi, Lobelius dicit hanc plantam quoque obcur- 
rere in Italia, atque inveniri inter Ferraram & Bo- 
noniam, Italosque hanc vocare Malva vifco baftardo, 
ipfe autem hanc nominat Alibeam flore luteo, Come 
rarius Altbeam Theopbrafti, & Altbeam Italicam flore 
luteo , alii autem Itali Abutillo. In Italia fesqui drach- 
ma feminis hujus. Abutili cum vino propinatur con- 
tra dolores cruciatusque Nephritidis bono cum: fuc- 
ceflu, ut & contra calculi fragmenta, aqua etiam ex 
ipfo deftillatur contra ftranguriam. 


In Turcia hujus feminis uncia exhibetur ad fom- 
mum conciliandum, ex quo non evigilant homines, nifi 
ipforum naresaceto confricentur. 


IN. B. Abutilon Indicum, quale a Camerario defcribi- 
"tur. flore albefcente ac intus flaveícente:, quique 
;eft magnitudine Rofe filveftris, a me hiíce-in in- 
e fulis huc usque nondum eft obfervatum, | 


os Rumpbius in adpendice bec adnotavit. 


. In Hort. Malab. part. 6. Fig. 4. rugofa hzc fpecies 
Malabarice vocatur Beloeroe,: Portugallice Fruita går- 
gantilla „ Belgien Lan gës quum ibi ejus fructus 
cum collaris fpecie quadam-comparentur , uti nos 
fupra cum trepano. illos comparavimus , videtur au- 


tem be frutex, in-Malabare regionibus non tam. 


alte excrefcere , quam in: hifce Molucca terris, 

" = m Tabula Decima 

Ramum exhibet butili birfiui, feu lanuginofi: 
OOR AN gar CPU, 


Hac eft Abutilon Indicum flore luteo minore Breyn prodr. 2. 
» 1, & Thef. Zeyl. p. 1. eftque Althea, Abutilon dicta, 
ndica, flore luteo minore H. L. Bat. & A 


hraft, flore luteo minore Muf. Zeyl. p. 52. & Alcea 


“Populi folio villofo, leviter ferrato van Sloan. in zyn Ca- 


tal. p. 98. € Alcee adfinis Indica Abutilon dia, flore 
flavo, foliis mollibus, profunde venofis , filiculis lanugi- 
nofis Plukn. Almag. p. 17. € Pbyt. Tab. 126. Fig. 5. que 
eft varietas illius, güz ipíi dicitur Alcea Indica. Abutilon 
dicta, minor, petolo ad florem geniculato Beloere H. 


Malab. part. 6-. Tab. 45.in Almaz. p. 17. que cum fubfe- 


ae Abutilo-convenit , eftque porro Abutilon Indicum 


7. B. tom. 2. lib. 23. p. 952. & Abutilon Camerarii Indicum . 


Park. Theatr, Botan. 


HERBARII AMBOINENSIS 


za Theo. 


Liber VI. Caput KILI. 


Plaats. Het is im veele Eilanden van Water- Indien 
bekent’, meeft op Fava ep Baly, bier in Amboina wei- 
nig, en dat altyt in de Hoven en aan de kanten van de 
Negotyen , alwaar. den eenen flok na den anderen voort- 
komt: "b Jcbyni zomtyts gebeel uitgegaan te zyn, en komt 
een jaar of meer daar naar op de zelfte plaats weder voort, 
buiten-twyfel van overgebleven zaat. 


Gebruik. Het is geen twyfel, of bet heeft veele kraga 
ten, gemeen met de Althea, gelyk * dan bier en daar 
gebruikt werd, in baadingen , flovingen, pleifters, en over- 
Slagen , die gemaakt werden om pyn te flillen , te ver- 
zagten, en te vermurwen. 

Avicenna Cap. 29. /chryft, dat men't voor goed boudy 
om verfe.wonden en quetfuren te genezen, ja dat het de- 
zelve van fionden aan toetrekken en beelen kan. - Lobel 
zegt, dat dit gewas ook te vinden zyin Italien, tu[Jcben 
Ferrara en Bononia ; en de Italianen noemen 't Malva 
vifco baftardo, by zelfs noemt bet Althza flore luteo, 
Camerarius Althea Theophrafti, & Althea Italica, 
flote luteo , andere Italianen Abutillo. In Italien nemen 
ze anderbalve dragma teffens van "t zaat van dit Abuti- 
lon , met wyn gedronken , wort zeer kragtig bevonden 
tegens de weedom ep pyn van 't graveel of gebroke fleen, 
zy deftilleren ook een water daar van, daar ze de droppel- 
pilen mede willen genezen. 

In Turkyen neemt men een once van dit zaat, om de 
menfchen tot flaap te.brengen , van welke flaap xy niet 
opgewekt kunnen worden, ten zy dat men bun de neus- 
gaten met azyn wryft. 


N. B.» Abutilon Indicum, zo als dat van Camerarius 
be/chreven is , met cen witagtige bloem, binnen geel, 
en, zo groot als een wilde Roofe, i$ van my in deeze 
Eilanden nog niet gezien, 


Dit heeft Rumphius in zyn Byvoegzel aangetekent. 


In bet fesde deel van de Hortus Malabar. Fig. 4. wert 
deeze ruige zaort- in °t Malabaars genaamt Beloeroe, in 
"t Portugees Fruita gargantilla, 21% Duits Lobhalfen, 
alwaar deszelfs urugten met een zoort van Lobben verge- 
leken werden, gelyk wry ze boven met een Trepaan verge- 
leken bebben, en deeze ftruik /(cbynt in de Malabaar/che. 
landen zo. boog niet te groeyen als in de Moluccifcbe landen. 


De Tiende Plaat 


Vertoont een Tak van het ruige ofte walagtige Abutilon: 


AANMERKING 


Dit is het Ooftindifch Abutilon met cen geele kleinder bloem 
van Breyne in zyn tweede prodr. p. 1. en in de Thef. Zeyl. 
‚b. 1. welke is de Indifche Althza , Abutilon genaaínt, 
met een geele kleinder bloem in de H. L. Bat. en de. 
Althea van Theophraftus met een kleinder geele bloem 
in het Muf. Zeyl. p. 52. en de Alcea met ruig en ligt ges: 
„zaagt bladt van de Populier-boom , by Sloan. in zyn Ca- 
tel, 8 98. en de naaftkomende by de Alcea, Abutilon ge“ 
naamt, met een bleek-geele bloem en zagte veneufe bla-. 
den, met wollige zaadhuisjes, van Plukn. in zyn Almag. 
p. 17. en in zyn Phyt. Tab. 126. Fig. 5. welke is een ver- 
andering van die plant, die by hem genaamt wort Indi- 
{che Alcea, Abutilon genaamt „met een fteel by de bloem. 
geleed , Beloere in de Hortus Malab. part. 6. Tab. 45. 
genaamt, in zyn Almag. p. 17, welke met het volgende 
 Abutilon overeenkomt: en is verders het Ooftindifch 
Abutilon van 278. tweede deel, 23. boek, p. 952. en het 
Indifch Abutilon van Camerarius by Parkinfon imzyn Thea- 
Serum: Botanicum. = ~ < tc Traci pi en 


CAPUT 


Lag . 30. 


Jom E 


mE 


VI. Boek, XIV. Hoofdf?. 
CAPUT DECIMUM QUARTUM. 


Abutilon leve five agrefte. 
Cumbang fore kasjıl, 


Butilon hoc alterum filveftris magis eft nature , 
A atque altior, fruticem gerens magis perennem, 
qui ab inferiore itidem parte longa & gracilia 
emittit flagella, ac furculos rotundos, glabros , obfcure 
fufco feu violaceo obduétos cortice , glabro penitus, 
nec ullo modo lanuginofo, uti in Betula. 

Folia cum illis preeedentis conveniunt, in tene- 
rioribus fruticibus palmam longa & lata, in vetuftio- 
ribus minora, in longum apicem definentia cum binis 
aliis lateralibus , unde ex cordiformi triangulariafunt, 
ad oras fubtiliter quoque ferrata, fuperne obfcure 
viridia, inferne glauca: Nulla lanugine vel pilis hir- 
ta funt uti prioris, ad tactum tamen mollia funt, fra- 
giliora, ac facile fiffuram contrahentia, tenera folia 
optime illa Betule referunt quoad formam , longis 
ac glabris feu teretibus infident petiolis folitaria , 
atque ex alis juniores petiolos, ac foliola producunt, 
uti in precedenti: Nullo autem modo gravem iftum 
& unguentofum fpirant odorem , nec ad tactum vifco- 
fa funt uti in priore, notabilem tamen Alther odo- 
rem fundunt; fique per binas horas fuerint abrupta, 
ingratum ac tetrum inftar fordide vel putride aque. 

los minor eft illo antecedentis , ex quinque iti- 
dem rotundis petalis conftans adeo adunatis, ut uni- 
cum videatur, eft autem paulo major illo Ranun- 
culi vulgaris , magisque luteus, in cujus centro. lu- 
teum erigitur piftillum cum fimilibus ftaminibus uti 
in priore, hic autem in fundo non eft fufcus , fed 
plerumque luteus. atque Ee infidet calici, 
qui longe firmeque incumbit ftellulz. Flos hic pau- 
lo poft meridiem fefe aperit, adeoque. dehifcit , ut 
petala ejus retrorfum flectantur usque ad quintam ho- 
ram, quum iterum fefe contrahunt ac claudunt , ‘nec 
unquam de novo fefe aperiunt, ventofo ac pluviofo 
tempore rari fefe , nec multum extenduntur flores, 
qui nec erecti petiolis infident , fed per geniculum pa- 
rum inflexi fünt.- 
- Ejus fructus rotundi funt cafeoli, bioboli latitudi- 
nem habentes:, ex plurimis itidem tenuibus filiculis 
compofiti, novendecim vel viginti numero, in or- 
bem pofitis, fuperius paulo latioribus quam prioris, 
en eft trepanum fecundi gradus, uti enim prior 
ructus conum refert abfciffum , fic hic cylindri feg- 
mentum pre fe fert, nec ita | eft, ac ma- 
turus, niger. Quevis filicula in fuperiore ejus parte 
acutum & prominentem getit apicem, qui fruétum 
eleganter ornat, in quavis autem tria İocata funt ni- 
gricantia femina , reniformia, duriora , magisque 
perfecta quam in priore, unde hzc fpecies intra bre- 
ve temporis fpatium quam maxime multiplicari poteft. 

Radix cum precedenti convenit, atque profunde 
in terram penetrat, nec mucilaginofa valde eft; loca 
amat aprica, & foli bene expofita, ac cito excre- 
fcit, lignumque gerit durius ac:tenacius quam prio- 


. Tis, quod tamen per tres non durat annos. 


Nomen. Latine Abutilon leve ES agrefte , Malaice 
Cumbang fore kitsjil , h: e. flos vespertinus minor, 
apud Amboinenfes nullum obtinuit nomen. 

Locus. Majori copia obcurrit quam precedens, 
atque iisdem in regionibus. In Amboina amat cre- 
fcere circa edes, in defertis hortis , ubi fponte per 
femina fua propagatur: in Ternata utreque fpecies 
fuünt:copiofiores , ubi campos obcupant , in Hitue 
ora prima fpecies crefcit circa Hilam; altera circa 


. Lariquam & Ovirum. 
U; 


« Eundem in finem adhibetur ac prior, ad fo- 
menta nempe & balnea, Baleyenfes vero hanc fpe- 
ciem efficaciorem putant prima, balneumque pre- 
bet penetrans, fi in illo aliquamdiu quis federit con- 
tra dolores Nephriticos, vel fi emplaftrum viride ex 
contritis foliis componatur, atque lumbis & vefice 
inponatur, fepius autem tollendum & permutandum 
eft ob ingratum odorem. 

Hoc leve Cumbang fore, ad ulnz altitudinem ex. 
cretum & evulfum, ejusque apex cum foliis terre 
inmiflus, reliquaque pars cocta & propinata Malumis 
feu Gonorrhzam virulentam curat. H 

; z 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. T 


AIV. OP DETH Y 
Het gladde Abutilon. 


en duurzamer van firuik, ook van onder op met 

lange en ranke ryskens bezet , rond , glad, met 
een donker-bruine of violette Jeborffe bekleed, zonder ee- 
nige wolagtigbeid, gelyk aan de Berke- boom. 


D: tweede Abutilon is wat wilder van aard, boger 


De bladeren zyn gelyk als aan ’t vorige, aan de jonge 
Jiruiken een band breed , en lang, aan de oude minder, 
met een lange [pits , en nog twee andere aan de zyden, 
waar door xe uit den beriformigen driekamtig [cbynen, 
aan de kanten mede fyn gezaagt, boven donker - groen, 
beneden blaauw groen : Zy bebben geen «volagtigbeid , 
nog bairen, gelyk bet vorige ; zyn egter zagt in't aan- 
zali > in "t bandelen week, en ligt fcheurende, de jon- 
ge bladeren gelyken zeer wel de Berke- bladeren van fat- 
Joen, zy ftaan op lange en gladde ranke ftelen, enkeld’, 
en in baar {choot met jonge fielen en bladeren gevult, ge- 
lyk bet vorige. Zy bebben geenzins dien flerken zalfagti- 
gen reuk ,” nog vallen fmerig-in ^t aantaflen , gelyk "t 
vorige , rieken egter kennelyk na Althea, en zo ze een 
paar uren afgebroken liggen, worden ze merkelyk vuil, 
als fpoelwater. - is A ss 

e-bloem is kleinder dan aan "t Sei , ook van vyf 
ronde blaatjes gemaakt , zo digt op-matkander fluitende, 
dat ze een bad Jebynen , wat grooter dan de bloem van 
Ranunculus, ook booger geel, in de midden met een geel 
pilaartje, en draden daar aan, als bet vorige, nogtans 
zonder bruine grond , maar:doorgaans geel, ieder ru 
een yf bladig bortje ; en ’t zelve op een lang ftyf fteeltye. 
eeze opent haar kort na de middag, en gaapt xo wyd, 
dat de blaatjes wat agterwaarts flaan, en zo blyven tot 
vyf uren, Wanneer ze bun wederom fluiten , em nooit 
meer openen, By windig en "EE weer openen buts 
weinige, en gapen niet veel; xy ftaan vok niet regt op 
baren Deet, maar altyt met een teg wat. gebogen, … 
i 4) efi i UL Ya 


* 


— ~~ H 
merg att! lii 


© De vrugten: zyn ronde kaaskens „ in de breedte van een 
dubbeltje , -insgelyks van: vetle dunne, bouwen gemaakt, 
in `t getal van negentien a twintig , in de rondte ftaan- 
des boven wat breder dan de vorige, allezins gelyk de 
Trepanen van het tweede fatfoen, want alzo. t vorige 
een afgefneden Regel gelyki , 20 gelykt dit een fiuk van 
een Cylinder , xy is ook min wolagtig , en rap zynde, 
zwart. ' Teder bouwe beeft aan "7 boven[le een fcherp uit- 
Jöekend boekje’, "t welk de vrugt zeer verciert; in ieder 
bouwe hagen drie zwartagtige zaadjes , als gebulde niert- 
jes, border en voltomener dan aan "t voorgaande, waar 
door deeze zoorte zig in korten tyd vermeerdert. 


De wortel is als voren , gaat diep in de aarde, en beeft 
weinig Jiym, "t waft gaarn op lugtige plaat/en, die wel 
ter zonne (kaan, fchiet baaftig op, beeft een barder en 
bie bout dant vorige, pleeg egter geen drie jaren te 

uren. | 
- Naam. Zn't Latyn Abutilon leve & agrefte, op ’s 
-Maleits Cumbang fore kitsjit ‚dar is, Kleine avont- 
bloem, by de Amboine/fen beeft bet geen. naam. © : 

Plaats. Men vint bet in meerder quantiteit dam "t vo- 
rige, ook in dezelf fle landen‘; in Amboina waft ?t gaarn 
omtrent de buizen, in de verlatene tuinen , daar ’t zig 
zelfs voortzaait ; in Ternaten zjn beide geflagten over- 
wloediger , daar zy de velden beflaam , op de kuft van 
Hitu wall d'eer[le zoorte omtrent Hila, maar de tweede 
omtrent Larique en Oviren. ` 
Gebruik.’ Het werd tot bet zelffte gebruikt als bes 
eerfbe , te weten tot floving en baden ; de Balyers bouden 
dit laafte voor kragtiger dan bet eerfte , geeft een kragtig 
blad, om daar in te zitten , als iemant van de pyne des 
graveels gequelt word, of een groene pleifter van de ge- 
wrevene bladeren gemaakt, en op de lenden of blafe ge- 

> maar men moet bet dikwils veranderen , wegens 

zyn viefen reuk. 
"© Deeze gladde Cumbang fore , als ze niet boven een elle 
boog is uitgetrokken, de fpits met de bladeren weder in *t 
at gefteken, de reft gekookt , en gedronken , geneeft Ma- 
tumis of Gonorrbaam virulentam. Ze 


33 
He itaque: bine. Abutili fpecies binas meridiei 
demonftrant periodos, quum fefe aperiant, glabra 
nempe hora duodecima, meridiem , rugofa hora ter- 
tia, fi periodos ante meridianas defideres, decimum 
infpicias librum de Batbyrrbifa , atque quintam ho- 
ram poítmeridianam invenies etiam in rubra Mar- 
villa, de qua liber agit o@avus , qui omnes flores 
fimul cum flore horario Malaice Bonga wañu, h.e. 
temporis flores vocantur, ex quibus curiofus nature 
fcrutator in horto fuo vivum horologium ex plantis 
formare fibi poteft, non ut diem in duodecim divi- 
dat horas, fed ut quatuor vel quinque primarias no- 
{cat & demonftret periodos, quibus fubjungi poteft 
Zaguplanta in fubfequenti libro defcripta, que com- 
plicatione tenerorum foliorum meridiem denotat. 
Portugalli hanc vocant plantam Folbo ufagre , quum 
hac curent , prorepentem fcabiem U/agre dictam , 
uz proprie Lichen feu Mentagra eft, quz faciem 
efedat , intelligunt quoque per illud vocabulum 
ulcerationes proferpentes feu ulcus noma pedum , 
quod acrem ftillat lympham, per quam propagatur, 
hoc curant decocto horum foliorum, quod abluitur 
hocce, ac refidua huic inponuntur folia. 


Preter binas memoratas Abutili fpecies, que do- . 


meftice cenferi poffunt, duz alia filveitres, agreftis 
nempé, & litorea obcurrit. 

Primo. Abutilon agrefte five montanum , parva eft 
terreftris, feu montana ejus fpecies, que humilem 
gerit fruticem. vix ultra quatuor pedes altum, mox 
autem fupra radicem ample extenfum , & diftinétum 
in plurimas tenues rachides, que neque fufce neque 
glabrz funt, uti in prioribus, fed cinerez & rugofz. 

Ejus folia quoque minora funt, vix binos pollices 
longa, paulo minus lata, atque in vetuftioribus fru- 
ticibus multo adhuc minora, vix digiti articulum 
magna, cordiformia , ac prope petiolum plana, ad 
oras profunde ferrata, Betule noftratis foliis fimil- 
lima, in obtufum apicem definentia, craffa , flaccida, 
ab utraqüe parte molliffima & lanuginofa inftar ferici, 
fubtus cinerea , multisque protuberantibus venis per. 
texta, que potiffimum prope petiolum concurrunt, 
& fuperius in arcus definunt. ^ 
,* Flores funt uti priorum, fed minores & fordide 
albicantes, qui fefe non ante horam. primam meri- 
dianam aperiunt, ac poft paucas horas iterum fefe 
claudunt, ita ut femel tantum in confpe&tum veniant. 

Fructus non funt trepaniformes uti in binis priori- 

bus, fed cafeoli, utiin filveftri Malva, magnitudine 
unguis digiti minimi, in burfula obclufi, quz fuperne 
apicem cruciformem gerit, in illo femina locantur 
lavefcentia feu cinerea, reniformia , & hirta, per 
binos longos apices in inferiore ipforum parte bar- 
bata quafi, ac per maturitatem facile decidua, ma- 
nibus ac veftimentis adherentía , guum & burfula 
ifta emarcida fit, ac pereat. 

Radix rette deorfum vergit multis lateralibus fibris 
extenfa, copiofioribus quam in prioribus fpeciebus , 
eít autem non ita mucilaginofa. 

Foliorum odor gravis eft, fique diu iis adftamus, 
capiti moleftus ac nocens, quum ex unguentaceo 
adfelium urinam adcedit odorem. Crefcit autem po- 
tiffimum in humilibus & fterilibus montibus , ubi hu- 
milis eft fed extenfus frutex , qualis etiam obcurrit 
poft pagos in agris, nec ullo alio innotuit nomine 
apud incolas, nifi binarum priorum fpecierum.. Chi- 
KEN noftri ejus folia quoque adhibent loco vere 
Malve, quum ejus folia quoad mollitiem cum hujus 
foliis optime conveniant, uti & cafei-formes ejus 
fru&us, licet omnes ejus partes fint ficciores reli- 
quis Malvz fpeciebus. | | 
. Talis arbufcula, quantum recordor, mihi obvenit 
in Capite bone fpei, folium gerens craffum, pingue, 
ac lanuginofum , ac florem flavefcentem , queque 
eundem gravem, & cum Hottentottis conmunem 
Ipirabat odorem, puto etiam ipforum odorem ex hac 
arbufcula caufari, memini enim circa montem Leo- 
ninum di&um, totas filvas feetentis hujus Althez 
me vidifle, fub quibus folum erat depuratum eque 
ac in edibus , quique mecum ibi erant prefentes, pro 
certo adfirmabant , Hottentottos fub iis habitare y non 
autem mihi conveniebat illas intrare latebras. 


Secundo. 


HERBARII:AMROINENSIS 


… Liber VI. Caput XIV. 


Zo «vyzen dan deeze twee geflagten van Abutilon, de 
‘twee quartieren van de namiddag aan, met baar open 
gaan, te weten, 't gladde ten twaalf uren, of middag, 
bet ruige-ten drie uren; wilt gy nu de quartieren van de 
voormiddag hebben , zo zoekt in "t tiende Boek van de 
Bathyrrhifa, en de vyfde uur na de — bebt gy in 
de roode Marville , waar van in ’t agt[le Boek, welke 
alle te zamen met flos borarius , in "t Maleits Bonga wa- 
&u, datis, tyd-bloemen, genaamt werden, waar uit een 
'curieu[e lief bebber der natuur in. zynen tuin een levend 
eurwyzer van planten maken kan, niet om den dag in 
twaalf üren te verdeelen , maar om de vier of vyf booft- 
quartieren des zelfs aan te wyzen, waar by gevoegt kan 
«werden. de Zagu-plant , int volgende Boek befcbreven , die 
met bet fluiten van bare jonge bladeren de middag aanwyft. 

De Portugefen noemen deeze plante Folho ufagre, om 
dat ze daar mede genezen bet om zig vretende fchurft Ufa- 
gre, 'i welk eigenilyk Lichen of Mentagrais,’t welk bet 
aangezigt [chend , dog. zy,verfican mede daar door de 
brede , en om zig vretende ulceratien aan. de beenen, die 
een fcberp water van zig geven, en daar door zig voori- _ 
zeiten; deeze genezen zy met bet decoğum van deeze bla- 
deren daar mede gewallen, en de geflenfte bladeren daar 
op gebonden. 
. Bebalven de twee voorgaande zoorten van Abutilon., 
die men voor tamme mag bouden. , beeft.men.nog twee 
wilde, namentlyk, een land, en een flrandzoorte. 

I. Abutilon agrefte five montanum , is een kleine 
land of berg-zoorte, blyvende laag van firuik, niet bo» 
ven vier voeten boog, dog ftraks boven de wortel wyd 
e, Fe s zegge uitge/preit in veele dunne ryskens , dez 
welke niet bruin nog glad, gelyk bet voorgaande, maar 
graauw en ruig Zn. . © . 

De bladeren zyn ook kleinder , fchaars twee duimen 
dang ,. en wat minder breed, dog aan de oude ftruiken zjn 
ze veel kleinder , pas een lidt van een vinger groot y bert, 
formig , dog agter h den ficel meeft. vlak „aan de kanten 
grof gexaagt , onze Berken-bladeren zeer gelyk, dog ftomp 
van fpits, dik, Jap, té weerzyden zeer zagt en wolag- 
tig, gelyk fulp, van onderen graauw, met veele uitput- 
lende aderen , dewelke meeft agter by den fleel zamen- 
Roten, en bogtig na voren toelopen. …— Pocas 


De bloemen zyn als aan * vorige , dog kleinder en 
vuil-wit „ dewelke haar niet vroeger dan s middags ten 
een uur openen „ na weinige uren wederom fluiten , en 
‚baar maar eens vertonen. her © tall 

De vrugten zyn niet trepaan-formig , gelyk aan de 
twee E ede maar kleine kaaskens , gelyk aan de 
welt of wilde Malva, in de grote van een nagel. aan een 
pink, gefloten in een beursje , ’t welk boven op een fpits 
of kruis maakt, bier in flaan bleek- geele of ligt-graauwe 
zaden als kleine niertjes , dog [lekelig , en bebben in baar 
onder fte twee lange fpitfen of baarden „ in bare rypbeid 
ligt afvallende, en aan banden en kleren klevende, wane 
neer bet beursje vergaat. 

De wortel is regt neergaande, met veele zydetakken, 
meer dan aan de voorgaande , en min flymerig. 


_ De reuk der bladeren is vry wat zwaar, en zo men 
lang daar by fiaat, bet booft moeyelyk, uit den zalfagti- 
en na kattepis trekkende ; bet groeit meeft op "t voorfte 
lage: en-kale gebergte , daar "t laag en uitgefpreit blyft , 
maar in tuinen voortkomende, werd bet een man boog, 
en een welgefchikt ftruikje , gelyk men ook vind agter de 
Negoryen in "t veld; zo is bet ook met geen andere naam 
bekent by de Inlanders, dan de tavee voorgaande. Onze 
Chirurgyns gebruiken 't ook in plaats van de regte Mal- 
va, dewyl zyne bladeren aan zagtigheid met dezelve beft 
over een:komen, als mede de kaasvormige vrugten., hoer 
welt in alle zyne deelen droger is dan alle Maiva-zoorten. 
Diergelyk boompje, na myn onthoud, beb ik gevonden 
aan de Caap de Bon Efperance , met een dik , vet „en wol- 
ka? blad , en een ligt-geele bloeme , zo fterk van reuk, 
als de Hottentotten zelfs waren, en ik geloof „dat ze bar 
ren reuk van dit boompje krygen , want bet flaat my voor, 
omtrent den Leeuwenberg, gebele boffcbagien van deeze 
Stinkende Althea ontmoet te bebben , waar.onder. de grond 
zo fcboon geveegt was als in een buis , en die by my waren 
verzekerden my, dat de Hottentotten daar onder woon- 
den, dog bet lufte my niet daar in te gaan, 


MA GO 


ELLİ 


yg m te 


«quin alba 


VI. Boek. XV. Hoofdft. 


- Secundo. Abutilon littoreum , filveftris penitus & 
inutilis eft fpecies, quam inveni in Huamohelz li- 
tore, cujus folia erant multo rugofiora, fordidiora , 
& magis albicantia Een in Abutilo levi domeftico , 
ejus flores quoque flavefcebant, totusque frutex fil- 
veftris penitus erat, hirfutus , & rugofus, incolisque 
ignotus, nec ullo in ufu. 


Tabula Undecima 


Ramum exhibet Abutili levis feu minoris fpeciel , que eft 
‘Alcea Indica, Abutilon di&a, minor, petiolo ad florem 
geniculato Beloere H. Malab. part. 6. Tab. 45. Plukn. in 
Almag. p. 17. &c. 


CAPUT DECIMUM QUINTUM, 
Goffipium. Capas, 


leet Goffipii frutex in multis Europeorum her- 
L bariis fit defcriptus, hic tamen eum locare vo: 
lui, quum hi, qui in India aquofa crefcunt, a 
vulgari quodammodo differant:, & quedam infuper 
addenda erant. Primo itaque Goffipium noftrum a 
vulgari differt magnitudine , eft enim mediocris fru- 
tex , decem ac duodecim pedes altus, ftipitem habens 
per aliquot annos perennem, quum vulgare Goffi- 
pium in Indoftana, Afia, & infulis maris mediterra- 
nei crefcens, non ultra binos tresve pedes fit altum, 
foliis autem, floribus , & fructibus haud multum diffe- 
rent. Maxima folia junioris trunci ultra palmam lata 
funt & longa, immo etiam paulo majora, in quinque 
lacinias divifa, Vitis foliis quodammodo fimilia, ad 
oras autem non ferrata: fuprema ac minora tres di- 
p funt lata & longa, in tres lacinias diftindta , ob- 
cure- virentia nec fplendentia, ad tactum quodam. 
modo lanuginofa , quodvis autem folitarium longo 
infidet petiolo, minora quedam ex alis producens, 


Frutex ab imo plurimis ftipitibus & lateralibus ramis 


gaudet, dufius gerens lignum quam Abutilon, ejus- 
que coftex externe ex cinereo & ruffo variegatus 


eft, interne viridis, ac facile a ftipitibus feparari po- 
teft: ex foliorum alis capita trigona progerminant, 
ex tribus viridibus barbatis foliolis conftrudta, trigo- 
nis & ad oras ferratis, in medio inflexis, ex quibus 
flos propullulat ex quinque flavis & flaccidis petalis 
conítans, qui in fundo intenfe feu ex fufco rubet 
colore, calicis formam referens , feu inftar floris 
Altbee , fed magis concavus eft, nec ita ample exten- 
fus & apertus, ipfius enim folia magna ex parte fefe 
ample&untur, uti fupra de Novella id quoque indi- 
cavimus , cum cujus flore hic quam maxime conve- 
nit, excepto quod minor fit; in ejus centro piftil- 
lum erigitur, ftaminula & antheras gerens, uti in 
omnibus Malvaceis plantis. 

Poft floris lapfum ex eodem barbato caliculo nux 
quafi progerminat , major nuce avellana , oblonga 
quoque, & in durum apicem extenfa, in tres, ac quod 
rarius , in quatuor fulcos diftin&ta , duriufcula , primo 
glauca, dein ex nigro cinerea, qui fructus eft, ac 
maturus in tot fegmenta feu duras fquamas dehifcit, 


«ex quo tres quatuorve breves quafi dependent digi- 


ti, ex nivea albiffima ac tenui conftantes lanugine, 
que ar&e fibi incumbit, & diu ex frutice dependet. 
In locis pinguibus hi fruétus ultra digitum funt lon- 
gi, ac binos craffi, in fterilibus vix ad dimidii lon- 
itudinem ac craffiiem , in quibusvis quedam nigra 
& fubrotunda latitant femina, Goffipio adeo firmiter 
nexa, ut labore & vi feparanda ab ipfofint , ex quo- 
vis fru&u ad minimum Goffipii manipulum conligi 
poteft, quod mox inter decerpendum a ficcis foliis 
ac ftipulis prudenter mundandum eft, a quibus alio- 
hen lanugo. defeedatur: Prout folum eft 
pingue vel gracile, eo etiam digiti Goffipium profe- 
rentes fünt majores vel minores, ac folia intenfe vel 
allide virentia, & fi adcurate adtendatur , quoad 
Basil etiam diverfa , multa nigris maculis funt pun- 
Gata , acfi acubus effent perforata, 
Tom, IV. Flores 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 33 


2. Abutilon littoreum, is een gan/cbe wilde en on- 
deugende zoorte , dewelke ik bevonden beb op bet ftrand 
van Huamobel » aan’t welke de bladeren veel ruiger, le- 
lyker „en witter waren dan aan ’t tamme gladde Abutilon, 
de bloemen ook bleek - geel , en de ganfche beefter wild, 
bairig, en ruig van geftalte, by de Inlanders aldaar ons 
bekend, en in geen gebruik. 


De Elfde Plaat 


Vertooht een Tak van de gladde en kleine Abutilon, welke 
is de Ooftindifche Alcea, Abutilon genaamt, met de 
iteel by de bloem geleedt , Beloere in de Hortus Malab. 
fesde deel, Tab. 45. van Plukn. in zyn Almag. p. 17. &c. 


ay; BOO} DST. DS, 


Cattoen. Capas. 


Oewel de boomurol met baar beefler in veele Euro- 
pifche Kruidboeken befcbreven werd, zo beb ik ze. 
-  egter bier mede willen fiellen 5 dewyl die geene, 
die in Water-Inaien waffen, van de gemene wat ver/chil- 
len, ook om dat ik "er eenige dingen by te doen beb. Voor 
eerfi verfcbilt onze Cattoen-plant van de gemene in groote, 
want bet wert een middelbare ftruik, van tien a twaalf 
voeten boog , met een overblyvende ftam , die eenige jaren 
duurt, daar de gemene Cattoen- plante van Indoflan , 
Afien, en de Eilanden van de Middelandfe Zee , niet 
boven twee a drie voeten boog werd, aan bladeren, blot» 
men, en ech zullen. miffchien niet veel verfcbillens 
de grootfte bladeren , en aan de jonge flam , zyn ruim 
een band breed , en lang, of wat meer, in vyf la 
verdeelt , en zo."t. Wyngaard - loof eenigzins gelyk, dog 
aan de kanten ongezaagt ; de bovenfte en kleindere 2 
drie vingeren breed, en lang, in drie fnippelen verdeelt, 
doods-groen ; zonder glans , in ’t aantaften wat wolagti 
en ieder flaat enkeld , op een langagtig Jteelije , met ette- 
lyke jonge uit bare fchoten, Ä T 
De firuik van, onderen op is in verfcheide flammen 
en zydetakken verdeelt , harder van bout dan ’t Abuti- 
lon: de /chorfe is van buiten wit den graauwen en roffen 
mas van binnen groen , en daat zig ligt van de ftok- 
n fcbillen5. wit den fcboot der bladeren komen bier en 
daar voort-driezydige knoppen, gemaakt van drie groene 
gebaarde blaatjes , die zelfs driekantig zyn , aan de kan- 
ten gefchaart ; “in de midden wat gebogen, waar wit ont- 
Jpringt de bloeme , van yf ligt- geele en flappe blaatjes 
gemaakt , op den gront boog of bruin-root , in de gedaante 
van een kelksken , of als de bloemen van Althea, dog 
dieper , en zo wyt niet geopent , want bare blaatjes om- 
watten malkander voor een groot gedeelte , gelyk wy boven 
van de Novella gezegt bebben, waar mede deeze bloem 
gants overeenkomt , bebalven dat ze kleinder is. In de 
midden flaat een pilaartje , met zyne draatjes en noppen, 
gelyk alle Malvaas bebben. 
aar "t afvallen van de bloemen komt uit bet zelffle 
gebaarde kelkje een nootken voort, grooter als een Hajel- 
noot, mede lankwerpig , en met een barde pits, met drie 
en zelden vier vooren afgedeelt, bartagtig , eerft Spaans- 
groen, daar na zwart - graauxo , bet welk de vrugt is, 
ryp geworden , /plyt xe in 20 veele deelen of barde /cbub- 
ben open yen daar uit bangen dan drie of vier korte vingers, 
van fneeuw-witte en fyne wolle gemaakt, digt in mal- 
kander gedrongen, en lang aan den Jiruik blyvende bangen. 
Op vette plautfen zyn deeze en ruim een vinger 
lang, en twee dik, op mare Posten pas balf zo la 
en, dik, in ieder vint men ilen eenige zwarte en rond- 
agtige zaden, daar bet Cattoen zo vaft aan bangt, dat 
men bet met moeite afpluifen moet, uit ieder noot kan men 
ten minflen een band vol geplukte wol hebben, die men 
Jiraks in ’t plukken van de droge bladeren, en andere ftop- 
pelen, E zuiveren moet , dewelke anders de witte 
wol zeer onzienlyk maken; na dat de grond vet of mager 
is, daar na zynde woldragende vingers ook groot of klein, 
de bladeren boog of bleek-groen, en zo men er naauw op 
let , ook wat verfcbillende van fatfoen ; veele bebben 
zwarte flipjes, als of ze met naalden geprikkeld waren. 


E De 


$4 HERBARIL AMBOINENSIS 


-"Florés ante meridiem fefe non aperiunt, atque per 
binos dies in frutice confpiciuntur: Lanugo autem 
ifta feu Goffipium manibus depuratum, & ab officu- 
lis feparatum, mox nendo aptum eft, quod vero ad 
pulvinaria complenda , ut & ad farcinas fervatur , non 
adeo adcurate a ficcis foliis & officulis depuratur. 
Radices ejus funt rare, ac late fefe difpergunt; 
non bene crefcit fub arborum umbra, fed loca amat 
aprica, ac foli bene expofita, folumque pingue & 
argillofum, lapillis mixtum. 
> Frucex hic per totum annum folia {ia prodit non 
vero flores vel fru&us, pluviofis enim: menfibus fen- 
fim vetufta demittit folia, novaque- regerminat : 
Sexto fationis menfe flores ac frutas producit , 
quum per quatuor vel quinque menfes iterum qui- 
efcitab uno tempore in aliud ; comperi quoque hunc 
fruticem prope Vitem plantatum latius excrefcere, 
atque'elegantiorem éffe quam alibi; ^ |... 
İn Java hujus fruticis fpecies obcurrit, flores ge- 
rens ex fufco rubentes, ejusque folia magis virent, 
ac profundius laciniata funé;~Goffipium vero ipfum 
inftar vulgaris: Parvus eft frutex, nec ultra annum 
perennat, nec flos ita ample fefe aperit quam vulgaris. 
"Nomen. Latine Goffipium , & Cylon: Belgicé Boone 
diol & Cattoen, Arabice Kotnon, Koton, & Kotoun, 
unde cetera Europzorum derivantur nomina; Goffi- 
pium ipfüm feu lanuginem neoterici Grecië Latini 
vocarunt Bambax & Bombax y ac Scaliger ex Plinio 
Bombyx‘, unde Italicum" Bambagia defic&itur.- His- 
jahis dicitur Algodon, Portugallis Algodaon ; ab-Ita- 
ks lintea er Goffipio conftru&a Bambafinen vocan- 
tuf, 3e forte inde a Belgis Wambayfen & Borflrokken: 
Malaice, Javanice ; & Macaffarice Capas , Ternatice 
pa, Amboinice in Hitoea Aba, in Leytimora Aba- 
mahu, Banda Caramboa , peritiffimus Scaliger exercit. 
jo Jets. 8. ipfi hec tribuit nomina, Latine Goff 


um, Syrice Cot, Italice: Bambagia , Arabice Bala- 
> Trogloditice Bafut , ac porro hec fübfequentia 
acrem invenio Arabica nomina Gau/ak,. Perfice 
auzdpemba , hi, e." Nux Pembe , que eft Africe 
Provincia, quum vero litt. Kopb & Pbe, in lir 
Arabica litere fint fibi'maxime fimiles ;' hinc fieri 
potuit, ex Arabico Ganfak Goffipium effé derivatum, 
item Cbirhaaff, & Dismaärix, ac Bohár eft lanugo, 
atque- Kine Anadif & "Manduff eft difcutiendo adte- 
nuatumr, & Arcu Mindoff divifum Goffipium: Beylam 
eft nux feu folliculus ‚in quo Goffipium nafcitur , 
que Ofz dicitur, inter que nullum invenio nomen, 
quod cum Scaligeri nomine Balabab quadrat. - 


` Com Arabibus vocibus Coton five Cotóum confonat 
Chaldaicum Ketban linum , & hoc ab Hebraico Etun 
funis, filam linteum , unde & Chaldaice Atuna funis, 
& O otoni linteum , eft tamen & Hebraicum Ke- 
thoneth & Kutthonet, tunica per metonymiam , quia e 
filis contexta eft, unde & Germanorum Kittel, pos- 
fimus etiam opinari Hebraica & Chaldaica illa vo- 
'cabula ab Arabico antiquo hujus plante nomine de- 
fcendiffe , quia per excellentiam de omnibus filis, 
& ex filis contextis telis dicitur: Certum enim eft , ex 
"Arabia & finitima ZEgypto defcendiffe notitiam hujus 
Tanz apud antiquos. : x 


- Locus. Minus Goffipium ubique crefcit in Indo- 
tana & Bengala, potiffimum vero in Gormandele 
ora, quod & quotannis ferendum eft, majus feu fru- 
m 3 quod proprie defcribimus , in multis aquo- 
Te Indie crefcit infulis , atque in quibusdam locis 
"antium y in aliis perenne eft, in Java enim € Baleya, 
fi hie femel fructus produxerit, ejus fuperio- 
res ábfeinduntur rami, radixque nova A ter- 
Ta, tüm fecundo anno ftipites emittit, ac femel ad- 
"huc frü&us profert; In Bima’ & Macaflara in Turatte 
‘Provincia, ubi multum'colitur, quotannis ferendum 
“eft, licet ibi etiam ad fruticem altitudinis humane 
‚excrefeät ; in tribus Orientalibus regionibus Amboi- 
‘na , Banda, & Moluccis rarum eft;"atque aliunde de- 
"ductum ; in perfe&um vero fruticem ibi adtollitur , 
«uti fupra dictum eft, qui tres perdurat annos. > . 
` Dis, Quomodo 'Goflipium feu lana harum: plan- 
‘tarum per'tocam Indiam loco Lini adhibedtur, ex 
qua nempe quavis lintea texuntur, fatis füpergue no- 
tum eft, que vel ex craffioribus conftant filis , uti 
"fpecies ille Dongry, & Guinees lumen; vulgo Cain- 


gadja , 


Liber VI. Caput XV. 


De bloemen gaan voor de middag niet open , en vertonen 
baar twee dagen aan de flok: de wol aldus met banden 
Jeboon gemaakt , en van de koris gezuivert, is flraks 
klaar tot bet [pinnen , maar die men tot bet invullen van 
kuffens en pakken bewaart , werd zo net niet gezuivert 
van die droge bladeren en korls. 

De wortelen zyn weinig , maar verfpreiden bun verre, 
bet wil niet geern onder /cbaduwwe van bomen flaan , maar 
op lugtige plaatfen » en die veel zon bebben , en vette kley- 
agtige grond, daar wat fleentjes onder lopen. 
^ De fbruik is wel t gebele jaar met bladeren, maar niet 
met bloemen of vrugten beladen , avant in de regen-maan- 
den werpt hoy. allenkskens doude bladeren af , en gewind 
nieuwe; in de zesde maand van zyn zaaijing draagt. by 
bloemen en vrugten, maar by rujt dan wel vier a vyf 
maanden , van't eene faifoen tot bet andere. Ik heb be- 
wonden, dat deeze firuik by een Wyngaard geplant , weel- 
driget opftboot; en fchooriden Ikon? do elders. 

"Op Fava beeft-men een zoórt vandeeze [Prui£ ,* dewel- 
ke bruin-roode bloemen draagt , de bladeren zyn wat gras- 
groender , en djepet gefnedeny de wol als We gemeene; bet 
blyft een kleine beefter , en werd stiet boven cen jaar oud, 
en de bloem opent baar zo wyd niet als aan de gemene. 

> Naam: nt; Latyn:Goflipium en Cylon, ep ^i Duits 
Boomwol' en Cattoen, in ’t Arabis Kotnon , Kotoğ, 
en Kotoun, waar van: de andere Karapilcbe namen komen, 
de wol hebben de nieuwe Grieken: en Latynen genaamt 
Bambax en Bombax , en Scaliger uit Plinius Bomoyx, 
waar van ’t Italiaan/che Bambagia komt „In't. Spaan/cb 
biet ze Algodon , in ’t» Portugee/ch Algodaon:, van de 
Halianen: werden de Cattoene fioffen Bambafinen ge- 
naam ep miffebien ook imt Duits de Wambayfen en 
Borftrokken ; in.’ Maleits, Favaans, fe Macaffaars 
Capasy int: Ternataans Capa, in ^t Amboins op. Hitou 
Aha; 0p' Leytimor_Ahamahu:; ep Banda Caramboa: 
dien-wel ervarene Scaliger «exercit. 158. Jett, 8. geeft 
bem, detze namen; in ^t Latyn Gofüplum, mt Syri/cb 
Cots: in "t Italiaans Bambagia , in ': Arabi/eb.Balabali, 
by de Trogloditen Bafüt , voorts. vind ik neg: deeze Arar 
hifche namen; Gaufak ; Perfiaans Gauzapemba , dat is 
Note van: Pemba, een. Provintie in Africa; dewyl me 
de. letter Koph en Phe.in^t Arabifeh zeer gelyke letters 
Zyn, zo kan bet wel gefchiet zyn, dat men van bet Ara- 
difeh: Gaufak Goffipium gemaakt beeft, Aen Chirnaaff 
en Dismaarix , em Bobar 15, de wolle daar van , en bier 
wan daan komt Anadiff en Manduff „ "t geen betekent door 
«m[cbudderi verdunt ep Aren Mindoff gepluift Cattoen: 
ye yam neut. ofte bet zakje, waarin de wol groeit, 
welke Ofz genaamt wert ; waar onder ik niet eenen vind, 
die met Scaligers naam Balabab overeenkomen: ©. - 
- Met dé Arabifche namen. Coton of Cotoun komt over 
een bei Chaldeeuw/che Kethanof Vlafeb, en dit- van bet 
-Hebreeusvfcbe Etun: een touw , gagren, of lint, waar 
van op bet Chaldeeuw/ch Atuna, een touwsen-Qbovy 
“Otöni y een lint, en bet Hebreeuwfche Kethoneth en 
-Kutthonet , den mantel. door werzetting van de letteren, 
om dat bet uit e p ma wert, waar van daan der 
-Duitfcbers Kittel: Wy zouden ook kunnen menen dat die 
i Hebreeusnfche en Chaldecuw/che namen vande oude Ara- 
bifcbe naam deezes plants. afkomftig zyn y : bet elk. by 
Wy2e van alle touwen en gaarens gezegt wert. ‘Heris dog 
zeker „dat wit. Arabieen het.naafigelegene Egypte deken- 
nis van deeze «vol hyde oude zyn: oorfpronk beeft, > 

‘Plaats. Het-kleine: Gofipium wat over: al in de Inde- 
flansen Bengale , dog meeft op de kufi van 'Cormandel, 
bet welk ook jaarlyks: moet gezaait. werden; bet hooger 
of firuikagtige , dat vy: eigentlyk befobryuen , waft in 
«veele Lilanden:van Water-İndien , enis:in-zommige jaa- 
rig 5 in zommige meerder jaarig , wanrop Fauten Baly, 
-als de flruik eens gedragen beeft , Yüytmen de bovenjte 
-takken af , hoopt wat nieuwe aarde rontom de *wortel, 


220 fcbiet by in 't tweedejaar , en draagt nog eer 
"erugtens op Bima pert uf ue. de Cape, o? 
te daar, bet onder andere veel gebavent word, moet het 
‘jaarbyksigexanit averden', boewel:bet aldaar:ook een [iruik 
“van. een mans lengte werd, in: de drie:Oofterfe Gouver- 
epe are zm s Banda „en de Moluccos is bet: ruei- 
mig, en van elders üngebrugt , en over al. een volkome 
. Gebruik: “Hoe de «vol van. deeze planten: door - gebeel 
Ooftindien: de plaats van; vias ‘beklede „waar: uit aller- 
~ bande goi pen ‘werden... is: genoegzaam bekend, 
„dewelke zyn o grafdradig ;; als de xaorten Dongry „en 
*Guinees lumen, in ’ gemeen Caingadja „ dat és, ef 
Pbants 


EE ke 
değin e d OR 


^ TERR E ilm a PES TM TY E 
Ka 1 "C. Tí e. E RNa Lo Se og 
area iti etg n mug iru einer erp . + 7 PROV 


—— ena 


Pics - 


VI. Boek. XV. Hoofaf. 


-gadja, h. e, Elephantum lintea diéta ,. Malayenfes 


enim cunctis magnis rebus adtribuunt cognomen 


- Gádja feu Elephantis, mediocribus ex filis conftant 


Salampoeris & Parcallen , ex tenuioribus vero Bethi- 


-Jes , Chavonys, & Caffa Bengale, inter que quadam 


funt adeo tenuia & laxa quam textum urancum , 
quz omnes linteorum fpecies inftar nivis albicantes, 
cum pluribus aliis fpeciebus per focietatis Indice 
naves in Europam devehuntur, ac proinde cuivis 
note funt, optima autem Gading fpecies femper in 
Europam mittitur, ac viliffima hic in India deteritur. 
Europea enim lintea hic non valent, nec album fer- 
vant colorem: In iftis aquofz Indiz infulis pars que- 
dam in craffiora texitur lintea, non autem adeo pr&- 


ftantia, quam que in Cormandela & Bengala texun- 


tur, reliqua pars in fila congeminata, quibus fuunt, 
netur: in Macaffara prefertim Goffipium ex Turatta 
adductum ad lintea & fila adhibetur, ex cruda autem 
lana dexteritate quadam norunt officula extrudere' 


„ope bacelli tortilis inftar mergitis formati. 


Goffipium itaque depuratum excutitur ope arcus 
Malaice Bufor, ut fupra Arabice Mindáf dicti, cujus 
tenfa chorda Goffipium adtrahit ; quod tali modo 
excuffum & depuratum manibus iterum compingitur, 
ac convolvitur in formam longarum candelarum cir- 
ca bacellum , qui ipforum colus eft, ex quo filum 
Rhombo inpofitum deducitur ad finem tali modo, 


-quo ferici netores folent. Hic in Amboina nil me- 


moratu ee ai ex ipfo texitur, fed in fila conge- 
minata ad fuendum netur. = 20. | 
In re Medica apud incolas raro eft in ufu , quum 


-pon admodum fint curiofi, unde ipfius virtutes Me- 


dicinales ex Europzorum libris petenda & inquiren- 


dz funt: Folia folummodo contrita pueris aliquando 
exhibentur contra omnia abdominis tormina, immo 


in Dyfenteria ipfa, magis autem ad inteftinorum cru- 
ditatem tollendam & emolliendam , quam ad confti- 
andum, ipforum quoque fuccus abdominis tollit ac 
edat dolores: Ofliculorum medulla dulcem habet 


-faporem , atque contra quasvis tufles exhibetur ac 


raucedines , ex hifce oleum itidem exprimi poteft 
contra lenticulas, quod incolis ignotum eft, Macas- 
farenfes tamen delicatum ex his preparant cibum, 


.jn tepida enim macerant aqua hec officula, quz per 
- binos tresve dies in corbiculis deponunt, donec fur- 
culos emittant, que ab externo tum depurant cine- 
. reo cortice, atque inftar Latctucz edunt , uti cum fe- 
‚mine Catjang, vel cum Phafeolis madefactis fic, qui 
germen emiferunt. 

Folia ob mollitiem aliquando exficcantur , átque, 


hifce pulvinaria replentur, antiquis autem tempori- 


‚bus Goffipium in Occidentalibus infulis , feu terre 
„partibus non ita notum ac vulgare erat quam hodie , 


ex Theophrafto enim & Plinio adparet , tantum crê- 
{cere in fumma /Egypti parte, Arabia, & Tilo, que 
infula eft freti rubri feu Perfici, dein autem diligenti 
cura & cultura inde deductum eft per Syriam & par- 


-vam Afiam, usque in maris mediterranei infulas , 
-Candiam; & Maltam, atque inde in partes Italie, 
-Calabriz , Pugliz, aliosguc“Europ&os hortos; ubi- 
-que autem eft frutex parvus & annuus , quum ità- 


que antiquis temporibus adco. rarum erat, veftes ex 
ipfo conftruête quam maxime pretiofz itidem habe; 


` bantur, quas nemini apud /Egyptios licebat geftare, 
- nifi facerdotibus & magnatibus, unde concludendum 


eft Hebrzorum Scbefcb nihil: aliud fuiffe quam Xylon 
feu Goffipium : Huic rei adfentit Profper Alpinus, qui 
teftatur ex lana Goffipii fai arborei, in JRgypto Cot- 
nem feg jar diéti, carbafum fubtilifimam context ‚que 
in Arabia & Algypto Sefa vocatur: Ex hoe Schefch 
contexta erunt regalia veftimenta, quibus Patriarcha 
Jofephus veftitus fuit tempore condecorationis fuz 


"Genef. 41. vers 42. item alba ae fabtilia fila, quibus 


ad exornandum Tabernaculum Moifes ufus fuit, 
uod in belgico textu interpretatum eft Fyn Linnen. 
n Latino Linum Xylinum £xod. 25. vers 4. Scbefcb 


"tamen differt a Butz Ezechiclis feu By/Jo, que meo 
. judicio album eft fericum, quod antiquis temporibus 


apud Occidentales populos rari(fimum ac carum erat, 
de quo latius in auctuario meo. 


Rei Herbariz periti inter fefe cavillantur, cur hac 
Lana Belgice Boomwol , feu lana arborea vocetur, 


-güüm-dön ex arbore fed ex humili conligatur frutice, 


Tom. IP. hujus 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 35 


pbants linnen genaamt, want de Maleyers plegen alle 
groote dingen den soenaam van Gadja of Olipbant te ge- 
ven , middelmatig van draat xyn Salampoeris en Par- 
callen , fyndredig zyn Bethiles , Chavonys en Caffa 
Bengale, waar onder zommigen zo fyn en ydel zyn als 
een jpinne-webbe , alle welke Jorteringen van linnen zo 
wit als cen fneeuw gebleekt, nevens nog veel andere meer, 
met de fcheepen van de Ooftindifche Compagnie na Europa 
vervoert werden , en dierbalven niet onbekent kunnen 
zyn, werdende altyt de hefte gading na Europa gezondeny 
en bet flegte bier in India verfleten , want bet Europt- 
‚febe linnen bier niet wel aarden, nog wit blyven kan; in 
de voorn. Eilanden van Water-Indien werd ook wel een 
party tot doeken geweven , dug verre zo veel en goet niet, 
als op Cormandel en Bengaien. Het ander wert tot ge- 
twynt naaigaarn gefponnen , inzonderheid op Macajjer 
«vert bet Cattoen, uit Turatte komende , veel tot doeken 
en gaarn gebruikt; wit de raauwe wol weten ze aldaar 
met een bebendigheid de korls uit te wringen met eert draai- 
jend boutje, als een fchuive. 

Het fcboon - gemaakte werd alsdan opgefchut met een 
boog, in’t Maleits Bufor (zoals boven op °t Arabis Min- 
daf) wiens gefpannen [naar in °t Cattoen flaat; bet dus 
opgefchudde en Jcboon-gemaakte Cattoen werd daar na met 
de banden digt weder te zamengerolt als langekeerfen, en 
om een rond Bu gewonden , bet welk haar /pinrokken is , 
waar van de begonne draat op bet fpinrad geleit zynde , 
voorts afge/ponnen werd, op de manier als de zyde-/pin- 


ners bekent is. Hier in Amboina werd er niets naamwaar- 


dig van geweven, maar alleen tot naaigaarn ge/ponnen. 

In de Medicyne beeft ’t by de Inlanders klein gebruik, 
em dat zy niet nieuwfchierig zjn , wesbalven men zyne 
medicinale kragten uit Europife boeken balen moet , alleen- 
lyk de bladeren werden zomtyts gewreven, en de kinderen 
ingegeven tegens allerbande buik-aveedom , zelfs in de Roo- 
de Loop , meer om de raauwe ingewanden te verzagten als 
te floppen , welk zap ook de burkpyn tilt , bet merg van 
de zaatkorls is zoet van finaak , en wert ingegeven tegens 
allerbande boeften , en raauwigbeid des borjts , een oly 
daar uit te per[Jen „ waar mede men de fproeten verdryft, 
is bun ook onbekent , evenwel de Maca[faren maken een 
lekker eten daar van, dezelve in warm water wekende , 
twee a drie dagen in korfjes zettende, en perfJende, tot 
dat zy uitfchieten, die zy van de buitenfte graawwe bol- 
fter zuiveren, en als Salade eten, gelyk men met de uit- 
gefchotene Catjang of Boonen doet, 


De bladeren werden wegens bare zagtigbeid zomtyts 


gedroogt, en daar mede ry gevult, in oude ty- 
efter, 


den was bet Cattoen in de e Eilanden; zegge, 
deelen van onze werelt , zo bekent niet als hedendaags , 
want uit Tbeopbraftus en Plinius blykt , dat bet alleen 
wies in Opper-Egipten, Arabien, en Tilo, een Eiland 
van "t roode , of veel meer Perfifche Meir, daar na door 
weer (lige oeffeninge is bet van daar gebragt, door Syrien 
en klein Afien, tot in de Eilanden van de Middelandfe 
Zee, Candia en Malta, en van daar in de deelen van Ita- 
lien, ‘Calabria, Puglia, en andere boven van Europa, 
over al een kleine jarige ftruik zynde, em dat bet nu in 
oude tyden zo xeltzaam was ; wierden ook de klederen daar 
van gemaakt , zeer koflelyk gebouden , dewelke niemant 
D de Egiptenaren geoorloft was te dragen , dan de Prie- 
fieren , en luiden van boogen flaat , waar uit dan te be- 
Jluitén is, dat der Hebreewwen Schefch anders niet ge- 
weeft zy dan’t Xylon of Cattoen. Hier mede flemt over 
een Profper Alpinus, dewelke getuigt, dat uit de «vol 
van zyn Goflipium Arboreum , in £gipten Cotnem 
fegjar gehaamt , een zeer fyn Iynwaat geweven wierd, 
in Arabien en Egipten Seffa genaamt: Uit dit Schefch 
waren gemaakt de Koninklyke klederen , waar mede de 
Patriarch Fofepb gekleed wierd in zyne verbeerlykinge , 
Genef. 41. vers 42. als mede bet witte fyne fue > twelk 
tot bet opmaken van den Tabernakel van ofes ebruikt 
wiert , zynde overgezet in de Duit/che Bybel fyn Linnen, 
in °t Latyn Linum Xylinum , Exod. 25. vers 4. Het 
Se nogtans verjchilt can't Butz Ezechielis , of 
Byflüs , ’t welk, myns oordeels, de witte zyde is, de- 
welke in onze tyden by de Wefterfe natien, zeer weinig 


“en duur was, waar van in myn Auctuario. 


De Kruit-befebryvers knibbelen ook onder malkanderen, 
avaarom men deeze wolle in ’t Duits Boomwol noemt , 
daar 38 nogtans van geen boom, maar van een laag bee- 

E 2 Jterken 


H 


36 


hujus autem rei cauffam inputare volunt Theophrafto 
& Plinio, quum ille Lir. 4. Cap. 9. hic vero Libr. 
12. Cap. 10. feribat, in infula Tilo, hodie Babarcyn 
dicta, arbores lanatas feu lanigeras crefcere, folia 
gerentes inftar Vitis, fed minora, ac fructus magni- 
tudine pomi Cydonei , ac forma Cucurbite , qui per 
maturitatem dehifcunt , ac tenuem exhibent la- 
mam, ex qua tam pretiofe quam viles veftes texi 
poffunt: Huicrei autem contraria videntur illa, quz 
jdem Piinius Libr. 19. Cap. 1. fcribit fequentem in 
modum, fumma /Egypti pars, que Arabie vicina 
eft, fruticem profert, aquibusdam Goffipion dictum, 
plurimum vero Xylon, atque hinc lintea ex hoc fa- 
bricata Xylina diéta funt. Frutex hic parvus eft, ac 


fruétum profert barbate nuci fimilem , quoad for- 


mam , ex cujus interna lanugine bombyx conligitur & 
texitur, nec quidquam in mundo mollius eft, vel ma- 
gis albec lanugine hujus fructus. 


Sacerdotes /Egyptii veftimenta ex hac contexta 
pre omnibus preferunt: Hic putant fruticem lani- 
gerum Ægyptium differre ab arbore Theophrafti la- 
nigera in Tilo crefcente, eft autem una eademque 

lanta, que, uti fupra dictum fuit, in quibusdam 
ocis humilis eft fruticulus, in aliis vero perfectus 
frutex, atque preterea fciendum eft, in Orientali lin- 
gua non ita adcuratam effe diftindtionem quoad de- 
nominationem arboris & fruticis, ac proinde arboris 
lana jure merito vocatur talis lana, que ex frutice 
arborefcente conligitur : talia exempla vide infra 
Cap. 21. Eundem preterea fruticem in quibusdam 
regionibus humilem , in aliis in altum excrefcere in- 
ter neotericos fcriptores teftatur quoque Bellonius 
Libr. 2. Obferv. Cap. 101. dicens circa Cairo in Æ- 
gypto effe Goffipium perenne, quod frutex eft humana 
altitudine altior, quem dein in Sicilia obfervavit cir- 
ca urbem Maratam inftar fruticuli humilis , qui etiam 
non ultra femi annum perdurabat, quum menfe Majo 
ferebatur, ac Septembri demetiebatur , ac porro 
arborem lanigeram Tilonenfem nihil aliud effe ; quam 
Goffipium fruticem teftantur fatis Gogo Pli- 
nius, quum arbores vocet Gollampinas Plinius Libr. 
12. Cap. 11. quod fatis clare denotat verbum Goff- 
pium , feu iftud Perficum Gauza pemba. 

Celebris hac lana in India Occidentali itidem ob- 
currit, uti Fofepbus a Cofta Libr. 4. Cap. 23. fcribit, 
nempe in Peruana regione, Nova Hispania, ac prz- 
cipue in Provincia Tucumana, Paragueya, & Sanéta 
cruce, tam in montibus, gen in infulisSt. Domingo, 
que ubique maxima incolarum funt divitie, ex qua 
ventofas ac tenues formant Carbafos; dicit quoque 
idem Algodon crefcere tam in parvis quam magnis 
arboribus , unde patet alios auctores frutices arbores 
quoque vocare, quin etiam Xyli fpecies obcurreret 
arborea, Eriodendros nempe Javana, iftis in regionibus 
lanam proferens altis in arboribus, de qua ZeWonius 
bc. cit, forte etiam loquitur, dicens Goffipium ex 
India & Brafilia effe deductum, maxime ab Afiatica, 
quod vulgare eft Goffipium , differens, quum iftud 
magna gerat oflicula , nigra, ac decem vel duode- 
cim fimul combinata , quum vulgare Goflipium cun- 
&a fua officula proferat feparata , qui chara&ter in 
Eriodendro obfervatur. 

Certum eft, arbufculas Goffipium ferentes in Bra- 
filia & Carybzis infulis crefcentes, ubi Mauro vocan- 
tur, multo majores effe quam in ullis aliis locis, ha- 
rum ftipes nempe ultra pedem craffus eft, binos vi- 
ros altus, & ample extenfus , ejus fructus funt tri- 
goni ac majores Juglande: Ipfarum Goffipium magna 
ex parte non depuratum in Europam transfertur , 
attamen fat magna cjus copia in iftis regionibus netur, 
ex qua le&uli penfiles fabricantur. 

Officula a Brafilienfibus in cibum etiam uper 
tur, que in aqua macerant, atque ex ipforum me- 
dulla, feu farina interna, ipforum Mangauw, que 
puls eft, coquitur. ` 

P. Martinus in proemio Atlantis Sinenfis narrat , 
Sinam antiquis temporibus Goffipio deftitui, fed 
iftud accepifle ante 500 annos, h, e. anno Chrifti 
millefimo , ab ipfi vicinis Provinciis , quod intra iftud 
tempus adeo eft multiplicatum , ut folo in inperio 
urbis Xanghay in Provincia Nangking ultra ducen- 
te ac millenz fint familie, que victum folummodo 
habent nendo Goffipium. Teftatur porro idem P. 


Mar- 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput XV. 


flerken komt , willende de fcbult daar van op Tbeopbraftus 
en Plinius leggen, waar van de eerfte Libr. 4. Cap. 9. 
de tweede Libr. 12. Cap. 10. /chryft, dat in °t Eiland 
Tilo (bedendaags Baharcyn genaamt) woldragende bo- 
men waffen, met bladeren als een wyngaart, dog klein- 
der , en vrugten , in de groote van een Quee- appel ; 
en gedaante van een Cauwoerde , dewelke door rypheid 
openberftende , een fyne wolle uitgeven, waar uit men 
zo wel koftelyke als gemene klederen weve 3 bier tegens 
Jebynt te firyden, "t gene dezelfde Plinius /chryft in zyn 
19. Boek, Cap. 1. aldus: Het boogfte deel van Egypten , 
't welk aan de kant van Arabien legt, brengt een beefter 
woort , die van zommige Goflipion genaamt is , maar 
meeft Xylon , en daarom worden de webbe of lakenen 
daar van gemaakt , Xylina genaamt. De heefter is klein, 
en krygt een vrugt, een gebaarde note gelyk van gedaan- 
te, uit wiens binnenfte zydagtigbeid de wolagtige dons 
genomen , en gefbonnen wert , en is ter werelt niets wit- 
ter en zagter , dan de wolagtigbeid van deeze orugt, ` 
De Priefters van Egypten dragen geen klederen liever, 
dan die daar van geweven zyn. Hier willen ze, dat de 
avoldragende beefter van Egypten ver/chille van Theo- 
pbraftus wolleboom, op Tilo waffende, maar bet is een 
en dezelffte plante , die als boven gezegt , op zommige 
plaatfen een laag beefterken, en op andere een. volkomen 
Jiruik is, daar en boven moet men weten „ dat in de Oos- 
ter/che tale zo naauwe onder/cbeia niet en is, met de be- 
naming van een boom en van een beefter, en daarom hoom- 
wol met regt genaamt wert een «vol, die van een boom- 
agtige ftruik komt ; diergelyke exempels ziet beneden Cap. 
ar. Dat nu dezelfde firuiken in zommige landen laag , en 
in andere boog waffen, getuigt onder de nieuwe Schry- 
vers Bellonius Libr. 2. Obterv. Cap. ror. zeggende, 
dat omtrent Cairo in Egypten een Gotfipium perenne 
waffe , met een firuik y booger dan een many ^t welk by 
naderband in Sicilia omtrent de ftadt Marat, als een 
kleine heefter gezien beeft , dewelke niet boven: een balf 
jaar in de aarde bleef , als werdende in May: gezaait, 
en in September gemaait „ verders dat de Wolleboom van 
Tilo anders niet zy dan de Cattoen-fbruik, geven dezelf- 
fie Theophraftus en Plinius genoegzaam te kennen, alzo 
xy de bomen Goffampinas, Plin. Libr. 12. Cap. 11. nae- 
men: "t welk immers duidelyk genoeg verbeelt: het woord 
Goffipium, of bet voornoemde Perfiaanfebe Gauza pemba. 
Deeze vermaarde wol aerd-ook-in'Weftindien gevon- 
den, gelyk Jofeph: a Cofta: Libr, 4. Cap. 23. /chryft, 


te weten, in Per, Nova Hispania, en principalyk in 


de Pravintie van Fucuman, Paraguey, eg Sonn Cruz, 
van 't gebergte , en in de Eilanden van St. Domingo , 


, "nde overal de principaalfte fykdom van die Inwoonders, 
waar van ze grof en fyn lynwaat maken, ook: ze 
dat ^t zelf fte 


35 
lgodon waffe op kleine em groote wA 
daar men al weer ziet, dat andere Autbeurs de ftruiken 
ook bomen noemen, of er moeft een zoort van Capok mede 
in de ¿anden waffen, *t welk aan hooge bomen groeit, en 
waar van mi(Jcbien. Bellonius loc. cit. ook fpreekt, dat 
er een Gofipium zy uit India en Brafilia gebragt , veel 
van bet Afratifcbe Ct welk bet gemene: Cattoen is) ver- 
Jchillende, om dat bet groote koris beeft; zwart, en tien 
of twaalf aan mälkander zittende., daar 'i gemene Cat- 


- toen d'eene zaadkorl van d'andere afgezondert beeft ,-wel- 


ke merktekenen men in de Capok vint. 


Het is zeker, dat de Cattoen-boompjes im Brafiil en de 
Carybifche Eilanden , daar zy Mauro bieten, merkelyk 
grooter'zyn dan elders, te weten, de [Lam ruim een been 
dik , twee mannen boog: wyd uitge/preit, de vrugten 
e en wel zo groot als een Ökernoot; bet Cat- 
toen werd meeft ongezuivert na Europa gevoert , evenwel 
een goede party in "t land gefponnen , tot bet maken van 
hangmatten. perm 


De korls werden ook van de BrafiKomen tot kofi bereit, 
dezelve in water wekende, en uit t binnenfie witte mee! 
baar Mangauw , of pap makende. Gir? 


P. Martinus, in zyn Voorreden op zyn Chineefen At- 
las, verbaalt , dat China in oude tyden geen Cattoen ge- 
bad , maar bet zelve eerft voor $00 jaren , dat is anno 
Chrifli 1000. van de naburige Provintien ontfangen beb- 
ben, en in die tyd zo toegenomen, dat alleen in 't gebied 
van de ftad Xangbay, in de Provintie Nangking, over 
de 200000 buisgezinnen zyn , die anders niet doen dan 
Cattoen fpinnen. Daar en tegen zegt dexelfff P. Mar- 

sinus 


Sc 
ab.Xur.. 


yn 


2g - 37 - 


Pag. 37 - 


A 


VI. Boek. XVI. Hoofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


Martinus loc. cit. Byffum feu-fericum vermium. per 
aliquot millenos arinos ante Chrifti nativitatem apud 
Sinenfes in ufu fuiffe, atque inde fenfim Occidentali 
mundo innotuiffe: Si. itaqué Byflus fit fericum, uti 

ro certo puto, tum Bibliorum interpretes quidam 
Sche/ch male interpretantur per Byffum, Schefch enim 
cum aliis diverfi coloris filis adhibebatur in Taberna: 
culo, inlege autem antiqua Levitici Cap. 19. vers 19. 
vetitum erat mulla fila ex plantis preparata, cum 


lana ex quovis animalium genere conlecta, quale eft 


fericum, una in textura conmifcenda effe. 


Tabula Duodecima 
Ramum exhibet Goffipii vulgaris; quod eft Gofipium caule 


;, decumbente. H. Cliff. p: 35c. & Goffipium herba femine. 


albo. Morif. bif). 3. p. 517. f. 12. Tab. 17. Fig. 1; & Goffi- 
pium frutefcens femine albo. C. B. Pin. 430. ac Goffipium 
; Brafilianum flore flavo. Sloan. Cat. pl. Fam. p. 156; Xylon 
. feu Goffipium, herbaceum. F. Baub. A, tom. 1. p. 343. 
Boerb. ind. p. 1. pag. 273. Goflipium feu Xylon Dod. pempt. 
p.66. Lobel. bifl. p. 370. & Goflipium frutefcens annuum 
folio trilobato. Pjukn. Phys. Tab. 188. Fig: I. 


AE 


‘CAPUT DECIMUM SEXTUM. - 
Goffipium latifolium, Capas befaar. ` 


Offipium latifolium paulo altiorem habet ‘tiple 
G tem vulgari, ejusque folia funt majora illis 
~~~ Vitis, fex feptemve pollices longa, pedem 
lata, in quinque magnas lacinias divifa, rum que-. 
vis in anguftum determiñatur apicem y inferius autem. 
enum auriculg fibi incumbunt , ipforum perl 

ithamam dongi funt, rugofi , ac pun&ulisinftar ob- 
tufarum fpinularum notati, uti & foliorum nervi ab 
inferiore nempe parte, fuperiora folia multo minora 

3 atque in tres tantum lacinias diyila: petioli. 
folia fuftinentes obliqui admodum ex ramis excre- 
t, foliaque faporem habent acidulum 4 Flores 
tusque func uti in priore, fed plerumque majo- 
tes, nux nempe ipfa tres transverfales digitos magna. 
eft, in acurum apicem inftar coni definens, pollicem. 
crafla, "atque externe trifülcata, quam tria ambiunt. 
tenuia folia membranacea, quorum quodvis in decem 
vel duodecim lacinias feu barbas diftin&um eft. 

Nomen. Latine Goffipitim latifolium, Malaice Capas 

ir ac forte, quibusdam Sajor gebe, in Tamboc« 
o Capa. 
Fatir Copiofe crefcit in Tambocke, Celebes-re- 
ione Orientali, ubi circa edes plantatur, uti & in 
Biene ‚super in Amboinam.quóque- delatus fuit hic 
frutex, fed raro obcurrit. 

Ufus. In Tambocko prope des plantatur tam ad 
cibum, quam ob ‘ejuslanam, ejus enim folia coquun- 
tur atque eduntur inftar reliqui oleris feu fajor;* lana 
autem netur uti reliqui Goffipii. 

. Cum hoc convenire videtur tertia Pariti fpecies in 
Hort; Malab. tom. 1. fig. 31. defcripta, atque ibi Ma- 
labarice Cudi pariti dida , Bracmanis Lapufi , folia 
faltem ejus, $, & filicule feminales cum fupra 
defcripta planta fatis conveniunt, atque ibidem ad- 
notatur ex cenuiffimis fru&uum filis Goffipium præ- 


© Fabula Decima Tertia 


Ramum exhibet. Gofipii lavifolit , quod eft Goffipium caule 
` ere&o.H. Cliffort. p. d & Goflipium arboreum caule 
Javi C, B, Pin. p. 430. & Goffipium arboreum Gotnem- 
. fegiar, Pr. Alp. pl. Ægypt. p. 38. Tab. 38. & Goflipium her- 

baceum, feu Xylon Maderasp. rubicundo flore pentaphyl- 
“Jum Plukn, Pbyt. Tab. 188. Fiz. 3. Xylon arboreum 7. 
_ Baub. tom. 1. p. 346. & Boerb, Ind. tom. 1. pag. 273- 


37 

tinus loc. cit. dat de Byffus of zyde van de wormen ko- . 
mende, al eenige duizent járen voor Chrifti geboorte by 
de Chinefen zy in gebruik geweeft , en van daar allenks- 
kens aan de Wefterfe Ge, bekend geworden: is dan nu 
Byffus de zyde, ek ikaftftelle , zo leggen zommige 
Overzetters des Bybels bet Schefch qualyk uit voor Bys: 
Jus, want Schefch wierde gebruikt; nevens ander gaara 
van diverfche couleuren, tot de Tabernakel, en in de oudt 
Wet Levit. Cap. 19. vers 19. wierd verboden, dat mett 
geenderlei linnen - draat 4 die van planten komt, met vol 
van eenig beeft gebaalt (gelyk men de xyde bouden moet} 
aan bet zeiffie geweef vermengen zoude, 


De Twaalfde Plaat 


Vertoont eeh tak van de gemene Cattoen-boom, welke is de 
Cattoen- boom met een nederleggende fteel, in de Hortus 
- Cliffort. p. 350. en het plant- Cattoen met wit zaat, vari 
Morif. bifl. derde deel pag. 5 17; f. 12: Tab. 17: Fig. 1. en de 
Heeiter-Cattoen met wit zaat , van C. Bauh. Pinax p. 430. 
en het Brafiliaanfche Cattoen met een bleek-geele bloem 
van Sloan. in zyn Catal. van de Famaifcbe gewallen p. 156: 
en de Xylon of Cattoen-plant van F. Bau. bijt. eerfte deel, 
- p. 343. en van Boerbave index p. 273. Cattoen ofte Xylow 
van Dod. pempt: p. 66. en Lobel in zyn bifl. pag: 370. en 
het heefteragtig jaarig Cattoen , met een bladt in drie ge 
" fneden van Pium. in zyn Phyt: Tab. 188. Fig. 1. 


XVL HOOFDSTUK 
Het breedbladig Cattoen. 


[Et breedbladige Goffipium is wat pe om Stam 
- dan de gemene, de b en zjn ruim zo groot als 
E E die van de wyngaârd, zer en zeven duimen lang, 
een voet breed , in vyf groote fnibbelen verdeelt, waar 
van ydér in een fmalle Jpits Bindigt , en agter lopen ze 
met de ooren över malkander, de flelen zyn mede een /pan 
lang, ruig, en met puntjes als ftompe doorntjes bezet, 
elyk ook de zenuwe der bladeren aan de onderfte zyde , 
AC bladeren zyn veel kleinder , em maar tn drie 
Jnibbelen verdeelt, de bladdragende ftelen Baan heel dwers 
aan de takken; en de bladeren van /maak trekkende wat 
na 't rynjcbe, de bloemen en vrugten zyn als aan "t vo- 
tige, dog doorgaans grooter, namentlyk, de noot is drie 
dwers-vingeren lang; met een barde fpîts, als een kege 
een duim dik, buiten verdeélt in drie voren, deere kege 
is omgeven met drie dunne bladeren of vellekens , waar. 
van yder in tien a elf fnibbelen of baarden verdeelt is. =` 


Naam. In't Latyn Goffipium latifolium, op 't Ma- 
leits Capas befaar , en miffcbien by zommige Sajor gebeg 
op Tambocko Capa. 

Plaats. Het waft veel op Tambocko, eenlandfcbap aan. 
Celebes Oofl/yde , alwaar zy bet omtrent de buizen plan- 


tens. als mede op Bima, onlangs is "t ook in Amboina ge-. 
WA e Ba te vinden. 
bruik. O 


ambocko Deus zy bet by de buizen , 
zo tot de koft als om wol, de bladeren werden gekookt en 
egeten als andere Sajor of Moeskruit, de wol werd ge- 
Mt gelyk ander Cattoen. 

Hier mede fchynt overeen te komen de derde zoorte van 
Pariti in Horto Malabar. fg: 31. tom. 1, befcbreten y 
en aldaar in’t Malabaars Cudi pariti, in "t Braminees 
Lapufli genaamt, Immers de bladeren, bloemen, en zaad- 
buiskens komen met bet boven redelyk over cen, en 
aldaar ftaat, dat men uit de fyne draden der «rugten Car- 
toen maakt 


De Dertiende Plaat 


Vertoont een tak van de breedbladige - Cattoen - boom y 
welke is de Cattoen met een regte ftam, in de Hortus 
Ciiffort. 8, 350. en de Cattoen-boom met een gladde (teel 
van C. $: Pin. p. 430. en het Boom-Cattoen Gotnemfe- 
giar genaamt van Profp. Alp. p. 38. Tab. 38. en het kruid- 

tig Cattoen van Maderaspatan met een roodagtige bloem 


en vyfbladig van Plukn. Phyt. Tab. 188. Fig. 3. en het 
; boötnügti Xylon van F. Bad. rer decl p. 396. ep Beer’, 


Index serfte deel pag. 273. 


Ex CAPUT 


Ka 


38 HERBARII AMBOINENSIS 


"CAPUT DECIMUM SEPTIMUM. 


| Goffrpium demonis. Capas antu. 


[c frutex mixtam gerit formam Goffipii & Gen- 
E dapoure , plurimis autem adfurgit ftipitibus 
brachium craffis ; ejus folia funt folitaria , ac 
diverfe magnitudinis, in craffis enim ramis ultra fpi- 
thamam longa funt, ac latiora, in tres apices feu la- 
cinias divifa, quarum media fubrotunda eft, ad oras 
vix ferrata funt folia, longisque infident petiolis fpi- 
thamam feu pedem longis, minorum ramorum folia 
multo funt minora, inftar oblongi cordis acuminata, 
ad oras non fertata, ac brevibus infidentia peduncu- 
lis, utraque vero ab inferiore parte lanunigofa funt , 
& ad tactum mollia, fed ubique tanquam arena cras- 
fa feu farina confperfa, que cutim tangens , ingratum 
excitat pruritum: Petioli vero ac ramuli ubique iti- 
dem fpinulis brevibus funt hirti inftar illorum Fragi 
feu Rubi idei filveftris , ac fimili pruriente farina 
confperfi. E e 
. Flos ejus parvus eft uti Abutili, vitellini feu crocei 
coloris, in fundo autem ex fufco rubet , in cujus 
centro piftillum erigitur plurima gerens zqualia íta- 
minula. Fruétus eft capitulum pentagonum, majus 
illo Goffipii, quod in quinque alas aperitur, in cujus 
centro quinque firmi eriguntur apices. Nullum con- 
tinet Goffipium , fed in quinque iftis cellulis nudum 
locatur femen , illi Güdük fimile, fed minus ac 
durius, infipidum & inodorum: Fructus fimili quo- 
que confpurcatus eft farina , ac proinde. difficulter 
tractari poteft. 
. Nomen. Latine Gofipium Demonis, Malaice Capas 
antu, h. e. Goffipium diabolicum , quum ejus fructus 
Goffipii formar referant, fed nullum contineant, 
Antu Malayenfes vocant genium malignum feu De- 
monem, Amboinice Nitw, quem dicunt in filvis ac 
defertis habitare: Baleyice Tutup vocatur. 
` Locus. In fterilibus crefcit vallibus in arenofis ac 
pracilibus locis, qualis eft vallis Waytommo in Am= 
 Eoina, obcurrit quoque in Java, Baleya, & Borneo. 
U/us. Baleyenfes hunc adhibent fruticem ad fila 
ex ipfo preparanda , ftipites enim ejus craffosque 
eligunt ramos, quos per binos,tresve dies in coeno 
fepeliunt , donec parum putrefcant , ipforumque ex- 
teriorem abradunt rugofum corticem, interioremque 
album librum in fila findunt, qui ipfis tenue exhibet 


albumque filum , ex pe lintea & funiculos torquent: 


Ejus radix contrita adhibetur quoque contra fcabiem. 


Tabula Decima Quarta. ` 
Ramum exhibet Gofipii Demonis. 


CAPUT DECIMUM OCTAVUM. 
` Granum Mofthatum. Genda pura. 


rennis fed arinuus eft, caule adfurgens alto & 
gracili, ultra humanam altitudinem, eftque pol- 
Deem craffus, inque raros dividitur laterales ramos: 
- Hoc autem peculiare habet, quod prope murum vel 
"pem excrefcens fuperne craffior fit quam inferne, 
unde nec fe ipfum fuftinere poteft, fi fuftentaculum 
tale tollatur, cuncti autem ejus ftipites magis herba- 
cei funt quam lignei, rotundi, & rugofi. 


H: frutex adfinis eft. Alther , non autem pe- 


Ejus folia formam gerunt illius plante, que Flos- 


borarius mihi vocatur, vel Malve, in tres nempe 
protuberantes apices feu lacinias divifa , cum- binis 
aliis minoribus ac inferioribus, funtque porro ex ro- 
tundo auriculata , ad oras profunde ferrata inftar 
Urticz, a quatuor ad fex polliceslonga, fex feptem- 
ye lata, prima nempe progermiantia, reliqua enim 
minora funt, alioque modo formata, in tres nempe 
lacinias diftin&a profundiores. cum binis aliis mino- 
ribus ac inferioribus. Quodvis autem folitarium eft, 
longoque infidet petiolo, ac rara ex ftipite proger- 
minant. 


Licini & 


Petioli 


Liber VI. Capat XVIL 


SH HO OF DES kT. UK 


Duivels Cattoen. 


Cattoen - ftruik en Gendapoura , by fcbiet op 

met ettelyke ammen , een arm dik, de bladeren 
ftaan enkelt, en zyn van verfcheide grootte, want aan 
de dikke takken zyn ze ruim een {pan lang , en nog bree= 
der, in drie fpitfen verdeelt , waar van de middelfte rond 
toeloopt, aan de kanten weinig gezaagt: deeze flaan op 
lange flelen , een fpan of een oet lang, de bladeren aan 
de kleine takken zyn veel kleinder, als eem langwerpig 
toege/pit{t bert, aan de kanten ongezaagt , en op korte 
fteeltjes ftaande, beide aan de onder[le zyde zyn ze wol- 
lig en sagt in 't aantaften, maar over al met een grof 
zant. of meel beftrooit, "t welk op de buid komende een 
moeyelyk jeuken maakt: de ftelen en takjes zyn ook over 
al digt , met korte doorntjes bezet, gelyk de Braam-bexien, 
als mede met dat jeukende ftof bebangen. 


De heefter beeft een gemengt fatfoen van den 


De bloem is klein als aan °t Abutiloh, doir-geel en 
op de grond bruin-rood , in de midden met even veel draat- 
jes. De vrugt is een vyfboekige knop, grooter dan aan 
bet Cattoen, die zig in vyf vleugels opent, in de midden 
Jtaan vyf ftyve Jpitfen. Paar is geen, Cattoen in , maar 
in vyf buisjes ’t bloote zaat , dat van Gendapura gelyk, 
dog kleinder en barder ook zonder finaak en reuk, . De 
urugt is-ook digt beftrooit met t voor/2. zant 5 en moeye- 
lyk om te handelen. d 


Naam. Jn ’t Latyn Goffipium Demonis „op Maleits 
Capas antu, dat is Duivels Cattoen , om dat de vrugten 
de gedaante van Cattoen bebben; maar daar is niet ine 
Antu noemen de Maleyers een quade geeft of Demon, 
in °t Amboins Nitu, die zy zeggen in bofleben en eenza- 
me plaatfen te wonen, op Baleits Tutup. = 

laats. Het waft in dorre valeyen, op zandige en ma» 
gere plaatfen , gelyk is de valey Waytommo op Amboina y: 
men vind bet ook op Fava, Baly, en Borneo. ! 
. Gebruik. De Baleyers gebruiken bet om gaarn daar 
van te maken, want zy neinen de fLammen en dikke tak- 
ken, begraven ze twee a drie dagen in de modder, tot dat 
ze wat rotten, en fchrapen de buitenfle ruige fchorfe af „ 
en Jplyten de binnenfte witte baft tot draden, zo krygen 
Ze een fyn wit gaarn daar van, waar uit ze kuen en 
towwetjes drayen$ de wortel gewreven; wert ook gebruikt 
tegens [churfébeid. >. a Bor p 


; De Veertiende Plaat 
Vertoont een tak van het Duivels Cattoen: 


ate 
bee o a 


XVII. HOOEDSTUK 


| Muscus-zaadt. 

Eeze heefler is uit de mang {chap van Althea » en 
D bet is geen overblyvende, maar een jaarige truik , 
opfchietende met een booge en ranke fteel, meer dan 
een-man boog , cen duim dik of minder , en die zig im weis: 
nige zydetakken verdeelts by beeft dit byzonderss dat by 
by een muur of beining opfchietende , boven dikker wert 
als onder , wesbalven by ook alleen niet ftaan kan , als: 
men dat fteunfel wegneemt , alle de ftelen bebben meer var: 
de kruidagtige dan van de boute natuur , xynrondenruig. 
. De bladeren zyn géfatfoeneert., als aan de Flos hora- 
rius, of aan de Malva, in drie uitftekende boeken ver- 
deelt, met nog twee kleindere van agteren ,-lopendevoorts: 
met ronde. billen toe , en aan de kanten dip gezaagt , als 
Brand-netelen , van «ier tot 265 duimen lang zer en &e- 
ven breed, te weten, d'eerft uitkomende , «vant in't ver- 
volg worden xe kleinder , en wat anders. gefatfoeneert , 
namentlyk , in drie lappen verdeelt, die dieper gefmeders 
zjn, met nog twee kleinder agter, en'yder fiat Et 

een lange feel, en weinig aan den gebele {tok. 


Zo 


pc a S 


——————————— à 


ar. 


LOM. 


7” 


——— et Ata P 


VI. Boek, XVIII Hof]. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


. Petioli'vero &que ac folia ab utraque parte omnino 
funt rugofa , atque pungentibus pilis: hirta , inter 
quos arena quafi rara confpicitur, ifti vero cutis 
pruritum excitant, fi hanc tangant. 
Flos fimilis eft illi Novella fed minor, & inftar 
crateris concavus, barbato infidens calici , ex quinque 
flavis & flaccidis petalis conftans, que ad medium 
fibi incumbunt, eftque in fundo ex fufco rubens co- 
lore, in cujus centro breve erigitur piftillum, fari- 
naceas fuftinens antheras , per totum ante meridia- 
num tempus apertus eft, poft meridiem fefe claudens, 
ac femel fefe cantum exhibet. TE 
Fructus eft conus pyramidalis, ultra digitum lon- 
gus, pollicem craffus , pentagonus , quodvis vero 
jatus parum compreflum eft, externe rugofus, pri- 
mo viridis, dein fufcus, ac tandem nigricans, quum 
maturus in quinque dehifcit partes, interne albus in- 
ftar ferici, inque totidem longas cellulas divifus , in 
uibus plurima locantur officula feminalia non rugo- 
fa, fed fubtiliter ftriata, gilva, ac reniformia, que. 
medulla repleta funt alba & ficca, hee officula ore 
mafticata quam naturaliffime mofchi odorem refe: 
runt, fed magis penetrantem, qui étiam obfervatur; 
fi fricentur vel carbonibus inponantur. ` AR. ud 
Radix ejus vilis eft, nec profünde terram penetra: 
aliquando per annum perennat , tumque ftipit 
 lignofi quafi funt, fed adeo fragiles , ut nulli refi: 


$ 


ftere poffnt vi > “e ADI Ja 

Nomen. Latine Granum Mofebatum , Malaice, Ja- 
vanice, & Baleyice Gerda poura & Ganda poura „ vult 
go Caftoreum feu Mofchus Amboinenfis , Maleyen- 
fes enim Portugallos imitantür, mofchum vocantes 
Caftoreum, Belgice Mu/cus-korls, in Java & Grifeca 
Wawaran.” ? 


Locus. Hine inde in hortis: colitur , ubi fponte 
per officula propagatur , aliquando etiam in filvis 
obcurrit, ubi autem facile degeneratur, In Java me- 
lor eft, ejusque: grana: inter alia-atomata in ciftulis' 
Cotta Cotta dictis venduntur. ` 
.- Ufuss' Nullamprebet hec'planta ufum , nift-odo» 
rifera ejus grana ; quz potiffimum a mulierculis ad. 
hibentur vel fola,. vel aliis fuffjmigiis mixta , car- 
bonibusque"inpofita ad veftimenta odore fuo inpreg- 
nanda: Unguento Boborri dicto itidem admifcentur, 


quod ex variis odoratis lignis, feminibus, & radici- 
Bus cómipphicur, quo corpus inunguityr.  . 
Tota plantas dé potifiimum filicule feminales fepe 


obfitz funt ab infecto quodam, inftar majoris ac vo- 
lantis Cimicis, quod oblongun! eit, rubrum » nigris- 
que- & albis-pundulis-variegatum,-quod in Aburilo 
itidem obfervatur, ge mque plerumque conju- 
d d SS? di ire = 
enda pura ögrejtis , ftipites gerit altiores & ligno- 
fos, Geet Ais PASEO VEG > Minus dilecta, 
ac plerumque pentagona, brevioresque fed duriores 
gerunt pilos, paucum pruritum excitantes , contra 
veficule cjus feminales funt magis pilofe ac pungen- 
tes, granula minora, duriora, minusque odorifera, 
quidam illam vocant Capas antu , quod nomen me- 
hus filveftri competit Goffipio fupra defcripto, atque 
hanc Genda potra puto tantum degeneratam fuiffe ex 
domeftica. - | | | 
Hiftoria Gallica Carol. Rochefort , in defcriptione 
Antill, feu Caribes Cap. 11. defcribit Herbe de Match 
fequentem inmodum, planta eft folia pus rugofa, 
flavos flores campaniformes , quibus fubcedunt fili- 
quz quedam , externe gilve , interne albicantes inftar 
ferici , granula gerentes ejusdem coloris, odorem 
perfecte Mofchi referentia, ac proinde Mofci grana 
vocantur, quem etiam diu fervant, fi ciftis inclufa 
fervantur; hee granula aliquando in Eutopam dedu- 
cuntur, atque a domicellis, amuletis adnexa, collo 
& brachiis eircumpenduntur , quum enim naturali 
corporis calore incalefcant , vel leviter fricentur, 
Mofehi odorem fpirant, que vero ex India Occiden- 
tali deferuntur, majorafunt, & aptiora huic rei quam 
Onentalià. © 
„Dr. Pifo Libr. 4. Cap. aş. teftatur hanc plantam in 
Brafilia quoque effe notam nomine Brafilienfi Qui- 
gombo aique ibi primum deduëtam fuiffe per nigros 
Angole , qui illam Portugallice Quigombo de cheros 
h. e. odoratum Quigombo vocant, atque illam com- 
parat cum Agyptiorum Bamia a Probe. Alpino de- 
$ fcripta: 


39 

Zo wel fielen als bladeren, zyn te wederzyden gan/ch 
ruig, en met ftekelige bairen bezet , en daar tufJeben met 
eenig zant, welke bairtjes een klein jeuken veroorzaken, 
zo ze iemant op de buid komen. 

De bloem is als aan de Novella, dog kleinder, bol als 
een bekertje, in een gebaard kelkje fiaande, van vyf ligt- 
geele en flappe blaadjes gemaakt, die wel de helft over 
malkanderen leggen , op de grond bruin-rood , met een 
kort pilaartje in de midden , daar op meelige noppen ftaan, 
zy haas de gebele voormiddag open, en namiddag toe, 
en vertoont baar maar eens. 


De vrugt”is een piramidale kegel , ruim een vinger 
lang, en een duim dik, vyfkanti& , dog yder zyde wat 
ingedrukt, van buiten mede ruig , eer groen, daar na 
bruin, ten WWtfben zwartagtig , wanneer by in vyven 
op[plyt , van binnen wit als jatyn, en in zo veel lange 
kamertjes verdeelt , daar in-leggen veele zaadkorls, met 
ruig, maar fyn geflreept , muis-graauw, in de gedaante 
van balve maantjes of niertjes, van binnen met een wit 
en droog merguiigevult , deeze korls in de mond geknouwt, 
geven zeef natuurlyk een muskus-reuk van baar, dog 
gylder , die men ook gewaar word, als men ze wryft, of 
op kolen ftrooit. 2 Ya d 
- De wortel is flegt en gaat niet diep in de aarde, bet 
blyft xomtyts cen jaar óver, en dan werden de Delen wat 
houtagtig , evenwel zo bros, dat ze gant/ch geen gewelt 


kunnen ici ate IDOL: BALİM 
“Naam: Kee bi Mofehatüm , op Ma 
leits, S'aoaans sen Baleits Genda poura en Ganda pou- 
ra, in t gemeen Caftorie van Ambon, dat is Amboinfche 
Muscus , want de Maleyers volgen de Portugeefen, noe- 
men den Mifcus 'Cüftorie, afkomflig-van "t Latyn/cbe 
Caftoreum; ‘int Duits Muskus-korls , op Fava en Gri- 
Jt VELTE E SE 
_ Plaats. Men havent bet bier en daar in de tuinen, 
daar: bet zig wan “zelfs *vürtzaait., en gomtyts ook in "t 
wilt gevonden wert, alwaar bet egter ligtelyk veraard, 
Op Fava valt bat apel zo set en. deszelfs korls werden 
onder andere d in de doosjes verkogt. 
‚Gebruik. Decke plant ‘beeft ein ador gebruik, alf 
in de welpiekonde korls; en dat meet: by de: vrouwen, 
dewelke ‘dexelve ‘of alleen , of met ander reukwerk ver- 
mengen, op kolen firoyen, en daar mede de Rlederen bero- 
ken 5 zy mengen, ze. ook onder de falve Bobor , dewelke 
van illeri Iriekende bouten ,' zaaden,'en wortelen gee 
maakt word, waar mede zy bet lyf beftryken. © ^ ~ 
De gebele plant , dog meeft de zaadbuizén zyn dikwils 
bezet met een zeker Infectum , als groote vliegende want- 
luizen, lankwerpig, root, met zwarte en witte ftippel- 
tjes, die menookop bet a a Me ziet, hangende gemeen» 
yk twee En teole aan m ; Phd 


kander: — — 

Genda purasagreftis , heeft booger en houtagtige fte. 
len, de bladeren ook wat grooter , min ge/neden, en mee[t 
vyfboekig , bebben korter dog barder bairtjes , die weinig 
jeukfel maken, daar en tegen zyn de zaadbuizen bairiger 
en ftekeliger , de korls kleinder , harder , en min riekende 
zommige noemen bet Capas antu, welke naam beter pa 
op bet wilde Cattoen, bier voor befchreven , en deeze 
wilde Genda poüra agt ik flegts voor een ontaardige van 
de tamme. 7 FG. 


Hiftoria Gallica Carol. Rochefort, in de -befchry- 
ving van de Antillis of Caribes Cap. 11. be/chryft Her- 
be de Mufch ajdus-:: Het is een plant met ruige blade- 
ren, geele bloemen , als een korfje of belle, na welke ko- 
men zekere bowen , buiten’muis-graauw, binnen als 
witte zyde, dragende korls van dezelffte coleur., die per- 
fed rieken na mujcus , en werden daarom Grain de Mu- 
fce genaamt , die ze ook lang bebouden , als men ze in ge- 
Jlotene- doofen bewaart; deeze-korls werden zomtyts in 
Europa gevoert , en van de Fuffrouwen aan den bals en 
armen gedragen , aon fnoeren geregen , want als ze door 
de natuurlyke warmte.des lyfs, warm of zagtjes pecore 
ven worden, geven ze een mu/cus-reuk van haar , dog die 
uit Weftindien komen, zyn-wat grooter, en daar toe be» 
quamer dan de Ooftindifche. ; 

- Dr. Pifo Libr. 4. Cap. 45. getuigt, dat dit gewas 
ook in Brafiel bekent 2y, met de Brafilifcbe naam Qui- 
gombo, en aldaar eerft ingebragt door de Negros van 
Angola, dis bet op "t Portugees Quigombo de chero , 
dat is welriekend Quigombo noemen, en by vergelykt 
bes met °t ZEgyptifcbe Bamia van Profp. — E. 
a} cbre- 


40 


fcripta: Hujus plante forma, filique , & femina, 
atque penetrans Mofchi odor cum Orientali quadrant, 
nullumque alium ibi‘prebet ufum nifi feminarum or- 
namento. ; 

Bontius Libr. 6. Cap. $9. hanc videtur denominare 
ac defcribere plantam pro vero Guanambano , putat- 
que omnes errare , qui fcribunt Guanambanum efle 
arboris fructum , plurimi enim putant auctores Gua- 
nambanum fructum effe interne mollem, & edulem 
carnem gerentem. 


Bontii itaque defcriptio & figura clare demonftrant, 
ipfum denotare Granum Mojchatum, licet hoc non 
fit ex cceruleo nigrum ac fplendens femen , neque 
inftar Piforum vel Fabarum coquatur. wa … -o 

Hoc quoque inpofuit doğum Pifoném , qui divi- 
nare non potuit, quenam effet planta Guanambanus 
Bontii , quum fatis copiofe illam in Brafilia viderit, 
ac fub nomine Quigombo defcripferit, optime tamen 
judicavit Guanambanum Occidentalem , ab auêtori- 
bus defcriptam , nullo modo convenire cum illo Bon- 
tii, fed magis adcedere Araticu pone, ab ipfo de- 
dcripto, quod etiam verum eft. 


~- Hec planta in Hort. Malab. tom. 2. fig. 38. voca- 
tur Cattagafturi , Bracmanis Bondacalo,. ubi de ejus 
viribus nil aliud conmemoratur , nifi quod granula 
cum fimo vaccino contrita fudamina tollant , Fob. 
Vefling. in notis fuis ad Plant. Zgypt. Alpini illam 
Abel - mofcb vocat , five Mofchatam,.& Bamiam Mo- 
febatam, ad diftin&ionem Bamie Alpini, que frutex 
eft. foliis ac floribus. quodammodo. conveniens cum 
Grano Mofchato,-fruêtum vero mu nunc pentago- 
num. nunc decagonum, qui illi Cucumis filveftris 
haud diffimilis eft, atque a plebe, quum adhuc fit 


viridis, in. jure carnium coquitur , ejusque femina 


ab ipfa preparantur ,-uti apud nos Pifa & Fabz. . 


Ramum exhibet Grani Mofcbati, que eft Ketmia AEgyptia, 
. “femine: mofchato  Zournef. inftit. pag. 100. & Thef. Zeyl, 
pag. 134. ubi plurima conlegi fynonyma & auétores, quo- 
. ram. quidam in Hort. Chiffort. pag. 349. etiam conmemo- 
. rantur, ubi vocatur Hibifcus foliis Po ef fep* 
,. tangularibus , ferratis, hispidis, & Royen. Fi. Leidenf. 
Pr.pag.358. ^... BE 


Aor SECİM Name 
Herba Crinalium. Daun Tsju 
| Tsju Rambu. 2 | 


Æc eft Alcea acida fpinofa, magis ad herbam 

H Ke fruticem adcedens, que tamen ob ad- 

nitatem cum precedenti Genda pura, hic lo- 

cum obtinuit: Hujus bing obcurrunt fpecies ,. dome- 

ftica & filveftris, que utreque hoc in Capite defcri- 
buntur. S Y p ) ee fi 

Herba crinalium domeftica eft frutex humilis, & 
` ample extenfus, non ultra quinque pedes altus, fed 

undique multis longis ftipitibus fefe extendens, in 
© quibus alii longi locati funt. ramuli , omnes pallide 
virentes, rotundi, nonlignofi, fed adeo firmi & te- 
naces, ut nullo modo frangi poffint, funtque parum 
Spinulofi, prefertim fupremi. Risus cnl 

Folia folitaria funt » Jongiufculis infidentia petala 
fpinofisque ; quorum prima triangularia funt feu cor- 
diformia, reliqua in tres yel quinque profundas laci- 
nias diftin&a , ad oras ferrata, uti in Gandapoura, 
fed non ita arenofa, funt porro lete virentia, & fa- 
poris aciduli inftar Acetofe filveftris. 

Ex ipforum alis alii breviores progerminant petio- 
li, fuftinentes acuminatum rugofumque caput , fefe 
extendens magnitudine dimidii circuli ex novem vel 
decem radiis conftans, quorum quivis ad fummum 
latior eft inftar remuli , in fummo autem gerit fila- 
mentum incurvum inftar hamuli. . 


In 


HERBARII AMBOINENSIS 


fchreven, 


Liber VI. Caput XIX. 


De gedaante van bet kruit ‚bouwen , en zaat, 
en de (erken mufcus-reuk komen met de Ooftindi/cbe over- 
een, bebbende aldaar geen ander gebruik, als tot oppron- 
king van de vrouwen. 

ontius Libr. 6. Cap. $9. /chynt deeze plant te noe- 
men, en ie befchryven voor den opregten Guanambanus , 
en wil kort om, dat al die geene een abuis bebben , die 
Jebryven dat Guanambanus een vrugt van een boom zy, 
daar nogtans meeft alle Schryvers willen , dat Guana- 
baan een vrugt zy, die van binnen een week en eetbaar 
me beeft. 

e bejcbryotng en figuur van Bontius , bewyzen duide- 
lyk, dat by bet Granum Mofchatum meent, boewel bet 
zelve geen blaauw, zwart, en blinkende kori ts, nog als 
erweten of boonen gekookt werd. 

Dit beeft den.geleerden Pifo mede geabufeert, dat by 
niet heeft raden kunnen wat Guanambanus van Bontius 
voor een plante zy, daar by nogtans dezelwe in Brafiel ge- 
noegzaam gezien, en onder de naam van Quigombo be- 
Jehreven beeft: egter 1 zo verre wel geoordeelt , dat 
Guanambanus wan de WejLindifcbe Schryvers met dat 
van Bontius geen gemeen[cbap bebbe , maar wel meer over- 
eenkome met de Araticu pone, van bem befchreven , bet 
welk ook waar i5. 

… Deeze plant biet in Hort. Malab. tom. 2. fig. 38. 
Cattagafturi , in 't Braminees Bondacalo , alwaar men 
in de kragten anders niet beeft, dan dat de korls met koe- 
mift gewreven, de Rood-bont verdryven , Joh. Velling. 
noemt-bet Abel - mofch , tot onder/cbetd van Bamia Al. 
pini, t welk een beefler is, aan bladeren en bloemen ees 
nigzints met bet Granum Mofchatum overeenkomende , 
dog zal een vrugt bebben , die zomtyts vyf , en zomtyts 
tienkantig , en den wilden Komkommer niet ongelyk is, 
word van't gemene volk met zaat met al, wanneer. ze 
nog groen is, in une gekookt , en deszelfs zaat by `` 
bun toebereit en gegeten , gelyk by ons de erweten en bonen. 


De Vyftiende Plaat 


Vertoont cen tak van het Mufcus-zaadt, welke is de ZEgyp- 
tifche Ketmia met Mufcus -zaadt, by Zournef. inftit. pag. 
- 200. en inmyn Thef. Zeyl. pag. 134. alwaar ik zeer veele 
_. benamingen en Schryvers aangehaalt heb, waar van zom- 
.mige in de Hortus Cliffort. pag. 349. vermeldt werden, al- 
‘“. waar deeze plant genaamt wert Hibifcus met hartformige 
zevenhoekige , gezaagde en ruige bladeren, als m 
. in de Prodr. van de Fi. Leidenf. Royen. pag. 358. 


XX HOOFDSTUK. 
H. airflekers - kruid. 


It is een. Alcea acida fpinofa, wel meer een kruit 
D dan een beefter gelykende , nogtans wegens de 

2”. maag/chap met de voorgaande Genda pura, beeft 
ze bier möeten geplaatft werden. Men heeft "er twee 
zoorten van, tamme en wilde, beide in dit Hoofdftuk be» 
grepen 


e tamme Herba crinalium , is een lage en wyduit- 


_gefpreide beefter , niet boven yf voeten boog , maar ter 


zyde met veele lange ranken , zig uitbreidende, en op de- 
zelve andere regte fielen , alle ligt-groen , rond , niet 
boutagtig ,. egter xo ftyf en taai, dat men ze geenzints 
breken kan, en zjn Wat doornagtig , zonderling de bo» 


venfte. 

by bladeren ftaan enkelt op langagtige en mede doorn- 
agtige flelen, de eerfte wat driekantig of berif: E , de 
volgende in drie en vyf diep gefneden lappen verdeeli, en 
aan de kanten gezaagt , eave aan de Gandapoura, dog 
20. zandig niet: zy zyn blyde-groen, van fmaak zuurag- 
tig, gelyk wilde y E : 

Uit baar Jeboot komen andere kortere Delen. en daar 
op een Loege/pitfte tuige knop , die zig uitbreid in de groot- 
te van een balve circul, van negen of tien ftralen, waar 
vanieder na voren toe breder is als een riemken, en boven 
op een draatje, als een krom baaksken beeft. 


In 


ug. 40. 


wi, 


| 


| 


IN 


Tab. xv. 


VI. Boek. XIX. Hoofaf.  AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


In ejus centro aliudacuminatum locaturcapitulum, 
ex quinque: fquamis compofitum , ex quo flos pro- 
erminat, illi Gandapoure omnino fimilis , crateri- 
formis nempe, ex quinque amplis & flaccidis petalis 
conftans, fibi mutuo inpofitis & ampleétentibus , fla- 
vefcunt autem, & in fundo ex purpuro rubent , in 
quorum centro rubrum fefe erigit piftillum, antheris 
luteis circumdatum. - Poft flores apices. feu fquame 
fefe iterum claudunt , unum formant apicem & fpino- 
fum caput uti in Carduo benedicto, fub hoc locatur pi- 
lofa feu filamentofa lanugo; in quinque cellulas divi- 
fa , femina continentes decem cinerea fed non pilofa. 
Ejus radices funt longe, ample fefe extendentes , 
& lente, unde & in hortis hec planta magnum ob- 
cupat locum , atque in angulo quodam deponenda eft, 
per aliquot autem annos perennat. 

"Fotus frutex brevibus fed non admodum pungen- 
tibus fpinulis obfitus eft, munt petioli tam folio- 
rum quam florum adeo lenti funt , ut vix abrumpi 
poffint: Flos illi Gandapoure fimilis eft, A anre me- 
ridiem tantum fefe aperit, per reliquam diei partem 
claufus: Lanugo circa granula locata ex parvis hir- 
tisque pilis formata eft pruritum excitantibus, fi cu- 
tim tangant. 

Secundo. Herba crinalium., vulgaris feu  filveftris 
magis convolvulacea eft herba quam frutex , tenui- 
bus longisque flagellis. fefe extendens , ac vicinis 
fefe circumyolvens herbis: Ejus folia duplicem quo- 
que habent formam , «quedan nempe triangularia in- 

ar completi Cordis, ad oras ferrata, ac potiffimum 
craffioribus ramis infidentia, reliqua. tenuibus juncta 
flagellis paúlo! majora funt; tres quatuorve pollices 
longa & lata, in tres lacinias profunde diffecta cum 
binis aliis inferioribus & minoribus, ita ut in quin- 
que partes divifa videantur, ad oras obfcure ferrata, 
ingrati coloris, ex viridi nempe & fufco mixta. 

Cuni vero foliorum petioli & cofte rübent, bre- 
vibus fpinulis feu aduncis pilis hirte , immo ipfa. fo- 
lia ab inferiore ipforum parte , unde vix tractari pos- 
funt, atque pretereuntium veftibus adherent, ipfo- 
rum fapor acidus quoque eft inftar Acetofelle agreftis ; 
In teneris foliis & petiolis, prater uncos iftos, pili 

uidam obfervantur. «Longis vero & firmis peduncu- 
lis infident ftellule ifte ex decem lete virentibus: & 
remiformibus petalis feu radiis conftantes , quorum 
quivis füperne in anguftumr definit filamentum ; hi 
autem O interne inflexi funt. & conum formant, 
fub ¿uo alius'etiám reconditür conus „ex quinque ru- 
gofis fquamis compofitus , uti in precedente: que 
omnes fithul fefe áperientes locum, dant, p rmi- 
nanti flori, qui fimilis eft illi Gandapoure , Ted mi- 
nor, &amplior, ex quinque flavis & fibi incumben- 
tibus petalis conftans , in dando, fanguineus, in | 
centro piftillum locatum eft, quinque rubris.antheris 
ornatum, &ad latera ftaminibus- flavis au&um. ~~ ~ 

Hic fefe aperit eodem; quo precedens; modo , fi 
quinque ifte rubrz antherz adcurate examinentur, 
quinque parvos referunt clavos column inpofitos , 
quales confpiciuntur in mirabili Americano ifto flore , 
qui flos paffionis vocatur: Poft flores omnes fefe ite- 
rum contrahunt fquamz , iterumque conum formant, 
qui alium includit, ex albo ferico compofitum, non 
autém íta pungentem quam in priore fpecie: interne 
vero in quinque. cameris viginti circiter. locata funt 
femina; inftar illorum.Gandapourz angulofa , fed ma- 

is“gibbofa :: petiolus autem ; cui hic flos feu ftella 
infidet, ad finem incurvus parum eft inftar unci. ` 

Hzc planta nullo modo. ere&a ftare valet, fed aliis 
fuftentaculis ac fepibus incumbens fuftinetur, vel in 
terra fefe extendit, unde: plerümque prope ventofas 
plantatur fepes, per quas penetrat: ei, 

Nomen. Latine Herba. crinalium , E?..Alcea:acida Jbi- 
sofa, Malaice..Daon tsju tsju rambu „ he »crinium 
herbay quum ftellati fructus haud male referunt auri 
ornamentum ex. gemmis compofitum forma: parvz 
rofa, d mulierculae diebus feftis crinibus inne- 
Gunt. Ternatice Salamgaro & Djalam garo:: prima 
fpecies domeftica , altera, licet vrubgatifficns  ülveftris 
cenfetur. 

Locus. Prima fpecies in Amboina raro óbvia eft, 
atque per femina ex Bima huc delata, fecunda ubi- 
que obcurrit, «que in filvis quam in hortis crefcens. 


Tom. IV. Ufus. 


41 


In de midden Daat een andere fpitfe knop, uit vyf 
Jebubben gemaakt, waar tuffcben de bloem uit komt, die 
van Gandapoura gant/ch gelyk, te weten kelkvormig ; 
uit vyf brede en er bladeren gemaakt , die malkan- 
deren omvatten , maar zy zyn bleek-geel, op de grond 
Purper of bloed-root , in de midden met een rood pilaartje, 
daar geele noppen aan bangen.. Naar de bloemen fluiten 
bun de fpitfen of fcbubben wederom , maken cene /pits en 
Stekelige knop , gelyk aan de Cardo-benedicten, daar 
onder is begrepen een bairige of langdradige wolligheid , 
en in vyf kamertjes verdeelt , waar in leggen tien graau- 
we, en geenzints bairige zaadkorls. 

De wortelen zyn lang, wyd uitgefpreit , en taai; bet 
beflaat een groote plaats in de tuinen, daarom moet men 
"t bier en daar in een boek zetten, en bet blyft eenige jd- 
ren in wezen. i 

De gebele ftruik is bezet met korte, dog niet zeer fte- 
kende doorntjes , de ftelen van bladeren en bloemen zyn 
zo taai, dat men ze qualyk afbreken kan; de bloem, gelyk 
die van Gandapoura, ziet men maar voor de middag 
open , de reft van den dag is ze gefloten. De zydagtig- 
beid rontom de korls liggende, is van kleine ftyve hairt- 
jes gemaakt , dewelke een jeuken veroorzaken, als ze op 
de buidt komen. 

2. Herba crinalium, bet gemene of wilde is meer 
een flingerent kruit als een beefter, met dunne en lange 
ranken zig uitbreidende , en door de naafte ruigte vleg- 
tende; de bladeren zyn mede van i«veederlei gedaante , 
zommige driéboekig , als een gevult bert, aan de kanten 
gezaagt, meeft aan de dikfte ftelen ftaande , de andere 
aan de dunne ranken zyn wat grooter, drie a vier dui- 
men lang en breed, diep gefneden in drielappen; en agter 
nog twee kleinder , zo dat ze in vyven verdeelt fchynen , 
aan de'kanten donker gezaagt , onaangenaam van couleur, 
te weten , uit den groenen en bruinen gemengt, 


Alle TR en ribben der bladeren zyn roodagtig , 
met korte doorntjes of baakjes bezet , zelfs de bladeren van 
onderen, waar door ze moeyelyk om te bandelen zyn, en 
den voorby gaande aan de klederen blyven bangen; baar 
Smaak is mede zuur „ gelyk Acetofella agrettis , of kleine 
wilde Zuring: aan de jonge bladeren en Delen ziet men, 
bebalven de baakjes , nog eenige bairtjes op lange en flyve 
Jleeltjes , komen diergelyke flerren woort, uit tien ligt- 
groene en riemformige blaadjes of firalen gemaakt , ieder 
boven op bebbende een /mal-ranksken , die alle -inwaart® 
gebogen zyn en. een, kegel maken „ onder de welke nog 
een andere kegel flaat, van vyf ruige fcbubben gemaakt , 
als aan ’t vorige, alle dewelke baar openende plaats ma- 
ken gue voortkomende bloeme , dezelwe is gelyk als aan 
de Gandapoura, dog kleinder „en wyder geopent, ge- 
maakt van vyf ligt-geele en over malkander flaande blaad- 
jes y op dé gront bloet root, in de midden flaat een pi- 
laartje, gekroont met vyf bleet-roode noppen „ en tér Zy- 
den met geele draatjes. ; FA 


Zyopent baar ais de vorige, als men de vyf roode nop- 
jes nauww beziet, gelyken ze vyf kleine fpykers, op een 
colomme ftaande , diergelyke memziet aan de wonderlyke 
„Americaanfe zo genaamde Paffie-bloem ; na de bloemen 
trekken-bun alle de fchubben weer. te zamen , en maken 
wederom eenen kegel , die van: binnen nog. een andere 
beeft van witte zyde gemaakt s dog zo niet flekende als `t 
vorige, van binnen in vyf kamertjes, omtrent twintig 
zaadkorls verbergende , hoekig als: die van Gandapoura , 
dog bultiger: de fteel, daar op deeze bloem of [terre fiaat, 
is aan zyn eind wat gekromt als een baak. 


Deeze plant kan geenzints alleenover eind Haan, maar 
moet op andere beggen leggen, op de grondzig verre uit- 
breiden , daarom men ze gemeentyk by logtige beiningen 
plant, om daar door té kruipen. 

“Naam. In ’t Latyn Herba crinalium , & Alceaacida 
fpinofa, op Maleits Daon tsju tsju rambu, datis bair- 

ekers -kruid , om dat de gefternde vrugten niet qualyk 
gelyken een vercierfel van goud en koflelyke gefteente ge- 
maakt in de gedaante van een kleine roos, 't welk de 
vrouwen op de feefidagen in de bairen dragen. Ternataans 
Salamgaro en Djalam garo, d'eer/le zoorte boud men voor 
de tamme , en andere, boewel de gemeenfte , voor de wilde, 

Plaats. De eer[le zoorte is in Amboina weinig bekent , 
en door zaat uit Bima bier aangebragt, de tavéede is bier 
over al gemeen , waffende zo welin’t wilt, alsinde boven. 


E Gebruik. 


42 
Ufus. Folia pifcibus adcoquuntur , ut ipfis gratam 
concilient aciditatem , ipforum vero fuccus rubet ac 
praefertim fecunda fpeciei, Ternatenfes ejus radice 
utuntur contra tumores duros , quos fzpe in gin- 
liis & articulis contrahunt ex refiduis Amboinen- 
um variolis. 

- .Sabdarifa Italorum, a Dodoneo Libr. 21. Cap. 32. 
ad Alcez Venetz fpecies reducta, & a Clufio Alcea 
Americana dicta, cum hac convenire videtur planta, 
Sabdarifa enim folia gerit inftar Alcex, faporis aci- 
duli, guz ex Hispania primum in Belgium fuit trans- 
miffa fub nomine Malve Indice. Jacob. Bontius Libr. 
6. Cap. 27. illam vocat Acetofam Indicam, foliaque 
ipfi tribuit Eupatorii vel Agrimonie, & capitula femi- 
nalia Cardui benedifti „que defcriptio cum prima con- 
venit fpecie, dicitque ibi a Javanis, Malayenfibus, 
aliisque incolis adhiberi inftar oleris loco Acetofz: 
item folia fupra porphyritim contrita cum Sandalo 
pulverifato , Calappi oleo , & aceto, linteis inpofita 
& fronti adplicata Cephalalgiam tollere ardentem ex 
biliofis humoribus ortam, magnamque cerébrorum 
lancinationem cauffantem , eadem quoque.folia mul- 
tum adhibentur in febribus ardentibus & phrzniticis. 


Tabula Betim Sexta 


Ramum exhibet plante , que Herba Crinalium Rumpbio vor 
catur. 


OBSERVA TIO: 


Hzc eft Alcea acetofa, fpinofa, Indica, farmentofa, flori- 
bus amplis pendulis, unguibus holofericis feu Acetofa 
Indica Bontii Herman. Muf. Zeyl. pag. 65. & Alcea acetofa 
fpinofa „Indie Orientalis heptaphylla five Acetofa Indica 
Bontii Breyn. Prodr. 1. p. 1.. & Alcea fpinofa Maderasp. 

. faporis acidi, foliis profunde laciniatis Cannabis in mo- 
dum, pentaphylla Plukn, Almag. pag. 15. € Phyt. Tab. 5. 

^ Fig. 4. reliqua vide ad Ketmiam Indicam fpinulofam pro- 
funde laciniatam,-Acetofe fapore Thef. Zeylan. pag. 135. 


CÁPUT VIGESIMUM. 
Cyprus , Acarnia. - Daun Latta: 


TObilem hunc früticem; licet fere: deferiptus fit 
‘in’ Europeoram libris, hic tamen locare vo- 
lui, quum quzdam addenda habebam; &quan- 
tum cónfido, meliorem .ejus fubminiftrabo figuram , 
quam que in aliorum libris obcurrit. Er Tr 
- Alcanna itaque feu Cyprus , frutex eft feu arbufcula, 
magnitudine & forma Granati feu Panice , plerum- 
que fimplici adfurgens trunco , pedem. & ultra: cras- 
fo, qui in raros fefe dividit ramos, non erectos, fed 
ad altera extenfos & inregulares , inftar fepis fpinofe, 
ui longas emittunt rachides:- "l'runci-cortex rugo- 
us eft ac fiffus , ac vetufti trunci finuofi funt $ foveis 
inpreffi. Lignum ejus eft durum. & folidum; ramique 
{fefe dividunt in breves firmosque ramulos laterales; 
in durum apicem fefe determinantes, qui fpinàm re- 
fert; .güüm & vulnera fzpe adferat uti im Granato 
feu Punica. © "ees 913539 90 Jena 
Folia ejus funt pufilla, ac quodammodo: cum illis 
Granati conveniunt , fed funt breviora , latiora, $ 
craffiótá, 'pollicisvartículum longa ; ad finem latióra, 
& parum acuminata, : vix: ndi > & glauca inftar 
illorum Ole), cum quibus folummodo colore: con- 
veniunt, non vero forma uti alii indicant auctores, 
nifi intelligant Eutopzorum Liguftram z- cum quo 
plerumque Cypras confünditur: Vetufta folia fenfim 
majora & viridiora crefcendo funt; alia contra inftar 
digiti unguis .pufilla , funt autem bina fibi ohpofita 
in ramulis, & oblique cruciata, qui paululum: qua- 
dragon funt, plurima autem ipforum pars retroríum 
flexa hifce:infider, z 3s NSIT A t: 


Ramuli 


HERBARI! AMROINENSIS 


Liber VI. Caput XX. 


Gebruik. De bladeren werden by eilchen gekookt , 
om dezelve een aangename zuurte te geven, dog bet [op 
daar van werd root , zonderling van de tweede zoort. 
De Tarnatanen gebruiken deeze wortel tegens eenige barde 
gezwellen , die zy aan de knokels-en aan de gewrigten dik- 
wils bekomen, zynde overblyfzel van de Amboin/che pokken, 

De Sabdarifa, in Italien bekent , van Dodoneus Libr, 
21. Cap. 32. onder de zoort van Alcea Veneta gerekent , 
en by Clufius Alcea Americana genaamt , fchynt met 
deeze plant overeen te komen, want Sabdarifa beeft bla- 
deren als den Alcea, van fmaak zuuragtig , en uit Spam 
jen cerft inde Nederlanden gezonden, onder de naam van 
Malva Indica, Jacobus Bontius Libr. 6, Cap, 27. 
noemt ze Acetofam Indicam , en be/chryft ze met blade- 
ren van Eupatorium of Agrimonia, ex zaad-bollen van 
Cardo-benediéten, welke be/chryving met de eerfte 20074 
overeen-komt , aldaar zegt by, dat ze de Favanen, Ma- 
leyers , en andere Inlanders, gelyk andere Sajor , gebruiken 
in plaats van Zuring. Alsmede dat men de bladeren op 
een [leen gewreven, met gemale Zandel-bout , wat-Clap- 
pus-oly, en Azyn daar by:doende, doeken daar in nat ge- 
maakt, en op 't voorbooft gebonden , verdryven den beten 
hooftpyn , die uit galagtige bumeuren komt, en groote 
Jieken in de ber[fenen verwekt , dezelffte bladeren werden 
ook veel gebruikt in bete koortfen , en daar raferny by is. 


De Sestiende Plaat 


Vertoont een tak van cen plant, die de Herba Crinalium 
van Rumpbius genaamt wert. 


AANMERKING 


Dit is de Indifche „zure, doornagtige, en ftruikagtige Alcea, 
met wyde hangende bloemen, die op de gront hoog- 
root zyn, en de Indifche Zuring van Bontius by Herman 
in zyn Muf. Zeyl. pag, 65. en de zure doornagtige Alcea 
van Ooftindie met vyf bladen, ofte de Ooftindifche Zu- 
ring van Bontius by Breyn Prodr. 1. p. 1. en de doornag- 
tige Alcea van Maderaspatan, zuur van fmaak , inet diep 
gefnede bladen als de Hennip , in vyven verdeelt, by 
Plukn. in zyn Almag. pag. 15. en in de Phyt. Tab: e, Fig. 


4. Het overige ziet in pen Thef. Zeylan. paz. 135: by de ' 


- Indifche doornagtige Ketmia, inet diep geínede bladen, 
die zuur zyn van finaak. ~o ` of} sasha 


XX HOOFDSTUK:: 
© De Cyprus, ofte Alcannerboom, 


| Beze edelen beefter ;::zynde ten naaftenby in de Eur 
D ropifcbe Kruidboeken befchreven ‚beb 1k bier egter 
| „mede: willen zettén:,: om dat ik "er. «vat by te doen 
bebs en ook om datik hope een rheter vaf beelding daar van 


de Loren» dan ik im andere boeken: geziemibeb! op: 


Alcanna-dan of Cyprus, is een firuikof boompje im 
de groote en gedaante van eén:Granaat-boom, meefi met 
een enkelde ftam opfcbieteride ‚een been dik of meer , in 
weinige takken zig verdelende 5 die: niet: ouéreind maar 
ter zyden uit, verwerd en ongefchikt flaairals gen doorn- 
begge, en daar aan lange ryskens. De fcbor/Je des frams 
ds ruig en gefcheurt, de.oude Kommen ook wat bogttg y en 
“vol kuilen 5 bet bouz-bart em déer, de takken verdelen bun 
“eder in korte en De zydetakskens , die: in een barde 
Jpits.¢indigen, en eendoorn gelyken, zo dat men zig daar 
aan bezeren kan, gelyk de Granaat-boum vok dot, =}! 


«De bladeren zyn klein, em gelyken eenizzints die. van 
den Granaat - boom, wien Sinai 
didt bameen duim lang, voor.breett, metieeh kortejpiz/e, 
weinig geadert , van koleur blaanw-groen, gelyk dievan 
den Olyfboom, met dewielke zy ‘alleen dan ‘koleursdver- 
een komen; en geenzints aan gedaante , gelykionze Kruit- 
befchryvers:‘voorgeven:, of zy moeten bet: Europi/cbe: bi- 
guitrum verflaan, waar mede gemeenlyk onzen Cyprus 
geconfümdeeri werd, ; De oude bladeren werden grooter, 
en groender, zommige daar en tegen zo klein alseen nagel 
van een Vinger, zy fidan tweeen twee tegen malkahder 
aan de ryskens , en in een-Jchuin-kruis, avant de:ryrkens 
ook wat vierkant zyn „en derimeefte Baan aan dezelve age 
terwaarts gebogen, 

„De 


/————— 


ntt e spem ae e rte e 


—— 


metet AA uec e epigr pe e 2 


* S 
| EPA 
ire AS 


Pao. 42. Tab. XVI. 


Zom. IV: | 


VI. Boek, XX. Hoofdft. 


Ramuli vero ifti fpinulofi tantum ex crafliflimis 
oriuntur ramis , ac femper uno alterove foliorum pari 
gaudent, relique rachides funt lente, longe , & fle- 
xiles , cortice obducte glabro & cinereo, & fpinis 
carentes, harum extremum terminatur in corymbum 
floriferum, omnino fimilem illi Liguftri , vel Vitis 
racemo florenti, fed magis extenfum, ex hoc pluri- 
ma dependent capitula , ex rotundo parum quadrago- 
na, ex fufco & viridi diftinéta, Vicia magnitudine. 

Hec fefe in flofculos aperiunt ex quatuor rugofis 
& contractis petalis conftantes , & ample apertos, 
coloris fordide albicantis inftar illorum Sambuci, hi 
in centro gerunt octo brevia ftamina , cum piftillo 
craffiore: ipforum vera forma & magnitudo in figura 
adparet, peculiarem enim habent formam a Liguftro 
vulgari maxime diverfam, inter hos infuper glauca 
confpiciuntur foliola , florum petiolis ise jundta, 

ug inter fufcum illum corymbum elegans prebent 
fpedtaculum; Trunci autem & ramorum folia funt 
duplo & KO majora, firma, glabra, aciduli & ad. 
ftringentis faporis, inftar illorum Granati. ` 


Flofculorum horum inelegantium odor quam gra- 
tiffimus eft, inftar illorum Liguftri cum Mofco con- 
jun&us, in frutice debilis, in abruptis feu decerptis, 
& in camera depofitis penetrantior & durabilis, at- 
tamen vario judicant modo de hoc odore, quidam 
enim adeo obtufüm habent nafum, ut illum compa- 
rent cum illo fimi gallinacei, meo autem judicio 
meretur hic flos inter Indiz odoratiffimos flores nu- 
merari, immo preferrem illum Bonga tanjong, cui 
ab aliis odoris honos feu palma tribuitur. 

Flores infequuntur fruétus , qui bacce funt ro- 
tunde, inftar illarum v men vel Juniperi, fed ra- 
riores ex racemis depen 
brevem apicem acuminati, intermixtis ftriis quibus- 
dam purpureis, dein pallide lutefcentes inftar O- 
chre vel Coriandri, nigras nünquam obfervavi , 
uti Europzi conmemorant herbarii, fed femper Co- 
riandri fervant colorem, donec decidant, unde con- 
ftat, Plinium bene fcripfiffe, quum dicat Libr. 12. 
Cap. 24. in /Egypto crefcit arbor Cyprus dicta, folia 


gerens Zizyphi, ac femen Coriandri , flores exhibens: 


albos & odoratos, fub. pelliculá autem tenui & ex“ 
terna femina fibi incumbunt compreffa, trigona, & 
nigra, quibus forte decepti fuerunt auctores , fruétu- 
bus tribuentes colorem , qui feminibus competit , 
quales errores fepius conmittuntur , quum fructus 
& femina fine difcrimine defcribantur. 

Ex hifce itaque patet , Alcannam multis in partibus 
convenire cum Liguftro, unde & multi Botanici ,: qui 
adcuratam inveftigationem & Een comparatio- 
nem negligunt, has binas confundunt plantas, atque 
unas easdemque effe putant, cui rei Plinius videtur 
anfam dediffe, qui ex aliorum relatu & opinione Loc. 
Cit. fcribit, funt quidam, qui dicunt Cyprum unam 
eandemque effe arborem, quam in Italia Liguftrum 
vocamus, quum tamen bini diverfi fint frutices, Cy- 
prus enim vera eft, & genuina progenies Afiz, alia- 
rumque Orientalium regionum , in quibus Liguftrum 
ignotum eft. Cyprum faltem defcripfi, qualis mihi in 
India obvenit, an autem in Agypto & Syria alia ge- 
rat folia , me latet, fi enim Diofcoridis defcriptio 
Libr. 1. Cap. 107. examinetur, magis cum Liguftro 
illa quadrat, quam cum Alcanna, unde & Mattbiol. 
in Commentario in iftud vex deser Caput perhibet, Cy- 
prum & Liguftrum unum idemque effe , omnibusque 
aliam foventibus opinionem , magnum inputat erro- 
rem, ad quod probandum alium infuper laudat Pli- 
nii locum Libr. 24. Cap. 10. ubi abfolute videtur di- 
cere Liguftrum eandem effe arborem , que in Oriente 
Cyprus vocatur. Cum venia autem binorum iftorum 
magnorum in re Botanica luminum Diofcorid, & Mat- 
thiol. credo, Diofcor. in Oriente non fatis adcurate 
adtendiffe & examinaffe Cypri formam , atque hanc 
defcripfiffe juxta Liguftri figuram , quod in Italia vi- 
derat, uti longe petitas plantarum defcriptiones & 
comparationes apud ipfum aliosque plures antiquos 
faepius deregimus. 


Mattbiolus autem ex nimio antecefforis fui adfectu 
ipfius opinionem tueri maluit, quam anfam prebere 
nove & alii inveftigationi , fupra innui, quomodo 
error in comparatione binarum iftarum plantarum 

Tom. IV. fuerit 


AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


ent, primo virides, & per 


43 


‚De voorn. doornagtige fleeltjes ftaan alleenlyk aan de 
dikke takken , en bebben altyt een of twee paren blaatjes , 
maar de andere ryskens zyn lang, taai, en buigzaam, 
met een effen ligt-graauwe feborfJe, zonder doornen; aan 
bet uiterfte van dezelve komt de bloemdragende trots 
voort, allezints gelyk aan °t Liguftrum, of een bloeyende 
Druive-trots , dog meer uitgebreid , daar aan bangen veele 
knopjes uit den ronden wat vierkantig , balf bruin, balf 
groen, in de groote van Wikken. 

Hier uit werden kleine bloempjes , van vier gerimpelde 
of gekrulde blaatjes gemaakt , wyd geopent , vuil-wit van 
couleur, als die van Vlier, daar binnen flaan agt korte 
draatjes , met een dikker in de midden ; bare eigentlyke 
gedaante en groote werd in de tweede figuur vertoont , 
want zy bebben een byzondere geftalte, van bet gemcene 
Liguftrum vry wat ver/chillende, daar tuffeben men ook 
Siet de kleine blaauw - groene blaatjes , vu[Jcben de bloe- 
men digt aan de (elen fiaande, en tuffcben de bruine trots 
een fraai aanzién makende; de andere bladeren aan den 
Jak moét men zig inbeelden twee a driemaal grooter te 
zyn, [byf, glad, zuuragtig van [mark en zamentrekken- 
de, gelyk als die van den Granaat-boom. 

De reuk van deeze onaanzienelyke bloempjes is zeer lief» 
lyk, even als die van bet Liguítrum met Muscus ver: 
mengt , aan de flok zwak, dog aan de afgebrokene in een. 
kamer geleit fterker en langdurent , ' evenwel vint men 
verfcheide oordelen van deezen reuk, ja zommige zyn zò 
Slomp van neus, dat ze bem vergelyken by die van boen- 
der-drek ; myns oordeels beboort deexe bloem onder de wel- 
riekenfte van Indien geftelt te werden , ja ik zou ze de 
Bonga Tanjong voorttrekken , die men anders de prys 
van reuk geeft. ; 

Op de bloemen volgen de vrugten, dewelke zyn ronde 
bezien, als die van Liguftrum of Genever , dog ydelder 
aan de troffen bangende , eerfl groen, met een kort fpitsje 
boven op, en eenige purpere ftrepen, daar na doods-geel , 
als Ocbra-of Coriander, zwart beb ik ze nooit zien bana 
gen, gelyk onze Europifcbe Herbariften voorgeven , maar 
bebouden altyt de Coriander-couleur , tot dat zy afvallen, 
waar uit blykt, dat Plinius wel gefchreven beeft , zege 
gende Libr. 12. Cap. 24. in Egipten waft den boom Cy- 
prus , met bladeren, als Zizyphus, en zaat als Corian: 
der, witte en welriekende bloemen , onder bet buitenfle 
dunne fchilletje leggen de zaden op malkander gedrongen , 
driekantig en zwart y waar door mifJcbien vergift zyn de 
Schryvers, de vrugten toefchryvende t geene de zaden toe- 
komt, diergelyken abuifen meermalen voorvallen , als men 
orugten en zaden zonder onderfcheid noemt, 


Hier uit blykt dan, dat de Alcanna veele overeenko- 
ming beeft met bet Liguftrum , waar door veele Herba- 
riften, die de moeite van naauwer onderzoek niet willen 
nemen , deeze twee planten vermengen, en voor eene bou- 
den, waar toe Plinius /chynt gelegentheid gegeven te beba 
ben, dewelke uit andere lieden verbaal en mening /cbryft 
Loc. Cit. Daar yn "er , dewelke zeggen , dat Cyprus de- 
zelffte boom zy, dien wy in Italien Liguftrum noemen; 
daar °t nogtans twee verfchillende beeflers zyn, want de 
Cyprus is een eigentlyke dogter van Afien, Egipten, en 
andere Orientaalfche landen , daar bet Liguftrum onbekent 
is. Immers ik beb den Cyprus befcbreven , zo als ik bem in 
Ooftindien gezien beb, of by nu in Egipten en Syrien an- 
dere bladeren beeft, is my onbekent , want xo men de be- 
Jebryving van Diofcor. Libr, 1. Cap. 107. inziet, zo 
komt dezelve meer met de Liguftrüm overeen-, dan met 
onze Alcanna , wesbalven ook Matthiol. in zyne Com- 
mentarius op gemelde Capittel Diofcorid. kort omdryven 
wil, dat Cyprus en Liguftrum een en bet zelffte zy, en 
al die geene, die van andere gedâgtenzyn, een groote dwa- 
ling toefebryft , bybrengende tot bewys nog een andere 
plaats uit Plin. Libr. 24. Cap. 10. daar b a abfo- 
luut te willen zeggen, dat Liguftrum dezelf/te boom zy, 
die men in ’t Ooften Cyprus noemt. Met verlof van die 
twee groote ligten in de Kruitkunde , Diofcorid. en Mat- 
thiol. moet ik ve dat Diofcor. in Orienten niet al 
te naauw cpgelet- hebbende op de gedaante van de Cyprus, 
dezelve befcbreven beeft na de gedaante van 't Liguftrum, 
dat by in Italien gezien badde, gelyk men verre gebaalde 
vergelykeniffe der planten by bem en andere oude meer 
aanwyzen kam. 
Matthiolus nu uit al te groote agting voor zynen voor- 
ganger, beeft liever deszelfs mening willen ftaande bou- 
den, dan bet oor verlenen aan nieuwe en nader onderzoe- 
kinge; ik beb hoven gezegt, boe bet abuis van de verge- 
Fa Iykinge 


44 


fuerit ortus, ac proinde puto Diofcor ipfum Cyprum 
fuam pro diverfa, quam Liguftrum eft, habuifle plan- 
ta, cur ergo diceret , optimam crefcere Canopo, 
que /Egypti urbs eft, & Afcalone, que urbs Palæ- 
{tine eft, quum tamen Liguftrum , quod ipfi fine 
dubio non ignotum fuit, multo elegantiorem magis- 
que comptam gerat formam, & crefcat, quam in- 
comptus & inregularis Alcanne frutex. 


In tranfitu demonftrandum mihi eft, fruticem , 
qualis eft Cyprus & Ligulirum , in locis ex Plinio ci- 
tatis , arbores vocari , ad illorum doctrinam, qui fcire 
cupiunt, cur Goffipium arboris lana feu arboreum 
vocetur, quibus confirmatur fententia noílra fupra 
Capite 15. propofita. 

Nomen. Latine Cyprus, apud Profp. Alpinum Ligu- 
flrum Ægyptium, Hebrais Copber, Arabibus Henna, 
& cum articulo Albenna, unde Italorum nomen Al- 
channa, & in Pharmacopzis Alcanna: Perlis Henna 
& Innaa, Turcis Henne, JEgyptiis Elbanse , ac ficcus 
foliorum pulvis Archenda, Guzerattis & Indis Imie, 
in Maldivis, uti ex Pyrardi fcriptis divinare poflum, 
Innapa & Innamaus. Apud quosdam obcurrit Kenne 
& Kena, que conrupta funt nomina. Hispanis Al- 
henna & Alfena dicitur, Malayenfibus , aliisque O- 
rientalibus populis Daun lacca, quum rubrum tingat 
colorem inftar Gummi lacca : in Banda Tingi lacca, 
h. e. alta feu arborea Lacca, quum herbam infuper 
habeant ejusdem nominis. Javanis & Baleyenfibus 
dicitur Batsjar & Batsjar petok , Sinenfibus Tsjinka boe, 
h. e. unguium flos, quum folia ad ungues tingendos 
adhibeantur : Amboinenfes hunc vocant fruticem 
Alballa , Arabico Albenna proxime , adcedens , Ba- 
tavie Portugallico nomine Fula aybana vocatur. 


Lacca Indis & Malayenfibus plures dicuntur res, 
uz vel rubre funt, vel rubrum tingunt colorem ; 
fne autem ac proprie hoc nomen competi noto 
Gummi Laccæ , Arabibus Loc, Malayenfibus Am- 
balo diéto, quod inter alia elegantem rubrum tingit 
colorem , fecundo plantz Cypro, quum ejus foliis ru- 
brum & igneum quafi tingunt colorem, tertio Bal- 
famine femine , que planta eft ungues quoque rubro 
“inficiens colore, de qua in libro agitur octavo: Quar- 
to ligno cuidam Caju lacca dito, quod obfcure ru- 
brum habet colorem, & fuffimigiis infervit, aliquan- 
do etiam ad tingendum adhibetur , de quo liber agit 
feptimus. e 

Locus. Antiquis temporibus , uti Diofcorid. Loc. Cit. 
teftatur , hzc planta optima erat circa Afcalonam , 
que urbs Paleftine eft, & Canopum urbem Agypti, 
ubi hodie Razit feu Refatta fita eft. Hifce vero tem- 
poribus per totam obcurrit /Egyptum , ac prefertim 
in ipfius parte Orientali Maremma , uti & fupra & 
circa Alexandriam , unde ficcata ejus folia per totam 
Turciam transferuntur: porro nota eft per Arabiam, 
totam Perfiz auftralem partem, & per totam Indiam 
usque in ipfam Sinam, eftque ubique vulgaris & me- 
diocris arbufcula. In hifce Orientalibus aquofz In- 
diz infulis diligenter in hortis & circa zdes colitur, 
atque ante annum 1650. rariffima erat in Amboina , 
nunc autem hic fatis obvia eft, uti & in circumjacen- 
tibus infulis, propagatur autem tam per femina de- 
lapfa, ex quibus hinc inde una alterave progerminat 
arbufcula, quam per ramos excifos „& pluviofis men- 
fibus terre conmiffos, oportet autem, ut foli bene 
exponatur hzc arbufcula , quum fub aliarum umbra 

crefcere neget. : 
Ufus.. Ejus folia modice refrigerantem , adftrin- 
gentem; & indurantem habent virtutem ; flores cali- 
dioris funt naturz , folia autem hanc infuper pecu- 
liarem poffident qualitatem , quod contrita & cum 
liquore quodam mixta, & inpofita pyrrheum tingant 
colorem , Limonum autem fucco & calci admixta 
rubrum penitus exhibent colorem, hic autem color 
. nulli adhaeret rei, nifi viventibus corporibus, ipfo- 
rumque partibus, uti unguibus, capillis, & barbe , 
quibus adeo firmiter fefe jungit, ut nullo labore vel 
quavis arte expungi poffit, fed tempore deterere vel 
excrefcere oportet , atque digitorum ungues hoc 
prefertim fucco inficiuntur rubro colore apud Tur- 
cas, Aigyptios, Perfas, & cundtos Athiopes per 
mundum difperfos, qui antiquus jam-mos fuit in hi- 
fce Orientalibus regionibus , atque per Turcas & Æ- 
thiopes 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput XX. 


lykinge dier beider planten kan gefchied zyn, en oordeele 
dierbalven , dat Diofcor. zelfs zyn Cyprus voor een ver- 
fcbillend ding van bet Ligujirum gebouden beeft, want 
waarom zoude by anders zeggen, dat bet befte waft in 
Canopo (een fiad in Kisten) en Afcalone (een ftad in 
Palaftina) daar nogtans "6 Italiaanfe Liguftrum (bet 
welk bem buiten twyfel niet onbekent was) veel fchoon- 
der en fraaijer van «vasdom is , dan den ongefchikten firuik 
van Alcanna. 

In "t voorbygaan moet ik aanwyzen , dat een beefter 
gelyk bet Ligultrum en Cyprus, in die voor aangebaal- 
de plaatfen van Plinius een Boom genaamt werde, tot 
onderrigt voor die geene, die weten willen, waarom bet 
Cattoen. Boomwol genaamt xy, tot verflerking van ons 
zeggen, boven Hoofd/tuk 15. 

. Ne In’t Latyn Cyprus, by Profp. Alpin. Li- 
guftrum Egyptium , op ’t Hebreeuws Copher , op °t 
Arabis Henna & cum articulo Alhenna, waar van ze de 
Italianen noemen Alchanna, sen in de Apotheken Alcan- 
na; in °t Perfiaans Henna en Innaa, in? Turks Hen- 
ne, in’ Fgiptis Elhanne, en de gedroogde poeder van 
de bladeren Archenda, in Guferatte en Indien Imie, in 
de Maldivis, zo als men uit de febriften van Pyrardus 
sien kan, Innapa en Innamaus. By zommige vint men. 

enne en Kena, *t.welk bedorvene namen. zjn. In t 
Spaans Alhenna en Alfena , by de Maleyers en andere 
Oofterfe volkeren Daun lacca, om dat bet rood verwt , 
gelyk de Gummi lacca; in Banda Tingi lacca, dat is, 

ooge of boomagtige Lacca, om dat ze nog een kruid beb- 
ben van dezelfde naam. Op Favaans en Baleits Batsjar 
en Batsjar petok , Chinees ‘I'sjinkahoe, dat is Nagel- 
bloem , om dat men de bladeren tot bet verwen der nage- 
len aan de vingers. gebruikt ; de Amboinefen noemen ze 
Alhalla, bet Arabi/che Alhenna naby komende, op Ba- 
tavia in bet Portugees Fula aybana >. ..... ... 

Lacca werd by de Indianen en Maleyers veele dingen 
gebeten, dewelke of rood zyn, of rood verwen. Eerfielyk 
en eigentlyk komt deeze naam toe bet bekende gom Gum- 
mi Jacca genaamt , in 't Arabis Loc, by de Maleyers 
Ambalo, bet welk onder andere fchoon rood. verft; ten 
tweede, de plante Cyprus, om dat men met de bladeren 
vuur-rood verft, ten derde, Balfamina fcemina , eem 
kruid , wiens bladeren insgelyks de nagels verwen , waar 
van in "t agtfte boek, ten wierden’, zeker bout Caju lacca 

enaamt , donker-rood van couleur , tot reukwerk gebruik- 
d i en ook zomtyts. tot. verwen, waar van in ’t zevende 

0€. 


Plaats. In oude tyden, gelyk Diofcor. Loc. Cit. et 
tuigt was deeze plant de befte te vinden omtrent Aíca- 
lon, een fladt in Paleftina , en Canopum, een ftadt in. 
Egypten , daar omtrent bedendaags Razit of Refatta leid. 
In deeze tyden vint men ze dog gebeel Egypten , inzon- 
derbeid in deszelfs Oofterdeel Maremma, als mede boven 
en omtrent Alexandria , van waar de gedroogde bladeren 
door gebeel Turkyen vervoert werden; voorts is ze bekent 
door Arabien , "t gebeele Zuiderdeel van Perfien , door 
gebeel Ooftindien ; tot in China toe, overal een middel- 
baar boompje werdende ; in deeze Oofterfe Eilanden van 
Water - Indien werd ze zorgvuldig in de boven, -en om- 
trent de buizen opgevoet, en voor 't jaar 1650. was by 
nog zeer weinig in Amboina y dog nu is ze redelijk ge- 
meen , als mede in de omleggende Eilanden; zy wert 
voortgeteelt, zo door ’t afgevallene zaat., daar bier en 
daar een boompje afkomt, als door afgefnede takken, in 
de regen- maanden geplant, willende overal wel ter zon- 
ne, en gani/cb onder geen fchaduwe van andere boomen 


aan. vé on E qu acne 
„Gebruik. De bladeren bebben: een matelyke verkoelen- 
de, t'zamentrekkende , en bartmakende kragts de bloemen 
zyn wat warmer van natuur, daar en boven hebben de 
bladeren deeze byzondere eigen/chap , dat ze gevreven 
en met eenig nat opgelegt, vuur-rood verwen , maar 
met Limoenfap en kalk gemengt , wort bet regt rood: ` 
dog deeze couleur begi nergens aan, als aan de levende 
ligbamen , en wat er aan vaft is, als nagels, bairen, 
en baard, daar bet zo vaft aan kleeft , dat bet met geen 
moeite of kunft kan witgewifcht werden, maar moet. met 
er tyd verflyten of uitwaffen, voornamentlyk worden de 
nagels aan de —— met deeze bladeren rood geverft by 
de Egiptenaren y Perfianen „en alle Moren , door de ganit- 
Jche werelt wonende, en dat van alle oude tyden , in 
deeze Oofterfe geweflen, en daar die gewoonte door de 
Turken en Moren allenkskens om de Weft gebragt is „daar 
ze 


VI. Boek. XX, Hoofd;t. 


thiopes fenfim in Occidentalis etiam propagatus eft 
regiones , ubi antea ignotus fuit , atque hinc ejus 
folia tanti faciunt, ut inter precipua Orientis com- 
mercia numerentur, uti id abunde teftantur Bellonius 
& Profp. Alpinus, ac prefertim primus, ex quolocum 
adducemus, ut veram harum arbuícularum naturam 
nofcamus , dicit itaque Libr. 2. Objervat. Cap. 74. 
5, Frutex Alcanna in Punice mali altitudinem ex- 
>> crefcit, fed cefa, virgulas duntaxat profert, Sali- 
>> gneorum viminum inftar. Magnum adfert que- 
ss ftum Agypti incolis, nam ejus folia arida in polli- 
3» nem terunt, flavo colore inficientem. Hujus pol- 
» linis cenfus tam ingens eft per eas regiones, que 
s; Turcarum inperatoris fubjacent inperio, ut plus 
3, quam octodena ducatorum millia reddat: Inva- 
5, luit enim ea confuetudo, ut omnes mulieres, ma- 
35 nus, pedes, capillorum partem rubro aut flavo, 
», Viri autem ungues rubro colore, hoc pulvere in- 
,, ficiant: addito praterea alumine, puerorum utri- 
,, usque fexus capillos tingunt, equorum jubas, pe- 
» des, & caudas. Ejus regionis mulieres ad forme 
;, decus multum adcedere putant, fi ab umbilico 
ss infra, etiam coxarum partem flavo colore infi- 
js Ciant, quem ex hoc pulvere concinnare norunt, 
5» fimulatque ex balneis egrediuntur, quoniam eo 
5» tempore color altius penetrat.  Jllius ufus adeo 
frequens eft, ut non modo apud Turcas invalue- 
a rit, fed etiam Wallachiam , Ruffiam, &- Bosniam 
» deferatur, vobia | 

.:Quum itaque plebs hoc pulvere deftitui nequeat, 
hinc magnum queftum fubpetere oportet , fepe enim 
fit, totas naves hoc pulvere repletas Alexandriz, 
& Conftantinopolis adpellentes ftatim exonerari & 
vendi. Sine dubio eft quoque neotericus ille, quem 
. Mattb: Loc. Cit. verberat, quum hanc Cyprum feu 
Alcannama vulgari Liguftro velit diftinguere; qua in 
re Bellonius vera dixit. : © 5 nig 


‚Leonardus Dafylicus feu. Rauwolfius- in itinerario 
fuo Libr. 1. Cap, 4. hee addit. Circa Tripolin inve- 
nitur frutex , Germanorum ri haud diffimilis , 
Arabibus Alchanna feu Henna, Grecis vulgo Schenna 
di&us , qui ipfis adfertur ex pto & Cayro, ubi 
tiffimum crefcit: Turce & Mauritani illum fole- 
ant plantare propter gratum 6 fuavem odorem ; 
Mofcho fimilem , quem flores exhalant, & in vafis 
cuftodiunt hyeme, ne frigore pereat, in hypocaus 
` ftis illum & fubterraneis fervant: locis. : 

Flores ejus funt pallidi , fubflavi , racemis incre- 
Ícentes duobus digitis longioribus & tenellis , qua- 
tuor foliolis parvis Conftant. . Ramuli copiofe ad nos 
adducuntur, ex quibus dentifcalpia formant, quibus 
acuminatis levigatisque dentes purgant, & in eum 
ufum vendunt. Bea He, Rod 3 

Folia tota hyeme durant , ex quibus fucco Citrio- 
rum madefactis liquorem eliciunt & recondunt, quo 
ungues digitorum ,-& capillos infantum feftis diebus 
rubro colore, ut etiam equorum jubas & caudas 
Turcarum more tingunt. 

Ex radice hujus arboris tofta Arabes Spodium pa- 
rant, cujus Avicenna Cap. 17. meminit. Bellonius. por- 
ro Libr: 3. Cap. 34. fcribit, Afiaticas rufticas capillos 
flavo tingere colore ope hujus pulveris ex Alcanna 

repárati, crines autem antea preparati funt per 
Terrachiam, quam Pilo vocat , dicitque faponem dein 
ad illos non adcedendum effe , quum hic colorem 
iftum perdat , feu ingratum colorem ex rubro & ni- 
gro colore mixtum conciliet. 

Diofcorid, Loc. Cit. dicit , quod folia ejus contrita, 
& cum fucco Strutbii feu Lanarie conmixta ruffo co- 
lore tingant capillos, unde Mattbiolus quoque con- 
cludere potuerat non effe Liguflrum, cum quo hoc 
effici nequit, hodie autem in India Strutbium non ad- 
hibetur, fed tantum aqua, quum ungues rubro tin- 
gere velint colore, & , ut fortius adhaereat, Limonum 
fuccus ejus loco. ) ; 

Conmolitus ejus pollemubigue in Turcia, Arabia, 
& Perfia venalis in facculis proftat , colorem gerens 
ex flavo. & viridi mixtum; contrito Sinapios femini 
adeo fimilis , ut vix inter fefe diftingui poffint. In 
Perfia eundem in finem adhibetur, ubi mulieres non 
modo.femi fuum corpus, fed etiam pedes, manus; 
& brachia , pulveré hoc in aqua macerato, obliniunt, 


uti de mulieribus Turcicis fuit dictum: Viri tantum 
ungues 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 45 


ze te voren onbekent «vas : bier door zyn de bladeren in 
zulke agting gekomen „ dat zy een van de voornaam le 
Koopmanfchappen in Orienten zyn; gelyk dat overvloedig 
Bellonius en Profperus Alpinus getuigen, inzonderbeid 
den cerjlen , waar uit wy een plaats zullen uit/ckryven, 
om de natuur deezer boompjes ter degen te kennen; by zegt 
dan Libr. 2. Obfervat Cap. 74. aldus: 5, Den flruik 
>> Alcanna waft in de hoogte van een Granaat - boom, 
>> dog eens afgekapt , gewind by maar ryskens of gerten; 
» gelyk de wilgen ; de Egiptenaars dryven groote winjt 
s daar mede, want zyne bladeren klein gemalen, vers 
>> Wen geel: de inkomfl van deeze gedroogde bladeren is 
>> 20 groot im alle de landen , die onder ^t Turkfe Ryk 
», Jiaan, dat bet den Keizer meer dan agttien- duizent 
s, ducaten jaarlyks opbrengt , want bet 15 by bunlieden 
» de gewoonte, dat alle vrouwen bare banden, voeten , 
» en een gedeelte van "t booftbair geel of rood, maar de 
» mannen alleen de nagels van de vingers met dit poeder 
s, rood verwen, Voorts alluin daar by doende, verwen 
» "ze knegtjes en meisjes bet gebeel booftbair , de manen, 
əs voeten y en fleerten van de paarden. De vrouwen van 
, die landen agten bet voor een groote fraaijigbeid , als 
an Ze bet enden deel van baar lyf van de navel tot balf- 
s» weeg de dyen geel verwen, bet welk zy met dit poeder 
» Weten te verrigten, zo dra zy uit bet Bad komen, de- 
s» Wyl alsdan de verwe dieper in de buid dringt. Zyn 
»» gebruik is zo gemeen, dat by niet alleen van de Tur- 
» Ken aangenomen.is, maar bet werd ook gebragt in Wal- 
ss lachien, Rusland, en Bosnien. 

Aangezien dan "t gemene volk dit poeder niet mifen. 
kan, zo-moet bet nootzakelyk een groot inkomen opbren- 
gen, en bet gebeurt dikwils , dat er geheele fcbepen te 
Alexandrien met dit poeder geladen, en te Conftantinopel 
aankomende, terftont ontladen en verkogt werden. Hy is 
ook buiten twyfel dien nieuweling , daar Matth. Loc. 
Cit. op: fchrolt y om dat dry, deeze Cyprus of Alcanna 
van bet qum Liguftrum «vil-onder/cbeiden, daar in 
nogtans Bellonius gelyk beeft. 

eonard Dalylicus of Rauwolfius in zyn Reishoek 
Libr. 1. Cap. 4. doet daar tw > Omtrent Tripoli werd 
evonden een firuik, bet Duitfcbe Liguftrum niet enge» 

k, by de Arabiers Alchanva of Henne, by de gemene 

rieken genaamt Schenna , werdende bunluiden toege- 
bragt uit Egipten en Cayro y daar by meeft waft; de 
Turken en-€Moren plegen bem te planten in groote potten 
en boute kafJen , wegens de aangename en liejiyke reuk der 
bloemen y die na Mufcus trekt, "s Winters in ftoven en 
kelders bewarende‘, om dat by geen koude verdragen kan. 

De bloemen zyn bleek of ligt-geel, waffende aan tros- 

Jen „veen band lang , dog wat uitgebreid, zo dat men de 
groene blaatjes daar tuffchen zien kan, de ryskens werden 
veel tot ons gebragt , om tandftokers daar van te maken; 
als men ze aan’t eene eind wat in flukken knouwt, gelyk 
een be/emtje, en de tanden daar mede veegt. 
De bladen blyven de gant/ebe Winter over , uit welke 
zy met bet zap van de Citroenen geweekt, een vogt trek- 
ken, en bewaren bet om de nagels en de bairen der kinde- 
ren op beilige dagen rood te-verwen, als mede de manen 
en ftaarten der paarden na de manier der Turken. 

Uit deeze wortelen gebrand , maken de Arabiers baar 
Spodium , waar van Avicenna Cap. 17. gewag maakt. 
Voorts” Bellonius Libr. a Cap. 34. Jchryft 5> dat de 
Afiatifche Boerinnen bare bairen geel verwen met dit poe: 
der van Alcanne, zynde de bairen te voren toebereit met 
de Terracbia (die by Pilo noemt) en dat daar. na geen 
zeep daar aan mag komen, om dat ze die verwen bederft, 
of lelyk rood en zwart maakt; 


Diofcorides Loco Citato zegt ; dat de bladeren ge- 
avreven, en met bet zap van Strutbium of Lanaria ge- 
mengt, verft de.bairen rosy waar aan Matthiolus mede 
badde kunnen merken , dat bet geen Liguftrum was , 
waar mede men dit niet verrigten kan; bedendaags ge- 
bruikt men in Indien geen Struthium , maar flegts water, 
als mende nagels wil verwen, of Limoenfap, als bet 
fterker zal bouden. 

Het gemale poeder ziet men overal in Turkyen, Ara- 
bien, en Perfien met zakjes vol te koop flaan, van cou» 
leur uit den geelen en groenen gemengt , bet gemalen Mos- 
tertzaat zo gelyk , dat men ze qualyk onder/cbeiden kan; 
in Perfien is "t zeiffte gebruik, daar de vrouwen niet al- 
leen baar halve lyf , maar ook voeten, banden , en armen; 
met dit poeder in water geweekt, befiryken , gelyk van 
de Turkje — gezegt is; de mannen verwen sl” 

y 4 


4.6 


ungues manuum inficiunt , ac prefertim juvenes , 
quum credant magnum ipfis adferre ornamentum & 
elegantiam, qua mulierculis placent , unde & puto 
Arabicum nomen fuam deduxifle originem, quod fu- 
pra indicatum fuit: Hoc itaque viri preftant, ut ele- 
gantes & grati fint fcortis, muliercule vero, ut poli- 
tam & glabram fibi concilient cutim , & ut manus 
pedesque a folis eftu , qui in Perfia & Arabia fere 
intolerabilis eft, liberent. Tinéta cutis brevi iterum 
er fudorem inpallefcit, fed clarior & purior eft re- 
iqua. cuti , unguibus autem firmiter adhaeret hac 
tinétura , donec excrefcant ; Indi, quorum cutis a 
folis eftu non defoedatur, nullam corporis partem 
obliniunt nifi ungues manuum , faltem quantum mihi 
hifce in infulis Orientalibus adparuit, hoc autem non 
cuivis licet nifi liberis ac praefertim juvenibus. 


Reges quidam, ac potiffimum Macaflarenfes hanc 
legem tam ftriéte exercent , ut innocentes fervas, 
ue ungues fuos tinxerant, per cochleas unguibus 
fhis defraudaverint, quum libertatis quafi characte- 
rem fibi vindicaverant: Pulvis autem non tam cito 
ac fortiter tingit ac penetrat quam recentia folia , 
er tres tamen perdurare poteft annos , qui vero 
defiderant ungues fuos pyrrheos feu intenfe luteos , 
recentia conterunt folia in aqua pura, quz per no- 
&em illis inponunt, quosque magis rubentes cupiunt, 
loco aquz non tantum Limonum fuccum fed calcem 
infuper addunt, & fruftulum veteris Siriboz ac tan- 
tillum falis, loco aluminis, quum hoc ibi rarum fit. 
Malayenfes mulieres quam maxime hos amant flo- 
res, quos capillis innectunt, in le&is fpargunt, & 
inter alba lintea deponunt, unde gratum contrahunt 
odorem. Atque hinc dicit fponfa Cantic. I. vers 14. 
ipfius amicum effe tanquam Efchol bacopber , h. e. 
ypri corymbum , neutiquam vero racemum uva- 
rum feu baccarum ex Cypro , in quibus nulla eft gra- 
tia, quodque addatur in vineis vel proprie hortis 
Engeddi , eft, quod Cyprus multum plantetur in vi 
neis, quz copiofe & pulchre erant Zngeddi. ^ . 


` Apud hos Indos mos quoque viget, quod ex ma» 
fticatis virgulis dentiscalpia forment , per que den- 
tes non tantum depurant fed etiam roborant & fir- 
mant; quod comprobatum eft. „Folia per. virtutem 
detergentem & exficcantem, ore mafticata , ipfius 
ulcera & aphthas curant , ingratum vero habent fa- 


porem, qua in re cum Europzorum Liguftro, quod 


easdem poffidet vires, conveniunt , quodque hinc 
a Germanis Mundboltz-leim vocatur. 

Contrita vero & externe inpofita , cunctos tumores 
calidos, furunculos , & apofthemata refrigerant , aque 
incoéta exuftionem curant tam folis quam ignis. Ma- 
layenfes folia putant effe univerfale remedium feu 
panaceam contra omnia unguium vitia, five fint 
exulcerati , contufi, vel disrupti, vacillantés enim 
firmant, & loco deciduorum alios intra breve tem- 
poris fpatium regenerant , immo dolorificam ipfam 
curant Paronychiam, Chirurgis vulgo Panaritium , & 
Belgis de Wyi ditam: Folia hec adhibent cum Cur- 
cuma contrita, & inponunt tumoribus penitus matu- 
ris, quum intra unam noctem aperiantur & pus ef- 
fundant, EN ungues vel decidunt vel de 
novo corroborant : Eadem quoque folia externe in- 
linita curant, vel faltem palliunt tetrum iftum adfe- 
étum in India Cadal dictum, qui Leprz fpecies eft, 
perquam nigre Indorum pelles fquamofz , albz, 
& incompte funt, fi modo morbus hic non nimis 
fit inveteratus vel hereditarius. 

#gyptii flores capiti adligant , ut cephalalgiam tol- 
lant, uti in Europa per Sambuci flores fit, fecundum 
Diofcoridis vero doctrinam melius effet, fi flores in 
Aceto macerarent, quum hoc omnium florum virtu- 
tem ac vires extrahat, & capiti fübminiftret: Pulticula 
ex polline horum preparata, & plantis pedum adpli- 

cata, ipforum fudores tollit, quidam hunc in finem 
virgulas fumunt, quibus illas fricant. 


Oleum ex floribus preparatum , Diofcoridi: Oleum 
Cyprinum dictum, conducit ad artus rigidos & emor- 
tuos emolliendos. : 


Com- 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XX. 


de nagels daar mede aan de banden , en dat meeft de jon- 
gelingen , om dat zy geloven dat dit een groote fraaijig- 
beid geve, en bun by de vrowwluiden aangenaam maakt, 
waar van ik meen, dat bet ook in °t Arabifcb zyn naam 
bekomen beeft, gelyk boven gezegt is 5 dit doen dan de 
mannen , om fraai en aangenaam te verfchynen. voor 
bare boelinnen , maar de vrouwen om een gladde en zwi: 
vere buid te krygen, ook banden en voeten voor de Zonne 
brant te bewaren, dewelke in Perfien en Arabien fcbier 
onverdraaglyk is. De geverfde buit verbleekt in korten 
tyd wederom door ^t zweet, dog wert alsdan belder en 
zuiverder dan de andere buit, dog aan de nagels gaat bet 
niet af , maar moet uitwallen. De Indianen y welkers 
vel voor der zonne-brant niet beboeft bang te zyn’, be- 
Jmeren geen party des ligbaams daar mede, dan alleen de 
nagels aan de banden: immers zo veel men ziet in deeze 
Oofterfe Eilanden , ^t zelve mogen ook niet doen perfonen 
van allerlei ftaat , of conditie , dan alleen vrygeboorne y 
en onder dezelve meeft jonge luiden. 

Zommige Koningen , inzonderheid die van Macaffer., 
onderbouden die wet zo firak; dat xy onnozele flavinnen, 
die baar nagels geverft baddem, dezelve met fchroeven 
van de vingers bebben doen fpringen, om dat zy ^t merk- 
teken van vrybeid quanzuis misbruikt badden; bet poeder 
verft zo baaftig en fterk niet als de verfcbe bladeren, kan 
ester drie jaren goet. blyvens die de nagels hoos- feel 
— willis biben, y wryven Feier? den A 
met enkel water; en binden bet een nagt daar-op, die zy 
booger-root willen maken, nemen niet alleen Limosap, 
in plaats van water, maar doen daar by nog kalk, een 
flukje van oude Siriboa , en «vat «out, in plaats van aluin; 
die zy weinig bebben. : © © TER; | 
- De Maleitfe vrouwen bouden: ook veel van de Bloemen ; 
die zy in de bairen dragen op de flaapftede ftrodijen ; 
en onder wit linnen leggen, °t welk een goede reuk daar 
van bekomt. Hierom zegt: de Bruid im de bovengenoemde 
plaats van ’t Hogelied Cap. 1. vers 14. “dat baar vrient 
baar zy als Efchol hacopher, dat is, een bloeme - trots 
van Cyprus, engeenzints een trots druiven of bezien van 
Cyprus, in dewelke geen aangenaambeid is , dat er by 
Daat in de wynbergen of cigentlyk luftboven van Engeds 
di, gelchied, om dot de Cyprus veel geplant «verd in de 
wynbergen, die veel en fchoon waren tot Engeddi. ' 
-- By deeze Indianen is mede dit gebruik dat men uit de 
geknouwde ryskens ianiflokers maakt; waar: door de 
tanden niet alleen:zuiver , maar ook vaft werden, *tavelk 
ook geprobeert is. De -bladeren met haar afvagende en 


opdrogende kragt, ini de mond mes geneeft de xe- 
rigbeden en /prouw deszeifs, dog zy hebben: een viefen 
Smaak, waar in xy met bet Europifcbe Liguftrum , de: 
zelffte kragt bebbende , overeen komen, ^t welk daarom 
van de Duitfche Mundholtz-leim genaamt wert. — > 
Han buiten gewreven en opgelegt, verkoelen alle beete 
gezwellen, blaren, en apoftemen; in water gekookt, ges 
nezen zy de verbrantheid ; zo van de zon als van bet vuurs 
de Maleyers bouden de bladeren voor een toegeëigent ge: 
neesmiddel tegens alle gebreken der nagels , "t zy dezelve 
verzworen, gekneuft, of afgebroken zyn , -want bet maakt 
de loffe vaft, en in plaats van de afgevallene fpoedig an- 
dere aangroeyen , zelfs in dat pynelyke méi Parony- 
chia, by de gemene Chirurgyns Panaritium, in Duits 


de Vyt genaamt, gebruiken ze de bladeren met Curcuma _ 


gewreven , en opgelegt, als °t gezwel te degen ryp is, 
want ze *t zelve in eenen nagt doen breken, en etter uits 
trekken , de loffe nagel af doen vallen , of op ^t nieuw 
beveftigen , de zelfjte. bladeren van buiten opgefmeert , 
pvc of verbloemen ten minften bet fnode gebrek, in 
ndien Cadal genaamt , zynde.een zoort vande Lepra, 
waar door de zwarte buiden der Indianen wit , fcbilferig 
en zeer mismaakt worden, als bet gebrek maar niet te oud 
of erffelyk is. é 
De Egiptenaren binden de bloemen op ^t booft, om de 
weedom deszelfs te verdryven , gelyk men in Europa met 
de Viierbloemen doet. Dog na Diofcoridis leer deden zy 
beter „ als zy de bloemen in axyn weekten, vermits de 
azyn de kragten van alle bloemen aan zig trekt , en * 
hooft mededeelt; een papje van ’t poeder gemaakt, en one 
der de voetzolen gedragen, droogt op "t zweten derzelve ; 


zommige nemen bier toe de tere ryskens, en wryven de- 
zelve daar mede. st : 

Een olie van de bloemen gemaakt, by Diofcorid. O- 
leum Cyprinum genaamt , is dienftiz öm de fiyve en 
verflorvene leden te verwekken. 


Het 


EE NET er 


ren EEN ` cpm 


Taé. xvzz.| 


Comprobatum quoque, eft, recentia folia Herpeti 
miliari inlinita ‚que. pertinax cutis: vitium eft  & 
apud Indos Curap vocatur, biliofos & acres ipfius 
humores refrigerare & exficcare , Curap autem ifta 

rius peraliquod tempus fticanda eft, & eluenda acri- 
e quibusdam & mordacibus rebus, uti Limonum 
fucco, vel foliis Condondong, vel..Kellor y cum calce 
conmixtis Sc. Cutis hinc parum rubet vel flavefcit, 
fed hoc fenfim per fudores disparet, contra. Rbaga- 
des feu perniones , & alios cutis morbos, per adtri- 
tus vel contufiones contractos folia hec quoque in 
ufum vocantur, quz ulceratas partes depurant, cu. 
rant, cutimque folidam generant. A quibusdam vidi 
Malayenfibus radicem adhibitam, inaqua contritam, 
& propinatam contra Leypothymiam , laterisque dọ- 
Ores. 

Putaret quis, ut flos Quei, in P. Martini Sinenfi 
Atlante defcriptus , in Provincia terdecima Quan- 
quefi, unus idemque eflet cum illo Cypri, quum fcri- 
bat, Turcas cum floribus Quei in Limonum fucco 
maceratis equorum jubas tingere,.a Sinenfibus vero 
edo&us fum, Quei boe revera alium effe florem, ac 
Tsjincka boe feu Cyprus , ceterum florum forma fatis 
fimilis eft, habeturque omnium odoratiffimus in Si- 
na: crefcit autem in arbore mediocri, non tantum in 
extremis ramulis & corymbis, fed etiam in cunctis 
ramulis & virgulis. Flos hic ficcatus defertur in Ban- 
tamam , aliosque Javanorum.locos, in quibus Sinen- 
fes habitant , ut in deftillatione potui Arak mifeea- 


d 


tur, cui gratum conciliat odorem,.- 

Denique notandum eft, ut errores preveniantur, 
in Europeorum Pharmacopzis, ab Anchu/a aliquan- 
do radices Alcanne & Alcanette denominari, unde & 
Galli Archanette compofuerunt. 

Hzc planta, meo quidem judicio-defcribitur in: H. 
Malab, tom. 1. fig. 40. fub Malabarico. nomine:.Mey- 
lantfcbi , Bracmanis Mety, licec dubitandi anfa: fu- 
perfit ‚hoc enim nomen non mihi Malabari, fed aliud, 
-Mardeny nempe; indicarunt: Hortus ifte Meylant/ebi 
fuo etiam nimis. craflum adfcribit truncum, licet in- 
tellexerim,, Cyprum in Zeylanz & Malabarg.regio- 
nibus multo. craffiorem efle-arborem,: quam in hifee 
infülis: Si obfcura iftius horti defcriptio unum addi- 
diffet verbum „folia, rubrum vel luteum tingere ico- 
lorem, tum resin plano effet, atque nunc ejus com- 
mentator haud divinare potuit, quenam effet plan- 
ta, interim inter. Oxyacantbam vel. Rbamnum illam 


numerat, — T. 


Tabula Decima. Septima, ` — 
Ramum exhibet Cypri, feu Alcanne. ` ,. 


Hec arbor a Garcinio in Herbar. fuo. mecum communicato 
vocatur Cyprus verüs antiquorum , ‘Arabibus Henna di- 
“Gus; & Albenna five Henna: Arabum. Alcanna Rauwolfii”, 
flore luteolo odorato Walther. Hort. Tab. 4. pag. 3. ubi 

- dicit videtur effe Mat Anfcbi H.. Malab. Tom. 1. fig+40. 
+ quod eft Lawfonia\ Lin, Char: gen. pl: No. 316. fed ubi 
x Serene poda quinque tribuit, quum in-omnibus figuris 
. & auétoram defcript, quatuor ipfi tantam adferibantür: 
uti ex Bellonio , Hiftor. Lugdunenf. H, Malab. Waltbero, 
Rumpbio, aliisque conftat fcriptoribus, E(tque porro hzc 
Arbor ad Rhamnos relata á. BER Ie diag, Z: 318, 
ubi vocatur Rhamnus Malabarícus , Mail: Anfchi dictus 

e Maderaspatan, cujus icon in Pbyrogr. Tab. 220. Fig. t. 
LI PETER MT aş . 3 YA 


SAA 


exhibetur: => ^ 


- ? à 
a e WC t 


-© alwaar hy zegt; deeze fch 


AMBOINSCH KRUYDBOEK; 4? 


Het is ook geprobeert, dat deverfche bladeren obgé- 

Jineert in Herpete miliari , éen.gemeen en. hartnekkig 
gebrek des buits in Indien , en aldaar Curap genaamt, 
de galagtige en fcherpe vogtigheid in’t zelve verkoelen en 
opdrogen, deg moet Tien "t Curap êen tyt lang tevoren 
wryven, en waffen met eenige [cberpe en bytende dingenz 
Als "t zap van Limoenen, of bladeren van Condoridong 
of van Kellors met kalk gemengt, enz. De buit avert 
bier door wel wat root of geel, maar dat vergaat allenksz 
kens met "t zweten; tegens de Rhagades of kakbielen aam 
de voeten , als mede andere verzering des buits door 
wryven of floten gefcbiet 4 gebruikt men dezelfde, blade: 
ren, die 'i verzeerde zuiveren, genezen , en ten vafte 
buid makens ik beb zommige Maleyers de wortel zien ges 
bruiken. im water gewreven , en ingegeven tegens de 
flaauwte des berte, en xydefteking. 
- Men zoude menen, dat de Chinefe bloem Quie ; in den 
Chinefen Atlas van P, Martinus be/cbreven , inde der» 
tiende Provintie Quang fi , een en dezelfde zy met de Cys 
prus , om dat by jcbryft , dat de Turken met de bloemen 
Quei in Limoen/op geweekt 5 de bairen van de paarden | 
verwen 5 maar ik ben van de Chinefen onderregt y dat 
Quei hoe in der daad een verfchillende bloeme zy van de 
"lsjincka hoe of Cyprus, anderzints van gedaante van 
bloem niet ongelyk, en word voor de alderwelriekenfte 
van China geagt ; zy waft aan een middelmatige boom y 
niet alleen aan de uiterfte troffen; maar ook aan alle takss 
kens en-ryskens 5; de gedroogde. bloem werd uitgevoert na 
‚Bantam en andere Favaan/e plaatfen, daar de Chinefen 
wonen, om onder den Arak te branden, aan dewelke zy 
een lieffelyke geur geeft. ' 

Eindelyk ftaat te noteren , om sos he voor te komen y 
dat in de Europifche Apotbeken van de Anchufa zomtyts 
Radices Alcanna & Alcanette genaamt werden, waar 
van de Francen baar Archanette gemaakt bebben. 
© Deeze plant werd myns oordeels, befchreven in Horto 
‘Malabar. tóm..1. fig. 40. onder deg Malabaarfe naam 
Meylantfchi, op Braminees Mety , boewel daar eenige 
twyffeling averbiyft, want ik beb niet die naam „ maar 
een anderen, Ze weten Mardeny, van de Malabaren ger 
deert. . Ook geeft den Hortus zyn Meylantíchi een al te 
dikken (lam, boewel'ik verfta, dat Cyprus in de landen 
van Ceylon. en Malabaar een: vry dikker boom werd. don 
in deeze Eilanden. Hadde den donkeren Hortuseen woord 
daar. by gezet, dat men met de bladeren root of geel ver- 
wen kan 520 was de zaak klaar , en nu beeft zyn Commen- 
tator niet raden kunnen, wat bet voor een ES zy mas 
kende by provifie een Oxyacantham of Rhamnum daar 


qan, 
De Seventiende. Plaat 
Vertoont.een tak, van de Cyprus, ofte Alcanna-boom 


AANMERKING. © 


Deeze boom wert van Garcin in zyn Herbarius aan my ovet- 
handigt, zenaamt de opregte Cyprus der Ouden, by de 
^^ Arabiers Henna genaamt; en is de Albenna ofte de Henna 
der Arabiers, en Alcanna van Rauwolfius met een geelag- 
tige en riekende bloem, in Walther. Tuin Tab, 4. pag. 3: 
t te zyn de Mail- Anfebi van 
^^ de A. Muláb. eerfte deel, fig; 40. welke is de Lawfonia 
o van Lineus in zyn chara&ers. der Planten No. 316: dog 
` alwaar hy aan de bloem vyf bladen toeéigent, daar in al 
c de figuren en befchryvingen maar vier aan dezelve gege- 
ven werden ,;gelyk uit Bellonius, de Hifloria Lugdun. de 
H. Malab. Walcherus, Rumpbius , en andere Schryvers blykt: 
_ Deeze boom is verders tot de Rhamnus gebragt van 
~~ Plüukn. in zyn Almag. pag. 318. alwaar ze genaamt wert 
Malabaarfche Rhamnus, Mail- Anfıbi genaamt, uit Mâ- 
©“ deraspatan , welkers afbeelding in zyn Fbytogr. Tabs 
- 920. Fig. t. voorkomt: | 


CABUT 


48 
CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. | 
Lagondium vulgare. Lagondi. 


atque dividitur in vulgarem feu feminam, de 
qua hoc agit caput, & litoreum feu marem, 
de quo in fequenti Capite. PT 

Primo. Lagondium vulgare frutex eft , vix virum 
altus, multis ramis & virgulis fefe adtollens, qui in 
plures dividuntur laterales ramulos, quorum quidam 
terre incumbunt, rotundi, lentiffimi, & flexiles in- 
{ftar Salicum humilium , fi enim fzpius amputentur, 
denfiorem formant fruticem: Ramuli vero in majo- 
ribus ramis fere cruciati funt, uti & petioli folia fu- 
ftinentes obliquam formant crucem , ramulorum vero 
extremum quadragonum eft. 

Cuivis petiolo tria infident foliola, illis Agni cafti 
fimilia, fed minora, quorum medium femper maxi- 
mum eft, binos tresve pollices longum, unum la- 
tum , fuperius latiffimum , & obtufe acuminatum , 
inferius anguftatum inftar foliorum Caryophylli : 
bina lateralia funt minora, ac fepe tam brevia, ut 
ejus auriculas feu adpendices mentiantur, horum ali- 

dando unum , aliquando utrumque deeft, funtque 
fuperne intenfe viridia , inferne grifea feu cinerea, 
non fplendentia, flaccida, & mollia, fi tangantur , quafi 
lanuginofa effent , ad. oras non ferrata, fed finuofa. 
Dicimus, maximam foliorum partem non ferratam 
effe, ac femper ternatam, fi vero hic fruticulus fz- 
pius detruncetur, in furculis folia-non tantum hinc 
inde funt folitaria, fed etiam ad oras parum ferrata, 
feu profunde dentata, ut una eademque habeatur 
planta cum illa, que in aliis Indie locis crefcit, & 
a Portugallicis fcriptoribus. defcribitur folia gerere 
ferrata. EA : | 
© Flofculi in ramulorum extremo femper progermi- 
nant in corymbis uti in Liguftro, fed minores magis- 
que vagi inftar illorum Rorismarini , feu paulo majo- 
res, coloris ccerulei, intermixto purpureo levi Co- 
lore , in quorum centro ftamina quedam alba con- 
fpiciuntur. | 
-- Fru&us funt bacce rotunde uti in Liguftro, fed 
minores & duriores, primo virides ; dein nigra inftar 
Piperis, faporis acris & ferventis, unde & in ore 
bie Sore intus vero. replete funt granulis 
quibusdam. 

Totus frutex cum foliis & floribus aromaticum de 
fe fpargit odorem , ach Salvia cum Melilotho vel 
unguento quodam effet mixta, qui etiam percipitur 
a pretereuntibus, manibusque adheret, fi tractetur. 
Folia etiam in cubiculo fufpenfa, illud odore fuo re- 
plentz,quam diu funt viridia, ipforum faporeft ama- 
rus & acris, oscalefaciens: Sepe ab inferiore folio- 
rum parte gleba confpicitur alba inftar fpume, que 
per notem ex iis exlüdat, ficca vero folia in fupe- 
riore parte penitus nigrefcunt , in inferiore parte ex 
cinereo alba funt. © 3 

Fruticis cortex lentus eft, atque a ramis, decorti- 
cari facile poteft uti inSalicibus,. radix ejus non pro- 
funde in terram penetrat, fed fub. ea prorepit, hinc 
inde furculos emittens „ita ut hiç: frutex amplum 
.obcupet per fe.locum, ac vix eradicari poffit, ubi 
femel progerminaverit: In fterilibus vero & areno- 
fis crefcit locis, foli bene-expofitis , uti-& circa edes, 
ubi folum eft molle per projeétilia & fordes, quam 
“maxime amat filveftrem Guajavum , que utrzque 
optime crefcunt in folo fterili & gracilis .. -` 
„Nomen. Latine -Lagondium feu Lagundium vulgare 
minus femina , quibusdam Liguftrum.Indicum. Ma- 
laice & Javanice Lagondi & Lagundi kitsjil parampuan. 
Macaflarice Lanra. Amboinice Aytette tuban, Aylou 


H: frutex ad Ligufiri fpecies quoque refertur , 


tuban , & Aytuban. Apud Garzie Aromat. Libre. Cap. / 
3. & Chri[lopb. a Cofta Cap. 38. vulgo Negundo 65 
Nirgundo vocatur. Malabarice Noche & Norcbilâ, in . 4 


Balaguatte Sambali , in Arabia, Perfia, & Decana ` 
Bache, in Turcia Ayt. i = seed 
Locus. In Indoftana, ac prefertim in Mälabara & 
Balaguatta hi frutices juxta Portugallos fcriptores; 
funt copiofi, multoque altiores, & foliis ferratis, ita 
ut in vulgares ibi excrefcant arbores , quales quedam 
Bataviæ confpiciuntur. 
ZC GAS Eftque 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput XXI. 


XXI. ILO O FBS TU 8% 


De gemene Lagondie-firuik. 


Eexe beefter wert ook onder de zoorten van Ligu- 
D ftrum gerekeni , en wert verdeelt in ’t gemene of 
wyfken, waar van in dit Hoofdftuk, en de ftrand- 

zoorte of manneken, waar van in” volgende. 
1. Lagondium vulgare , of bet gemene Lagondi is 
een beefter , fchaars een man boog , met veele takken of 


. gerten opfcbietende , die zig in veele zydetakken verdelen, 


waar van zommige op de aarde leggen, ront, zeer taar, 
en buigzaam , gelyk lage wilgen, want bet ook op de, 


zelffle manier digter wort, als men bet altemet afkapt, ` 


de ryskens ftaan aan de booftftelen fchier in "t kruis, ge- 
lyk mede de blatdragende fleeltjes een fcbuin kruis maker, 
en "t uiterfte der ryskens is vierkantig. 

Op yder fteel fiaan drie blaatjes by malkander, die van 

den Agnus caftus gelyk, dog kleinder, waar van ’t mid- 
delfte altyt bet grootfte is, twee en drie duim lang, eeh 
duim breed, «oor breedft, meteen ftompe /pits , na agte- 
ren toefmallende, als de Nagel-bladeren. De twee on- 
derfte ter zyden zyn kleinder , en zomtyts zo kort, als 
oren of byvoegzels, zomtyts ook een of allebeide abfent ; 
boven zyn zy boog-groen, van onderen grys of graauw, 
zonder glans y flap, week in "t aantaften, als of ze wol- 
agtig waren , aan dé kanten ongezaagt, dog in bogtjes 
gekrult. Wy zeggen; dat demeefte bladeren ongezaagt zyn, 
en aliyi drie by malkander fiaan, maar als men dit bees- 
terken dikwils bekapt , zo ziet men aan de nieuwe fcheut- 
jes niet alleen de bladeren bier en daar enkelt ftaan , maar 
ook dezelve aan de kanten een weinig gekerft of grof ge- 
tant, zo dat men bet woor een en dezelffte plante houde 
met die geen, die op andere plaatfen van Indien waft, en 
van de Portugefe Schryvers met gekerfde bladeren be- 
Jebreven wort, 
De bloempjes komen woort altyt aan "t uiterfte op een 
tros, gelyk aan bet Liguftrum, dog kleinder en ydelder 
van gedaante , als die van Rosmaryn of wat grooter y 
van couleur biaauw , met eenige purper daar tuffches 
Jcbynende , met zommige witte draatjes in de midden. 

De vrugten zyn ronde bezien, als aan "t Liguftrum, 
dog kleinder en barder „weerft groen, daar na zwart als 
peper , Jcherp en beet van fmaak , in de mont brandende, 
van binnen bebben ze eenige barde’korls. “© “ i » 


De gebele firuik met bladeren en bloemen geeft een [pe- 


ceryagtige reuk an zig gie of "er eenige Salie met Me- 
lilotus of eenige falf gemengt was, die men ook gewaar 
wort als men voorby gaat, en aan de landen kleeft, als 
men bem bandelt ; de bladeren in een kamer opgebangen , 
vervullen, die met'badr retik , Zölang xy groenzyn, baar 
Jmaak is bitter en fcberp , de mont verwarmende ; men 
wint dikwils aan de onderfte zyde van. deeze bladeren een 
klomp wit fpeegfel, "t welk des nagts daar uitzweet s en 
de droge worden aan de bovenzyde gebeel zwart, aan. de 
ds graauw-wil. … i oisioBGselosfUl crol 

_ De fchor(]e is taai , en laat zig oan de takken. af/cbil- 
den, gelyk aan de wilgen, de wortel:is niet diep,’ maar 
kruipt onder deaarde, bier en daar nieuwe plantjes op- 
yebiztende, xo dat deeze beefler een ruime plaatsvan zig 
zelfs beflaat , en qualyk uit te roeyen is , daar ze cens 0p- 


komt; zy waft op magere zandige plaatfen, die vlak ter 


zonne ftaan als mede omtrent de buizen, daar eenmulle 
ont is, van opgeworpe ruigte en vuiligbeid., haar befte 
kameraat is een wilde Gujavos-firuik , welkesbeide een 
magere onvrugtbare gront beminnen. 
Naam. In ’t Latyn Lagondium of Lagundium vul- 
gare minus foemina, by zommige Liguftrum Indicum. 
nt Maleits en Javaans Lagondi en Lagundi kitsjil 
parampuan. ln ’t Macaffaars Lanra. In ’t Amboinees 
-Aytette tuban , Aylou tuban, en Aytuban. By Garzias 
Aromat. Libr. 2. Cap. 3. en Chriftoph. a Cofta Cap. 
8. in "t. gemeen Negundo en Nirgundo, in ’t Mala- 
aars Noche en Norchila, in Balaguatte Sambali , in 


< Arabien, Perfien, en Decan Bache, int Turks Ayt. 


Plaats. In Indoftan , inzonderbeid in Malabaar en 
Balaguatte, zyn deeze beefters na "t fchryven der Portu- 
gefen, overvloedig , boewel vry boger van flam, en met 
gekerfde bladeren , zo dat bet ook middelbare bomen wer- 
den, gelyk men eenige ziet op Batavia. 

Voorts 


RES AA AA 


VL Bock. XXI. Hoofdj. 


Eftque porro hic frutex notus in cunétis aquofe 
Indiz locis, tam arborefcens quam humilis ejus fpe- 
cies, in Moluccis & Amboina rarior eft, in Hitoes 
ora fere nullus obcurrit, fed in Leytimora fatis fre- 
quens eft, in arenofa area circa Caftellum Victoriam, 
ubi inftar ferpentis fruticis jam a Portugallorum tem- 
pore obfervatus fuit, licet toties fuerit detruncatus , 
& inftrumentis hamatis exftirpatus: 

Ujus. Ejus folia fatis calide & ficce funt nature , 
modice 'emollientia , & dolores fedantia. Fructus 
calidi funt usque ad tertium gradum , feu ad illum 
Zingiberis adcedunt. Hifce in infulis raro interne 
adhibetur, quum tam folia quam fructus in faucibus 
ardorem excitent. Contra externe magno eft in ufu 
in multis morbis conducitque omnibus in cafibus , 
in quibus modicus defideratur-calor , diffipatio feu 
refolutioy & doloris fedatio quem in finem aliod- 
quin Melilotbus & Cbamomelum adhibentur: Surculi 
cum foliis aque incoquuntur, conteruntur; & Em- 
plaftri forma inponuntur, omnibus contufis & lefis 


partibus, ad tumores diffipandos &.curandos, fi mo- 


do vulnus non adfit: alii hec foliain oleo fricant, ta- 
libusque inponunt partibus: ipforum ufus adeo vul- 


garis eft, ut codta vel tofta cunétis inponantur artu- 


bus dölentibus, immo ipfis vulneribus , cum dolori- 
bus junctis , quos in una nocte tollunt, & curationi 
apta reddunt vulnera, quum porre contufa hac folia 
ipfis inponantur vulneribus , mox illa confolidant. 
Apud Malabaros hic frutex magno in ufu videtur 
efle, uti memorati. id teftantur auctores. Haram 
vero infularum incolz hujus rei non ita gnari fünt , 
quum non ita frequens fit hic frutex , vulgaris tamen 
eft herba in cunctis fomentis, ac prefertim in Indi- 
ca paralyfi Beriberi dida, fi nempe folia Sombongi , 
Cujavi, & Limoniorum, aliarumque calidarum her- 
barum addantur: Cum Abutili foliis infufa balneum 
prebent optimum contra Nephriticos & Podagricos 


dolores... 6; , 


Recentia folia contrita ulcerationibus infpergun- 
tur, ut pus generent & promoveant, depuerent s. & 
curationem adcelerent. Ápud obftetrices etiatn nota 
eft herba, éx qua balnea- pr&parant pro puerperis 
tam ante quam poft partum; memorati auctores di- 
cunt Malabarentes mutierés fuceum hujus fruticis & 
fru&uum. ejus inmaturorum, feu decoctum adfume- 
re, ut cenceptui apte effert, dtque folia in ore ma- 
fticari, ut gratus fit oris halitus, quod tamen utrum- 
que hic.nemo imitari vellet , cum nimis férventis fit 

aporis, & in faucibus ardorem excitet. osdam 
etiam ibidem illum adhibere loco Viticis feu. Agni 
cafti, atque in cubilibus fpargere, ut pudicitia con- 
fervetur, veritatis fpeciem videtur pre fe ferre, 
uum Lagondium magnopere cum Mitice conveniat 
heet id Garfias obloquatur. 

Contra fcabiem & -Amboitienfium variolas balnea 
hzc quoque adhibentur, ut expellantur, & mâture- 
fcant, interim adfumentes conditos flores , ut fudores 
promoveant, hi quoque fotus conducunt in tenes- 
mis, fpasmis, & cun&tis convulfionibus: Recentes 
rami ficcis diebus conlecti, in Oryze ciftis deponun- 
tur, ut hzc prefervetur a Calandro , vermium quo- 
dam genere parvo, duro, & nigro. Veftium ciftis 
inpofita infeéti genus Kakkerlak dictum fugat, & in 
cubilibus cimices: Hujus fumus ex cameris alia quo- 
que pellit infecta, alii cubilia hifce ramis ornaht , 
quibus: infident infecta ; que fimul cum ramis fub 
noctem ex iis projiciunt. 

Cum toftorum foliorum cineribus Baru feu Lipla 
Sagueri arboris conteritur, ut ignis foco aptus red- 
datur: Macaflarenfes hujus ramos comburunt ante 
domum , in qua eger decumbit, ut, juxta ipforum 
opinionem , aérem depurent, fed credo a mális geniis, 
quós putant per fortem fumum propelli poffe inftar 
infe&orum: Baleyenfes & Javanenfes mulieres tam 
recentia folia Cuni debili propinant Arak, quam fic- 
cata in pollinem contrita, aliisque potibus Djadjánk 
dictis mixta, ut flatus & tormina expellant , obftru- 
&aque provocent menftrua, & muliebres partes de- 
purent, fali-enim modo preparata nullum faucium 
cauffant ardorem. . ; 

Bontius Libr. 6. Cap. 48. illud vocat ex Pro/p. Al- 
pino Ligu[lrum Indicum ,.fummopere illud predicans 
pre virtutibus in fe ipfo comprobatis, quum ex 1n- 


genti paralyfi feu Berberi per quatuor menfes Jeéto . 


Tom. IF. adfi- 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 4$ 


Voorts is't ook bekent meeft in alle Eilanden van Wa- 
tersİndien , zo wel de boomaptige als de lage zoorte; in 
de Moluccos en Amboina valt bet fchaars, op de kuft-van 
Hitoe Jebier niet , maar op Leytimor redelyk veel , op bet 
zandige plein rontom bet kafteel Vittoria, daar bet als 
een kruipende bee[ler al van de Portugese tyden af geftaan 
beeft, boewel 't zo dikwils afgekapt ; en met houwelen 
uitgebakt i$. 

Gebruik. De bladeren zyn merkelyk beet van aard; 
met een matige droogte ; vermurwende en pynftillende. 
De vrugten zyn beet tot in de derde graad, of den Gem- 
ber gelyk. Het wort in deeze Eilanden weinig binnens 
lyfs gebruikt , om dat zo wel de bladeren als vrugten in 
de keel eenige brand veroorzaken. Daar en tegen buitens 
lyf is het in veelderlei gebreken een zeer dienftig en beil- 
zaam kruit > bequaam in alle voorvallen ; daar matige 
verwarminge, verdeling , en pynflilling van noden is 5 

elyk men anders bet Melilotum en Camille gebruikt. 

e tere ryskens met de bladeren werden in water gekookt; 
gewreven , en als een pleifter opgeleid op alle gekneusde en 
geblutlte partyen; om de zwellingen te verdryven en te 
genezeny als er maar geen quetfuur by is; anderen bak- 
ken dezelve bladeren in olie , en leggen ze op zodanige par- 
tyen; haar gebruik is zo algemeen , dat men ze gekookt 
of gerooft op alle pynlyke leden legt, ja zelfs op quetfuren, 
daar groote weedom by is, die zy in een nagt benemen ; 
en tot de beeling bequaam maken, wanneer ze vervolgens 
de guiso bladeren in de wonden zelfs leggen , en voorts 
toebelen. By de Malabaren fchynt dit gewas in grooter 
ole te ayn, gelyk de voorfz. Autbeuren aantekenen. 

e Inwoonders deezer Eilanden bebben daar zo groote 

kenni[Je niet af, om dat bet bier za overvloedig niet wafe; 
egter is bet een algemeen kruit in alle ftovinge te gebrui- 
ken , ep inzenderbeid. in de Ooftindifche lammigheid de 
Beriberi, als men de bladeren van Sombong, Cujavus ; 
Limoen-bomen , en andere daar by doet; met bladeren vam 
Abutilon geftooft, geeft bet een bad tegen de pyn van bet 
graveel en podagra. 
, De verfche bladeren gewreven, doet men ook in de 
ulceratien , daar in zy de materie promoveren, daar na 
züiveren en genezen 5 by de Vroetvrouwen is bet ook zeer 
bekent , die daar badinge voor Kraamvrouwen van ma- 
ken, zo voor als na de geboorte. De voorn. Autbeuren 
zeggen, dat de vrouwen im Matabaar een fap van dit 
kruit 4 en de gefkotene vrugten , of de decoĞie daar van 
innemen, om baar bequaam te maken tot de ontfankenis- 
Je, ook dat men de bladeren in de mont knouwe, om een 
goede axem te hebben, welke beide bier niemant gaarn na 
doen wil, om dat bet te beet van fmaak is, en 1n de kele 
brant: maar dat bet zommige aldaar gebruiken , in plaats 
van Vitex of Agnus caftus, op de bed[leden Jtrooijende', 
om de kuisbeid te bewaren , beeft nog eenige fchyn van 
reden, om dat bet Lagondi veel overeenkomft beeft met 
Vitex, boewel Garfias dat berispt. 

Tegens de fchurftheid en Amboinfe pokken , werden de- 
zelffte badingen ook gebruikt, om die uit te lokken en te 
rypen , daar by Reine confyte bloemen, die bet 
zweet dryven. excite flovingen zyn ook goed in de 
perling, kramp , en allerlei zoorte van opkrimpingen. De 
ver/che takken ep een droge dag vergadert, legt men in de 
ryskiften , om de ryft van de calander (dat zyn barde 
kleine én zwarte wormen) te bewaren. In de kledekafferi 
gefteken , verdryven de kakkerlakken en wantluizen uit 
de bedfleden ; de rook daar van vetdryft de mujcbieter 
uit de kamers; andere befleken de flaapkamers met deeze 
takken , daar op zig dan de müjfcbieten zetten , die zy 
daar na te gelyk met dezelve uitwerpen, 

Met de ajch der verbrande bladeren wryft men de baru 
of liplap van de Sagueers-bomen , om bequaam tontel daar 
van te maken; de Macaffaren branden de takken vor bet 
buis daar cen zieke in legt, om, zo ze zeggen, de lugt tc 
zuiveren, ik gelove van quade geeften , menende dat de- 
zelve met de Forbes rook te verjagen zyn, gelyk de mus- 


Jebieten: de Balife en Favaánfe vrouwen geven zo wel 


de varfche bladeren met flappen Arak in, als de gedroog- 
de tot poeder gemalen , onder andere Djudjambu , om 
de winden in bet lyf te verdryven, de verftopte maant- 
onden te bevorderen , en de lyfmoeder te reinigen , 
want âldus &eprepareert zynde , gevoelt men weinig brant 

in de keel. ` 
Bontius Libr. 6. Cap. 48. noemt bes uit Profper Al- 
pinus Ligüftrum Indicum , en geeft cen beerlyke getui- 
genifje van zyne kragten aan bem zelfs bewezen, wan- 
neer by aan een moeyelyke lammigheid of Beriberi vier 
G maan~ 


go HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XXI. 


adfixus fuiffet, in Batavie obfeffione a Mattaramen- 
fibus fufcepta, teftaturque a deplorabili ifto modo 
curatum fuiffe tantum per hujus fruticis decoctum 
interne adfumptum, & per fotus ejus externe inpo- 
fitos, ita ut illud tanquam ordinarium remedium in 
' tali cafu jufferit adhiberiinnofocomio Batavi&. ` 
In Hort. Malab. tom. 2. fig. 11. hec prima fpecies 
Caranofi vocatur, Bracmanis Negundo, Malabari ve- 
ro illud pronunciant Noot/cbi, & pro Caranofi mihi 
demonftrarunt Gendaru[Jam feminam , ceterum ejus 
defcriptio cum noftra fatis quadrat , excepto quod 
baccis nullus adferibatur odor , fed tantum acris fa- 
por: Apud Malabaros ejus radix adhibetur ad poda- 
gricos dolores fedándos , contrita , & cum aqua calida 
inpofita, ipfius decoctum abdominis flatus difcutit. 
Folia ejus contrita, & cum aqua calida: propinata 
conducunt in frigidis febribus, contufa vero & fufti- 
migii loco adhibita abdominis tormina pellunt. Con- 
tra verticuli ruêtus acidos cum ptyalismo conjunétos 
tria tenera fumantur Lagondii folia, Deringi radix 
arva in copia, piper longum , fruftulum Allii albi, 
ec omnia conterantur cum aceto, quod aqua pa- 
rum eft fubaétum, per pannum filtra, & per binos 
tresve dies talis fumatur hauftus cyathus, brevi poft 
vomitum excitabit, multamque lentam e ventriculo 
pituitam diffolvet & ejiciet , aqua hoc malum fuit or- 
tum: Hoc in cafu autem nullos fruétus crudos edere 
licet, nec frigidam potare aquam, nec ova edere. 


Tabula Decima Oftava 
Ramum exhibet Lagondii vulgaris. 


OBSERVATIO 


Hzc eft Vitex trifolia Indica; odora, hortenfis, floribus 
caruleis racemofis. Muf. Zeyl. pag. 48. & Thef. Zeyl. pag. 
229. Jasminum Indicum, cyneum, odore gravi Syringe 
caerulez facie Muf. Zeyl. pag. 48. Vitex trifolia, minor, 
Indica, Breyn Prodr. 2. pag. 104. & Plukn. Almag. pag. 
390. &c. 


CAPUT VIGESIMUM SECUNDUM. 
Lagondium lstoreum. Lagond: laut. 


arfia & Cbriftopb. a:Cofta defcripta, magis con- 
venit, eft enim frutex nunc ample extenfus, 
nunc arbor eft mediocris inftar Perfice, non rectum 
fed finuofum gerens truncum , qui prominet, ac fæ- 
pe etiam decumbit, crus craffus, raro plus, quique 
obdu&us eft cortice rugofo & lacerato, ejus lignum 
eft album, molle, & lentum, rami & rachides funt 
uti prioris, cortice magis fufco obducte, magisque 
cruciatim pofita. 

Folia ejus plerumque majora funt , & potiffimum 
non ferrata, longiora & acutiora, fuperne viridia, 
inferne grifea, ac fere lanuginofa, ag venofa, 
fed minus finuofa: Plerumque quinque fimul locata 
funt longiufculo in petiolo, quorum tria media ma- 
jora funt, ultra digitum longa , ac pollicem lata, 
quodvis autem peculiari infidet petiolo, bina vero 
inferiora fere feffilia funt, que tempore etiam deci- 
dunt A unde in ramis floriferis & frugiferis ternata 
femper tantum funt, in furculis vero femper quina 
funt, aliquando etiam plura vidi folia crenata in uno 
eodemque frutice, quum furculi progerminent, unde 
& facile concludi poteft, plantam hanc in aliis re- 

ionibus folia poffe gerere crenata, qualia Portugal- 
fci defcribunt auctores. 

Flofculi funt racemofi uti in precedente, quibus 
etiam fimiles funt, inftar illorum nempe Rosmarini, 
externe ex cinereo Ccerulei, interne ccerulei cum 
purpureo intermixto colore, in quorum centro qua- 
tuor vel quinque locata funt ftaminula, tarde fefe 
aperiunt, raroque plures fimul aperti in confpeétum 
veniunt, uti & hzc arbor rariores gerit corymbos 
quam femina. 


ES ondium litoreum , cum Negundo Malabarorum a 


Fructus 


maanden lang gelegen bad , gedurende de Mattaranife 
belegeringen van Batavia, en verklaart van die elendige 
ziekte genezen te zyn , alleen door de decollie van dit 
kruit van binnen , en door flovinge van buiten, zo dat 
by bet namaals tot een ordinair geneesmiddel in’t Bata. 
viaanfcb ziekenbuis beeft doen gebruiken. 

In Hort. Malab. tom. 2. fie. 11. wert deeze eeríle 
zoort genaamt Caranofi. Braminees Negundo, dog de 
Malabaren Jpreken bet uit Nootfchi, en voor Caranofi 
bebben ze my Gendaruffam foeminam getoont : de be- 
febryving komt anders met de onze wel overeen, bebal- 
ven dat de bezien geen reuk , maar wel een fcberpe fmaak 
bebben. By de Malabaren wert de wortel gebruikt, om 
de pyn van ’t podagra te ftillen , gewreven, en met warm 
water overgejlagen, baar af kookzel verdryft de opblazing 
des buiks; de bladeren gewreven , en met warm water 
gedronken, zyn goed in de koude koortfen, gefloten, en 
daar mede gerookt, verdryven de pyn des buiks tegens de 
zode ‚daar veel quylens by is , neemt twee of drie fcbeutjes 
van jonge Lagondi-bladeren , een weinig wortel van De- 
ringo, lange peper, een flukje wit look, uryft dit alles 
met Towaca-azyn , die met water wat gebroken xy, 
kleinft bet door een doek, en drinkt bet twee a drie dagen 
na malkander , Velkens een theekopje vol, zo zal bet na 
een Korte poos braken verwekken, en veel taaije flym uit 
de maag voeren , dewelke dit quaat veroorzaakt ; men moet 
by dit toeval geene raauwe vrugteneten , nog koude drank 
drinken, nog eijeren nuttigen. 


De Agttiende Plaat 


Vertoont een tak van het gemeene Lagondi. 


AANMERKING 


Dit is de Indifche ruikende en driebladige tuin Vitex, met 
blaauwe bloemen in troffen, van het Muf. Zeyl. pag. 48. 
en in de Thef. Zeyl. pag. 229. en Indifche blaauwe Jas- 
myn, met een zware reuk in de gedaante van blaauwe 

` Syringe, in het Muf. Zeyl. pag. 48. en de Indifche drié- 
bladige kleine Vitex , van Breyn. prodr. 2. pag. 104. en 
Plukn. Almag. pag. 390. &c. : 


XXIL HOOFDSTUK 
De Strand Lagondie - boom: 


Et Strand-Lagondi komt met bet Malabâar/e Ne- 
gundo, van Garfias en Chriftoph. a Cofta be- 
Jcbreven , nader overeen , want bet maakt zom- 
iyis een wyt ultge/preide firuik , zomtyts wert bet een 
middelbare boom gelyk een Perfik-boom, met geen regten 
fiam, maar bogtig , voor-over bellende, en dikwils ook 
leggende , in de dikte van een dye, en zelden meer , be- 
kleet met een ruige en gefcheurde fchorfJe, "t bout is wit, 
zagt , en taat, de takken en ryskens zyn als aan "t vorige, 
wat bruinder van fcbors , ook merkelyker in "t kruis fhaande. 
De bladeren zyn doorgaans grooter „merendeels ook on- 
gekerft , aan de kanten langer en fpitfer , boven gras-groen, 
van onderen grys, en fchier wolagtig , meer geadert , en 
min gekrult. Zy flaan merendeels «yf by malkanderen, 
op een langagtig fteeltje, waar van de drie middelfte groo- 
ter zyn, ruim een vinger lang , en een duim breet „yder op 
een byzonder freeltje, maar de twee agterfte zyn bykans 
zonder flelen , die ook met er tyt gebeel afvallen, waar 
door men aan de takken, die bloemen en vrugten dragen, 
altyt maar drie by malkanderen ziet, maar aan de jonge 
ryskens flaan er vyf: zomtyts bebbe ik ook veele van deeze 
bladeren gekertelt gezien, aan eenen dezelffte firuik, als 
ze met jonge gerten eer(L opfcbiet, waar uit men ligt kan 
afnemen , dat deeze plant in andere landen met gekerfde 
bladerenkan waffen, gelyk bem de Portugefen befchryven. 
De bloempjes ftaan aan troffen , gelykaan 't voorgaan- 
de, zyn ook dezelve gelyk, te weten, als die van Rosma- 
ryn, van buiten afch of graauw-blaauw , van binnen 
boog -blaauw „ met wat purper vermengt, in de midden 
met vier a vyf draatjes , zy gaan langzaam open , en men 
ziet "er weinig teffens geopent , gelyk de boom zelfs min- 
der troffen draagt, dan bet wyfken. 


D: 


KUZI. 


Tab 


Se m 


>> 


= 


2 


> 


ZZ 


EG 


See 


LV, 


7777 


Ly 


YANI 
ty HE 
MH 


Wu 
ATA) 
HP Y) 

77/71 


E QUAS 
S 


= 


WHA 
HH 


/ 
> HH 
HH 


SS 
II 


IIS 


NEN 


nn 
Ai 


Ai 


OO ——————a 


(—— 


VI. Boek, XXII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. $1 


Fructus contra majori numero congefti funt , atque 
ili femine majores, fed tarde maturefcentes , ac 
diu virides , dein fufci, ac tandem nigri, Corymbum 
Liguftri referentes, funt autem duri, ficci, & gra- 
nulis referti durie, -« ww Aya 

Matutino tempore eadem alba fpuma fub foliis 
confpicitur, quz per diem exficcatur. Odor ac fapor 
foliorum & fructuum idem eft ac feminz ; fed paulo 
debilior, faltem illius fruticis, qui in litore crefcit g 
ubi folia fepe pauciffimum fpirant odorem, in hot- 
tis enim plantatus vel magis in ipfa regione, odorem 
exhibet penetrantiorém : Ejus fruétus magis fervent 
& fauces adurunt quam praecedentis. Flores in Am- 
boina obfervantur in ultimis pluviofis menfibus , 
Augufto nempe & Septembri, inmaturi vero fructus 
per totum fere annum ex fruticé dependent. 

In faxofis Combelh litoribus , in parva Cerama 
hujus fpeciem inveni, folia gerentem breviora & 
rotundiora, & fere inodora , flofculos vere cceru- 
leos, parumque explicatos; quum adulta fit hec at- 
bor, quam maxime incompta & inregularis eft, 
ejusque plurima decidunt folia, paucaque fuperfiua , 
ternata petiolis infidentia, nigris maculis funt defor- 
mata. Ejusque truncus gracilis eft, angulofus, ac 
lamellato cortice vix tectus. Racemus frugifer hoc 
etiam peculiare habet, quod bacciferi nempe petioli 
cruciati fint, quorum quivis in fummo bifidus eft , ubi 
bacca folitaria locata eft & feffilis. - : 

Nomen. Latine Lagondium litoreum arborefcens feu 
Mas. Malaice Lagondi laut lacki lacki. Malabarice 
Negundi varali, Amboinice Aytuban, uti antecedens. 


Locus. Arborea hzc fpecies in Amboina nullibi 
crefcit, nifi in planis & faxofis litoribus, aliis vero 
in regionibus, uti ex Portugallorum fcriptis patet, 
mediocris arbor eft, truncum gerens rectum, magis 
in media crefcens regione. 

U/us. Hifce in infulis litorea fpecies raro adhibe- 
tur, ni(i defectu humilis Lagondi feu foemine, con- 
tra aliis in regionibus, ubi in ipfa crefcit terra, vel 
in hortis plantatur, uti Batavie , unas easdemque 
cuin femina poffidet virtutes. 

Malayenfes perhibent , folia Lagondi maris ficcata, 

in pulverem reda&ta, & cum Camphora exhibita, ho- 
mines per aliquot tempus reddere fteriles, tam ma- 
res quam feminas, hoc autem contrariari videtur il- 
lis, que Garzias & a Cofta fcribunt , Malabarorum 
nempe mulieres hanc adhibere arborem ad facundi- 
tatem promovendam , quod itaque adcuratius inqui- 
rendum reftat: Si illud verum fit, tum idem preita- 
ret hzc planta , quod de Agno Cafto fcribitur , quod 
nempe in uno homine inftin&um naturalem exftin- 
guat, in alio autem excitet, uti Scaliger id cum Caín- 
phora etiam tentavit Exertit. 104. Seli. 8. 
“İn Horti Malabar. tom. 2. fig. 12. vocatur Bemnofi , 
h. e. album Nofi, quum ejus folia inferius funt can- 
didiora illis prioris fpeciei, quaque in Malabarien- 
fibus regionibus ad oras ferrata obfervantur. 

Ejus radix cacta & propinata tumida & phlegma- 
tica curat a s , vermes pellit, atque tempe- 
ramentum phlegmaticum tollit. . Folia ore mafticata 
jejuno’, atque oculis inftillata nubeculam pellunt , 
eademque contrita , & cum pipere mixta ulceratio- 
hes curant, in pilulas redacta, harumque bine tres- 
ve ante febris paroxysmum in horrore adfumpte , 
illam curant. 


_ Tabula Decima Nona 
Ramum exbibet Lagondii litorei feu maris. 


OBSERVATIO. 


Hee arbor vocatur Vitex trifolia, odorata, filveftris; In- 
dica in Muf. Zeyl. pag. 97. & Thef. Zeyl. pag. 229. Vitex 
trifolia major Rauwoifii C. B. P. ibidem. Negundo prior 
feu mas Acofe pag. 286. & apud Clufium Cap. 38. & Ne- 

. gundo arbor mas F. B. part. 2. lib. 15. pag. 189. Negundo 
mas variorum Commel. fl. Malab. pag. 69. huc & pertinet 
Vitex trifolia minor Indica férrata Breyn: prodr. 2. pag. 
104. & Plukn. Almag- pag. 390. Gr, 


Tom. IV. 


De vrugten daar en tegen, zyn meer by malkandeten 
gö > dok grooter dan aan’t wyfken ; langzaam rypendez 
angen İyi groen en bruin, ten lâatfleri zwärt, en een 
trots van het Liguftrum verbeeldende, dog bart, droog , 
en van binnen met barde koris vervult: x... 

In de morgenftonden ziet men bet zelve witte fpeeg fel 
onder aan de bladeren bangen , bet welk met den dag op- 
droogt. De reuk en fmaak van bladeren en vrugten is als 
'£ avyfken , dog wat flapper, immers dat op (rand twafiş 
daar bet zomtyts in de bladeren weinig reuk beeft, Wani 
in.de boven geplant of lantwaart in wallende, is fterker 
van reuk. De vrugten zyn alzo beet en brandende in de 
keel , als aan’t vorige. De bloemen ziet men in Amboina 
in de laat[le regenmaanden Auguflus en September; de 
p4^ vrugten bangen fcbier "t gebeele jaar door aan den 

TUIR: - 

Op de flenige firanden van Combello ; op klein Ceram 
beb tk een zoorte bier van gevonden, wiens bladeren kor- 
ter en ronder waren, van Weinig reuk, ep de bloempjes 
zuiver blaauw y mede weinig geopent; in. den ouderdom 
wert deeze boom zeer mismaakt y de meefte bladeren val- 
len af, en de weinige refierende ftaande drie en drie op 
een fleeltje, zyn met zwarte: plekken gefchendt; De ftam 
ismager , boekig , enmet een gelapte fcborffe qualyk beban- 
gen. Aan de vrugtdragende tros ziet men nog dit byzon- 
ders ‚dat de bezien-dragende fbeeltjes ook in "t-&ruis ftaan, 
ieder aan °t hovenfte in tween verdeelt , tufJcben welke een 
besje alleen racer zonder voetje. : 
“Naam: Jn’t Latyn Lagondium litoreum arborefcens 
of Mas.: Op "t Maleits Lagondi laut lacki Jacki, op '8 

alabaars Negundi varali; Op °t .Amboins Aytuban y 
gelyk ’t vorige. 

laats. Deeze boomagtige zoorte waft in Amboina , 
nergens dan op vlakke en wat flenige flranden , in andere 
landen , gelyk uit de Portugese fchriften blykt y wort bet 
een middelbare boom, met een regte [lam , en waji lant- 
waart in. 
Gebruik, In deeze Eilanden wert de firantzoorte wei- 
nig gebruikt, dan alleen by gebrek wan 't lage Lag ndi 
of wyfken , daar en tegen in andere langen, daar ze 
binnens lands waft, of in de boven geplant wert , gelyk op 
Batavia, beeft ze een en dezelf fte kragten met "t wyfkens 

De Maleyers geven voor, dat de-bladeren-ván Lagon- 
di bet manneken gedroogt 4: gepulverijeert , en met wat 
Campber ingegeven , de menjcben voor een tyt lang on- 

tbaar en, zo wel mannen als vrouwen; dog dit 
febyni te firyden tegens bet geene Garfias en a Cofta /cury- 
ven, dat de Malabaarfe vrouwen bet tot de vrugtbaar- 
beid gebruiken, "t welk dan nader te onderzoeken flaat 3 
zo bet waar is, 20 gelchiet met deeze plante bet zelfde y 
bet geen men van Agnus Caftus fcbryft, das bet by de 
eene menfcb de Mey luften verdooft , en by de 
andere verwekt , e yk Scaliger ook met den Campber ge- 
probeert beeft, Exercit.:104. Set. 8. AA 

In Horto Malabarico tom. a. fig. 12. biet ze Bem- 
nofi, dat is, wit Nofi, om dat zm bladeren van onde- 
ren witter zyn dan aan "t voorgaande y in de Malabuarfe 
landen aan de kanten gefcbaart. 

- De wortel gekookt en gedronken, geneeft de gezwolle 
en zugtige ligbamen , verdryft de wormen, en droogt op 
bet Pblegmatik temperament. De bladeren im de mont 
I en nugteren in de ogen geblazen , verdryven 

are donkerbeid , en genezen de ulceratien , dezelve gewre- 
ven, met peper gemengt y tot pillen gefotmeeri, en twee 
a drie daar van ingenomen by aankomende koude der koort- 
fen, verdryven dezelve. 


De Negentiende Plaat 


Vertoont cen tak van de Strant Lagondie-leom , ofte het 
mannetje. 


AANMERKING. 


Deeze boom wert genaamt Indifche, driebladige , ruikende, 
en wilde Vitex, in bet Muf. Zeyl. pag. 97. en in de Thef. 
Zeyl. pag. 229. en de groote driebladige Vitex’ van Rau- 
wolf en C. Baub. alwaar de eerfte Negundo ofte het man- 
netje genaamt wert, van Acofla pag. 286. en by Clufius in 
het 38. Hoofdfluk , en de boom Negundo het mannetje , 
by F- Bauh. part. 2. 15. boek, pag. 189. het mannetje Ne- 
gundo van veele. by Comme). fl. Malab. pag. 69. hier tos 
behoort mede de kleinder driebladige , getande, Indifche 
Vitex van Breyn. predr. 2. pag. 104. en van Plukn. Almog. 
pag- 399. Kc. 

G 2 CAPUT 


$5 HERBARII AMBOINENSIS Liber Vi. Caput XXIII. 


CAPUT VIGESIMUM TERTIUM. 
Lignum longevitatis. Lagond: itam. 


Uod fepius antea monui, fic & nunc fcriptis 

meis inmifceo fabulofas, fuperftitiofas , &, 

quantum videtur , ridiculas narratiunculas , 

quuin jemper detexerim, aliquid veri fub hifce late- 

re, incolarum enim mos eft, in magnis & miris rebus 

veritatem femper fabulis obnebulare , ut & cupidis 

E ftimulum addant ulteriori inveftigationi : 

n itaque Mome, hic habebis aliquid, quod invidis 

tuis dentibus arrodere poteris, fabulam enim hic pro- 
feram , qualis ab incolis mihi narrata eft. 


Hoc itaque lignum Lagondii fpecies erit, quod 
Lagondi itam, h. e. nigrum vocant; inque Bourone 
infula crefcit, ad magnam iftam paludem, quam anno 
1668, Germani quidam explorarunt, fed non rite de- 
feripferunt : hzc palus in centro fuo Tanuffan feu 
planitiem vel infulam quandam format, in qua juxta 
ipforum relatum, unica tantum ftat arbor, licet no- 
ftrates e longinquo nil nifi humiles viderint plantas. 

Hec arbor folia profert omnigena feu multifor- 
mia, ac nigrum lignum, quod in İruftulis tantum in- 
venitur per flumina ex hac palude ortas raptum, præ- 
fertim per flumen Liffiela, raroque invenitur , quum 
humilis tantum fit arbor feu frutex, qui poft multo- 
rum annorum decurfum femel tantum excrefcit, ac 
dein iterum perit, ita uc noftro tempore nullus glo- 
riari poffit tale inveniffe lignum , forte nec etiam 
antea. Mirabilis erit qualitatis hoc lignum , quod 
homines tanquam juvenes confervat, & fenectutem 
prevenit, immo etiam fenibus vires & robur reftau- 
rat; ad hoc autem comprobandum fequens adducunt 
exemplum. Certo quodam tempore Malayenfis mer- 
cacor navi fli appellebat ante Tamahu , quumque 
pedes terre inpofuiffet, jubebat fervum fuum Papo- 
enfem Salammat vocatum Oryzam coquere, quum 
dominus hinc inde victum interim quereret, fervus 
Oryzam igni inponebat , ac forte fortuna ad fluvii 
oftium ramulum inveniebat , quantum videbatur , ligni 
ficci in litus proje&um , adcuratius vero illum exami- 
nans, tenera quedam detegebat foliola, licet terre 
non efTet infixus, hic videns non penitus ficcum effe, 
ejusque Jignum effe elegans & nigrum , nolebat illud 
comburere , fed bacillum ex hoc formabat, quo 
Oryzam circumageret , quum vero hoc preftaret , 
Oryza inelegantem & nigrum contrahebat colorem, 
unde timens & anxius , quod a domino fuo oppro- 
braretur, Oryzam comedebat , ac ftatim aliam igni 
inponebat: dominus autem adveniens cibum pete- 
bat, quum ejus fervus adveniebat , dicebat dominus, 
non tibi hoc domine mando, fed fervum meum vo- 


co, refpondebat alter, ego fum tuus fervus Salam- 


mat diétus , dominus iterum, quid fabularis Djou feu 
Domine, fenex eft meus fervus Salammat , quem 
voco, nefcio undenam tu hic adveneris , fervus re- 
fpondebat , mi Domine, an verum eft, quod me non 
nofcas, declarare itaque tibi me oportet, quid mihi 
obvenerit, naftabat ergo, quo modo poft comeftam 
Oryzam, quz per nigrum iftud lignum nigro colore 
tincta fuerat, in corpore fuo fubitam fenferat muta- 
tioncm, ac brevi poit juveniles vires ac robur, qua- 
lis nempe fuerat in juventute, dominus fervo liber- 
tatem remittebat, fecumque nigrum devehebat lig- 
num, Quod ipfi magnum fubminiftrabat lucrum. 

Incole infulam Crimatam inhabitantes , dicunt in 
regione fua in montibus tale Lagondium femel quo- 
quc fuiffe dete&um; atqne Macaflarenfes gloriantur 
in fua itidem crefcére patria, omnes autem in ea re 
conveniunt, juveniic robur in hominibus diu Còn- 
fervare , addunt autem, nunquam inveniri , fi de- 
dita Opera illud inquiratut , atque nunquam omme 
iftius fruticis lignum nigro conftare colore, fed tan- 
rum quedam ejus fruftula,, unde & eo difficilius eft 
illa conquirere, atque fruticem quoad formam baud 
mulum gifferre a vulgari Legondio. 


HOOFDSTUK 
Langlevend Hout, 


XXIII, 


"Elk ik dikwils te voren gezegt heb, zo continueté 
G ik nog in myne [chriften zomtyts eenige fabuleufe, 
fuperfiitieuje, en na fcbyn belacbelyke verteltin- 
gen voor te brengen , om dat ik altyt wat waarbeits daar 
ender bevonden beb, zynde der Inlanders manier, dat zy 
in- groote en wonderlyke dingen de waarheid altyd met 
eenige fabeltjes bewimpelen, ook om de jcurieu/® nakome- 
lingen een prikkel te geven tot nader onderzoekinge. Lie 
daar dan Mome; bier bebje al weer wat te knibbelen , 
want ik Del bier een fabeltje , zo als 't my van de Inlan- 
ders voorgekomen is. 

Dit bout zal een flag van:Lagondi zyn, dat ze La- 
gondi Itam, dat is,.zwarte noemen, en valt op 't Ei: 
land Bouro » in ’t groote. Binnenlak, ‘t welk anno 1668, 
van eenige Duitfchers bezigtigt, dog niet ter degen bejchre- 
ven of onderzogt is, Dit Meir beeft in't midden een Ta- 
nu[Jau of klein-vlak Eilandeken, op 't welk na baar zege 
gen, een eenige boom. zal [aan , hoewel d'onze van verre 
niet als lage ruigte daar op gezien hebben. 

Deeze boom zal bladeren bebben van allerhande gedaan- 
te, en een zwart bout, bet welk men niet vint dan met 
kleine ftukken , van de rivieren uit dat lak voortkomende, 
afgedreven, inzonderheid door de rivier van Liffiela , en 
wert zelden gewonden, want bet maar een kleine boom 
of firuik is, die na verloop van veele jaren eens opkomt ; 
en dan wederom vergaat , zo dat bem in onze tyt niemant 
beroemen kan zulk bout gewonden te bebben, mif/chien ook 
te. voren. niet. Het zal van wonderbare eigenfchappen 
zyn, de menfchen by bare jonge kragten te behouden, en 
den ouderdom te beletten , ja zodanig , dat het ook de oude 
lieden jonge kragten en acid wedergeven kan , tot be- 
vefling bier van brengen ze dit exempel by : Op zekeren 
iyi quam cen Maleits- Koopman met zyn jonk voor Ta- 
mabu, en aan land gaande y belafte by zyn Papoefe flaaf 
Salammat genaamt , een pot ryji te koken , terwyl de 
Meefter bier en daar de koft ging zoeken. De flaaf zette 
de rt te vuur „en vont by geval aan de mont van de 
rivier cen taksken, xo ^t fcbeen.droog hout op firand ge- 
Jmeten, maar ^t zelve regt beziende , bad bet nog eenige 
jonge bladeren, boewel’t in de aarde niet. ver tl: WAS y 
by ziende dat bet niet heel droog , en mooi zwart bout 
was ‚ wilde bet niet verbranden, maar maakte een Jpaan 
daar van, om de ryft daar mede om te roeren, dog als by 

elve omroerde , wiert de ryfl gant/ch ongezien , en 
zwart daar van, wesbalven by bang zynde, dat de. Mees- 
ter bem bekyven zoude, atde'ryji op. en zette met er 
baaft een werfch kookfel te vuur; de Meefter komende, 
eifchte te eten, maar als deeze flaaf by de Meefter quam , 
en de koft bragt, zeide de Mee E Djou of Heerfcbap 
ik belaft bet u niet, ik roep myn flaaf , ik ben immers u 
Slaaf Salammat , zeide den ander, en de Meefter weder- 
om, wel Djou wat beuzelt gy met my, ik beb ren oude 
mame Jaaf Salammat, die roep ik, 1k weet niet, waar 
U E. van daan komt, wel Meefter zeide de flaaf , is bet 
in der daat zo, dat gy my niet en kent, zo moet ik u 
openbaren , wat my wedervaren is, en verbaalde met cen, 
boe by nat eten van de zwarte ryft, die door dat zwarte 
bout zo geverft was, in zyn ligbaam gevoelt bad een 
Jebielyke verandering , en daar op een jeugdige kragt en 
Sterkte , gelyk by in zyn jonge dagen geweeft was ; de 
Meefter gaf de p» wry, nam bet zwarte bout, en voer 
daar mede weg, makende daar goet gelt van. 


Die van bet Eilant Crimata zeggen , dat op baar lant 


in etes zulke Lagondi ook eens gevonden zy, en. 
de Ma 


caffaren roemen, dat bet op baar tant ook zy, alle 
daar in overeenftemmende, dat bet de jeugdige kragten in 
de menfcben langen tyt bebouden , maar zy doen. daar bys 
dat bet nooit gevonden wert, als men bet met opzet zoekt, 
en dat geenzints al bet bout van de gantfche ftruik zwart 
zy, maar bier en daar eenige fLukjes , dierbalven zo veel 
moeijelyker te vinden , om dat de [truik in 't aanzien van 
de gemene Lagondi niet veel ver/chilt. 


CAPUT 


E 


VL Bock. XXIV. Hai. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 53 


CAPUT VIGESIMUM QUARTUM. 
Crifla pavonis. Bonga merak. 


, lo, cujus truncus ulfta pedem craflus eft, at- 
o que cortice cinereo obdu&us, interfperfis ma. 
culis fufcis, & verrucis quafi elevatis , quibus fpi- 
nula infidet brevis & dura, que in vetuftis plerum- 
que truncis decidit. Rami autem funt recti 4 firmi, 
& cortice obdu&o ex cinereo viridi, qui in alios 
ramulos ac rachides dividuntur varias fibi obpofitas , 
que quatuor & fex minores rachides habent ample 
diftantes, qué folia gerunt regulari ordine fibi ob- 
pofita , quorum decem vel undecim paria uni infi- 
dent pinnz, brevibus petiolis inpofita fine inpari, 
in frutice autem quodam femel duodecim obfervavi 
paria, quod rariffimum eft. i " 

Foliola ejus funt pufilla, tenera, & lete virentia, 
que cum illis Myrti comparari poffunt , vel. potius 

magis proprie cum illis Tamarindi, funt autem 
breviora, latiora , magisque. glabra, unguisque. di- 
giti longitudinem habent , ab utraque parte fubro- 
tunda, ubi bine foliorum pinnz concurrunt : in ra- 
chide ipfa bina tresve fepe fpinule adunce adparent, 
non admodum pungentes, & in vetuílis ramis ple- 
rumque decidie. e 

In ramorum extremo corymbus florifer progermi- 
nat ultra palme oa Secu a , & ample extenfus, 

uisque: autem flos longiufculo infidet peduhculo , 
atis ample diftans & peculiaris forme , unde cum 
aliis floribus vix comparari poteft, nifi cum illo Caz- 
ne fiftule, conftat enim ex quatuor foliolis inferius 
anguftatis , fuperius latiufculis & dentatis , que in 
femi circulo locata funt, hec quatuor aliis. minori- 
bus concoloribus infident foliolis tanquam fedi, in 
ejus centro aliud concavum erigitur petalum fiftulo- 
fum , in oram definens amplam & dentatam inftar 
forum Primule Veris, atque prope iftud ad latus 
apertum , aliud infuper foliolum concayum & YA 
thriforme, in floris fundo cum petalo ifto fiftulofo 
conjunguntur , feu aréte ipfi adcrefcunt undecim lon- 
ga ac rubra ftamina, quorum decem obfcure fufcas 
gerunt anthéras, undecimum vero craflius eft ac nu- 
dum, quod future filique rudimentum eft. 

Quum flores fefe aperiunt, ad oras ex aureo çö- 
lore lutefcunt, in medio rubent, poft aliquot vero 
dies penitus & toti rubent inftar Minii, ita ut uno 
in.corymbo tum femi aurei tum toti rubri confpi- 
ciantur , decem autem ifta rubra ftamiña , digitum 
longa; fibi adunata funt inftar plume, unde & op- 
time reprefentant etiam itam, kwa Pavonum ca- 
put ornatum eft, a qua fimilitudine planta h&c no- 
meh fuum fortita fuit; fub vesperam vero hi flores 
non iterüm clauduntur, fed uno in ftatu ac forma 
manent per octo dies in frutice ample & fortiter ex- 
tenfi, tantummodo fenfim magis rubentes , inodori 
quoque funt, nifi forte fub vesperam debilis perfen- 
tiatur odor, per latam vero fuam formam & elegan- 
tem colorem jucundum in hortis prebent fpectaculum. 

Poft flores filique proveniunt inftar Phafeolorum , 
digitum lo & late, glabra, dure , & lignofe 
quit per maturitatem ex violaceo colore nigræ , 

p 


C pavonis frutex eft major & craffior Cory- 


er ventum. agitatz fonirum edentes, fi fibi mutuo 
allidant, ac per folis zftum indurate, vel per digi- 
tos comprefl& , cum fonitu diffiliunt , intus vero 
‘continent fex ve) otto planas fabas feu oflicula, tri- 
gona fere inftar burfe , hepatici feu gilvi coloris , 
£labra & dura, ac fere infipida; pluviofis menfibus 
facile hac putrefcunr oflicula ac vermiculos gene- 
rant, quum & formice in ijs nidulantur, quaque in- 
tegra funt, foliola aliquando emirtunt tenera , licet 
DACH dependant. | 

Hujus fruticis folia folifequam. quoque habent 
proprietatem, que plerumque obfervatur in talibus 
arboribus & plantis, qué fimilia gerunt foliola pin- 
nata, per diem enim funt firma & extenfa inftar ala- 
sum, fub vesperam vero fefe claudunt , primo furfum 
ac parum oblique verfüs apicem , dein fenfim fefe 
fub pinna quafi abfcondunt, atque per totam noêtem 
“ica oblique pofita & claufa fiint, ita ut inferius latus 
tum fit fuperius vel exterius, matutino npo (o 
ne olis 


XXIV. HOOFDSTUK: 
| De Paauwe Kuif. 


Rrifta pavonis; is een beefter grooter dan ven Has 
„ y Jelaar, en dikker van flam, te weten in de dikti 
^. Van cen been of meer, bekleet met een ligt- graau- 
we fcborfe , daar aan men bier of daar bruine plekken Siet 
als mede weinige boge wratten, daar op een kort en bart 
doorntje laat, dog aan de oude JLammen vallen xe meeft af 5 
de andere takken zyn regts flyf, met cen graauw-groene 
Jchor/Je bedekt ; die bun in andere verfcheide ryskens verden 
len; aan deeze ftaan ribbetjes regt t«vee en twee tegen mal- 
kanderen y met vier a fes paren aan een rysken ; en wat 
wyd van malkander , en aan de bladeren mede ge[cbikt tegen 
maikander met tien a elf paren aan cen ribbeken; op zekere 
korte fleeltjes , altyt parig : aan cen gebeele ftok beb ik 
maar eens twaalf paren gevonden, "t welk zelden gebeurt, 
De blaatjes zyn klein, zeer, en-blyde-groen , men kan 
ze vergelijken met de Myrte-bladeren » of nog eigentlyker 
met de Tamarinde, dog xy zyn korter , breder , en glad- 
der , zo lang als de nagel van een vinger, agter en voren 
ront, daar twee bladidragende ribbetjes te zamen floten; 
aan 'i rysken ziet men ook twee a drie korte doorntjes y 
als baakjes , die egter niet zeer fleken, en aan de oude 
Stokken meeft afvallen. 


Aan "t uiterfie der takken komt cen bloemdragende tros 
voort ; meer dan een bandi lang , en wydt uitgebreit : 
ieder bloem Daat op een lang [leeltje ; wat wydt van mal- 
kander en van cen byzonder fatzoen , die men gualyk met 
andere vergelyken kin, of bet moeft die van Canna fiftu- 
la wezen , want ze is gemaakt uit vier blaatjes , agter 
Jmal., en voor breed, aan de voorfle rand gekartelt , en 
{taan in een balve cirkel; decze ruften op vier kleinder 
blaatjes als op een ftoel , dog van dezelffle couleur , in de 
midden flaat cen ander bal blaatje als cen pypje, met cen 
brede en gekartelde randt , gelyk de bloemen van Primula 
veris , en by't zelwe aan de eene opene zyde nog een ander bol 
blaatje als een belmpje. In de midden digt tegen dat pypje 
Jlaan elf lange roode draden , waar van er tien donker- 
geele noppen dragen; de elffte is dikker en bloot ; bet be- 
ginfel van de tockomende bouge, " 


. De bloemen haar eerft operiende , zyn aan de kanten 
goud-geel, naar binnen toe rood, maar naar eenige dagen 
werden ze gebeel rood als vermilioen; zo dat men als dan 
aan een tros gebeel roode en.balfgoude geele bloemen ziet , 
de tien voornoemde draden in de lengte van cen vingers 
aan by malkander als een vederbofch y en zeer wel ver- 
beeldende de kuif , waar mede de Paauwen op "t booft 
pronken, van welke gelykenifJe de plant ook baar naam, 
beeft ; des avonds gaan de bloemen niet wederom toe j maar 
blyven in een wezen en gedaante, wel agt dagen aan de 
Stok wyt en ftyf geopent; alleenlyk uds werdende; uy 
hebben geene reuk, of men moet tegen den avond iets flaps 
daar aan bemerken , maar geven met baar vrolyke ge- 
daante en feboone couleur, fiegts een fraai aanzien in de 
tuinen. i 
Va de bloemen. volgen boutwen als Turk? boonen, een 
vinger lang , en breed, glad, bart , boutagtig , in de 
rypbeid uit. den violetten-zwart, door de wind gedreven 
tegen malkander ratelende , als ze door der zonne bitte 
hard gemaakt, of met de vingers gegart werden, fprin- 
en ze al krakende van der y bi leggen Jes of 
agt platte boonen of zaden, de oyphoonen lyk, dog wat 
driezydig als een beursje , lever-verwig of vaal, glad en 
bart, zonder merkel ke olm de regen-maanden be- 
derven deeze boonen ligt , en worden wormfleiig ‚wanneer 
ook de Mieren daar in neflelen, en die dan nog gebeel 
blyven , Jebieten zomtyts nieuwe blaatjes uit , 20 als die 
nog aan de böwwen bangen. j 

Ju hebben deeze bladeren een zonne- volgende eigen- 
Jebap , gelyk meeft alle bomen en planten, die diergelyke 
kleine en gevleugelde blaatjes bebben j want over dag fiaan 
ze ftyf -uitgebreid gelyk vleugeltjes, maar 's avonis fiui? 
ten ze baar toe RE na boven, en wat [cbuins tegens 
de Spits , daar na keeren ze allengskens baer onder den 
feel of ribbe, blyvende zo fcbuins of na voren toegefloten 
flaan de beele nagt over, zo dat de önderjte zyde als dan 
de boven[le of buitenfle werd; 5 ogtens keeren ze baar 
G 3 weer 


HI HERBARII AMROINENSIS ` Liber VI. Caput XXIV. 


folis ortum fefe iterum convertunt eodem motu fupra 
rachidem , ac fefe aperiunt , ut fupra fuit inditacym, 
in abruptis pinnis foliola mox fefe contrahunt 
claudunt fed femper oblique. Hic itaque frutex mul- 
tum convenit cum herba fentience feu viva, in eo 
autem differunt, quod Crifla pavonis non moveatur 
ta&u vel vento, uti Herba fentiens, que in tali cafu 
foliola fua mox deorfum claudit, talem vero folio- 
lorum naturam folifequam fupra etiam memoravi- 
mus libro fecundo in Tamarindo, libro quinto in Ar- 
bore clypeorum , atque in fubfequentibus plures addu- 
cemus plantas. 5 

Ejus lignum eft folidum , pallidum , albicans, len- 
tum, in vetuftis truncis circa cor læte rubens vel 
igncum quafi, ac fi Sappanum effet, fi autem recens 
incidatür , fortem ac leguminofum fundit odorem, 
qui in foliis itidem obfervatur, fi hzc tractentur vel 
manducentur. 
“ Ejus radix eft rara, crafla, ac profunde terram 
penetrans, eundem ingratum fundens odorem & fa- 
porem: Flores per totum fere annum in frutice ob- 
fervantur, qui per multos aliquando perdurat annos, 
fed tum gracilis eft, & incurvos profert ramos & in- 
comptos , aranearum telis maxime obnoxios , unde in 
hortis poft decimum annum exftirpandus eft, novus- 
que ejus loco ponendus ftipes , qui facillime per femi- 
na propagatur, quum hzc in omni progerminent folo. 

Altera & hujus obcurrit varietas , priori fimilis 
modo crefcendi ut & foliolis , ejus vero flores ple- 
rumque ex aureo colore lutefcunt, nec rubent, fub 
vesperam quoque odorem fundunt gravem, ejus fe- 
mina cenfetur, nec ita fenefcit, ac raro obcurrit. 


Nomen. Latine Crifta pavonis & Lux mundi, Ma- 


laice Bonga merak , & femi Portugallico vocabulo Fu- 
la pavaon & Bonga pavaon ,h. e. Pavonis flos, ob ejus 
crifte formam , vulgo Bonga tsjana , h. e. Sinenfis 
flos, five quod Sinenfes hunc florem magni faciant , 
five quod hunc primum in hafce introduxerint ter- 
ras; Malayenfes quidam hunc quoque vocant Trang 
dunja, h. e. Lux mundi ob elegantem ipfius ac le- 
tam formam, atque hinc Amboinenfes quidam Tran- 
dunja & Trandunjay. Vulgo autem Amboinenfibus 
dicitur Coca & Cuban badji, Sinice Boy öa boë, Java- 
nice in Grifecca Conbang dwang, h. e. flos ruber, & 
Combang merak, Ternatice Saya tsjina , alii vero Si- 
nenfes illum vocant Liong tsjong boe juxta fpeciem 
quandam navigiorum ipfis Liong tsjong di€torum , 
quibus in mediis terrarum aquis navigant, queque 
eleganter picta funt inftar hujus floris : Malabarice 
“Tsjampe. 

Locus. Ipfius patria eft tota India extra Gangem, 
praefertim Cambodja, Kautfchi, & Zephyrez Sine 
partes, unde a Sinenfibus in Javam aliosque locos, 
quos inhabitant, deductus eft hic frutex , ante an- 
num 1650 rarus erat in Amboina, donec Sinenfium 
centurio hic habitans illum introduxerit, quem tam 
caro habebat pretio, ut fepem circa hunc fruticem 
ex{trueret , nunc vero tam in Java quam Amboina 
adeo copiofus eft ac multiplicatus, ut indigenus ha- 
beretur, mirorautem tam elegantem florem nondum 
in Europam elle deductum , qui tam facile per femi- 
na propagatur. 

Ufus. Olim in magno habebatur pretio praefertim 
apud Sinenfes , antequam tam vulgaris effet. Hic 
autem flos non tantum eleganti infervit hortorum 
ornamento , fed in conviviis folemnibus ac nuptiali- 
bus adhibetur, totisque corymbis omnes exornantur 
arcus feftales, fponfe tubilia, corone, affata & 
cruftacea in menfis, in fepulturis puerorum & czle- 
bium quoque funt in ufu: in re medica nondum pe- 
culiarem obtinuit ufum, multi enim ipfi noxiam ad- 
fcribunt qualitatem , immo dicitur feminas Zeylanen- 
fes maritos fuos poffe enecare per radices hujus fru- 
ticis , ita ut tabido & languente morbo fenfim pereant. 
Nondum autem huic rei magnam adhibeo fidem, 
quum viderim , aves Cacatoeas avidiffime ejus fructus 
edere , fabas ex filiquis eximentes, & minimos aves 
Cacopit diétos continuo hifce infidere floribus, ipfo- 
rumque rorem exfugere, fed indigenas quoque cu- 
ratrices radicem cum aliis rebus contritam infantibus 
propinare contra Epilepfiam bono cum fucceflu. 


Soffera 


weder met dezelffte beweging boven de fleel , en openen 
haar als voren. Aan de afgebrokene fielen beginnen bum 
de blaatjes ook koft daar na te fluiten, dog altyt fcbuins. 
Zo heeft dan deeze bee fier veel overeenkomft met de berba 
Jentiens, daar in verfchillende , dat de Crilta pavonis zig 
niet en kreunt in °t aanraken of waaijen des winds, ge- 
lyk de Herba fentiens, dewelke in dit geval bare blaat- 
jes ftraks nederwaarts fluit , diergelyke zonne - volgende 
eigenfchappen in de bladeren, bebben wy boven vertoont 
Libr. 2. in de Tamarinde , Libr. 5. in de Arbor cly- 
peorum, en zullen "er in’t vervolg nog meer toonen, 


Het bout is digi, bleek-wit, taat, in de oude ftammen 
omtrent bet bert ligt of vuur-rood , als of bet Sappanbout 
wilde worden : als men ver/cb daar in kapt , geeft bet 
een fterke boutagtige reuk van zig , die men ook in de bla- 
deren gewaar werd, als men dezelve handelt of knouwt, 


De wortel is weinig , dik, en diep in de aarde gaan- 
de, van dezelffte wiefe reuk en fmaak: de bloemen ziet 
men fchier bet gebeele jaar door aan de ftok, die veele 
jaren kan oud werden, dog als dan word by mager , krom 
van takken en ongezien , de fpinnewebben zeer onderbe- 
wig , daarom men bem in de tuinen na bet tiende jaar be- 
boort uit te bakken en nieuwe te planten , "t welk zeer 
ligt gefchiet met de zaden, die in allerbande grond op- 
komen. | 

Men beeft nog een tweede zoorte van Crifta pavonis, 
de woorgaande aan wasdom en bladeren gantfch gelyk, 
dog de bloemen zyn doorgaans goud-geel, zonder rodig- 
beid, ook in de avond/tonden van een merkelyken reuk, die 
na 't geile trekt, men boudt bet voor "t wyfken, * word 
ook zo oud niet, en weinig gevonden. 

Naam. In 't Latyn Crifta pavonis & Lux mundi, 
in °t Maleits Bonga merak, en met een balve Portugeje 
naam Fula pavaon en Bonga pavaon,. dat is Paauwe 
bloem, na de gedaante van deszelfs kuif , in ’t gemeen 
Bonga tsjana , Chinefe bloem , of om dat de Chinefen 
groote lief bebbers daar vanzyn, of om dat xe dezelve eerft 
in deeze landen gebragt bebben. Zommige Maleyers noe- 
men ze ook Trang dunja, dat is , Ligt des werelds, 
om baar fcboone en blyde geftalte, en daar van dan zom- 
mige Amboinefen Trandunja en Trandunjay. In’t ge- 
meen Amboinees Coca en Cuban hadji , iz °t Chinees 
Boy 6a hoë ‚in 't Javaans op Grifeck Conbang dwang, 
dat is rode bloem, en Combang merak, in ’t Terna- 
taans Saya tsjina , andere Chinefen noemen ze Liong 
tsjong hoe, na een zoort boog geftevende prauwen Liong 
Dong genaamt, waar mede zy op de binnewaters varen, 
en die fcboon gefchildert zyn gelyk deeze bloem is : in’t 
Malabaars Tsjampe. 

Plaats. Haar eige Vaderland is gebeel Indien buiten 


de Ganges , inzonderbeid Cambodja , Kautfchi , en de 


Zuiderdeelen van China, wan waar ze door de Cbinefen 
in Fava en andere plaatfen daar zy wonen, gebragt is, 
voor ’t jaar 1650 was hy weinig bekent in Amboina , tot 
dat een Chinees Kapitein albier woonagtig, dezelve bier 
ingebragt heeft, houdende dezelve zo dier en befloten , 
dat by een beining om de flok maakte , dog nu is ze zo wel 
op Fava als in Amboina, dusdanig vermenigvuldigt , dat 
men ze voor een Inlants plant bouden zoude; ik ben ver- 
wonder , dat zo een fchoone bloem nog niet in Europa ge- 
proke is, die zo ligt voortteelt door 't zaat. 

ebruik. Zy was eertyts in groote agting , en de Chi- 
nefen maakten "er veel werks van, eer ze 26 gemeen wierd: 
zy dient niet alleen tot een uitftekent wercierfel van de 
boven, maar de bloem werd ook gebruikt op Bruiloften 
en elemi Maaltyden , met de gebeele troffen wer- 


. den beftoken alle de feefibogen, bruids kooyen, kran/en, 


gebrade koft en banketwerk op de tafels, by begraafenille 
van kinderen en jonge lieden moeten ze ock dienen. In de 
Medicynen beeft ze nog geen zonderling gebruik, want 
veele fchryven baar een febadelyke eigenjcbap toe, ja men 
zegt, dat de vrouwkens in Ceylon de mannen weten te 
vergeven met de wortelen van deeze flruik, dat ze door 
een quynende ziekte allengskens uitteren: ik kan "er nog 
geen groot geloof in ftellen , om dat ik gezien beb , boe niet 
alleen de vogels Cacatoeas gretig deeze vrugten eten, de 
boonen uit de bouwen pikkende , ook de kleine vogeltjes Caco- 
pit gedurig op deeze bloemen zitten, en den dauw daar uit 
zuigen, maar ook dat de Inlandt/e meeftreffe de wortels 
met eenige andere dingen gewreven en de kinders ingegeven 
hebben, die de ftuipen hadden , en dat met een goed. Success 


* Soffers 


VI. Bock. XXIV. Hoff? AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


Soffera feu Sofra, in Adpendice Dodonei deferibitur 
effe frutex tres quatuorve pedes altus, ftipite ereéto 
& firmo adfurgens, foliaque gerens plurima pinnata, 
illis Myrti fimilia, fed minora, & femper virentia , 
in longis pinnis fibi invicem obpofita per paria, fed 
non ultra duodecim in una pinna, que in una parte 
funt eleganter viridia , in altera magis obfcura , & 
gravis odoris, que fefe fub vesperam contrahunt; 
& mane iterum explicant, 

Ejus flores funt crocei, inodori, plurimi fimul des 

endentes,: multisque ftaminibus ornati: filiquz ejus 
funt rotunde , digitum longe, multisque rotundis 
& compreffis fabis feu feminibus referte: fic quoque 
defcribit Pro/per Alpinus Sofferam plantam /Egyptiam 
non ultra fesquipedem altam, eadem fere gerentem 
foliola inftar. illorum nempe Myrti, fed tenuiora , 
illisque Galegz fimillima, ab utraque parte numero: 
fa, ex lateralibus petiolis.ortum ducentia. Ejus flo- 
res crocei quoque funt, illis Caffize fimiles & inodo- 
ri, quos parve infequuntur filique, quinque vel fex 
officula continentes, illis Sesban vel Feni Graci fimil- 
lime, hominibus autem noxie , immo penitus vene- 
nofe, ambz hx defcriptiones cum Crifta pavonis no- 
ftra adeo conveniunt, ut ejus fpeciem habeam, nifi 
ila effec Gallinaria , que fruticofa eft herba , non 
ultra tres pedes alta, infra in libro decimo defcripta. 

Vetufli hujus fruticis.trunci cor E E 
ac durum ; ex quo clavi navigiorum formantur , #gue 
ac ex illo Lolan ac Sappan. ; y Ze 


‚In Rumpbii adpendice bee adnotantur 


-İn Hort. Malab. part. 6. fig. 1; vocatür Tsjetti man: 
daru. Portugallice Foelba de pavaon. Belgicé Paauave 
‚ftaarten. İn ejus vero defcriptione & figura nulle ob- 


currunt fpinz , forte quum in illis regionibus nullas: 


gerat, atque juxta Commelini adnotationem in iftud 
caput, hic frutex in multis quoque Indie Occidentae 
Jis locis obcurrit. 


: >> Tabula Vigefina S 
Ramum exhibet fruticis, qui Crifla pavonis vulgo vocatur, 


OBSERVATION. 


Elegans hic frutex it Jurimis jam Europzorum libris obcut- 


rit defcriptus vel altem commemorätus , eftque- Crifta 
pavonis flore elegantiffimo variegato 


- 61. que porro in ejus Prodr. 2. pag. 37. vocatur Crifta 
en. Coronill folio, prima, five floribus fpicatis , 


ampliffimis; ex aureo & coccineo variegatis, filiqua Pifi. ' 
Varia infuper fortitus fuit hic frutex nomina, vocatur. 


enim a Tournef. Poinciana flore pulcherrimo. a Linnwo in 
H. Cliffort. pag. 158. Poinciana foliis duplicato-pinnatis , 

-foliolis obpofitis, oblongo-ovalibus , caule inermi, ut & 
“in Royeni fl. Leid. Prodr. pag. 466. eftgue Sena fpuria ar- 
borea, fpinofa, foliis alatis, ramofis, feu decompofitis, 
flore ex luteo & rubro fpeciofo Sloan. Cat. pl. Fam. pag. 
149. & Hifi. Fam. part. 2. pag. 49. ad Coluteas porro ab 
Hermanno in Muf. Zeyl. ad Acacias a Plukn. ad Erytbro- 
xyla itidem ab Herman. in Par. Bat. Pr. rclatus fuit hic 
frutex , que denominationes latius in Thef, nofiro Zeyla- 
‘nico loc. cit. poffunt examinari, 


| ; s Tief. Zeyl, pags 79 
& frutex Pavoninus five Crifta pavonis Breynii Centur.. 


4 


Soffera of Sofra werdt in de Adpendix van Dodonzus 
befchreven te zyn een beefteragtig gewas , drie en vier 
voeten boog, met een regte ege fleel , zeer getakt met 
bladeren als die van Myrtus ‚maar kleinder , altyt groen ; 
aan lange ribben tegen den anderen overgevoegt , altyt 
paar in "t getal; dog niet meer dan twaalf aan een ribbe; 
aan d’eene zyde fchoon groen , aan d'andere donkerder ; 
en zwaar van reuk, baar des avonds intrekkende en des 
morgens «vederom ontluikende. 4 

e bloemen zyn faffraan - geel , zonder reuk, veel by 
een bangende met veele draatjes vercierd, de bouwen zyn 
rond, een vinger lang , met veele ronde wat ingeduwde 
zaden. Zo bejebryft ook Profper Alpinus Soffera een 
Egiptifche plant, dog niet boven anderbalf voet boog y 
Jcbier met diergelyke bladeren, te weten als Myrtus-lof 3 
dog dunder, de Galega allergelyk{t, veele in't getal aan 
beide zyde van de zydefteelkens waffende ; de bloemen zyn 
Saffraan-geel. Die van de Caffieboom gelyk , zonder reuk ; 
daar kleine bouwekens navolgen, vyf a fes zadekens beb: 
bende, die van Sesban of Foenum Grecum heel gelyk s 
dog de menfchen fchadelyk, ja beel venynig :- deeze beide 
befchryvingen komen met onze Crifta pavonis zo na over- 
een, dat ik ze voor mede-zoorten daar van boude , of bet 
moefte de Gallinaria zyn s een beefleragtig kruit, niet 
boven drie voeten boog y bier naar in "t tiende Boek bes 
‚febreven. 

De oude fiammen krygen een hard en roodagtig bert ; 
waar uit men nagels maakt tot vaartuigen, zo wel als 
uit dat van Lolan of Sappanhout. 


Dit wert aangetekent in het byvoegzel van Rumphius: 


In bet fesde deel fig. t. van de Hortus Malabar. wert 
ze genaamt "Esjetti manduri. In 't Portugees Foelha de 
pavaon. Op’t Duits Paauw-ftaarten. Dog in deszelfs 
befebr yoing en figuur wyn geen doornen, mogelyk dat ze 
in die landen die niet dragen , en volgens de aantekening 
van de Heer Commelin op dat Hoofaftuk ; zoude deexe 
Jiruikmedein veel plaatfen van Weftindie gevonden werden 


De Twintigfte Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, die in 't gemeen Paauwe 
: kuif genaamt wert. cms er 


AANMERKING | 


Deeze fraaije heefter is thans in veele Europifche boekefi 
al befchreven, ofte ten minfte vermeldt, en is de Paair- 
we kuif met een zeer fchoone bonte gecouleurde bloem; 
. van ons in de Thef. Zeyl; pag: 79. genaamt, en de Paauwe- 
- ftruik: ofte de Paauwe-kuif van ue in zyn Centur. pag: 
61, welke verders in zyn tweede Prodr; ae 37. genaamt 
wert Paauwe - kuif, met het bladt van de Coronilla, de 
eerfte, ofte met wyde fraaije bloemen uit geel en hoog- 
rood gecouleurt, met een houwe als van een Peul. Dee- 
ze ftruik heeft daar en boven nog veelderhande bena- 
mingen, want ze wert van Tournefort genaamt Poinciana 
met een zeer fchoone bloem, van Linneus in de Hortus 
Cliffort. Pag 158. Poinciana met dubbelde gevleugelde 
bladen, die tegens elkander overftaan , en lankwerpig 
ovaal zyn, met cen fteel zonder doornen, als mede van 
de Hr. van Royen in zyn Prodr. fl; Leidenf. pag: 466. en is 
de baftaart Senne-boom, doornagtig, met gevleugelde 
er getakte bladen, uit tich aan weerzyde t'zamengeftelt, 
met een fchoone bloem uit rood en geel gemehgt, van 
Sloan. in de Cataloge van de Famaice gewa[]en , pag: 149. cri 
in zyn hiftorie tweede deel pag. 49. Deeze ftruik is ver- 
ders tot de Coluteas gebragt, yan Herman in zyn cn E 
Zeyl. tot de Acacias van Pluknet. en tot de Erythroxyia 
van Herman in Par. Bat. Pr., welke benamingen wyders 
kunnen nagezien werden in onze Thefaur: Zeylan, op de 
aangehaalde plaats. 


CAPUT 


56 HERBARII AMBOINENSIS 


CAPUT VIGESIMUM QUINTUM. 
Lignum Sappan. Caja Sappan. 


quibusdam locis in vulgarem excrefcit arborem, 

in quibusdam , uti in hifce infulis , frutefcit , 
craffitiem habens cruris, variis adfurgens ftipitibus, 
ejus vero truncus primorius cum radice in terra de- 
cumbic , ftipites hi majoresque rami fpinis undique 
craflis armati funt inftar Rofz filveftris Eglanterie 
diğe. Quevis fpina prolongata eft quafi verruca, 
in acutum fefe determinans apicem, que in vetuftis- 
fimis truncis plerumque decidit , fuperflua tantum 
verruca, ita ut hic frutex in juventute fua tactum 
neget, quin İgdat, ejus porro rachides, pinnz folia 
gerentes, ac ipfa foliola cum precedente Crifta pavo- 
nis maxime conveniunt, rachides enim binz fibi ob- 
pofite funt regulari ordine locate , uti & pinne , 
ac foliola. | eig 

Hujus folia majora funt illis Crifte pavonis , digiti 
articulum circiter longa & digitum lata, oblongo 
quadragona, excepto quod unus inferiorum angulo- 
rum promineat, fuperne ex nigro viridia & fplen- 
dentia, inferne flavefcentia feu gilva, adeoque adu. 
nata, ut unita videantur, nunquam vero tam ample 
extenduntur, quam illa Crifze pavonis , fed parum 
connivent, & poft folis occafum fuperius fefe con- 
trahunt & claudunt , quod poft meridiem etiam pre- 
ftant, quum ipforum ramulus abrumpatur, ita ut 
nulla arte vel vi aperta fervari poflint, ne quidem 
poft quadrantem hore partem: in inferioribus pinnis 
otto novemque, in mediis quindecim, in fuperiori- 
bus decem ac duodecim foliorum paria obfervantur 
femper obpofita, nullo inpari , ubi vero pinnz in 
chidibus concurrunt, bine funt {pine incurve feu 
amate, in reliquis vero nulla. 

Racemus florifer eft uti in Criffa pavonis, feu pau- 
lo brevior, ejas vero flos aliam obtinet formam, in- 
ftar illius nempe Genifte vel Viole majoris , ex octo 
novemque petalis flavis conftans , quorum quatuor 
exteriora minora, reliqua majora funt, rotunda , 
parumque concava , uti in Ranunculi floribus, præ- 
ter hec minimum confpicitur foliolum lingueforme, 
luteum, ftriisque rubris. variegatum, ac furfum ele- 
vatum, quod medio tuberculo feu germini arcte ad- 
cumbit,. ex alba lanugine compofitum, & in alba fta- 
minula explicatur, antheras nigras gerentia, ac fimul 
cornu incurvum E fub vesperam gratum 
fundunt odorem, illi Leucoji fimilem , fed debiliorem. 

Flores infequuntur filique late, vix digitum lon- 
ge, fesqui pollicem late, glabre , duriffime , in 
aduncum apicem fefe determinantes, ex fufco nigri- 
cantes, mature, viautem aperiende funt, intusque 
continent binas tresve planas fabas, uti in Crifta pa- 
vonis fuit dictum , fed magis oblongas, quarum quz- 
dam inftar burfe trigonz funt, alie quadragonz , 
dure, glabre, & obícure hepatici coloris, in me- 
dio compreffe. 

Externum lignum, uti & illud tenerorum trunco- 
rum, ex albo flavefcit, vetuftorum in medio pallide 
rubet, tenuibus ex fibris conftat , durum eft ac ni- 
grum, Brafiliano ligno fimillimum, fed facilius per 
medium findi poteft, immo, fi recens cefum foli ex- 
ponatur, fponte fifluras agit, in medio autem cor 
gerit parvum fungofumque, craffitiem habens penne 
anferinz , & obfcure flavum eft quo magis ad radicem 
adcedit, vel inferiorem decumbentem truncum, eo 
magis rubet, ut & circa nodos, in veris enim ramis 
fere flavefcit: Hoc lignum nullum perfiftentem ha- 
bet colorem, in diu cefis enim fruftis ex rubro fla- 
vefcit inftar croci rubentis, externe penitus nigrum, 
ita ut verum Ebenum quis putaret efle, quem colo- 
rem potiffimum contrahit, quum navibus inponatur, 
quod enim per mare non transvehitur, interne palli- 
de rubrum, & externe obfcure rubentem fervat co- 
lorem, faltem quantum in Amboinenfi potuérim ob- 
fervare , vetuftiffima quoque fegmenta circa truncum 
& radicem, qua plerumque foveis & nodis excavata 
funt, interne rubrum perdunt colorem , & intenfe 
lutefcunt, funtque dura, vorticofaque, nec tinétu- 
ram exhibent copiofam, unde emortua cenfentur. 

; Radi- 


DZ que Lignum Sappanum fubpeditat , in 


Liber VI. Caput XXV. 
Mel OOF OS TUE 
Sappan - bout. 


op zommige plaat/en een middelbare boom, op xoms 
mige , gelyk in deeze Eilanden, een firuik, in de 
dikte van een dye, met verfcheide flammen opfchietende , 
met de booftftam en de «wortel gemeenlyk op de aarde ne- 
derieggende , zynde de (kammen en grootfte takken overal 
met dikke doornen bezet , gelyk den wilde Roofelaar of 

Eglantier. Jeder doorn is een booge wrat , met een /cherpe 
[pits boven op, dewelke aan de beel oude flammen meeft 
afvallen , blyvende de wrat alleen ftaan , zo dat deeze 
ftruik in zyn jongbeid niet aan te tajten is; zonder zig te 
bezeren y voorts aan ryskens , bladdragende ribbetjes, en 
bladeren , beeft by groote gelykenis met de voorgaande 
Crifta pavonis, want de ryskens flaan twee en twee tes 
gen malkander in gefchikte order, zo mede ribbekens en 
bladeren. 

De bladeren zyn grooter dan aan de Crifta pavonis , 
Jebaars een lidt van een vinger lang, en een vinget breet, 
lankwerpig-vierkant , bebalven dat de eene van de onderfte 
boeken wat uit/pringt , boven zwart-groen en glimmende, 
van onderen geel-groen of vaal, zo digt aan malkanderen 
ftaande , dat ze fcbynen een bladt te maken; zy flaan 
nooit zo wydt open als die van Crifta pavonis , maar 
een weinig toeluikende, en na zonne-ondergang na boven 
digt toefluitende, "t welk ze ook doen des middags, als 
men een taksken afbreekt, zo dat men ze met geen gewelt 
kan open bouden , ook niet een quartier uurs na ’t afbre- 
ken. Aan de agterfie ribbetjes flaan agt en megen, aan 
de middelfte oyle s aan de voorfte tien en twaalf pa- 
ren, aliyi eğen gepaart „ en geen alleen vooruit , daar 
de ribbekens aan de ryskens t'zamen floten, ziet men twee 
kromme doorntjes of baakjes , en aan de vordere fteelen 

eene. / 

- De bloemdragende tros , is gelyk aan de Crifta pavo- 
nis , of wat korter , maar de bloem van een ander fate 
Joen; namentlyk , als die van Genifta of een groote Viole, 
met agt of negen geele blaatjes gemaakt, waar-van de 
vier buitenfle kleinder , de vier andere grooter, rond, en 
wat bol zyn, gelyk aan de bloem van Ranunculus : be- 
balven deeze ziet mem, nogveen-kleinder. blaatje als een 
tonkske , mede geel en met roode linien getekent , en op- 
waarts gebogen, flaande digt by bet middelfte propje van 
wittewolagtigbeid gemaakt ; in witte draatjes eindigende, 
die zwarte nopjes dragen, en t'zamen een krom boorntje 
verbeelden , tegens den avond bebben ze een zoeten reuk , 
na bet Leucoium of Muurbloemen trekkende , dog flapper. 

Op de bloemen volgen brede bouwen, fchaars een win- 
ger lang, en anderbalf duim breed, glad, zeer hart, 
met een Kromme fpits , zwart-bruin als ze ryp zyn; men 
moet ze met gewelt afbreken, en daar binnen leggen twee 
a drie platte boonen, gelyk in de Crifta pavonis gezegt 
is , dog langwerpiger ‚zommige driekantig als een beursje, 
zommige vierkantig , voorts bart, glad , en donker lever- 
verwig, en in de midden wat ingedut. 45:0 


D: plant , daar van bet Sappan- bout komt , word 


“Het buitenfte bout , en aande jonge flammen doorgaans, 
is bleek-wit , aan de oude in de midden ligt-root , Pudra. 
dig y zwart en bart, bet Braflien-bout zeer gelyk, dog 
laat zig ligter in de lengte fplyten, ja als bet verjch ge- 
kapt in de zon gelegt werd, fplyt bet van zelfs , en in 
de midden beeft bet een klein voos bert , zo dik als een 


` Ganfe. fcbaft , en donker-geel, boe nader aan de wortel, 


of den onderfte kruipende ftam, boe rooder bet valt, als 
mede omtrent de knoeften, want in de regte takken is * 
Jcbier geel. Dit bout heeft geen beftendige couleur, want 
in de lang gekapte ftukken is bet uit den roode na ’t geele 
trekkende , als root faffraan, en van buiten gantjcb 
zwart, zo dat men bet voor Ébben-bout zoude aanzien, 
welke couleur bem meeft overkomt , als bet in de y ade 
eladen word, want dat nooit over zee komt , bebout van 
nnen een ligte-roode, en van buiten een donker-roode 
couleur ; immers zo als ik aan °t Amboinfe gemerkt beb, 
zo verliezen ook de geen oude flukken , die omtrent de 
fiam en aan de wortel Doan, en gemeenlyk voi kuilen en 
knoeften zyn, bare roode couleur van binnen, en worden 
boog-geel, bart , en werrig, dog niet veel verwe van bus 
gevende , daarom men ze voor verftorven boud, 


De 


rm aah aa eg 


yy m 


j 


VI. Boek. XXV. Hoofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK 57 


Radices craffiffime interne eleganter rubrum gerunt 
lignum, tingendo aptiffimum, non autem funt co- 
piofe, quum fint breves, ac mox albefcant, nec 
etiam multum eradicantur obmagnum laborem , quum 
in locis plerumque crefcant faxofis. Recens cefarum 
vel elaboratarum odor eft inftar florum, fique pin- 
guia fint frufta, circa nodos aromaticus inftar Agal- 
Jochi , mafticati ligni fapor eft dulcefcens inftar Bra- 
filiani ligni, fpumamque inficit colore ex rubro pur- 
purafcente. 

Hujus itaque fruticis cor, fiverubrum five intenfe 
luteum, proprie eft Lignum Sappanum diétum , quo 
mercatura exercetur, guum tingendo fit aptum, qui- 
dam binas hujus ligni putant effe fpecies , quarum 
prima eft frutefcens ac femi prorepens, varios emit- 
tens rectos ftipites, ad diftantiam quandam terre in- 
cumbentes , qualis eft vulgaris Amboinenfis & Bunen- 
fis frutex, altera fpecies erecta eft arbor, cujus trun- 
cus viri craffitiem habet, non autem alta eft, inftar 
Sianenfis & aliquando etiam Bimenfis, fi fatis diu fuæ 
conmittatur nature, montes amat faxofos, non au- 
tem nimis frigidos, magnumque obcupat locum iftis 
in regionibus , in quibus fponte crefcit: Optimum 
vero cedendi lignum hoc tempus eft , quum adeo 
fit vetuftum, ut plurimas fuas dimittat rachides ac fo- 
lia, nec multe fpinule in iftis verrucis confpiciantur. 

Nomen. Latine Lignum Sappanum , Belgice Sappan- 
bout, Malaice Cajo Sappan, Bimaice Supan, Macas- 
farice & Boetice Gm , Javanice Tsjetsjang & Sutjang, 
Baleyice Tjang, Ternatice Sunia & Sunya, Tido- 
rice Roro, Amboinice Lolan, Sinice Sobdc, Benga- 
lice Ruffok: Vox Sappan derivari poteft ab Arabico 
Navarcba Naupegus , quia illi opus habent hoc ligno 
ad exftruendum navium genus, unde & Malaicum 
Sampan deducitur , quod fignificat cymbam exornato- 
riam, Ternatinum vero Sunya defcendit aut ab Ara- 
bico Serlyn acutus ob multitudinem aculeorum, aut 
ab.Hebrzo Sene Rubus, unde & Latine Sentis, quia 
frutex hic horridum efficit Senticetum, 


Locus. Primaria ejus Patria eft Siama , atque ipfi 
vicina Chompaa , que optimum exhibet lignum , 
quum maximum & crafliffimum fit, quum ejus feg- 
menta feu phalangz veri cordis crus craffz fint , duo- 
decim ac quindecim pedes longe , hodie autem a 
Malayenfibus prefertur illud, quod ex Manilhis de- 
fertur, ipfi proxime adcedit Bunayenfe , in tota 


Cumbawa infula crefcens, cujus fegmenta vix pedem 


ac plerumque brachium modo craffa funt, ac longi- 
tudinem vulgaris ligonis obtinent, porro quoque ob- 
currit in omnibus Molucce infulis, & Archipelle, 
ubique in faxofis montibus , uti & Zeylana, Am- 
boina, & Cerama, non fponte illud profert, fed ab 
incolis per femen propagatum in hortis ipforum fil- 
veftribus, ita ut quisque frutex fuum habeat domi- 
num ac poffefforem: in deferta Pulurhuna hodie quo- 
que copiofe obcurrit, dum ibi fuz conmittatur na- 
ture, uti & in Sinenfium infula Ayiuana, quz potis- 
fimum a Sinenfibus inhabitatur Banditis. 

Ufus. Plurimum ufum praebet Sappanum lignum 
ad rubrum colorem tingendum, quem in finem non 


' tantum per totam Indiam fed etiam usque in Euro- 


pam defertur; ejus frufta enim in aqua per noctem 
macerata, & modo ebullita lete rubrum feu rofeum 
exhibent colorem, cum alumine autem, aliisve lignis 
ac foliis eandem virtutem habentibus, fortius cocta 
obfcure rubrum inftar Rubi tingunt colorem , quem 
in finem in Europzorum ergaftulis fecantur , & ad co- 
&ionem preparantur, quod tinétoribus conmittimus. 

Harum infularum incole rubrum volentes tingere 
colorem, ramenta ejus in aqua ebulliunt cum foliis 
& cortice arboris Leba , ac radicibus Bancudi, que 
utreque in prioribus libris defcripte funt, inter co- 
quendum addentes granula quzdam integre Oryze 
feu Pady, fique ejus gluma desguametur, fufficiens cen- 
fetur coctio, tum fruftulum contufi aluminis tin@ure 
injiciunt, ac lintea tingenda leviter adhuc ebulliunt , 
huic autem operi non omne alumen conducit , fed 
quod parum rubet , atque hinc Dawas lolang voca- 
tur, uti alumen album Dawas cutrang dicitur, quod 
ad lutcum colorem tingendum cum eodem adhibe- 
tur ligno: Vulgatiffimus autem tingendi mos eft cum 
ligno Lolan, Lehe folis, & alumine, fi vero in- 

Tom. IV. tenfe 


De dikfte wortelen bebben van binnen ook een Jeboon 
root bout , tot verwen zeer dienftig ; maur dit is niet veel, 
want zy zyn kort, daar onder firaks wit, en men kapt 
ze niet geern uit , wegens de groote moeite, als ftaande 
gemenelyk in fteenige plaatfen. De reuk in bet verfch- 
gekapte of gewerkte is bloemagtig , en zo bet wette fluk- 
ken zyn, omtrent de knoeften wat Jpeceryagtig , als Agel- 
bout, de fmaak van bet geknouwde is mede zoetagtig y 
als bet Brafiel-bout , en verft bet fpeekfel purper-root. 


Zo is dan 't bart van deeze ftruik, "t zy rood of boog- 
geel, cigentlyk bet geen men Sappan-hout noemt , en 
waar mede men koopmanfchap dryft, als zynde tot ver- 
wen dienflig: zommige maken twee zoorten van Sappan- 
bout , als "t eerfte de ftruikagtige en balf kruipende van 
verfcheide regte ftammen , en cen (luk weegs op de aarde 
leggende, gelyk bet gemeene Amboinfe en Bimafe is: bet 
ander werd een regte boom, de ftam een man dik , do 
niet boog , geyk de Siamfe, en, ook zomtyts bet Bimafe, 
als zy bet lang genoeg ftaan laten. Het waft gaarn op 
bet gebergte , daar bet zeer fleenagtig , en egter niet al te 
kout is, befiaande een groote plaats op zig zelven in de 
landen daar bet van zelfs waft. De regte tyd „om bet rype 
bout te kappen, is, als bet zo out geworden is, dat de 
meefte takjes en bladeren afvallen , en men ook niet veel 
doorntjes meer ziet op voornoemde wratten. 

Naam. In’t Latyn Lignum Sappanum , op Bengalen 
Sappan-hout, op ’t Maleits Cajo Sappan, op °t Bimas 
Supan, op °t MacafJaars en Boeteis Sapa, op't Javaans 
Tsjetsjang en Sutjang, op ’t Baleits Tjang, op 't Ter- 
nataans Sunia en Sunya, op't Tidorees Roro, op ’t Ama 
boins Lolan , op 't Chinees Sobác , op’t Bengaals Ruflok. 
Het woort Sappan kan afgeleit werden van bet Arabifch 
Navarcha, een Scbeepstimmerman , om dat ze dit bout 
nodig bebben tot bet maken van fcheepen, waar van bet 
Maleitfcbe Sampan afflamt , bet geen betekent een opge- 
Jebikte [cbuite; en bet Ternataan/cbe Sunya komt af van 
bet Arabifcbe Serlyn /cberp, om de veelte der doornen, 
of van bet Hebreeuw/che Sene rubus, waar van bet La- 
tynfcbe Sentis , om dat deeze flruik een werfchrikkelyke 
doornbofch maakt. 

Plaats, Zyn eerfte Vaderlant is Siam, en bet naburi- 
ge Chompaa, "t welk men voor bet befte boud, gelyk bet 
ook bet grootfte en dikfte is, zynde de mooten van bet zui- 
ver bert wel een dye dik, twaalf en vyftien voeten lang: 
bedendaags egter werd by de Maleyers geprefereert t geen 
uit de Manilbas komt, de naafte prys boud de Bimafe s 
op bet gebeele Eiland Cumbawa «va[Jende , welker mooten 
Kit een been, en gemeenlyk maar een arm dik zyn, 
in de lengte van een gemene band/paak: voorts vint men 
bet ver/preit in alle Eilanden van den Molukfen Archi- 
pell overal op fleenagtige bergen, als mede op Ceylon, 
Amboina , en Ceram, dog nergens in "t wild, maar 
van de Inlanders door zaat geplant in bare Bergtuinen ; 
zo dat ieder ftruik zyn eigenaar beeft, op bet verlatene 
Pulurbun vint men bet bedendaags ook veel, dewyl bet 
aldaar goede ruft beeft, als mede in bet Chineefe Eiland 
Ayiuan, meeft van Cbineefe Banditen bewoont. 


Gebruik. Het meefte gebruik van bet Sappen- bout is 
tot bet rood verwen , tot welken einde bet met alleen door 

ebeel Indien maar ook tot in Europa vervoert wert: de 
Jpaanders een nagt in water ge > en flegts opge- 
kookt, geven een os of Roofe-couleur, maar met 
aluin of andere bladeren en bouten, die dezelve kragt beb- 
ben, border opgekookt , verwen Craprood, werdende ten 
dien einde in de Europijche Raspbuizen gezaagt , en tot 
bet koken geprepareert , "t welk wy de Verwers bevolen 
laten. 

De Inlanders deezer Eilanden willende rood veraven , 
koken de fpaanders in 't water, ‘met de bladeren en fcborfe 
van den boom Leha, en de wortelen van Bancudus , 
beide in de vorige boeken befcbreven ; in’t koken fnyt men 
eenige koris ongepelde ryft of pady, en als des zelfs bol- 
Jier afgaat, zo boud men bet voor genoeg gekookt „als dan 
doen ze een klompje geftote aluin daar in, en bet linnen, 
dat ze verwen willen, nog eens zoetjes opkokende; bier 
toe boud men ook niet allerbande aluin dienftig , maar dat 
wat root ziet, en daarom Dawas lolang genaamt wert, 

elyk men bet wit aluin Dawas cutrang noemt, en tot 
et geel verwen met bet zelve bout gebruikt; de gemeen- 

e manier is bet Lolan-bout, met de Leba-bladeren en 
alyin alleen, maar als zy bet boog - rood willen bebben, 

H gelyk 


58 HERBARII AMBOINENSIS 


tenfe rubrum requirant colorem, qualem Amboinen- 
fes multum expetunt, preter Bancudi radices addunt 
corticem Mangii minoris, Palun di&i. 

Cum Guajavi foliis colorem adquirunt ex fufco 
fere rubentum, fi lintea nigra ita preparata velint, 
ut ex purpureo fimul fplendeant colore, tum in Lo- 
lan & aluminis aqua intinguntur: Ciftiarii elaboratum 
Ebenum hujus deco&to inungunt, quod inde purpu- 
reum fimul adquirit fplendorem, omne vero, quod 
Sappano tinctum eft ligno, ab aceto , Limonum fucco, 
fimilibusque acidis liquoribus arcendum eft, ab iis 
enim color perditur , degeneratque in inelegantem 
luteum, contra, fi calceobliniatur, eleganter purpu- 
reum contrahit colorem , quo experimento tentamen 


omnium rerum inftituitur, & tentatur an aliquidaliud - 


rubrum ipfifit junctum pigmentum : hoc quoque diftin- 

ui poteft Sappanum lignum ab aliis rubris lignis, uti 
me &Sandalo, ficalcis quedam portio madida ipfi 
inliniatur, nullum enim aliud lignum inde purpureum 
adquirit colorem. Inter GER ligna quoque bonuma 
pravo hac re diftingui poteft , pravum enim feu emor- 
tuum vix tin&curam adtrahet, quo enim magis pur- 
purafcit feu ejus tinctura fit purpureo proxima , eo 
melius lignum eft , ex hoc quoque atramentum ru- 
brum coqui poteft , quod eundem fere przbet co- 
lorem ac Brafiliani ligni, parumque calcis additum 
purpurafcentem exhibet colorem , major autem cal. 
cis quantitas purpuream efficit tin&turam ; alumen 
vero prime mixture non addendum eft, fed tamdiu 
exfpectandum , donec femel ebulliverit ; gümmata 
autem non fert, quin feparetur, quique experimen- 
tum infticuere velit, fine dubio cum creta & calce 
elegantem Lacce colorem inde excoquet, uti Sinen- 
fes papyrum fuum tali tinctura eleganti & leete rubro 
colore obducere norunt : Comperi Amboinenfe lig- 
num in parva Cerama & Tapia productum meliorem 
exhibere tincturam quam Bimafenfe, excepto quod hoc 
fit tenue & tenerum, navigiis infuper inficiatur. 

Alter non minus utilis ejus ufus eft, quod ex illo 
cunei feu clavi formentur, quibus navigiorum pa- 
rietes ac relique partes in exftructione ipforum con- 
ne&untur, quod naupegi noftrates cum ferreis cla- 
vis peragunt, hoc enim lignum non modo durum ac 
firmum eft, quod acuminatum alia facile penetrat 
per ligna, fed in aqua infuper marina quam maxime 
durabile eft , atque hinc cuncta dura ligna, ex qui- 
bus fimiles formantur clavi lignei, apud Amboinen- 
fes Lolan, apud Ternatenfes Suniba vocantur, qua- 
lia in Amboina funt Lolan-key, & Lolan waran, fic 
quoque in Ternata tres Suniba fpecies funt, quarum 
prima Suniba garo eft genuina, mox defcripta, atque 
fic cognominata, quum fit odorata inftar Garo, feu 
Aratiochi , fecunda eft Suniba laut, que eft fubfe- 

uens Anticholerica; tertia eft Suniba furi feu Suniba 
Alwefris, que ingens eft, & erecta arbor, corticem 
gerens glabrum, ac folia Guajavi, cujus lignum in- 
ternum eft durum, folidum, & grave, coloris ex 
luteo rubri cum venis nigricantibus. 

Lolani craffiffima fegmenta ciftiariis & tornionibus 
venduntur, qui ex illis elegantiffima tabulata cifta- 
rum & fcriniorum formant, ut & tota fedilia, quum 
vero vivacem illum rubrum colorem non diu fervat hoc 
lignum, hinc plerumque tenui calceaaqua inungitur , 
qua purpureum ac fenfim fufcum contrahit colorem ; 
qui autem adcuratam & politam requirunt tincturam, 
curam gerunt, ut lignum non coquatur nifi fereno & 
pacato aére, pluviofis enim diebus fi hoc fiat, color 
eft quafi mortuus nec fplendens, conbuftum hoc lig- 
num elegantem albumque exhibet cinerem , nullum 
autem lixivium ex hoc componendum eft, in quo 
lintea alba eluuntur , quum inde rubefcant, nulli 
etiam hujus ligni carbones fub cucuma deponendi funt, 
in qua aquam potus Thee coquere velimus , quum inde 
rubefcat, potuique ifti ingratum conciliet colorem. 

In re Medica fuum quoque habet ufum, fi quis 
enim five contufionibus , five lapfu interne fit lefus, 
vel congrumatum in corpore habeat fanguinem, huic 
propinandum eft decoctum ex binis hujus ligni par- 
tibus, & una parte octave arundinum fpeciei Bulu 
fwangi dite, preparatum , hoc enim adtenuat fan- 
guinem, atque per urinas velalias evacuat vias , cum 
folo etiam Sappano ligno hoc fieri poteft, quod fæ- 
pius in Amboina cum fucceflu fuit inftitutum. 


Ex 


Liber VI. Caput XXVI. 


gelyk bet de Amboinefen veel zoeken, 20 doen ze bebaloen 
de wortelen van Bancudus nog daar by de fchorfe van bet 
Mangium minus, Palun genaamt. 

Met bladeren van Cujavos, bier van «verd de couleur 
Jebier bruin-rood , als men bet zaearte linnen ook wil 
maken, dat bet met een belder purper glimt, zo doopt men 
bet zelve in Lolan- water en aluin: De Kiftemakers be- 
firyken ook bet uitgewerkte Ebben-bout met deexe af kook- 
zels, "t welk mede daar van een purper-glans krygt ; maar 
alle °t geene , dat met Sappan- bout geverft is, moet men 
wagten voor Azyn, Limoenfap , en alle zuurte , want 
daar door verfchiet de couleur, en word lelyk-geel, daar 
en tegen als men bet beftrykt met kalk, zo word bet fcboon 
purper , °t welk de proef is van alle dingen mes dit hout, 
of iets anders rood geverft: bier mede kan men ook bet 
Sappan - bout van ander rood bout, als Lingo en Sandel- 
bout onderfcheiden , als men wat nat gemaakte kalk daar 
op fmeert , want geen ander bout zal purper daar van 
worden; onder bet Sappan zelfs kan men bet quade van 
bet goede bier door onderfcheiden. Want bet quade of be- 
fiorvene neemt deeze tintiure qualyk aan, want boe boo- 
ger peers, ennader na "t purper , dat de tinéture word, boe 
beter bet bout is: men kan'er ook roode inkt uit kooken , 
die fcbier dezelffte couleur beefe , als bet Brafilien -bout , 
en een weinig kalk daar in gedaan, maakt ze purper, en 
wat meer kalk, maakt ze peers ; de aluin moet men in "t 
eer[le niet daar by doen , maar wagten tot dat bet eens 
opgekookt is. Gom wil xe niet verdragen, want daar 


van fchift zy, en die bet onderzoeken wil, xal met kryt of | 


kalk buiten twyfel [cboone Lacca-verwe daar van konnen 
koken, gelyk de Chineefen baar papier fchoon blyde-rood 
daar mede weten te verwen. Ik beb bevonden, dat bet 
‚Amboinfe op klein Ceram, en in de Tapie gewallen, be- 
ter verfde dan bet Bimafe , bet welk bebalven dat bet jong 
en dun , ook in de fcbeeps-ruimen dikwils geinfecteert is. 


Het tweede niet min nodig gebruik is , dat men daar 
uit de houte nagels of pennen maakt, waar mede men in 
*t opbouwen van fcheepen , galyen , en fapans de berderen 
aan malkanderen begi, en al’t geen onze Timmerluiden 
met Yere nagels doen, want bet niet alieen een bart en 
Styf bout is , "t welk toege/pitft door andere bouten dringt, 
maar ook in zout water durabel is. Hier vam werden 


alle andere barde bouten, waar van men diergelyke houte 


nagels maakt, by de Amboinefen Lolan, en by de Ter- 
natanen Suniha genaamt, als daar zyn in Ambon Lo- 


lankey en Lolan waran, en zo bebben zy in Ternaten ' 


mede driederlei Suniha. Eerft Suniha garo is bet eigent- 
lyke, zo even befcbreven , en zo bygenaamt , om dat bet 


- welriekend is als Gara of Agelhout, 2. Suniha laut, is 


de volgende Anticholerica. 3. Suniha furu of wilt Su- 
niha, zynde een groote regte boom, met een gladde fcbor- 
Je, de bladeren als Cujavus , binnen met een bard, digt , 
en zwaar bout, van couleur tu[Jcben bet boog -geel en 
rood, met zwarte aderen gemengt, 


De dikfte flukken van Lolan werden aan de Kiftema- 
kers en Draaijers verkogt , die daar van fraaije lyften 
aan kiften en kaffen, en door bet draaijen gebeele ftoelen 
maken, dog dewyl bet de levendigen roodigheid niet lang 


bebout , zo werd bet gemeenlyk met een dun kalkwater - 


overfireeken, waar door bet purper en met "er tyd bruin 
werd: die in bet verwen curieus willen zyn , gebieden 
dat men °t bout niet koken zal, dan by klaar en Ei weer, 
want by regenagtige dagen werd de couleur droevig ; van 
dit gebrande bout komt een fcboone witte a/ch, maar men 
moet er geen loog af maken, want bet witte linnen daar 
in gewaffen, werd roodagtig , ook moet men geen kolen 
van dit bout onder de thee-ketel doen, want bet water 
daar over warm gemaakt , werd roodagtig , en maakt de 
thee ongezien, 


. In de Medicynen beeft ze ook zyn gebruik , want zo 
iemant door floten of vallen binnens lyfs zig bezeert, of 
eenig geronnen bloed beeft , dien zal men te drinken ge- 
ven de af kookzels van twee deelen deezes bouts , en een 
deel van de agt(te zoort Bamboe/en, Bulu fwangi genaamt, 
want dit verdunt bet bloet, en doet bet door den uryn of 
elders loffen : men mag bet ook met enkeld Sappan-bout doen, 
gelyk veelmaals in Amboina geéxperimenteert is. 


Uit 


me 


RR, 7 En. > RN > 
WA 3 Nus q S N 1 M > 
SON ` > N 5 SS A 1 y 
MAMAS a Ww TS p == z > d 
SoS WU = / ^ \ \ ZE 
SRE 7 NIG à N NA 
NN NM AA Ñ LZ gual 77 
Riss N ax > Vu N N HN | 
" \ A" A > N Ga j 
= aR ANY y © en NS > / 
== ias A! zo N NW > 
x N " | \ ^ \ NUES > 2 
N Vb A ^ > I A en È SOS 
N) Kl NES : N à 
AMO " A 3 A $ S S 
NW > > 
4 d ` > N 
y MOS "SS 


A á 


== z > 4 N 
Ge 
WS S 
n we FÜGE: Y N 
Des : e YA NS ? 
. „B CSS 
Gë, ` 


Van 
d 


VI. Boek. XXV. Hoofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 59 


Ex Guilielmi Pifonis fcriptis, ejusque Libr. 4. Cap. 


- 25. adparet, lignum hoc Sappanum multum conve- 


nire cum Brafiliano ligno Portugallis Pao de Brafil 
dicto, Brafilienfibus ‚Ibira pitanga vocato , dicit enim, 
arborem effe fpinofiffimam , folia gerentem parva, 
firma, & fplendentia inftar Buxi, cujus flores fla- 
vefcunt & odorati funt, fructus vero ejus funt quo- 
dammodo diverfi, funt enim filique plane, obfcure 
fufce , & hirtz, fabas continentes quasdam rubras , 
duras, & fplendentes. Ex tota hac arbore unum 
modo cor conligi poteft pedem craflum, quod ge- 
nuinum eft Zirafilianum lignum , atque ad tingendum 
rubrum colorem adhiberi poteft, eítque in re medica 
refrigerantis virtutis, unde in febribus & inflamma- 
tis oculis condycit, quem in finem in India Orientali 
Sandalum rubrum adhibere volunt, fed haud felici 
cum fucceflu ob rationes libro fecundo datas. 

Fob. Baubinus Libr. 4. Cap. 37. adnotat, Oneficri- 
tum elegans rubrumque lignum ex infula Taprobana 
fecum duxiffe ad Alexandrum Magnum , idemque 
Baubinus putat, hoc fuiffe Brafilianum lignum, vero 
fimilius autem eft, hoc fuiffe Sappanum lignum , quod 
copiofe crefcit in infula Zeylana ab Alexandri popu- 
lo pro Taprobana habita, quam alii vero putant fuis- 
fe Sumatram. 


In Rumpbii adpendice bec addita fant. ; 


In Hort. Malab. part. 6. fig. 2. Malabarice vocatur 
Tsjampangam , Portugallice Pao de Sappan. Belgice 
Raspbout & Sappanbout , cujus defcriptio cum noftra 
convenit, tingendi vero mos hic alio inftituitur mo- 
do. Commelinus vero & Baubinus , putant fpeciem 
effe Meni Brafiliani, quod fupra in textu jam memo- 
ratum eft, Cl. autem Pauli Hermanni hoc tempore 
Profefloris Botanices Leide fententia melius gua- 
drat cum forma & natura fruticis, qui illum Acaciam 
Tinttoriam vocat, fic quoque illud comparavi cum 
frufto ligni banchinalis mihi ex Hollandia transmis- 
fi, quod ex infulis Occidentalibus defertur , & in 
Hollandia ad tingendum quoque adhibetur , quodque 
comperi fubftantia , colore , aliisque qualitatibus pro- 
xime convenire cum noftro ligno Sappano. 


Tabula Vigefima Prima 
Ramum. exhibet arboris, -cujus Lignum Sappanum eft ve. 
Ubi litt. A. ejus filiquam planam, & B.B. officula denotant. 


OBSERVATIO. 


uxta Cl. Hermannum hanc arborem ad Acacias retuli in 
Thef. Zeyl. pag. 3. que Hermanno in Muf. Zeyl. pag. 42. 
vocatur Acacia major, tin&oria, Zeylanica, Panfapan di- 
&a , eftque Erythroxylum, feu lignum rubrum, Indi- 
cum, fpinofiffimum , Colutee foliis, floribus luteis, fili- 
uis maximis Par. Bat. pr. pag. 332. & Acacia loriofa, 
eylanica , tinctoria , amplioribus foliis fpino a. Plukn. 
Almag. pag. 5. & Crilta Pavonis Coronille foliis fecunda, 
five Tinétoria Indica, flore luteo racemofo minore, fili- 
ua latiffima glabra, lignum rubrum Sappan dictum ferens 
reyn. Prodr. 2. pag. 37. religüa vide in Thef. Zeyl. loc. cit. 


Uit de febriften van Guilielmus Pifo Libr. 4. Cap. 
25. blykt , dat ons Sappan-hout groote overeenkemft beeft 
met bet Brafilien-bout , in ’t Portugees Pao de Brafil, 
op Brafiliaans Ibira pitanga genaamt, want by zegt y 
dat. bet een zeer doornagtige boom xy, met kleine, flyve, 
en blinkende bladeren , als de Buksboom , met geele en wel- 
riekende bloemen, dog de vrugten verfchillen wat , de- 
welke aan ’t Brafilien-bout platte , donker-bruine „en ftee- 
kelyke bouwen zyn , binnen met eenige roode, barda, en 
blinkende boonen. Uit een gebeele boom kan men maar "t 
bert, een been dik hebben, "t welk bet regte Brafilien- 
hout is, dat men tot bet roodverwen gebruikt , en in de 
medicyne bevonden werd van een verkoelende kragt te zjn, 
dierbalven in koort/en en verbitte ogen dienflig , waar 
toe men in Ooftindien bet roode Zandel-hout gebruiken 
wil, dog met flegt fucces , om reden als in "t tweede boek 
gezegt is. 

Johan Bauhinus Libr. 4. Cap. 57. teikent aan, dat 
Oneficritus welen fcboon rood bout uit bet Eiland Ta- 
en met zig gebragt beeft tot Alexander Magnus. 

auhinus meent , dat dit bet Brafilicn-hout geweeft is, 
maar waarfchynelyker is bet Sappan- bout geweeft , bet 
welk overvloedig groeit op Ceylon by Alexanders luiden 
voor Taprobana gebouden , bet welk andere voor Sumatra 
nemen. 


In het aanhangzel van Rumphius wert dit "er bygedaan. 


In bet fesde deel fig. 2.. van de Hortus Malab. wert 
bet genaamt op 't Maleits Tsjampangam, in’t Portugees 
Pao de Sappan, in ’t Duits Rasphout en Sappanhout, 
wiens befchryving met de onze redelyk overeenkomt, dog 
de manier van verwen is aldaar anders. Commelin en 
Bauhinus. meenen , dat bet een zoort is van Brafiliaans- 
hout, bet geen wy boven in de text al vermelt hebben, 
Dog bet gevoelen van de vermaarde Paulus Herman , 
thans Profeffor in de Kruidkunde tot Leiden, ftemt beter 
met de gedaante en natuur van deeze bee[lér overeen, 
welke by noemt Acacia tinétoria , zo beb ik bet zelve 
ook vergeleken met een ftuk Stokoisbout , my uit Holland 
toegezonden, bet geen uit de Weftindien komt, en in Hol- 
land gebruikt wert om te verwen , bet geen ik bevonden 
beb, dat in fubftantie , couleur , en andere boedanigbeden 
‘bet naaft overeenkomt met ons Sappan-hout. 


De een en Twintig fle Plaat 


Vertoont een tak van een boom, welkers hout het opregte 
Sappan- hout is. 

Alwaar lett. A. deszelfs platte bouwe, en B. B. de zaadkorls 
aanwyzen. 


“KANMEKXINC. 


olgens den vermaarde Herman, heb ik deeze boom tot de 

- Acaciaas gebragt, in myn Tbef. Zeyl. pag. 3. en wert ge- 
- maamt de groote Ceylonfe Acacia, tot verwen dienftig, 
en Panfapan genaamt, van Herman in zyn Muf. Zeyl. pag. 
42. en is de Erythroxylum, ofte het root Ooftindifch 
hout, zeer doornagtig , met de bladen van Colutea, geele 
bloemen, en zeer groote houwen, in zyn Par. Eat. Pr. 
pag. 332. en de fchoone Ceylonfche Acacia, tot verwen 
ebruikelyk, met breder bladeren, en doornagtig, van 
lukn. ‘in zyn Almag. pag. 5. en de Crifta Pavonis de 
tweede, met bladen van de Coronilla „ofte de Indiíche en 
verfagtige met cen geele kleinder trosagtige bloem en 
een brede gladde houw, het roode hout Sappan genaamt, 
voortbrengende, van Breyne in zyntweede Prodr. par. 37. 

. het overige ziet in de Thef, Zeyl. op de aangehaalde plaats. 


» 


Hh 2 CAPUT 


60 
CAPUT VIGESIMUM SEXTUM. 


Anticholerica. Upas bidji. 


Sappano, fed non tam alte crefcit, ad altitu- 

dinem nempe vulgaris Liguftri. Ejus truncus 
brachii & ad fummum pedis craflitiem habet, in mul- 
tos longos & regulares divifus ramos , qui cortice 
obduéti funt glabro, lento, & rotundo, nullis fpinis 
vel fcabritie obfefTo , quique facile decorticari potett 
uti in Salice. Ejus folia regulari ordine obpofita funt, 
majora autem illis Sappani, magisque diftantia, fep- 
tem, oéto, ac novem paria una in rachide cum ex- 
tremo inpari, funtque craffiufcula, fuperne obfcure 
virentia nec fplendentia, inferne lanuginofa & cine- 
rea , oris plerumqüe deorfum inflexis , ab utraque 
parte fubrotunda, binos vix pollices longa, ac ultra 
unum lata, inferiora autem breviora funt, brevifli- 
mis petiolis infidentia, que omnia cum fuperioribus 
ramulis lanuginofa & ad tactum mollia funt, fub no- 
Eem deorfum fefe claudunt dorfis fibi incumbenti- 
bus, non autem arctiffime, in majoribus enim rachi- 
dibus tantum deorfum inflectuntur & dehifcunt qua- 
fi, contra poft meridiem in junioribus rachidibus fur- 
fum parum quafi elevantur. 

Flores illis Sappani quam fimillimi funt, ex quin- 
que flavefcentibus conítru&i petalis, quorum maxi- 
mum & fummum retrorfum ek inflexum, uti in plu- 
rimis leguminofis id obfervatur plantis , bina funt 
lateralia , in quibus bina alia continentur, ac fimul 
unum quafi formant corniculum „feu fafciculum inclu- 
dunt „ex quibusdam adunatis ftaminibus compofitum. 

Fru&us funt filique nodofz, fex novemque polli- 
ces longe, racemofz quafi, ac plures fimul depen- 
dentes, externe lanuginofe & grifez, ac fenfim quo- 
que nigricantes, in multos rotundos nodos feu ifth- 
mos divifz, per angufta intervalla fibi adunatz, in 
quovis autem nodo officulum continetur inftar majo- 
ris Pii, obfcure hepati coloris, quedam autem ho- 
rum funt rotunda, quzdam parum gibbofa & umbili- 
cata, feuhilo notata, inftar omnium Piforum, fapo- 
ris fabacei & maxime amaricantis, qui jn tota itidem 
detegitur planta. . 

Lignum externe pallide flavefcit, in medio vetu- 
ftorum truncorum obfcure cinereum feu gilvum, fo- 
lidum & durum eft inftar Sappani, oportet autem , ut 
trunci fint pede craffiores, feu inftar vulgaris arbo- 
ris, in minoribus enim fruticibus non obfervatur. 

Ejus radix eft rara, fed longiffima & profunde ter- 
ram penetrans, multisque longis fibris inftar chorda- 
rum dependens, peculiaris etiam forme , externe 
enim obfcure lutea eft, nodofa , feu in genicula di- 
vifa, fquamofo ac lacerato obducta cortice, interne 
autem magis flavefcit quam lignum ; faporis amari- 
cantis inftar officulorum, virtute pollens medicata: 
Floret Octobri & Novembri, ejusque filique per 
annum ex ftipite dependent, officula vero menfibus 
pluviofis putrefcunt. 

Nomen. Latine Anticholerica, juxta Malayenfe Upas 
bidji, ob rationem inferius dandum, item Lolan pan- 
tey. Ternatice Suniba laut boubou & biberan, quibus- 
dam Upas camarungi, & Panawa foffo, Bandice Mat- 
tua maffin, h. e. Malaice Ubat rofton, feu fpecificum 
contra Naris polypum , Amboinice in Hitua Lolan lay- 
nubi, h.e. Lolan litorea, & Lolan abug, h. e. Fa- 
bacea lolan, quod cognomen cunétis tribuunt plantis 
rotundos & fabaceos fructus gerentibus.. Uliafferice 
Ruffu layn, & Luffu layn eadem fignificatione. 

Locus, Hic frutex nullibi obcurrit nifi in litoribus 
arenofis & preruptis, potiffimum vero in parvis in- 
fulis defertis ac arenofis, ubi in mediocres excrefcit 
arbores, uti pre ceteris reperiuntur tales arbufcu- 
lg in infulis ante Offa hoedi fitis, ubi he adeo funt 
copiofe & dente, ut ipfarum unam, que Melawa 
vocatur, tote obcupent, multum porro obcurrit & 
crefcit in majorem altitudinem in infulis Moluccis , 
in Amboina, in infula Vinifera dicta circa Lieu, in 
Orientali Omz litore, in Uliafferenfibus infulis circa 
Ouwan, in Cerama Orientali, ubi Caju uda vocatur, 
ac porro in aliis arenofis Java & Bornez infulis , ubi- 

| | que 


A Nticbolerica quam maxime fimilis eft precedenti 


HERBARII AMBOINENSIS 


` 


Liber VI. Caput XXVI. 
XV. HOOFDSTUK. 
Middel tegens het Bort. 


gaande Sappan-hout , dog bet waft zo boog niet, 

maar als bet gemene Liguitrum. De flam is een 
arm of op bet meefte een been dik, in veele lange en ge- 
Jcbikte takken verdeelt , met een effene taaije ronde [cborje, 
zonder eenige doornen ex ied. en laat zig affchillen, 
gelyk aan de wilgen. De bladeren ftaan ook gefchikt te- 
gen malkander, grooter dan aan Sappan-bout, en wy- 
der van malkander, met zeven, agt, en negen paren, 
en eenalleen voor aan een rysken, dikagtig , boven donkere 
groen , en zonder glans , van onderen wolagtig en grys, 
met de randen gemenelyk wat nederwaarts gekromt , ag> 
ter en voor rond, fchaars twee duimen lang , en ruim 
een breed, dog de agterfte zyn korter, op zeer korte Deelt, 
jes, aan de ryskens ftaande , die alle nevens de bovenfte 
takken wolagtig , en, zagt in "t aantaflen zyn, des nagts 
Jluiten ze baar nederwaarts met de rugge tegen malkan- 
deren, dog niet zeer digt , want aan de oude ryskens ftaan 
ze flegts nederwaarts gebogen, en gapende, daar en te- 
gen na de middag aan de jonge ryskens luiken ze wat na 
boven toe. 


à Nticholerica beeft groote gelykenis met bet voor- 


De bloemen zyn die van ’t Sappan -hout meeft gelyk; 
beftaande uit vyf ligt-geele blaatjes, waar van bet groot- 
Jte en bovenfte agterwaarts gebogen is, gelyk meeft alle 
bouwen-dragende planten. De,andere twee fiaan ter zy- 
de, bevattende binnen baar nog twee andere, en t'zamen 
een boorntje of -propje van zommige aan malkander kle- 
vende draatjes gemaakt. 

De vrugten zyn knoppige bouwen, zes en negen duit 
lang , met bosjes by malkander hangende , van buiten 
wolagtig en grys, dog met er tyd ook zwartagtig , in 
veele ronde knobbelen verdeelt, die met fmalle baljen aan 
malkander hangen ; in ieder knobbel fleekt een -korl als 
een groote erwete, donker -leververwig , zommige rond y 
zommige wat bultig , met een naveltje , gelyk alle erave- 
ten , uit den eme osi zeer bitter van finqak , dewelke 
men in de geheele plant gewaar werd, 


Het bout is van buiten bleek-geel, in de midden aan 
de oude ftammen,donker-graauw of muis-verwig „ digt en 
bart als bet Sappan- hout, dog als dan moeten-de ftam- 
men dikker dan een been zyn, of alsmiddelbare boomen , 
want aan de gemene ftruiken vint men bet niet. 

De wortel is weinig , dog zeer lang, diep, met veele 
lange veefelinge in de gedaante van koorden behangen, en 
voorts van een byzondere gedaante, want van buiten is 
ze donker-geel, knoppis , of als in leden verdeelt met een 
Jebubagtige of gefebeurde feborfe , binnen geelder als bet 
bout , naaft- de korls bitter van {maak en van een medi- 
cinale kragt; bet bloeit im October en November, en de 
bouwen blyven wel een jaar aan den ftok bangen, dog de 
korls bederven in de regen-maanden. — ^ 


. Naam. In ’t Latyn Anticholerica, na 't Maleits 
Upas bidji, om reden als bier na, item Lolan pantey , 
op Ternaten Suniha laut boubou en biberan , by zommige 
Upas camarungi en Panawa foffo, op Banda Mattua 
maffin, dat is in °t Maleits Ubat rofton , of tegen-baat 
tegens Polipum der meus , Amboins op Hitu Lolan lay- 
nuhi, dat is firand-Lolan , en Lolan ahuq, dat is Bone 
lolan , welke toenaam zy geven aan alle planten , die 
ronde en bone-«vormige vrugten dragen, in de Ulia/Jers 

Ruffu layn en Luffu layn , met dexelf te beduideni[Je. 
Plaats. Deeze firuik waft nergens dan op grofzandige 
Jiranden , en meeft die flyl oplopen of een ftyle «val beb- 
ben, maar alderliefft op kleine onbewoonde en zandige 
Eilandekens, daar bet middelbare bomen. werden, gelyk 
men önder anderen ziet op de Eilandekens , die voor Affa 
boedi leggen , daar deeze boompjes zo veel en digt flaan, 
dat ze bet eene van dezelve genaamt Melawa, gebeel be- 
Jaan; voorts waft bet veel en groot in de Molukfe Ei- 
landen ; in Amboina op bet Druiven- Eiland omtrent 
Lieu, gelegen op de Oojifirant van Oma, in de Ulias- 
Jers omtrent Ouw, op Ooft- Ceram , alwaar bet Caju 
uda biet, en op andere zandige Eilanden meer yer 
ava 


— 90 9 eg 


ume vm 


VI. Boek, XXVI. Hoofdft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 6t 


que autem fumma cum admiratione confpicitur, ar- 
bufculas tales tam luxuriofe fua proferre folia, ele- 
gantemque exhibere formam in arena tam fterili ac 
gracili , in qua levi denudatione radix detegitur , 
vero fimile eft, alimentum fuum haurire per memo- 
ratas iftas fibrillas ex profundo: natura autem hanc 
plantam adeo elegantem formavit , ut eleganti fua 
forma pretereuntes adliciat, quz facile tractari po- 
teft, omnibusque fuis partibus cuivis fefe obfert , 
quietem autem ac folitarium quam maxime amar lo- 
cum, ut feparata fit ab hominibus & animalibus , 
per officula in hortis & circa ædes plantari & propa- 
gari poteft, ubi autem aérem marinum non habet, 
gracilis eft, ac tarde fructus profert. 

U/us. Si hzc planta non adeo effet vulgaris , at- 
que ubivis obvia, argento vix folvi poflet ob quo- 
tidianum ipfius ufum & auxilium in periculofis 
quibusdam morbis , prefertim vero fpecificum eft 
remedium in omni Cholera, & fluxu Cholerico, ad 
zítuantem bilem & enormes vomitus fedandos & 
fiftendos , unde nomen Malayenfe fuam habet ori- 
ginem, ac Latinum ipfi inpofui tale nomen , Upas 
enim non tantum Malayenfibus dicitur omnis Chole- 
ra, adjeêtione Mera feu rubra, Pleuritis, & Itam 
Colica, fed cuncta infuper remedia morbis iftis ob- 
pofita, uti & hec planta Upas bidji, h. e. granulifera 
vocatur, in hunc enim finem zque ejus grana feu 
officula quam radices conducunt, illa vero amarifli- 
ma funt, quorum tria vel quinque fupra porphyri- 
tim cum aqua*conteruntur ac propinantur. Radix 
itidem cum aqua conteritur, cujus cyathus fimul ad- 
fumitur, conducunt etiam ad pleuritidem fpuriam , 
feu coftarum & dorfi lancinationes, item contra om- 
ne venenum ex mari productum , ita ut hzc radix 
tanquam Bezoardicum marinum fit habenda. 

Ternatenfes hanc plantam cum Pharmaco magno feu 
Solamulobon, habent pro binis primariis medicamen- 
tis, quum nempe optima & expertiffima fint reme- 
dia contra tres periculofos morbos Choleram, Pleu- 
ritidem , & Venenum, quos omnes nomine Upas 
indigitant. 

Bina ejus officula cum aqua contrita & propinata 
dolorificam curant urinz mictiónem Dyfuriam dictam, 
item fanguinolentam & purulentam Gonorrhez mi- 
Cionem, Ternatenfibus Valamu , Malayenfibus Bi- 
lumus vocatam, uti & Hemoptéen, quidam quoque 
illa adhibent in Colica & Dyfenteria, feptem nempe 
ejus granula adfumuntur bono cum fücceflu , quo 
usque nempe acrem temperant bilem: pauca enim 
faliedo in hifce ac radice latitans ilius acrimoniam 
tollere valet, in ceteris autem diarrheis nullum præ- 
ftat effe&um: Malayenfes hac utuntur radice cum 
illa Klitsji, contra cunéta adfumpta venena. Terna- 
tenfes illam conterunt cum Lanfi.radicibus & Limo- 
ne fwangi, illiniuntque tumoribus & Hydropi, ea- 
dem quoque radix cum Ujay lako- preparata & pro- 
pinata in Cholera & Dyfentera prodeft. 

Ceramz Orientalis incole conterunt vel radunt 
hanc radicem, ejusque portionem adfumunt cum pau- 
xiio Siu & Caryopbyllis, inunguntque hanc mixtu- 
ram abdomini & pe&ori contra Upas quandam fpe- 
ciem , fi quis nempe ex inferiore abdominis parte 
anxietatem quandam hyftericam - fentiat‘, tanquam 
fuffocativam, ut & contra noxios illos pifces, Utri- 
cularios dictos, item fi quis a noxio quodam pifce 
fit vulneratus , mafticata officula pedi vel lefe parti 
inponet, atque fupra ignem tenebit , unde omne 
malignum extrahitur venenum. 

Quum itaque Mauritani ac Malayenfes hanc plan- 
tam tanti faciant, certum quoque obfervant tempus 
in effodienda radice , ac conligendis ejus officulis , 
primo autem illam eligunt , quz in incultis & defer- 
tis iftis crefcit parvis infulis, quum ex ipforum opi- 
nione hujus falutaris radicis vires minuantur, ac cor- 
rumpantur, fi canes vel apri illam adtingant & ali- 
quando ad eam mingant: Radix autem exfodienda 
eft ficco quodam die & matutino tempore, poft me- 
redianum autem ego preferrem, pluviofo enim tem- 
pore fi id fiat, radix ejusque oflicula vix a mucore 
prefervari poffunt, quod de omnibus notandum eft 
plantis litoreis, oportet autem, ut arbores ifto tem- 
pore nullos gerant fructus, antequam autem illam 
incipiant eruere, fila quedam fericea, & enea pettis 
dicta radici adponunt, tanquam tributum vellent fol- 
vere nature pro ifto dono. Mau- 


Sava en Borneo : overal ziet men met verwondering , 
dat een boompje zo weeldrig van bladeren en fcboon vah 
gedaante , in zo mageren zant voortkomt, dat men met 
weinig fchoppen de wortal ontbloot ; zynde «vaarfcbyncly&, 
dat bet zyn voetfel door bovengemelde vafelingen uit de 
diepte trekt: de natuur beeft zeker zo een fraaije plant 
gemaakt, die met bare fraaije gedaante de voorby gaande 
aanlokt , en die gemakkelyk is aan te taften aan alle bare 
deelen, en van aile kanten bare gaven aanbied: alleenlyk 
willenze baar ruft bebben , en van der menfchen en beeften 
woning bevryd zyn ; met de korls kan men ze ook in de 
boven en omtrent de buizen planten , maar overal daar ze 
de zeelugt niet raakt, blyft ze mager , en draagt lang- 
zaam. ` x 

Gebruik. Indien deeze plant 20 gemeen niet was, 
men zoude ze met zilver beboren opte wegen, wegens baar 


‚dagelykfe bulp , die ze in eenige zorgelyke ziektens toebrengt; 


inzonderbeid is ze een toegeëigend geneesmiddel in alderlei 
bord, Cbolericus fluxus, om de woedende gal en "t ge- 
aveldige braken te fluiten, waar van ze in "t Maleits de 
naam beeft, en ook in’t Latyn van my bekomen , want 
Upas biet by de Maleyers miet alleen alderlei bord, en 
met byvoeging van Mera of roode Pleuris, van Itam bet 
Colyk , maar ook alderlei geneesmiddelen tegen dezelve 
ziekte, gelyk dan deeze plant Upas bidji, dat is korldra- 
gende genaamt wert; bier toe zyn de korls of erweten en 
wortelen even goet , de korls zyn de bitterlte, waar van 
men drie of vyf op een fleen met water vryft „en inneemt, 
de wortel uryft men insgelyks met water, en drinkt daar 
van een kopje vol; zy dienen ook tegen een baflard Pleu- 
ris, of fleeken in de ribben en rug. Item tegens aller- 
bande venyn, dat uit de zee komt , zo dat de wortel voor 
een Zee-befoar moet gehouden werden. 


De Ternatanen rekenen deeze plant met bet Pharma- 
cum magnum of Solamu lohon, voor de Zeeboofden of 
Koningen van alle medicamenten , om dat ze voornament- 
lyk dienen tegens de drie periculeufe ziekten, Bord, Pleu- 
ris, en Venyn, die ze alle drie met den naam van Upas 
benoemen. 

Een paar korls met water gevreven , en gedronken, 
genezen bet pynelyk piffen , als mede bet dirim A en ette- 
rig piffen in Gonorrhea , in ’t Ternataans Valamu , 
in °t Maleits Bilumus genaamt , als mede bet bloed/pou- 
wen ; zommige gebruiken 't ook in de Colyk en Roode 
Loop , zeven korls ingenomen met goed fucces , te wee 
ten zo ver dezeloe uit een fcherpe gal komt , want een 
kleine ziltigbeid, die in deeze wortel is, kan dezelve gal 
verdoven, maar in andere buiklopen doet bet geen baat. 
De Maleyers gebruiken de wortel met die van Klitsji, 
tegens alierbande ingenomen venyn: de Ternatanen wry- 
ven ze met Lanfa- wortelen, en Limoen fwangi opge- 
Jmeert , voor Zwellingen en Waterzugt. Als ook dezelve 
«wortel met Ujay lako toegemaakt , en gedronken , is goed 
in den graswwen en in de bloed-loop. | 


De Ooft-Ceramers wryven of fcbrapen de wortel, ne- 
men daar van wat in , met een weinig Siu en Garioffel- 
nagelen, fmeren ’t zelve op de buik en borjt , tegens een 
zoorte “van Upas, als iemand van onderen op eenige be- 
naautbeid opf NS gevoelt , die bem verjlikken wil, 
en tegens de fchadelykheid van een gegeten opblafer of 
utricularius ; item als iemand van een pylfteert of veny- 
nige vifcb geftoken is, zal de geknouwde koris daar op 

en, en de voet boven 't vuur bouden , bet welk dit 
fenyn zal uittrekken. 


Dewyl nu de Moren en Maleyers deeze plant zo boog 
Schatten, zo onderbouden zy ook eene precife tyt in "t uit- 
graven en verzamelen an dezelve; voor eerfi verkiezen 
zy bet geene dat op onbewoonde Eilandekens waft , om 
dat na baar zeggen de kragten van deeze beilzame wortel 
vermindert en bedorven werden, als "er bonden of wilde 
verkens overlopen , en by geval dezelve bepiffen. Het uit- 
graven moet gefchieden op een drogen dag, en 's morgens, 
dog na de middag boude ik * al zo goet, want by regen- 
agtig weer kan men de wortel en korls qualyk woor fcbim- 
mel bewaren, gelyk alle eri yemekle , en dan moe- 
ten de boomen nog geen vrugten bebben; eer ze graven, 
leggen xe eenige draden van zyde en kopere pettis ge- 
naamt, by de wortel, om dat zy de natuur voor bare 
gaven willen dankbaar [cbynen en betalen. 


Hh 3 Een 


62 HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XXVI, 


Mauritanus quidam rhizothomus mihi adítans , 
antequam effodere inciperet , verba quadam fufur- 
rabat, rogatus autem , quid fibi vellet, refpondebat, 
fefe Deum creatorem invocare , ut virtutes radicis 
vellet confirmare, uti & quzdam ejus intelligebat 
vocabula, inter effodiendum etiam quam maxime 
curam gerunt, ne alicujus umbra radicem tangat , 
quum quidam homines tetrum exhalent odorem ra- 
dici noxium, dein primo inferiorem ejus amputant 
partem, terre infixam, ac demum reliquam arbori 
proximam , faltem in eruenda radice non multun 
temporis terunt, ne.ejus vires in terram profundan- 
tur, effofla hzc radix mox depurata eft, quum are- 
na ftatim decidat, ac tali modo per multos confer- 
vari poteft annos. 

Oportet autem, ut radix haud multo fit craffior 
pollice, tenuior prevalet, immo ipfz fibrille bonz 
funt note, circa truncum vero minus funt efficaces, 
totus autem ejus cortex fervandus eft, quum pluri- 
mis fit inpregnatus viribus & maxime amaricet : 
Obfervavi quoque oves ejus folia avidiffime depa- 
fcere, quod mirandum -eft , quum adeo amaricent y 
in Europa tamen id etiam in amaro Agno Cafto vidi. 

Ternatenfes obfcure cinereo truncorum meditullio 
utuntur loco Suniba feu Lolan, ex quo clavos lig- 
neos Corre Corren aliorumque navigiorum formant, 
unde & nomen fuum aliud obtinuit. Tantam vero 
duritiem in hoc corde non obfervari, faltem mino- 
rem quam in illo veri Lolan, credo autem, quum fit 
planta litorea , quod in aqua marina. fit durabile lig- 
num, obfcurum iftum feu terreum colorem haud diu 
fervat, fed in luridum mox degenerat. 

Bandanenfes & incole infulas ad Eurum fitas:inha- 
bitantes, difficiles ac ridiculas in effodienda hac ra- 
dice inftituunt ceremonias, fofforem inperantes nu- 
do. id eorpore efficere, ac primo auri fruftulum feu 
aummum quendam arbori adponere in grati animi 
quafi teftimonium: Ger Germanus in Banda hanc 
volens imitari nudo luo corpore effoffionem, vehe- 
menti corripiebatur. febri, & a millepeda venenata 
e radice prodeunte ictum in pede contrahebat , unde 
poftea fuperftitiofum iftum modum devovebat: Ban- 
danenfes illam vocant Ubat maffin, quum illa curent 
Mattua maffin feu Rofton, qui eft polypus & cancer 
rafi, qui ex falfo ortum.ducit humore, ut & Pleuri- 
tidem, ac. noxios cibos ex mari productos, fi quis 
fefe male habeat a venenato quodam cibo, unde tali 
magna anxietas , & Vomendi conatus fupervenit, hic 
tria vel quinque hujus grana in aqua contrita adfumet, 
que per vomitum omne toxicum rejicient, ac fimul 
phlegmaticum depurant ventriculum , cui autem ni- 
hil deeft, nullum cauffabunt vomitum , fique przces- 
ferit, hunc fedabunt. SCH PERA 


In adpendice bec adduntur. 


In infulis ante Bataviam & Javam fitis hec arbu- 
fcula in fufficienti fatis obcurrit copia, pedem & mi- 
nus craffa , atque ibidem vocatur Caju maas, h. e. 
aureum lignum, yn inter effodiendam radicem 
annulum aureum feu auri fruftum ipfi fit adponen- 
dum, hoc enim, uti fupra dictum fuit , eft tanquam 
gratitudinis tributum, quod naturz folvitur, quum 
vero opus fit peractum , effoffor deum fuum ae do- 
num tollit, qua in re Amboinenfes funt politiores , 
relinquunt enim fericeum vel aureum filum. > > 
- Alit banc vocent plantam Kellor laut ob foliorum 
quandam fimilitudinem cum illis. Kellor; que: arbor 
eft fupra libro quinto Clypearia maritima dicta. Mala- 
yenfes. quoque ejus radicem adhibent tanquam Be- 


zoardicum marinum contra noxium pifcium .cibüm , - 


shee ek mari produétas, uti con- 
‘tra Choleram & febres; in his vero fi adhibeant, ali- 
quid Zingiberis & nucis Mofchate pulverifatum ad. 
dunt. Alii Malayenfes hac quoque. utuntur contra 
Odontalgiam, fruftulum' corticis radicis denti inpo- 
nentes, qui magnam pituite copiam adtrahet, unde 
dolor fedatur. = 


Tabula Vigefima Secunda ` ` 


Ramum exhibet arboris, que per excellentiam Anticholerica 
Rumpbio vocatur. 


H 


Een Moorfe Wortelgraver nevens myn zyde flaande, 
preutelde nog eenige woorden, eer by groef, en gevraagt 
zynde wat bet was, antwoorde, dat by legis Godt den 
Schepper aanriep , om de kragten van de wortel te flerken, 
gelyk ik ook eenige woorden daar van verftond, in "t uit- 
graven willen ze niet dat onze fchaduwe op de wortel 
valt, om dat zommige menfcben een quade reuk hebben, 
die de wortel beledigt, daar na kappen ze eerft een onder- 
fte end af, dat in de aarde fcbiet , en als dan bet ander 
naaft den boom. Immers zy willen niet bebben, dat men 
met bet losmaken lang morre, op dat de kragten niet in 
de aarde fcbieten ; de uitgegravene is firaks fcboon, zo 
als men ze uittrekt, vermits bet zant er ligt afvalt , en 
zo kan men ze veel jaren bewaren. 


De wortel moet niet veel. dikker dan een duim zyn, 
maar wel dunder , want ook de vafelingen goet zyn , maar 
omtrent de [lam zyn ze on[lerk ; men moet de gebeele 
Jcborffe gants daar aan laten, als daar de meefte kragten 
en bitterbeid in fleekt. Ik beb ook gezien, dat de fchapen 
gaarn deeze bladeren eten, 't welk wonder is , om dat ze 
20 bitter zn , evenwel in Europa doen ze bet ook met den 
bitteren Agnus Caftus. . 

De Ternatanen gebruiken bet donker-graauw bert van 
deeze flamme , in plaats van Suniha of Lolan > om boute 
nagels tot Corre-Corren en andere vaartuigen nodig daar 
van te maken, waar van bet ook zynen anderen naam 
beeft. Ik beb zo Lage bardigbeid in dit bert niet gevon- 
den, immers minder dan aan bet regte Lolan , maar ik 
geloof ; dat bet een firandgewas zynde, duurzaam in zeewa- 
ter is; de donkere of aardveravige couleur bebout bet ook 
niet lang, maar befterft bleek of doods-verwig. | 

De Bandanefen en Inlanders van de Zuidoofter Eilan- 
den, gebruiken een zo moeyelyke als belacbelyke manier 
of ceremonie , by bet uitgraven van deeze wortel , be- 
lafbende den graver moedernaakt bet zelve te doen, eneen 
Jtukje goud, of ten minften eenig geldt eerft by de wortel 
des booms te flecken, quantswys tot dankbaarbeid. Zeker 
Duitsman in Banda dit willende nadoen , beguam door 
zyn naakigaan een wakkeren koorts, op "t lyf, en een Dech 
van een lelyke duijentbeen wit de wortel voortkomende, 
wilde daar na deeze fuperftitie niet meer nadoen; de Ban- 
danefen noemen ze Ubat maflin , om dat ze-daar mede 
genezen bet Mattüa maflin of Rofton ; dat is Neuze- 
zwere, die uit een ziltige humeur komt, bebalven bet 
Pleuris en fenynige koft, die wit de zee, komt, als iemand 
zig qualyk gevoelt van eenige fcbadelyke koft -waar van 
bem een groote benaautbeid en brakens-dwang overkomt y 
die zal drie of vyf van deeze korls in. water gewreven s 
in nemen, dewelke door *t braken al ’t fchadelyke-zullen 
uitwerpen , als mede een vervuilde maag Zuiveren , maar 
die niets fchort, zullen ze geen braken verwekken y en 20 
bet voorgegaan is, bet zelve ftillen. 

., Dit wert in het aanhangzel er bygedaan. 
Op de Eilanden van Batavia en Fava gelegen, komt 
dit boompje in redelyke menigte voort, een voet en minder 
dik, en wert aldaar genaamt Caju maas, dat is, goud- 
bout , om dat onder ‘bet graven van de wortel xy daar 
een goude ring ofte fluk gouds by leggen , bet welk ge- 
Jebiet, zo als boven gezegt is, als een gift tot dankbaarbeid 
aan de natuur voor baar gave; dog als dit werk verriet 
15, zo neemt de graver zyn goed en gave weder met zig , 
waar in de Amboinefen genereufer zyn, latende de zyde 
ofte goude draat leggen. ris 
“Andere noemen deeze plant Kellor laut, om de gelyk- 
beid deezer bladen met die van de Kellor’, welke- boom 
boven in bet vyfde boek Clypearia maritima genaamt 
wert. De Maleyers gebruiken deeze avortel als een zee- 
tegengift tegens de /chadelyke vilfen, en andere febadely- 
ke dingen uit de zee voortkomende, als mede tegens bet 
bort en de koortzen , waar in xy een weinig Gember en 
Notemuscaat bydoen. Andere Maleyers gebruiken deeze 
mede tepens de tandtpyn , een ftukje van de fchors des 
wortels in de tandt flekénde , bet welke veel flym uittrekt, 
en de pyn flits: | 

De Twee- en Twintigfte Plaat 


Vertoont een tak van een boom, die by uitftek Anticholerica, 
ofte tegengift tegens het bort van Rumpbius genaamt wert. 


CAPUT 


^ o | Tab, xxm. 


YA 


T 


A 


T 


Zom. rr 


Be EE 
XXZr. 


Lab. 


PT ŞA 


———— Mm 


CAPUT VIGESIMUM SEPTIMUM. 
Flos flavus. Cambang cuning. 


ejus rami magis funt extenfi, inregulares, in- 

curvi, & nodofi, dividitur in marem & foemi- 
nam; hec, que vulgatiffima eft, rachidesgeritalter- 
hatas, rectas, & tenues, quibus folia infident dire&e 
obpofita breviflimis in petiolis, illis precedentis 
Anticholerice fimillima , fed majora, tenuiora, & gla- 
briora, fique tangantur, flaccida, lete viridia, tres 
quatuorque digitos transverfales longa, binos lata, 
inferiora autem femper minora funt, fubrotunda, & 
in obtufum apicem definentia, odoris gravis inftar 
Guajavi ; faporis inftar Piforum haud ingrati : Poft 
folis ortum, vel fi fint abrupta, fub rachide fefe con- 
trahunt ac claudunt , eodem modo uti in Crifta ironia 
nempe quod fefe inferius fubvertant, ac ficfuperior 
feu glabra pars interna fit. - : 
- Flores magno ex corymbo dependent vagi & laxi, 
illis Canne fiftule fimillimi , ex quinque flavis conftan- 
tes petalis, quz venis viridibus funt diftincta & am- 
ple extenfa: Horum fupremum & concavum inftar 


H: frutex eft mognitudine Crifte pavonis , fed 


galee erectum eft, intro flexum, ac bind lateralia ex-- 


terne flexa funt : in medio decem granula confpi- 
ciuntur inftar femini Anifi, que brevia funt ftamina, 
ac germen inftar cornu incurvi inflexum, quod in 
fructus excrefcit. -Flos caliculo infidet ex fimilibus fla- 
vis fed minoribus petalis conftructo, eftque inodorus. 

Fructus funt filique tenues, plane, fex feptemque 
pollices longe , unum late, vix cultrum craffe, in 
multos anguítos ifthmos divife, ach per transverfas 
les coftas diftin&tz effent, per maturitatem nigrican- 
tes, in hifce officula continentur a viginti quatuor ad 
triginta, illis Canne fiftule adcedentia, fed longiora 
& anguítiora , fere inftar feminis Cucumeris , nigri- 
cantia & fplendentia. 

Lignum eft album , fragile, & inutile, non eft 
frutex filveftris , fed circa edes plantatur uti Crifta 
pavonis. Pluviofis menfibus triftem prebet adfpe- 
um, quum cuncta fua dimiferit folia, ac reliqua ab 
infectis depafta vel perforata. 

Mas multo minorem format fruticem , de quo 
vide infra ad Gallinariam librum octavum. 
© Nomen. Latine Flos flavus, juxta Malayenfe Cam- 
bang cuning , quod ample extenfugn & flavum deno- 


tat florem: Amboinenfes hunc habent cohgenerem ` 


feu foeminam Gallinarie feu Utta manu, que frutico- 
fa eft planta libro octavo defcripta, ob gravem folio- 
rum odorem, utrisque hifce plantis familiarem. 
Locus. In Amboinz infulis obcurrit hinc inde in 
areis circa edes, non autem in magna copia, fre- 
quentior vero eft in Java & Baleya. 
Ufus. Tenera ejus folia inftar aliarum herbarum 
in olus coquuntur , melior enim ipforum fapor eft 
uam odor, duraque funt, fi manducentur. Baleyen- 
es ejus folia conterunt cum aliis Djudjambu , que pro- 
inant, & externe inliniunt ad corporis refrigerium; 
D'eriasqué radices in aqua concoctz & epotz in Go- 


 Q«orrbea conducunt. 


Binz plante Ponam tagera & tagera, in Hort. Ma- 
lab. tom. 2. Cap. 52 & 53. defcripte, cum hac Cam- 
bang cuning magnam habent fimilitudinem , uti & 


+ Amboinenfes Cambang cuning & Gallinarias feu Utta 
manu congeneres habent plantas, Ponam tagera au- 


tem putarem effe Cambang cuning , quum frutex fit 
ingens, ni modo folia Malabarentis hujus plante es- 
fent adeo angufta & acuta, Tageram autem Gallina- 
riam fecundam , Cateppeng dictam , infra libro octavo 


defcriptam. : 
Tabula Vigefima Tertia 
Ramum exhibet fruticis, qui flos flavus Rumpbio dicitur, cum 
flore a feparato. 


DEN sea VA TITO 


Hee vera Sene fpecies eft, quam ad Caffiam retulit Linneus 
in H. Cliffort. pag. 159. Foliatura autem hujus plante 
minime convenit cum illa H. Malab, uti rette id notavit 
Rumpbius, nec cum illa Thefaur. Zeyl. Tab. 98. unde di- 
verfe cenfendzfunt plante , quod latius in Thef. Zeyl. pag. 
213. explicui, 


“VI. Boek. XXVII Hofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK ` 6 


AXVIL'EOCGEDSTUK. 
De Geele Bloem, 


Y li is een firuik in de grootte als de Crifta pavonis; 
D de takken zyn meer uttge/preit , ongefchikt , krom; 
en knoeftig , bet wert verdeelt in wyfken en man: 
nekens bet wyfken of gemeen[te , daaraan faan overdavers 
regte en dunne ryskens of ribbekens , en aan dexelve de 
bladeren regt tegen malkander , aan zeer korte voetjes y 
die van *t voorgaande Anticholerica gelyk, dog grooter , 
dunder ; en gladder , flap in't aantaften , blyde-groen, 
drie en vier dwersvingeren lang, twee breet , dog de 
agterfle altyt wat kleinder , agter en voor ront, of voor 
met een Jtompe [pits , van reuk wat (terk, als Cujavos, 
van fmaak als erweten , dog niet onliefiyk, na zonnen: 
ondergang , of afgebroken zynde fluiten ze baar onder den 
Jteel te zamen, op de manier als de Crifta pavonis; té 
weten, dat ze baar aan de voet omdraaijen , en zo de bo: 
venfte of gladde zyde na binnen komt. 

De bloemen bangen aan een groote tros ¿ wyt van mal- 
kander , die van Canna fiftula zeer'gelyk, van vyf ligt: 
geele blaatjes gemaakt , die met eenige groene aderen door- 
togen zyn; en wyt geopent, Hier van flaat 't bovenfte 
en bolle blaatje, als een belmtje, inwaarts gebogen, em 
twee andere ter zyden uit ; in de midden ftaan tien korl: 
tjes, als Anys-zaden of korte draden , met nog een ander en 
krom boorntje, waar uit de vrugt wort. De bloem ftaat 
op een fcboteltje van diergelyke geele, dog kleine blaatjes 
gemaakt , en is zonder reuk, 

De vrugten zyn dunne platte bouwen, zes en zeven 
duimen lang, een breet, qualyk een mes dik, in veele 
Jmalle heuveltjes gedeelt, als of ze geribt waren, als ze 
oud zyn, zwart, daar in leggen van vier en twintig tot 
dertig zaden , de korls van de Canna fiftula gelykende, 
dog langer en dunder , fcbier als Comcommer-zaat, 
zwartagtig en glimmende of blinkende, 


Het bout is wit, bros , en ondeugend ; bet waft niet 
in "t wilt, maar wert omtrent de buizen geplant, gelyk 
de Crifta pavonis; in de regenmaanden Daat "t droevig y 
zynde de meefte bladeren afgevallen , en de refterende door 
"t ongedierte afgebeten, 

et mannetje is een veel kleinder Brutt, waar van 
ziet in Gallinaria of Utta manu in °t agtfle boek, 

Naam. Zn *t Latyn Flos flavus, geformeert na "t Mas 
leitje Cambang cuning , beduidende een Wyd geopende 
en geele bloem. De Amboinefen bouden ’t voor een mede- 
zoort of wyfje van bet beefteragtige kruit Gallinaria y 
of Utta manu, in bet agtfle boek befchreven, om den 
zwaren reuk, de bladeren aan beide die planten gemeen, 

Plaats. Men vint bet in de Amboinje Eilanden, bier 
en daar in de erven omtrent de buizen , dog in geen mees 
nigte , meerder op Fava en Baly. 

Gebruik. De jonge bladeren werden , als andere moes= 
kruiden , gekookt , zynde beter van finaak dan van reuky 
en wat bart in't knouwen. De Baleyers wryven de bla- 
deren onder andere Djudjambu, die zy ingeven, en van 
buiten opfmeren , om ’t lyf te verkoelen. De wortelen 
wan beide in water gekookt en gedronken, zyn goed in 
Gonorrhea. 

De Sege Ponam tagera en Tagera, be/chre- 
ven in de Hort. Malab. tom. 2. Cap. 52 en 53. bebben 
groote gelykenifJe met ’t voorgaande Cambang cuning s 
gelyk onze Amboinefen de Cambang cuning en de Galli: 
narias of Utta mañu , ook voor kruiden van eenderlei 
aard rekenen; dog Ponam tagera, zoude ik voor Cam- 
bang cuning bouden, om dat bet cen groote ftruik is, ins 
dien de bladeren aan bet Malabaarfe niet te [mal en fpits 
waren, en de Tagera voor Gallinaria bet tweede , Catep- 
peng genaamt , en bier na in ’t agtfle boek befcbreven. 

De Drie- en Twintigfte Plaat 
Vertoont een tak van cen ftruik, die by Rumpbius de geels 
bloem genaamt wert, met des zelfs afzonderlyke bloem a 


AANMERKING. 


Dit is een ware zoort van de Sena, die tot de Caffia gebragt 
is, van Linneus in de Hort. Cliffort. pag. 159. De bladen 
dog van deeze plant komen geenzints overeen met die 
van de Hortus Malab. zo als Rumpbius dit wel aangemerkt 
heeft, nog ook met die in de T'bef. Zeyl. Tab. 98. ver- 
beeldt, zo dat = eğer gewalien zyn, Ya geenik 
breder in de Thef, Zeyl. pag. 213. aangemerkt heb. 

CAPUT 


ou ° HERBARIL AMBOINENSIS 


CAPUT VIGESIMUM OCTAVUM. 
Gajatus. Gajatı. 


quas profert, in binas vero dividitur fpecies, 
luteam nempe & nigram, florum colore potis- 
fimum differentes. 

Primo. Gajatus niger, arbufcula eft, truncum ge- 
rens craffitie brachii, ad fummum pedis, qui rectus 
eft & gracilis , ac terminatur in plurima longa & 
tenuia flagella, ex quibus foliorum pinnz undique 
proveniunt nullum fervantes ordinem , que omnes 
glabro & femi viridi obteguntur cortice. 

Folia regulari ordine locantur arête fibi obpofita , 
illis Tamarindi fimilia, fed anguftiora & longiora, ar- 
ticulum digiti circiter longa, ac culmum lata , no- 
vem decemque paria fimul in rachide obfervantur, 

ue glauca funt, & quorum media femper longiffima 
ibus tenerrima fünt, nec tactum ferunt, ac pluvio- 
fo tempore vel folis occafu fefe claudunt furfum & 
oblique antrorfum, fub noctem fere fub rachide lati- 
tant. Hoc in teneris obfervatur foliis, vetufta enim 
femi claufa funt usque in mediam noctem, immo in 
multis rachidibus fefe non contrahunt. 

Flores cum illis Fabarum conveniunt, atque qua- 
tuor vel quinque fimul dependent tenuibus ex petio- 
lis, funtque primo nigra feu violacea capitula, que 
fefe aperiunt in quatuor inzqualia petala , quorum 
maximum & fupremum retrorfum flecticur , externe 
nigra feu violacea, interne crocea, bina alialateralia 
magis flavefcunt, atque in fummo rubent & conni- 
vent, fimulque hzc abfcondunt corniculum feu: fa- 
fciculum ex albis ftaminibus compofitum, quod in- 
ferne inplantatur minimo ac quarto petalo, quod 
concavum eft, femi album ac femi violaceum. 

Flos hic inodorus eft , fed ob formam ac varios 
colores elegantem prebetad{pectum, hunc infequun- 
tur filique longe , augufte , vixculmumlatz , ad 
fupremam partem parum incurvate , quinque fexve 
pollices longe , pallide , & ad oras ftriis nigris & 
pun&ulis diftinctz , que intus continent officula 
parva inftar Viciarum , fed tenuiora & oblonga, 
oris obtufis inftar Feni Greci , ejusdemque coloris. 

Lignum eft album & fragile , ac radices late ex- 
tenfz , non profunde autem terram penetrantes. 
Foliorum fapor fatuus eft ac fabaceus , pruritum quen- 
dam faucium excitans , multumque porro cum Turu 
feu Emero convenit. Arbufcula hzc plerumque in- 
feftatur a Cimicibus certisnigris, rotundis, & fplen- 
dentibus, tetrum odorum fpirantibus, fi tangantur , 
atque omnes fere obcupant ramos. Plurime quo- 
que rachides folia geruntlacerata , &ab Erucis exefa , 
& aranearum telis obducta. 

Secundo Gajatus luteus non in arbufculam excre- 
fcit, fed tenuis ac graciliseftfrutex, paucalongaque 
emittens flagella & in altum excrefcentia, horum 
cortex viridior eft quam in precedenti, ac rami fra- 
giliffimi. Folia porro, flores, fruétufque cum illis 
antecedentis conveniunt , folia autem ejus longiora 
funt, binos nempe digitos longa, ac paulo latiora, 
lete viridia , & teneriora quam prioris, plura quo- 
que in una rachide gerit folia , triginta pempe & 
plura , arctius quoque fefe contrahunt ac claudunt , 
ita ut poft folis occafum vel pluviofo tempore nulla 
fint extenfa , antrorfum vero fefe erigunt uti pri- 
ora. In flore nulla obfervatur differentia, nifi quod 
exterior pars, quz in precedenti erat violacea, in 
hac fit lutea, multifque nigris maculis eleganter punc- 
tata , inftar lintei Indici Salpecado dicti , quod ru- 
brum eft, maculis nigris inftar granorum falis varie- 
po»: poft meridiem fefe aperiunt , ac fub vefperam 

efe iterum contrahunt uti in priore. Hujus filique 
multo funt longiores quam praecedentis , ceterum 
ejusdem forme uti & ipfarum officula: filique plu- 
viofis menfibus progerminates emortuz funt nec ha- 
rum officula arbufculas unquam proferunt. 

Nomen. Latine Gajatus juxta Ternatenfe Gajati, 
rimaque fpecies cognominatur Jam , altera Cuning. 
n Baleya & Java vocatur Codja janti & Codjanti , 

in Baleya autem tres hujus obcurrunt fpecies floribus 
tantum diverfz, albis nempe, luteis, & nigris. . 
Amboi- 


H: quoque frutex pinnata gerit folia, ac fili- 


Liber VI. Caput XXVIII. 


AXVHL. HO O-P.DS TUR 


De Gajate - Struik. 


Og cen ftruik bebben wy met gevleugelde blaatjes, 
en bouwen dragende, verdeelt in twee zoorten 3 
bet geele en zwarte , mee/t in de couleur van de 
bloemen verfcbillende. a 
1. Gajati, bet zwarte is een klein boompje, met eon 
flam van een arm, en ten boog [len een been dik, regt en 
rank, zig verdelende in veele lange en ranke gerten , 
daar aan de bladdragende fleeltjes rontom en zonder ordre 
ftaan, alle met een gladde en balf-groene fcbor[fe bedekt. 


De bladeren flaan in gefchikte ordre , digt , en regt 
tegen malkander , die van Tamarinde gelyk , dog fmal- 
ler en langer , omtrent een lid van een vinger lang, en 
een firoo-balm breet , met negen tot twintig paren aam 
cen nib, zee-groen, zynde de middelfte altyt de lang fte; 
zy zyn zeer teer , mogen geen handeling lyden, en by 
regenagtig weer of by zonnen -ondergang fluiten ze baar 
te zamen, te weten opwaarts en fcbuins na voren toe, 
tegen de nagt zyn ze bykans onder den fleel; dit doen de 
jonge, want de oude blyven balf gefloten ftaan tot diep in 
de nagt, ja veele ryskens blyven gebeel open ftaan. 

De bloemen gelyken bet Boone-bloeifel, bangen vier a 
vyf by malkander , aan dunne fteeltjes , en zyn eerft 
zwarte of violette knoppen, die baar openen in vier onge- 
lyke blaatjes , want bet grootfte en bovenfte ftaat agter- 
waarts gebogen, buiten zwart of violet, binnen boog- 
geel, de twee anderen Haan ter zyde ligter geel, en aan. 
"t voorfte root, te zamen luikende , en verbergende een 
boorntje van witte draatjes gemaakt, bet welk van onder 
befloten wert met *t wierde en kleinfte blaatje , zynde bol, 
balf witagtig en balf violet, 


De bloem is zonder reuk , maar wegens baar gedaante 
en verfcheide couleuren fraai van aanzien , daar op vol- 
gen lange fmalle bouwen , fchaars een flroo-balm breet y 
met bet voorfte een weinig gekromt, vyf en zes duimen 
lang, bleek, en aan de zyden met zwarte linien en ftip- 
jes gefchildert. Binnen zyn kleine zaden , als Wikken, 
dog dunner en langwerpig , met [Lompe enden, als aan bet 
Foenum Grecum , ook van dezelffte couleur. - 

Het bout is wit en bros, de wortel wyd uitge/preid, 
niet diep in de aarde; de fmaak van de bladeren is. laf en 
boonagtig , een klein jeuken in de keel veroorzakende , 
voorts met de Turu veel overeenkomende; dit boompje 
weri gemeenlyk geinfefteert van een flag zwarte, ronde 
glimmende «vantluizen , die geweldig ftinken als men ze 
aanraakt , en op alle de takken zitten ; de meefte ryskens 
bebben ook bare bladeren gefchent, van de Rupfen afge- 
vreten, of met fpinnewebbe bebangen. 


2. Gajati, 't geele wert geen boompje , maar blyft 
een dunne beefler , met weinige en lange gerten , boog 
op/chietende, de fcbors is groender dan aan 't vorige, en 
de takken zeer bros; voorts aan bladeren , bloemen , en 
vrugten °t vorige gelyk, de bladeren zyn egter wat lan- 
ger, te weten, fchier twee duimen lang, ook wat bree- 
der , blyde- grosa en nog teerder dan aan ’t vorige; 20 
vint men ook meerder paren aan een rysken , namentlyk, 
omtrent dertig paren en meer; zy fluiten baar digter te 
zamen, zo dat men na zonne-ondergang of by regenagtig 
weer geene geopent ziet , en dat ma voren toe , gelyk de 
vorige; aan de bloem is geen onderfcbeid , als dat de bui- 
tenfie zyde , die aan "t vorige violet was, bier geel is, 
met veele zwarte flipjes aardig gefpikkelt , gelyk een 
zoort van linnen , dat men in Indien Salpecado noemt , zyn- 
de rood met zwarte ftipjes, als zoutkorls, zy openen baar 
na de middag , en tegen den avond fluiten ze baar wee 
derom toe, gelyk de vorige. De houwen zyn vry langer 
dan aan ’t vorige, anders van "t zelfjte fatfoen , gelyk ook 
bet zaat. Alle bouwen, die in de regenmaanden ryp wer- 
den, bederven , en de boompjes daar van komen zelden op. 


Naam. In ’t Latyn Gajatus, naar bet Ternataan/che 
Gajati , ‘de eerfte zoort wert bygenaamt Itam , en de * 
tweede Cuning. Op Baly en Fava Codja janti en Cod- 
janti, dog op Baly hebben ze drie zoorten daar van, inde 


bloemen maar verfchillende , te weten, wit , geel , en zwart. 
om 


VL Ball: XXIX. Hoofdf. 'AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


Amboinenfes quidam hunc ftruticem vocant quoque 
Trang dunja, quod tamen nomen proprie -Crifle 
Pavonis conpetit. S 

* Locus. Crefcitin Ternata , Baleya, & Java ; ante an- 
num 1662. in Amboina illum non obfervavi, fedifto iri 
anno femina utriufque fpecici ex Ternata mihi trans- 
miffa funt, que inter amicos disperfa, jam fatis vul- 
garem hic fecerunt fruticem nigre nempe fpeciei , 
lutea enim potiffimum periit , per.femina vero facil- 
lime propagantur , crefcit autem hic frutex non in 
filvis, fed femper in preparato & elaborato folo. 

"Ufus ejus in Amboina huc ufque parum innotuit , 
Mauritani folebant ejus flores diebus feftis poft au- 
res, & crinibus innexos geftare pro ornamento , 
pauci-enim dependent ex parvo ac regulari corym- 
bo. Baleyenfes ejus folia conterunt cum tofto Al- 
lio, Anifo , & pauxillo Poetjok , que per nares ad- 
trahunt ad fluxum catharralem cum Cephalalgia con- 
junctum promovendum. a ; 

Ejus radix. contrita & propinata tumens curat ab- 
domen feu Tebitu. Folia quoque coquuntur cum 
alis oleribus feu Sajor.; atque eduntur, que 
cum, Anifo contrita & corpori inlinita ejus ardorem 
exftihguunt in febribus , ceterum. hortorum orna- 
mento potiffimum infervit. Nigre fpeciei truncus 
amputatus regerminare folebat , atque per multos 
perennac annos, lutea agi species at tenuem mo- 
do excrefcens fruticem , in Ambonia non ultra binos 


fupereft annos, .- dem c 
55 Tabula Vigefima Quarta * 
Ramum exhibet Gajati, que Coronille vel Emeri fpécies eft, 


Se? YA 


Te 


YA f 


"^X Odizum elegantiffima eft planta omnium yi quas. 
vy unquam vidi, comptafua, lete viridi , & varie- 


medias, & anguftifolias , quatum Viger sen mediam 
primo defcribemus:, ac reliquas dein commemoras wy bét 
DI ZE e 


ta, crali extenia 
aureo colore eleganter 
in medio copiofior eft, viride in vett 


mE “= 


y laete viridi & 


neris autem, guz in ramorum verticeadeo. lutea 
& denfa funt, ute A os luteus feu aureus pu- 
taretur effe flos, hzc pictura plerumque in fuperiore 


foli arte maxime confpicitur, quzininferiore 
E.  diftinéta & regularis eft... _ E 
Ex abfuptis petiolis ferofus exftillat fuccus , uti 


& totus. cortex füccofus quoque eft , ac facile de- 
corticatur: Quovetuftiora etiam funt hec folia, quo 
minor in hifce confpicitur color luteus , qui in viri- 
dem tranfit , neutiquam. véro tota in hunc degene- 
rant colorém ; ita ut uno in ftipite tria diverfa colo- 
rum genera confpiciantur , quod rarum nec ingra- 
tum prebet in hortis fpectaculum per aureum illum 

Tom. IF. . 


“= 


CAPUT. VIGESIMUM NONUM, - 
TO dese Oe aan 


eu variegata , ita — 
Ma ei Sr 


colo- . 


6j 


Zommige in Amboina;moemen:ze ook "Trang dunjay 
welke naam de Crifta pavonis cigentlyker toekomt. 


Plaats. Zy waft op Ternaten, Java, en Baly: Voor 
bet jaar 1662. beb ik ze in Amboina niet gezien , maar 
in't gemelde jaar "t zaat wan beide xoorten, wit Ternaten 
my toegezonden zynde, en onder de vrienden- verdeelt”; 
begint nu albier gemeen te-avorden, te weten, de zavar- 
te zoort , want de geele is meeft uitgegaan , anders door 
zaat werden ze zeer ligt voortgeteelt, dog zy waft niet in 
"t wilt maar aliyi op een gearbeide gront. >. 

Gebruik. Albier in Amboina is yn gebruik nog wei- 
nig bekent , de Moren plagten op baar fecfidagen de bloe» 
men agter de.ooren, en in de baiten te drogen, tot een 
cleraat y want zy bangen Weinig by malkander , en aan 
een klein gefchikt trosje. De Baleyers wryven de blade: 
ren met gebraden Ajuin, Anys; en ceu. weinig Poetjok y 
balen "t zelve in de neus op ş om allerles catbarren, daar 
booftpyn by is, wit te trekken. © © ma 

e. wortel. gewreven en gedronken, geneeft de koek of. 
Tehatu ; de bladeren werden ook gekookt onder andere 
Sajor, en gegeten , dezelue; met anys gewreven s en. op 
bet lyf gefmeert , verkoelen: tzelve inde koort/eny anders. 
wert bet meeft tot een cieraat inde tuinen geplant , de 
fiam van de zwarte 200rt afgebouwen sopleeg wederom 
uit te fcbieten , en by kam veelejaren duren; maar de 

ele zoorte , zynde:miaar een dunne ftruik , ‘wikin: Ams 
oina niet over de twee jaren flaan. , . xs gesit 

SGI (o cos caca ya] Gr MITO? 

vw De vier ep Twintig fle Plaat `. ` 
Vertoont cen tak van de Gajate-boom, welke een zoort is 

van de Coronilla ofte Emerg, ——  — o e a 

fit 3 


mks ESE URE ET l Lor a 1 XT P Ca et^ 
£s SRR ma Vm agp. OUAS: nate İŞ 
XXX HOOFDSTUK 
| "79 


De Codiho-firmiki y 
C Odibo is de feboonfe plarit onder alle, die ik tot 
- nog toe ER E lm met zjn ge/ebike 


nt 
„altyt jeugdig, en fchoon,gefchildert loof een gedu: 
yaleyi jengdig, en [phim gel ei Diesen 


i 


rige bloem, zynde anders, van 
k van, verfcheide g 
BEK > Sa d 


y 


Zoe 


van. in: 


KAL 


É 
- ei ^u h^ ege KP 
Sauzi ti D Dn 
=; ” TE 
: 


helft wederom. 
en, klein] 


| ps el, ag 


A e ea 
ogt-duimen lang, twee vingerem breit , dik Jbyf y. it», 
me DN goudgeel zeer aar E, 


ebreft en glad y. ; 
groene aan de kanten meelt 8, gelyk bet geele in de mid- 
den +. poh Ut tert EN A AY AEE A oude bladeren y daar-, 
entegen meer. peel ‘aan de jonge „ die op den top van de, 
eken zo geel ent , dat men bet van verre 000 
een geele bloem aat 


it de af gebrökene veiaftig zap y 
gelyk ook de : ligt afg 5- 
p dé Be 7 en worden , boz feta a 


liezen, en in "t groen S anderen 5 dog EE d 
dat zy 't geel #erhezen, dies men aan een en deszelfs [lok 
me 


66 


colorem alias luftrantia arbores, Foliorum fapor eft 
dulcis ac fatuus, ad nuces avellanas recentes parum 
adcedens, parvum tamen faucium pruritum cauflans. 
Flores fruétusque raro in hifce confpiciuntur plan- 
tis; quum'tam parum quiefcant , fed quotidie ipfa- 
rum ramuli amputantur , fi vero medii ac fummi ip- 
farum rami in altum crefcant , in ipforum vertice 
aliquando petiolus excrefcit longus, fpithamalis lon- 
itudinis , ac parvis & rotundis capitulis ornatus , 
pon adunatis, fed diftinétis, ac majori cauli infiden- 
tibus, quorum quzdam fenfim ex longioribus excre- 


feunc petiolis, albefcunt, acfefeaperiunt in flofculos ` 


albos feu pallide flavefcentes , ex quinque parvis & 
concavis petalis patinaformibus formatos : Horum 
medium repletum eft ftaminibus brevibus & albican- 
tibus , hofce infequuntur bacce paulo majores pifis, 
graminei coloris, tribusque ficcis filamentis ornate , 
ex-rotundo trigonz , feu in tres fulcos divifz , om- 
nino fimiles officulis Cataputie feu Latbyri , quz 
mature fumei funt'coloris , feu nigricantes , atque 
in hifce tres obfervantur cellule, totidem. granula 
oblonga & paulo majora acinis Vitis continentes , 
hzc femina funt hujus plante, que tamen raro pro- 
germinat, mihi faltem nunquam hoc fucceflit , hujus 
autem cauffa primaria eft 5 quod bacce a formicis 
multum infeftate , inmature plerumque decidant. ` + 
-:Poft multorum annorum fpatium tandem in arbu- 
fculam excrefcit, que truncum gerit incurvum , fo- 
veis & nodis inpreflum, pedem circiter craflum, bi- 
torum hominum altitudinem adtingentem , tumque to- 
ta coma artteobfefla eftfoliis hifce-aureis, pauco in- 
termixto viridi colore , hec autem raro obcurrunt , 
quarum radices in patica crafla divifz funt brachia. 
Secundo. Codieum chryföftiëton latifolium , paulo 
craffiorem gerit truncum , magisque extenfum, eft 
magnitudine Sambuci , ejus autem folia formam 
habept.; prioris p faut antem majora , ac colore 
"Joen copiofiore diftin&a , novem decemque polli- 
ces longa, tres quatuorque digitos lata, in obtufum 
apicem termingntia j inf: nfim anguftata, non 
autem adeo plana & extenía funt quam in preceden- 
te, fed magis rugofa , atque inter coftas foveis in- 
refla, floribus ceterum , baccis, ac reliquis parti, 
fireun priore convenit hic-frutex , fed in AES 
jajor, ac DA Ies ora duplicem gerit ful- 
eum, ita ut in fex fulcos fint divil; hzc Jatifolia 
ecies aliam quoqué habet varietatem , in qua loco 
uréarüm macularum albe confpiciuntur viridi mix- 
te colore; uti'im folio bratbeato. > 
PPM AA Sel led longa 
& angufta gerit folia, fesquipedem longa, digitum 
ta, recta , craffa , & firma , prope apicem inftar 
ácinacis parum incufvata, ex luteo & viridi variega- 
D. ita tatnen , -ut luteus pravaleat color, atque hi 
colores magis adunati funt , nec ita diftintti in tot ma- 
culas, uti-in' prioribus binis fpeciebus , parvus eft 
“ftütex, “ac- raro obvius, hüjüs & varietas obcurrit, 
in quá:viridis prevalet color. © ^ ^" SoMa 
e Quarto. Codieum, chryfoftiëton medium feu rubrum, 
tres habet varietates, quarum prima media cum pri- 
ma lutea ifta convenit, excepto quod ejus folia fint 
aulo- longiora , anguftiora , magisque acuminata , 
mtenfe viridia, plérumque & tenera rubentia ,: in më- 
dio lutea, feu colore luteo diftinéta 5 cujus autem 
Mapa viridi immixta eft colori , in vetuftis 
ipitibus folia obfervantur tricoloria , inferiora enim 
.& vetuftiffima maxime funt viridia, atque per me- 
dium netvum rubra linea diftinda, infima ex viridi 


>, & luteo colore diftin&a , nunc viridi nunc 
binis aliis prevalentibus coloribus , fuprema feu te- 
| pauco Tübro colore, flores ac fructus 
“Quinto. Codieum cbry/ofticton latifolium eadem ge- 
rit Yolla, ac fecunda f sa fpecies , excepto "od 
fint'abguftiora, acutiora , & ex rubro maculata 
Ioco-lutei-coloris , eandemque patiuntur in viridem 
colorem transmutationem , huic autem aliquid fufci 
adinixtom eft, officula feu fruétoum granula nigris 
fineis diftinda funt inftar officulorum Ricini., que 
ki ad maturitatem perveniunt, quuin diutius fti- 
pitibts inhereant quam in lutea fpecie. — | 


i 


Sexto. 


. en is Weinig te vinden , bet beeft 


e fufca, in vülgaribus ramis funt ex viridi, ` 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XXIX: 


fmaak der bladeren is zoetagtig en laf , eem weinig na 
werfche Hafelnoten trekkende , dop mede een klein jeuken 
in de keel veroorzakende. © 

Bloeifel en vrugten ziet men zelden bier aan, om dat 
bet zg weinig ruft beeft , maar dagelyks van zyn takjes 
berooft en afgekapt word, maar als bet met zynmiddelfte 
en boog fte takken onverbindert mag opfchieten , zo gewint 
bet zomtyts aan ’t opperfte een lange fleel een fpan lang , 
bezet met. kleine en ronde groene knopjes, niet aan mal- 
kander , maar by troepjes digt tegen den booftflee! 
ftaande „ waar van zommige allenkskens langer fte- 
len krygen, wit werden , en zig openen in kleine witte 
of bleeke bloempjes, van vyf kleine en bolle blaatjes, als 
Jeboteltjes gemaakt. Het middelfte is digt uitgevult met 
korte witte draatjes, bier op volgen bezien, wat grooter 
als erweten, gras-groen, met drie droge draatjes boven 
op, uit den ronde drieboekig of met drie vorens afgedeelt , 
gants gelyk de korls van de Cataputia of Lathyrus , ryp 
zynde werden ze rook-verwig of xwartagtig , en dan vint 
men binnen in drie celletjes zo veel gryntjes , lankwerpig, 
en wat grooter dan de Jleenen van de@ruiven. Dit wil 
bet zaat zyn van deeze plant , °t welk zelden opkomt : 
immers my is bet nooit gelukt , waar van eenigzints de 
oorzaak is, dat de bezien van de mieren: gequelt zynde ; 
meeft onryp afvallen. 


Na verloop van weele jaren word bet cigentlyk een 
boompje, met een kromme gekuilde en bobbelige ftam , 
omtrent cen been dik , en twee mannen boog, en als dan 
Saat de geheele kruin digt van dat gout - geel loof , met 
weinig groen gemengt, dog diergelyke vind men weinig 5 
de wortel is in weinige dikke takken verdeelt. ` 


2. Codizum Chryfofticton latifolium, of bet geele 


breetbladige is wat dikker van ftam en meer uitgebreit , 
in de grootte van een Vhierfiruik, de bladeren zyn gefat- 
foeneert als aan "t vorige , maar grooter „"meer«geel’beb- 
bende, negen en tien duimen lang , voor drie öf Vier win- 
eren breet, met een flompe fpits , agter allenkskens toe- 
Wende; zy zyn zo vlak en uirgebreit niet als bet vori- 
ge, maar wat rimpelig, en met kuiltjes tu[Jcben de rib- 
ben: aan bloemen, bezien, en de reft bet vorige gelyk, 
dog alles wat grooter , en ieder beuveltje van de bezig 
beeft op de rugge nog een dubbelde voorn, zo dat bet met 
zes vorens afgedeelt is: deeze breetbladige zoort beeft nog 
een veranderi $ in- j itte - 
pe ziet , onder bet ligt-groen, gelyk aan "7 Folium 
racteatum, : 


. $9. Codieum chryfoftiéton anguftifolium , t 
lange en [malle bladeren , anderhal = lang, een 2% 
ger breet, regt, dik, en ftyf, of by de fpits een weinig 
gekromt , alseen fabel, uit den geelen en groenen gemengt , 
dog zó , dat "t geele de overband beeft, en beide couleuren 
bangen meer aan malkander zonder in zo veel plekken ver- 
deelt te zyn als de twee vorige, bet blyft een kleine Grat, 
; nog eene verandering , 
waar aan bet groene bet meefte is. 
4. Codizum chryfofti&on medium of rood Codi- 
ho, beeft ook drie veranderingen, waar van de eerfte 
middelzoorte met de eerfte geele overeenkomt , bebaloen 
dat de bladeren wat langer , voor fpitfer , en fmalder zyn; 
m boog-groen, in de jonkheid rood, in de midden met 
& 


> Med GR groen g 
takken zyn ze vun groen, rood en geel gemengt, zom- 
` 1 Sais Me 


eling van green > daar wat 
korls van de vrugten 
e 


nun canals Tinten Peli 
Mus zy komen ligter tot perfeltie, en blyven langer aan 
de ok dar tan gele. "` PRL TOS ER 


Chote i id 


CH 


‘6, Co 


Vi. Boek. XXIX: Hoof ft. 


Sexto. Codieum erythorftitton parvifolium folia ge- 
rit palmam longa & ultra, vix minimum digitum İa- 
ta, rubra feu fufca linea in medio diftinéta, que in 
teneris foliis aliquid lutei habet admixtum, inferne 
ex fufco pallida funt , florum petala quoque fufca 
funt, hujusque fpeciei femina in culto folo prolapfa 
facile progerminant , & in arbufculas excrefcunt ‚quod 
in nulla alia fpecie tam bene fuccedit. 


Septimo. Codieum nigrum medium folia gerit cum 
illis quartz feu rubrz {peciei convenientia, que fu- 
perne obfcure virent, inferne nigricant, nullis ad- 
mixtis rubris vel luteis maculis, ac tenera hujus fpe- 
cici folia potiffimum virefcunt, vetuftiflima vero fu- 
perne nigrefcunt, mortua quafi, inferne ex fufco & 
cinereo variegata: Radicis cortex niger eft, lighum 
internum album & durum, quidam hanc in binas di- 
vidunt fpecies in latifoliam & mediam, difcrimen 
vero adeo parvum eft , utunas easdemque putem effe. 

Octavo. Codieum nigrum minus omnium breviffima 
& anguítiffima gerit folia, fex pollices longa, dimi- 
dium digitum lata, fuprema ejus folia funt viridia „ in- 
ferne ex viridi nigricantia, firma funt & extenfa in- 
ftar fcalpelli : Ejus radix externe itidem nigricat , 
atque He utreque fpecies raro obcurrunt. ; 

ono. Codieum parvifolium «iride cum fexta rubra 
convenit fpecie, folia gerens angufta & firma, ple- 
rumque viridia , aliquando etiam juxta nervum me- 
dium linea lutea diftin&ta, unde, quibus copiofus fa- 
tis luteusadmifcetur color, a quibusdam diverfa cen- 
fetur effe fpecies , quod inutile eft’, anguftifoliz e- 
nim fpecies non certam obfervant formam , ipfe 
enim pluviofis menfibus hujus magna & lata inveni 
folia, a reliquis eodem in frutice penitus diverfa , 
puto itaque novem hafce fpecies commode in tres 
quatuorve poffe dividi, primo nempe inluteam, fe: 
cundo in rubram, tertio in nigram, & quarto in ans 
guftifoliam feu parvifoliam „qui adcurate enim illas 
examinat & adtendit , plures deteget varietates , quam 
hic notavimus , cunéta vero Codiea potiffimum 
florent menfibus pluviofis , ac propagantur ramis mo- 
do terre commiflis. t€ Vi 

Nomen generale Latinum eft Codieum , Ternatenfe 
Codibo, omnes vero harum plantarum fpecies Terna- 
tenfibus proprie vocantur Dabingora , Codibo enim 
eft Tidorenfe nomen,& /o/a Macquienfe, Malayenfibus 
ignotum eft , excepto quod raro obcurrat in Baleya 

atavia & Java, ubi Caju feu Daun maas h. e. flos 


a 


aureus yocatur.a fulgore ejus aureo „ ad fpecies au- 
tem diftingüendos adduntur NE he. lu- 
teum, mera rubrum, itam nigrum, Daun Befar latifo- 
lium, Daun Kitsjil anguftifolium : Amboinice Ay- 
tette Malaybe h. e. luforium lignum , in Héeamohéla 
aliisque Mauritanis Aytette Obtte feu Oliteh. e. dif- 
formis , obfoliorum formam ipforumque ufum , ac pri- 
mum Amboinenfe nomen latino vocabulo Muptiale 

offet vocari, quum in cundtis feftivitatibus hoc fo- 
ium adhibeatur, in Banda Candaruffa Cuning , mal- 
ti enim incole hoc habent pro fpecie Gendarufe , 
unde & Hitoenfibus uno vocabulo Sofa fcu-Sofal indi- 
gitatur. 

Locus ejus natalis funt infule he Orientales , 
Moluccz, & Amboina; unde per ftipites Bataviam 
tranflatum eft, in Baleye regione media itidem ob- 
currit, & ut audivi etiam circa Patanam. P: 

Ufus ejus potiffimum ‘confiftit in foliofis ramulis , 
quibus in cunétis nuptiarum ceremoniis , conviviis 
publicis & feftivitatibus cubilia „arcus feftales , ja. 
nue & poftes exornantur , ut & coronz ac umbellz, 
nec non tragemata , fepulcra feu,funera quoque 

uerorum & celebium hifce comuntur , quique illa 
erian portant, tales ramulos-manibus tenent, uti 
alibi id fit cum Rosmarino & Buxo. 

In re Medica lutea & rubra fpecies parum adhibe- 
tur, nigrz autem quedam adfcribuntur virtutes, li- 
cet.enim tantopere conveniat cum Oleandro , nulla 
tamen in hac detegitur malignitas: Cun&arum lutea- 
rum fpecieruin folia.modice funt refrigerantia, ac 
faporis dulcefcentis , teneraque ipfarum folia in olus 
coqui poffunt : Truncorum vero cortices ac radices 
omnium İpecierum calidz funt nature , oris ac fau- 
cium ardorem excitantes, qui per totum perfentitur 
diem : Nigra autem fpecies minus ferventis eft natu- 
rz ac ficcior precedentibus , nigra hinc radix voca- 

Tom. IP. tur 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 67 


6. Codizum erythorfti&on parvifolium , heeft bla- 
deren een. band lang of meer, en fcbaars een pink breet , 
met een roode of bruinagtige fireep in de midden, dewelke 
can de jonge bladeren mei wat geel gemengt is, van on- 
deren zjn ze ligt-bruin , de blaarjes van bet bloeifel zyn 
mede ligt- brum , en de zaden van deeze-zoorte op gebout 
lant vallende , komen ligtelyk op , en werden jonge boomp- 
Jes, dat im geene van de andere zoorten zo gemakkelyk 
toegaat, | 

‚7. Cedieum nigrum medium , is aan bladeren de 
vierde of roode zoorte gelyk , zynde van boven donker- 
groen, van ander AE > zonder eenige roode of 
geele plekken , en de jonge bladerenzyn meeft groen y maar 
de geleel oude werden boven zwartagtig , doods - verwig y 
en van onder uit dön bruinen en graauwen gemengt; de 
Jeborffe van de wortel is zwart , bet binnenfle bout wit 
enbart: zommige verdeelen dit in twee zoorten „te weten, 
in breetblaadig en middelmatig , maar bet onderjcheit is zo 
klein, dat ik ze voor een rekene. 

8. Codieum nigrum minus, beeft de kortfte en final 
fle bladeren van alle, zes duimen lang , anderhalve 
vingeren breed, aan de opperfte bladeren groen , aan de 
onderfte wit den groene-zwart; zy flaan ftyf, en uitge- 
breit als pennemeffen, de wortel is buiten mede zwart, 
en zyn deeze beide zoorten weinig te vinden. 

9. Codizum parvifolium viride , is de zesde roode 
zoort gelyk , met finalle en fiyve bladeren , doorgaans 

roen , of zomtyts langs de middelribben wet een geelé 
Zeie wesbalven ook zommige, daar wat veel geel onder 
loopt , daar van nog een byzonder zoort maken, bet welk 
niet nodig is, want de fmalbladige zoorten in baar ge- 
daante niet vaft zyn , zo dat ik zelfs in de regenmaanden 
groote en brede bladeren daar aan gevonden beb, van de 
andere in dezelve flok gebeel ver/cbillende. Ik meen 
dierbalven , dat men deeze negen zoorten gevoegelyker in 
drie of vier konde verdelen, te weten, 1. geel, 2. rood, 
3. zwart, en 4. fmal of kleimbladig ; want die naauw 
wil opletten, zal'er nog meer veranderingen vinden, dan wy. 
bier aangebaalt bebben, „Alle Codibos bloeyen meeft de 
laatfle regenmaanden, en worden voortgeplant door taks 
ken, flegts bier en daar in de aarde gefloken. 


Naam. De generale naam is in °t Latyn Codizum, 
in °t Ternataans Codiho, dog Gre bieten alle de 
zoorten van deeze planten in Ternaten Dahingora , want 
Codiho is Tidorees y en Sofa Macquians , by de Ma: 
leyers is bet onbekent , bebalven bet weinige op Daly, 
Batavia, en Fava, daar men bet Caju of Daun maas, 
gulde bloem, van zyn goude-glants noemt: om de-zoorten 
te onderfcheiden voegt men ddar by de woorden Koning , dat 
is geel, Merarood , d. i, tam. di. zwart, Daun bofar 
groot-bladig , Daun kitsjil /malbladig , op Amboin Aytette 
malayhe , dat is Speelbout , maar op Hoemobel en by 
andere Moren Aytette obtte of olite, dat is misformig 
na de gedaante der bladeren naar baar gebruik, en den 
eerfte Amboinfe naam mogte men ook in *t Latyn Nuptia- 
lis noemen: Bruilofts-blad ; om dat bet = alle vrolykbeden 
gebruikt werd , in Banda Candaruffa cuning , want 
veele Inlanders bouden bet voor cen aard met de Genda- 
ruífa, dies bet ook by de Hitoegfen met eenderlei naam 
Sofa en Sofal genaamt werd. 

Plaats. Zyn regte Vaderlant zyn deeze Oofterfe Ei- 
landen , de Moluccos en Amboina, van waar bet met ftok- 
jes na Batavia is gebragt ; op Baly lantwaart in vint 
men bet ook, en zo 1k verfta omtrent Patane. . 

Gebruik, Zyn meefte gebruik is in de geblade takjes, 
avaar mede men op alle bruiloften, publique maâliyden , en 
orolykbeden de bedfteden, feefbbogen , deuren en fteilen 
befbeekt , kroonen en kranfen bebangt, en bet banketwerk 
verciert. Als: mede op-begraaffeniffen van kinderen en 
maagden bet lyk vercleri , en de dragers daar van een 
takje in de banden laat dragen, gelyk men elders met Ro- 


femaryn en Buksboom doet. 


Inde Medicyne heeft bet geele en roode weinig gebruik, 
maar bet zwarte werd nog eenige kragten toegefchreven s 
avant boewel bet zo groote gelykenis beeft met den Ole- 
ander , zo werd nogtans daar in geen [cbadelykbeid ge- 
vonden + dan alle de geele zoorten zyn de bladeren middel- 
matig kout,- zoetagtig van fmaak, en de jonge bladeren 
konnen voor moeskruit gekookt werden, maar de fcborfje 
des flams, en de wortel in alle zoorten , zjn beet van na- 
tuur , verwerkende een brand in de mont en keel, die 
men «vel een dag voelt , de [warte zoort is egter watmin: 


der in bitte y en droger dan de voorgaande , de [warte 
la qui. 


68 HERBARII AMBOINENSIS 


tur Oebat /wangi h. e. antidotum contra magos, mu- 
liercule enim hanc mafticant cum Pinanga & Zingi- 
bere , irrorantque infantes continuo lachrymantes 
fine ulla manifefta caufa , dicentes tales a magis 
effe infeftatos: Rubrz fpeciei radix cum lacte Ligu- 
larie la&ee contrita exhibetur contra dolores & de- 
bilitatem ventriculi , uc maligni humores per feces- 
fum evacuentur : Amboinenfes porro cuncta Codiea 
promifcue plantant ad hortorum oras, ut limiti in- 
ferviant, vel locum notent , ubi aliquem fepeliverunt, 
uomodo autem lutea fpecies in olus preparetur, 1n 
ubfequenti vide capite ad Dayngora. In Java & 
Baleya ubi he plante raro obcurrunt, a facerdoti- 
bus he plantantur circa templa & idola , ubi & reli- 
giofe has fervant, ab iis profanum arcentes vulgus. 


Codibo Ternatenfibus fignificat revenire , inque 
Malaienfi hac Grammatica , que a pueris hic adhi= 
betur , notat illum , qui hoc mittit , fubito ac mox ven- 
turum. effe: Trunci fegmenta ac radices cum cor- 
tice & ligno omnium Codiei fpecierum ardorem mi- 
nuunt, fi in aqua coquantur, ac fimilia frufta Scutel- 
larie fpecierum ipfis addantur, atque in olla obturata 
coquantur , unde balneum fudoris preparatur, quod 
e corpore eliminat per fudores cunctos malignos hu- 
mores, at fimul hauftulus ejusdem decoéti eft inge- 
rendus. 


In Rumpbii adpendice bec adduntur: 


Supra in textu notatum eft, in oGava & nona fpe- 
cie folia aliquando inveniri lata - quibus hec addo, 
iftis in fpeciebus fepe totos fafciculos iftorum folio- 
rum obfervari, quz inzqualis funt latitudinis. & for- 
mæ, putoenimmefatis obfervaviffe granula latifoliz 
fpecieidecidua , plantalas produxifle anguftifoliz , ta- 
les varietates quoque infra in Cap. 39. ad Scutellariam 
Crifpam notantur. 


Tabula Vigefima Quinta 
Ramum exhibet Cadie? medii cbryfoffichi. 


OBSERVATIO. 


Omnes he plante proprie Ricincidis funt fpecies, uti a Tour» 
nefortio vocantur, quod genus Linneo Fatropba dicitur. 


Liber VI. Caput XXX: 


wortel bier van werd gebeten Oebat fwangi; dat is een 
tegen middel voor de toverye , want de Vrouwtjes knou- 
awenze met Pienang en kleine Gember , en befproeyen daar 
mede de kinderen , als xe geduurig en zonder kennelyken 
oorzaak fchreyen , zeggende dat de zulke eenige betovering 
aangedaan zyn , de wortel van bet Rode geflagt met de 
melck van Ligularia lattea gewreven, gevenze in tegens 
bet krimpzel , en fwakbeit des maags , om den zelven door 
den kamergang te loffen van quaade bumeuren , voorts 
planten de Amboineezen alderbanden Codiho aan de kan- 
te van baare bostuinen 5 om tot een liemiet -fcbeiding té 
dienen , of een plaats te merken ¿ daar zy iets begraven 
hebben , boe men de geele zoort tot moes prepareren zal. y ` 
ziet men in 't volgende Hoofdfluk van de Dayngora: Op’ 
Java , en Baly , daar dit gewas raar is, wort bet van 
de Papen ontrent baare tempel geplant , daar xy het ook 
zorgvuldig bewaarens en de gemeene man niets daar van 
willen mede deelen, 

Codiho is im Ternataans te zeggen wederoni komen 3 
en in deeze Maleitze Gramatica onder de jonge luiden 


, gebruikelyk, is bet tezeggen , dat die gene, die bet zend 


baaft komen zal: de fiukken van de [lam en wortel met 
bout fcbors en al. , van allerbande Codibo verliezen bare 
brand wat , alsmen ze in water kookt , en by zodaanige Jtuk- 
ken van alle zoorten de Scutellatia by does , in'eem toes 
gebonde pot met water gekookt , en daar van cen fweet~ 
bad maakt , trekt wit bet lyf vele ongezonde bumeuren 
door "t faveet , mits dat men ook eendronksken van dezelfde 
decoltie inneemt. - 


In het aanhangzel vari Rumphius wert 'er dit bygedaan: 


Boven in de text is aangemerkt, dat in de agtfle en ne: 
genfte zoortzomwmyle breedbladige bladeren gevonden wer- 
den, waar by ik voeg ; dat ik dikmaals in die:zoorten ges 
beele. bondeltjes van diergelyke bladeren. gevonden beb s 
welke van eeneh egaale breedte en fatzoen zyn y want: ik 
meen „dat , ik genoeg ondervonden heb ¿dat de xaden:van dz 
breedbladige zoort op de grond gevallen, ook plantjes van 
de fmalbladige zooort bebben: voortgebragt, hoedanige ver- 
anderingen , ook beneden in bet 39 Hooft{tak-aangebaalt 
werden by de Scutellariam. ' Hioc euim 


M De Vyf en Twintigfte Plaat ! 
Vértoónt een tak van het middelfte-goudbladige-en-gefpik- 


Alle deeze planten behooren eigentlyk tot het geflagt van 
de Ricinoides, zo alsdie van Tournefort genaamt wert , het 
geen de Yatropba is by Linneus. 


CAPUT TRIGESIMUM. 
Codieum tentofum. Dayn gora. 


Ecundum Codiei genus eft remiforme feu longi. 
S folium , cujus binas itidem obfervavimus fpe- 
cies, luteam nempe ac viridem. ` 

Primo. Codieum luteum remiforme eft frutex , ultra 
hominis altitudinem excrefcens, in paucos fefe divi- 
dens ramos, e quibus folia dependent longiffima & 
anguftifima, copiofa & fafciculata, ita ut c longin- 
quo videatur hic frutex loris quafi adpenfis ornatus , 
funt enim fesqui pedem immo binos pedes longa , 
femi digitum lata, non rite extenfa , fed complicata 
quafi inftar canalium , funtque porro finuofa & ad 
oras fimbriata, ex viridi & flavo diftinéta colore , 
ita tamen, ut luteus color in medio & ad oras decur- 


rat, fuprema vero magna ex parte funt flava feu al- 
bicantia. 


Supra hofce fafciculos circa menfem Novembris ` 


longi fefe ac recti erigunt petioli, fpithamam immo 
pedem longi , albicantes quoque , quibus capitula 
infident vaga, plura fimul'conjun&a , quorum que- 
dam ex longis excrefcunt pedunculis , fefeque ape- 
riunt in flofculos albos ftamina alba gerentes uti in 
prioribus fpeciebus , horum autem ftamina funt lon- 


giora 


XXX HOOFDSTUK. 
De riemagtige Codıhosfirnik. 


of bet langbladige , waar van wy ook twee ver- 
- “© anderingen aangemerkt bebben , geele en groene. 
I. Het geele riemagtige Codiho is een firwyck 5 ruym 
zo boog, als een man, in weinige takken verdeelt, aan 
defe € zeer lange en fmalle bladeren , digt en met 
gebeele boffen by malkanderen , zo dat bet van verre 
Jebynt als of de ftruik met groote boffen van neftelingen 
of veters, behangen was, xy zyn van anderbalf tot twee 
voeten lang, een balve vinger breet , niet ter degen uyt- 
gerei y maar wat te zamen gebogen als geuten, daar toe 
ogtig en gekrult aan de kanten , en uyt den groenen en 
ligt-geelen zodanig vermengt , dat bet geele in den midden 
en langs de kanten loopt , dog de bovenftaande zyn meeft 
doorgaans geel of witagtig ; e 
Boven deeze boffen omtrent de maant November komen 
lange en regte Beien uyt , van een Don en éen voet langs 
mede witagtig , daar aan ydele knopjes flaan , met troe- 
jes d malkanderen ,ettelyke van dezelve fcbieten met tan- 
ge freeltjes Uyt, openen baar in witte bloempjes, en 
daar aan witte draadjes , gelyk de vorige , dog deere 
draadjes zyn langer en ydelder , daar op volgen drie boe- 
"SÉ kige 


| H* tweede geflagt van Codiho is bet riemagtige s 


ee EE, 
Su 


SA » | 


34 


Zom. IV. 


VI. Bock. XXXI. Hoofdit. 


giora & laxiora , illos vero infequuntur trigone & 
virides bacce , inferius paulo magis anguftate quam 
fuperius, inque iis tria officula , uti in antecedenti- 
bus, fed minora. 

Ex abruptis petiolis copiofus quoque exftillat fuc- 
cus , ad tactum vifcofus ; foliorum fapor dulcior eft 
& aquofior , quam in cun&is antecedentibus fpeciebus, 
unde & hzcfpeciesomnium refrigerantiffima cenfetur. 

Secundo Codieum viride remiforme folia gerit binos 
pedeslonga, immo longiora, vix digitum lata, non 
ira dependentia illis lutez fpeciei fed firmiora , ma- 
gisque extenfa, plerumque viridia, & ad oras multis 
finibus diftinéta , & inftar filorum contorta : Flores 
fructusque funt uti preecedentis, licet raro in con- 
fpeétum veniant. Hzc fpecies parvam quoque habet 
varietatem , cujus folia in medio linea lutea funt di- 
ítinéta; ac minus finuofa. 

Nomen. Latine Codieum teniofum, Malaice vulgo 
Codibo Daun Kitfjil, nomen vero proprium Terna- 
tenfe eft Dayn Gora : Amboinenfe Aytette Laun 
Maun, if Java a quibusdam vocatur Catsja Puri, ab 
aliis Caju Purin : fecunda fpecies peculiariter voca- 
tar Codibo Papua... as 
, Locus. In iisdem crefcit locis cum prioribus , in 
Moluccisnempe & Amboina , in Java enim & Baleya 
raro obeurrit, aliunde deductum. - s : 

U/us, Eodem adhibetur modo ac precedentes Co- 
diei fpecies in nuptiis nempe & conviviis ; luteum 
remiforme refrigerantis eft nature , ac faporis dul- 
cefcentis, unde & in olus coquitur cum Oryza & 
Calappi lympha , vel alio cum jure, hunc in finem 
tenetrima. eliguntur folia:; nullo vel raro viridi co- 
lore diftin&a , vetufta enim nimis fünt dura ¿ in a- 
jua. autem primo funt ebullienda , quz abjicienda eft, 

ein manibus funt -compingenda , unde mollefcunt , 
ac dein. denuo. coquenda: Radix Daun Gore cum 
Piñanga.comefta preferyat aliquem a veneno, ac re- 
frigerante {ua virtute adfumptum exftinguit: Eadem 
folia. cum Siri Pinanga ma(ticata., acrimoniam Siri & 
calcis temperant, ita ut Os, non adurent ,. vel fi hoc 
jam fuerit excoriatum,ardorem. parum exftinguunt 
ac lenlunt. ` = onted item 54 ZE go 
. In fecunda fpecie fzpius obfervavi, quedam fu- 

ema folia.circa apicem tenue ac firmum. emittere 
lamentum inftar crinis , quod foliolum fuftinet un- 
güem digiti longum, ac dimidium latum ş quod mi» 
rum praebet fpectaculum. ` . iX 


| Tabula Vigefima Sextá = 
Fig. 1. Ramum exhibet Codiei txniofi, cum floribus de fru. 


&ibus, od zo: Si) SD 5 
Fig. 2. Ramum foliofum fitit Codiei crispi. —. 


re 


CAPUT. TRIGESIMUM PRIMUM. 
. Codieum jilveftre: Codibo wan. 


C\ilveftris quoque Eodiei obcurrit fpecies fed raris- 
A fime, excrefcit autem ftipite vix brachium cras- 
fo , quinque pedes alto , in paucos fefe dividente 
ramos, in quorum fümmo folia inregulari ordine 
funt locata , illis latifolii. Codiei maxime adcedentia , 
fed tenuiora, & flaccidiora, inque notabiles coftulas 
diftinéta, o€to novemque pollices longa, binos lata; 
plerumque viridia, nec variegata, fuperde autem 
parum fplendentia. OPUL dd EE 
Fru&us longis infident petiolis uti in aliis Codizis, 


funtque rotunde & dure bacce, diu virentes , dein 
obfcure lutez, Radix vero in multas curvas & cras- 
fas fibrillas divifa eft, externe nigricantes , in ore 
ardorem excitantes; ex petiolis ejus abrüptis exftil- 
lat quoque paucus ferofus fuccus. — . |,|, 
Nomen. Latine Codieum naues Malaice Codibo 
utan : in Uliafferenfibus infulis dicitur 4y/uli abbal, 
Locus. Potiffimum notus eft hic frütex in Uliaffe- 
renfibus infulis & Nuffalauta, raro autem in Amboi- 
na & Leytimora, locos amat frigidos & umbrofos, 
item valles opacas , atque montes foveis, rupibus, 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


63 


kige groene befien , agter wat fmalder dan voren , en 
daar in drie korrels gelyk aan "t vorige dog kleinder. 


Uyt de afgebrokene fteclen loopt ook rykelyk een klaar 
fap, aan’t gevoel wat kleverig ; de fmaak van de bla- 
deren i$ zoeter en Waleragtiger , dan aan alle de voor- 
gaande, daarom "t ook voor °t koelfte gebouden wert. 

2. Het groene riemagtige Codiho beeft bladeren kwe? 
voeten en meer lank , fchaars een vinger breet, niet zo 
bangende , als de voorgaande, maar fteiver en meer wyt- 
gebreyt y doorgaans gras-groen, en aan de kanten met 
veele bogten gekrult 5 en als touwen gedraait ; bloemen 
en urugten zyn als aan ’t vorige , boewel men die zel- 
den ziet. Deeze zoort beeft nog een kleine verandering ; 
waar aan de bladeren een geele ftreep in de midden beb- 
ben, en minder gekrult zyn. E 

Naam. İn ’t Latyn Codizun teniofum. Ma: 
leits in”? gemeen Codiho daun kitsjil, maar zyn eigent- 
lyke Ternataanfe naam is Dayn gora. Amboins Aytetté 
Laun Maun; op Fava by zummige Catsja Puri, by an- 
dere Caju Purin, de tweede zoort bier in 't bezonder Co- 
diho Papua. ae 

Plaats. Het wafe in dezelfde landen ; als bet voorgaan- 
de; te weten: in de Moluccos en Amboina, want op Ba- 
ly en gata is "t«veynig , en van elders ingebragt. 

Gebruyk. Het wert op dezelfde manier gebruykt., als 
bet Codiho , op bruyloften; en maaltyden. Het geele 
riemagtige is verkoelende van aart , en zoetagtig van 
Jmaak; wert dierbalven tot moeskruyt genomen , en met 
ra en Calappus melk of ander zop. gekookt , bier toe moet 
men de jong {te bladeren nemen , daar aangeen of weynig 
groen is; want d'oude wallen te velagtig , men moet bet 
eerft in water opfieden ; "t zelve weg gieten , en met de 
banden kneden, waar door ze murf worden , en als dan 
voor de tweede maal opkoken ; de wortel Daun Gora, met 

Pinang gegeten , preferveert iemant voor vergift, en 
maakt meb zyne koelte "t ingenomen kragteloos ; dezelfde 
bladeren met Ziri Pinang geknouwt , benemen ook de 
Jeberpbeyi van de Ziri en kalk , datze de mont niet te 
zeer. verbranden j of zo men zig te voren al verbrant 
beeft y verdoven/e dat een weynig. 

Aan de tweede zoorte heb ik dikwils aangemerkt , dat 
zommige van de bovenfle bladeren ontrent de Spits een dun 
en flyf draadje, als een bairtjes uyt{chieten; en "t zelve 
draagt een ander klein blaadje, een la van een vinger 
lang , en half zo breet, bet welk fpeculatief om te zien is. 


De Ses en Twintig fte Plaat 
Vertoont in de eerfte figuur een tak van het langwerpige 
, Codizum, met zyn bloemen en vrugten. 


De tweede figuur wyft aan een takje met bladen , yan het 
|. gekruide Codieum: 


* 


EN 


XX. HOOFDSTUK. 
De wilde Codiho:firnik. 


JR zeer weinig , febiet op met een ftam, fchaars een 
vinger dik, en vyf voeten hoog , in weinige tak- 
ken verdeelt , aan wiens opperfte de bladeren zonder ordre 
[laan , die van bet breetbladige Codiho meeft gelyk , dog 
dunder en flapper , en in Renmelyker ribbetjes verdeelt , 
agt en negen duimen lang twee dito breet , doorgaans 
groen, zonder eenige fcbilderye , en aan de bovenfte zyde 
wat glimmende; 

De vrugten komen voort aan lange flelen , gelyk aan 
bet Codiho, en zyn ronde en barde befien , lang groen s 
daar na donker - geel ; de wortel is in veele kromme en 
dikke vazelingen verdeelt 5 buiten zwart of rookverwig > 
en in demont vd a a vereorzakende , uyt de afgebro- 

me Beleg loopt mede een weinig weyagtig zap. i 
RK m Latyn Codiéata Sylveftre , op Maleits 
Codiho utan. in de Uliaffers fom bet Ayfuli abbal. 

Plaats. Het is meeft bekent in de Uliaffers , en Nus- 

alaut , ook weinig in Amboina op Leitimor , bet wil in 
koele fchaduwagtige plaatzen flaan , als in donkere va- 
leyen, en a 't gebergte, daar kuilen , klippen , en Geen 


Mi vint ook en wilde zoorte van Codiho , dog 


70 HERBARII AMBOINENSIS 


kleiis, dog geenfins in *t wout onder bogeboomen, maar 


& argilla rubra gaudentes, neutiquam vero filvas al- 
tis arboribus confitas, fed inter arbufculas locum 
tenet, copiofe juxta litus obcurrit Hatuanz , & ve- 
teris Kullurz. _ E 

-Ufus. Ab Uliafferenfibus & Nuffalaute populis 
huius radix adhibetur tanquam purgans vulgare , cu- 
jus froftulum femi digitum longum fumitur, ac ma- 
{ticatur cum Siri Pinanga, ejusque deglutitur fuccus, 
faucium vero ardorem excitat notabilem , unde & 
alii Mauritani ad ejus correctionem aliquid Zingibe- 
ris, Nucis Mofchate , & Caryophyllorum addunt , 
tali autem purgante cuncti maligni e corpore elimi- 
nantur humores. 


Tabula Vigefima Septima 


Ramum exhibet Codiei filvefiris , quod cum prioribus ad 
Ricinoides quoque feu Fatropbas pertinet. 


CAPUT TRIGESIMUM SECUNDUM. 
Gendaruffa. Sofa. 


Endarufla vulgaris, que mas habetur, humilis 
G eft frütex, quatuor vel quinque pedes altus, 

: multis partim proeumbentibus partim erectis 
& rotundis excrefeens ftipitibus , geniculatis, ample 
diftantibus , & in inferiore ipforum parte protuberan- 
tibus, cuivis geniculo foliá infident bina fibi obpo- 
fita, & cum fubfequenti pari cruciformia , Salicum 
foliis quodammodo fimilia feu illis Lyfimachie, qua- 
tuor & quinque pollices longa, unum lata, in ex- 
tremo apicem teli reprefentantia, intenfe viridia , 
craffiufcula, & fcabra , ad oras non ferrata, fed hinc 
inde finibus & angulis excavata, paucis & maxime 
obliquis coftis pertexta , vetuftorum vero foliorum 
apex parum incurvus eft, feu ad unam partem inflex- 
us , pinguiffimi eius rami terre incumbentes prope 
genicula radiculas- emittunt , quibus progerminant, 
atque intra breve temporis fpatium maxime multi» 
plicantur, ita ut magnum obcupent locum.’ 

Flores fruétusque tam raro in hac confpiciàntur plan» 
ta, ut plurimi Amboinenfes fterilem hanc putent effe, 
nunquam etiam proveniunt nifi diuturna ficcitate, vel 
fi ftipites in hortis plantentür foli bene expofiti, ` 

Flores itaque raro progerminant in ramulorum 
fummo conjundi, parvi, & anguftí , prore&i inftar 
ilorum Rosmarini, fed longiores, ad unam partem 
inpreffi4 inque tres lacinias divifi, quarum infima 
extrorfum flexa eft ,zbinzque füperiores inflexa in- 
{tar pale , funtque porro albicantes, & leete pur- 
pureis punctis diftinéti. In centro: filamentum lon- 
gum album locatum eft, feu piftillum, capitulo infi- 
dens, quod diu poft floris lapfum fupereft. In hoc 
capitulo. maturo feinen .quoddam reperitur fterile , 
quodque inutile decidit; progerminans enim virtus 
in tota continetur planta , uti in prioribus Codieis , 
minimus enim ipfius ramulus terra commiflus pro- 
pullulat , immo, ubi tàntum cjus particula in terram 
projiciatur humidam, excrefcit: Rami refpe&u tam 
pufilli frutieis durum ac lentum gerunt lignum „ ejus- 
que duriffimum & albiffimum in radicibus detegitur, 
quz longe funt, ac füb terra prorepunt, atqué hinc 
jude plantulas emittunt: Odor faporque totius plan- 
te ingratus eft ac Filiceus, immo fere teter. 

Women. Latinc Gendaruffa & Gandaruffa, uti & 
Malaice, Javanice, & Bandanice vocatur Ganda feu 
Genda, quod fignificat aliquid, quod aromaticum fpi- 
rat odorem , & Gendarufla denotat aroma filveftre , 
feu quod filvz odorem fundit, quam Ruffas feu cer- 
vi inhabitant. Baleyice Dauffa, Amboinice Sofa: Ma- 
labarice Caranotfchi , ac nigra fpecies pecüliaritet 
Puli marua, h.e. Suda lapas, quum inter ámantes 
repudium denotet, 


Locus. Ubique crefeit"in infulis Amboinenfibus & 


Moluccis juxta ripas faxofas, ut & in vallibüs frigi- 
dis, & ad montium pedes , raro autém ibi floret, 
quod vero in hortis plabtatur, vel in planis locatur 
locis, fuprema gerit folia minora, nempe non ultra 
digitum longa & lata, magis contrada, & magis fla- 
va, ita ut Codieum quis putaret effe, cui quoque ad- 
fines habetur: Hzc quoque aliquando floret Augufto 


Liber VI. Caput XXXIIL 


wel onder "t klein geboomte. Het meejie valt langs bet 
ftrant op Hatuana en oud Kullur. 


Gebruyk. In de Uliaffers en op de Nuffalaut , ma- 
kenze baar gemeene purgatie van dexen wertel , nemende 
van de werfche een ftukje van een balve vinger lang , 
knouwen die met Ziri Pinang, en’tzapinzwelgende, dog 
bet verwecki een merkelyker brand in de keel , daarom 
andere Moren, die bet verbeteren willen , daar by doen 
een weinig Gember, Noten en Nagelen, waar mede zy 
bet lyf van alle quade bumeuren zuiveren. 


De Seven en Twintigfte Plaat 


Vertoont een tak van de wilde Codieum, welke mede gelyk 
de voorgaande tot de Ricinoides ofte de Fatropbas behoort. 


XXXH. HOOFDSTUK. 
De Gendaruffe - firuik. 


E gemene Gendaru[Ja , die men voor bet manneken 
D bout , is een lage beefter, vier 4 vyf voeten boog , 
met vele , ten dele leggende , ten delen over ent 
Jtaande , en ronde fielen op/cbietende , in leden verdeelt , 
die wyt van malkander ftaan y en aan de onderfte fteelen 
wat uytfteken, als knietjes , aan ider lid (laan twee bla- 
deren tegen malkander , met bet naaft bi er paar een 
kruysmakende, de Willige bladeren wat gelyk, of die van 
Lyfimacbia , vier en vyf duimen lang , een dito breet , 
zodanig gefatzoeneert , als de [pits van een pyl, boog- 
groen, dikagtig, en fteif , aan de kanten niet gezaagt , 
egter bier en daar eenige hoekjes en bogtjes bebbende , met 
weinige zeer fchuynze ribben door regen, en aan de oude 
bladeren (taat de fpits wat gekromt na d’eene zyde; de 
vetfte takken , die op der aarde leggen’, wortelen by de 
knietjes wederom vaft , en vermenigvuldigen bun in kort, 
zoo dat zy een groote plaats beflaan. bit 
Bloemen en zaden werden zozelden aan deöze plant ge- 
fien , datze de meefte Amboinefe voor omorugtbaar bouden , 
zy komen.ook noyt voor den dag, dan by lange droogte , of 
als de ftruiken in de boven geplant, wel ter zonne ftaan. 

De bloemen dan komen weinige voort aan ’t bovenfte 
der ftelen by malkander; klein en fmal, met een bals, als 
die van Rosmaryn , dog langer , en aan de zyden inge- 
duwt, voor in drie lapjes gedeelt, waar van bet onderfte 
lelleken uytwaarts gebogen flaat, en de twee bovenfte in- 
newaarts , als een belmpje , witagtig , met eenige ligt» 
peerfe puntjes. In de midden ftaat een lank wit draadje, 
op een groen knopje, «velke beide lang na 't afvallen der 
bloemen fidan blyoen. In dit knopje ryp zynde , vind 
men iets dat bet zaat «vil zm. en egter niet voorteelt s 
maar vergeefts afvalt , want de voortelende kragt fleekt 
in de gebele plante, gelyk in de voorgaande Codibos , want 
bet minfte takje in de aarde geftoken beklyft 5 ja. waar 
menmaar een reisken weg fmyt op dé blote gront, die wat 
vogiig is; de takken hebben , tegen vermoeden van zo 
keinen. beefler , een bart en taai haut , en wel’t barfte en 
witfte in de wortelen, die lang zyn , onder de aarde kruf- 
pen , en mede bier en daar jonge plantjes uy poten. De 
reuk en fmaak in de geheele plant is onlieflyk, Varenagtig s 
en bykans vuyl. : 

Naam. In ’t Lateyn Gendaruffa en Gandäruffa , ge 
lyk bet ook in’t Maleyts, Favaans, en Bandaas biet , Ganda 
of Getida is te zeggen, iets dat Speceryagtig riekt , en 
Gendaruffa wil zeggen een wilde fpecery , of die na 't 
wilde bofch riekt, daar de Ruflas of barte bef wonen: 
in’t Baleits Dauffa , Amboinees Sofa. In Malabaar Cara- 
notfchi , de Swarte in’t bezonder Puli Marua ‚dat is Suda 
ag > Om dat ’t onder de Minnaars een febeytbrief be. 

üyt. 

Plaats. Het waft over al in de Amboinfe en Moluxe 
Eilanden langs de waterkanten, daar "t fleenagtig is, in 
koude valeyen , en ^t bangen der bergen , dog aldaar bloeit 
bet zelden, bet geen in de boven geplant wert , of 0 
vlakke en zonnige plaatzen flaat , gewint de bovenfte 
bladeren kleinder, te weten; niet boven een vinger lang, 
en breet , digter in een gedrongen „en geelder, zo dat men 
Let voor een Codiho zoude aanzien , onder wiens maag- 

Jebap 


| “Zab. XXVII. 
D 
Lag A 72 = 


Vi Boek. XXXI Hoofd. “A MBOINSCH KRUYDBOEK. 


& Septembri , tempore autem ifto ficciffimo , quod 
anno 1660. hanc infeftabat Provinciam , quum multi 
exficcarentur fluvii ,, Gandaru/fJa fere ubique florebat ; 


.quo tempore plures alie plante contra ipfarum na-, 


turam flores producebant, inter ceteras quoque Sem- 
per vivum Amboinenfe , Sacar bebes dictüm , de quo 
infra libro octavo. ` | 


Ufus. Contemptus hic frutex, tam ingratum fun- 
dens odorem , Indicis curatricibus in magno habetur 
pretio, apud plurimos enim Indos obfervatur mu- 
lierculas medicamenta preparare: Hecitaque plan- 
ta nature quum fit refrigerantis, promptum habetur 
remedium ad febrium zítum exftinguendum, faltem 
eo tempore , quo in ufum vocatur: hujus autem fo- 
lia adhibentur, uti & ifta Bongeraje, & Sacar Belek, 
Baleyenfes autem radices Bangle & Lampujang ad- 
dunt, inque magna fcindunt futta , inque cacabo 
aqua repleto macerant per diem ad folis eftum , & 
per noétem ad rorem, qua febricitantes homines me: 
ridiano lavant tempore, uti & infantes dentibus labo- 
rantes quum plerumque febribus fimul corripiuntur, 
interne propinant hujus eae radicem in aqua con- 
tritam cum illa Novelle & albe Bonge raje. 

Incole per terram iter facientes , ejus ramulos 
manibus tenent, quos pedibus incutiunt, dicentes, 
laffitudinem hinc pelli, uti in Europa de Arthemifia 
id creditur, fic quoque incole Moluccarum, Cele- 
bes, & adjacentium infularum Gendaruffe tam albe 
quam nigra ramulos folebant in ides & ad pedes 
geftare, ut & manibus tenere, ne defatigentur. Pa- 
poenfes, qui natio eft predabunda, omnes inftituunt 
artes, ut celeriter naves propellant, ventum undas- 
que cogentes, ut homines fuperveniant, quos furari 
conantur , hanc itaque plantam fauftam putant ac 
faventem depredationibus fuis, unde & brachia ac 
arma hac exornant, ejusque fucco corpus inliniunt, 
. oculisque inflillant, mulieres, quarum viri in pre- 
dam exeunt, hanc plantam ciftis inponunt ‚in quibus 
Siri Pinangam pro viris fuis fervant , credentes illos 


predam copiofam hinc deportaturos effe: 


Supra memorata Gendaruffa alba cognominatur ac 
vulgaris eft, hujus & bine alie obcurrunt fpecies, 
pigra, & fufca, fed adeo parum differentes, ut une 
exdemque fint habende ; Gendaruffa nigra in fruti- 
cem excrefeit altiorem magisque lignofumy foliorum 
forma cum illis priorisconvenit, fed minora funt, fir- 
miora, & in durum apicem exeuntia, fere Br en- 
tem, colötis ex viridi ni icantis ; obfcure ufcis ac 
nigricantibus venis pertexta. Flpres funt uti prece« 
dentis , fed copiofiora gerunt ifta pun&ula purpurea. 
Ramulorum cortex nigricat, & aliquando ita fplen- 
det, ach nigrum effet Accarbabar , radicum vero cine- 
reus, quz lignum gerunt interne album & durum. `; 

Fufca fpecie; ab hac non differt , nifi quod ramuli 
non nigri fed obfcure fufci fint, feu lineis nigris di- 
ftinéti, ejus folia paulo majora funt, vulgari fere 
fimilia, atque in durum apicem exeuntia, ita ut vera 
higra fpecies minima gerat folia. "x 

treque Gendaru[fa itam vocantur, non tamen in 
filvis Geicunt. fed in hortis plafitantur, raro autem 
obcurrunt, nigra radix a mulierculis follicite conli- 
gitur & adfervatur ad incantatos homines curandos ; 
quibus addo & monéo, Indos fub preftigiis compre- 
hendere multos naturales morbos , c@teroquin €a- 
dem radix cum aqua contrita conducit & propinatur 
contra choleram albam feu Upas putt, notandum 
"vero eft, nullis medicamentis contra choleram exhi- 
bitis addendum effe Limonum fuccum, vel alium 


quendam faccum acidum, nee ante nee poft Ma. — 
. Ambz hz fpecies in hortis plantari offünt, ac 
fepes ex iis formari, quales ex Ligufiro etiam for- 


mantür; quum adeo denfam forment comam , fi tali 
modo plantentür, tales puto fepes, que nulli refi- 
ftunt vi, - Vetüfte Gendaruff radix durum exhibet 
nodum, ejusque lignum proximum digitum craffum 
eft, durum quoqne, e ER fplendensgue inftar 
Accarbabar marini. > iyi : , 
. Nigram Ternatenfes "Pow ihponunt, quum foli- 
farias permeant filvas, ad filvarum diabolos, Ma- 
laice Djing diétos , profugandas. — = 

Ramum exbibet Gendaruffe vulgaris. 


5i 
Schap bet tok gerekent wort dit is ook "tgenh, dat zom- 
tyts blaeit*in Auguftus en September; maar in diz groote 
droogte , dewelke- Anno 1660 in deeze Prowentie was ; 
wanneer veele rivieren uit droogden , zag men de Gan: 
darufla /cbier over al bloeyen welke droogte ook meer an- 
dere plantentegens derzelver ordinare natuur deed bloemen 

voortbrengen; onde» andere bet Amboin/cbe Semper vi- 
vum, Sacar bebec genaamt , waarvan beneden Lib. 3: 
. Gebruik. Deeze wazi beefter van zulken onliefliken 
reuk is by de Indiaanfcbe. MeefterefJen in groote agting ; 
want by de meefte Indianen ziet men, dat de vrouwtjes dé 
medicamenten klaar maken deeze plant dan zynde kout van 
aart , boudenze voor een toegeeigent middel, om den brant 
in allerlei koortzen te verdryven; immers voor die tyd; 
datze bet gebruiken, men neemt de bladeren bier van, als 
mede die van Bonga Raja, en van Sacar Belek (de Ba: 
lyers doen "e de wortelen van Bangle en Lampujang by) 
Aaen bet in grote ftukken ; en doen bet in een balie met 
water , Jtellen bet aldus te weken ; een dag in de bete 
Zon, en 's nagts in den dauw, War mede zy de koortzige 
menfchen fmorgens waffen , als mede de kinderen, die 
tanden krygen sen gemeenlyk met koortzen bevangen wer- 
den, binnens lyfs geven ze te drinken deeze wortel inwa- 
ter gewreven , met die van Novella en witte Bonga raja; 

e inwoonders over lant reizende , dragen deexe tak- 
jes gaarne in de banden , en flaan daar mede tegen de 
beenen ; zegende > dat dit de vermocitheit beneemt , ge- 
lyk men in Europa van de Artemifia gelooft, insgelykal- 
le de inwoonders van de Moluccos , Celebes , “en omleg- 
gende Eilanden , plegen de takjes van Gendaruffa, zo 
wit, als fwart, in de gordel, en rontom de beenen te fte: 
ken , en in de banden te dragen , om niet moede te wera 
dön; de Papoeen zynde een roofgierige Natie , ftellen al 
baar bexigbeden op bet fnel varen van bare prauwen , bet 
breken van winden en baren , en bet betrappen van men- 
Jcben , die zy roven willen , zo boudenze dan dit kruit 
voor gelukkig , als zy zullen roven gaan , wesbalven zy 
bun armen en geweer daar mede befteken , met "t zap bet 
lyf befiryken, en in de oogen druipen ‚de vrouwen , wiens 
mannen roven gaan , leggen bun dit kruit in de tomtom» 

me , daarze Ziry Pinang voor bare mannen in leggen y 
en geloven, datze met een goede Puit^t buys zullen komen, 

et bovenftaande Gendadrufla wert bet witte byge- 

naamt , en is bet gemene, dan vint men nog twee 4 
zoorten , fawart en bruin , dog xo weinig ver/ebillende ş 
dat menze voor een Gendaruffa mag . De fwarte 
Gendaruffa is ‘booger en boutagtiger van ftruik, de bla» 
deren van fatzoen, als de vorige , dog kleinder , ftyver , 
en met een barde fpits, die bykans fleekt , favart - groen 
van coleur , met donkere bruine of favart 2 aderen s 
bet bloeit als "t vorige, dog de bloempjes bebben meer van 
die peerfe ftipjes; de fchors aan de ftelen is fwart , en 
zomtyts zo glimmende , als bet fwart Accarbabar , maar 
aan de wortel graauw , de wortel beeft van binnen een 
wit en bart bout. . 

“De bruine zoorte verfebilt niet bier van , als dat de 
flelen in plaats van fwart , donker-bruin zjn , of met 
Swarte linien gefpikkelt ; de bladeren zyn wat groter , 
Jebier bet gemene gelyk, ook met een barde fpits, zo dat 
bet regte [warte de alderkleinfte bladeren beeft. 

Men noemtze beide Gendaruffa Itam , zy waffen niet 
in’t wilt, maar werden in de boven geplant , en zyn wet. 
nig te vinden, de fwarte wortel wert door de vrouwtjé) 
zorgvuldig gezogt en bewaart , om alle betoverde men- 
Jeben daar mede te genezen , ‘waar by ik wederom waar- 
Jchouw , dat de Indianen onder veele natuurlyke 
ziekten begrypen ; anderzins is defelffte wortel goet met 
water gewreven , en ingenomen bet water bort , 
of Upas puti , dog ftaat te merken „dat men by alle Medi- 

in ibori ingegeven geen Lemien-zap , of eenige an- " 
dire bari ör germanen rmengen , zo voor als naar. 

Beide deeze zoorten kan men in = boven — > en 
kleine beggen daar van maken , gelyk men met bet Ligus- 
trum doet , om dat het zo digt in malkander waft y 
men bet zo plant, ik meen zodanige beggen , a seen i 
«velt beboeven wit te flaan ; de wortel van de Gen- 
daru[Ja is een bafde knoeft , en "t naatfle bout daar aan 
een vinger dik, mede bart en ftyf, klinkende als Accar- 
babar uit de zee, 

Het favarte fleken de Ternatanen in bare gordels , als 
> eenzame boffen gaan , om de bofch duivels te ver- 


e 


De Ags en em see init 
Vertoont een tak van de gemeene 


CAPUT 


5 HERBARILAMBOINENSIS Liber Vİ Caput XXXIIL 


CAPUT-TRIGESIMUM TERTIUM. 
 Geudarulfa. femiha. Gandaruffa 
Ew parampoan, 1 n 

que ambe fruticofe func, ob fimilitudinem 


vero cum Gendarufjfa, maximam hic deftribe- 
mus, alteramque, quam peculiarem habemus her- 


Pp Gendaruffa feming: bine exhibentur plante, 


> i 


bam, ad decimum referemus librum. « 


_ Mera, itaque Gendaruffe femina, eft frutex parvus 


quatuor. vel quinque pedes altus, -multis fefe exten- - 


dens flagellis ,. partim. procumbentibus , partim ere: 
étis , in ampla divifi funt rami genicula, quibus folia 
inlident obpofita & cruciata , uti in priore Gandarufla, 


bujus vero-majora & flaccidiora funt, feptem & otto 


pollices longa ,. binos: digitos lata, in longum por- 
récta apicem , ac porro formam habentiğ foliorum 
Lsjili, oris equalibus, vel que raros gen angu- 
los, funtque porro plutimis obliquis coftis pertexta, 
adeoque flaccida, ut mox marcefcant, fi tangantur 
vel abrumpantur, genicula: funt viridia & herbacea, 
ipforumque interftitia funt breviora, atque. alterna- 
tim ab.utraque parte fulco funt excavata, femper ad 
illam partem, cui folia infident , unde ramus quo- 
dammodo quadragonus elt: ex quovis nodo: varia 
progerminânt tenera folia ac furculi, unde. maxime 
extenditur hic frutex ` Foliorum odor.penetrantior 
elt quam in Gandaruffa, ac fere fulphureus, ut & fa- 
por ipforum ingratus, uti in. Sajor. bajang, : Ejusque 
flos eft albus & concavus, in longas fpicas extenfus, 
ac.femina parvis. includuntur. burfulis, zee po er- 
minantia,. Radices ejus funt longe & rare fibrille 
fub.terram.prorepentes.. «5 00 les ii 
:» Nomen... Latine. Gendaru(fJa. femina , . Malaice. Gen: 
darujja param pean, Macaflarice Bongo bongo , ac. pro: 
. prie.femina ee floribus, M rl A 
flores gerens lete purpureos, poftea ,.uti diximus, 
er ek C QUI dins. vocant Malaice. Boeli poeti, 
Malabatige :Pgrommuli. … e D o is 
«-Lgeusisln vallibus. crefcit juxta ripas rivulorum , 
Seçilen prexuptorum modum , prefertim juxta 
uviumElephantem in Leytimora , circa &des quo- 
que plantatur in areis, ubi luxuriofe crefcit, & pro- 
pagatur , fed raro bs xil Eie ees 
++ Ufus. Macaflarenfes ejus fuccum oculis inftillant 
ad.illos depurandos , quum nubecula in iis adpareat , 
vel effufcentur , manipulum foliorum. fupra ignem 
calefactorum & pedibus inlinitorum … Beriberi curat, 
alii autem meliore jure illis utuntur non contra frigus 
feu Deriberi proprium; fed.contra Paralyfin, Arthri- 
tidem, doloremque artuum , five fupra ignem cale- 
factis, five in aqua coctis & adplicatis, fin hifce ca- 
put lavetur, ipfius fquamas tollunt. 


fteritatem 6 anxietatem Folia in aqua contrita & 


propinata pueris afthmaticis conducunt ad tuffes fe- 


Dauffa paia dita, qu: 
yulgarıı zendaru[Ja, folia gerens vulgaris: ie 
accidiora , hec ibi diligenter in hortis plantatur, 


quem, hominibus periculofis laborantibus. morbis ex- 
hibetur,in guikusnam yero nondam detegere potui, | 
fed inde nomen faum forcita eff. ~ o ce 


x E Ta 
Gendaruffamexhibet.. 


$ 


XXXIIL.-H.O OF DS TUK. 
^ Gendaruffe -flruik. het wnfje. 


D werden voor ^t &vyf ken van Gendarufla kwe 


in: "t Maleits Bae Porn op Malabaar Ea. 
en van de 


pe gvergeflagen , met de bladeren ’t booft gewas- 


Miffebien, noemen, de 1 


Tut ain t gan 
- Pc" "cr "pe et D 
digit a P 


met bladeren, als 
wert aldaar 
ingeeft, dog in star ziekte Deb 
van ze ook de naam beeft , 
De. Ne GE , 
Vertoont de wyfjes Gendaruffe j 


Tom. AV: 


VI. Boek. XXXV.Hoofaf. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


CAPUT TRIGESIMUM QUARTUM. 


Jnvolucrum cufit. Bonkos cuffu. 


` 


Ic frutex fimplicem ereétum & lignofum emit- 
H tit ftipitem, minimum digitum circiter cras- 

fum , qui folia fuftinet rara & magna , illis 
Caffuvii filveftris fimilia, duodecim ac quatuordecim 
pollices longa, quatuor , quinque, &fexlata, fupe- 
rius fubrotunda, & in brevem exeuntia apicem, in- 
ferius fenfim anguftata, multis Meis coftis per- 
texta, rugofa, feu arenofa quafi ad tatum, prefer- 
tim ipforum petioli , qui prope foliorum ortum geni- 
culati funt. 

Ejus fructus in racemis progerminant , digitum cir- 

citer longis , ex alis inferiorum foliorum , funt au. 
tem trigoni, ac fuperne in tria capitula diftinéti, 
quorum quodvis in brevem determinatur apicem ex- 
terne inflexum , queinferius concreta funt, externe hi 
fructus funt ex cinereo virides & arenofi, abrupti 
vero & ficci toti rugofi funt & lanuginofi, fuperne 
autem dehifcunt, atque in quavis cellula viride con- 
tinetur officulum, quumque pellicula duriufcula de- 
hifcat, faba fefe obfert alba, que ficca fpedicei eft 
coloris, ac facillime progerminat. ` 

Nomen. Involucrum cule , juxta Malayenfe Bonkos 
cufu, & hoc juxta Uliafferenfe Makellun balaluno , 
h. e. folium, quo obvolvitur animaculum Coes Coes 
dictum, quum hoc capiatur vel occidatur. 

Locus. In faxofis & nudis crefcit montibus , ali- 

uando etiam in ipfis rupibus circa Ihamahu Boyha- 
ria, atque aliis in locis circa litus. | 

Ufus. Incole Uliafferenfes ejus folium tanquam 
fpecificum habent remedium contra Lepram ficcam , 

mboinice Kefi kefi dictam, vulgo Cafcado, fi hoc 
conterunt cum foliis Pangii , calefaciant, ac cum 
alio toto folio parti inponant adfecte. 


N. B. Huic Capiti nullam adje&am inveni figuram. 


CAPUT TRIGESIMUM QUINTUM. 
Folium bratteatum. Daun prada. 


tex, virum altus, qui in binas dividitur fpe- 

cies, in albam & rubram. 
Primo. Alba feu vulgaris Daun prada frutex eft, 
paucos rectos & fragiles emittens: ramos , qui in 
paucos dividuntur laterales ramulos, adeo fragiles; 
ut nullam tolefare poffint vim, qui in extremo albi- 
cant & rotundi funt, hifce folia infident bina fibi op- 
pofita, oblique cruciata, Limonis foliis fimillima , 
fed non inferius cordata , inequalis magnitudinis , 
inferiora enim minima fünt, vix binos pollices Ion- 
ga, & unum lata, fuperiora quatuor & quinque pol- 
ices longa funt, binos lata, oris equalibus, glabra, 
& flaccida, in horum medio macula lata & alba con- 
fpicitur, in varios excurrens angulos acutos a pe- 
tiolo usque ad folii extremum, formam flamme ig- 
nis exhibens , vel ach lamella alba folio effet adglutina- 
ta, reliquaipfius pars lete viret, feu paululum albet cir» 


H: fingulare ac maculatum folium profert fru- 


ca nervum medium, atque hzc foliorum pictura ar-- 


bufculæ huic mirum prebet adfpeétum. 

Flores ejus funt longi & -concavis fuperius in la- 
tam & parum inflexam- oram définentes, ocrez for- 
main exhibentes , intenfe ex purpureo rubentes , qui 
intus continent femina quedam longa concoloria & 
elongata , funt autem inodori , brévibusque & albis 
petiolis infidentes, qui fine fructu decidunt. i 

Ejüs cortex mucofus eft ac fragilis , quale & lig- 
num eft. Folia quoque vifcofa funt, & fatua , odorque 
ipforum ingratus, ad Gendaru[fam adcedens. 

Secundo. Rubra fpecies priori fimilis eft , excepto 
quod hee arbufcula paulo altius excrefcat , folia 
ejusdem funt formz ac fitus , fed majora , quinque 

Tom. IP. & 


73 
XXXIV. HOOFDSTUK. 


Inwindzel van het Cuffu. 


Eeze heefter fchiet met een enkelde boutagtige fteel 
op , omtrent een pink dik, daar aan weinige en 
groote bladeren ftaan , die van bet Cafluvium fil- 

veftre gelyk > twaalf en veertien duimen lang , vier , vyf 5 
en fes ditoos breet, aan "t voorfte ront toelopende , met een 
korte fpits , en na agteren allenkskens toefmallende , met 
veele paralele ribben doortogen, ruig. of zandig in't aan- 
taften , inzonderbeid baar Delen, die by den vor/pronk des 
blats een knop bebben. 


„De vrugten komen aan korte trosjes voort , omtrent een 
vinger lang , uit den {choot der agter[le bladeren , dezel- 
ve zyn driehoekig, en voor in drie hoofden verdeelt, en 
yder boofdeken met een kort fpitsje , uitwaarts gekromt y 
en met de billen zitten ze tegen malkanderen vaft, van 
buiten graauw-groen, en zandig , maar de afgebrokene en 
droge werden gebeel ruig en wolagtig , aan ’t bovenfte 
Jpiyten ze open, en daar in vertoont zig éen groenagtige 
korl ín yder celle „en als bet bartagtig Merken open barf, 
zo vertoont zig een wit boontje, "t welk caftanje - bruin 
beflerft, en ligt uitfpruit. | 

aam. Jn ’t Latyn Involucrum cufci, in "t Maleits 
Bonkos cuflu, na 't Uliaffarfe Makellun halaluno , 
dat is, blat, waar mede men bet Coes Coes verbergt of 
inwikkelt , als men bet gevangen of gedood beeft. 

Plaats. Het waft op bet fienige en kale gebergte, en 
zomtyts op bloote klippen , omtrent Ibamabu Bopbaris , en 
elders omtrent bet firant. 

Gebruik. De Inwoonderen van de Uliaffers bouden 
dit blat voor een toegeeigent middel voor de Lepra ficca, 
in 't Amboinees Kefi kefi , in’t gemeen Cafcado ge- 
naamt, als zy bet zelve wryven met de biaderen van Pan- 
gium, warm maken, en met een ander gebeel blad over de 
Jcbade binden. 


N. B, By dit Hooftítuk heb ik geen figuur gevonden. 


XXXV. HOOFDSTUK. 
- Het vergulde Blad. 


It feltzaame gefchilderde blad is meede een beefter , 
D een man boog , verdeelt in twee zoorten, witte en 
roode. 

Eerft bet witte of gemeenfte Daun Prada is een bees- 
ter , met weinige regte en brofje takken opfcbietende , ver- 
deelt in weinige zyde takken , die zo bros zyn, datze 
gants geen geweld kunnen uitftaan , aan baare uiter [te 
witagtig en rond , daar aan ftaan de bladeren , twee en twee 
tegen malkander in een fchuins kruis , de Lemoen blaaderen 
gelyk, dog zonder bertje , van ongelyke groote , want de 
agterfte zyn de kleinfle , fcbaars twee duimen lang , en 
een breed , de voorfte vier en yf duimen lang , en twee 
breed, met effene kante , glad en flap, in de midden ziet 
men een breede witte vlek y met verfcbeide uitloopende 
boeken, en fpits van de fteel tot aan bet voorfte des blads , 
in de gedaante van een vlamme Vuurs, als offer cen wit 
uitge/nede plaatje op bet blad geplakt was, zynde de reft 
des blads bleide groen, of met een rini d wit ontrent de 
middel zeenuwe , welke fcbilderije der bladeren dit boomp- 
je een wonderlyk aanzien geeft. 

De bloemen zyn lang en bol , voor met een breede en 
wat omgeflage mond gefatzoenneert , al; een leerze, boog 

er-rood , binne met eenige lange draadjes van dezelf- 
de coleur , die wat uitkyken , zonder reuk , weinig in't 
getal , en op korte witte fleeltjes Jlaande , en vallen af 
zonder vrügt. 

De Jebors is fleimerig en bros , gelyk ook al bet bout. 
De bladeren insgelyks zyn fleimerig en laf , de reuk wat 
vuyl ş na de Gendarufla trekkende. 

en tweede bet Rode geflagt is ’tvorige gelyk , bebalve 
dat "t boompje wat grooter ward , de bladeren flaan in 


de zelfde order en gedaante , dog grooter , Vyf em I 
K ui. 


74 


& fex pollices longa, tres lata digitos, non macula- 
ta, in medio & ab inferiore parte late fufca, fuper- 
ne ex viridi & fufco variegata, ipforumque cofte 
funt magis parallele, 

Flores funt uti prioris, fed majores, ex purpureo 
fufci colore, ad oras contracti & quafi inprefli, ip- 
forumque labium inferius in barbulam exit, fine fru- 
étu quoque marcefcunt. Foliorum odor, fapor, & 
vifcofitas eft uti precedentis. q 

‚Hec rubra fpecies varietatem habet, ex qua alii 
tertiam componunt fpeciem , foliorum: forma non 
differens , fed hec in medio maculam gerunt am- 
plam, fuaverubentem feu igneam quafi. 


Ambe fpecies fenfim in mediocres excrefcunt ar- . 


bores, quarum trunci pedis craffitiem obtinent, fed 
hoc laborant vitio , quod calido ac pluviofo tempo- 
re multas generent nigras , deformes , & pilofas 
erucas, cuncta folia ita depafcentes , ut totus fepe 
frutex iis fit orbatus ac nudus, atque etiam hinc pe- 
reat, quum autem jufto tempore fupremi albi ramu- 
li, Erucas proferentes, amputentur vel abrumpan- 
tur , novi regerminant ramuli: Inter arbores non 
nimis magnas amant crefcere in folo molli, in ar- 
gillofo enim & locofoli expofito ramos feruntincur- 
vos, & graciles, atque in ordinatos , minoraque folia, 

Nomen. Latine Folium brateatum, juxta Malayen- 
fe Daun prada & Poding a defcripta foliorum forma, 
ceterum quoque vocatur Daun putri & Dangora , 
Ternatice Cabi cabi alba, rubra Lulajo, Amboinice 
Aylilin & Lilin. In Java alba Tommon, rubra Temman 
vocatur, ab aliis Djurn dumung. 

Locus; Nullibi obcurrit nifi in hortis plantatus hic 
frutex, atque pauca tantum copia in Amboina, Ter- 
nata, & adjacentibus infulis, raro fenefcit , vel in 
arbufculam excrefcit, fed ob diétas cauffas facile pe- 
rit, per ramulos tamen facile propagatur, atque fi 
modo pluviofis menfibus ramulus in terram projicia- 
tur, radiculas emittit, fique fepius transplantetur , 
clegantior ejus frütex eft: tertia fpecies rara eft, at- 
que nuper ex Bangaya dedu&a, ` — 

Ufus. Alba fpecies in nuptiis adhibetur, uti Co- 
dieum , ut elegantibus fuis foliis nuptiales toros ac 
mefifas ofnet : Omnes porro fpecies vim habent 
emollientem & maturantem fine ullo calore. Albe 
fpeciei folia apud Ternatenfes mulieres magno funt 
in pretio ad mammarum fcirrhos maturandos & ab- 
feflus; qui illis fuperveniunt, quum infantes a mam- 
ma & late removeant , folia hiec Conterutitur cum 
Calappi lympha primo calefaéta!, ac dein inpofita 
fcirrhos emolliunt feu glándulas ; ita üt Jac inftar feri 
exftillet , fi vero mamme jam abfeflum patiantur , 
pus maturant : Rubrz fpeciei folia aptiora cenfentur, 
li füeriht contrita, inpofitaque anthraces curant & 
tumores calidos maturant: Folia hec cum illis Pra- 
pues & Bonge raje contrita & propinata variolas ex- 
pellunt. 

Cortex contufus & tumoribus mox obortis inpofi- 
tus illos mox refolvit ac diffipat , immo omnibus 
inflammationibus & variolis inpofita calorem extra- 
hunt, ipfasque minuunt, 


"In Rumpbii adpendice bec adduntur. 

Cum hac planta convenire videtur Tsjude maram 
H. Malab. part. 6. fig. 60. eus Portugallice dicitur 
Parangian & Pervatti pou, Belglce Maagden-lot , ibi- 
demque defcribitur pro planta exotica, que ex Chi- 
ha vel Manilhis fuit adlata , ejus vero flores parum 
differunt ab illis noftre plante, 


Tabula Trigefima 


Ramum exhibet fruticis qui Folium bra&eatum Rumphio di- 
citur. 


OBSERVA TIO 


Cum hac convenire videtur Periclymenum Indicum , foliis 
maculatis , latioribus, Laurinis Tiet Zeyl. paz. 186. & 
Periclymenum Zeylanicum herbaceum foliis variegatis , 
diverfi- coloribus maculis ornatis Par. Bat. Pr. pag. 363. 
& Muf. Zeyl. pag. 37. ut & Plukn. Phyt. Tab. 212. Ns 6. 
eftque Periclymenum Sinenfe variegatum , flore fangui- 
neo amplo, quod Lignum Colubrinum optimum Zeyla- 
nicum , Hermanni Breyn. prodr. 2. pag. 82. reliqua vide 
in T'bef. Zeyh. doc. cit. 


Ld 


IIERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput XXXV. 


duimen lang , drie vingers breed , zonder vlekken in de 
midden , maar aan de onderfte zyde ligt - bruin , aan de 
bovenfte uit den groenen en bruinen gemengt, en de rib- 
ben lopen meer paralel. 

De Bloemen zyn , als aan *t vorige, dog grooter, en 
uit den purper na "t bruine trekkende , aan de xyde ma- 
ger, en als ingeduwt , aan de onderfte lip met een baar- 
deken, zy vergaan ook zonder vrugten, reuk, fmaak, en 
de flymigheit der bladeren is, als aan "t vorige. 

Dit roode beeft nog een verandering , waar van zom- 
mige de derde zoort maken , aan gedaante der bladeren 
niets verfcbillende, maar dezelve bebben wederom , in de 
midden een groote vlak ligt-rood of vuurvervig. 

Beide zoorten werden metter tyd middelbaare boompjes, 
met een [Lam in de dikte van een been ; ook zynze deeze 
quelling onderworpen , dat zy by eene warme regen veele 
zwarte, lelike, en barige rupzen genereren , die alle de 
bladeren zodanig afeten , dat de gebeele ftruik dikwils 
kaal flaat, ook wel uitgaat, Dog als men by tyts de bo- 
venfie witte takjes afkapt of afbreekt , daar de rupzen 
aan zitten, zo fcbiet by andere takken uit; xy willen on- 
der matige lomber (kaan, en in een mulle grond, want in 
een kleijge grond en vlak ter Zon ftaande gewinnenze 
kromme en magere takken , met kleine bladeren , en bly- 
ven ongedaan. 

Naam. In ’t Latyn Folium Braêteatum , na "t Ma- 
leyts Daun Prada en Poding van de voorfchreven gedaan- 
te der bladeren , anders noemt menze ook Daun putri en 
Dangora , op Ternate cabi cabi ’twitte , "t rode Lulajo, 
op Ambon Aylilin en lilin , op Fava ’t witte Tommon, bet 
rode Temman, by andere Djurn dumung. 

Plaats. Het waft nieuwers, dan $n de boos geplant, 
en dat nog in klein getal op Amboina, Ternate , en om- 
leggende Eilanden , bet word zelden oud, en tot eem 
boompje , maar het gaat veel wit , om voorfebreven oor- 
zaaken , bet laat zig met takjes ligt weederom aan plan- 
ten , ja , als men een takje in de regen Maanden 
Jlegts op de aarde fmyt , en word door bet verplanten fchoon- 
e? > de derde zoorte is raar , en eerf uit Bangay aan- 
gebragt. 

Gebruyk. De witte zoorte word op Bruiloften gebruykt 
gelyk de iho , om met zyne cierlyke bladeren de 
Bruits bedden en taafels te befteken , voorts bebben alle 
de zoorten een vermurwende en rypende kragt , zonder 
eenigen bitte; de bladeren van de witte zoorte zyn by de 
Ternataanfe Vrouwen boog geagt in fuverende Zarika > 
die de Vrowwen na bet der Kinderen overkoomen , 
men fmeerd de bladeren met wat Clappus melk, eerft wat 
warm gemaakt , en xetze daar op y zo werden de ‘klieren 
week. en de melk loopt als wey daar uit , maar zo zi 
de borften al tot bet fweeren gezet bebben , zo doenze 
materie rypen , de bladeren van de rode zoort-werden be» 
quamer geagt , gewreven, en over gelegt om bloedvinnen 
en bete gefwellen te rypen, de bladeren met die van Pru- 
nella d onga Raja gewreven, dryven de kinder pok- 
jes uit. 

De fchorffe geftoten en op allerbande beginnende gr fuel 
len gelegt , doet dezelve verdwynen, ja op allerhande ont- 
Steekinge en crampaderen gelegd verkoelen den brand , en 
doen de fwellingen zinken. 

Inhetaanhangzel vanRumphius wert 'er dit bygedaan. 

Met dit gewas fchynt overeen te komen bet geen in de 
Hortus Malab. /esde deel, fig. 60. genaamt wert Tsjude- 
maram, op ’t Portugees Parangian, en Pervatti pou, 
op * Duits Maagden-lot, en aldaar be/chreven voor een 
uisland/cbe plant , uit China ofte de Manilbas aangebragt, 
dog de bloemen verfchillen wat van de onze. 


De Dertigfte Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, welke by Rumpbius het 
vergulde bladt genaamt wert. 


AANMERKING. 


Met dit gewas fchynt overeen te komen het Indifche Peri- 
clymenum met breede gevlakte Laurier-bladen, in de 
Thef. Zeyl. pag. 186. en het Ceylonfche kruidagtige Peri- 
clymenum, met gevlakte bladen van verfcheide couleu- 

_ ten, in de Par. Bat. pr. pE 363. en het Muf. Zeyl. page 
37. en van Plukn. Pbyt. Tab. 212. fig. 6. en is het Chinele 
Periclymenum met bonte bladen, en een groote rode 
bloem, het geen het befte Ceylonfche Slangenhout is, 
van Herman Breyne Prodr. 2. pag. 82. het overige ziet in 
de Thef. Zeyl. op de aangehaalde plaats. 

* 


CAPUT 


4 


Pag.74. 


d | 


Tom IV. 


VI. Bock. XXXVI. Hoofd?. AMBOINSCH KRUYDBOEK: 
CAPUT TRIGESIMUM SEXTUM. 


© Scutellaria prima. Daun papeda. | 


aw Uoddam porro genus eft mira gerens folia , * 


quod in tres dividemus fpecies, ac cuivis fin- 

gut tribuemus Caput, quum;folia ac plan- 
tarum forma nimis differant, voco autem jllas Scu- 
tellariam primam , fecundam , & tertiam. - 

Scutellaria prima, feu Daun papeda frutex eft, de- 
cem ac duodecim pedes altus, cujus truncus infra 
pedem craffus eft , ad altitudinem trium quatuorve 
pedum, fefe in rectos ac paucos dividens ramos, di- 
gitum craffos , & erectos, excepto quod foliorum 
pondere deorfum vergant, quz in ipforum fummo 
copiofa funt: Cortex ejus elt fragilis , rugofus , & 
tanquam in multa genicula divifus, quod tamen non 
ita fefe obfert, funt enim tantum veftiğia deciduo- 
rum foliorum , qualia in Calappo etiam obfervantur. 
"Truncus ac inferiores rami craffiores gerunt nodos , 
magisque diftantes: Cortex vero ac lignum totius ar- 
boris pinguiflima funt, fragilia , & fuccofa , ita ut 
rami minima vi facillime abrumpantur. 

Folia peculiaris funt forme’, ac longe diverfa ab 
aliis foliorum figuris , rotunda, nempe , orisque in 
ambitu elevatis, eleganter excavatam fcutellam re- 
ferentia, fique majora fint, capitellum ex corio ni- 
gro formatum, quod capiti fcilicet inponitur. inveni 
enim tanta, ut ampullam aque continere. poffent , 
prope petiolum vero funt aperta , ipforumque laci- 
nie fibi inponuntur vel conjunguntur, fi humores in 
illis confervare velimus, funtque porro crafla, pin- 
guia, glabra, & firma, quibusdam finibus excavata, 
&.ad oras mollibus fpinulis few apicibus obfelía: Fo- 
liorum coftz in medio protuberant, ac fubtus ful- 
cum formant: im ramorum fummo locantur; arcte 
fibi conjuncta ex fufco& viridi diftinéta colore,quodvis 
autem peculiari infidet incurvo petiolo, fuperne ful- 
Cato , ac bis terve leviter geniculato, quumque cras- 
fa hec folia tanti fint ponderis , hinc ramum fenfim 


inflectunt, ut incurvus fit. - 


row 
Flores fru&usque nunquam quis in hac confpexit 


planta, adeoque facile per ramos propagatur , uti 


de prioribus fuit diétum : Hujus plante odor fapor- 
que, ac potiffimum corticis & radicis, parum aro- 
maticus eit, nonautem fervidus , ad Petrofelinum ad. 
cedens, fed non adeo penetrans, ac ,quantum me- 
mini, cum illo Magudaris conveniens , uti & folia 
cum primis ejusdem plante foliis quadrant +- Radix 
ejus geniculata eft, non dura; & in paucas ramifica- 
tiones divifa. ` qe T 

Nomen. Latine Scutellaria prima , Malaice Daun 
papeda , Deun manko , & Daun em, Noftrates wo- 
«cant Cocbleariam , non autem jufte, quum potius ad 
İcutellas adcedant ejus folia, & hinc mihi Scutellaria 
dicitur. Amboinice Ayloboy, & Aylounniwel, Bandice 
Daun grifeck. 'Ternatice Gura bate magnum , fed 
melius Rauparoro, h. e. Daun lamma. 

Locus... In Ternata obcurrit, Amboina, Banda, & 
vicinis infulis, ubique in hors, vel circa edes plan- 
tata: in infulis Occidentalibus non invenitur , nifi inde 
ex. hifce infulis deducta. . . © = 
© Ufus. Apud incolas quotidianum prebet ufum in 
menfis & culina, quodvis enim folium fcutelle lo- 
«cum inplet ,. ex quo Sogu papeda:editur , molles enim 
ifte {pine ad.oras exciduntur, ac foliorum auricule 
acu conne&untur , parumque juris infunditur cum 
gleba pultis- iftius , que fimul forbillantur , fi talis 
yA WA cadat fcutella., haud multum adfert 
damni, guüm fcutellifera arbor pas adítat, que 
mox. alia fübpetit , atque hinc folia hzc fuum for- 
tita funt nomen, quz oleri etiam infervire poffunt, 
cujus przparandi modus in fubfequenti indicabitur 
‘capite, natura & virtute quam maxime cum-Petrofe- 
lino, praefertim ejus radix convenit, ad urinam. $ 
fudores expellendos, unde-& ejus radices ad decocta 
etiam adhibentur, que contra Nephritidem prepa: 
vantur: Folia ac craffiores rami minutim coníciffi ad 
balnea fudoris cum illis Cediei in ufu func. 


= Tom. IF. Sinen- 


‚in *t bol wit, en van onderen maken ze ten voorn. 


ré] 
XXXVI. HOOFDSTUK. 
© De eerfle Scbotel firmik. 


YOg iler cen geflagt van «oonderlyke bladeren , di? 
wy in drie zoorten verdelen , en ider een byzonder 
Capittel toeeigenen, om dat de bladeren / 

te te veel van malkander verfchillen , ik -noemze Scutel» 
lariam Primam , Secundam, E Tertiam. - 

Scutellaria Prima of Daun Papeda is een ftruik, van 
tien a twaalf voeten boog , met een flam , beneden een 
been dik, op de boogte van drie a vier voeten; zig in 
regte en weinige takken verdelende , een vinger dik, regt 
over eint ftaande, ten ware , dat zy door E Ee der 
bladeren gebogen werden, want dexelve aan ’t opperlte 
veele by malkander ftaan; de fchoorfJe is bros , ruig, en 
als in veele leden verdeelt, datze egter niet en zyn „maar 
de trappen zyn de voetftappen van de afgevallene blade» 
ren, diergelyke men aan de Clappus - boom ziet. De ftam 
en onderfie takken bebben dikker knien., ook wyder vam 
malkander. ScborfJen en bet bout van "t gebeel boompje zyn 
zeer vet, bros, en zappig , zo dat de takkenmet de minjte 
moette ligt afbreken. eo, e 

De bladeren &yn van een zelizame geddante , veel van 
andere gewajlen verfcbillende, namentlyk rond s met op- 
geworpene kanten rontom, zeer aardig een bol [choteltje 
of kommetje verbeeldende, of zoze groter zyn, een Calotje 
van fwart leer gemaakt , dat men op ^t. booft draagt , 
want ik beb er gebad, die een kon waters hielden , dog 
by den fteel zyn ze geopent , welke lappen-men over mal- 
kanderen bout of te zamen fleekt , als men eenige vogtig- 
beit daar in doen wil, woorts-zyn ze dik-y vel. glad , 
en fiyf, met zommige dellen in 't bol , aan de kanten met 
zagte'doorntjes of fpitzen bezet. De ribben fleken birin 
2) 
fiaan aan ^t opperfle der takken , digt by malkander, ie- 
der op een byzonder kromme fleel , die boven bereut is, 
de reft met groen en bruin-gemengt , en in een a twee 
donkere knietjes verdcelt , en dewyl deeze plompe bladeren 
zo grof en fwaar zyn , zo buigen zy den tak metter tyd, 
dat by. krom waft. ET en 

Bloemen en vrugten 


an- 


beeft noyt iemant aan dit gewas 


gezien, en wort 20 ligt voortgeplant met de takken , “als 


van de vorige gezegt is, de fmaak en reuk in de geheele 
plant, dog meefl in de fchors en wortel, is wat fpecerye 
agtig , maar niet beet, na de Peterfely trekkende ; dog zo 

erk niet, en mynna onthouding met die vanden Meefter 
wortel over een komende, gelyk ook de bladeren eenigzins 
doen met de eerfte bladeren van "t zelve kruit , de-wortel 
is geleet, niet bart, en in weinige takken verdeelt, 


“Naam. In ’t Latyn Scutellaria Prima,,-in’t Maleyts 
Daun Papeda, Daun Manko, en Daun Coijn. Onze 
Nederlanders noemenze Lepel-bladeren, dog niet al te wel, 
beter zeide men Scbotel-bladeren. Ambon Aylohoy , en Ay- 


~ Joun Niwel, Banda Daun grifek. Op Ternate Gura bate 


bet groote , dog beter Rauparoro, dat is, Daun Lamma, 


Plaats. Men vint bet in Ternaten , Amboina y. Ban» 
da, en de omleggende Eilanden, over al in de boven, of 
omtrent de buizen geplant ; inde Wefterlyker Eilanden 
beeft men "t niet, als van bier daar ingebragt. =>> ` 

Gebruik. By de Inlanders is bet in dagelyks gebruik 
over tafel , en inde keuken , want ieder blad verfirekt 
een fchoteltje , om de Sagubry daar uit te eten , want 
men {nyt de zagte doorntjes aan de kanten wat af , fpelt 


“de ooren over malkander , doet een weinig zop daar in , 


of maakt bet flegts nat met Zop. , en als dan cen klontje 

apeda , dat men dan zo uitflorpt , walt "er of breekt er 
dan zulk een fcboteltje , dat ts een klein verlies, de febo 
tel-boom ftaat-by de deur, daar men flraks weer andere 
van baalt, en bier van bebben deeze bladeren baar naam, 
zyn ook goet tot koken , als moeskruit , wiens manier in 
> volgende Capittel zalgezegt werden, van aarden kragt 
imi met de Peterzelien , dog meeft de wortel over 
een , om de urinen en /weet af te dryven, wesbalven ook 
de wortelen genomen werden tot dranken, die men tegens 
4 graveel bereit de bladeren en dikke takken klein ge: 
kapt , werden met die van Codibo tot Sweet - baaden ge- 
bruikt, 


K 2 : : Vele 


76 


Sinenfium multi ex fuperftitione anxii & folliciti 
funt hec folia ob monitrofam ipforum formam la 
zdes fuas deferre , credentes infortunium ac mor- 
bos cauffare, qui vero diu.cum hifce incolis familia- 
res fuere, fenlim hane defücícunt opinionem. Ter- 
. natenfes curatrices magnum arcanum habent, hifce 
foliis curare exulceratas puerperarum mammas , li- 
cet & fint fimul inflammatz: Folia hec Calappi lym- 
pha inliniunt, addito pauxillo Curcume, parumque 
illa calefaciunt fupra ignem, ipfisque inponunt, un- 
de tumóres minuuntur, atque corruptum lac inftar 
feri exftillat , quod remedium in matrona Hollan- 
dica magnatis cujusdam fzepius cum fucceflu fuit in- 
ftitutum, que poft puerperium femper mammis fuis 
laborabat. Si decoctum fimul ipfi propinaffent, co 
melius fuiffet fadum. ` 
' Ternätenfes ejus tenera folia cruda edunt ad Bo- 
cafían & pifces, magno cum guftu, uti Killa etiam 
in olus coquunt. Ex ftipite amputato exfudat Gummi 
quoddam ruffum , Opoponati quodammodo fimile, fed 
non adeo amarum. Ternatenfe nomen Gurabale ob- 
tinuit, quum ad hortorum areas plantetur ad limites 
figendos, uti & tertia fubfequens fpecies. 


ege, ` 
Tabula Trigefima Prima 
Ad figuram primam exhibet Ramum Scutellarie florifere , 
quod in hoc frutice rariffimum eft, quum fere nunquam 
flores nifi-calidiffimis & ficciffimis temporibus proferat; 


Figura fecunda Ramulum Seutellarie vulgaris, foliis cochle- 
ari-formibus , & ad ambitum fpinulis armatis reprefentat. 


dön ` 


.CAPUT TRIGESIMUM SEPTIMUM. 


| Scusellar a fecunda. Daun 
© papeda panjang, 


S cies, i fecunda , in binas iterum dividitur fpe- 


cies, latifoliam & anguttifoliam. Latifolia al- 
.tiorem & craffiorem gerit truncum priore, ejus- 
que folia plerumque terna fimul locantur longiufculo 
in petiolo, non concava fed plana, rotunda quoque, 
intenfe viridia & fplendentia, ad oras mollibus fpinis 
obfita, maximumque ac rotundiffimum folium eft 
illud, quod in fummo locatum eft, quod vero pri- 
mum progerminat, folicarium eft, ab ütraque parte 
prominente angulo porrectum , ach triangulare fo- 
ret folium, hi vero anguli fenfim feparantur, atque 
in peculiaria excrefcunt folia. 
Tec fpecies quodammodo florifera & frugifera eft, 
magnam enim & extenfam format umbellam fed la- 
Kam, cui multa infident viridia capitula , fafciculata, 
er funt prima Uvarum rudimenta, ex hifce flo- 
culi excrefcunt minimi, caliculati, ex quinque mi- 
nimis petalis formati, cum totidem ftaminibus in 
floris centro pofitis, que fimul plerumque decidunt, 
excepto quod hinc inde bacca excrefcat , inftar illa- 
rum Juniperi, feu paulo major, ex rotundo obliqua 
feu compreffa , coloris virentis, que intus continet 
unum âlterümve officulum durum , que femina vi- 
dentur effe, fed raro pb ër ie P 
^ Secunda feu anguftifolia fpecies majorem gerit 
truncum , inque vulgarem excrefcit arborem crus 
m, que in laterales fefe dividit ramos , qui- 
bus folia infident fibi obpofita, ac quatuor vel quin- 
wa paria ex uña excrefcunt rachide , inpari extremo, 
untque oblonga, Guajavi foliis quodammodo fimi» 
lia, plana, & glabra, ad oras fpinulofa quoque, fed 
adeo parum, ut vix notari poffit, fuprémumque fo- 
lium maximum eft, uti inferiora minima funt. Flores 
fruétusque fünt uti precedentis. Hujus vero rami 
non ita nodofi funt, ejusque cortex glabrior eft illo 
Daün papeda, atque ex virens colore: Tenera 
folia a eie longa funt, vetufta multo breviora, 
ipforümque ore tum potiffimum fpinulis orbate fünt, 
atque equales. HC 


Amba 


. Op ziet men vee 


D 


HERBARILAMBOINENSIS — Liber VI. Caput XXX VII. 


Veele onder de Chinefen bebben cen fuperRitizufe ban- 


gigheit voor deeze bladeren , willende dezelve wegens ba- 


re monftreuze gedaante niet in buys gebragt bebben , ge- 
lovende, datze ongeluk en ziekte bybrengen , dog die on- 
der deeze Inlanders lang verkeert bebben , werden bet al- 
lenkskens gewent, de Ternataanfe Meeftere[fen bouden^t 
voor een groot gebeim , de faverende bor [len van de Kraam- 
Vrouwen met deexe bladeren te genezen , al zyn dezelde 
alrede ont/lekem. Zy fmeren de bladeren met Clappus 
melk, en een weinig Curcuma , makenze wat warm over 
*t duur , en leggenze over „waar door de /wellinge Jlenfi, - 
en de bedorvene melk als water uitloopt , zynde dit 
experiment aan een Hollantze Fuffrouw van een groot 
eer verfcheide malen geprobeert, die 't elkens na "t kra- 
men zulke Borften kreeg ; baddenze "t decottum daar by te 
drinken gegeven , bet was zo veel te beter geweell. 

De Ternatanen eten de jonge bladerén raauw tot bo- 
cafjan en viffen, met grote finaak, gelykze dezelve ookko- 
ken tot Sajor. Uit de afgebouwe flronk /weet een geele of 
rofe Gom, bet Opopanax eenigzins gelyk , dog zo 
bitter niet. De Ternataanze naam Gurabale beeft bet 
daar van , om dat men * aan de kanten van de tuynen 
plant , om tot limiet [cbeyding te dienen , gelyk de vol- 
gende derde zoort. 


De Een en Dertigfte Plaat ` 


Vertoont by de cerfte figuur een tak van de bloeijende Schotel- 
jirwik , het geen zeer zelden in deezé ftruik voorkomt, 
wyl ze nooit bloeit, dan in zeer heete en droge tyden, ` 


. De tweede figuur vertoont een takje van de gemeene Schotel- _ 


firuik, met wyde lepels geformde bladeren , die in hen 
omtrek met doorntjes bezet zyn. dH 


TEM : andı 


XXXVI. HOOFDSTUK. 
^ De tweede. Schotel - fruit. 


Cutellaria Secunda heeft wederom tivee zoorten , 
) S breet <bladige , ‘en final - bladige. De breet- bladige 

- 200rt is wat boger en dikker van [lam , dan bet vo- 
rige, de bladeren flaam meeft drie by malkanderen op een 
langagtige feel, niet bol, maar vlak , mede ront, 5 
groen en glimmende y aan de-kanten met zagte doorntjes 
bezet , Sonde "t voorfte blad altyt bet grootfte en-rontfte, 
bet terfi witkomende blad aan den Deel is enkeld , aanider 
zyde met een uititekende boek, als of bet drieboekig wilde 
biyven. Maar deeze boeken fepareren zig met ter tyd, en 
werden byzondere bladeren. Main 


~~ Dit is nu eenigzins bloem en vrugt -dragende , want 
bet gewint een n en uitgebreyde dol, dog del, daar 

e groene knopjes , met troepjes by malkan- 
der, gelyk de pes Schepzelen aan dedruyven , uit deeze 
«werden zeer kleine bloempjes , als kelkjes , van vyf kleine 
blaatjes gemaakt , met zo veele korte draadjes in de mid- 


den , te zamen meeft afvallende , bier en daar komt een 


befie voort, als Genever - befien , of wat groter, uit den 
ronden fcbeef of gedrukt , groenagtig van coleur , binnen 
met een of twee barde fleentjes , die ^t Zaat willen zyn , 


dog zelden opkomen. | 


© De tweede oj lblaadige zoort wert nog grooter vah 
ftam > pe To een forms boompje van Sot Balin dik, 
en dat xig in zyde-takken verdeelt , daar aan ftaan de 
bladeren-tegen malkander , met vier 4 vyf paren aan een 

sken , met een voor uit alleen, Tree , de Cujavos- 
bladeren eenigzins gelyk, dog vlak en glad, aan de kan- 
ten ook doornagtig , dog zo weynig , dat men ’t effen mer- 
ken kan , en "t voorfte is bet grootfte , gelyk de agterfte 
de kleinfte. Bloeyzel en vrugten zyn, als aan "t vorige. 
De takken zyn zo niet pe > en de fcbors is effeher, 
dan aan de Daun Papeda, en uit den roffen groenagtigs 
de jonge bladeren zyn een (pan lang , Woude veel korter , 
en de ten bebben als dan meeft baar doorntjes verloren > 


Beide 


Tab. XXXT. 


4 


Gl Y 
PAGA 
TAN 
AMAN 
HH A 


niat, hinc ejus odor non ita: 


VI. Boek. XXXVIN Hof. AMBOINSCH KRUYDBOEK " 


Ambe fpecies ad ramulos & rachidestlineas gerunt 
fufcas ac ciher&as maculas; iplarumque folia ac cor- 
tices contrita Petrofelinum, fpirgnt odorem, fed de- 
biliorem quam in prima fpecie. Tpfaruni Moa du- 
rius eft, folidius , nec ita facile frangitur: Sepe um- 
bellas fuas proferunt , fed potiffimum ficcis menfibus, 
quumque feminum maturatió in phiviofis incidat met 
fibus, hinc plerumque pereunt, atque inperfecta 


decidunt, quod etiam haud multum damni âdfete, ' 


vis enim vegetativa in cun&is quoque detegitur ra- 
mis, quibus he propagantur fpecies. ` 

Nomen. Latine Scutellaria fecunda latifolia & anga- 
ftifolia, Malaice Daun papeda pandjang , & Daun Gritük. 


"Amboinice Ayloun nivel 5 ac magis proprie guampri- 


ma, quumdulce pr&beat olus, inftar furculi Calappi, 


Locus. Extra Amboinam & Moluccas haud mul. 
tum obcurrit , prope edes plantatur circa fepes. 


Ufus. Utriusque fpeciei tenera folia magno funt in: 
ufu apud incolas, que cum Calappi lympha coquunt 
in olus, quod ipfis maxime placet , quidam hzc.folia 
folebant cruda edere ad pifces & Bocaflan, qui vero 
ila fola maíticat, pruritum fentiet levem in fauci- 
bus. -Verufta folia in loreas fcinduntur, parumque: 
excoquuntur, atque in fole exficcantur , quibus mu- 
liercule capillitium inter lavandum mundant , ipfi- 
que bonum conciliant odorem, hifce corpus contri-: 
tum , inter ejus lavationem , liberatur ab ingrato 
odore, quem contrahit ex fudoribus , quique multis 
hominibus magis obftat illo hirci. 

Mulieres quoque folebant capillitium comptum ac 
convolutum hujus arboris ramulis interponere, ut in 
majorem excrefceret longitudinem: atque in Java a 
mulierculis confciffa & cum Calappo conmixta adbi- 
betur id capillofnumdamdos. "Ejus folia cum illis 
Dillem feu Meliffe litoree aque incoGa & propinata, 
atque bac corpus & axille lote fi fuerint , ` ipfarum. 
fudores fctentes tollit.  Comperiet étiam quis, fi. 
hifce foliis in aqua parum ebullitis , corpus. ac cae 

illitium poft lotionem fricet, cito illud exfiecari ; - 
numque ipfius confervare odorem. <<... 

Huc pertinet Dauláe, quod mediocris eft arbor,- 
crus craffa, cortice obducta tenui & albicante,  ejus= 
que folia cum iilis Scutellaria anguftifolie conveniunt, 
atque tali modo per paria fibi etiam funt obpofita - 
inpari extremo , funt autem multo- majora , inftar. 
illorum Canarii , o&o, & novem pollices longa, tres. 
quatuorque lata, ad oras dentata, feu in breves fpi- 
nulas elevata , uti in reliquis Scutellariis : Flores: 
fru&usque huc usque ignoti func: Ejus lignum eft 
album , molle, & fuccofum, cor gerens aquofum 
ex vulnerato autem cortice gummi exfudat molle fed. 
rarum , coloris & confiftentie Opopanacis, ex ruffo 

düm, nón itaamarum, fed parum aromaticum , 
raro obcurrit,ac tantummodo in media 1 ione Nus- 
falauta in monté Tua, unde & mulieres infulam iftam: 
inhabitantes gummi iftud deducere jubent, atque. 
fuffimigiis admifcent, que carbonibus injiciunt odo-. 
ris gratia, quum vero cum Opponace adeo conve» 
i 5 erit, tale — 
fub amputatis truncis & ftipitibus Daun papede etiam 
inveni, primo.calofeni:habens & fubftantiam optimi: 
Opponacis, fi vero pluvia illud tangat, fordidum eft. 
& nigricans cum quadam amaritie, unde concludo ,. 
fi hec planta in talibus crefceret regionibus, in qui-. 
bus Panax „ illam copiofius & conftantius exhibitu-. 
ram efle Gummi... > oon. en ze es, 
Tabula Trigefima Secunda >“ © 


Co a 


Ramum exbibet Scutellarie fecunde. © © 
OBSER VR AA sot 


Hec cum fubfequenti planta Ferule Galbanifere videntur effe 
fpecies , cujus & Hin alie in Capite bone Spei Obcur- 
runt , a-Gommelino defcripta ,: una fcilicet Ligufiri altera: 
Myrrbidis folio, guz fub genere , Bubon bodie dito Sr 

Ke in Hort, Gliffors. pag. 96. & Royen fi. Lug 


Prodr. pag. 100. 


i 
d. Ree 


Beyde zoorten zyn aan de fteelen en ryskens met bray 
ne linien én graauwe plekjes gejpikkelt ; de bladeren én 
Jebors gewreven bebben ook een Peterzely-agtige seuk , 
dog flapper, dan aan @eerfte3 bet bout i$ ook harder, mas- 
fiver , en breekt zo ligt niet , zy brengen dikwils bare 
dollen voort , dog meeft in de drogen Maanden , en wer- 
mits bet rypen van” Zaad in de regen Maanden valt „zn 
komt ^t dot ^t meejl bederft, en onvolmaakt afvalt , der 
aan ook niet veel gelegen is , want de Zaat -kragvfleere 
ook in alle de takken , waar mede men ’t voortplant. 


‚ Naam. Int Lateyn Scutellaria Secunda Latifolia en 
Suppe. In °t Maleyts Daun Papeda Pandjang. 
ze in Griffik, dëse Ayloun Niwel , en eygente 
yker dün "t vorige , om dat bet cen zoet moes geeft 
Clappas:Paimyte = moe 

Plaats. Het is mede buyten Amboina en de Moluecas 
met veel te vinden , wert ook geplant ontrent de buyzen 
by de beyningen. j 

Gebruyk. De jonge bladeren van beyde zoorten zyn in 
groot gebrwyk by deeze Inwoonders , met Clappus- melk te 
koken tot-moeskruyt , daarze groote [maak in bebben „zome 
mige plegen de bladeren raauw te eten tot visen bocaffan , : 
dog dieze alleen knowwt , zal daar van cen klein jeuken : 
in de keel gevoelen, De oude bladeren werden in riempjes 
gefneden , een xwöynig opgekookt;, en werden in de: Zon 
gedroogt, bier mede wryven de Vrouwtjes t Hooft-bair 
onder "t waffen, bet welk zy zuyveren, en een goede reuk 
geven; met dezelfde "t lyf gewreven in "t waffen , benee 
men den mocijelyken reuk , die van "t fweten komt, en” 
van veele Menfchen laftiger is, dan van een bok. 

De Vrouwen plegen ook "t ei ug bair te zamen 
pu tujJcben de takjes van deeze boomte fleken , "t welk 

t bair zal doen lank waffen, en onder gerafpte Calappus 
gemengt en gefheden, dient de vrouwen op Fava om bet 
bair te doon dafen. De bladeren met die van Dillem of 
Meliffa Litorea in water gekookt, en gedronken , ook bet 
lyf en oxelen daar mede pervafJen, verdryft bet ftinkent 
weet, Ook zal men ervaren, als món deeze bladeren een 
weynig in water opkookt , bet lyf en booftbair na "t waf- 

Jen daar mede wryft, dat men baaflig droog zal werden, - 
ook den goeden geur daar van bebouden. 

Hier toe beboort bet Daulüe , wordende een -middel- 
baare boom, van een dije dik, en meer , met een wit- 
aptige dunne Jebors , de bladeren komen met de Scutel- 
laria INE over ten , flaan ook alzo met paren 
tegen malkander , en een voor wit allen, dog veel groter , 
Ibin, als Canary-bladeren y agt en megen duymen 
lang y drie en vier breet , aan de kanten getant, of met 
korte fpitsjes , als doorntjes , bezet, ge alle Scutel- ` 
laria, - Blo en orte zyn hog onbekent , bet bout: 
is wit , week, en zappig , met een wateragtig bart, uit 
den gequetften [Lam druypt fcbaars een weeke Gom , van 
coleur en confijtentie bet Opopanax gelyk, uit den rofJen 
vúyl, zo bitter niet, dog wat fpeteryagtig , *t wert wey- 

iz gevonden , en febier aliten in t midden van "t Eilant 
a-laut op den Berg Tua, van waar de Vrouwtjes 

van "t zelve Bilant bet Gummi laten balen , om onder 
baar reuk werk te mengen , en op koolen te rooken , dog 
I bet met den Opopanax zo over een komt , kan men 

wel denken, dat dien reuk zo lieflyk niet is , ik beb dier- 
gelyke Gom om de dën Jironken van de Daun 
papeda mede gezien , eerft van Coleur en Subjtantie , als 
te befte Opopanax , maar als "er de minfte regen op valt, 
zo wert bet vuyl en fwartagtig met weynige bit , 
avaar uit ik giffe , dat zo deeze plant in zodaanige Lan- 
den , als de Panax , voortquam , datze overoleediger 


Dy Tid en Derio Pha 


Vertoont. cen tak van de tweede Scotelfirui. 
AANMERKING, 


Deeze en de volgende plant fchynen zoorten te van de : 
-Ferula Galbanifera , waar van ook twee zoorten aan de 
-Caap de goede Hoop voortkomen, van de Hr. Commelin 

befchreven , te weten cen met het bladt van de Ligufrum, 
het ander met het bladt van de Myrrbis, welke tot het A - 
s Bubon hedendaags genaamt, gebragt zyn in de Hor- 
tus Cliffort. pag. 96. en in de Predr, fl. Lugd. Batav. van de 


doe m CAPUT 


. 
pr in: 4 ze 


78 HERBARIL AMBOINENSIS 


CAPUT TRIGESIMUM OCTAVUM. 


-Scutellaria tertia. Gura bate. 


culiaris generis , tantopere ejus externa dif- 


KE tertia putaretur. cfe arbufcula pes: 


fert forma a binis precedentibus fpeciebus ,' 


odor vero ejus ac fapor declarant fatis ejusdem effe 
adfinitatis, plerumque autem eft frutex viri altitudi- 
nem âdtingöns , ejusque truncus brachium craflus eft, 
inque genicula.divifus, qui fuperius fefe. explicat in 
raros reCtos & geniculatos quoque ramos , qui fra- 
giles & pingues funt , atque fuperius dividuntur in 


multos herbaceos ramulos, virides, ac lineis fufcis. 


diftin&os. -Ejus folia multum differunt ab illis prio- 


rum fpecierum, ac peculiarem gerunt formam , quam: 


cum nulla melius comparare poffum planta, nifi cum 
illis Cardui-beneditté, funt enim fere folitarie laciniz, 
inter fefe etiam diverfe, quarum plurima minimum 


digitum funt longe, binos late digitos, in quinque. 


ac feptem apices tanquam peculiares lacinias divifz , 
quarum fuprema femper maxima eft, quaque juxta 


oras dentate, ac fpinulis mollibus funt obfeffe, hec. 


fuprema funt folia, atque poft hec alie longe loca- 
te funt lacinie , quarum quedam fimplices funt , 
quadam in alias minores divife , ipfarumque petioli 
in ramulis directe fibi funt obpofiti , atque ibi geni- 
culati, ita ut totus talis-ramulus pro unico habere- 
tur folio, in multas, magnas, ac parvas lacinias di- 
vifo , totaque hujus arbufcule coma denfa admodum 


eft, ita tamen, ut ejus rami non inflectancur, inque: 
ramorum extremo tenera folia adeo funr incifa acte- 


nuiter divifa, ut Petrofelini folia fere referant; 


Ejus flores in umbellis proveniunt paulo minori- 
bus illis fecunda fpeciei, a Cas primo 


funt viridia, in quinque. fufcas lineas diftin&ta , que 
fefe aperiunt in flofeulos illis Vitis fimillimos, ex quin- 


ue parvis retroflexis-peralis conftantes ,. fimilibus: 
ët & baccis preditos, quales in fecunda de-. 
fcripte funt fpecie, excepto quod he. bacca mino- , 
quam praecedentis, at- 


res fint, gile perfe 
que quodamino 


o progerminent. 


-Totius fruticis fapor multo penetrantior eft quam | 
in ullis-prioribus fpeciebus, magisque ad illum Pe- 
trofelini adcedens, ita ut Apium fruticans poflet. ha- 
beri, uti prima fpecies Magudaris fruticefcens dici . 
poflet. Sapor autem gratiflimus.in ejus radice dete- 


gitur, que maxime etiam in ufum vocatur. Hee ali- 


quando arbufcula in multos eraflos ac geniculatos : 
fefe dividit ramos inftar Sambuci, menfe autem A. 


prili flores incipit proferre, ejusque umbellz per to- 
tum pluvioforum menfium tractum obfervantur, - 


Tertia hzc fpecies aliam infuper habet varietatem, - 
que humillimum ye truncum , foliolaque brevia. 
ü 


ac elegantiffima, fuperius latiffima, & in multos api- 


ces divifa , Apio feu Petrofelino quam fimillima, fic 


quoque hujus aliam & miram. obfervavi varietatem , 


ex prolapfo femine ortam, guz in arbufculam excre- 
fcebat,. cujus folia erant illis prime fpeciei fecunda, 
fimillima, fed quod maxime peculiare erat, ejus fo- 


lia fuprema erant rotunda, atque fimul dentata & la- 


ciniata, infima nunc erant obtufa, nunc acuta, at- 


que in varias divifa lacinias, ita ut peculiaris videre- 


tur effe fpecies. Altera plantula folia producebat. 
crispa, mox defcripta , atque tali modo amba hæ, 
roles a matrice degenerabant , ex quibus edo&us 


um, ut, fi hzc planta defideretur uniformis , per 
ramos fit propaganda, que, enim ex.feminibus pro- 
pullulant, aliam adoptant formam. Loos 


Nomen. Latine Scutellaria tertia & crispa. Noftra- 


tes Belgice illam vocant groote Peterfelie-boom feu Pe- 
trofelinum arbóreum Siler Malaice Daun pápeda papua, 
verum ejus nomen Ternatenfe eft Gura bata, quum 


ad hortorum areas & ad terrarum limites plantetur.. 
Aliis dicitur Tampu Jong. Amboinice Sarile balat, & 


in Bonoa Bibio maman, h. e. cibus hircinus. Malaba- 
rice Bombu. y ; 


. Locus. Hec proprie eft planta Ternatenfis, unde 
= Amboinam delata eft, ac diligenter in hortis co- 
ur. i 


Ufus. 


Liber VI. Caput XXXVI, 
XXXVII. HOOFDSTUK, 
De derde Schotel-flruik, 


een bezondere geflagt aanzien , zo veel verfchilt zyn 

uiterlyke gedaante van de twee voorgaande zoorten , 
dog de fmaak en reuk bewyft genoegzaam , dat bet van 
dezelfde maag [cbap is , °t blyft gemeenlyk cen firuik van 
een man boog , dé [Lam een arm dik, en in knien verdeelt, 
maar boven in weynige regte em mede geknopte takken , 
bros en vet , die bun aant opper [te in veele kruytagtige fte- 
len verdelen, groen , en met bruyne linien gefpikkelt. De 
bladeren nu verfchillen veel van alle de vorige , bebben 
een bezonder fatzoen , die ik Jcbier met geen andere verge. 
lyken kan , of °t moft met die van Carduusbenedi&tus zn, 
want "t zyn bykans enkelde fnibbelen , onder malkanderen 
zelfs verfcbillende , de meefte zyn een pink lang ; twee 
vingers breet, in vyf â zeven fpitzen , als bezondere fnib-: 
belen , .verdeelt., waar van de voorfle altyt de grootfle - 
is, langs de kanten nog getant, en met weeke doorntjes 
verzien „dit zyn de voorjie-bladeren, agter dezelve flaan. 
andere lange /nibbelen:, zommige enkelt , zommige wedera. 
om in andere verdeelt; en bare fielen ftaan aan de rys- 
kens regt tegen malkander , en maken aldaar een knietje, 
zo dat meni gebeele rysken voor een blat zoude aandien y: 
in veele grote en kleine fnibbelen verdeelt „en de gantfcbe 
kruyn vant boompje flaat digt; vol van dittoof y zo nog- 
tans, dat de takken daar van niet buygen „en-aan’t bom 
venjie der. takken zyn de jonge bladeren zo klein gefnib- 
belt ,: ew gekrult, als Peterzely. gd or 


S ene Tertia zoude man voor een boompje van: 


- Het. bloeyzel komt mede voort aam dollen , die wat klein- 
der zyn, als aam de taveede zoort. De eerfle knopjes zjn 
mede groen , met vyf bruyne linien onderfcbeyden , daar 
uyt werden kleine bloempjes ^t W^yngaarts bloeyzel-zeer : 
gelyk, van vyf kleine bleeke agterwaarts gebogene blaai- 
Jes-gemaakt , met zodanige draadjes en befien , als aan 
de tweede zoort , bebalven dat deeze befien «vat kleinder tyns: 
en meer tot perfectie komen y. als.de vorige , ook eenigzins 
voorttelen. - ; DN Bn S eO 

¿De fmaak van 't gebeele kruyt is flerker , dos aan alle, 
voorgaande , merkelyker na de Peterzely trekkende , 20: 
dat men. bet voor een Apium fruticans zoude bouden 5. 
gelyk de eerfte z00rt voor: een Magudaris fruticefcens. 

e liefelyke /maak is wel in de wortel, die men ook meeft. 
gebruykt 5. zombyls is dit een boompje , als een F lierboomy: - 
in veele dikke en gekniede takken zig verdelende. - In de 
maant “April begint bet te bloeijen, en men ziet de dollen 
daar aan de gebeele regen -moujfon over. 


De tweede zoorte beeft nog een verandering , die laag 
van firuik blyft met zeer Gë: e korte illet , voor 
breets., en in veele fpitzen verdeelt, bet Apium of Peter» 
zely naajt komende, zo beb ik nog een andere en wonder- 
lyke verandering aan.deeze zoorte gemerkt , door ’t afge- 
vallene zaat voortkomende ,: waar van ^t eene plantje een: 
boompje voortbragt , met de bladeren de eerfte zoort van 
Secunda meeft gelyk , dog nog wat bezonders , want de 
voorfte waren ront , niet te min getant en gefnibbelt , de 
agterfie waren zommige ftomp 5 ige Jpits.; ook met 
hare bezondere fnibbelen , xo dat bet fcheen een zoorte op 
zig zelfs te maken. De tweede plant waft met korte ge- 
krulde blaadjes , gelyk bier even verbaalt is , en zo wa 
ren geen van beyde deeze Kinders de Moeder [tok gelyks 
bier uit beb ik dan geleert , dat, zo men deeze plant van 
een fatzoen wil.bebben, 20 moet; menze met de takken ver- 
Planten , want dat van ’t Zaat komt , neemt een ander 
gedaante aan, SE E pis ost 

Naam. In ’t Latyn Scutellatia tertia & crifpa. On- | 
ze Duytzen noemen het grote Pererzely-boom. Maleyts 
Daun papeda papua , dog zyn eygen naam is de Terna- 
taanze Gura bata , dat ir , tuyn-kanten , om dat men 
het aan de kanten van de tuynen , en tot limiet -fcbeyding 
van Landerijen plant , by andere Tampu fong. Amb. 
Sarile halat, en ue bibio Maman , det dr, bokke- 
kofi.” Malabaars. Bombu: ^ ‚on " 
= M APIS Gëtt ‘een Ternataanze plant , và 

er in Amboina gebragt i$ , en neerftig in 
boven onderbouden wert. ro eli insert 
Gebruik. 


Zab. XXXIII, 


Pag. 79 - 


VI. Bock. XXXIX. Hoofd?. AMBOINSCH KRUYDBOER. 


Ufus. Hec planta non tantum hortorum ornamen- 
to infervit , fed precipue in re Medica adhibetur, 
atque ab incolis tanquam Petrofelinum feu Apium in 
ufum vocatur, ejusque folia ac radix virtutem habent 
diureticam , multo efficaciorem binis precedentibus 
fpeciebus; fimulque vel hzc fola aque incoquitur 
& propinatur in Nephritide contra mictus dolorificos, 
uti contra Dyfuriam, miétus cruentos , & Gonor- 
rheam, feu Malumis, Ternatenfibus Ualamu dic- 
tam: Hujus recipe radicem , eamque coque in ju- 
niore nuce Wed Vë cum capitulis quibusdam florum 
Tsjampacce , ac fuperioribus radicibus caricis Lalan 
dile , per noctem ron hee expone atque epota, 
hocce decoctum omnem malignam ac purulentam ex- 

ellec materiam , fique Gonorrhea fit inveterata , 
hifce adde radices Cyperi rotundi , item comede api- 
ces Siru boppar , atque fupremum radicis Lalan cum 
Pinanga , ac minge in candefcens Bia codoek , que 
fpecies eft concharum craffarum & rotundarum. 

Alii hanc radicem coquunt cum Pangaga, eodem- 

ue propinant modo : Simplex foliorum decoctum 
epius propinatum fuit in nofocomio hominibus Ne- 
phritide laborantibus » quibus urinam vehementer 
expellebat, hunc in finem radix hec cruda cum Pi- 
nanga etiam mafticatur , que grata eft, faporem 
Dauci zmulans. Ternatenfes ejus folia pifcibus & 
gallinis adcoquunt inftar Sajor. Decoétum iftud tam 
radicis, quam foliorum a mulieribus etiam adhibetur 
ad menftrua provocanda. 


Tabula Trigefima Tertia 


Ramum exhibet Scutellarie tertie cum Corymbo feminum îe- 
parato. 


CAPUT TRIGESIMUM NONUM. 
© Terminals. Neaffr. — 


Erminalis frutex eft tenuis, paucos & reétos 

: emittens ramos, vix brachium craflus, octo 

& novem b altus , in breves divifus nodos 
uti in Codieo, fed magis inregulares, diftinguitur au- 
tem in binas fpecies , albam & rubram, quarum prior 
in domefticam & filveftrem fubdividitur, 

Terminalis alba domeftica paucos reétosque emittit 
ramos, quibus folia pi -rumque infident erecta, fed 
vetufta oblique poft & circa ramos dependent, que 
longa & anguíta funt , illis Galange quodammodo 
fimilia, fed acutiora & anguftiora, que cum petiolis 
fesquipedem longa funt, quatuor. digitos lata, ab 
iyi S parte acuminata, ipforumque proe convo- 
luti funt, ach foliorum fegmenta eflent , funtque 
porro glabra, firma, per İongitudinem oblique & 
tenuiter dentata, quorum ore deorfum funt inflexe, 
fuperne glauca, inferne ex purpureo & viridi varie- 
gata colore, ita tamen ut purpureus prevaleat color, 
quorundam ore tantum rubent , reliquaque foliorum 
pars viret, contra tenera folia fuave rubent. 

Ex ramorum extremo racemus excrefcit longus, 
qui albus eft & ftriatus, ultra pedem longus, in pad 
rales petiolos ample fefe extendens , quibus calices 
infident oblongi & copiofi capitula Hyacinthi refes 
rentes, antequam fefe aperiant. Illi fefe aperiunt in 
flofculos albos , ex fex anguftis petalis plerumque 
reflexis conftantes , qui fex ftamina exhibent als 
ba, antheras luteas gerentia, in quorum medio 
feptimum nudum adparet, quod inodorum & piftil- 
lum eft, hofce infequuntur bacce magnitudine femi 
completarum Uvarum, quarum quedam funt fphe- 
nce, quzdam ad latus compreffe , & umbilicatz, 
quz diu virent, ac flavefcunt tandem, demumque 
eleganter fplendent ac rubent inftar Corallii , vel 
feminum Asparagi, in harum medio locantur bina 
ternave officula quadragona , medulla rubra obducta, 
quum quzdam femi luna formam exhibent, que- 

am cum Fagopyri femine quadrant, funtque dura, 
nigra, infipida , medulla vero ifta rubra primum in 
ore dulcefcit, fed dein linguam vellicat. 

Ejus lignum eft fragile , medulla aquofa repletum: 
radix albicat, acperpendicularis eft, ejusque pars in- 
ferior ad digiti longitudinem obtufe definit ac gi 

cit, 


79 


Gebruik, Deeze plant dient niet alleen tot cieraat van 
de tuynen , maar ook en voornamentlyk in de Medicyne ; 
verfirekkende de Inlanders een Peterzely of Apium, bla: 
deren en wortel zyn waterdryvende , en worden geagt 
Jierker , dan beyde de voorgaande worten: Zy werden te 
zamen of ieder alleen in water gekookt , en gedronken; 
in "t graveel en allerhande pynlyke piffen , tegens de Dy- 
Juria , en bloes pifJen, t welk by d' Gonorrbea is by’t gemeen 
Malumis , op Ternat. Ualamu genaamt , neemt de wor- 
tel bier van, kookt die in een jonge Clappus , met eenige 
knoppen van Tfiampacca bloemen , en de wortels met de 
Jeberpe fpitzen van’t Sny-gras Lalan , laat bet een nagt 
in de dauw flaan , en drinkt bet alzo, dit zal al de feny- 
nige materie flerkelyk afzetten , en als de druyper te oud 
is , zo doet er de wortelen van Cyperus Rotundus by , 
en eet de fpitzen van Siru boppar , en de fpits van La- 
lans wortel , met Pinang , en watert op de gloeijende 
bia Codoek, een flag van dikke ronde fcbulpen. 


Andere nemen de wwerfz. wortel., en kökenze op de bo- 
venftaande manier met Pangaga , en drinkenze op dezelf- 
de wyze. Het zimpele decoétum van de bladeren is dik- 
wils in °t Ziekenbuys geprobeert aan gravelige Menjchen ; 
by welke bet fterkelyk afdreef 5 tot dien eynde wort ook de 
wortel raauw met Pinang geknouwt, die liefelyk is, en 
na geele wortelen fmaakt. De Ternatanen koken de bla- 
derenby vifch en boenders, als ander Sajor. Het voornoem- 
de decoltum van de wortel of bladeren gebruyken de Vrou- 
wen ook , om de maant - ftonden te vérwekken. 


* De Drie en Dertig fle Plaat 


Vertoont een tak van de derde Scbotel-firuik, met een vrugt- 
trosje daar by. 


XXXIX. HOOFDSTUK 
De Limiet -Rruik. 


(Ermihalis is een dunne firuik , met weynige en 

, regte takken , qualyk een arm dik, agt en negen 
voeten boog , in digte leden verdeelt gelyk aan 't 
Codiho,, dog ordentlyker , verdeelt intwee zoorten , witte 
en rode , de witte is wederom tweederley , tamme en wilde. 


De tamme witte Terminalis /chiet met baar weynige 
takken regt op , daar aam de bladeren meeft over eynd 
ftaan , alleen doude bangen dwers digt agter en rontom 
de fielen, de zelven zyn lang en final, die van de Galan- 
ga eenigzints gelyk dog fpitzer en fmalder , met fteel 
en al een en balf voet lang , vier vingers breed , agter 
en voren toege/pits , zynde cen t'zaam gerolde [leel, als 
een gedeelte van *t blad, Voorts glad, flyf , in de lengte 
en wat fcbuyns zynze geribt , de kanten wat nederwaarts 
gebogen, boven ligt-zeegroen, van onderen uit den pur- 
peren en groenen gemengt , dog zodanig , dat t'purpere 
meefler is, aan zommige ziet men flegts de kante rood, 
en ’t ander na ’t groene trekkende, daarentegen de jonge 
bladeren zyn fcboon ligt- root. 

Aan `t opperfte der takken komt een lange tros uit; zyn. 
de een witte en geftreepte fleel , meer dan een voet lang , ` 
in ettelyke zyde ftelen zig wyt uitbreydende, rontom dee- 
ze Delen [laan veele langwerpige knopen , gelyk de bloes 
men van Hyacinthus , eerze open zyn , deeze openen baar 
in witte bloempjes , van fes [malie blaadjes gemaakt , 
meeft agterwaarts gebogen , daar in ziet men fes witte 
draadjes met geele noppen, en t'zevende in 't midden bloot 
zonder reuk, bier op volgen ronde befien in de grote van 
balfwaffene druyven, zommige regt-rond , zommige aan 
de zyde wat gedrukt , met een kroontje of naveltje boven 
op, lang groenen geelagtig , blywende ten laaften fchoon 
blinkend rood , als gepolysde - coraal, of als de koris van 
Asparagus. — 

y inn ziet men twee en drie , en de meefte vierboekige 
korls leggen in een rood -merg , zommige als balve maas- 
nen, zommige als boekweit , bart , zwart , en zonder 

, dit roode merg is eerft zoet in de mond, maar byt 
daar na op de tong. 


Het bout is bros, miet een wateragtig bert , de wortel 
wit, regt neergaande , en *t onder fte eind omtrent een vin- 
ger lang , [lomp toeloopende ; is murf , zoet, en laat zig e , 


A 


86 J"HERBARII AMROINENSIS Liber VI. Caput XXIX, 


fcit, mollis eft & edulis inftar Zingiberis, que late- 
rales emittit plurimas fibrillas longas , ac duriores , 
fed inedules. j 

Anni tempus. Corymbus florifer menfe Novembri 
progerminat , atque bacce per annum frutici infi- 
dent, antequam maturefcant. ; ; 

Silveftris alba fpecies a precedenti non differt, nifi 
quod ejus folia plerumque fint glauca, vel aliquando 
pauco purpureo colore ad oras diftinéta: Radix ejus 
media feu genuina longior eft, mollior, & albiffima. 

In anterioribus crefcit filvis, vallibus, atque um- 
brofis locis, unde in hortos fzpe etiam transfertur 
ac transplantatur , ubi ejus folia magisrubent , quum 
foli fint expofita. 

Secundo. Terminalis rubra forma fua haud multum 
differt a precedenti, excepto quod folia fint paulo 
anguftiora, ac tenera eleganter &late rubeant, ve- 
tuíta autem ex fufco rubent, feu parum virefcunt ad 
oras inferiores: Corymbusautem florifer codem pro- 
germinat modo. d - 

Flores rubra fpeciei, feu Terminalis rubre fequenti 


excrefcunt modo, petioli flores fuftinentes per bina 


paria cruciatim fibi funt obpofita, flofculi vero ex 
quatuor petalis conftant externis, que ad externam 
paren leterubent, quatuor alia interna exalbo ru- 
ent, in ipforum centro ftaminula octo locantur alba, 
antheras albas gerentia, nonum vero nudum eft. 

Fructus ejusdem funt forme, qui demum rubent 
inftar Ceraforum , fupra ipforum coronulas fex radii 
fefe erigunt, acfi bacca in fex partes dividerent, fub 
externa rubra pellicula tenuis locatur medulla faporis 
dulcis, atque in hac bina quatuorque nigra & fplen- 
dentia officula, femi lunz formam. exhibentia, vel 
acíi fegmenta effent lapidis Gagatis, faporis amari- 
cantis, fructus ifti diu ex ftipite quoque dependent, 
antequam maturefcant, uti priores ; Omnes hz fpe- 
cies per femina vix vel raro propagari poflunt, quod 
per ftipites vel ramos abruptos facile fit, vel per fur- 
culos prope truncum. ex radice propullulantes , 
quum in exftirpatione & transplantatione corticis 
pars relinquatur. 

Nomen. Latine Terminalis alba & rubra, que di: 
ftinguenda tamen eft ab arbore finium regundorum , de 
qua Ful. Scalig. exercit. 181. dift. 3. fcribit, quamque 
Galugam elle putamus fupra libro fecundo .defcrip- 
tam. 
binos exhibeat colores ; Javanice Andong , Bandice 
Somboc , Amboinice apud "Mauritanos Hotenfes Wel- 
luag , h. e. abjice , lg ime soa , in Leytimora 
Werfingin «€ Werufifin, h. e. zs rm quum 
ubique tam facile excrefcit , ubi modo projiciatur , 
licet effet ad montium declivia loca. ^. 

Locus. Bing domefticz fpecies in'hortis plantantur 
ubique in Orientalibus hifce infülisy in Java & Ba- 
leya quoque obcurrit, fed raro. x 

Ufus. In hortis plantatur ornamenti gratia & in 
nuptiis ufurpatur uti Codieum , incole multum has 
plantant ad oras hortorum filveftrium ad limites de- 
terminandos , uti fupra de Codieo & Gurabate fuit 
memoratum, unde & nomenfuum Latinumobtinuit: 
Utriufque fpeciei radices in Medicinaadhibentur con- 
tra omnes Diarrbzas , alba nempe fpeciei tam dometti- 


cæ quam filveftris. Segmenta inferiora & molliacon- ' 


tra vulgarem Diarrheam feu albam , ille vero fpe- 
cici rubre contra Dyfenteriam , cruda editur hac 
radix cum Pinanga alba , & pauxillo contritz Zingi- 
beris, Nucis mofchatz, & Caryophylli , quorum fuccus 
en vie » qui non admodum eft adftringens feu 
obítipans fed malignos corrigens humores &demul- 
cens, e quibus Diarrhex ortum fuum habent, “unde 
fenfim illas curat. Silveftris fpecies ad hunc fcopum 
praftantiflima eft, quz radices gerit longiffimas & 
delicatiffimas. ` 

. Folia contrita & fupra ignem calefacta venenatis 
nn ictibus pifcis Scan Swangi dicti, quique 
ipforum fucco pedes & manus fricat , innoxie in a- 
qua marina ambulare poteft , & inmunis erit ab i&i- 
bus talium venenatorum pifcium, quidam Amboi: 
nenfes hec fecum portant, quum in bellumeant , ut 
felices fint. 

Verbum Ternatenfe Ngafi feu Haff fimulare fig- 
nificat, feu civiliter mentire, atque in Grammatica 
fimbolica fignificat , mendacem feu fimulatorem 
infamare, quum tali mittantur hecce folia, 

Ob 


ernatice Ngafi, h. e. folium mendax, quum 


als zuiker -Avortel, van buiten eenigzins in leden verdeelt 
gelyk de Gember , ter zyde uitloopen veele en lange vas. 
zelingen , barder van Jfubftantie » en onbequuam te eten. 

Sayzoen. De bloeijende tros komt voort in November , 
en de befien flaan wel een Faar aan de flok , eerze ryp 
worden. 

Het Wilde witte geflagt verfchilt niet van *t voor- 
gaande, bebalven dat de bladeren doorgaans Zeegroen 
zyn, of zomtyds met een weynig purper langs de kanten, 
de regte of middel-wortel is ook langer , malser , en zeer wit, 

Het waft in de voor fte boschagien , waleijen , en (cha 
duwagtige Plaatzen, wordende van daar zomtyds ook in 
de bowen overgebragt, daar de bladeren meerder roodig- 


- beyi aanneemen , om datze in de Zon flaan, 


II. Terminalis rubra verfchild van gedaante ook niet 
veel van 't vorige , bebalven dat de bladeren wat fmalder 
zyn, de jonge fchoon ligt-rood , de oude meeft bruyn- ` 
rood of met weynig groen gemengt , aan de agterfte kan- 
ten ; de bloem-draagende tros komt op de zelfde manier 
voort. 

't Bloeyzel van de 'Terminalis rubra of ronde zoorte 
komt aldus voort , de fielen dewelke de bloempjes dragen, 
ftaan twee en twee in’t kruys , de bloempjes hebben vier 
uitwendige blaatjes aan de buyten zyde ligt -rood , daar 
binnen vier andere witagtige met wat rood , in de midden 
agt witte draatjes met geele noppen , en ^t neegenfte is 
blood. 
De vrugten zyn van dezelfde gedaante , werden ten 
laaften bloet-rood als Ker[Jen „rontom ‘t boowenjtekroontje 
ziet men fes [traaltjes , als ofze de befien in fes wilden af- 
deelen , onder "7 buytenfte roode velletje leyd bet dunne 
merg zoet van [maak , en daar in twee å vier fwarte en 

limmende fleentjes , als balve maantjes of gebrokene 

ukken van den [leen Gagates , bitteragtig van fmaak , 
zy bangen mede lang aan de ftok , eerze rypen als tuo- 
rige ,.alle deeze zoorten kan men met zaad niet of zelden 
voortplanten , maar zulks gefebiet met de-afgebrokenetak- 
ken , of met de fcbeutjes , die langs de ftam by de wortel 
voortkomen „als men in't âflnyden een flukje van de 
Jebors daar aan laat. mesin ges 


` Naam, In ’t Latyn Terminalis alba & rubra; med 
moetze egter onderfcheyden van de arbor finium regün- 
dorum , waar van jul. Scalig. exercit. 181 dift. 3. 
febryft, en diewy voor de Galuga bouden boven Lib. 2. 
befchreven. Ternat. Ngafli , datis, leugen-blad, om 
dat "t taveederley coleur vertoont, op Fava Andong. ban. 
Somboé , Amb. by de Moren op bitu Welluga', dat is 
werpt weg, en’tzalweder groeijen, op Banda Leytimor 
Werfingin en Weruliffi, dat is werpt van de fteylte af, om 
dat bet overal , zo ligt beklyft , waar men bet maar been 
werpt, al was bet tegen 't bangen van een berg. 
Plaats, De twee tamme zoorten plant men in de boven , 
in alle deeze Ooflersfe Eilanden, op Fava en Baly beeft 
men bet ook, dog weyniğ. ` ep eS 
Gebruik. Het word in de hove geplant tot cieraat, en 
op Bruyloften gebruykt , als Codiho: de Inlanders plan- 
ten "t veel aan de kanten van baare bofchtuynen om de 
Limiten aan te merken , gelyk boven van Codiho en Gu- 
rabate vermelt is, en waar van "t ook den Latynfthe 
naam heeft, de wortelen van beide zoorten zyn in de Me- 
dicyne gebruykelyk tegens allerbanden Buykloop , te wee- 
ten, de onderfte en malfe ftukjes van de witte zoort , Y 
zy tam, of wild, tegens de gemeene of witte buykloop > 
die van de rode zoort tegens de Bloed-loop , men eetfe 
raauw met witte Pinang, en een weynig kleine Gember y 
Noten-mufcaaten, en een Naageltje , °t zap in fwelgende > 
daar is wel geen merkelyke ging of te zaamen 
trekkende kragt in, egter verbeetert bet de quaade bumeuren y 
en verfagtze , daar uit de lopen ontftaan , en belpt van 
ee oi band , de wilde zoort is wel de bequaamfte bier toe, 
als bebbende de langfte en fmakelykfte wortelen. ` — 
“De bladeren wat gewreven , en over ’t vuur warm 
emaakt , legt men op de fenynige fteken van den vifeb 
can fwangi, en die met bet zap de beenen en banden 
beftrykt , mag onbefchroomt wandelen in Zeewater , tn 
voor de floeken van diergelyken vifJchen vry zyn. Zom- 
mige Amboinezen dragen * by bun , als zy naar den oor 
log gaan om gelukkig te zyn. > 
_ Het Ternataans Ngai of Haffi biet veynfen of beleeft - 
liegen , en in de Gramatica Symbolica coil bet iemant een 
leugenaar of veynsaart fcbelden , die "t toegezonden werd. 


d We- 


“Tab. xxxzv. 


S WA p 
N N NS N \ \ 7 
\ ` Ah 

i d 


N 
Ss =x 
=> T 


Ki ) 


i 
dm 


S 


N 


SS 
Kaz 
== 
Y /, 
p = 


ZLE A 

EE dn 

LYS LL 
Er, ZEY 
LZ? İLLE 


SE 
SM 


za 


Ds 


ASS 


UN 


DR N Ki 


VI. Bock. XL. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK, " 


Ob foliorum formam quodammodo convenit cum 
figuris, quz in herbariis inveniuntur , arboris San- 
guinis Draconis ditte, uti & Malayenfes mihi indica- 
runt, arborem hanc in Burneo & Sumatra crefcen- 
tem folia gerere longa & anguíta inftar Pandani , de 
quo fupra libro tertio Cap. 40. mentionem fecimus , 
hic autem in Amboina nunquam rubrum detegere 
potui fuccum. | o 


In Rumpbii adpendice bec adduntur. 


Uti rubre fpeciei folium a Ternatenfibus habetur 
pro mendaci folio, fic alba feu filveftris fpecies ‚que 
in Cerama Sole vocatur, apud Alphorenfes fignum eft 
-veritatis ac pacis, fi enim cum alio pago pacem inire 
velint , cum quo antea inimicitiam exercuere ; ra- 
mum albe Sole fumunt, quem terre inponunt juxta 
illum pagum, cum quo amicitiam contraxerunt, ad- 
dita porcellana patina, tanquam fignum certum , nul- 
lum odium unquam cum illo exerciturum effe , ad 
quod alter vicinus in fuo pago idem perficere tene-. 


tur , nemini autem licet hofce extrahere ramos, fed - 


illis in locis excrefcere finunt, quod facile hz plan- 
te peragunt, fi enim ifta arbor non relinquatur, fig- 
num eer, pacem non accipi. | | 


e? 


In Tabula Trigefima Quarta 


Fig. 1. Ramum exhibet Terminalis albe. 
Fig. 2. Ramum fiftit Zermihalis rubra. 


CAPUT QUADRAGESIMUM. 
 Terminalis anguftifolia. Caju fuggis 
Ta anguftifolia filveftris penitüs eft natu- 


r£, trüncum gerens pedem craflum, qui non 
eft firmus, fed concavus, putridus, & magna 


‘ex: parte-cariofus ; cujus cortex- exterior-eft cine- 


reus & fiflus , fub quo alter viridis & fuccofus re- 
conditur, Ramos gerit ratos, reútos,-ac pollicem 
craffos, in articulos feu nodos divifos, qui deciduo- 


„rum foliorum veftigia fant , Jigttum vero ipforum eft 


album, medulla tépletüm ingenti & aquofa. 

Folia in ramorum fümmo plura fimul dependent 
deorfum inflexa , uti in.Codieo. anguftifolio , ex ramis 
feffilia , funtque longa, anguíta,. crafliufcula, fed 
flaccida, formam gerentia canalis pe E 
dinem fubtiliter venofa,..atque interius protuberan- 
tia, ubi & nervus medius extenditur, a léptendecim 
ad. viginti pollices longa, binos lata digitos, atque 


"3 3 
-contrita elegantem a a fuccum fundentia. | 


Flores ex longis excrefcunt corymbis, uti in pre- 
cedente , hi vero longiores fant. magisque extenfi, 
circa hos flores OGobri progerminant ; longis ex tu- 
bis conftantes & albi, externe parum virides & an- 
gulofi, longiores prioribus; in fex ierg ape- 
rientes petala , quorum tria retroflexa funt , illi au- 
tem in centro plurimis ftaminulis repleti.funt: Bac- 
cz funt uti prioris , fed majores , fere inftar Cerafo- 


‚rum nigrorum, güârum quzdam funr rotundz , alig 
parum comp 


refle, & bing fibi adcumbentes, exter- 
bentes: 


ne virides , ac diu flavefcentes, dein vero n 
jum y 


Ko 


Nomen. Latine Terminalis angullifolia , Malaice 
Daun Juggi , . Javanice. Seru , Amboinice. in Hitcea 
Welluayt abbal , Belgice- Wild..Ngafi, in Toehoeâ 
Mebu bue feu pilofum folium, & Oebat rambus Java- 
‚nice. Andon watu, Ternatice Ngali cototidi, . 
“ Lom. IP. K Locus. 


Wegens de gedaante der bladeren, beeft bet eenige over: 
eenkomftmet de fcbilderije , die men in de kruydboeken vind 


van den boom Sanguis Draconis, gelyk de ers my ook 
berigt bebben , dat de boom op 2 en f o waffen- 
de, lange en fmalle bladeren beeft. gelyk bet Pandang y 
daar van wy boven Lib. 3. Cap. 40. gefprooken hebben , 
dog ik beb bier in Amboina noyt eenig rood zap daar aan 
kunnen vinden. 


In het aanhangzel van Rumphiuswert’er dit bygedaan; 


Gelyk bet bladt van de roode zoort by de Ternatanen 
gebouden wert voor een leugenagtig blad, zo is de witte 
ofte wilde zoort , die op Ceram Sole genaamt «vert , by 
de Alpborezen een bewys van waarbeid envrede , want 
als xy met eenig dorp een vriendfchap willen aangaan ; 
met bet welk xy van te vooren in vyant/chap geweeft zyn y 
zo nemen zy een tak van de witte Sole , welke zy in de 
aarde zetten nevens dat dorp , met welke zy de peis we- 
der gemaakt -bebben ; een porceleine fchotel daar by leg- 
gende tot een verzekering , datze geen dp meer 
aan deeze willen plegen , waar op deeze Negery bet zel= 
ve dan bare kant moet doen ; en niemant mag deeze tak- 
ken uittrekken , maar xy laten die op die plaatzen groei- 
jen, °t welk deeze plant zeer ligt doet, want anders als 
deeze boom niet Doan en blyft , zoude bet een teken zyn , 
dat men de vreede niet. aanneemt. ob j 


De Vier en Dertigfte Plaat 


Vertöont in de cerfte funr çe tak van de witte Limiet-firuik: 


De tweede figuur wyft aan een tak van de roode soort. 


© De Jinalbladige Limiet - ftruik. 


E fmalbladige Terminalis is gánt/ch. wilt var 
aard, met een flam van een beendik , dieniet maf- 
fiev 5 maar bol, wan, en een gedeelte vermolfemt 

is. — De buyten[le fchors-graauw en gefcbeurt , en daar 
onder een groene Jappige: De takken zyn aynisi regt 
‘én een dwym dik in leden of trappen verdeelt ; die de 
gevallené bladeren maken met een week wit bout , en een 
groot wateragtig bert... ee 
be EM ES Än 
De bladeren bangen aan ’t opperfte di malkan« 
.der 5 mee Morena gege pod 7 Jmalbla- 
dige Codiho, zonder flelen den tak omgevende y 2 on 
s Jmal, dikagtig , dog flaps gefatzoeneert , als een 
e geut, in de lengte fyn geadert , met de rug naon- 
deren ziende , alwaar de middel zenuwe een «veynig uyt- 
buylt , van fevéntien tot twintig duymen lang , twee vin- 
gers breet , gewreven een fchoon groen zap uitgevende. 
De bloemen komen voort aan lange treffen , gelyk aan 
"t voorgaande , dog deeze zyn langer en meer uitgebreyt: 
-Rontem dezelve ziet men in Oftober de bloemen 0- 
mens die mede langbalfig en wit zyn , of van 
‚wat groen en boekig ; langer dan 't voorgaande, in 
Jes [malle blaadjes bun openefide , waar van drie agter- 
waarts gebogen flaan ; in de midden met veele witte draad- 
jes opgepropt 3. ene gp gelyk als aan "t vorige, 
dog groter , bykans als , zommige ront ; zommige 
wat gedrukt, en uit twee tegen malkander gezet, buyten 
groen , en langen tyd geel y: €—Ó tood wor- 
ine An de ronde leyt. een:barde kort of fteen, in de 
-matkander als balve brootjes, bruyn 
| werd zomtyds eén dije dik, en al iffe vers 
rot y za en ter SE veele groene; hayir 
Jebeurjes uit s me sme voos en kruytagtig y 
als aan 't zuyker «riet. wortelen zyn lang ; onder de 
aarde kruypende , als Calappus wortelen; buyten roodag- 
tig, binnen wit , taay, zappig , grasagtig van y 
dog niet fcberp. 
— Naam. İn”? Latyn Terminalis anguftifolia.- in 7 
Maleyts Daun e % Javaans Seru , Amboinees ob 
Hitóe Welluaycabbal. ini Duits wild Ngaffi; op Toe: 
boe Mehu huz ; dat is bair-blad, en Oebat rambu , Fa- 
vacas Andon Aen Ternaats. Ngafli cototidi, _ 


^ 


82 


Locus. In humili crefcit filva tam in litore quam in 
defertis hortis, eftque nota in omnibus Amboinenfi- 
bus infulis, uti quoque in Java. : 

Ufus. Eft arbor admodüm luxuriofa & vegetativa, 
ad palos & fuftes fepe adhibetur in hortis, ubi fa- 
cile progerminat, fed incurvos emittit ramos ; Ejus 
folia contunduatur fimul “cum herba Caffutba , ho- 
rumque fuccus expreflus per no&tem rori exponitur 4 
quo caput lavatur depurandi gratia, quod bis repe- 
titur, donec ficcum fuerit. -Mulieres ipfi admifcent 
aliquid raf Calappe nucis, ut ipfarum capillicium 
fit longum & molle, -unde:&. nomen obtinuit: Fo- 
liorum fuccus eft eleganter viridis, cum quo'& char- 
tas delineare poflumus. 

Eadem quoque folia a quibusdam Javanis & Ma- 
layenfibus adhibentur ad viride oleum ex iis confi. 
ciendum five cum Calappo five cum Djaraco, fi nem: 
pe folia hec:conterantur, atque contritis admifcean- 
tur feminibus , ‘ex quibus oleum excoquere volunt, 
Viridis cortex fub externo cinereo latens, abrafus, 
atque cum frufto flavi corticis J'angbing feu Gelale 
Balice , aque inco&us:cum-manipulo viridis Catjang 4 
atque ‘cum rain Calappo contritus in olla bene obtu» 
rata, ita ut tertia aque pars confümatur , quod fuffi- 
migio infervit feu balneo vaporis illis , qui Paralyfifeu 
Beriberi. laborant , hi .aütem undique obteguntur 
erecti ftantes, donec fudoribus fere diffluant, eadem 
quoque decoétio ipfis propinatur , & Catjang cibo 
illis conduci t şal D 

Amboinenfes hzc fümumt folia, que tantummodo 
catefaciunt, Tisque arcus fricant Paralyticos; quovis 
autem folio hos fortiter fricant tanquam radula. `` 


nem Tere 


Albe radices aque incoéte in arundine cum Pacu- 
tica alba, que Filicis fpecies eftinfra libro decimo 
deféripta, ofrheam curant, fi per otto dies ma- 


ne & vesperi jejuno.& vacuo ftomacho propinentur. 


Prin TT ha a ie e QE M S NS 
+ OG kbb a ae EE Rt GI A deme 
ag Ca he 


“Tabula Trigefima Quinta ~ 
Ramum exhibet Terminalis angufifolic. | st 


D " Mes E = 


CAPUT QUADRAGESIMUM PRIMUM. 
“Cauda felis. Eier entsjingo 


: Ic frutex formam qae Coryli humilis, guin- 
cd que ër fex pedesaltus, variis adfürgens ftipi- 
, & cibus, ad fummum plerumque incurvis ob folio- 
rum:pondis - dividitur in:domefticum & filveftrem. 


«Domenic folia quodammodo fimilia funvillis Co- 


“güidim temper conjuncti funt , pufillis infidentes pal- 
Jide virentibus capitulis, totamque caudam confti- 
tuunt -mollem feu od taétum .lanuginofam: „ coloris 
lete mbua fanguinci feu EE quod elegans 
«prebet fpettaculum inter viridem iftam frondem. 

- 'Calicibus-iftis infidet. d 


et cordiforme granulum, quod 
femen'putaretur:efle; quod tamen. a 
nec'progerminat, nec ullus: alius in hoc ftipite' ob- 
fervatur fru&tus , (i vero.caude 
tumsd derunt, fumeum adquirunt colorem , & 
marcefcunt. à x Veo E sun 
. Quum hic frutex in arenofo & fterili crefcat folo , 
incomptus eft , -cun&ti-enim rami ac tamuli folia ge- 
runt rara ac gracilia - qux ab Erucis porro depafcun- 
tur, — multa brévia:&.albicantia: dependent 
fila ,. radiculas mentientia , uhde per ramos trans- 
plantandus eft, quique in filveftribus fponte crefeunt 
ie a £x hortis , 


diu ad ornamen- - 


HERBARIFAMBOINENSIS = Liber VI. Caput XLI. 


Plaats. 2 Waft int kreupel bos in de laagte , zo o 


firand , als in verlatene tuynen , en is bekent in a 


Amboinfe Eilanden , als mede op Fava. ; 

Gebruik: ’t is een zeer weeldrig groey bout , "t wort 
zomtyts tot ftaken en palen gebruikt-in de tuynen , daar 
bet dan ligt uitfcbiet , maar kromme takken gewint ; men 
neemt de bladeren en kneetze te zámen met bet gewas 
Caflutha , en laat bet uitgedrukte water-een nagt in den 
douw [laan , daar na fineert men "t booft daar mede , en 
laat bet een reys of twee drogen , eer ment wafcht,. 
De Vrouwen mengen daar wat gerafpte Calappus onder , 
om lange en weke bairen te maken, daar van bet de naam 
beeft , "t zap van de bladeren is /choon groen , en men 
“kan daar mede op papier verwen. m 

De zelfde bladeren werden ook by zommige Favanen 
en Maleyers gebruykt , om groene oly te maken , ^t zy 
van Calappus of Djaracb , als men de bladeren wryft, en 
onder de gerafpte of gewrevene zaden mengt, daar men 
een oly witkookt. HA 

De groene fcbors , die onder de bwytenfte graauwe leyt 
afgefchrapt , met een ftuk geele fchors van Janghing in 
water gekookt 5 met een band vol groene Catjang , en 
met gerafpte Calappus gewreven in een welgeflotene por, ` 
dat men een derde waters verlieft , ‘bier mede berookt men 
die gene, die aan de Beriberi vafizyn, over ent ftaande:, 
en rontom toegedekt , tot datze wel fweten ; en't water 
van bun afloopt , ^t zelve water geeft men hem te drinken; 
en de Catjang te eten. 


De Amboinezen nemen de bladeren „ makenze flegts wat 
warn, en wryven daar mede de leden , daar de Beriberi 
zit, met ider blad dezelwe fterkelyk firykende , als mét 


——— — 


E De Vyf en Dertighe Plaat ` | 
Wertoont een tak van de fmalbladige Limiet -Jiruik. 


+, Sief 


buch vi HH Od FD.85 TE 


didi 


- depen oo 


YA fi ba depa in cents Hr 
D vyf en fes ge eg met verfe ed takken op- 
x “ febietende , die aan °t bovenfte meeft krom fiaan , 
Per rer de fwaarte der bladeren , by is verdeelt in tam 

—Aan^t tamme z igzints die van Hafe- 


den láng , n twee best”; Boog -groen , met roodagtige 
pe iiu E 


«den gebelen fleert , zagt of wolagtigin’taantaften , Jeböon 
seli niğde of Carmo n van coleur , lean en 
aangenaam Jottacul geet der dos groene hafi 


© In voornoemde kelkjes fleekt een bartagtig korltje , dat 
wien voor "t Zaad zoude aanzien , bet wélk enk niet ; 
~voort-teelt , en daar komt ook geen andere brugt aan dee- 
e ftok > maar als de fleerten langen tya gebangen bebben 
de pronken, zo werdenze rookverwig en verdorren. ` 
Als deeze beefter in een zandige en magere grond Daat, 
zo wortze zeer ongédaan , Vit abe de takken en ^ e 
by baren oorfpronk gewinnen weynige en magere’ 
ren, die de rupzen volgens afeten en daar by veele korte 
en avitagtige draden , als of ^t worteltjes waren, daar- 
om toti wen het als dan met takken verplanten , "t gen 
re) 1 i o "egter 


T. aridi 
WE a y 


Tab. XXXV. 


N 
N NY 


O 


2525 


ee 


= 


SOS 


oss 


SSS 
SSS 


ANN 


AA 


SSS 


GG 


ELE 
BL 7 
Le 


SS > 
SS 
== 


Se 


a 


== 


SIN 


N 


yA 


Déi 


dengt Zom: IV. 


Tab. XXXVI. 


"t 
770001449 
Un 


VI. Boek. XLI. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


hortis, altiores funt & magis luxuriantes, nec adeo 
hoc laborant vitio, caude he nullum notabilem ha- 
bent faporem vel qualitatem, unde & crude edules 
funt. Radix fatis longa eft, & transverfaliter prore- 
pit, flores autem per totum annum in ftipite con- 
fpiciuntur. ; 

Nomen. Latine Cauda felis, juxta Malayenfe Ekor 
cutfing , a lorum forma: in Hitcea Cupeffa & Upejfa, 
cognomine rubri, quum albus feu filveftris frutex in 
fubfeguenti deferibitur. Capite. Ternatice Lofitti, 
Javanice Lunga tambang. 

Locus. In Amboina raro obcurrit, nec nifiin hor- 
tis & filveftribus locis plantatus. 

U/us. Hi flores atque radices tanquam fpecificum 
habentur remedium contra Hzmoptoem , fi modo hec 
non fit excitata per toxicum corrofivum , hunc in 
finem crudi mafticantur flores cum Pinanga per-to- 
tum diem , addito fepe pauxillo Zingiberis : Ejus 
radix in aqua conteritur , que propinatur , vel faccha- 
rate incoquitur aque in Syrupi confiftentiam, qui 
exhibetur, atque hoc ultimum remedium fepius in- 
ftitutum eft in Chirurgo quodam, qui viciffim mag- 
pam puri fanguinis quantitatem ejiciebat. 

Natura hoc hominibus indicare voluit remedium 
per rubram horum florum formam , quz fanguineam 
refert fputam, qualem Hamoptoici emittunt, cha- 
racteres enim feu plantarum figna neutiquam reji- 
cienda funt , uti derifores arcani nature id folent, 
infcii, hunc effe vetuftiffimum modum ad naturales 
herbarúm virtutes detegeridas & nofcendas, quod 
per totam Orientis partem inftituitur in hunc usque 
diem, hi enim homines, uti & noftri proavi, Her- 
bariis deftituti fuerunt , atque hinc characteribus , feu 
externa plantarum figura , odore, ac fapore fenfim 
ad illarum notitiam pervenere, uti id in pluribus 
demonftrare poffum locis, ex hifce vero fignis bene 
dijudicare pofTe haud vilis nec fpernenda eft notitia 
ac fcientia, que paucis verbis haud. explicari poteft 
vel hic deferibi , non autem magis zftimanda e 

uam divinatio & exploratio , donec experimentis 
de ftabilita & confirmata. ` — 

JEthiopes Hituenfes Lepram albam, Noman puti 
di&am, hifce curare volunt, folia cum radicibus 
Tsjonkor conterentes in paftam, qua fcabiem quoti- 
die inliniunt, hzc enim curabilis eft, non autem Le- 
pra nigra Noman itam di&a, que inftar Herpetis to- 
tum obcupat corpus, atque homines nigro defoedat 
colore inftar Daemonum, quam Amboinenfes maxi- 
me metuunt, talesque ex focietate tanquam conta- 
giofos excludunt: Eadem €— adhibentur 
contra infantum aphthas , fubfequens vero filveftris 
fpecies; melius in hune conducit finem. zi 

Alii radices cum aqua conterunt, uti cum Sandalo 
fit, atque cum aqua Rofarum adfumunt contra He- 
moptoén , flores etiam crudi cum amatica facchari 

uantitate conmixti, & in confervam fuba&i, inftar 
Conferve Rofarum adhibentur. Aliiradicem coquunt 
cum illa Pule ad digiti longitudinem, & cum tribus 
Cyperi rotundi radicibus in aqua , in olla bene obtu- 
rata, vel crudos edunt flores cum teneris Pule foliis, 
ac pauxillo Tsjonkor cum Pinanga eosdem ad morbos. 


Tabula Trigefima Sexta 
Ramum exhibet Cauda felis, que eft Amaranti fpecies: 


83 


egter in le bostuynen opkomt, wert boog en weeldrig , en 
zyn deeze qualen 20 niet onderworpen , de kattekens zvn 
zonder merkelyke fmaak en boedanigbeyt , daarom menze 
wel raauw kan eten, de wortel is redelyklang , en dwers 
kruypende , en de bloemen ziet men'i gebeele jaar door 
aan den (tok. 

Naam. In ’t Lateyn Cauda felis; na " Maleyts Ekor 
cutfing , beyde na de gedaante der bloemen; Op hitos 
Cupella en Upefla , mes de toenaam van root , om dat 
de witte of wilde in "t volgende Cap. zal befcbreven awer- 
den. Ternate Lofitti. Favaans Lunga tambang. 

Plaats. Men vind bet in Amboina weynig , en dat 
maar alleen in de boven of bostwynen geplant, 

Gebruik. Men boud deeze bloemen en wortelen voor 
een toegeeygent middel tegens °t bloed fpouwen, als ^t zel- 
ve maar door geen corofief vergift is veroorzaakt , bier 
toe eet men de rauwe bloemen met witte Pinang al gaan- 
de over dag j zomtyds een weynig Gember daar by doende, 
de wortel wryft men ook in water , en geeft die te drin- 
ken, of men kooktze in gezuykert water , tot dat bet als een 
zyroop wert, en drinkt dat, zynde bet laatfte meermaals 
geprobeert aan een Duyt/cb Chirurgyn , die met beurten 
dikwils klaar bloed in menigte uit/poog. 

De natuur beeft dit de menfcben te baten gegeven door 
de fcbynbare gedaante van deeze bloem, dewelke bet bloe- 
dig guyl gelykt , zoals de bloed/pouwers uitaverpen , wane 
de zignaturen der planten zyn geenzins te veragten , ge- 
lyk de befpotters van de natuurlyke gebeymenifJen doen y 
niet wetende, dat dit d'oudfle manier is om de natuur- 
lyke kragten der kruyden te kennen , gelyk men nog door 
gebeel Orienten bevint , want deexemen/cben , gelykonze 
eerfte voorvaders , bebben geen Kruyd-boeken gebad , en 
zyn dierbalven enkelt door kentekens , dat is, door de 
uiterlyke gedaante , /maak, en reuk allenkskens tot de ken- 
ni[fe gebragt , gelyk ik op meer plaatzen kan betonen , dog 
wit de fignaturen wel te kunnen oordelen , en is geen ge- 
ringe «veten/cbap, en met weinige woorden niet wel aan 
te wyzen, of bier te befchryven , immers men moctze niet 
hoger bouden, dan ifie en aanleiding , tot dat men de 
experimenten daar by krygtı 


De Hituefe Moren willen de witte melaaslieit, Nos 
man puti genaamt , bier mede ook. genezen , de bladeren 
met de wortelen van Tisjonkor wryvende tot een deeg y 
waar mede y bet fcburft dagelyks beftryken , want deeze 
is geneeflyk j maar niet ’t Nonam itam, dewelke als eem 
herpes A o ligbaam beflaat , en de menfchen fwart 
maakt, als duyvels , voor de welke d' Amboinezen zeer 
bang zyn, en /cbeidenze als befmettelyke van 't gezelfchap 
der menfchen af. Dezelfde bladeren werden ook gebruikt 
tegens de fprouw der kinderen , dog de volgende wilde 
zoort is daar bequamer toe. 

Andere wryven de wortel met water , zo dik als zan- 
del, en nemen ze in met Rofewater tegens bet bloedfpou- 
wen, of de rauwe bloemen gewreven met even veel poei- 
jer-zuyker gemengt , als een Conferva Rofarum. Andere 
koken de wortel met de wortel van Pale , een vinger lang y 
en drie wortelen van Cyperus Rotundus in water wel 
boegeftopt , Of eten de rauwe bloem met de jonge bladeren 
van Pule , en een weinig Tsjonkor met Pinang tegens 
dexelve gebreken; 


© De Ses en Dertighe Plaat 


Vertoont een tak van de Katte Boot, welke is cen zoort van 
Amarantus, 


La CAPUT 


d' 
CAPUT QUADRAGESIMUM SECUNDUM: 
Cauda felis agreftss. Ekor cutsjing utam 


& albam. ; 

Primo. Cauda felis agreftis rubra fruticem for- 
mat altiorem illo domefticz, inftar Coryli nempe: 
Ejus folia longis infident petiolis , qui funt lanuginofi 
& fufci. Folia vero funt anguftiora & acutiora, ma- 
gisque cordiformia quam precedentis, coloris palli- 
de virentis, quinque & fex pollices longa, quatuor 
lata, undique ferrata, ac pluribus pertexta coftis , 
in quibus nulla confpicitur rubedo , ad petiolorum 
ortum femper bina foliola locata funt , atque ex ip- 
forum alis caude progerminant, breviores & laxio- 
res quam prioris, quz tamen decem pollicum lon- 
gitudinem adtingunt, atque ex viridibus compofitz 
funt capitulis, Siriboam referentes , quz primo de- 
pendent, fed dein fefe erigunt , craffefcunt, atque 


Cs felis agreftis binas habet fpecies ; rubram 


capitula formant trigona , viridibus calicibus inpo-, 


fita, cuivis autem capitulo ftaminula quedam rubra 


infident, inftar Serici fplendentia & laxa, unde non, 


ita rubra ac compacta funt quam in'domeftica: In 
capitulis tres adparent cellule , totidemque fufca 
£ranula inftar feminum Sinapios, vel paulo minora 
& acutiora, quz progerminant. 


Ejus lignum eftficcum & fragile, illi Coryli fimil- 


limum: Foliorum fapor eft ficcus, adítringens , ac 
fimul detergens. 

Secundo. Cauda felis agreftis alba fimilem profert 
fruticem, ejus vero rami fupremi funt:magis: lanugi- 
nofi, uti & petioli longi, quibus folia infident foli- 
taria, & vaga, in quibus nil rubri vel fufci adpa- 
ret, tam in petiolis quam in foliis, que fimul fex 
pollices longa funt , atque ejusdem fere latitudinis, 


quodammodo cordiforma , in medio latiffima , ubi 


tres nervi concurrunt, ad oras autem fubtiliter fer- 
rata funt , fubtus mollia & lanuginofa : Ejus caude 
funt inftar junioris Siriboz, dein in fpithame longi- 
tudinem excrefeunt, & ad caude felis craffitiem , 
que ex fimplicibus conftant pallide virentibus fqua- 
mulis feu foliolis cum. multis pilis. feu. ftaminu- 
lis intermediis ‚inter que latent capitula trigona, 
in quibus locantur tria pufilla fufca granula : Totus 
frutex cum foliis , floribus , feminibusque adftringen- 
tis eft & exficcantis virtutis. i 

Nomen. Latine Cauda felis agreftis , Malaice Ekor. 
cutsjing utang, Ternatice Lofitti Jalw-ubi; Amboinice 
Cupella & Upeffa abbal. : 

Locus. In humilibus crefcit filvis, inlocis fterilibus 
& faxofis, foli bene expofitis, item in ventofis col- 
libus, potiffimum vero in hortis filveftribus , & deier, 
tis, qui in Amboina & Moluccis noti funt : In meo 
etiam progerminavit horto fua fponte ex terra, quam 
ex filvis jufferam petere: Frequenter obcurrit in fas 
xofis montibus poft Hitulammam, ubi in arbufculas 
excrefcit. | 

Ufus. Ejus folia magno in ufu funt contra aphthas, 
fi obliniantur fucco Limonelli aurei , illaque alii in- 
volvuntur folio ; quod fupra ignem calefaciunt, ip- 
forumque exprimitur fuccus, cujus portionem pue- 
rorum faucibus infundunt. Alii medium fumunt trun; 
ci corticem, quem in aqua modo conterunt , qua os 
eluunt, quod boni fuit fucceffus, ubi alia remedia 
fruftra fuerunt adhibita: Quum vero pueri copiofo 
laborent alvi fluxu, quod Ternatenfes Gifa vocant, 
ipfis folia & flores contritos cum cibis exhibent: Le- 


via vulnera cum hifce foliis contritis & inpofitis fa- - 
: o wrevene 


cile curantur. 

Corticis decoctum cum Nucis Mofchatz portiun- 
cula preparatum in aqua, ac propinatum album mu- 
lierum fluxum curat, cui fuperbibitur decoctum cor- 
ticis Halece terrefiris , teneraque folia cum Pinanga 
mafticantur. j 

Tam domeftica quam agreftis Cauda felis quoad 
folia & flores magnam habent convenientiam cum 
Moro, ita ut Chamenorus Indica haberi poffet, parti- 
cipantes aliquid, uti dictum fuit de Corylo. 

Cupeffa faxatitis infuper obcurrit in Hitoea, Upe[fa 
batu dida , que maxime a precedentibus differt , 
ejus enim folia non funt ferrata, inferius anguftata , 

in 


HERBARII AMBOINENSIS Libr VI. Caput XLI. 


KLIE HOOTDSTUE,o 
De wilde Katte -ftaart. 


witte. 

I. Rode wilde Katte-ftaart , deezen ftruik 
[chiet boger op, dan de tamme , te weten als een Haze- 
laar , de bladeren ftaan op lange en wolagtige ftelen, die 
bruinagtig zyn , de bladeren zelfs fmaller en fpitzer ; 
bertformiger dan de vorige , van coleur ligter -groen ; 
vyf en fes duimen lang, vier breet, rontom gezaagt, en 
met meerder ribben doortogen, daar aan nietsrootsis, by 
den oorfpronk der gir ftaan ’t elkens twee kleine blaat- 
jes , en uit derzelver {choot komen de kattekens voort , veel 
korter en idelder , dam aan "t vorige, dog nog altien dui- 
men lang, van groene knopjes gemaakt , de Siriboa ge 
lykende , en voor eerft afbangende, daar na regtenze baar 
op, worden dikker , en gewinnen drie boekige knopjes; 
in groene kelkjes flaande , en op ider knopje ftaan eenige 
ligt - rode draadjes; als zynde glimmende, nog alidel, en 
dierbalven zo root en digt niet als aan "t tamme, Binnen 
de knopjes zyn drie elletjes , en zo veel bruine korls als 
tufiaart zaden of wat Kleinder en fpitzer , die voort tees 

en. 


D wilde Cauda felis heeft twee zoorten , rode en 


Het bout is droog en bros , den Hafelaar zeer gelyk ; 
de /maak der bladeren droog , en ad[irigerent , en met 
eenen afvagende. | 

2. Witte wilde Katte-ftaart is een diergelyke beefter 4 
dog de bovenfte takken zyn wat wolagtiger , als mede de 
lange ftelen, daar op de bladeren flaan, enkelt, en wyi 
van malkander , en men ziet niets bruyns of roots, nog 
aan fielen „ nog aan bladeren , de bladeren zo wel , als 
bare flelen zyn Jes duimen lang , en ook fcbier zo breet 5 
eenigzins bertformig „dog in de midden breeder s drie zenu- 
wen ftoten agter te zamen, aan de kanten zyn ze gezaagt s 
van onderen zagt en Wolagtig y de fteerten zyn eerft als 
een jonge Siriboa, dear na werdenze een {pan lang , en 
zo dik als cen katte-Jteeri , van enkelde ligt-groene [cbubs 
betjes of blaatjes gemaakt „met. veele bairtjes of draatjes 
in de midden - daar tu[Jcben. fcbuilen- kleine Gab 
knopjes , en in dezelve drie kleine.bruine zadekens. Het 
gebeele gewas met bladeren , bloemen. en zaden is. mede 
adfiringerend en opdrogende: hind 


- Naam. In 't Lateyn Cauda felis agreftis. In 't Mas 
lyts- Ekor re utang. Op Ternaats: Lofitti falú 
uhi. Amboins Cupeffa en Upeffa-abbal. ` d 
Plaats. Het waft in ^t kreupel bofeb op magere en Deeg. 
agtige Plaatzen , die welter zonne flaan,, op lugtige 
beuvelen , dog meeft in bofcbtuinen „ die verlaten zyna 
bekent in Amboina en de Molucos, 3: het is ook in mynen 
tuin opgekomen van zelfs vit aarde , die ik wit bet bofch 
badde laten balen, Men vint bet veel in ftenige gebergte 
agter Hitulamma „ ’t fpeldewerk genaamt „ alwaar bet 
tot: boompjes wert. : abo oba by; 
Gebruik. De bladeren zm Za groot. gebruik tegens de 
Jprou, als men dezelve beftrykt met bet zap van Limonel- 
lus Aureus , in eenander bladwint, over" vuur warm 
maakt , en bet zap uitdrukt, waar van zy de kinders in 
de mond gieten, „Andere. nemen. de: middel - fcbor/Je van 
dien ftam , wryven die flegts met water , en /pielen de 
mond daar mede , bet welk gebolpen beeft , daar andere 
middelen vergeefts waren gebruikt , als de kinders fterk 
aan den afgang yn. , "t welk de Ternatanen Gifla noe- 
men 5 ge bun de bladeren en bloemen gewreven 
met de kofi in, - wonden genezenze ook met de ge- 
"reve Tem daar opgelegt. 2 
-Uit de fcborffe met een Runge van een Nootemufcaat in 
water een decoëtum gemaakt, en gedronken , geneeft de 
„witte viet der Vrouwen , waar op men dan gebruikt 
bet decottum van Haleky Terreftris /cborffe, en knouwt 
de je bladeren met Pinang. 

o wel de tamme , als wilde Cauda felis bebben aan 
bladeren en bloemen groote gelykeniffe met den Moerbefien- 
boom , zo dat menze voor een Chamemorus Indica mogte 
Louden , mededelende als gezegt iets van den Hazelaar. 

Daar is nog een Cupelía Saxatilis op Hitu Upeffa ha- 


tu genaamt , merkelyk van de voorgaande ver/cbillende, ` 


want de bladeren zyn ongezaagt , agter fmal, in de — 
en 


b= 


TE 


GON 
7 
TIPA 


GG 


RR 
POLIO OLA 


7 


7 
AA 


YA 


SAN 


SS 


eS 
SS 


won 
QS 


SS 


IS 


0477 7 77 
MM 


SSS 
SSS 


VI. Boek, XLIII Hoofaft. 


in medio ac fummo latiffima: Ejus fructus folitarius 
dependet magnitudine aquofe Jambofe, vel paulo 
minor, formam gerens obliqui cordis, ad oras pa- 
rum compreflus & fulcatus, fuperne leviter umbili- 
catus ac fquamofus ,- hujus binas obfervavi formas; 
uarum una major erat coloris pomorum, angulofa , 
ulcata, ac facile putrefcens , altera minor, angulofa 
magis, & craffior, fuperne excavata, & ümbilicata: 
Ambo fructus magno infident pedunculo, plani funt; 
& in alas quafi diftin&i, quibus medulla fungofa fir- 
miffime adheret, fi vero in litus projiciantür, atque 
ab aqua marina adfpergantur; hac depurantur & ni- 
grefcunt inftar abortus Nucis Mofchate : in faxofis 
crefcit montibus, ejusque ufus nondum irinotüit. 


In Rumpbii au&uario bec adduntur: 


. Hoc in Capite alba ejus defcribitur fpecies, qua 
loca amat faxofa, atque a quibusdam Malayenfibus 
vocatur Linke, a Cerame auftralis populis Ubitta, 
Hujus & preftans mihi.innotuit ufus , ad quasvis 
nempe ulcerationes & fcabies manuum ac. pedum; 
quas ejus folia curant , fi fuerint contrita ipfisque in- 
linita ; unde exficcantür, depurantur, ac cito con- 
folidantur: Alter infuper ufus apud Ceramenfes in- 
valuit, quem tamen nondum bene comprehendere 
offum, fumunt autem hujus arbufculz ramulos, quos 
upra ignem torrent, & incidunt majoribus fuis cul- 
tris, ex vulgari ferro conftruétis. Hine ad fiffuram 
ita indurefcunt , ac ipfum ferrum , que res mihi 
ignota eft, lignum nempe ferreum quafi poffe com- 
poni. 
Tabula Trigefima Septima 
Fig: 1: Coude felis agreftis rübre ramum. 


Fig: 2. Caude felis agreflis albe ramum exhibet, 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


85 
den en vooren breeder, de vrugt bangt enkelt in de grote 
van een water Jambocs of kleinder, in gedaante van een 
Scheef bert , aan de xyden ‘wat gedrukt en gevoornt , met 
een klein fchubagtig naveltje, waar van ik wederom twee 
Jatzoenen gevonden beb, d'eene groter, van coleur als een 
appel , boekig , gevoornt , en ligt verrottende, d'andere 
Rleinder , hoekiger ; en dikker , aan ’t voor[le met een 
kuiltje , en daar in een naveltje. Beide bebben een groo- 
ten fieel, wat plat, en in vlerkjes verdeelt , daar aan 
‘t voze merg zeer vaft bangt , maar als zy op bet firant 
komen, en door 't zeewater befpoelt werden, zynze zuiver 
Swart, als een misgewas van een Notemufcaat ; bet waft 
in fienige gebergte , en zyn gebruik is nog onbekent: 


In de vermicerdering van Rumphius wert 
"er dit bygedaan. 

… In dit Hooft {tuk ftaat een witte zoort van Catte-ftaart 
befcbreven , dewelke gaarn op fleenagtige plaatzen groeit. 
Deeze noemen zommige Maleijers Linke , die van Zuid- 
ceram Ubitta. Hier van is my nog een goed gebruik be- 
kend ec 3 te weten tot alderbande zweeren en 
Jeburftbeden aan de bandën en voeten, dewelke deeze bla- 
deren gewreven en daar op ge/meert fterkelyk opdrogen , 
zuiveren , en genezen. Nog een ander gebruik is by de 
Cerammers „ bet welk ik nog niet begrypen kan, nament- 
lyk zy nemen de takjes van dit boompje , braden dezelve 
over bet vuur, en fmyden dan daar in met bare Parrangs , 
ofte bouw-meffen, die gemeenlyk van flegt zer gemaakt 
zyn. Hier door zullen ze aan de /nee zo bard werden, 
als of ze geftaalt waren, een zaak my onbekend, dat men 
een houd yzer harden kan. 


| De Seven en Dertigfte Plaat 
Vertoont in de eerfte figuur êen tak van de roode wilde 


Katte ftaare. ` 
Da tweede figuur wyft aan cen tak van de witte wilde Katte- 
aart. 


"CAPUT QUADRAGESIMUM TERTIUM. 

Hos convolutus: Bonga gulong tsjütsju. 

KA Rütex hic florifer oblique admodum & inregula: 

+ riter pofitus eft, aque truncus inferior pedem 
a 


craflus eft, atque ad trium quatuorve pedum 
altitudinem divifus.eft in tres ramos, quorum quili- 


bet in totidem fefe'difpergunt ; atque fic porro in 


triangulo locantur ; qui cortice obducuntur glabro 
& cinereo , qui admodum fragilis’ eft, pinguis, & 
refolubilis, lignum interne füngofo magnoque corde 
tepletum eft. Rami hi in fummo herbacei fere funt, 
ac nihilominus digitum crafli ; quibus folia infident 
magna , illis Mange brave fimilia , feu magis adce- 
dentia ad illa Soulami pobon libr. 2. defcripti, duode- 
cim & quatuordecim pollices longa , quatuor lata , 
crafla, firma, & glabra, multis parallelis ac regula- 
ribus coftis pertexta, que in aliam conliguntur ve- 


nam, oris adcedentem, ipfisque parallelam, fuperne 


funt glauca, inferne pallida, longis infidentia petiolis 


fine ordine circa ramos: Coftarum interftitia fubtilia 


funt & inftar retis venofa. E $ 
In fummo obtufo apice umbella provenit, ex cras- 
fis petiolis compofita , atque ex ipfius medio alter 
craffus pedunculus , qui aliam minorem format um- 
bellam: Hi fufci petioli producuntlonga, acumına- 
ta, fufca, & gummofa quafi ca ita oo ecala 
inftar fili contorta funt, ex quibus flos exereícit. . 
Flos formam habet Narciffi, ex longo collo por- 
rectus, & ex quinque concavis petalis conftans, quo- 
rum unum dimidia fua parte aliud complectitur, at- 
que fic exhibet quinque oblongas quafi conchas , ad 
Oras albas, interne luteas, nulla filamenta hic flos 
vel cavitatem in centro fuo habet, qui odoris eft 
grati fed gravis, atque per aliquot dies percipitur , 
Fries demum, nullo fubfequente fructu ` decidunt , 
altem hifce in terris huc usque fterilis fuit frutex , 
in Sina autem intellexi fruétus producere , qualis unus 
adparuit anno 1681, in Amboina in frutice annuo , 


in-quo poft florum lapfum éx eodem petiolo excrevit 
i = oblonga 


XLIIL HOOFDSTUK. 
De zamengerolde Bloems. 


PN Eeze bloem- dragende ftruik flaat zeer fcbeef , en 
“ongefebikt , de onderfte ftam is een been dik , drie 
of vier voeten bowen de gront verdeelt by zig in 
drie takken 5 ieder der zelver weder in drie andere , en 
zo voorts altyt ineen triangul flaande , bekleet met een 
effene , ligt- grauwe fcbor[Je , zeer bros , vet, en breek- 
zaam ; binnen met een groot doos bert. Aan’t opperfte 
zynze bykans kruitagtig , en niet te min een vinger dik, 
daar aan grote bladeren laan , die van de Manga bra- 
va gelyk ; of nog eigentlyker die van Soulamu Pohon 
Lib. 2. befchreven , twaalf en veertien duimen lang , 
wier breet, dik; ftyf, en glad, met veele paralele ribben 
Se doorregen , die bun verzamelen in een andere 
adet , dıe digt en met de kanten paraleel ez , boven 
blaauw-gtoen; van onderen bleek, op lange ölen, Zon- 
der ordre rontom de takken ftaande. De tuffcbenplaat- 
zen , tu[Jcben de ribben zyn fyn en nets geweis geadert. 


Aan't opperfte flompe ent komt een dolle voort , van 
dikke ftelen gemaakt , en uit de midden van dezelve een 
ander dikke [bel , die nog een ander kleine dol maakt , 
deeze bruine Beleg brengen woort lange, fpitze, bruine, 
en als gegomde knoppen , daar aan men de blaatjes ge- 
draaît ziet als aan een touw , en waar uit de bloem wert. 
~ De bloem is in de gedaante van een Narci[fus , dog met 
een langer bali gemaakt ; van vyf bolle blaatjes , waar 
van "eene met zjn belft 't ander bevat ; en zo vertonen- 
ze vyf langwerpige fchulpjes , aan de kanten wit , bin- 
nen boog -geel y zonder bolligbeit of draatjes in de mid- 
den ; lieflyk dog geil van reuk. Zy blyven eenige dagen 
na malkander in bare geur, en vallen ten laatflenaf zon- 
der vrugt , immers in deeze landen is bet tot ng toe one 
vrugtbaar geweeft, dog in Sina verfta ik, dat bet orug- 
ten draagt, gelyk er een gezien is Anno 1681. in Am- 
boina aan een jonge en jarige ftok , waar aan ma 't af- 
vallen van S bloemen aan dezelfde fhesi uitgekomen ts 

5 en 


86 


oblonga & rotunda filiqua, fex polliceslonga, ultra 
digitum craffa, rotunda, & fubtus fulco notata, at- 
que pun&ulis quibusdam variegata , primo viridis, 
dein fufca: Matura vero in binas dehifcit partes, 
atque in binis ordinibus plurima exhibet femina obli- 
que fibi obpofita, fquamas tenues referentia, fuper- 
ne craffiufcula , inferne in tenuem membranulam 
definentia, qua filique connectuntur, funtque digiti 
articulum loriga, unguem lata, qualia fquamofa fe- 
mina fibi adcumbentia in la&efcente planta , atque 
pre ceteris in arbore Pule obfervantur: Totus hic 
frutex ubique repletus eft albiffimo lacte, quod ubi- 
que copiofe exfluit, ubi fauciatur. 

Nomen. Latine Flos convolutus, quum ejus petala fibi 
incumbant, & quafi convoluta fint. Malaice Bonga 
guong tsjutsju, quod idem denotat, -atque Ternaten- 

es pronunciant Culong tsjutsju, & Culu tsjutsju, alii 
illum vocant Bonga cambodja , ob fublequentem ra- 
tionem, Javanice Sambodja. 


Locus. Videtur primum ex Cambodja fuiffe dedu- 
Gus, unde & nomen obtinuit, ác forte primum in 
Ternatam per Sinenfes mercatores, unde ante pau- 
cos quosdam annos in Amboinam delatus eft, in Tara 
tamen aliisque locis itidem obcurrit. Alii dicunt in 
Manilhis quoque reperiri , atque inde cum fubfe- 
quenti flore in Ternatam fuiffe deductum. 
. Ufus ejus hifce in infulis huc usque ignotus eft, 
ornamento autem hortorum infervit, ubi plantatur 
ut & ad oras arearum , licet ibi aliquando non bene 
locetur ob ample extenfos ramos, quibus propaga- 
tur prion tempore , fi autem pluvia fit nimis co- 
piofa, facileputrefcunt. Flores in coronis adhiben- 
tur , atque a Sinenfibus Bataviam inhabitantibus , 
aliquando faccharo condiuntur. 

Malabarenfes teftantur ejus radicem in pattia fua 
lethalem effe , ejusque tres conmemorant fpecies , 
gonna prima eft magna alba Pedalery ipfis dicta , 
ecunda parva rubra Pualery, tertia parva alba Bella- 
lery. Mihique artem docebant Peraenfe ftannum tam 
clarum & album reddendi , acfi argentum effet, in 
quem finem adhibebant horum florum capita, pri- 
me nempe fpeciei, antequam fefe aperiant, alii au- 
tem dicunt minoris albz fpeciei capita effe eligenda, 
cum lacte porcino , & fimo gallinaceo mixta, alii cal- 
cem infuper addunt, ftannum liquefcunt , cui adfun- 
dunt lac iftud ac fimum , ac demum flores addunt , ftan- 
num inftar argentialbefcet, dubito autem, an juftam 
me docuerint artem: dicitur enim Bataviz fuifie ex- 
ploratum , fed haud magno cum effeítu, 


Tabula Trigefima Oétava 


Ramum exhibet fruticis, qui flos Convolutus Rumpbio dici- 
tur, 


e 


HERBARII AMROINENSIS 


Liber VI. Caput XLI 


een langwerpige ronde bouwe, fes duimenlang , ruim een 
vinger dik, ront , van onderen met een naat, en eenige 
pukeltjes , eerft-groen , daar naar bruinagtig : de rype 
berfi in twee en vertoont in twee rijen vele zaden fchuins 
tegen malkander geftapelt , als dunne [cbubben , voor 
dikagtig, en agter in een dun velleken eindigende , waar 
mede zy aan de bouwen vaft bangen, een lid van een vin: 
ger lang , en een nagel breet , diergelyke fchubagtige za. 
den tegen malkander geftapelt , men in meer melkagtige 
planten ziet , onder andere aan den boom Pule. De ge. 
beele plant is vol fneeuw witte melk , die over al rykelyk 
uitloopt , daar menze queft. 


Naam, ln ’t Latyn Flos Convolutus, dat is, te za- 
mengerolde bloem, om dat de bladeren in malkanderen fte- 
ken, ende bloem balf te zamen gerolt [cbynt. In 't Ma, 
leyts Bonga Gulong T'sjutsju met de zelfde beduideniffe , 
"t welk de Ternatanen uit/preken Culong Tsjutsju, en 
Culu Tsjutsju , andere noemenze Bonga Cambodja om 
volgende reden. Favaans Sambodja. 

Plaats. Het fchynt , datze eerji uit Cambodja is ge- 
bragt , waar van xy ook de naam beeft, en miffchien eer- 
ftelyk in Ternaten door de Chineze. Cooplieden, vanwaar- 
ze voor eenige weinige Faren in Amboina gekomen is, dog 
men vintze ook op Fava, en andere Eilanden. Andere 
zeggen, datze in de Manilhas te vinden is, en van daar 
nevens de volgende bloem , in Ternaten gebragt 2). 

Gebruik. Haar gebruik is in deeze plaatzen nog onbe= 
kent , men plantze tot cieraat van de tuinen , en aan de 
kanten van de erven , boewelze aldaar zomtyts moejelyk 
valt te dulden, wegens bare wytuitgebreide takken , met 
dezelwe verplant menze ook , en dat by matige regen , 
want by veel regen verrottenze ligt. De bloemen werden 
tot kranfen gebruikt, en van de Chinezen op Batavia wo- 
nende, zomtyts met zuiker geconfyt. — 

De Malabaren zeggen, dat de wortel daar van in baar 
land doodlyk zy , en geven drie zoorten op in baar land, 
te weten ; de eerfte grote witte noemenze Pedalery , de 
kleine rode Pualery , de kleine witte Bellalery. Zy leer- 
den myn ook een konftje,- bet Peraas thin zo zuiver en wit 
te maken , als zilver , nemende daar toe de knoppen der 
bloemen vant eerfle geflagt , eerze ten vollen open gaan, 
(andere zeggen van de kleine witte zoort) met verkens- 
melk , hoenderdrek (andere doen kalk daar by) laat bet 
thin [melten , giet daar de melk en boenderdrek op , tem 
laatften de bloem , zo zal bet thin wit worden „ als il 
ver , dog ik twyfele, of zy my de regte bandgreep ge- 
leert hebben, enmenzegt ‚dat bet op Batavia wel geprobeert 
is, dog van geen ling effect bevonden, << | 


De Agt en Dertigfte Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, welke by Rumpbius de ` 
zamengerolde bloem genaamt wert. 


CAPUT ` 


SF 


AN 
Sh 
Wane 
A u 
SS 
NN 
VS 


EN 


DAAN 


Zab. XXX VIIL. 


AD 


Tom. IV. 


Tab. XX XIX. 


p 
Ni 


N 


VI. Boek: XLIV. Hof AMBOINSCH KRUYDB OEK. 


CAPUT. QUADRAGESIMUM QUARTUM, 
Flos manilhanus.: Mandac kacki. 


Ic humilis eft frutex, quatuor & quinque pedes 
H altus, in paucos gracilesque fefe dividens ra- 
mos: Folia cum illis Perfice conveniunt, fed 
minora funt, quinque pollices longa, fesqui pollicem 
lata, bina fibi obpofita, craffiufcula , intenfe viridia, 
& glabra, raris & obliquis coftis pertexta. 
Flos formam & magnitudinem habet Caryopbylli 
hortenfis, feu paulo major eft, fed viridi ifto calice 
deftitutus , niveus , atque craffiufculis conpletus 
peralis, guz adeo crispa funt, ut incifa videantur, 
ceterum plenum quoque refert Narciffum. Ipfius 
odor gratus eft, fed debilis , quodammodo ad illum 
Caryophylli hortenfis adcedens , matutino tantum 
tempore , per diem enim, Done a fole rangatur, 
. totus hic odor disparet, uti plerumque fit in albis & 
craffiufculis forum petalis: Alba autem florum capi- 
ta, fi fuerint abrupta , neutiquam fefe aperiunt , fed 
'amarcefcunt , nifi aque inponantur , ex tota planta 
Jac quoque album ac fpiffum exfluit, fed non ita co- 
piofum quam ex precedenti, floresque fine fructibus 
pereunt, uhde per ramulos propagandus eft hic frutex. 
© Nomen. Latine Flos manilbanus , Malaice Bonga 
manilba , fed magis Wr Bonga foufJong , atque 
Bataviz Bonga raja puti fed male: Javanice Mandac- 
kacki & Bonga wart, quidam illum quoque vocant 
Catsju piri utan, Baleyice Bongac njingin , Ternatice 
Alligurua banga. d n 
Locus; Ante annum 1665, in Amboina penitus fuit 
ignotus , ac tum demum ex Ternata introduétus , 


ubi & étiam exoticus eft frutex, atque à Portugallis . 


ex Manilha dedu&us , in Java & Borneo etiam crefcit. 
, Ufus. In Amboina tántum ornamento hortorum 
infervit, quique ob odorem ejus flores defiderat , 
matutino hos tempore decerpat ,- ejus virtutes hic 
ignote fünt, immo vulgus noxium effe putat florem 
ob ejus lac , cui tamen nullus fervor junéttus eft, 
Malayenfes vero medicinalem effe putant , ac pre- 
fertim ejus radicem contra adfumptum venenum, uti 
& contra Nephritidem , jumborumque dolores , hunc 
in finem Soylamu pohon fumunt in infula Tampelana 
crefcentem , ubique di&urh Lampu feu Lampaan , 
cujus binas fumunt partes , radices Manda kacki & 
Klitfu, ‘ana unam partem, que fimul in aqua, co- 
quunt & propinant, de Soulamu hoe, qui Rex ama- 
roris dicitur, vidé fupra Libr. 2. Cap. 49. -— ^ 
- -Malâbarenfes huic radici refrigerantem adtribuunt 
. Virtutem in febribus, five cjus decoltum propinetur, : 
five cum Pinanga maftieetur. -—  — ^ —- "7 7 
Nandi ervatam in Horti Malab. tom. 2. fig. 54. idem 
cum hoe videtur effe , uti fubfequens iftius 
Horti Javanorum Catsjupiri refert, ipforum autem 
medicinales ufus ibidem explicantur. e 
eS Tabula Trigefimo Nong > 
"Remum exhibet fruticis, qui Flos manilbanus Rumphio di. , 


` citur, - : 


deeem 


“BDBESEKYİ TI - 


` lio Mali Aurantiz, flore pleno maximo, Nandi ervatom 
arboreícens, Lauri folio, flore albo odoratiflimo Plum. 
Cat. pl. Amer. pag. 17. 


ar Dore c t. A A 2 


“piri wil zyn, dem medicinalen gebruik ziet aldaar, — 


Vertoont cen tak van de ftruik , welke de 
© Yan Rumphius genaamt wert. | ` 


m. Char. pl. pag. 483. deel: 
minum Arabicum, fó- ^^ baarfche 
“en zeer 


di 
XLIV. HOOFDSTUK. 
. Manillbeas - bloem, 


It is een lage firuik van vier a yf voeten boog , met 
weinige en ranke takken, de bladeren zyn als die 
van den Perfikboom , dog kleinder , vyf duimen 

lank „anderbalf voet breet , twee tegen malkanderen, dik- 
agtig, boog-groen; en glad, met weinige fcbuinze ade- 


© „De bloem is in de gedaante en groote van een Angeliet , 
of wat groter , zonder Las? kelk, fpier wit , met dik- 
agtige blaadjes uitgevult , die xo gekrult zyn , datze ge- 
Jnibbelt febynen ; anderzints gelykende een gevulde Nar- 
ap. Haren reuk is lieflyk , dog flap, eenigzints na de 
ngelieren trekkende, en dat in demorgenftonden , want 
over dag, en als ze de Zon raakt, vergaat de reuk beel en 
al, gelyk gemeenlyk gefchiet met witte en dikbladige bloe= 
men. De witte afgebrokene knoppen gaan geenzints open 
als menze afbreekt , maar verderven, ten ware dat mene 
ze in water flelt , uit de gebeele plant vloeit mede een dik- 
ke en witte melk , dog zo veel niet-gls wit bet voorgaan- 
de, en de bloemen vergaan , zonder vrügten , daarom 
men bet met takjes moet voortplanten, > << 


“Naam. İn °t Latyn Flos manillanus , in "t Maleits - 
Bonga mänilha , i g> en 


0g ir Bonga Sou 
op Batavia Bonga Raja Puti, dog abufivelyk , op "t Få- 
vaans Mandackacki en pu Wati, pene noemen- 
ze ook Catsju piri Utan. Op Baleyts Bongac Njingin. op 
Ternate dou bahga. ` pow ralf 
Plaats. Voor bet jaar 1665. is ze in Amboina onbekent 
geweeft , maar doen cerft uit Ternaten gebragt , daarze 
ook een vreemdeling is, en door de Caftilianen uit Ma- 
nilba overgebragt, xy waft ook op Fava en Borneo. 
Gebruik. In Amboina dientze- maar tot cieraat van 
de tuinen, en dieze om den reuk zoekt, moetze in de mor- 
Meng afbrekn, bare kragten zyn bier onbekent , d^ 
> 


. 


e gemene man boutze voor fchadelyk wegens de me 
daar egter geen bitte by is, ter contrarie boudenze de 
Maleijers voor medicinaal , inzonderbeyt de wortel tegen 
ingenomen venyn , als mede tegen graveel en len r 
tot den zelven einde nemenze Soulanun pohon op + Ej- 
land Tampelan waffende , en aldaar genaamt Lampu of 
Lampaan twee deelen: , de wortel van Manda kacki en 
klitfy "t zamen een deel, kokende dat in water en drinken, 
bet, van dit Soulamu of Rex amaroris ziet boven Lib, 
2. Cap. 49. ; $ 


De Malabaren fchryven deeze wortel een verkoel ni 
kragt toe in de koortzen , "t zy gedronken of met d 
geknouwt. Asam Pe! AU ERE 
e Nandi ervatam in Hort. Malab. tom. 2. fig. 54. be- 
febreven, febynt *t zelfde met bet voorgaande tezyn , gelijk 
de volgende figuur in den zelven bortus bet Favaanfe Carsju 


ike. $ 
WË ae. 
Rev 


© De Negen en Dertigfe Plaat . 


0 s GG a S 
ya ^ Nu ENE 


boom, met een dubbelde 
inde Hortus Malabaric. a 
. Mogelyk is het ook de boo 
gá rier-bladt, en een witte wi 
in zyn Cataloge van de 


"CAPUT 


88 ““HERBARII AMBOINENSIS ` Liber VL Caput XLV. 


CAPUT QUADRAGESIMUM QUINTUM. 
Ligularia. Daun fufu fado. 


| Onttrofus hic ac mirus frutex magnam habet 
M fimilitudinem cum Expborbii figura, quoad 
folia autem cum Anteupborbio convenit , quale 
in Herbariis depiétum obcutrit, "Truncus ejus eft in- 
Curvus, pedem craflus, qui in bihos tresve dividitur 
ramosrotundos, glabro & cinereo cortice obduêtos , 
in ramis vero quinque ordines elevatarum quafi ver- 
rucarum fibi adcumbentium adparent , cuivis autem 
bin; ac dure infident fpinule, que totam plantam 
terribilem & intractabilem conftituunt , hi ordines 
non reéti ac regulares juxta ramos locantur , fed 
obliqui & intorti, inftar rudentis, femper in gyrum 
decurrentes , fi ante hos quis fteterit, unde & rami 
.pentagoni funt, horumque fupremum herbaceum eft, 
.& ex nigro virens, in obtufum definens apicem. 
— Plerumque foliis orbati funt rami, unde & totus 
frutex Corallinam refert , infimaque trunci pars 
fpinas plerumque jam perdidit, atque rotunda eft, 
ita tamen , ut ordinum iftorum veftigia etiam fuper- 
fint: in fumma herbacea parte foliola quzdam adpa- 
rent pauca, verrucis iftis infidentia paulo fupra fpi- 
nulas furfum ere&a, illis Portulace fimilia fed multo 
majora, vel qualia hifce in terris cóchlearia forman- 
tur, antiquis enim temporibus hzc non erant rotun- 
da fed oblon inftar linguæ, inferne anguftata, fu- 
perne rotunda, qualia Latini Ligula: vocant, funt- 
-que.quatuor ,. quinque , € fex pollices longa, binos 
lata digitos, craffa, pinguia, fuccofa, intenfe viri- 
dia, venis fere deffituta , faltem paucis gâudentia, 
quz fub pellicula propullulare videntur, nervus ve- 
‚ro medius ab inferiore parte maxime protuberat dot- 
DUCI oe A | | 
Tota planta referta eft copiofo niveo la&e ubique 
exftillante , | i leviter modo vulneratur , quod in 
lingua vifcofum eft 


a vifcofü & adftringens , primo nullum no- 
tabilem exhibens faporem , dein vero fenfibilem fau- 
cium ardorem excitans: Licet autem hujus plantz fo- 

dia, uti di&um eft, copiofum effundant de peti- 
liari tamen fuo viridi turgent fucco , uti & totius 
-fruticis cortex , qui mollis eft , craffus , atque hoc 
BON MUS a is green 
. Rami lignum gerunt mollé & album, non ultra 
binos culmos um, reliqua pars eft medulla ad- 
modum aquofa & fungofa, vetuftorum vero trunco- 
rum lignum copiofius eft & folidius : Calidis menfi- 
bus fua profert folia, pluviolis vero totus nudus eft 
frutex, ita ut quum prima vice ipfum adfpicerem , 
mortuam putarem effe arbufculam. ELS 
„Flores fructusque raro. profert nec mifi diuturno 
„tempore ficco , quumque foli bene fit expofitus hic 
frutex, tum prope & paulo fupra fpinulofas verrucas 
& folia , pentagona adparent capitula, quz in medio 
erculum gerunt ex viridi flavefcens, circa quod 
late rubentia & brevia adparent quzdam ftaminula, 
usque ad oram externam extenfa , que porro gaudent 
quinque petalis fcutellatis foeuli form conitituen- 
- tibus, colore convenit hic flofculus cum illo Titby- 
mali, quen ramen nullus fubfequitur notabilis fru- 
usa, 


prolapfa plantulas produxiffe. 

4 tikos hujus fpecies eft, in Java crefcens, 
rens tenuiores & flexiles, non erettos, 
ntes & LEE gen nig proxi- 
circumvolvunt, palis, folia gerentes 

ed enti fimilia, fed dimidio minora , 
cite ua , unde magna ex parte fo- 
eodem locantur modo 


es, ubique etiam hec 


juxta Malayenfe & Ja- 
Daun fudu fudu, quod 


tali Sofubu vocatur, Amboinice in Hitcea Aybuaa , 
h. e, 


mpertum tamén eft, hiecce cápicüla interram 


» 


| langer over al ook vol 


XLV. HOOFDSTUK. 
Lepelblads-firuik., ` 


IN Eexe afzienlyke en wonderlyke firuik beeft grote ge. 
D lykeniffe met de figuur van ege - de 
aangaande de bladeren met het Anteuphorbium , 
gelyk menze in de kruideboeken gefchildert vind. Hy heeft 
een kromme ftam , in de dikte van een been, die zig in 
twee of drie takken verdeelt , eigentlyk ront , met een e- 
vene ligtgraauwe. feborffe , maar aan de takken ziet men 
-vyf reijen van verbevene wratten [cbier aan malkander 
, en op ider ftaan twee korte en barde doorntjes, 
dıe de gebele plant vervaarlyk en onaantaftelyk maken, 
deeze reijen gaan niet regt of langs detakken , maar fcbuins 
en gedraait , als een dik fcheeps-touw , altyd flinks om- 
“lopende , als men daar voor ftaat , waar door de takken 
-vyf zydig worden, en "t bovenjte van dezelfde is kruitag. 
dig, en fwart-groen, in cen eynt toelopende. 
Zy ftaan meeft blood zonder bladeren , waar door de 
ebele ftruik een groote. Coraal- boom gelykt , de onderfte 
Ts beeft de doornen meeft verloren , en is ront , zo nog- 
tans , dat men de voetftappen van de reijen nog bekennen 
kan. Aan "t opperfie kruitagtige deel fiaan eenige wei- 
nige bladeren , alle op voorfz. wratten , even boven de 


voornoemde doorntjes , en opwaarts ziende, die van Pora - . 


tulaca gelyk , dog veel groter , of gelyk de lepels bier te 
landen zyn , en in oude tyden waren die niet ront 
maar sp tw gelyk cen tong , agter [mal , en voor 
ront , diergelyke de Latynen Ligulas noemen , vier vyf 
en fes duymen lang , twee vingers breet, dik, vet, zap- 


“pig, boog - groen , febier zonder aderen, of met weinige, 


die onder "t vellken fchynen uit te builen , dog de middel. 
zenuwe fleekt beneden merkelyk uit met cen Jçberpe rug. 


* 


De gebele plant is vervult met veel {pier witte melk; 
over al uitlopende , daar menze in ’t minfte queft , op de 
tong wat kleverig enzamentrekkent , eer{ielyk zonder mer - 
Mlake {maak , maar daar na een gevoelige brand in de 
keel veroorzakende. Hoewel nu, als gezegt , de bladeren 
veel: melk geven , zo bebbenze ran: mede baar eigen. 
groen zap, daar en tegen de fcbor[Je over de gebele plant, 
die week, dik, en zagt is, fleekt daar vol van. 


_ De takken bebben een week ende wit bout , niet boven 
twe firoobalmen dik, de reft is een zeer Wateragtig » 
voos merg, maar aan de oude fLammen is meer een vafter 
bout. In de bete maanden brengt by zyne bladeren voort , 
maar in de Dez mouffon beeft by er weinig , en ftaat 


o zombyds zo kaal, dat, als ik bem eer tag , voor een ver- 


e Dom aanzag. 
„Bloeizel en vrugten brengt by zelden woort , en dat al- 
leen by lange droogte , en daar by «vel ter. Zonne faat , 


als dan ziet men naaft boven de gedoornte wratten en bla- 


deren vyfboekige knoppen voortkomen , in de midden een 


_groen -geel heuveltje hebbende „ en daar rontom eenige ligt- 


rode korte draadjes , en voorts buiten om de kant, als een 
Schoteltje van vyf blaadjes gemaakt, te zamen de gedaan- 


` te van een bloempje witmakende, aan coleur die van Ty- 


thymalus gelyk, gene merkelyke vrugten volgen daar op, 
egter is bevonden , dat de knopjes op der aarde vallende , 
nieuwe plantjes voortbrengen. — < S~ 


“Sudi Sudu Tikos ir een zoort bier van op Fava was- 
Jende , met dunder en buigzamer takken , LA fale eind 
Jiaande , maar leg, ende of kruipende en zig zomiyds om 

met weg Da e ^" 


H 


. de naafte palen omflingerende , met zeer aveinige » 
“yen, de vorige gelyk» dog wel debelft Aleinder © en baul? 


vallende, waat door bet merendeels bladeloos figat, de 
Baan op ir yale > dog veeldigter, en wat 
Naam. In * Latyn Ligularia, geformeert na "t Ma- 
leytze en Favaanze Sudu Sudu , en Suru of Daun Sudu 
Sudu, "7 welk lepel- blad beduit, te weten, na zodanigt 
lepelen, als de oude Ligulas noemden , op Amboina noe- 
men bet zommige Ubat dingin, dat is, kout blad , boe- 
wel abuzivelyk , want daar geen koude in is, als van 
buiten. Op @ooftkant van Fava biet bet Sofuhu, in Am- 
bon op HituAyhuaa, datis, Kaymansbout , na deruige 
Jebers, 


$ 


i 


> 


VI: Bock. XLV. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK 89 


h. e. Crocodili lignum, ob rugofum corticem , cur a 
quibusdam vocetur Lida boyaya , h. e. Crocodili lin- 
qu me latet, quum Crocodili lingua fint deftituti, 
ed ejus loco craffum obtufumque geruntconum, cum 
cujus forma hzc forte folia comparant, atque denomi- 
natio orta eft. Sinice Quebadn, Bandice Carambau 
dinar , Ternatice Tjuggilida , Baleyice Baladong & 
Bladong major, minor fpecies Baladong lengis, Ma. 
labarice Tsjederecali. 

Locus. Notus eft hic frutex in cunctis fere aquofie 
Indie infulis, prefertim in Java & Baleya, crafifii- 
mus vero & maximus obcurrit in regnis Tonquing , 
Cantchi feu Cochin, Cina, Coinama, & Siama. Parvi- 
folia fpecies tantum in Java & Baleya crefcit. 

- Ufus ejus in Amboina multo minor eft quam in 
ullis aliis locis, ad oras enim hortorum tantum plan- 
tatur, ac fepe per magnum totumque ordinem fepis 
loco, per abruptos enim ramos facillimc transplan- 
tari & propagari poteft , fi folum modo fit pingue 
fatis & argillofum: Intraanni enim fpatium fatisalte 
excrefcit, cujus rami molliterac leviter fle&tendi funt, 
atque fibi invicem inmifcendi, qui fepem conftituunt 
non admodum denfam , fed quz non facile permeari 
oteft ob copiofas fpinulas , hec ars potiffimum in- 
Route in Java & Solora, prefertim cum parva fpe- 
cie, que natura fua prorepit & flagellofa ett. 
. Sinice hiftorie narrant, antiquis temporibus plus 
rima loca Caut/chi Sine vicina & adcumbentia -mu- 
hita cffe crafla fepe hujus fruticis, per quam inpera- 
tor Mamban a Cefare fuo miffüs ad regionem iftam 
fub inperio Seen , penetrare non poterat, 
nec tormentis bellicis aperturam facere, artem au- 
tem excogitabat , atque ferebat Sorgi fpeciem quan- 
dam Bangfi dictam, in ifta fepe, fubfequenti rediens 


‘anno, quum planta ifta craflos emiferat culmos, & 


femi jam emarcidos , quos flamma deflagrabat præ- 
coci, qua totus Quebaan murus devaftabatur , atque 


morie quæ fatis terribilis ett talibus hominibus, qui 
1 ^ 


- Tom. IV, hi 


Schors , waarom betzommige Lida boyaya , dat ii, Kay- 
Manstong noemen, is myn onbekent , want de Kaymans 
geen tong bebben, bebalven een dikke flomp , waar na ze 
mifJchien deeze dikke bladeren vergelyken. Op Sinees Que- 
haan , op Banda Carambau dinar, op Ternate Tfuggi- 
lida. Baleyts Baladong en Bladong bet grote, ^t kleine 
Baladong lengis, op Malbaar Tsjderecali. 


Plaats, Zy is bekent meeft in alle Eilanden van water- 
Indien, inzonderbeit op Favaen Baly; bet dikfteen groot- 
fte wert gevonden in de Koninkryken van Tonquing , 
Cantchi, of Cochin, Cina, Coinam, en Siam. Het 
kleinbladig waft alleen op Fava en Baly. 

Gebruik. Hier in Amboina beeft bet veel minder gee 
bruik , dan op andere plaatzen , men plant bet flegts aan 
de kanten van de tuinen , en zomtyts een gebele reije ; in 
Plaats van een beining of pagger , want 't laat zig zeer 
ligt verplanten met afgebrokene takken , alsde gront maar 
wat vet en kleyig is.. Binnen ^t jaar fcbiet bet redelyk 
boog op , de takjes moet men als dan zagjes buigen , en 
door malkanderen vlegten y dewelke wel geen digte begge 
uitmaken „maar die zorgelyk te pasferen is, wegens de 
veele doorntjes. Deeze kon] wertmeeft gepractineert op 
Fava en Solor , inzonderbeyt met de kleine zoorte ‚die 
van natuur kruipende is. . 

De Sineze biflorien verhalen, dat in oude tyden.de 
meefte plaatzen van Cautchi , aam Sina palende , geforti- 
Jiceert waren meteen dikke beining van dit gewas, waar 
door den Veltoverfte Mamban van zyn Keizer gezonden, 
om "t. zelve land te conquefteren , niet konde pasjeren s 
nog met zyn quibut een brefJe daar door maken, dog by 
bedagt cen lift, zaijende een zoort van zorg-zaat , Bangli 
genaamt , in die beggen , en quam’t volgende jaar weder, 
doen was bet zaad opgefchoten met dikke balmen , en alrede 
half verrot „daar in By doen den brand flak , die zeer fchie- 
lyk voortoloog , enzo den gebele muur van Quehaan ver- 
brande „ dat: by cen gemakkelyke weg daar door kreeg. 

De zelfde: manier van beiningen , dog van een ander 
gewas beh ik gezien in’t Zuiderdeel van Portugaal, dat 
men Algarbia noemt , en verftont van de Portugezen , 
datze bet geleert badden van de Brafilianen. 

- Dit «vas "t dikke en melkagtige blad, bet welke onze 
Hoveniers Indifche vygen , zommige Opuntia noemen , 
"t welk zo digt in malkander geplant en verwert was , 
dat bet een begge van. vier voeten:boog maakte „ ontzag- 
gelyk cn: die gene, die niet dan blote handen bad, 
maar onze Duitfche Soldaten wiften door bare bouwers 
een deur daar in te maken daar door kappende , als of 
bet boter was. De Brafilianen maken groote beggen daar 
van, en ik boude, dat 't de Opuntia der ouden niet zyn 
kan. ` , st sy 

“De fchildery van bet. Anteuphorbium by Dodonzus. 
wint men in °t zelfde Capittel van Euphorbium Lib. 12. 
Cap. 21. Alwaar by ook zegt, dat die beide planten van 
bladeren. wit’ Africa gebragt , gewa/Jen zyn in zeker bof 
tot Bruffel Anno 1570. te weten bet Antheuphorbium, 
met bladeren , als porcelyn-y welker effene en groene fte- 
len, over al vol witte melk is, die geenzins brandende , 
maar eer verkoelende was. Wy zeggen dan, dat ons Sus 
de fude over een komt in gedaante met 't zelve Anteu- 
phorbium , maar in kragten bet Euphorbium nader zy 
want bet is een groot abuis by de gemene man in Amboi- 
na, die bet voor kout bouden , en Ubat dingin noemen , 
avelke naam men beboorde uit te roeijen, om niemant ver- 
ders te abuxeren , «vant. de melk alleen ingenomen, brand 

eweldig in de keel, zo nogtans , dat ik ze voor cen graat, 
pem e , als °t Euphorbium y en met andere din- 
gen gemengt, is bet verdragelyk om in te nemen. Het 
avert gebruikt tot terke purgatien , by vette en Phleg- 
matique Men/chen, «vant by magere en bete wil bet niet 
quel werken.: Hier toe moet men nemen de melkagtige. 
Jebörs van de dikke flammen , daar de doornen al afgeval- 
len zyn, P de wortel bet buitenfte graauwe Buide- 
ken afgefebrapt zynde , een flukje cen vinger lang , en 
twee dwersvingeren breet , of van't febrapzel een klein 

Theekopje vol, ^t. zelve in Calappus melk kneden; door- 
klenzen, en zo in drinken. E. 

- De Moren op Hitu nemen de gebele bladeren y mengen 
die im een ryfibry, en eten bet zo te zamen op tegens ver- 
flopping des ingewants, Colyk, ae A 
je j^ veroorzaakt., dewelke deeze melk eigentlyk uit- 
voert. Deeze melk in de oogen komende , doet dezeloe zeer 


ontfteken en opfwellen , zwaar tegen die grove menfchen 
. M al 


99 
hi homines mirum contra hoc. malum adhibentreme- 
dium , puram fumentes terram, quam in pulverem 
conterunt, oculisque inflant , qui cum hoc lacte mix- 
tus, dein cum lachrymis fimul abforbetur & rejici- 
tur, qui itaque oculos fuos tra&ant, acfi fcedatum 
depurarent fpecillum. 

Ternatenfes hac multum utuntur purgatione ,. di- 
cuntque, fi nimis fortiter operetur, manusacfaciem 
lavandas effe aqua frigida , quod ejus operationem 
fiftit: femel in familia mea ancille exhibui , pugil- 
lum circiter fuba&i corticis cum lympha , quod pur- 

ans per totum diem fatis fortiter operabatur , licet 
efe aqua lavaret frigida , fub vefperam vero ceflabat: 
Ancilla ifta erat lienofa, ac quartana laborabat, que 
per aliquot tamen illam vexabat feptimanas, ac dein 
liberataerat: Alii Macaffarenfi gracili ancilla , quo- 
dammodo etiam lienofz eadem dofi exhibitum fuit 
purgans, fed abdominis tormina cauffabat , unde 
concludendum eft, hoc lac non operari niíi in pecu- 
liares humores: Folia cum. oleo feu Calappi lympha 
inlinita, ac fupra ignem calefaéta , donec penitus 
mollefcant, exprimuntur, ipforumque fuccus inftil. 
latur auribus uiceratis vel Catharris laborantibus , 

uz inde titillant, ac curantur , quod fepius in fami- 
lia mea cum fucceflu fuit inftitutum. 

In regionibus Cautfcbi & Siame he arbores multo 
magis crafcefcunt quam hifcein terris, immo in tantam 
fepe excrefcunt craffitiem, ut homo vix has ulnis com- 
pleéti poffit, in talibus vetuftistruncisincole iftarum 
. regionum frufta quedam fufca invenire norunt, quo- 

rum quzdam fufcis & albis venis funt variegata , du- 
riora , ac pinguiora reliquo ligno, que pro Calam- 
baco fe 
a vero tamen Calambaco multum differunt , uti & 
ipforum fubftantia multo mollior eft „ut hec inve- 
niant frufta, cotum irpare debent truncum & in- 
veftigare , non enim certum obcupant locum. In 
Java hi trunci viri craffitiem etiam obtinent , atque 
in ipfis frufta quedam obcurrunt pallide fufca , & ele- 
ae venofa, que Incole non habent pro Calam- 
aco, fed ex illis telorum Kriffen dictorum manubria 
formant pro magnatibus , quum rariffime inveniantur: 
Sic itaque odoratum hocce lignum in Sudu fudu cre- 
fcit, uti Agallochum fpurium in Arbore excoecante, 
Libr. 3. Cap. 37. que ambe funt arbores lactefcentes, 
lignum gerentes album ac molle, quarum pinguiffimz 
partes per fenectutem in taliafufca degenerant frufta. 
Hitcenfes quidam in pagis fuis , prefertim Nau & 
Lebalebu arbores hafce plantaverunt in vetuftorum. 
fuorum pagorum montibus , quarum craffz quzdam 
ac fenefcentes fuperfunt arbores, quod ex fuperfti- 
tione fecerant , dicentes nullum deemonem zdes 
offe infeftare, circa quas. he arbores forma fepium 
ocate erant. | 

Mauritanos vidi hzc folia parum fupra ignem flac- 
cida reddere , ipforum exprimentes fuccum , quem 
atramento admifcebant , ut melius adhereat & fplen- 
deat. Malavenfes.curatrices radices exhibent in fto- 
macho pituitofo , ut a pituita depuretur , quas con- 
terunt fimul cum Galanga majore & minore , ac illa 
Bangle, inliniuntque illis artus Paralyticos feu Beri- 
beri laborantes, dicitur etiam, folia hzc cuivis car- 
‚ni adcocta, inde mollefcere. 

Cum hoc Sudu fudu videtur convenire, feu adfinis 
, effe planta ifta fpinofa, quam Areal, Monard.. Sevi- 

lie vidit, ex Peruana regione adduétam, atque Cap. 
67. defcribit fub nomine Cardui peregrini , licet fit 
ottogena ac fpinis obfita , ipfique vulneraria dicta her- 
ba + quam Carol. Clufius anno 1581, in Anglia quoque 
vidit. * “© | 

In Baleya minor fpecies adhibetur ad fepes, quum 
magis fit fpinofa, ac melius fle&i & duci poffit, hinc 
inde ftipitem majoris fpeciei interponentes , que 
fulcro ipfi infervit atque per minorem ab hircis præ- 
fervatur, qui ejus folia amant depafcere, ibi quoque 
tenera ac recentia folia mifcent inter Sambal, minu- 
tim confcifla, qui pifcium cibus eft, ex Allio, her- 
bis recentibus, & Catjang preparatus, quz fimul 
ipfis admifcent & comedunt, ad frigidos calefacien- 
dos ventriculos , folioram enim calor ipfis modicus 
cenfetur, quem in ore facile pofTunt ferre, duorum 


enim triumve foliorum apices tantum fumunt, hos- 


que Ulang admifcent. 


Sepes 


u Kilam vendunt, gratum fatisfpirantodorem, . 


HERBARII AMBOINENSIS Liker VI. Caput XLV; 


al weder een wonderlyke remedie gebruiken, nemende zui- 
vere aarde, die zy tot ftof maken, en in de oogen bla- 
zen , "t welk zig met die melk vereenigt , en daar na te 
zamen met de tranen uitloopt, dus met de oogen bandelen- 
de, als ofze cen befmeert brilleglas fcboon maakten, 


De Ternatanen gebruiken deeze purgatien veel, enzeg- 
gen, als bet te flerk werkt, dat men maar de banden en bet 
aangezigt zal «vaffcben wet kout water , zo zoude de wer- 
king fiutten. Ik beb bet eens in myn buys een meit laten 
ingeven, omtrent een bant vol van de geknede {chor{Je met 
Calappus-melk , °t welk den gebele dag vry flerk opereerde, 
niettegenftaande wy ze met kout water wie/jcben, dog tegen 
den avont hielt bet van zelfs op. De meit was miltzug- 
tig , en met de derdendaag je koort/e beladen, die baar nog 
eenige weeken by bleef , en daar naar verliet, Aan een 
andere. Macaffaarze magere meit ook eenigzints miltzugtig 
in dezelfde quantiteyt ingegeven, wilde bet niet werken y 
maar veroorzaakte krimping in ’t lyf , waar uit men be» 
fluiten mag , dat deeze melk niet werkt , dan op baar toe- 
geeigende bumeuren , de bladeren met oly of Calappus-melk 
gefmeert, over t vuur geflenft , tot datze gebeel week wer- 
den, en uitgeper[L „druipt men in de zwerende oren, of die 
met Catbarren beladen zyn , en tintelen , dewelke daar van 
genezen zjn , 20 als in myn familie meermaals geprobeert is. 

In de landen van Cautfchi en Siam werden deeze bo- 
men. veel dikker dan bier te land , ja zo dik , datze pas 
een-man omvamende kan, in zodanige oude ftammen weten 
de Inwoonders dier landen eenige bruine flukjes te vinden, 
zommige gebeel bruin , zommige met bruine en witte ade- 
ren gefpikkelt , barder en vetter, dan bet ander bout, de- 
welke xy voor Calambacq of Kilam verkopen , *t beeft wel 
een goede reuk , egter van. "t regten Calamback nog al 
ver{chillende, gelyk bet ook weker van fubftantie is , om 
deeze fbukken te vinden, moetenze den gebele ftam om- 
kappen en doorzoeken , want zy geen zekere plaats hebben: 
op Fava werden deeze [Lammen ook wel een man dik , en 

ewinnen in de [lammen , ligt-bruine, en mooygeaderde 
Sama > die de Inlanders voor geen Calambak houden , 
maar denk af om kritsbeften daar van te maken voor 
grote beeren, om datze zelden gevonden werden, zo waft 
dan dit welriekent bout aan de Sudu fudu, gelykt’t bas- 
tert agelbout aan den Arbor exccecans Lib. 3. Cap. 37. 
vermelt y Ke: beide melkbomen , van een zagt wit bout, 
wiens vetfte delen door ouderdom in zodanigen bruine ftuk- 
kork GUANA IN: ule TENE ee 

Zommige Hitoexe negoryen „ als Nau en Lebalehu , 
badden deeze bomen geplant in baar oude negoryen in 't 
gebergte , waar van men nog dikke, en oude bomen vint s 
dit dedenze uit een bygeloof , ende , dat geön Saytan 
of quade geeft de buizen konden befchadigen , daar deeze 
bomen in forme van een pagger Jtaan. 


De Moren beb ik gezien deeze bladeren over "7 vuur 
wat flenzen , "t zap uitperzen , en in d'inkt doen, omde- 
zelve kleverig , en glinflerent te maken. De Maleize 
Meeflere[fen geven de wortelen in tegen een bedorve maag, 
om denzelve van den flym te zuiveren , dezelfde met de 
wortelen van Galanga major en Minor, en die van 
Bangle te zamen gewreven , fmerenze op de leden , die de 
Beriberi bebben , ook zegt men , dat de bladeren met al- 
derbande vleefch gekookt "t zelve murw maken. “© 

Met dit Sadu fudu fchynt gemeenfcbap te bebben dat 
doornagtig gewas , ’t welk Nic. Monard. te Sevilien 
gezien beeft uit Peru gebragt , en "t zelve Cap. 67: be- 
Jcbryft , onder de naam van Carduus Peregrinus , boe- 
wel agtkantig , mede met doornen bezet , en bem voor een 
wont -kruit aangewezen , gelyk "t ook Carolus Clufius 
Anno 1581. in Engelant gezien beeft.. === — . 

Op Baly gebruikt men de kleine zoort tot beggen , om 
datze doornagtiger en beter te leiden is , bier en daar een 
Stokje van de grote zoort daar tu[Jcben plantende , die tot 
een Doug dient, en door de kleine voor de bokken bewaart 
wert, die zyn bladeren gaarn eeten , zy Lieden gebruy- 
ken ook de verfche jonge bladeren onder Sambal, klein 
— » xynde een koft van vi[fcben , ajwyn , groene 
kruiden , en hi day door malkanderen gekapt , en eeter 

t zo te zamen , om de verkouwde men[cben te verwarmen 
van binnen , want zy bouden de bitte van de bladeren voor 
matig , enzy konnenze ligt verdragen inde mond , want 
zy nemen maar d'einden van twee a drie bladeren , ez 
mengen ze onder baar Ulang. ; 


De 


‘Tom. IV. 


VI. Bock, XLV. Hoa]. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


Sepes ex minori exítru&z fpecie potiffimum in- 
ferviunt ad apros ex hortis arcendos, qui roftris fuis 
fpinas tangentes fubito recedunt, 


Bontius Libr. 6. Cap. 57. hanc vocat E/ulam feu 
Latbyridem Indicam , fed nunquam vidi arboribus 
éircumfledi , ac triponos genere ftipites, ex lacteo 
ejus fucco Extrattum compofuit, quo ufus fuit con- 
tra Cachexiam , Hydropem , Paralyfin , fimilesque 
frigidos morbos, qui debili remedio propelli ne- 

ueunt , cujus dofis erat a decem ad viginti grana: 
Puit quoque Guttam cambodjam ex planta conligi, 
huic fimili, a qua camen opinione aliiautores, qui in 
Zeylana etiam habitarunt, ac Sinenfes alieni funt, 


Qui in Timora crefcit; in wgtuftis fuis truncis odo- 
ratum quoque gerit iftud fufcum lignum; ibidemque 
ladis quaedam gütte fumuntur, quas Oryze palte 

 admifcent, ex qua placente pinfuntur, quas calide 
edunt, atque fuperbibunt cyathum aque calide pro 
vulgari purgante , contra abdomina tumida quoque 
valet, -& pucrorum vermes, qui anno majores funt. 

Folia ejus calefaéta tumentibus adligantur brachiis 
& pedibus, per tres dies , continuo partibus aqua 
tepida ablutis : fi purgationes nimis fortiter operen- 
tur, aqua faccharata bibitur,in qua Kellor folia fuere 
coéta, ad nimiam purgantis vim fedandam. 

Javani tenera ejus fumunt folia, ante meridiem 


decerpta, quum faporem habent acidulum, érudaque ` 


edunt inftar reliqui Ulang ulang, vel Catjang adco- 
I , poft meridiem vero faporem habent Min 3 

c quoque tenerrimum fuperiorum ramulorum caput 
eligi poteft , cujus viridis abraditur cortex , quod 
porro fricatur & editur, nulla enim hujus plante 
pars nocet nifi ejus lac, In Java tres obcurrunt plan- 
te, quas Suru vocant, quarum prima vulgaris eft 
arbor,.ac forte eadein cum Baleyenfium Sauru, fe- 
cunda hzc media Ligularia, qui ipfis dicitur Suru 
"er , tertia minor repens, feu Sudu fudu tikos. 

In Hort. Malab. tom. 2. fig. 42. hzc fpecies defcri- 
bitur füb nomine Ela calli, Bracmanis Nivuli , licet 
„fuperior planta Tsjedre calli cum prima fpecie Sca- 


“dida calli fig. 42. melius conveniat. Hac in re autem. 


parum differünt, quod Amboinenfis truncus fit pen- 
tagonus, & contortus inftar fili, fepius etiam flores 
profert, fed rarius fru&us. „Confiteor hafce plantas 


maxime convenire cum Eupborbio , atque etiam Eu- 


© _pborbia Indica poffe vocari: Mihi vero non conftat. 


vel notum eft, Indos quoddam gummi ex illis conli- 
gere, fic quoque ipfarum lac non adeo acre & fer- 
vens eft quam veri £upbörbii. Doct. Commelino notum 
erit an Cum! Eupborbio atlantico conveniat , -cujus 
dicit, fefe vidiffe ramulum. Intellexi Cochini & Ma- 
lacce ex hoc trunco carbones exuri, qui adhibentur 
ad conficiendum púlverem pyrium: Minor.Sudu fudu 
tikos: meo judicio in Horto ifto fig. 44. delineata eft. 
fub nomine Tira cali. ==> Fu 


wh Tabula Quadragefima ` Se 
Fruticem exhibet, qui Ligularia adea Rumpbio, & Daun 


„Judu fadu incolis vocatar. - 


Hec eft illa planta, que Eupborbio-titbymalus fpinofus , caule 
rotundo & WEE CS foliis Nerii latioribus & anguttiori- 
«bus mihi dicitur in Thef. Zeyl. pag. 95. eftguc Tithyma- 

. lus Zeylanicus , fpinofus , arborefcens. Herm. Par. Bat. 

.pag. 381. & Plukn. Phyt. Tab. 230. fig. 4. & Tithyma- 

- dus Indicus , arborefcens fpinofus, Nerii folio, Ela calli 

ort. Amfi. pag. 1. fig. 13. & Tithymalus arbor Indica , 
fpinofa foliis latis, lingue canine facie Muf. Zeyl. pag. 54. 
` atque Euphorbia aculeata, feminuda, angulis oblique 


— tuberculatis. H: Cliff, pag. 196. -ubi vide reliqua, ut & in. 


Zei Zone, > 


Tom. IF. 


gi 


De beggen van de kleine zoort gemaakt, dienen inzon-, 
derbeid om de wilde Zwynen van de tuinen af tà bouden, 
dewelke met bare [nuiten aan de doornen rakende, baaftig 
daar van weg keeren. TP , 

Bontius Libr. 6. Cap. 57. noemt bet Efulam of La 
thyridem Indicam , boewel ik noyt gezien beb, dat bet 
de bomen oploopt , en driekantige fielen beeft, uit bet 
melkagtig zap beeft by een extras gemaakt , dien hy ge“ 
bruikt beeft tegens Cachexiam , waterzugt , lammig- 
beyi , en diergelyke koude zugten, die voor geen flap mid- 
del wyken , nemende tot een dofis van tien tot twintig 
grynen. Hy meent ook, dat de Gutta cambodja of geele 
Gom uit een plant komt, de voorgaande gantjcb. gelyk s 
waar van andere Schryvers op Ceylon gewoont bebbende , 
en de Chineezen zelfs verfchillen. 

Het gene op Timor waft , beeft aan de oude Dommen 
ook "t welriekende bruine bout. Aldaar nemenze van de 
melk eenige droppen, bakkenze met rys-meel tot koekskens , 
die zy warm eten , en een kopje warm water opdrinken s 
tot een gemene purgatie , bet dient ook tegen gejwolle bui- 
ken, en wormen der kinders, die overjarig xyn. 


De bladeren warm gemaakt bind. men aan gefwolle ar- 
men en beenen , drie dagen na malkanderen , ^t elkens 
mel warm water afwaflchende. Als deeze purgatien te 
fterk werken , zo drinkt Candje-water , daar in Kellor 
bladeren gekookt zjn, om dezelve te fluiten. 

De Favanen nemen de jonge bladeren voor de middag 
geplukt , wanneer zy rynfeb van finak zyn, eienze raauw, 
als andere Ulang ulang , of kokenze by Corinne , maar 
na de middag zynze laf van finaak. Zo kan men do” bet 
bert of palmyt uit de bovenfle kruitagtige toppen nemen; 
de groene fchille affcbrappen , een weinig braden , en 
zo eten , want geen andere /cbadebykbeyi in deszs plant 
fleekt, dan in de melk. Op Fava hebbenze drie planten, 
dieze Suru noemen, "t if is een redelyke boom , mis- 
Jebien dezelve met bet Balifche Safuru, bet tweede deexe 
middelzoort Ligularia, die zy Suru madjangan noemen 5 
bet derde de kleine kruipende of Sudu fudu tikos. 

In de Hortus Malabaar tom. 2. fig 43. wert deeze 
zoorte befcbreven onder den Malabaarzen naam Ela cal- 
li, Braminees Nivuli , boewel "t bovenftaande Tsjedre 
calli met d'eerfte zoorte Schadida calli fig, 42. beter over 
een komt. Hier in verfchillenze wat , dat den flam aan 
de Amboinfche "Tote is en gedraayt , als een touw} 
by brengt ook wel dikwils zyne bloemen voort, doz zelden 

n. Ikbekenne , dat deeze plante groote gelykenis- 
Je beeft met bet Euphorbium , en ook wel Oujtindifche 
Euphorbium mogte genaamt werden. Het is my egter 
niet bekent, dat de Indianen eenig Gom daar uit vergade 
ren , 20 is ook zyn melk zo fcberp en beet niet , als bet 
regte Euphorbfum. Doctor Commelinus moez ' weten, 
of ^t met Euphorbium atlanticum over een komt , waar 
van by zegt een fhe a te bebben, Ikverfta, dat 
men te Cocbim en Malacca deeze [lam tot kolen brand, 
dewelke men. gebruikt tot ^? makén van Buskruit. De 
Kleine Sudu fudu tikos wert in den zelven Hortus fig. 44. 
myns oordeels afge/cbildert door Tiru Calli, — 


De Veertigfte Plaat 


Vertoont een ftruik, welke de Ligularia lattea van Rumpbius, 
en Daun fudu fudu by de Inlanders genaamt wert, 


AANMERKING. 


e” s, van Herm. in de Par. 


_Indifche boomagtige en doornagtige Tithymalus met het 


ina, by Herm. in het Muf. Zeyl. pag. 54. en de doorn- 
Gg halfnaakte Euphorbia met hoeken , die fchuins ver- 


heven zyn, in de Hortus Ciiffors, 
xige a. als mede in de ur 


= uw. CAPUT 


92, 
CAPUT QUADRAGESIMUM SEXTUM. 


Ricinus albus. Daun djarack. 


planta fcriptis meis inmifcenda eft, licet ab 

ipfis fere tota fit defcripta , ne in libris meis 
deficiat talis planta, que in tota Afia & aquofa India 
adeo vulgaris eft, Lector porro judicet, quanam 
addiderim: Ac primum dico , Ricinum multo altio- 
rem hic crefcere quam in Europa, immo. arbufcula 
eft perennis inftar Sambuci, quz in paucos fed am- 
ple extenfos dividitur ramos, lignum gerens molle 
& inutile , intus medulla repletum fungofa, magis- 
que aquofa quam in Sambuco, ejus vero rami fupre- 
mi funt herbacei, intus concavi, extus ex fufco ru- 
bentes, craffiores in articulos divifi funt, qui feptis 
mediis funt diftin&i , reliqua differunt ac diftinguun- 


CH venia Europzorum Botanicorum hzc 


tur in binas fpecies, quas hifce in infulis obfervavi- 


mus, albam nempe & rubram, cuique autem fingu- 
lare tribuemus Caput. 

Ricinus albus dividitur in domefticum & filveftrem, 
domefticus ramos gerit herbaceos, externe partim 
vel penitus etiam fufcos, quorum quidam viridem 
habent colorem admixtum , omnes vero confperfi 
funt polline tenui, unde glauci adparenti: Ejus folia 
funt ampla , illisque Ficus quodammodo fimilia, in- 
Dar extenfe palme formata, quorum quodvis longo, 
concavo, & rotundo in(idet petiolo, qui inferne fo- 
lio inplantatur, quod fesquipedem longum & latum 
eft, atque ad dimidium dividitur in feptem , potiffi- 
mum vero in novem vel decem lacinias, ultra ipfius 
dimidium fefe extendentes , ad oras ubique ferratum, 
fuperne quam maxime viride & glabrum, ad oras 
vero parum rugofum , inferne parum fcabrum , ob 
copiofas venas , que in quibusdam pallide virent , 
in aliis parum futce funt, ac plerumque hzc folia 
flaccida funt, precipue fi modo abrupta fuerint. 

Flores fructusque progerminant longis in racemis, 
palmam circiter longis & erectis, in hifce primo ad- 
pes capitula glauca, Lini capitulis quodammodo 
imilia, que fefe aperientia flofculos exhibent palli- 
de Juteos & mufcofos, illis Gallii fimiles , quos in- 
fequuntur bacce copiofe , feu fructus, ex rotundo 
trigoni, feu in tres fulcos divifi, undique pedunculis 
infidentes inftar Uvarum , magnitudine capitulorum 


Bardanz , externe glauci, brevibusque, mollibus, 


& vagis fpinulis, KANİ e obfiti, fuperius fila- 
menta. confpiciuntur tria , fanguinea , in triangulo 
extenfa, in fummo bifida inftar linguæ Lacerte , 
uz baccis infident ad ultimum finem, maturi terrei 
unt coloris, feu nigricantes, fique a fole tangantur, 
dehifcunt fonitum edentes in binas tresve partes, ac 
vi femina ejiciunt „idem obfervatur in racemis abrup- 
tis, quum ad folem exficcantur, fique fefe non ape- 
riant, inmaturi cenfentur: In ampla matta fructus hi 
funt exficcandi, quum ipforum officula longe late- 
ue diffiliant, intus vero in tres cameras funt diftin- 

i, in quibus totidem recondunturfemina, quorum 
forma fatis nota eft „ magnitudine nenipe ac forma 
convenientia cum fordidis iftis infectis, que eanium 
pediculi vocantur, unde hec planta in plurimis Eu- 
rop&orum linguis denominata eft, hac vero officula 
elegafitius funt vafiegâta , que in fundo funt gilva 
& Mose qui » multis nigris lineis ac punctulis 
diftinGa ,: glabra , & fplendentia, intus vero repleta 
funt medulla alba & oleofa, faporis dulcis, fed ven- 


triculo naufeofa: Foliorum odor gravis eft, ad illum 


Sambuci adeedens. Ejus radix nunquam extenfa eft 
fed multis ex fibris GORE 5 de NCC, ed 
eR à C 2 mi 

tioli & folia nil foto habent, ejus enim ioli pale 
lide virent feu ae “ht, ejus enim petioli pal 
confperfi , ejusque folia paulo breviora funt , in pau- 


ciores lacinias diftinéta , mec ita profundas, ipfius 
odor non adeo gravis eft quam domeftici, ceterum 

Omnes Ricini fpecies fubito excrefcunt , atque intra 
tres menfes fructus producunt, atque ex deciduis femi- 
nibus adeo multiplicantur, ut, fi fuze conmitterentur 
nature , intra breve temporis fpatium totum obcu- 
parent campum, non autem in hortis facile toleran- 


ma Vlier trekkende. Dewortelis nooyt 


omeftico fmilís-eft, fed ejus pe- 


albicant, ac porro medulla ifta alba ` 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XLVI, 


XLVL HOOFDSTUK. 


De witte Wouderboom 


ik deeze plant in myne fcbriften in voegen 5 boe- 

wel van bun luiden ten naaflen by volkomen be- 
Jchreven , öp dat in myne boeken niet manquere zoda- 
nig een plant, die in gebeel Axien, en ons water Indien 
zo gemeen is, en den Lezer mag oordelen van `t geen ik 
daar by doe. Voor eerft zegge ik dan, dat de Ricinus 
veel boger waft, dan in Europa, by werd een boompje , 
met een overblyvende Dam gelyk de Vlier-boom, verdeelt 
in weinige, dog wyt uitgebreide takken, van een zagt en 
ondeugent boud, binnen vervult met een voos merg , Wan 
teriger dan aan de Vlier , maar de bovenfte takken zyn 
kruidagtig , van binnen bol en van buiten bruin-rood die 
dikker zyn en in leden verdeeli.,. die met bodemtjes onder- 
febeiden.zyn, de reft verfcbilt na de twee zoorten, diewy 
in deexe Eilanden aangemerkt bebben, te weten, witte 
en rode, die wy ider een byzonder Capittel geven. 

De witte Ricinus verdeelt zig wederom in tamme, en, 
wilde, de tamme beeft kruitagtige ftelen of takken, van 
buiten bruynagtig, zommige gebeel bruyn, zommige met 
groen gemengt, en alle befireoit met een fyn meel , waar 
doorze blaauw -groen [chynen; de bladeren. zjn groots en 
de Vygen- bladeren eenigzins gelyk, of als een uitgebrei- 
de band, jeder op een lange bolle en ronde fleel , die van, 
„onderen in ’t blad gelaten werd, bet blad is anderhalf voet, 
lang en breed, verdeelt ten min[len in zeven , dog-meeft 
in negen en tien, lappen tot. over de belft van 't blad inge 
keept; en alaan de kanten g d, aan de bovenfte-zyde 
hoog - groen englad, dog omtrent de kanten wat ruig sbe- . 
neden wat rimpelig , wegens de veele aderen , die-aan 
zommige ligt- groen , aan zommige wat bruin zyn s voorts. 
doorgaans flap, en de afgebrokene ftraks flenzende. ` 


Mi verlof van de Europifche kruitbefchryvers moet 


a 


Bloemen en vrugten komen voort aan lange troffen y 
ontrent een band lang en opgeregt, bier aan ziet meneer- 
Jtelyk. blauwe -groene knoppen, de Vlasdodden gelijk, die 
bun openende , vertoonen bleek- geele en mofchagtige 
bloempjes , die van bet Gallium gelyk, waar op volgen 
veele bezien of vrugten , uit den ronden drie boekig , of 
met drie voorns afgedeelt rontom den fleel als een dry 
Jiaande, in de grote van kliffen, van buiten blaww-groen s 
met korte, weke, en idele doornetjes bezet , die niet fle- 
ken, boven op ziet men drie bloed. roude draadjes , ineen 
e witgebreyd, en-aan baar eind intwee gedeelt „als 
een flangetonksken y dewelke de bezien tot bet laatfte toe 
Bs A ; yet werden aardvervig of fapartagiig x 
en als zy van de Zon geraakt werden , pm al kra- 
kende in twee of drie deelen open, en werpen " zaad met 
gewelt uit, bet zelve doen de afgebrokene troffen ook ,. als 
menze in de Zonne droogt, en dit berften agt menze 
niet voor ryp. Men moet ze op een breede mat drogen , om 
dat de korls wyt en zyt fpringen , binnen ziet men drie 
Camertjes, daar in drie zaden leggen , van gedaante wel 
bekend, te weten van groote en fatzoen teenemaal gelyk 
dat vuyle beeftje , dat men teken of bondsluyzen noemt’, 
waar van deeze plant in de meet Europifcbe talenbaar 
naam beeft , dog deeze korls zyn moijer gefchildert , op 
een vale en zilvere verwige grond „ met veele fwarte li- 
nien en flreepjes, glad, ende glimmende, binnen zyn ze 
vervult met een wit olyagtig merg , zoet van fmaak, dog 
in de walgende. Dereuk van de bladeren is. T 

uitgefpreyé , dog 


met veele vazelingen bebangen. ` = 
- GERA. C Aa LAMP (ob. VOL M 


` PP i.e 
Sg hye ee 


“Ricinus Agreftis is de tamme gelyk, dog aan de flel 


en bladeren ziet men niets bruins, want de Delen zyn ligt- 


Sroepof witagtig „voorts mede met dat witte meel beban- 
gen > de bladeren zyn wat korter , in weiniger-fnibbelem of 
ppen- verdeelt , en bare keepen gaan zo diep niet in, de 
oa E zo fterk niet als aan de tamme, anders "t zelve 
. Alle zoorten van Ricinus fcbieten baaftig op, drager 
in de derde maant urugten , en vermenigvuldigen baar 20 
zeer van de afgevallen zaden, dat ze, als menze begaan laat, 
int kort een groot velt zouden beflaan , dog men leid ze niet 
gütrnin de tuinen, want zy mageren bet land zeer uit; bier 
I om 


* 


VI. Bock. XLVI. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


tur, quum terram maxime exbaüriant, atque hinc, 
fi bis eodem. in loco Riciné ferantur , pofteriores 
plante multo minores & graciliores excrefcent prio- 
ribus, fique plures fibi aditant plante, truncum ge» 
runt fimplicem ac gracilem, fi vero una tantum 
locetur, craffefcit, atque in arbufeulam excrefcit. 

Anni tempus. Ubique menfibus ficcis florent, fru: 
&us vero.menfibus pluviofis maturefcentes, fteriles 
plerumque funt ac cariofi. 

Nomen. Latine Ricinus, & in Pharmacopeis Pal: 
ma chrifti, & Cataputia major, reliqua. Evropeorum 
nomina omittimus, excepto quod in veteri Greca & 
JEgyptia lingua vocetur Kiki, ac: Latine Cici, quod 
derivatur ab Hebreorum Kikajon, de quo infra. Hee 
rodotus libr. 2. cjus fructus vocat Sillicypriam, ibidem- 
que ejus antiquum narrat ufum apud Agyptios. Ara» 
bice Kerva, Malaice.& Javanice Daun djarak , ac 
tantummodo Farack, Ternatice Palatsgayt , quod 
fubitaneum denotat. Bandanice Caju loluy, Amboi- 
nice Camiri, quod nomen ipfi commune eft cum ar- 
bore Camirio, forte quum ex utrisque multum expri- 
matur oleum. Portugalli in India illum vocant Folbo 
ö figo de inferno; h. e. Ficus infernalis , ob mole- 
ftiam ac dolores , quos ejus officula in ftomacho exci- 
tant, atque hoc potiore jure , quam Pharmacopzi 
arrogantes illum vocent Palmam chrifti, qui nominis 
abufus delendus eflet. In India occidentali idem Por- 
tugalli illum vocant Nos carpata ob fimilitudinem cum 
canis pediculo feu Ricino, ac Belgicum nomen eft 
Wonder-boom , feu miraculofa arbor. : Italis Gira/ole, 
h.e. Solifequus, unde vero hzc denominatio, non 
facile quis divinare poteft ; Solifequa enim ejus na- 
tura obfcure admodum in hac detegi poteft. planta, 
faltem hic in India, excepto in rubra fpecie, cujus 
folia tenera fuperficie fua ad folis ortum & occafum 
fefe inclinantia obfervavi, nunquam vero detexi per 
noGem fefe convertere: fi quis cam. velit ‚denomi- 
nare arborem miraculofam , quum fummi numinis 
juflu Ninive intra unam no&em in perfectam excre- 
verit arborem, ad Prophete.Jonz umbraculo infer- 
viendam, Fon. Cap. + vers 1o. per me licet , fi modo 
hoc nomen non ipfi fit datum iis temporibus, in qui- 
bus Biblia parum ac rato legebantur, Sinice Tank/chi, 
in Cormandela Amelikaan. Baleyice Daach, ` 
- Locus. Per totam Indiam Orientalem crefcit, in 
aquofa autem India copiofe obeurrit, potiffimum in 

ava, ubi magnos obcupat campos ex cujus femini- 
jus Quavénnis tanta olei copia exprimitur , ut e 
magna ampulle per totam transferantur Indiam Min- 


jack djarack die, In Amboina- bins inde plantatur - 


circa ædes atque in arvis, magis ad medicinalem ejus 
ufum, gate egen exprimendum ; Agreftis fpe- 
cies in ibi 

neratio domeftice. In Java tales eliguntur campi ad 
hunc fruticem ferendum, qui aliis arboribus inutiles 


x 


nec commodi funt, hee enim arbor folum adeo fte- 
-rile reddit, feu ut. roprie dicam , fibi ita adtrahit , 


ut nullas alías proferre. velit plantas, unde & non 
toleratur circa areas, in quibus Oryza, Saccharum, 
talesque plantantur fructus Sue m dantes, fed 
magis in remota terra, ac praefertim Mattare, ubi 
ngentes hujus plante obcurruntcampi + = -= 
ue Plurimum 5 Klee aaus ie Sou 

ex quibus vel oleum exprimitur vel ex > 
i a Dear Libr. 1... Cap. 33. hzc jam adnotata 
fünt, obi dicit, fructus ejus maturos tam diu ad fo- 


lem efle exficcandos, donec cuncta ipforum putami- 
na Keen „diffiliant ; Hzc. iraque depurata — 
officula in ligneo. mortario pinfuntur in paftam, qua 
in aheno ftanneo cum pauca a led fort: ori igni ex- . 


coquuntur, donec omnis oleofus liquor f t extractus, 
& in aqua fupernatet , qui conchis tollitur: alter au- 
FENE E elt, quum depurata & pifta officula fupra 
ignem in fartagine parum torreantur, qu£ panno 
craffiore vel tenuiore corbiculo inponuntur, atque 
pondere. quodam vel crafíis afferculis exprimuntur , 
quo modo Javani potiffimum fua preparant olea. _ 


Hoc eft Oleum cicinum antiquorum apud JEgyptios 


ufitatum , Europeis autem fere iguotum & quali exo- 
letum , COR ie Mt i eft, parum vifcofum, 
atque odorem fundit gravem , efigue ingratum € 
naufeofum, fi ingeratur, ad Lampada autem condu- 
cit, quam tamen «que graviter olet quam pinguedo 
Balenarüm. = 


efertis crefcit hortis, eftque fine dubio dege- 


93 


om ook, zo men tweemaal een en dezefde plaats in de tuinen 
met Ricinus bezaayt , zullen de laat{te planten veel klein: 
der en magerder werden dan de eer fie, üls'er veele by mal- 
kander flaan, zo fcbietenze met een-enkelde en ranke {tam 
op, maar zo er een alleen op komt , die wert dik; en tot 
een boompje. 

Sayzoen. Zy bloeijen overal in dedrogé maanden , maar 
de vrugten , die in de regen maandenrypen, werden mee ft 
idel en wormfteekig. 
- Naam. In’t Latyn Ricinus, in de Apotheken Palma 
Chrifti en Cataputia major, dan deexe Luropifche naa- 
men flaan wy over , bebalve dat bet in t oud Grieks en 
Egyptifch Kiki genaamt wert, of in’t Latyn Cici , af: 
komftig van bet Hebreuws woord Kikajon , waar van 
bier na. Herodotus Lib. a, noemt devrugtenSillicyprio; 
en verbaalt aldaar wytlopig zyn oud gebruik by de Egyp- 
tenaren. Arab. Kerva, op Maleyts en Favaans Daun 
djarak en flegts Yarak, op Ternaten Palatsgayt, bet ael- 
ke baaftig beduit. Op Bandanees Caju loluy , op Am- 
boinees Camiri, een ‘naam gemeen met de boom Camiri-, 
miffcbien om dat men uit beideveel oly perfl. De Portu. 
gezen en Indianen noemen bem Folho o figo de inferno ; 
dat is belfche vygen , wegens de moeyelykbeyg en pyn, 
die de korls in de-maag maken, ende dat met beter reden , 
als de vermetele Apothekers tot haar Palma chrifti gebad 
bebbegg, welk misbruik van dien ‘Heyligen naam men 
beboorde uit te roeijen. In Weft- Indien noemen bem de- 
zelve Portugeeze Nos carpata, ma de gedaante van de 
Ricinus of bondsluyzen , maar den Duitzen naam is Won- 
derboom , en den Italiaanze Girafole , dat is, zonne 
wende, waar van dan dat komt , kan men niet wel ras 
den. , want de Zonne volgende Eigenfchap is zeer donker 
daar aan te merken, immers bier in Indie, bebalven aan 
"t Rode- geflagt , waar aan ik de jonge blaaderen met haar 
vlakte zig een weinig na dop en ondergang der Zonne 
draijende bemerkt, maar nooyt bevonden beb , datze baar 
Jnagts omkeeren, wil men bem Wonderboom noemen , öm 
dat by op Gods bevel eens tot Ninive in een nagt tot cen 
volkomen boom opgefchoten is, om den Propbeet Fonas 
te dekken , Jon, Cap. 4. vers 10. dat mag ik wel İyden, 
zo maar de naam Wonderboom niet opgekomen is in de ty- 
den, doen men weynig de Bybel las. Chinees Tankfchi , 
in Cormandel Amelikaan. Baleits Djarack. 


. Plaats. Hy waft door gebeel Ooft - Indien , aangaande 
water Indien vind men bem veel, meeft op Fava en al- 
daar met groote velden vol , uit wiens zaden men jaarlyks 
zulk een menigte van olie parft , waar van men groote pot» 
ten vol door gebeel India © t, Minjack djarack ge- 
naamt. In Amboina plant men bem maar bier en daar 


tinde ketel doet , daar weynig water in is, daar onder een 
ory ag Ar tot ae alle de olyagtige vogtigheyt 
daar uit gekookt zy, en boven op't water dryft, die men 
dan met {cbulpen affcbept , de andere manier is als men de 
gezuiverde en geftampte korls over "t vuur een weinig in 
een pan rooft, de zelven in een dikke doek of fyn mandeken 
doet, en met eenig gewigt of dikke planken uitperft, op 
avelke laafte manier de Favanen baar meefte oly maken. 

Dit is bet Oleum cicinum , var al oude tyden af by 
de Egyptenaren gebruikelyk , dog in Europa mecft onbe: 
kent, en in vergetenbeyt geraakt , bet is dtkagtig , wat 
kleverig, en flerk van reuk, gants onliefelyk en walge- 
lyk om in te nemen , maar tot de lamp bequamer > daar 
bet nog alzo flerk riekt als traan. 


M 3 Uit fi 


94 HERBARII AMBOINENSIS - Liber Vl. Caput XLVE 


Ex Diofcoride docemur, hoc oleum valere contra 
proferpentem fcabiem , & capitis exulcerationes , 
contra ani inflammationem, contra obftructam , & 
diftortam matricem , lenticulas quoque cunctas difli- 
pat, verrucas, tumores , ac fordidas cicatrices: Si 

auca ejus adfumatur quantitas , cunctas aquofas eX- 
pellit humiditates e corpore: Antiquis temporibus 
triginta ejus oflicula contrita, atque cum pauco li- 

uore adfumpta vulgare exhibebant purgans , ad cun- 
os aquofos & biliolos humorés e corpore eliminan- 
dos, quum vero ventriculum vehementer commo* 
vebat, in diffuetudinem àbiit, Sex tamen feptemve 
ejus officula innoxie adfumi poffunt, fi vero dofis fic 
tanta, ut naufea adcedat, difficilis fupervenit vomi- 
tus, ac proftratus adpetitus per tres circiter dies, 
quum hoc oleum ventriculum & inteftina adeo ob- 
ucat, ut vix detergeri iterum poflit, externe abdo- 
mini inlinitum , tormina pellit, Colicam , flatulen- 
tiam ventriculi, & aliquando in pueris etiam vermes. 
Eodem itidem modo conducit Lienofis & Hydrop!- 
cis, fingula autem dofi bine tantum. ejus gutte cum 
jure.gallinaceo funt propinande: Artibus quoque Po- 
dagricorum vel Chiragricorum , inlinitur ad ipforum 
dolores mitigandos , hunc in finem adhibita vidi recen- 
tia folia parum fupra ignem flaccida reddita, dolenti- 
bus Partibus adplicata, quod fepius repetendym eft. 
Pulticula ex recentibus enucleatis & contri offi 
culis preparata faciei lenticulis inlinitur, ut & capi- 
tis temporibus contra EEN ‚alii volunt cum 
jure alts gallinacei vetuftioris adfumendas effe binas 
ejus guttas ad tales evacuandos humores, qui Lum- 
baginem & Arthritidem excitant, cum fero lattis , 
vel lacte recenti caprino, oleum vel.contufa officula 
propinanda fünt ad humores ES 'expellendos;, 
ad vermes enecan- 


hac pafta loramenta formant tenuia ac longa F que 
uturas 


tes diffe&os, & inftar lane explicatos, quos ifti ad- 
mi DO? 1, quod etiam efficit, ut liquida e cu 
tenacius adhwreat fuperficiei ligni: qui vero politio- 
res effe ftudent, navium partes cum ifta calce non 


iniunt, quam que aqua fubmerfe funt , 
& femper hinc alba be vi eduxi fuerit fu- 
nium partes, unde ruffefcunt , reliquas navium par- 
ces uti & antennas nigro inliniunt colore , imitantes 
quafi noftras naves pice obduétas: In hunc finem ve- 
tufta fumunt navium fila extenui Javanica Rottanga 
conftruéta, que in fovea quadam in carbones exu- 
runt, quos fupra Peri in fubtilem terunt pol- 
nem, cumque ifto oleo in pultem tenuem fubigunt, 
cum qua fuperiores navium partes obliniunt: In aliis 
autem Javanorum regionibus, in quibus hoc oleum 
ac lapidea calx non ita eft copiofa, Dammer Zelau 
fubüliter contritum & cum Calappi lympha conmix- 
tum ejus loco adhibetur. i 


es diese 
den. d d 


. Uit Diofcorides leren wy , dat deezen olie dient tegens 
"t loopent fcburft en ulceratien des boofts , tegen de ontfte- 
king van de endeldarm , tegens de verftopte en verdrayde 
Lyfmoeder , ook dat ze verdryft allerley fproeten , avrat- 
ten, wennen, en lelyke lídtekenen. Een weinig ingeno- 
men, jaagt alle wateragtige Jiymerigbeyi wit bet lyf, in 
oude tydenwarendertig koris gewreven en met eenige war- 
me vogt ingenomen een ordinarie purgatie ; om alle water- 
agtige en galagtige vogtigheyt uit bet lyf te voeren ; maar 
dewyl zulks de maag geweldig ontftelde , is bet in onbruik 


gekomen, [es of zeven kan men onbekommert innemen ,' 


maar als de quantiteyt zo groot is ‚dat men walgen gevoelt, 
novolgt er een moeyelyk braken op „en de etensluft wel drie 
dagen vöragteri , om dat deexe olie de maag en darmen zo 


glad maakt , dat men'i zelve bezwaarlyk wederom kan - 


afvegen , van buiten op de Buik gefmeert ; verdryft bet 
krimpen, Colyk , windigheyt , des maags en zomiyds by 
de kinderen ook de wormen. Op dezefde manier is bet ook 
goet by lever of waterzugtige, maar men moet telkens een 
paar droppels daar van innemen met boenderzop , men 
Jincert bet ook op de leden, die van de Chiragra of Podagra. 
pyn lyden, om dezelve te verzagten, tot deezen eynde beb 
ick gezien , datze de verfche.bladeren een weynig over '& 
vuur geflenft opleyden, en dikwils verwiffelden. 2 


Een papie uit de verfch gepelde en gewreeven corls gee 
maakt , fineert men öp de fproeten des aangexigts en aan 
de flaap van t'booft tegens de booftpyn , andere willen 4 
dat men met wat zop van een oude baan een paar droppels 
zal innemen , öm zodanigen bumeuren uit te voeren; 
die de beupe jigt 9 en flerezyn veroorzaken , maar met 
wey of verfcbe geyte -melk zal men, of de olie, of de ge- 
kneusde korls innemen , om de waterzugtige bumeuren uit 


te voeren, zo kan men bet ook de kinders met allerley melk ` 


ingeven , om de Wormen uit te dryven 5 de bladeren ge- 
wreven en opgebonden „ trekken de brand uit de ontfteken 
oogen als mede uit de roos , inzonderbeyt als men wat azn 
met gerft of ryfimeel daar onder mengt , de gebeele ver{che 
bladeren bindenze op de roos, ontftekenleden , ep alle zon 
ne-brand , maar verwiffelenze flaag aan , om datze 20 
haaft verderven. — — 


e Indiaanfcben-Vroet-vrouwen nemen dezelve sae 


met die van Lagondi, beflaan daar mede zagjes deborflen, 


die van overvloedige melk gefwollen 2 


van overvroedige m s bangenze daar 
na in de rook, zo zal de melk bin 


rie dagen in debor- 


fien verdrogen, gelyk ze in Europa doen, alzo dezelfde 


bladeren de Vrouwen op de rug binden , "t Indifche Opium 


of Amphioen werd niet beter bewaart als in de bladeren 


van. de witte zoort, daar in bet lang goet en week blyft, 
komende die beide met bare flarke reuk wel overeen. © ` 
Het uie deel van deeze olie «verd verbeezigt by de 
Javanen, | | 
als klein (waar van Jonken de grootfte zjn) te pekki 
in plaats van pik , "t welk men in India meeft beeft , en 
gefchied-aldus , xy nemen ongeblufte kalk, die men op Far 
va meeft van berg fleenen brand , door een zeef zeer fyn 
gezifi , drie deelen, minjak djarak een deel, de kalk doen- 
ze in boute uitgeholde bakken of blokken , en gieten de oly 
allenskens daar over, roeren , en werken bet met boute 
ftampers zo lang: én fterkelyk door malkander , dat bet 
tamy werd, en men bet irit kan als was, uit dit deeg 
makenze dunne en lange riemen , die zy van buiten op de 
vaartuigen plakken , op de naaden «vat dikker , dan op 
andere deelen, daar aan bet terftondt vaft kleeft , en 20 
bard werd , als glas , maar op andere plaatzen mag bet 
wel wat weeker zjn , "t velk gefchiet als ze "er wat meer- 


. der oly by gieten, die deeze pap wat vafter willen maken > 


in eenige "^ sé verfletene touwen te krygen eri 
an in Kleine fiukjes of vlokken fnyden , en onder devoor- 
| Rt yes of a nyden , en onder de‘ 

boorden bout, die curievzer willen z 


ryken bare 


vaartuigen met voornoemde kalk niet vêrder , als onder 


> daar ze altyd wit bl'yven , of zo de gekapte toi- 
aan komen ros, maar de reji boven water , €% 

len overloop willenze fwart bebben , quanswys onze gê- 
teerde jcheepen na apende , bier toe nemen ze oude fcbeeps- 
touwen, van duane Favaan/e rotting gemaakt, branden 
die in een kuyl tot koolen, die ze op een [teen tot fyn poe- 
Jer wryven , met de voornoemde oly tot een dun pap ver- 
en, en daarmede de opperfte deelen des vaartuyes be- 
Jirykem, de andere Maleitze Landen , die deeze oly en 
Jteen-kalk zo overvloedig niet bebben als op Fava; Post: 


ken ’t Dammer Zelau , fyn | Cilappus= 
melk gemengt. — — gt ? 


By 


en Malleyers om bare vaartuigen , 20 e 
D 


mengen, "t welk ook "t zap veel vafter aan de 


Sn hale ae A LİL MİM E AORA 


Miz: 


VI. Bock. XLVI Hoofd. > AMBOINSCH:KRUYDBOEK: 


_ Calidioribus diebus, quum tenuis cadat pluvia, in 
hac planta generantur Eruce copiofe nigre , quz 
cjus folia tam fepe ac fubito per unam depafcunt 
noétem, ut nude tantum ipforum fuperfint cofte, 
quod faepius cum admiratione confpexi, acfi imitare- 
tur vetuitum illum Ninivz interitum ; Kikajon enim 
Hebreorum nihil aliud effe quam Ricinum, non tan- 

tum teftatur Hebrxe vocis ortus, que derivatur a 
Kibraking, quod, uti di&um eft, fignificat excitare, 
fed /Egyptiorum quoque vox Kiki, que in hunc us- 
que diem adhibetur. David Kimebi in fuis adnotatio- 
nibus in iftum Jone locum profitetur quoque, Kika- 
jon fpeciem effe Zelulibe, quid autem denotet, me 
latet, fed Arabes illud Cerua feu Kerva vocant. 

- Kerva autem recte in Arabico textu fcribi debet 
Cherwa, quod defcendit a Cberaa languidus , flacci- 
dus fuit, quia hujus plante folia femper flaccida ad. 

arent: Vulgata editio interpretatur hanc vocem 

atine Haderam, & Doétor Lutherus in Germanica 
editione. Cucurbitam , que utraque cum originali 
Hebraica voce non refpondent. ; 

Aliquis mihi objicere poffet, tali modo fummi Nu- 
minis miracula diminui, fi naturales cauflas invefti- 
gare velimus talibus in rebus, quæ abfolute miracula 
cenfentur ab antiftibus, refpondeo, hoc modo Deum 
comprobari, effe unicum ac verum auctorem &, crea- 
torem nature y quam tali modo adhibet, ut aliquan- 
do ejus leges & ordinem fequatur, aliquando eas ex- 
cedat & augeat , ac ordinarium. tempus acceleret , 
tali modo per Eurum ,sgui eft calidus & exficcans , 
aquas freti rubri feparavit , ejusque folum exficca- 
vit Exod. Cop. 14. vers 21. fic & Moifi lignum often- 
dit, quod. amaras & acidas Marz aquas dulces red- 
deret, Exod, 15. vers 2g.  Aâronis virgam ,. que 
Amygdali erat, floriferam fecit, que arbor in Ara- 
bica lingua. nomen fortita eft ab acceleratione Num. 
Cap. 17: vers 8. fic & excitavit per fiderum influxum 
vehementem iftam tempeftatem , que Siler exerci- 
tum terrefecit, quum cum Israélitico certaret Fud, 
5. vers 29: perque farine. manipulum Colocinthidis 
malignitatem fuítilit Dia > Cap. 4. vers AE 
talia proftant exempla. -Uti itaque inperator ob ur- 
ROUEN Lat mus fuos jubet infolitum & accele- 
ratum iter inftituere , ut aliquam notabilem exequan- 
tur rem, fic e contra independentem fuam oftendit 
auctoritatem & potentiam , quum aliquid jubeat con» 
tra leges & curfum nature, quod fummo-Numini tam 
facile eft pera&u , ach inperator cohortibus fuis con- 
trarium inperaret iter abfolvere : fic enim jubebat 
folem. morari & quiefcere contra perpetuum ejus ac 
velocem nature motum Fofua Cap. 10. vers 13. Fer- 
Go oet Ze ropheta Elife 2 Reg.6. vers 
6 


refrigerio ftis juvenibus Daniel 3. vers 27. 
Contrarium obtinent, miracula, magica, qug Sata- 
nap inifirod fuos quafi-exequitur, quum füge ex 
ficco ligno velint elicere lac, fanguinem, ac aquam, 
que exempla funty in quibus femper aliquid abfurdi 
notatur ,"aliquis autem forte objiciet, cur talia me- 
morantur inTlerbario; refpondeo ,' ten emur ubique * 
data occafione, fummi Numinis preclara opera ac 
laudes, veritatemque celebrare , eoque magis, qui 
de plantis agamus , quarum quelibet vegetatione ac 
florefcentia Creatorem fuum laudat & oftendir. — 


CU Prafentemgue Dedim quélibét berba. docet. 


Preter vulgarem Ricinum, qui in. Br filia. 


male jn ardenti furno contra ejus naturam . 
efle tribus i 


5j 


By warme dagen, als'er een flofregen valt, komen aan 
deeze plant veele zwarte Rup[en, die de bladeren zo dike 
wils en fchielyk op eenen nagt opeten dat de bloote rib- 
ben blyven flaan, "t welk ik meermaals met verwondering 
gezien beb, even als of by nog navolgde de oude verganke- 
Lykbeid, die by tot Ninive bad, want dat bet Hebreeufche 

ikajon anders niet zy dan Ricinus of Wonderboom » ge 
e. niet alleen de oorfpronk van ^t Hebreeufe woort , "t 
welk .afkomflig is van Kibraking, "t welk, als gezegt, 
deeze korls verwekken , maar ook de Egiptifcbe naam Kiki, 
die tot beden duurt. Rabbi Davidi Kimchi bekent ook inzyn 
aantekening over de voornoemde plaats van Fonas , dat Ki- 

kajon zy een zoort van Zeluliba , wat by bier mede meent is 
my onbekent ,"t welk de Arabiers Cherua of Kerva noemen. 

Het woort Kerva wert in de Arabifche text wel ge- 
Jebreven Cherwa, bet welk afftamt van Cheraa > datis 
flefch of flap, om dat de bladen van deeze plant altoos 
Jap bangen: De Vulgata zet bet over in^t Latyn Hede- 
ra, en Dottor Lutherus inde Hoogduitfe Bybel Kawoer» 
de, dog welke beide namen met bet originele Hebreeuw/e 
woort niet overeenkomen. i 

Men mogt my bier voorwerpen , dat men zodoende Gods 
wonderwerken verkleint, als men natuurlyke oorzaken i$ 
zoeken in dingen, die de Kerk abfoluut voor miraculen houd, 
ik antwoord, dat even bier door God de Heer betoont ; 
dat by de regte Autheur en Schepper van de natuur Sta 
gebruikende dezelve zodanig , dat by zomtyts de order dere 
zelver volgt, de kragten extraordinoir vermeerderende, 
en verhogende, en de gewonelyke tyd verbaaftende z op 
zulke manier heeft by door een Ooffe wint , ^t welk cen 
heete en droge wint is, de wateren van bet rode Meir ge- 
klooft, en e part ones gedroogt y Exod, Cap. 14. vers 
21. Zo beef? by Mofes een bout getoont ,’t welk de bittere 
of brakke wateren van Mara zoet maakte , Exod, 1 5. 
vers 25. Deroede van Aaron, zynde van Amandel-bout, 
Jchielyk doen blocyen » welke boom in "t. Hebreeufeb zn 

naam beeft. van't verbaafden, Num. Cap. 17. vers Ba 
zo verwekte by door influentie der flerren dat geweldi 
onweer , "t welk het heir van Sifera overviel , toen by ftreed 
met Israéhy Jud. 5. vers 20. door cen band vol meel de 
Coloquinten bare fchadelykbeid benomen , 2 Reg. Cap. 4. 
vers 41. en andere meer. Gelyk een Veltoverfte om ge- 
wigtige redenen. zomtyts zjn volk een ongewone baaftige 
-mar/cb det doen, om iets notabel uit te rigten, daar en 
degen zombis betoont by zyn abfolute en ongebonde magt y 
iets gebiedende tegens i e ANS r natuur, "t 
gelt hu bem zo ligt is, als of een Veltoverfte dede zm 
volk den Contramarfch doen, zo dede by de zon tegens baar 
-levende. en. altyd - bewegende natuur [lille flaan , Yofua 
“Cap. 10. vers 13. "t Yzer op 't water dryven op bet ge- 
-bodt. van: den Propbeet Eliza 2 Reg. 6. vers 6. De vlam- 
me in den vurigen oven tegen baar natuur de drie jongs- 
lingen verkoelen, Daniel 3. vers 27. . anml 


Gebeel anders. is bet met de fpook-mirakulen , die de Sa- 
tan door yh dienaars. na dem fcbyn doet , als de bexfen 
uit een droog bout willen melk , bloed, en water tappen, 
enz. daar by men altyt tenige abfurditeit.. befpeust ;, we- 
derom mogt iemand voorleggen , wat doen deeze dingen in 
een Kruidboer 3 ik antwoort, wy zyn gehouden over al 
Gods lof, en de waarheid zyner werken te vermelden, 
daar bet te pas komt, te meer albier, daar wy van plan» 

"tem handelen , waar van een yder met baar wasdom en 
bloeifel baar Schepper. pryft: Zo dat, (©, 


Wat hoeft men "t booft om boog te flaan, 
Elk kruitje «vyfl de Godheid aan. 


deen de gemeene Ricinus, die in Brafil , Weft- 


Lus lm U + ne verg SEK L aft, en wiens bla- 

Occidentali „ & infulis Caribzis creteit MS ` indien WANA Be Co e ^ ie leggen, om 
lia ibidem pedum ulcerationibus inpon ye pes umen-te trekken, vind men nog een byzondere Ri- 
claudant, peculiaris quidam obcurrit Ricinus Amert pris. öce 5 genaamt van Clufius; en in de 
canus , a Clufio fic cognominatus, € Ya eoo Lag — Aoncilkt Gia ödendi: befebreven ; en op t Indiaanfch 
endice defcriptus, Indisque Curcas diétus, cujus ar Appendp beten , wiens "boom bem onbekent «vas , maar 

Lo ipfi ignota erat, cjus vero fru&us ac fe ima ipfi « on ef dea | eden gan bem gezonden, waren grooter 
transmifla multo majora erant illis v rg dan de gemene Ricinus, «viens buitenfte driehoekige /cbil, 
cujus externa trigona pellicula, in que ter ee ee Mn oh ide , niet ruw was, of met oneffene 
duntur, non erat rugofa vel inequel "mere İpe pukkeltjes bedekt; maar efen en glad, afchgraauw van 
Obfeffa, fed zqualis & glabra, coloris cinerer. — m primer t-Zaat-zelfs is Kr emene , dog zwaft , zonder 


fum vero femen eft inftar vulgaris, fet 
maculatum , adeoque forte, ut dimidia 


feminis corpus ano & cato conmoveat, in ifto autem. 
adpendice plures conmemorantur Olei cicini virtutes, 


quod 
TOUTED 


e ji kens 20 kragtig , dat de belft van een van die zaden 


pat ads gideren en van boven fterkelyk los maken kan. 


In gemelde Appendix vint men nog meer kragten van 't 


Oleum 


96 HERBARII AMBOINENSIS 


quod ex Provincia quadam nove Hispani& , Gelifco 
dicta , adduétum erat, ac potiffinum conveniens 
cum viribus a Diofcoride conmemoratis , fic quoque 
idem teftatur Clufius, fefe in Hispania vidiffe Rici- 


num vulgaris arboris magnitudinem habentem, qua- . 


lem & Bellonius in Candia obfervavit, addo infuper, 
quod oleum hocce ciyfteribus admixtum quam ma- 
xime conducat ad induratas feces refolvendas, im- 
mo fubpofitoriis admixtum & adplicatum inferne , 
irricatione fua ftatim alvum conmovet & aperit , quod 
prefens ac commodum eft remedium illis, qui con- 
ftipato obnoxii funt alvo, ac continuo purgationi- 
bus defatigantur. 

Oleum hoc in India infüper adhibetur cum calce 
mixtum ad lateres tectorum obliniendos & firmandos, 
uti & aliis in rebus, quz nudo exponuntur ccelo , 
uti & ad cifternas , crateres, & ad quasvis res, in 
quibus ejus loco fementum adhibetur, mox enim in- 
ftar lapidis indurefcit. 

In Hort. Malab. tom. 2. fig. 32.. hec planta Mala- 
barice vocatur Avanacu, Bracmanis Éramdo, miran- 
dum vero eft hujus arbufcule per totam Indiam ob- 
vie ipfis ignotum fuifle Latinum nomen Ricini, ac 
Portugallicum Figo feu Folba de inferno, ubi multe 
adnotantur curiofitates ad rem ipfam non pertinen- 
tes, aliasque notabiles qualitates feu adtributa ne- 
gligunt, exempli gratia cur folia dicunt & adcufant 
efle amara , ipforumque gravem odorem omittunt , 
fic ne verbum loquuntur de magna convenientia offi- 
culorum cum canino pediculo Ricino dido, fic 
neque verum eft in officulis notabilem deprehendi 
amariciem , funt enim plerumque infipida & vifcofa , 
pueris falcem dulcia adparent, qui fepe inprudenter 
illa conmedunt , quod ipfis tam male cedit ac cani- 
bus graminis comeftio. 5ic quoque addere debuiffent 
magnum Olei ufum, tam ad lampada, quam ad na- 
ves obliniendas cum tenui calce conmixti & in pul- 
tem fubaéti. 


Rumpbius in adpendice bac addidit. 


Dapperus in Perfie defcriptione pag. 84. Ricino 
hac Arabica tribuit nomina, Kikajon, Santjone , Al- 
karoa , & Kerva, Perfis Kuntzut , ejusque brevis de- 
fcriptio quodammodo cum noftra convenit; de ejus 
ufu autem aliquidaddit , in quo, ut opinor; deceptus 
fuit, rufticos nempe ex ejus femine dulce & gratum 
‘exprimere oleum Schirbache dictum , quod in cibis 
adhibent, ut & tota ejus officula, que cum uvis Co- 
rinthiacis & Cicere conmixta edunt forma conditi : 
Hoc enim a nulla alia intellexi natione , ac proin- 
d credo , hoc intelligendum effe de alio quodam 

emine. 


OBSERVATIO 


Huic Capiti nullam adje&am inveni figuram , fed hujus 
plante elegans icon invenitur in Hort. Malab. tom. 2. fig. 
32. fub nomine Avanacu , eftque Ricinus Americanus 
major, caule virefcente. H Reg. Parif. pag. 156. & Plukn. 
"imag. pag. 319. uti & Sloan. Catal. pl. Fam, pag. 39. ubi 

plurimi de hac planta laudantur auctores, uti & in H. 
Cliffort. pag. 450. ubi vocatur Ricinus foliis peltatis, pal- 
matis, ferratis; petiolis glanduliferis, 


Liber VT. Caput XLVI. 


Oleum cicinum , uit een Provintie van nieuw Spanjen 

Geli/co genaamt , gebragt , meefl met de kragten vak 
Diofcorides vermelt , overeenkomende; zo getuigt dezelf- 
fte Clufius ook, dat by in Spanjen gezien beeft een Rici- 
mus zo groot als een volava/Je boom, gelyk bem mede Bel- 
lonius in Candia gezien beeft. Ik doe er dit nog by, dat 
deeze olie in de klifteren gedaan , zonderling goed is om 
bartlyvigbeid te openen, zelfs aan de fteekpillen geftree. 
ken, en van onderen bygebragt , prikkelt terftont tot 
floelgang , een gemakkelyke remedie voor barilyvige mena 
Jeben , die anders telkens purgatie innemen. 


Nog werd deeze olie in Indien gebruikt met kalk ge. 
mengt, om de tiggelfteenen aan bet dak daar mede te be- 
Jiryken , en andere plavei/els , die onder de blaauwe bemel 
ftaan, als mede van Cifiernen , Waterbakken , en aan 
alle, waar toe.wy bet Cement gebruiken , want werd 
Jiraks naar ^t werken fteenbart. 

In de Hortus Malabaar tom. 2. fig. 32. biet deeze 
plante in °t Malabaars Avanacu, in "t Braminees Eran- 
do ; zynde te verwonderen , dat van een zulk door den 
gebeele Orient bekent boompje , bunlieden onbekent is ges 
weeft den Latynfcbe naam Ricinus , en der Portugeejen 
Figo of Folha de inferno, be/chryvende veele curieufi- 
teiten, die tov de zaken niet veel doen, en. andere merk- 
waardige eigenfchappen-uitlatende: by exempel, waarom 
befchuldigen zy de bladeren van bitterbeid , “en laten: has 
ren flerken reuk uit ; ook reppen zy niet een woord van 
de groote gelykeniffe der korls , met den hontfteken ‘Ricinus: 
zo is i ook niet waar, dat in de korls een merkelyke bite 
terbeid is, want zy zyn meeft zonder fmaak, en Smerig , 
immers de kinderen komen ze zoet voor , dewelke ze dike 
wils onvoorzigtig eten , bet welk bum zo qualyk bekomt, 
als den bont bet gras eten. Zo badden ze ook beboorem 
daar by te voegen, bet groot gebruik van den olie, zotot 
de lampen als tot bet pekken van vaartuigen, met fyn 
gezifte kalk gemengt , en tot een pap gemaakt. ~ 


Rumphius doet dit in zyn Adpendix daar by. 


- Dapper in zyn befebryving van Perfien , pa | 
eeft den Ricinus deeze A rabifebe bi m 
antjone, Alkaroa, en Kerva, in ’t Perfiaans Kunt- 

zut, en zyne pde có ap d ten naaften by met de 
bovenftaande overeen. Maar in bet gebruik beeft by iets, 
waar in ik giffe dat by geabufeert is, te:weten dat de 
Boeren uit bet zaat cen zoete en lieffelyke oly flaan , Schir- 
bache genaamt , en over de fpyze gebruiken, als mede de 
gebeele zaatkorls , welke zyn met Corenten en Zizers ver- 
mengt, en in plaats van Confitureneten. Want ik zulks 
van geen andere Natie gehoort bebbe, en dierbalve gelo- 
ve, dat bet van cen ander zaat moet verftaan werden. 


AANMERKING 


By dit Hoofdítuk heb ik geen figuur gevonden, dog ee 
fchoone afbeelding dezes Gratis Kame voor in ho 
tweede deel van de Hortus Malab. fig. 32. onder de naam 
van Avanacu, en is de Americaanfe grooter Ricinus met 
pats teel, in de Hort. Reg. Parif. pag. 156. en in 
Sennifibe AA » 319. als mede in Sloane Cataloge van de 

4 gewayen pag. 39. alwaar zeer veel Schryvers 
ae eeze plant aangehaalt werden, en in de Hortus 
vipers. pag. 450. wert het genaamt Ricinus met ingelate, 
geinede en hartvormige bladen, en ekeldragende fteeltjes. 


CAPUT 


Ap 


2 


ALAN 


SS: 


WEB 


İMİZ 


Hih 
7/4 


VA Lip 
AZ 
EZ >> 
SES 


ANN > 


aka 


CADA 
OP GALL: 
WG S 


ANAN 


Se Wis 
SI NRE EE 7 MSS 
———— E AGD AN 
DIEET ICH HH H: 172 RS 
“AY GT IE YA MES 
PA g GAS 
Zz f IZAR WA N X 
Mİ Zİ 4 A "A 
= LL ` z 7 WR N 
il NN 
/ Jj Soch SS 
PA İl N TB 
ih li N 
i Ou 
/ DA 
| ji 
nh 


OL ara 


VE Boek: XLVIÉ Hoy. AMBOINSCH KRUYD BORK. 


CAPUT QUADRAGESIMUM SEPTIMUM. 


Ricinys xubers, A Sarak, "mera. 


Jue A Ae ww NM 


ciel, in novem vel decem lacinias quoque diftinéta, 
puts duo pollices longa, ac triginta fex lata, ac 
© 


ra ex fufco rubent , vetufta dee Toperiare parte 


“asi S. 


non adeo gravem , quam albe fpeciei „atque folife- 
ip [ late Au ami Es tenera enim folia 


Hu ür M ns ende ern any Ga 
«ye \ 13-111 jit" Sf oft. val. yrta sa e d 
yarin deferipius, cujus s dicit duplo majora effe 
gue, nec ita glauca, forte vult indicare, magis 
e igric Dti RE 4 : ato T Vi crue Um 1 1 kal 
E déi e Ricinús ruber, Malaice Djarak Ma- 
lacta & Mera, ac fic porro in aliis linguis eadem ge; 
rit nomina aC albus additione réi... 
- „Riciniss- rüber in Hort. Malab. tom. 2. Cap. 32. fub 
finem vocatur Pandi avanacu , Malabarice , Bracma- 
nis Vollo grando, h. e. magna erando, atque ibidem 
fi „iftis in regiónibus ráro. itidem obcurrere , 
albo Ten vülgari ceterum fimilem , excepto quod 
ejus trantus, folie, ac frudus majores fin, 
"Lotus. EX quodam Afi loco, uti Siama vel Sina, 
in has deduttus eft infulas, ac proinde tam rarus,, 


Å- 


- 


4 


de us. Folia ejus contrità & calefacta inponuntur 
artibus disruptis , contufis, & tumentibus, quorum 
ümores minuunt, ipfosque curant; Sinenfes hunc in 
potui Arak illa incoquunt, atque ipfis inponunt, 
ui “abdomini contra ejus tormina & Colicam.. Si- 
enfes hane plantam magni eftima i3 AE pontta viu. 
tos adhibent morbos , quod nobiscum communicare 
penc » credo autem nobis eque notas effe ipfius 
Virtutes Sae, ime illud modo ex ipforum natura 
feminea & invidiofa peregrinis detegere nolle, ut vi- 
derentur obcultas quafi pofridere {cientias : "Eidem 
quoque Sinenfes pulticalam preparant ex depuratis 
ejus ofliculis , quam temporibus inponunt, ut humo- 
res extrahant, ex quibus Cephalalgia oritur. Incole 
hec folia Eryfipelati inponunt, ipfis Hismu dicte, 
. e, incantato morbo, folia hzc plantis pedum ad- 
licantur puerperarum , quibus & infiftere debent, 
ut lochia extrahantur. M a 
-> o i > Tabula Quadragefima Prima … 
À Ramum exhibet Ricini rubri, cum ejus flore a & frvdu b fe- 


e IF. 


97 
XLVIL .H,0,0.F,D S. T. UK. 


„De roode Wonder- boom: 


PAYS rode, Ricinus wert war hoger enregter van ftam, 
dog z0,dik niet als de witte, mede verdeelt in körte 
d belen „die binnen bol zyn, en onderfcbeider met 
dunne wellen of bodemtjes, maar de takken zyn vervult 
mel een avateragtig merg , de refterende ftelen zyn binnen 
bol. De jcber]je des flams is van buiten ligi-graauw , 
binnen purper-rood tot op bet bout, maar aan de jonge 
takken. is het bruinagtig, met. groen gemengt , en met - 
weinig meel, beferooit , waar door 23" blaauw- groen 
Jöh Hen, _ Lë Së i uf ye : à 
e bladérén zjn veel grooter dan aan t“ voorgaande, 
mede in negeh à tien lappen verdeelt , twee ön dertig dui- 
men lang , fes én dertig bregt; zomtyts zo groot, dat ze 
een mantelije [chynen: aan de jonge jtruiken zyn ze bruin 
mer graan gemengt , aan de volwallene zyn de jonge 


J 3 


bruin s illa dé oude aan de bovenfte xyde donker- groen p 


aan. de oni e ligt-bruin, dog alle de aderen en ribben 


aan alle de bladeren zyn fcboon purper- root, ook aan de 
bovenfte zyde met Jdelz airtjes bezet, en daar door ruig. 
` Het bloeit op dexelffle manier als ^t witte , aan een 
cierlyken y, paeem » een fpan langen tros , de vrugten 
voortkomende , vercieren bem nog meer, want de befien 
zn Jeboğm rooje-root, en daar op drie getakte toukskens , 
bloet “roof, gelyk.ook de flelen zyn: leder bezie is be- 
zet met.digter , langer., dog mede weeke doorntjes , uit 
den ronden dri&boekig , door drie voorns. De rype wer- 
den ar, hebben van binnen drie kamertjes , waar 
van yder met tée deurtjes zig opent, en onder in leggen 
drie zaden , tabeemaal grooter dan, aan 't vorige, mede 20 
gelbikkelt y of wel zo zwart, als de rype door de zon ge- 
raakt werden’, berlen ze mede me kraken, en Jehieten 
de zaden Uit, 7 ek: ep 


De Madiren hebben dezelffte vlisragtigen reuk, d 20 


aam. Ricinus rüber, op 's Maleits Dja- 
rak Malacca en Mera, en zo voorts in andere talen met 


ing van root. - 
| alab. tom. 2. 
Cap: 32, aan "t einde van "t Capittel genaamt Pandi ava- 
nacu, in ' Malabaars en Braminees Vollo erando , dat 
is, groote Erando, en aldaar getuigt, dat by in die lan» 
den ook zelden te vinden zy, den gemenen of witten an- 
derzints gelyk, bebalven dat by aan flam, bladeren, en 
SO grooter zy. 

Plaats. Hy is ergens uit de vafte landen van Afien, 
als China of Siam, in deeze Eilanden gebragt, en daar- 
om 20 zelden te vinden. p 

Gebruik. De bladeren gewreven, en warm gemaakt , 
op de gebrokene , verjluitte, en gezwollene leden Gen > 
p. de zwellin , en genezen de leden.. De Chineefen 
koken ze tot dien einde in Arak, en flaan ze over, als 
mede op de buik tegens het krimpjel en Colyk. De Chinee- 
Jen bouden deeze plant in groote eere , en n ze tegens 
veele gebrekén , die zy ons niet willen openbaren , dog ik 
por à dat wy-bet zo wel weten als zylieden, en dat zy 
maar vo'gens baar dart en wyfagtige nydigbetd zulks voor 
de gë o en verbergen willen, op dat zylieden ver- 
borgene zb yen zouden te bebben, Dezelffte 
Chineefen maken ook een papje uit de [choongemaakte Rorls, 
en en bet op de flaap van bet booft, om de bumeuren 
wit te trekken, waar van de booftpyn komt. De Inlanders 
leggen deeze bladeren op de roos, by bunlieden Hismu ge- 
naomt, dat is, bet gezegende overde Ze bladeret 
«werden de barende vrouwen 0 de voetfolen gebonden, 
of zy moeten daar gp ftaan , om de nageboorte uit te trekken. 

De E en Veertigfte Plaat 
Vertoont een tak van d Le, ne, met deszelfs 
(a, en dé onderlyk. 
bloem à, Së Vrugt yk CAPUT 


98 
CAPUT 'QUADRAGESIMUM OCTAVUM. 
- Bori. 


; A Rbüfcula hiec truncum gerit gracilem & infega- 


Grannin moluccum. 


larem, brachium vel pedem craffum, in pau- 

cos divifam ramos , quorum, multi’ nudi funt, 

in ipforum enim fommo folia adunata funt , inregu- 
lari ordine pofita, quorum quodvis longo infidet pe- 
tiolo, inferiora vero maxima funt, d- fenfim decre- 
co yramidem quaf formant, funt autem illis 
rti¢e fimilia, fed multo majora; quatuor & quinque 
pollices longa, tres quatuorque digitos lata, rotun- 


da, ferrata, non autem ita regulariter ac. profunde. 


alis Urticz, inferiora vero funt glauca , & fuprema 
feu tenera "pallide füfca; que in trunco: ;marcefcunt 
ac decidunt, pyrea. fünc, viridia vero décerpta & in 
libro depofitâ, rien fervant colorem. ` 

“İn fummo femper pyramidis hujus foliofz racemus 

togerminat ÖNEREN x Midte fuffigens parvos, mu- 
feo os, & flavefcentes, ex quinque petalis conftan- 

ac càlici ftellato infidentes. 

"Bt funt nuces parva inftar -illarum | Coryli, 
fed breviores, & cfaffiores, trigone & trifülcatz, 
quodvis vero latus itidem fulcatum eft; tenui autem 
ác pallide viridi putamine obda&te funt ; quod fra- 
gile eft, intüs tres. ‘Obfervantur camere, im quavis 
continetur ruuga > ex rotundo oblengum , came- 
Yam non a feminibus Ricini quoad formam 


fimillimam , non Seng, fed ex FOES. nigricans: 
Officuta hee Deda 1E inc pellicula tenui, ac repleta: 
hedülla alba inftar Nucis Ayellanz , „in, quorum. cen- 


ro cavitas obfetyatür fepto bifida, ` 
Im tota Su ‚ac potiffimum in ejus, "foliis vehe- 
fiens detegi rvor, ipfum füperaris Piper, reli- 
quasque E plantas, os, labia, ac fauces adeo 


| ut.intumefc ui vix toler abilis eft, 
e ye MA gen dio; Rope die 


m ejus p gu he ad 


2828 


perci itur, un us plahte par 

eft, nili mucofis reb Ge folia e hs 

tethe ae non oct Ej ices. eege, jn 
divile , higricances, Fi- 


BO IQ n quafi Y 
ole, & & Yene Ei, £ As ardor. be SOLER debi: 
» im ots. mS S 


SCH 


od yo 


Amp nice ife timor oe o 0 
Wn Em i AT Ba yA ya tanici 
; Ü a CS vocant Audor i b co 

pons lu, Macaffarenfi 
“Lochs. WI in cunctis Moluccz & Amboine 
infulis, dc, crefcit in frigidis ene locis, re, 
fertimque ' copiofe ok in anti aporum 
areis, SEH ore up. ‚ac montis. hs ini; ubi 
edes locate funt in & inter ingentes fco ulös, circa 
quas hie arbufculte obeurrtme; atque inde per KS 

valles fluvii Waytomi: Ex teftimonio D. Pauli H 
e Bithia quondam Zeylanenfis "ibi oque 
uti & in Malabara', olim tantummodo ex 
Sech deducebantut ejüs granas unde & nomen 
SE Mollucco fea: Motucco fortitum eft Portu- 
Cribuñt Maluco, Nucleos, nos. vocave- 


Hc forma, h e. officula Pini, ` 


( 

> an - 
sae 
au g 


Wi mue" Olin (ber c ana EE rant dë to» 

p DAN. ( em > a ZK [d com- 

neb : [ Po er > Hydropicis; 

bducunt &nirr O Uh A aquofos húmores 

e, ita ut fpecifi nth n eatur. emediom.con- 

tH Er röpem & Caco 3 Hm Fog igun. PE 
PEE evacuant & per uri floma 


defcedatus, etiam per perloti; PORNA Qr 
ne bim eng gh. fumuntur y. P EEN, unum 


vel unum cam dimidio, que conte SÉ ha & cum 
jufculo gallinaceo tenu ok ay V T Cum to- 
fta Mufa, tüm patie mos fauc “¿dor perfenti- 


‘tur: qui e & Arthritiai obnoxii funt, Yola- 
men 


bi "a 


gë E t 
AW is Ya 


HERBARIJ AMBOINENSIS 


Liber VL Caput XIV ML 
"nt HOOFDSTUK. © 
“Her Molucce-maadt: SA 
D: bóompje febiet op met een magere oneffene ft 


een arm of een been dik, verdeelt in weinige 
ken‘, die meeft bloot zyn , want aan °t opper 
derzelver'ftaan de bladeren gedrongen by malkander , f 
zonder order , ieder op een lang fteeltje, zyndé de agterfte 
de grootjie, en vervolgens al Rleinder te zamen een 
mide 'uitmakende : De bladeren gelyRen die van de Nete? 
len, dog zyn veel ' Tooter. 3 a en vyf duimen lan, ee 
en vier vingeren breet , rond si, ST 20 ord 
en diep niet a? de Netel: blad en; de ogterfte zm ie 
zee-groen, en de bovenfte ong fte ae bruit, F "die 
de flam oud werdenen | pos len’, worden, vuur-ro 
de groene. afgebrokene : in een boek gelegt, 3. nya den bara 


groene couleur. — 
Altyd aan *t opperfte yan ea blade Sage komt 
d bam pt, bet welkzyn 


een trosje voort „daar aan * blo 
kleine mofcba gtige en Meet oe idi y uit of 2: 
jes id A en op fan ge fernt WA i 
e vrugten zjn! ME ‘nootjes y est 
korter en dikker, driehoekig’, en met arie” ern afa 
deelt ook beeft yder ronde WA nog een BAE pg 


uit een dunne en bleek- ‘fchaal e emaakt s die E 
ligi kan breken s Binnen int men iri Tom Hu E 
e boon eu JC? 


yder een ronde en Jan 

sn hit “vervult J^ SCH van de Rei gs 

aan fat/oen, stiet: ert moar uit de Fife 

M deeze korls yn: di kt met PET yA 
merg, als, de. E 


gevult met een 4 
de midden een. bollig he door een Véi 2 
ini de | blad 


i Don [ho odd Gei en. “an 


lippen > en hee Sid ze 
daar oan ‘zwellen, en.men bet ind: ver n RON, 
eri "gevoelen daar van poe Arg n de 
tok a Suse "ets dent van inneemt, pe évoelt meh de 


brand tot in "t " düarohh Hen fim vn de 


unemen moet, dan met flym Y vmi. E 
wel branden de Bren % ge mee uid me? 
CN al: ¿De Avortelen ‘zyn in veele lange “orme 
verdeelt >” = ap e Se „da SC, mi 


, Naa atyn, Gran 
ve Véi KO 
mede men vilfchen en vogelen‘ vergee 

Let. se din SE taans Jets, pad 


Sg 


by de Carens Ca cep pis 
t eee Het is ent BR "b a Molukfe e 
ilinden, en waft-op ‘koude fleenagtige plaa 
derbeid vint men Ce veel im de oude ) 


de mit m waar van ze de naam 
Gear de Mollüceo of Ee E en uid 


bruik: kens groot gebruik 
gei po ME ndien, om — Ki 

ende dat meejt voor Wwaterzugtig a 3 
want zy voeren alle pituiteufe en MEO Dunes 
tegens de | 
Zy purgecren mee 


tit "t İyf, 20 dat men ze een 106) ebigend. 

Waterzupt en Cacocbythiam. Dae ^ 

Van onderen, en door den Uryn, dog als zy een. | 

, aantreffen, ook van boven, men neemt. Door et 

Bot perfoon tavee “Rorls » Voor een ordinaris, conplexié. 

of anderbalf , wryft die in Jhuúkken ,. en Ze Gi t 

magere boenderfop.in, of met een AE 

welt meu de min]e brand in d keel, die aan in be 

Det of flerefyn vaf zyn, gevoelen ook E 


VI. Bock. XLVI Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEX. 


men ex hac purgatione etiam habent, nunquam au- 
tem fine confenfu & confilio periti Medici adhibendi 
funt, quum in tenerioribus, hominibus magnam exci- 
tent conmotionem, dicitur quoque, fi pellicula me- 
dia tollatur ,innoxie adfumi poffe, cujus experimen- 
tum nondum inftitui , Portugallicis enim temporibus 
hec grana parum in ufum adhibita fuere, contra 
radices ibi in ufu fuere, que etiam facilius adfumi 
poflunt , atque circa annum 1630, non tantum per 
totam Indiam fed etiam in Europam transmiflz fuc- 
re, uti é meo tempore Chirurgi in nofocomio bo- 
nas inftituerunt curas in Hydropicis nautis, rafe feu 
contrite radicis digitabulum fumitur , infunditur- 
que debili potui Arack , qui in Hydropicis urinas 
fimul fortiter movet & expellit. 

Apud Malabaros aliosque Indos hzc officula in ufu 
funt ad pituitofos quosvis humores tam ex pectore 
quam ex abdomine evacuandos, que cum pauxillo 
aque contrita inliniunt cunctis lenticulis fordidisque 
faciei maculis, quas primo parum fricant, unde ca- 
lor excitatur atque veficule: Mulieres maligne , que 
maritos fuos ex medio tollere cupiunt, quatuor gra- 
nis fimul exhibitis hoc efficiunt , atque hzc aquis 
ftagnantibus injeéta , five puris five falfis , pifces 
enecant, fique baculum ex hac planta formatum fub 
fcopulo vel excavata arbore intrudatur, pifcés & cancri 
fub hifce latitantes femi mortui prodeunt, tales au- 
tem artes inftituere in currentibus aquis, ex quibus 
homines hauriunt, nefas cto. — ; 


Flamen quidam Mauritanus mihi narravit , in. ju- 
ventute fua ipfi fuiffe exhibita tria talia granula cum 
pauxillo Zingiberis contrita in tofto Mutz fruétu, 


fine notabili faucium ardore, brevi autem poft exo- 


neraverat per inferiora & fuperiora biliofos multos 
ac pituitofos putridos humores, quod usque ad ves- 
peram durabat, quum epotabat tenere Calappi micis 
fub cineribus tofte lympham , unde vomitus ceffabat, 
fubfequenti die fanus & in integrum reftitutus fuit, 
ita ut ejus adpetitus auctior fuerit, atque ab eo tem- 
pore pinguefceret. 

Ad majorem vero confirmationem , quod hec nem- 
pe radix antea in magno fuerit habita pretio , tefti- 
monium addam Domini Arti Gyfelii, qui feptimus 


fuit Amboinz gubernator, hoc autem in binis dedit 


publicis livers, quarum una f ' decimo quar- 
to Septembris anni 1632, quz ita fefe habet; ,, In 
» Ciftula hac mittuntur quzdam radices, quas in re- 
3, ditu meo expertiflimas habui contra Hydropem, 
s immo in patria varios homines ac animalia hifce 
>> Curavi, uti & hic in Amboina in nave Medeblik 
» di&a curas illas inftitui, unde & neceffe habui 
,, quasdam Bataviam transmittere ,. ut inter illos, 
» Qui patriam redeunt, diftribui poffint: Radix autem 
,; hec radenda eft, quo fubtilius eo melius, ac ma- 
>> ne cum vino vel potu Arak adfumenda eft, quan- 
s tum digitabulum continere poteft: Credo autem, 
quod, fi ejus dofis augeatur , ac vires cum aqua extra- 
hantur, efficaciorem fortiretur effectum. ` Sa 

In litera altera fubfequenti Junio data hæc feribit; 
„ In proxima miffione mittemus quantitatem mag- 
an nam ligni vel radicis, contra Hydropem, qua hic 
3) quotidie multi curantur, atque optimam eiie ma- 
P gis magisque experimur, Amboinenfes vero tam 
> durum habent os, ut radicem hanc minutim con- 
» Íciffam cum Pinanga mafticent , ac deglutiant con- 
-p tra Hydropem talesque Leucophlegmatias: Immo 
» quidam illorum gloriantur fefé quinque ejus plan- 
» te oflicula fimul adfumfifle, quod tamen nulli fua- 
» derem imitari, nec etiam diu poft illius adfamp- 
ss tionem quis jejunis fit, fed fuperedenda eft pul- 
>> ticula quedam Oryzz , vel fimile quid, itautlicet 
>> hee planta magnis gaudeat viribus, fumma tamen 
» prudentia fic adhibenda, cujus ulteriorem invefti- 
» gationem illis relinquo, qui Medicinam profiten- 
» tur, quod non eft meum inftitutum. ` ` 

acaffarenfes aliique Celebes incolz ejus fructus 

conterunt cum odorifera radice Dracunculi, Amboi- 
nenfibus Bole bulan dicti, cujus pulverem fluviis in- 
jiciunt, ut pifces enecent, qui facile per retes pofi- 
torios capiuntur , in aqua vero marina feu falfa ejus 
loco Tuba adhibetur. 


Tom. IP. Avel. 


99 


gatie , dog bet moet nooit zonder raad. van een ervaren 
arts gebruikt worden om dat bet by teere naturen groote 
beroering veroorzaakt > men zegt als men "t middelfte 
vliesje uitrieemt y dat men ze dan zonder fcbade kan inne- 
men, waar van ik geen ervarentbeid beb. Want by der 
Portugeefen tyden beeft men de korls weinig gebruikt , 
daar en tegen zyn de wortelen in gebruik gekomen , die 
gemakkelyker in te nemen zyn, en wierden omtrent 
anno 1650, niet alleen door gebeel Indien, maar ook in 
Europa verzonden, gelyk ook by myn tyd de Chirurgyns 
in 't bospitaal goede kuren daar mede gedaan berben aan 
waterzugtige Matrofen : men neemt van de gefchraapie 
of klein gewrevene wortel omtrent een vingerhoet vol , 
en drinkt "t zelve in met flappe Aracq of Knyp, °t welk 
by de waterzugtige met een {terkelyk doet piffen. 

By de Malabaren en andere Indianen zyn de korls nog 
al in gebruik, om alle de pituiteufe bumeuren „zo uit de buik 
als de borft, uit te voeren. De korls met cen weinig water 
gewreven, fmeren ze op allerlei fproeten en lelyke plekken 
des aangezigts , dezelve eerft «vat wryvende, daar op bet 
dan brand en bleynen optrekt : de gunde vrouwen als 
daar, die baar mannen moede zyn, beengen dezelve om 
bals met vier korls t'effens in te geven. Dezelve korls op 
eenige ftaande wateren gefmeten, ^t xy verfche of brakke, 
dooden de vifJcben daar in , of zo men maar met cen ftokje 
van deeze plant gemaakt onder een klip of bolle boom 
floot, zo moeten de vilfchen en krabben daar onder fcbui- 
lende, half doot voor den dag komen „ dog men mag zulke 
kunsjes niet proberen in lopende-wateren , daar menfchen 
wit drinken. 

Een zeker Moors Priefter beeft myn verklaart , dat 
men bem in zyne jonge dagen drie zulke korls- beeft inge- 
geven, met een weinig Gember gewreven y in een gebras 
de Piefang , zonder merkelyke brand in de keel te gevoe- 
len, maar kort daar naar bad by van onderen en boven 
gelofi veele galagtige en quade Aiymigheid » gedurende bet 
braken tot den avond , wanneer by bet melk van een jon- 
geCalappus, gebrade in de affcbe, dronk, waar van bet 
braken opbielt ; de volgende dag is by frijch en gezond 
geweeft, ook grooter appetyt tot elen gekregen , en was van 
die tyd zeer vet geworden, 

Tot meerder beveftiging , dat deeze wortel voor deezen 
ín groote agting geweefb is, zal ik bier by voegen de ge- 
tuigeniffe van de Heer Artus Gyfels, de zevende Gou- 
werneur van Amboina, welke by daar van geeft in twee 
publique Miffivend’eene van den veertienden September 
anno 1632. aldus luidende: ,, In een kasje werden eeni- 
»» ge wortels gezonden , die ik op myn t'buis gaan geheel 
s» expert en goet voor ’t water beb bevonden , ja beb in 
» t Vaderland verfcheide menfcben en beeften daar mede 
on genezen , gelyk bier op Amboina , namentlyk op "t 
>s Jebip Medenblik , mede gedaan heb, dierbalven nodig 
» geagt eenige op Batavia te zenden, op dat ze onder de 
„ t buisvaarders mogten verdeelt werden. Dezelve moet 
» geraspt werden boe fynder boe: beter, en dan 's ogtens 
„> met Wat wyn of Arak ingenomen, zo veel als in een 
» vrouwen vingerboet- kan: Ik geloof , dat zo meerder 
guantiteit genomen , en de kragt met water dacr uit ge- 
trokken wierd, °t zelve nog beter zoude zjn. 

Ook in een brief van de volgende vyftiende Funy, 


febryft by aldus: ,, Ih de jong [le bezending zullen wy 


,, een partytje bout of wortelen voor 't water mede zen- 
» den, daar mede dagelyks albier veele gebolpen worden, 
„ en’t zelffte boe langer boe nader bevinden. De Amboi- 
,, nefen zyn zo bart van mont, dat ze de wortels klein 
>> gefneden, met Pinang knaauwen, en inzwelgen tegen 
, de waterzugt en diergelyke zwellingen : ja zommige 
„s Toemen baar, dat ze vyf korls , teffens ingenomen beb- 
„> ben, "t welk ik niemant rade na te doen; men moet - 
— niet al te lang daar op vaften „maar daar op een kantje 
» of ryfipapje eten , in fomma zo groote kragten deeze 
za Plant beeft , zo groote voorzigtigbeid verei/cht ze, wiens 

, nader onderzoek ik gerecommandeert late aan die geen, 
> » die profefie van de medicynen maken, gelyk ik niet dot. 


De Macaffaren en andere Inwoonders van Celebes , 
daar 28 ook waft, wryven deeze vrugten met de fterk 
riekende wortel van den Dracunculus , in "t Amboinees 
Bole hulan genaamt , en ftrooijen ze in de Rivier om de 


“wifen te doen flerven, dewelke men alsdan in zetnetten 


vangt, want in zout water gebruikt men de Tuba. 


N 2 Avel. 


“100 


Avellane purgatrices , & Nuclei pinei catbartici , in 
India Occidentali crefcentes, quorum meminit Ni- 
col. Monardes Cap. 47 & 48, diverfarum funt planta- 
rum, & a Grano noftro Molucco differentes. 


Amboinenfes ejus officula cum tofto Mufe frulu 
exhibent pueris, qui abdomine duro & obftructo la- 
borant ex vermibus, ac pro una dofi femi officulum 
dant: Ejus radix minutim contrita adplicatur vene- 
natis ictibus utriculorum , aliarumque pifcium Ican 
fwangi di&tarum , in quibus primo parum urit, dein 
vero omne extrahit venenum ac dolorem fedat. 

Antea ex Moluccis celebris delata fuit radix Pa- 
nawa dica, guz contra multos graves morbos ac 
prefertim Hydropem fuit exhibita, curiofis autem 

uibusdam Europzis indicavimus, nihil aliud effe 
nifi radicem hujus Bori, quod Ternatenfes canquam 
arcanum celant, nec noftratibus revelare voluerunt, 
notandum vero eft Malayenfibus Panawar , Moluc- 
cenfibus Panawa, generaliter denotari omnia effica- 
cia remedia, feu antidota vocari. 


. 

Chriftopb. Acofta primus videtur hoc lignum obfer- 
vafle d ZE fub nomine Ligni moluccenfis 
& Panave, Cap. 34. de quo dicit magnas virtutes a 
Portugallis fuiffe dete&as & obfervatas, dein fructus 
vidit, quos putavit alius effe arboris , vocavitque hos 
Nucleos pineos Moluccanos , Canarienfibus Gepaloe Cap. 

7. Ternatenfes ejus radicem exhibent cum pipere 


albo & fale, pro forti purgatione. 


In Hort. Malab. tom. 2. fig. 33. arbufcula hzc de- 
fcribitur nomine Malabarico Cadel avanacu, Bracma- 
nis Fapalu, quod cum Ayla memorato Canarcio ge- 

alu convenit, ac tertia habetur Avanacu fpecies , 
LV e. Ricini , ob parvam fcilicet convenientiam ac 
fructuum fimilitudinem , vel quum ambo purgent , 
in toto autem ifto Capite nil memoratur de acri at- 
que urente ipforum qualitate, quz in cunétis hujus 
arbufcule partibus a , ac propterea pruden- 
ter interne adfumende funt, cum foliis autem. cu- 
fari morfum Cobra cabelo, refpondet experimento hic 
in Amboina inftituto contra idus venenati ofliculi 


pifcis Ican fwangi dicta. : 


In aâpendice bec adduntur. 


a hec in Europa incipiunt nota effe nomine 
Grana tiglia feu- Tigalia , quidam etiam noftrorum 
Chirurgorum ex.ficcis granis oleum expreflerunt , 
eujus gutta cum vino Canarienfi adfumpta vulgare eft 
purgans, alii officula heec in pulverem redigunt, ex quo 
Sillas formant cum extracto quodam, atque horum 
unum granum conducit ad purgandum & vomendum, 
quod comprobatum in Afthmate eft remedium, ut 
pectus per vomitum depuretur. 


Tabula Quadragefima Secunda 


Ramum exhibet fruticis , qui eft Ricinoides Indica , folio 
lucido, fru&u glabro, Grana tiglia officinis ditto. Herm. 
Par. Bat. pag. 370. & Ricinus arbor Indica, cauftica, 
purgans, Muf. Zeyl. pag. 15. eftque Ricinus arbor fruétu 
glabro , Grana tiglia officinis ditto, cujus lignum Moluc- 
cenfe & Pavana vocatur , Cadel- Avanacu H. Malab. Amm. 
Char. pl. pag. 305 & 410. & Ricinus Indicus foliis fubro- 
tundis, mucrönatis , glabris, pediculis longis infidenti- 

. bus, fru&u oblongo glabro, Bobart tom, 3. Hifl. Oxon, 

^ og. 349. reliqua vide in Thef Zeyl. loc. cit. © - 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput XLVIIL 


Avellanz purgatrices, & Nuclei pinei cathartici, 
in Weftindien waffende, waar van Nicol. Monardes in 
"t 47. en 48fte Hoofdftuk gewag, maakt, zyn voor diverfe 
planten te bouden , van ons Granum moluccum ver- 
Jcbillende. 

De Amboinefen geven de korls met gebrade Piefang 
ook de kinderen in, die barde en gezwollene buiken hebben 
van wormen, op eenmaal een half boontje nemende , de 
wortelen alleen klein gewreven bind men op de venynige 
fleken van de pylfiaarten , Ican fwangi genaamt , waar 
op bet ten Steg een weinig brand, en daar na al bet 
venyn uittrekt, en de pyn wegneemt. 

Voor deezen beeft men uit de Moluccos een vermaarde 
wortel gebragt Panawa genaamt, die men tegens veele 
zware ziektens, inzonderbeid de waterzugt gebruikt beeft, 
Hier. van bebben wy zommige curieufe Europianen be- 
rigt, dat het anders niet zy dan de wortel van dit Bori, 
"t welk de Ternatanen voor een gebeim bouden , en aan de 
onze lange niet bebben willen openbaren , dog [laat te we~ 
ten, dat in’t Maleits Panawar, enin ’t Moluks Pana. 
wa, in 'i generaal alderbande kragtige medicynen en te- 

enmiddelen betekent. 

Chriftoftel Acofta /chynt eerft dit bout gezien te bebe 
ben, 't welk by befchryft onder de naam van Lignum 
moluccenfe en Panava, Cap. 34. waar van by zegt 
groote kragten by de Portugejen ervaren te zyn, daar 
naar beeft by de vrugten gezien , menende dat ze van een 
andere boom waren, en noemde ze Nucleos pineos mo- 
luccanos , in °t Canaryns Gepaloe Cap. 57. De Ter. 
natanen geven de wortel in met witte peper en zout , tot 
een flerke purgatie. 

Jn de Hortus Malab. tom. 2. fig. 33. word dit boompje 
befchrewen onder den Malabaar/cben naam Cadel avanacu, 
in ’t Braminees Japalu , °t welk met bet bovenftaande Ca- 
naricus gepalu overeenkomt , en gerekent voor een derde 
zoort van Avanacu, dat is Ricinus, wegens de geringe 
gelykeni(le , die de vrugten met malkanderen bebben , of om 
dat ze beide purgeren , dog int gebeel Hoofdftuk vind 
men niets van de fcherpe en brandende eigen/chap, dewel- 
ke in alle deelen van dit boompje is , en daarom voorzigtig 
binnens lyfs moet gebruikt werden, maar dat men met de 
bladeren genee[L de beten van de Cobra cabelo , accor- 
deert met bet experiment, bier in Amboina genomen; tegens 
de fleken van "t venynige beentje des vifchs pylfteert Jean 


fwangi genaamt. 
a a en var a 
In het aanhangzel wer: "t dit bygevoegt. 


_ Deeze korls beginnen nu in Europa bekent te werden 
met deg naam van Grana tiglia of Tigalia, ook zommize 
van onze Meefters bebben uit de gedroogde korls een oly 
geperft, waar van een droppel met Seck ingenomen tot een 
middelmatige purgatie hem andere pulveriferen. de 
gedroogde korls-, en maken pillen daar van met extra 
van eenige andere dingen, waar van zy een ingeven tot 
een purgatie en om te braken, zynde goedbevonden in de 
amborftigbeid , om de bor{t door braken te zuiveren. 


` De Twee en Veertigfte Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, welke is het Indifch Ri- 
cinoides met cen helder bladt, en een gladde vrugt, Grana 

. tiglia in de Apotheken genaamt, in de Thef. Zeyl. pag. 
200. Tab. go. en is de boom Ricinus, heet en purgeren- 
de, in het Muf. Zeyl. pag. 15. en de boom Ricinus met 

_ cen gladde vrugt Grana tiglia in de Apotheken genaamt, 
wiens hout het Molecifebe en Pavana genaamt wert, en 
is de Cadel-Avanacu van de Hortus Malab. van Amm. 

“Char. pl. pag. 305 en 410, en de Indiíche Ricinus met 

` ronde, puntige. gladde bladen, op lange fteelen zitten- 
de met een lankwe ige gladde vrugt van Bobart in het 
derde deel van de Hiftor. Oxonienf. pag. 349. Het overige 
ziet in de Thef. Zeyl. op de AE E A plaats, 


CAPUT 


Tab XLI. 


Pag. 200. 


Ma E 


Zon EV: 


VI. Bock. XLIX.Hofa. AMBOINSCE KRUYDBOEK. 


CAPUT QUADRAGESIMUM NONUM. 
Folium polypi. Caju gorita. 


Rbufcula hee forma fua convenit cum Ricino, 
A dividiturque in binas fpecies, in marem & fe- 
minam. 

Primo. Folium polypi mas truncum gerit brachium 
circiter craffum, in binos tresve majores ramos di- 
vifum , quibus folia infident longis in pedunculis , 
ilis Ricini fimilia, fed paulo majora, in novem lon- 
gas & anguftas divifalacinias profundas, que ad oras 
‘acute funt dentate, fed non profunde, fere uti in 
Scutellaria , cui adfinis hzc planta videtur; petioli 
autem prope ortum ferpentis in modum obduéti funt 
pelliculis pufillis, in apices breves definentibus in- 
ftar criftarum gallinarum, feu inftar annulorum fpi- 
nuloforum ramorum arboris Sagou, neutiquam vero 

ungentium ; in fummo autem erigitur umbella , ma- - 
jor illa Sambuci, que compofita eft ex plurimis ar- 
dis pedunculis, firmiffimis & lentis, quorum quivis 
bifarium dividitur inftar furci, quivis vero peduncu- 
lus in fummo gerit octo vel decem viridia capitula , 
brevibus petiolis in orbem infidentia, quorum me- 
dium femper longiffimo infiftit petiolo , in medio 
iftius furci alius brevis locatur petiolus, atque huic 
fimilis coronula, tujus capitula plurimum decidunt , 
excepto uno alterove, quod longiffimo inponitur 
petiolo : medium vero hujus umbelle furcum pre 
omnibus eminet, atque in quatuor dividitur pedes. 

Capita autem ifta ele aperiunt in flofculos ex qua- 
tuor pinguibus petalis conftantes , qui mox deci- 
dunt, viridiaque ipforum capitula, quibus infident, 
in fructus excrefcunt, qui funt quinque fexve bacc 
iisdem infidentes petiolis, magnitudine Uvarum femi 
completarum, ex viridi albicantes, primo rotunde, 
dein fefe contrahentes, fex octove formant angulos, 
prope quemlibet vero in duriufcula ac nihilominus 
aquofa medulla reconditur granulum tenue, planum, 
ac ruffum, faporis amari & ingrati, matura vero ejus 
caro fuccum emittit purpureum , Octobri floret, 
fructusque fubfequenti maturefcunt menfe ; Rami 
medullam gerunt amplam, ficcam , & Sambucinam 
quafi, inftar Buglofft litorei. 

Secundo. Folium polypi femina arbufcula eft bra- 
chium aes ue craffa, in cujus fummo pos origun- 
tur petioli lOCu ralltoram,, tees pedes longi rmi 
eg & glabri, nec virides Beren gi» ^ 
mas, quas prior habet, in ejus extremo folla = 
tur ab undecim ad quindecim numero in orbem, 
fesqui fpithamam longa, palmam lata, nullas geren- 
tia fpinas feu dentes in ambitu, tenerumque folium 
furfum erectum & convolutum eft inftar pedis aquilæ, 

Flores fructusque in umbella progerminant , uti 
in priore, ejus vero bacce funt rotundz inftar femi- 
nis Coriandri, nigra, & duriufcula medulla replete: 
Utriusque fpeciei fapor tam foliorum quam corticum 
eft amarus & acris , ad illum Scutellarie accedens, 
ejus fru&us Augufto obfervavi. Tenerum femi aper- 
tum folium aquile pedem optime refert cum an- 
gulis fuis, unde & Ternatenfe nomen fuam habet 
originem. 3 ; 

Nomen. Latine Folium polypi juxta Malayenfe Caju 
feu Daun gorita, quum ejus folia quodammodo re- 
ferant cirros pifcis Polypi, Ternatice Saba faba & 
Cobebba magolotsjifi , h. e. ungula avis Kiappa feu 
Aquile. marine , Amboinice Aylaun urita, Baleyice 
Polendo darat, ad diftinctionem fubfequentis Polendo 
lauot , quod eft Buglo[fum litoreum. 


Locus. In planis crefcit filv& & opacis vallibus, , 
raro autem obcurrit in Amboina circa Hilam , & in 
valle Waytommo. E 

Ups, Ejus folia ac cortex contufus , & in aqua * 
contritus, morbum tollunt Gorita dictum, qui inte- 
ftinorum €? «ventris polypus eft, quem fenfim confu- 
munt, incole autem hanc curam didicerunt ex fo- 
liorum fignaturis. Ternatenfes folia hec ac corticem 
Saguero infundunt potui cum Mangio filveftri feu 
Majoerat, quem potant, cum in pugnam eant. 


Ejus 


es iftas fqua- oder 


tof 


XLIX. HOOFDSTUK. 
Veelvoetig Bladt. 


It boompye is aan gedaante gelyk den Ricinus, ver» 
deelt in twee zoorten, manneken en wyfken. 


. I. Folium polypi, bet manneken beeft een Dom ome 
trent een arm dik, in twee of drie boofttakken verdeelt , 
daar aan ftaan groote bladeren of lange fielen , die van 
Ricinus gelyk, dog wel zo groot, verdeelt in negen lange 
en fmalle lappen, diep ingefneden , aan de kanten fcherp 
getant, dog niet diep, fchier als de Scutellaria , van wiens 
maag (chap dit fcbynt te zyn: de ftelen zyn by bare oor- 
Jpronk flansgewys omgeven met kleine welletjes , in korte 
Jpitfen gefneden, als banekammetjes , of als de doornag- 
tige kringen aan de Sagoetakken , dog geenzints flekende, 
aan 't opperfte draagt bet een dol, grooter dan die van 
vlier, de gebele dol is gemaakt van veele digte flelen , 
zeer fiyf en taai, yder verdeelt zig in twee andere als een 
gaffel, en yder been van die gaffel draagt op zyn top agt 
of tien groene knopjes op korte voetjes in een kring ftaans 
de, dog bet middelfte knopje beeft altyt de langfte voet: 
in de midden van deeze gaffel ftaat nog een kort fleeltje , 
en daar op diergelyk kroontje, waar van de knoppen meeft 
afvallen , tot op een of twee, die de langfte voeten beb- 
ben; de middelfte gaffel van deeze dol fleekt boven de an- 
dere uit, en is verdeelt in vier beenen. 


Uit deeze knoppen werden kleine vette vierbladige 
bloempjes , maar die wallen flraks af „en de groene knopjes, 
daar 2y op fiaan, veranderen: in vrugten , "t welk zyn 
vyf a fes beften , op dezelffie fielen, in de grootte van balf 
waffene druiven, uit den groenen witagtig , eerfb ront, 
daar na imkrimpende , gewinnen ze fes of agt hoeken , 
binnen by yder boek in een bartagtig en niet te min wa" 
teragtig merg , fchuilt een dun, plat, en ros zadeken , 
bitter en onlieffelyk van fmaak, en ’t rype wleefch geeft 
een purpere Jap van zig, ’t bloeit. in ÖĞğober , en de 
vrugten werden in de volgende maand ryp: De takken 
bebben een groot, droog, en Viieragtig merg, gelyk bet 
Bugloflum litoreum. SA 


2. Folium popyli, '£ wyfken is mede een boompje een 
arm dik, aan wiens opperfte veele ftelen ftaan in plaats 
van takken , drie voeten lang , ftyf,rond,en glad, zone 

e (cbubben, die bet vorige beeft, aan 't uita 
e fiaan van eif Tor vyftien bladeren in 't ront, ander» 
balve fpan lang , een band breet , zonder tanden of doors 
nen aan de kanten, en bet jonge blad flaat opwaarts ge- 
Sloten, gelyk cen Arents-klaauw. : 


Bloemen en vue komen aan een dol voort, gelyk aan 
"t vorige, dog de befien zyn ront als Coriander, zwart , 
en met bartagtig merg vervult, de fmaak van bladeren en 
Jebor(Jen aan beide is bitter en fcberp, en na de Scutel- 
laria trekkende , de vrugten beb ik in Auguftus gevonden. 
"t Fonge half geopent blad gelykt zeer wel een Arentspoot 
met zyn kleauwen, waar van bet in bet Ternataans de 
naam beeft. 


Naam. In ’t Latyn Folium polypi, na” Maleits 
Caju of Daun gorita, dewyl zyn bladeren eenigzints ge- 
İyken de armen van den vis Polypus of Zeekat , in’t Ter- 
nataans Saha faha en Cohebba magolotsjiffi, dat is, 
klaauw van den vogel Kiappa of Zee-arent, op Amboin 
Aylaun urita, opt; Baleits Polendo darat, tot onder. 
Jcheid van ’t volgende Polendo lauot, ’t welk is Bue 
gloffum litoreum. 

Plaats. °t Waft in vlakke boffchagien en donkere vas 
leyen, en men vint bet weinig in Amboina omtrent Hila, 
en in de valey van de Waytommo. 

Gebruik. Zyn bladeren en fchors geftoten, en ín wat 
water gewreven, verdryven de ziekte Gorita , °t welk 
is een Polypus inteftinorum & ventris, dewelke zy al- 
lenkskens verteren, bebbende den Inlander deeze küre ge- 
leert uit de fignatuur der bladeren, De Ternatanen doen 
de bladeren en fcbors in de Sagueer met bet Mangium 
filveftre of Majoerat, °t welk zy drinken als zy uit veg- 
ten wilen gaan. 


N 3 De 


202 


Ejus fru&tus avide comeduntur ab avi Toän nabu- 
nalun dicta, que corvus eft feu delicata palumbis 
fpecies, fufca, longam gerens caudam, que raro in 
confpeétum venit , ac potiffimum menfe O&obri obfer- 
vatur,quum be arbufculz fuos proferant fructus > quod 
aucupes bene norunt, delicatam enim prebet ferinam. 

Alii hujus folia contra iftos morbos fequentem in 
modum adhibent, externe egrum in balneo fovent 
compofito ex iftis foliis, cortice, & radicibus , dein 
illa edenda exhibent cum Pinanga, radice Oleris dul- 
cis, Ubii polypoidis nigri , & Sajor Jonga: Folia ac pe- 
tioli aque into&i , qua abjecta, dein Cum Calappi 
lympha vel aliö®quovis jure coquuntur, bonum ac 
falubre prebent olus, licet parum fit amarum, quod 
in ufu eft apud Macaffarenfes: Albam ficcam medul- 
lam, que in ramis detegitur, adhibent Baleyenfes 
in media regione habitantes, ad imagunculas & hor- 
tos fiétitios ex ipfa formandos, ‘uti in Amboina fit ex 
corde Buglojli litorei, unde he bine diverfe plante 
apud iftam nationem unum idemque gerunt nomen ; 

ernatenfes folia fumunt ferratz fpeciei, quz in 
defertis crefcit locis, ipfaque aque incoquunt cum 
alio Oebat huic rei inferviente , propinantque illa 
contra Gonorrbeam. 


Tabula Quadragefima Tertia 


Ramum exhibet arbufcule, que Folium polypi RUMPHIO, 
& Daun gorita incolis vocatur. 


CAPUT QUINQUAGESIMUM. 


Frutex aquofus mas. Caju ayer 
Jacky lacky. 


Ruticis aquofi. bine funt fpecies, mas & femina, 
quarum cuivis fingulare tribuimus Caput: Mas 
autem arbufcula eft, fimplici pluribusque ex- 

crefcens ftipitibus in vulgaris hafte altitudinem , qui 
rotundi funt, ac quamdiu non ultra brachium fünt 
erafli, virides, & matutino tempore femper humidi 
quafi, acfi fudarent, undique brevibus & firmis fpi- 
nulis pungentibus obfefi : Rami inregulariter fefe 
extendunt , prope quemvis fere nodum formantes 
fuum, virides quoque ac fpinofi , ipforum vero fpi- 
nule funt magis vag. 

Folia bina fibi funt obpofita per tria qnatnarve pa- 
ria, uno inpari extremo, illis Sambuci quodammodo 
fimilia, fed breviora, & firmiora, obfcure virentia, 
fuperne glabra, ac fere fplendentia, ad oras ample 
dentata, coftis parallelis pertexta , in brevem api- 
cem fefe determinantia. 

Flores ejus funt umbellati uti in Sambuco, fed la- 
xiores, atque pufilli , ex quinque albicantibus peta- 
lis conftantes, inodori: Fructus funt inftar parvorum 
Ceraforum, feu inftar baccarum Bryonie nigre, ex 
rotundo parum compreffi, ac fuperius umbilicati, 
primo virides, dein nigerrimi & glabri , intus repleti 
medulla molli & fuccofa , que manus violaceo inficit 
colore inftar baccarum Sambuci , faporis.dulcefcen- 
tis , fed in ore pruritum excitant , unde edendo inep- 
ti funt, intus reconduntur officula quinque vel fex 
duriufcula , uti in Uvis: Fructus hi potiffimum deci- 
dunt, excepto uno alterove, qui in fumma maturitate 
magnitudinem adtingit globuli fclopeti manualis, tum- 
ees perdunt colorem, atque interne vire- 

cunt , ac herbacei funt, externe ‘ex viridi coerule- 
fcentes, fifi; & fcabri. m 

Kee, 2 hi trunci externe fint virides, interne 
repleti funt-medulla ampla & aquofa, qui vero in 
filvis crefcunt, truncos gerunt craffos & altos, fere 
inftar Pinangz, cortice obdu&tos obfcure cinereo, 
atque hinc inde fpinulas quasdam gerentes, quz in 
ordines locantur, lignum. internum eo tempore eft 
duriffimum & folidum, croceum, feu mellini colo- 
ris, longis ex fibris conftans ac lentum, corde reple- 
tum quoque fed minore , quod difficulter per medium 
` ceditur, fed per longitudinem facile finditur : fique 
transverfaliter fecetur vel cedatur, multas exhibet 
venas, inftar radiorum circa centrum extenfas, fo- 
lisque formam reprefentantes. soho: 


 HERBARII AMBOINENSIS 


. ben ze van binnen e 


Liber VI. Caput L, 


De vrugten werden graag gegeten van den vogel Toän 
nahunalun, een rave en lekkere zoort van wilde duiven 
bruin , met een lange fiaart, die men zelden ziet, en dat 
meeft in October, wanneer deeze boompjes vrugten dra- 
gen, daar de Vogelvangers weten op te paffen, want "t 
is een lekker wiltbraat. 

Andere gebruiken bet tegen voorn. gebreken aldus , van 
buiten fioven ze de patient in een bad , gemaakt van voorn. 
bladeren , fcbors , en wortelen , daar na geven ze die te 
eten met Pinang , de wortel van bet Olus dulce, Ubium 
Poly-poides, nigrum en van Sajor fonga. De bladeren 
en ftelen in water gekookt, "t zelve weggegoten , en daar 
na met Calappus-melk of een ander fop gekookt , geeft een 
goed en gezont moes , boewel bet een weinig bitter is, ge- 
bruikelyk by de MacafJaren : °t witte droge merg , dat, 
men in de takken vint , gebruiken de Baleyers, die land- 
waart in Wonen, tot klein beelt en bloemwerk, gelyk men 
in Amboina met bet bert van Bugloffum litoreum doet, 
waar van deeze beide se A eey planten by de natie 
eenderlei naam bebben. De Ternatanen nemen de blade- 
ren van ’t gezaagde, "t welk op een eenzame plaats waft, 
koken dezelve in water met ander Oebat daar toe bebo- 
rende, en drinken zulks tegens Gonorrheam. 


De Drie en Veertigfte Plaat 


Vertoont een tak van een boompje, het welke het Folium 
polypi by Rumpuius, en Daun gorita by de Inianders ge- 
naamt wert. 


L HO:ORDST. UK 


De wateragtige Struik, bet 
Mannetje, : 


Rutex aquofus heeft twee zoorten , manneken en 
wyfken , waar van wy ieder een byzonder Hoofd- 
fiuk geven. °t Manneken wert een boompje , met een 
of meer regte ftammen , opfcbietende tot- de boogte van cen 
gemene pies, ront , en zo lang xy niet boven een arm dik 
zyn, gras-groen , inde morgenftonden aliyi vogtig fcby- 
nende, als of zy zweten , en rontom met korte, dog 
Jiyve en ftekende doorntjes bezet. De takken breiden bun 
weer ongefchikt uit, febier by yder knie een bogt makende, 
mede groen , en doornagtig , dog de doorntjes ftaan daar 
aan ydel. x Sie 
n? hladorom staan twee en twee tegen malkander , met 
drie'a vier paren , en een voor uit alleen, die van den 
Vlierboom eenigzints gelyk , korter en flyver , zwarte 
groen, aan de bovenfte 2yde glad , en fchier glimmende, 
aan de kanten wyt getant, met parallele ribben doorre- 
gen, en een korte fpits. 
t-Blocit in dollen, gelyk de Vlier, dog ydelder, de 
bloempjes zyn klein, van vyf witagtige blaatjes gemaakt, 
zonder reuk : De vrugten zyn als kleine ker[Jen , of die 
zo genoemde duivels-kerffen Bryonia nigra, uit den ronde 
wat gedrukt , met een kuiltje boven op, eerft groen , daar 
na pik-zwart, en glad, binnen met een week en fappig 
merg vervult, t welk de banden violet verft, gelyk de 
Vlier-befien , van fmaak wel zoetagtig , maar veroorzaakt 
een jeuken in de mont, dierbalven onbequaam om te eten; 
van binnen leggen vyf of fes barde fleentjes, gelyk in de 
druiven. Deeze vrugten vallen meeft af , bebalven bier 
en daar een, die overryp. worden , opzwellende tot de 
pon vau een Mutquetkogel , verliezen baar zwarte ko= 
eur, worden van binnen groen , en kruitagtig , van bui- 
ten blaauw-groen, pari Zb en fcburft. 
yi e 


Zo lang deeze flammen van buiten groen blyoen , beb- 
i groot wateragtig bert, maar ¢ 
geen in de bo[fcben waft , gewint een dikke en boge Jo: 
Jchier als een Pinang-boom, met een donkere graauwe 


* febors, bier en daar nog eenige doorntjes beboudende , die 


in ryen flaan , ^t binnenfte bout is alsdan heel bart en 
maljief , doir-geel of bonig-verwig , langdradig en taat, 
nog al met een klein wateragtig bert , moejelyk om dwers 
te kappen, maar ligt in de lengte fplytende : als men bet 
vok dwers zaagt of kapt, zo vertoont bet veele aderen, 
als ftralen rontom bet Centrum te zamen ftotende , en de 
gedaante van een zon witmakende. "t Zap 


"Pae.402. 
E 


Ton ER: 


Sy 


D 


VE Bask; Ix: Hoofd?. AMBOINSCH KRUYDBOEK 


vi illam: infeftent: ‚Baleyenfes ejus radice utuntur 
loco. Qebat. Sagueri ,. non ut porum hunc amarum red: 
dat, fed ni 


ue. eligendz „funt. radices vetu 


- 


1 Mr ee Tni DOES nell ET - 
. Heee. radix cum viridi femine Catjang, co&a'&.epo- 
ta, mboji enf um variolas expellit: Malabar afes cjus 
adicibus.utuntur contra penis ulcerationem 6 vitia. , 

Cum hoc convenite Videtur Nalug , ;Bracmanis 
Dino. Hott, Mala. tom,.2..fig. 26..delcriptum, tak 
tem, fructus ac haccz quoad pruritum cum hoc qua; 
drant, licer Malabarenfes,, uti fupra dictum, gt, ejus 
nomen Warrentali mihi indicarunt. 000 wang 


« Resp sh y 


» ex ti^ e L 
4 g SA 1 wA OOD ERTL ot İİ e 
GR RİA Y la , efima, Quarta. ©: 
pee e 341 A vr 2 r e 
e \ I E mt KT a " deco Ae 
n Di SA ? 4 d 


y 
- 
Wie Ze UP. 
QUAM RV vasi, 
ó e 
: - 


Ray WR ph pag né S EE 
WU Tq BM E A SX VN 
A e Y 5 x E. f 


e? 


UT QUINQUAGESIMUM PRIMUM. 
Frutex aquofus femina. Caja 
Kress os ayer par ampuan. ; d 
px Rüticis aquofi femina frutex eft ejusdém forme, 
1 non ita virefcens, fed cinereus ac non fpinofus 
X ejusque rami funt parum angulofi & rugofi, ac 


arena eflent confperfi , inque breves laterales. divi- 
duntur ramulos , qui ad ortum nodos gerunt flexiles, 
i£ bini ibi fink obpeti < Aliquando ad unum latus 
- folitariüm locatur folium", ad aliud latus ramulus, 
tres vel quinque folia gerens; Ceteri majores rami 
antrorfum bina ternave gerunt fóliorum paria uno 
inpari, quod maximum eit, Plerumque vero majora 
fant illis maris; flaccidiora, & rugofiora, ac fuperne 
pilis hirta, inferne arenulofa , amplis dentibus fer- 
rata, fex novemque pollices longa, tres quatuorve 
Së lata,.tenera autem pallide fufca funt, ac ve- 
a obfcure virentia. © — 0m 

Flores ejus funt pufilli, albi, pentapetali, uti prio- 
ris, hujus vero umbella amplior cft: Fructus quoque 
majores funt inftar Ceraforum nempe nigrorum, pa- 
rum compreffi inftar cafeoli, ac fuperius umbilicati , 
aliquando fex obfcuris lineis externe notati, primo 
virides, dein diu ex fufco rubentes, ac tandem nigri, 
molles, & glabri, intus in purpurea rubente fuccofa- 
que medulla quinqué fexve reconduntur officula du- 
ra fegmentorum cafef formam exhibentia. ER 

"ru 


Ze 


103 


M Zap ven deexe bladeren , of 't‚zrweet- vande groene ftam- 
men iemant op. de buit. komende, verwekt een jeuken » de 
wortel, aan de oude flammen is buiten rootagtig. Metis 
meeft. het gehele jaar door met bleemen.en vrugten beladen. 
Naam. İn ’t Latyn Frutex aguofus.mas , Ir Ma- 
leits Cajuajer lackirlacki „om, dat-bet altyt vogtig Jebynt, 
meefl voor de.middag. , Opt Favaans en Baleits Gigi- 
rang, om dat de doornen aan den [lam tanden gelyken, 
Op Ternaten Hate papeda, op Macaffar Talutu , op 
4 Boegis Maling maling., Wan Ayneca en Ucca, 
dog in de Uliaffers biet bet lou leallun , dat is > ziet in 
t zeil; op Malabaar Narrentali. RM 
Plaats. Hetis een. zeer gemgen en over al bekent boompje, 
in alle de Oofterfe Eilanden , men-vint bet over-al inde “ 
velden , aan de kanten van rivieren , onder ander kreupel 
bo/ch y e in.de valeyen j i geen tot een boom wert, moet 
men zoeken tn groote bofJcbagien , dog niet in "t. geb ` 
Gebruik. De gemene demo stein tot M. 
len gebruikt , maar eel after -fbeilen beeft men uit ^t 
boomagtige geflagt, wit «viens [Lyf en regt bout men-ook 
kan maken bogen en ftelen tot loranen , avant: bet droogt 
zeer ligt op, en breekt niet ligt in’t buigen: De Macas- 
Jaren kopen de doornagtige Jlokken- can fiukken y. zynde 
yder een bant lang y die ze dan een. weinig fpitfen, enin 
de aarde fleken , omtrent een voet van malkander rontom 
de afgemaaide rys , zo zullen daar geen verkens of herte- 
beeften by komen: De Balyers gebruiken deeze wortel im 
plaats van-Oebat fagueer , niet om dat ze dezelve bitter 
maakt , maar "t baaftig. zuur werden belet , maar men 
moet alsdan nemen de wortelen «an oude bomen, die een 
formeele flam bebben, en i wortelen ook alleen van 
buitenroodagtig zyn; een fluk van bet droge bout, met 
een alens ton Aş Sterkelyk dagen le 
gewreven, ontvonkt zodanig, dat bet, rookt , en men tons 
tel: daar, by aanfteken kan; ’t zelve doen ook twee Jlukken 
van dit eigenfte bout tegens malkander gewreven. vi, 
_ Deeze, wortelmet groene Catjang gekookt „en gedronken, 
dry ft de Amboinfe pokken uit, Arie? gebruiken 
zyne Auortelen-togens fcbade: of uleeratie by "t gemagt. 
_ „Hier mede chat overeen te komen Nalugu , Zait Bra- 
minges Dino, An de Hortus Malab: tom. o, Be, 26, bee 
Jöhreven. İmmers bet bloeifel en de befien met: baar jeuken 
komen daar mede overeen ,. hoewel , als gezegt 5de Mala- 
baren, Narrentali my opgegeven bebben. > ww 
ğe i ; Im ? 


Vario (rn tdt ni iy OT 1 SORT v: 
eelere 


230 OC MED bite? TER 
Vertoont een tak yan de wateragtige flrui 


bruik bet Mannetje, zo 
“als ze van Rumpbius genaamt wert, en is de Malabaaríche 

Besdragende ftraik met vyfbladige dolagtige bloemen, en 
© een zwatte veelzadige vrugt, van Ray bill. pl. pag. 1636. 


; 
SC SL 


wall. HOOFDSTUK. 


De wateragtige Pruik; het W. yfre. 


Et «vyf&en van bet, Caju ayer is een Jiruik van de- 
E zelf le gedaante , de ftruik is zo groen niet, maar 
graauwagtig , en zonder doornen, en daar en te- 
en zjn de takken wat boekig en ruig, als of ze met zani 
eftrooit waren, en verdelen bun in korte zydetakken , 
die by baar oor/prong buigzame knien bebben en met twee 
tegens malkanderen Doan? zomtyts flaat aan d’eene xyde 
een enkelt blad, aan sag ig or een takje met drie of 
vyf bladeren. De reft van de boöfttakken na voren toe 
beeft twee of drieparen bladeren, met cen vooruit alleen, 
bet welk bet grootfte ir. Zy zyn doorgaans grooter dan 
aan ^t manneken, flapper, en ruiger, boven met bairtjes 
bezet, van onderen zandig, met Wyde tanden gezaagt , 
fes en negen duimen lang; drie en vier vingeren breet , 
de jonge zyn ligt-bruin, de oude doods-groem. © 
*t Bloeijel zyn kleine vyf bladige witte bloempjes , gelyk 
aant vorige, dog deeze dol is wat breder, De vrugten 
zyn ook grooter , te weten als krieken, een weinig ge- 
drukt, als een kaasken, met een kuiltje boven op, zom- 
tyts met fes donkere linien , van buiten afgedeelt , eerft 
groen, daar na langen tyt bruin-root, eindelyk zwart , 
week , en glad, van binnen in 't EE E 
merg leggen vyf a fes barde ftenen, geformeifi als fiuk- 
ken van een kaas. Dien 


104 


Fructus hineutiguam degenerant in capitülüm iftud 
ex cinereo viride uti in mare fit: Interne quoque gé- 
rit aquofam & duriufeulam medullam : Trunci non 
ultra brachium crafli funt , atque radices longe funt, 
& obfcure cineres. ES 1 
Umbella baccis onufta eft, fed'in cohortes quafi 
divifa, quarum migre parum corrugantur, aC tum 
deeidunr, aves enim nullas ütriusque fpeciei baccas 
comedunt, arena, qua rami & folia confperfa funt, 
cutis pruritum excitát, uti & corticis rafura, immo 
vehementiorem quat in mare. vs ds 
Nomen. Latine Frutex "áquofus femina , 'Malaice 
Caji ayer parampuan: Javatiice & Baleyice Calawas- 
fan, Ternatice Collo'tala ; 'Amboinice in Hitosa Ay- 
weca uti precedens, "im Manipa' Kakobulabar ; 'h. €. 
öadens'velum , in Lihua Tabuela. In Uliafferenfibus 
Poule allun ¿ St Amboinice Tatobu laibir , h: e. ramus 
inftar cadentis veli , uti precedens , quevis porro 
infula ipfipeculiare dat nomen, quod inutile eft enar- 
farei oi A Ws 
t: Locus. lisdem it locis crefcit, in quibus mas, fed 
rarior eft; * © KR ‚en 

- Ufus." Ejus tenera folia pifcibus & carni‘adcoquun- 
tur inftar aliorum olerum, fuccusque ex aquofa me- 
dulla expreflus inflammatos refrigerat oculos, bac- 
ex & folia virtutem poffident ardorem extrahendi in 
febribus ardentibus: Cum foliis eger lavatur, bacc 
cum Limonum fucco contetuntur, qui per linteum. 
eribratur, ejusque bina exhibentur cochlearia , fu- 
perflua dofi frons, pulfus manuum, ac relique cor- 
poris partes fricantur. 

“Hoc lignum rafum cum Zingibere minore & folio 
bratteato rubro pultem exhibet, que adplicatur arti- 
bus paralyticis, fuperinpofito toto folio mox me- 
morato; tenera ejus folia quoque cruda eduntur, in- 
{tar alius Ulang ulang ad pifces & Bocaflan. ^ ` 

© Ternatenfes-hanc plantam, feu proprie ejus lig- 
num obeulto indigitant nómine Panawa xula, h. e. 
medicamentum infule Xale, ipfique mirabiles ad- 
feribunt vires ad cuntta recentia vulnera Curanda, 
uti Solorenfes id efficiunt cum ipforum Pao foldo , in 


bellum enim euntes hujus fruftum fecum ducunt cor- 
tice adhuc obteétum , atque in Mufe foliis convolu- 
tum, quum fint vulnerati, parum ejus abrädunt cum 
pelle rugofa vel frufto vitri in fubtilifimum pollinem, 
dein obliniunt vulnus depuratum'cum Calappi oleo, 
ipfique cl dE hane rafuram, que prompte yul, 
fus confolidat, apofthematibus quoque & anthraci- 
bus inpofitâ ONE ln vel diffipat, ‘alii Terna- 
tenfes craffifimorum ramorum fruftum amputant cum 
corticé, ilhidque fecum ducunt ficcatum. Corticem 
hunc radunt , & calefaciunt in Calappi oleo , adli: 
gantque illum recentibus vulneribus ad fanguinis flu- 
xum fiftendum , in fübfequentibus denudağonibus 
vulnus curant ligni rafura: Precedens mas in Terna- 
ta non copiofus eft; atgae in hunc finem ineptus , 
quam.ejus cortex prúritum.exciter. “~*~? "^-^ 

Mauritani Uliaflerenfes cum binis hifce fpeciebus 
sliam,inftituunt artem ad virile robur augendum , 
prefers. in fenibus. Binas nempe eliguñt plantas 
rarem & feminam ‚que quam proxime nempe fibi 
$dftanc, ipforumquê radices effodiunt fine ferro vel 
imputatione y fed ipfas abrumpunr contorquendo , 
fibrillas harum fumunt feptem, artieulam digiti lon: 
gas, quás cum verter maftieant Pinanga & Siriboa ; 
ipfarüm deglutientes fuccum : Ejus folia pro Ubar 
papada quoque habentur, quum aqua 'incoquantur | 
qua Sagu-marita preparatür, 


en Tabula ¡Quadragéfima Quinta | 
Ramun o fruticis agttofi femine, uti a Rrmphio vocas 
hig. MERA EN çi ; y 


Ubi litt. A Corymbum flosiferum:, E B ractmum frugiferum, 


dcmonftrants =.) WM 


4 Aue BA k 


4 av Sé 


nDuüERBÁAÁRII-AMBOINENS FS 


Liber VE, Caput LY. 


Deere wrugten veranderen geenzints in dat gradu- 
groene holletje, gelyk aan ^t mannetje gefchiet ; vam bin- 
nen betfi bet ook een water en bartagtig merg. De fám- 
men werden niet boven een arm dik, en de wortelen zjn 
vane en donker-graauw. "n 

e dol ftaat vol befien ,. dog in troepen verdeelt ; de 
zwarte krimpen wat in, en vallen als dan af, want bet 
gevogelte wil géen van beide die zoorten eten t 2ant aan 
de takken en bladeren bangende , verwekt een jeuken op 
de buit gelyk ook: doet "t. febraapfel van de fchorfe , ja 
meer dan “© manneken. ` Ea d TG 

Naam. In-’t Latyn Frütex aquofüs femina, op "t 
Maleits'Caju ayer parampuan , in’t Favaans en Ba- 
leits Calawaflan, op Fernaten Collo tala, in't Amboiñs 
op Hitu Ayucea,' gely& ^t vorige; op Manipa Kakohu- 
lahar , "dat-is-ecn vallend zeils op Libu Tuhuela. In de 


na 


da yee op te balen, ^^ : i 


Jebier ieder Eiland'Besft nog éen byzondere naam, onno- 
laats, Het waft op dexelffte plaatfen als e ine, 


doek, waar van men taveé lepels vol iy geeft, met dere 
beftrykt men "t voorbooft j de pols van de banden; pa 
rinsed) anterxa ODOTCIIBLOL ger 


iliği €. 


dd gar E 

Ea T Vë, ` > e ° m. d $ Av A de H TY ; 8 

lyk de Solorefen met: baar Pab terde Me ds rim 
> bebben te hi keke de 
eit ‘ 


S 


emata en gelegt , rypt 
 vergaan ; andere Ternatanen kappen gen. van, 
ar aie makama. ver [Ee Ya ai. cadens en 
droogt by zig. De fcbor/Je fchrapende , maken ze warm 
in -oly, en binden. ver, 


OM Lt 
bloed te ftelpen , de volgende verbanden doen t- 
Schraapfel van "7 bout „bet voorgaande CR Ka 
Ternaten niet veel te vinden, ook bier toe onbequaam, 
om daier Seit, coe ean 


De Moren in,deUliaffers. hebben nogeen ander konftje 
met deeze beide zoorten , om mannelyké kragten te ver- 
meerderen , inzonderbeid by oude luiden. P zoeken 
prt gi manneken en wyf ken , die dist by malka 
der aan , graven de «vortel wit zonder. UC | 
brökende dözelve al xeringende af. Van de cajelingen ne. 
men ze feven flukjes, ieder een‘lid van den Ginger tan | 
en kuotwen ze met dude, Pinang en Seriboa , ^t fap in 
er aie > de bladeren worden ookvoor een Ubat papeda . 
gebouden, als men dezelve in * water kookt, Wadi "mee 
men: de Sagu-manta toebereit. © © wv 


~ De D en Veertigie Plaat i iii 


Vertoont een tak yan de wateragtige fruit het ir, 20 

> als het vàu Rumpbius genaamt is, ^... a 

TR dett.-A cem Bloemtrotje; en B een Vrugttrosje sane 
Wybe en da E es e LEES Ke ae 


gi İı pe 
H nunc 


ine 

Jan 
; 

IT 2 2€ 


DN 


NE Tech e 
ud d 


ab. XLV. 


-704 . 


aG 


Cs 


ss z 
MLL 
e SE 2 
ÉS GEEZ RE 
AN ZE 
N SVs 


27 
ete 


ZZ 


GE: 


NY 


o 
At 
N 
Y 


DW 
N 
N 


za FR 
NAE 
Ze 
ZA 
A 
LÁ 
AZA 
LZ 


SS 


SURE 
[Lm 


== 


di 
FG 


77 
77 


GE 


Lt 
Gj 
TG, 


7 
7 


Z 
Gy 

YA 

tH 
GG 


GS 


LZ, 
MELEE, 
LLP, 

Ge 
KG 


7 
7 


i, 
5 
yy 


YA 


2 


EZ 
SE 


ES 
NN 


e cole 
SSSR 
: RS 


Z SI 


Yt se. 


- V | X ND Za 
SSS . : SS SE NS 2225 E MM 


" 


SS 


TEIL 


WY 
H 
444, 
Gi 


77 
f 
y, 
GG 


CG 


7 
E 


> x > SS 


^ N AMA PARRA LAMA T. ` 
d N ki SE 7772727777727 CR, N 
\ NS = = 
Wats 
WSs S 
WSs SS Ss 
AS NİŞ 


onu. LV. 


VI. Boek, LIL Hoofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


CAPUT QUINQUAGESIMUM SECUNDUM 


Flamma fylvarum. Djarong djarong. 

Æc eft arbufcula , plerumque fimplici adfur- 
H gens trunco, qui binos circiter digitos, & ad 

fummum infantis brachium craflus eft, & cor- 
tice obducitur tenui & glabro, ex ruffo cinereo, in 
paucos autem rectos & firmos fefe explicat ramos, 
qui folia gerunt vaga, totusque frutex hominis altis 
tudinem circiter adtingit. 

Ejus folia funt oblongo-acuminata, glabra, & fir- 
ma, fuperne intenfe viridia, inferne flavefcentia , 
coftis pertexta admodum obliquis & inregularibus , 
ad oras integra , illis Jambofe filveftris fimilia, fed 
paulo anguftiora & acutiora: Brevibus infident pe- 
tiolis, binaque fibi funt obpofita, quzdam per paria, 
quadam oblique cruciata, ab octo ad duodecim pol- 
lices longa , binos ac tres & tres cum dimidio pol- 
lices lata , quorum quzdam etiam funt latiora, alia 
anguftiora, unde & a quibusdam in anguftifoliam & 
latifoliam dividitur fpeciem , difcrimen vero nimis 
parvum eft , quam ut diverfa hinc componatur fpe- 
cies, major autem differentia eft, quod unus frutex 
tantummodo flores gerat ," quos rari vel nulli-fere 
infequuntur fru&us, contra alter eque flores ac fru- 
&us profert; pro certo autem deterfninare nondum 
poffum, an regularem obfervet ordinem , atque an 
differentia maris & feminz a vulgo conftituta fit certa, 

In ramulorum fummo diredte inter bina fuperiora 
folia umbella florifera exoritur , inferius divifa in 
paucos quafi ramos feu laterales petiolos ignei.colo- 
ris, cuivis autem petiolo tres flores increfcunt inftar 
longorum acuum porreéti: Hi longum anguftumque 
gerunt collum, binos pollices longum, fefe aperiens 
in quatuor petala, illis Jasmini fimilia, fed anguftio- 
ra: Minii rubentis funt coloris interne, vetuftaque 
fanguinei coloris, ita ut in quovis florum corymbo 
bini diverfi confpiciantur colores, ipforumque tubi 
fuaverubentis funt coloris. 

Totus florum corymbus e longinquo carbonem 
igneum reprefentat, praefertim, fi in opaca quadam 
crefcat filva, unde & nomen fortitus eft hic frutex: 
Poft florum lapfum petioli fuperfunt rubentes Coral- 
lii ramulum referentes, hifce increfcunt fru&us feu 
bacce, rotunde, & parum late, acfi Juniperi bac- 
ce fibi invicem adcretz effent, raro fimplices, du- 
re, diu ex viridi & rubro colore diftintte , ante- 
quàm vere ex purpureo rubent, ac tandem nigrz & 
molles: Geminate fub molli & vifcofa medulla bina 
recondunt officula fufca, ad unum latus plana inftar 
panis minoris, ubi & fulcata funt , paulo majora Co- 
riandri femine , fimplices tantum unum gerunt offi- 
culum. Hzc autem fub lignofo putamine album ge- 
runt nucleum , cinerea obductum pellicula , atque 
he bacce non eque magne funt, in quibusdam enim 
fruticibus majores funt baccis Juniperi, & vage co- 
rymbis inherent, nec perfecte nigrz funt, licet per 
annum ex frutice dependentes confpiciantur , fünt- 

ue ex viridi & rubro diftinéte, in aliis autem fru- 
ticibus fere Ceraforum nigram magnitudinem obti- 
nent, funtque copiofæ, & in racemo perfeÉte nigre, 
qui frutex femina a plurimis cenfetur. 

“Lignum ex tenuibus conftatfibris , ac durum eft : 
Radix fefe ample extendit, paucas ferens fibrillas , 
eftque dura & folida, externe fordi eruffa, interne 
pallida & dura, faporis & odoris filveftris, fique diu 
mafticetur , in ore ardorem* excitans , in plurimis 
vero plerumque tantum filveftris & ingratus ves d 
tur fapor. Floret Septembri & Octobri: Fructus fab 
initium pluvioforum menfium obfervantur, quum & 
flores fimul exhibet, non enim certum obfervat flo- 


rendi tempus. 


Nomen. Latine Flamma filvarum , Malaice & Ba- 
h. e. acuum arbor ob éjus 


leyice Djarong djarong d 
fimilicudinem x Ambon in Hitua An Ay- 
macca lulan, in Leytimora Auparulan 


lorem, in Huamcela Mebumag & Suiro , Ternatice 
Sajamamj. ` | $ 


“Tom. IV. Locus, 


h. e. ignis ardens ob igneum rutilumque florum Co-, — 


105 
LIL HOOFDSTUK, 
De Vlam der Boffchen. 


I$ is een klein boompje , meeft met cen enkeld 
D op/chietende , dewelke en twee Bessi 
t hoogfte een kinder - arm dik iss bekleet met een 
dunne effene fcbor[Je , die uit den graauwe-roffe is, zig 
ee weinige regte en Bue takken, dewelke ook 
van eren zyn, en de gebele firik gewi < 
ge 7 "ans boaii, : > shad a 
e bladeren zyn lankwerpig-toege/pift , alad, en. 
boven boog -groen , beneden ERR d ad zeer ZU 
en onordentelyke ribben , aan de kanten effen , die oan 
wilde Famboefen gelyk, dog wat fmaller en fpitfer. Zy 
hebben korte fielen, en ftaan twee en twee tegens malkane 
der , zommige in reijen, zommige in een fchuins kruis , 
van agt tot twaalf duimen lank, van twee tot drie en 
vierdalf duimen breet , aan zommige ftruiken ziet men ze 
breder , aan zommige fmalder > daarom ze eenige in fmal- | 
bladige en breetbladige verdelen , welk onderfcheit te klein 
is om een byzondere zoort te maken. Merkelyker is des 
zelve , wanneer de eene ftruik alleen bloemen draagt , 
daar op geene of weinige vrugten volgen, de andere 
draagt bloemen en vrugten , maar ik en kan nog niet zeg- 
gen s, of dit Er befiendige KE 6 , en of 't onderfcheit 
an "L manneken-en wyfje by de gemene man | 
vaft gaat. E pesto 


Aan "t-uiterfle der ryskens regt tuffoben de twee voor- 
Ste bladeren komt de bloemdranetde vin voort , beneden 
verdeelt in weinige takken of zydeflelen, dewelke vuur- 
root zyn, en op ieder oet Doan drie bloemen, als lange 
naalden, Deeze bebben lange fmalle balfen, twee duimen 
lank, en openen baar in vier blaatjes, de Fasmynen zeer 
gelyk, dog deeze zyn fmaller. Zy zyn mienje-root van 
binnen, en de oude bloet-root, zo dat men aan ieder dol 
bloemen van tweederlei couleuren ziet, en de balfen zjn 
roofe-root. 


De geheele dolle vertoont van serre een levend kool- 
vuur , byzonderlyk als zy in eenig donker bofch ftaat , 
waar van bet ook EN naam beeft.. Na't afvallen der 
bloemen blyven de rode ftelen van den dol overig , een Co- 
raaltak verbeeldende , daar op wa/Jen de vrugten of be- 
fien, ront, dog wat breet, als of "er Fenever- befien te- 

ens malkanderen gewaffen waren, zelden enkelt, bart, 
angen tyd uit den groenen en rooden gemengt, eer ze regt 
purper-rood werden, en ten laatflen zwart en week. De 
dubbelde hebben onder een week en flymerig merg , twee 
bruine korls, aan de eene zyde plat als brootjes , daar ze 
ook een keep bebben , wat grooter dan Coriander-zaat ; de 
enkelde hebben maar eene... Deeze korls onder baar bout- 
agtige fcbaal bebben een witte bees of pit, omgeven met 
een graauw velleken; deeze befien zyn niet van eenderlei 
grootte , want aan zommige firuiken werden ze grooter 
dan Jenever-befien; flaan ydel op barde dollen , en aver- 
den niet regt zwart , blyoende wel een jaar aan den [lam 
flaan , uit den groenen en roden gemengt, aan andere 
Jiruiken werden ze fcbier zo groot als krieken, vol , en aan 
den dol regt zwart, "t welk men in "t gemeen voor. bet 
wyfken bout. 


Het bout is fyndradig en bart, de wortel wyd ver- 
Jpreit, met weinige vajelin en, mede bart en maffef y 
buiten vuil-ros y binnen bleek en mede bart , van reuk en 
Jmaak wilt, in de mont zomtyts , als men ze langen tyd 
knouwt , wat brandende , dog in de meefte wert men niet 
als een wildenen viefen fmaak gewaar. Het bloeit in Sep- 
tember en Oétober ; de vrugten ziet men in * begin van 


—* de regen Mouffon, wanneer "t egter zyn bloeme mede ver- 


toont, want bet boud geen precife tyd. 


“Naam. In ’t Latyn Flamma filvaram, in * Maleits 
- em Baleits Djarong djarong, dat is, Naalde-boom na 
© bare gelykeniffe , Amboins op Hitu Aupalulan en Áy- 
Macca lulan, op Leytimor Auparulan en Auparuran , 
‘dat is brandent vuur , ma de «uur-roode couleur der 
bloem, op Huamoel Mehumag en Suiro , op Ternaten 


^ Saja mamj. 


Q Plaats. 


106 HERBARII AMBOINENSIS 


Locus. In denfa crefcit fruticum filva in campis & 
vallibus, in altis montibus non vel raro, qui vero 
in duro & faxofo crefcit folo circa litus, anguftiora 
gerit folia, & in ejus radicibus major percipitur ar- 
dor, notus eft in omnibus fere infulis aquofz Indiz, 
uti & in Zeylana, ejus alia fpecies erronte Faparica 
diéta obcurrit in Zu&uario meo. Sinenfes dicunt in 
ipforum patria quoque crefcere, atque omnibus men- 
fibus flores producere , ipfisque dicitur Santanboa. 


Ufus ejus apud incolas non penitus innotuit, præ- 
terquam quod ipfis habeatur Ubat fwangi, h. e. re- 
medium contra Sagos, quod nihil declarat. Ejus an- 
tiftices alium fuperftitiofum adhibent ufum , rubros 
iftos flores cum Pinanga mafticantes , ipforumque 
fuccum oculis inftillant, quum in pugnam cant, cre- 
dentes hinc audaces, fortes, atque hoftibus terribi- 
les effe , uti hi rutili flores aliquem terrore adficiunt , 
quum ex inprovifo quis in filva hos intueatur: Ejus 
radices tantum in Medicina adhibentur , praefertim 
contra lateris dolores feu Pleuritidem fpuriam, Ma- 
+ laice Upas meniccan diétam , quum he cum aqua fu- 
pra porphyritim conterantur ac propinentur , fimul- 
que externe inliniantur , dicupt quoque valere con- 
tra adfumpta venena: Erdem ign radix , licet 
dura, cum lapide parurvtunditur, feu, quod melius 
eft, minutim contunditur, & in ore continetur con- 
tra Odontalgiam ex Catharris ortam, quos extrahit 

er levem ardorem, fic & dentiscalpia formant ex 
ipfius ramulis vel radicibus ad vacillantes dentes fo- 
borandos, expertus tamen fui, uti fupra innui, in- 
ter hafce radices varietatem quandam effe , quum 
quedam tam parvum in ore excitent ardorem , ut 
vix fentiatur , quedam vero adeo fortiter , ut, fi 
modo ter quaterve fuerint mafticate , veficulas caus- 
fent, contra odontalgiam ramulorum extreme eli- 
guntur partes, quz macerantur, parum contundun- 
tur, & in ore continentur, novi fepius fuiffe tenta- 
tum, fed tarde operaviffe. ` 

Horum florum forma, ingratus fapor, & levis ra- 
dicum ardor declarant , hunc fruticem adfinem effe 
Radici veficatorie feu Accar bina(Ja infra libro nono 
defcripte, unde & quidam has binas plantas fub uno 
comprehendunt genere, utrasque Auparulan feu Ig- 
nem ardentem vocantes , atque hanc magnam Flammam 
filvarum feminam habent, alteram Radicem nempe 
veficatoriam marem. 


Tabula Quadragefima Sexta 


Ramum exhibet fruticis, qui Rumpbio Flamma filvarum dici- 
tur, ubi litt. A ejus corymbum fru&iferum denotat, 


OBSERVA. TLO, 


Hec eft Jasminum flore tetrapetalo, Ixora Linnaei, ScugrTI 
H. Majab. in Thef. Zeyl. pag. 125. Tab. 57. & Jasminum 
Indicum, Lauri folio inodorum , umbellatum floribus 
coccineis Par. Bat, Pr. pag. 342. Plukn. Almag. pag. 196. 
& Jasminum arborefcens, Indicum, flore tetrapetalo , 
umbellato , phcniceo , foliis Laurinis latioribus Breyn. 
Prodr. 2. pag. 58. & Cerafus Zeylanica, humilis, filves- 
tris, floribus holofericis, intenfe rubris , umbellatim con- 
geftis , fructibus nigris Muf. Zeyl. pag. 15. € Cerafus Zey- 

-Janica humilis filveftris, pavonina, flore holoferico um- 
bellato. iid, pay. 6c. reliqua vide in Thef. Zeyl. loc. cit, 


Liber VI. Caput LM. 


Plaats. Het waft in't digte kreupel-bofch op de vel. 
den, en in de valyen, in ’t boog fle gebergte niet of wei- 
nig, bet geene omtrent de firant groeit in een barde en 
fteenagtige gront , beeft fmaller bladeren’, en in de awor- 
telen meer brant; * is bekent meeft in alle Eilanden van 
Water-indien , en zo men my berigt beeft op Ceylon, een 
andere zoorte bier van abufivelyk Japarica genaamt „ziet 
in myn Auctuario. De Chineefen zeggen, dat 't in baar 
lant ook gevonden wert, alle maanden bloemen dragen- 
de , en genaamt in’t Chinees Santanhóa. 

Gebruik. Zyn gebruik is by de Inlanders niet ten vol- 
len bekent , bebalven dat xy ’t bouden voor eem Ubat 
fwangi, dat is, remedie tegens betoveringen, waar uit 
men geen befcheit bebben kan. Hare voorvegteren bebben 
nog een ander fuperftiticus gebruik , knowwen de roode 
bloemen met wat Pinang, latende bet zap daar van zig 
in de ogen druipen, als zy willen vegten gaan, want y 
geloven , dat zy bier door ftoutmoedig , curag:eus , en de 
vyanden verfchrikkelyk werden , gelyk deeze rode bloemen 
iemant ver/cbrikt , als men ze onvoorziens in bet bofcb 
ziet: zyne wortelen alleen zyn gebruikelyk in de medicyne, 
inzonderbeid tegens bet zydefteken of baftart Pleuris , in 
"t Maleits Upas meniccan genaamt , wanneer men de- 
zelve met water op een fleen wryft, en inneemt, ook van 
buiten op fmeert ; men zegt dat ze ook dient tegens inge- 
nomen fenyn. Dezelffbe wortel, hoewel bart, kneuzen 
ze een weinig met een [leen , of 't welk beter is „ floten 
ze klein, en bouden ze in de mont als iemant tantpyn 
beeft, want ze*trekt de Catharren uit met bare zagte 
brant , zo maken ze ook tandeftokers van ryskens of wor- 
telen , om de waggelende tanden te Mti a6; ik beb 
egter, als boven gezegt, ervaren , dat onder deezen wor- 
tel een onderfcheit moet zyn, want zommige branden zo 


weinig in de mont, dat men maar eventjes gevoelt , en - 


zommige zo zeer, dat, als men ze drie a viermaal ge- 
knouwt beeft , bleinen optrekken , tegens de tantpyn ne- 
men ze ook "t uiterfte der ryskens en weekt ze, ^t welk ze 
kneuzen , en in de mont bouden ; ik weet wel, dat bet dik- 
wils gedaan, maar lankzaam belpende bevonden wert. 
De gedaante van deeze bloeme , de viefe fmaak, en zag- 
ten brant van de wortel , bewyzen dat deeze heefter uit 
de maag {chap van Radix veficatoria of Accar binafla, 
bier na in °t negende boek befcbreven, zy , daarom zommi- 
ge deexe beide planten onder een geflagt begrypen , beide 
Auparulan of Ignis ardens noemende, en bouden dit 
groote Flamma filvarum voor °t wyfje, maar Radix 
veficatoria voor  manneken. i: 


De Ses en Veertigfte Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik , die by Rumphius de Plam- 


der bofjtben genaamt wert, alwaar lett, A de vrugidragen- 
de tros aanwy(t, 


AANMERKING. 


Dit is de Jasmyn met vier bladen; Ixora van Linneus, en 
de SCHETTI van de Hortus Malab, in de Thef. Zeyl. pag. 
175. Tab. 57. en Ooftindifche Jasmyn zonder reuk, met 
het bladt van de Laurierbomen , eh gekroonde hoog» 
rode bloemen, inde Par. Bat. Pr. pag. 342. en van Plukn. 
Almag. pag. 196. en de Indifche boomagtige Jasmyn met 
een vierbladige , gekroonde, en hoog-rode bloem, met 
brede bladen van de Laurierboom, van Breyne Prodr. 2. 


pag. 58. en de Ceylonfche, lage, wilde Karfeboom, met ` 


vier hoog - rode bloemen, kroonsg e by een verga- 
dert, en zwarte vrugten, in het Muf Zeyl. pag. 15. en 
de Ceylonfche lage, wilde Pauwe Karfeboom, met een 
hoog-rode gekroonde bloem, aldaar op pag. 60, het ove- 
rige ziet in de Thef. Zeyl. op de aangebaalde plaats. 


Alis 


AN 
DN 
Vi 


NIB 
Ni 


ELA 
Mİ 
11444 HH Yu 
4j / ; 
7, 
/ afl, HHH 
/ MM, H 
Z 
hes 
m, fi 
f, 


Pag. 207. 


SS 


n 


d 


d 


LU 


n. "m c 
, 7 f LA, EAS 


VI. Boek, LIN. Hoofdj. 


Alia infuper Flamme filvarum /pecies in Rumphii 
auctuario Cap. 41, invenitur defcripta, 
ipfi peregrina dida, fequentem 
in modum. 


Elegans Flamme filvarum fpeciés circa annum 167$ 
in Amboinam fuit delata fub nomine floris Japanen- 
fis mirabilis, pro quo & per decem annos iitum has 
bui, tandem vero a diverfis Europzis , qui diu in 
ifta regione verfati fuere, intellexi, hanc arborem 
fefe non in Japana, fedin Java aliisque Malayenfibus 
regionibus vidifle, unde & hanc tanquam peregrinam 
fpeciem Flamme filvarum defcribam. 

Frutex hic humilior eft illo Amboinenfi, ejusque 
umbelle multo magis regulares funt quam in Amboi- 
nenfi , multoque copiofiores gerit ramos ac folia , 
que tamen breviora funt, uti & florum tubi, qui in- 
terne ex aurantio colore rubent, atque ex quatuor 
petalis-conftant, brevioribus quam in Amboinenfi, 
externe lete rubentibus , quales & florum tubi funt, 
in quibus quatuor ftamina locantur antheras geren= 
tia, in quorum medio ftilus erigitur fimplex. Flores 
terni ac raro bini fimul excrefcunt une ex peduncu- 
lo, qui in umbella frequentiores funt quam in Am- 
boinenfi. Fructus raro: progerminant, ac bini tan- 
tum tresve una in umbella, forma haud multum di- 
verfi d vulgari Flamma filvarum , ex rotundo plani, 
acfi bini fibi effent adunati, diu ex viridi pallentes, 
dein fufci, ac demum fumei, intus bina officula dura 
fibi adcumbunt, deciduaque novas emittunt plantulas. 

Hujus plante nullus huc. usque innotuit ufus, ni(i 
quod colatur hortorum ornamento. 


Tabula Quadragefima Septima 


Ramüm exhibet Flamme filvarum peregrina. 


CAPUT QUINQUAGESIMUM TERTIUM, 


 Petafites Ambomenfis. Bonga puan. 


€" ' 
' Fic frutex quam maxime fimilis eft Europzos 
H rum Petafitidi, unde & idem ipfi tribuimus no- 
A X men, altior autem viro. excrefcit truncum 
erens incurvum,. ramosque paucos, qui lignum hà- 
ent fragile medulla aquofa repletum , fuperiores 
vero rami quadragoni funt & herbacei, quibus folia 


infident bina ternave fimul locata. ac cruciata; longis 


fulcatis-ac fimul ftriatis in petiolis herbaceis. ` 
Folia hzc maxima funt, illis Petafstidis fimilia, ex 
rotundo nempe:cordiformia, auriculis rotundis, que 
ad aliquam partem fibi incumbunt, plerumque vero 
funt duodecim ac quatuordecim. pollices. longa, ac 
lata; in junioribus autem. fruticibus {epe octodecim 
pollices lata funt,: & ad oras profunde dentata, mul- 
tis coftis ac venis diftin&a, unde & rugofa funt, il- 
larum vero quinque majores ad Elte concurrunt, 
faperne.quam maxime viridia funt, rugofa, ac pilis 
hirta, İ (taf Urtice mazima, neutiquam vero urunt, 
inferne quafi farina confperfa funt , ape abrumpan- 
tur, ftatim.flaecefcunt, odoris fortiffimi & ingrati, 
qui penetrantior eft illo Ricini ac Sambuci. A 
In ramorum fümmo corymbus excrefcit longus, 
fpicatusque ; fpithamam & ultra longus , ac palmam 
craflus , fquamis ac floribus denfe ftipatus , ita ut 
merum referat forem, eft enim compofitus ex plu- 
timis barbatis foliolis feu fquamulis, diverfam for- 
mam habentibus, ac fanguineis, que inftar fquama- 


rum fibi incumbunt, inter has flores excrefcunt lon-. 


gis pedunculis infidentes ,: qui fefe in quinque ape- 
riunt petala , non in orbem pofita, fed ab una parte 
dehifeentia feu aperta, ací defectum paterentur , 
primo incarnata, dein fanguinea, prope apices pa- 
rum concava ac fürfüm elevata, in ipforum centro 
quinque eriguntür longa ac rubra ftamina, uti in 
Crifta pavonis: Hi flores non omnes fimul , fed fuc- 
céffivé ac fenfim pereunt; ita tamen, ut hic corym- 
bus feniper floridus fit, atque erigatur inftar penicilli 
craffióris, quo bofhbarde depurantur, qui in hoftis 
elegantem prebet confpettum , tandem marcefcit ac 
nigrefcit , quum inter fquamas fructus latitant , qui 
funt bacce quadragonz ac plane, per quatuor ful- 

Tom. IF. cos 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


eben deeze komen de bloemen , Za halfen uitkyken , 
20 


107 


Daar wort nog een ander zoort van de Farma 
Jilvarum in Rumpbius vermeerdering Cap. 41. 
by hem de vreemde genaamt, op de 
volgende wyze Befehreven: 


Een fraaije zoort van Flamma filvarum , is omtrent 
bet jaar 1675 gebragt ender den naam van ven rare Fa- 
Panfebe bloem, waar voor ik ze ook wel tien jaren gebous 
den beb, dog eindelyk beb ik van werfcheide Europianen ; 
die in °t zelve landt geweeft waren , verftaan, dat ze 
deeze boom niet in Fapan, maar wel op Fava, en in anden 
re Maleit/che landen gezien badden. Wesbalven ik ze voor 
een vreemde zoort van Flamma filvarum befchryven zal. 

De firuik is lager dan de Amboinfcbe , zyn dollen aan 
veel gefchikter als aan de Amboin/che ‚dog ryker van take 
ken en bladeten , evenwel de bladeren zyn korter, de bal. 
zen der bloemen zyn ook korter, en de bloem van binnen 
oranje-root , uit vier blaatjes gemaakt, mede korter dan 
aan de Amboinfche, van buiten ligt -roöt, gelyk ook de 
balfen , in "t pypje flaan wier draatjes met hoppen. De 
bloemen ftaan drie, en zelden twee met haar voetjes by 
malkander aan een fleeltje, en de dolle is volder dan aan 
de Amboinfche. De vrugten komen zelden voort, te wei 
ten maar twee of drie aan de gebeele dolle, van fatfoen 
niet veel verfcbillende van de gemene Flamma filvarum , 
uit den ronde wat breet , als of "er twee tegens malkander 
gevoegt waren, lange tyd bleek- > daar na bruin , 
ten laatflen rookverwig , van binnen met twee barde korls 
tegens malkander ftaande , en de afgevalle brengen nieus 
we plantjes voort. 

aar van is tot nog toe geen ander gebruikbekent, als 
dat men ze tot cieraat in de boven plant, 


De Seven en Veertigfte Plaat 
Vertoont een tak van de vreemde Vlam der bofJchen: 


LHI HOOFDSTUK 
De Amboinfche Peftwortel. 


Eeze beefter beeft groote gelykenis met de Luropt- 
D Jebe Petafites o Dokkebladeren > daarom wy het 
"dezelffte naam laten woeren, "t febiét op boger als 
een man , met een kromme [lam , en weinige takken, daar 
aan een bros bout, en wateragtig merg, de boven[le tak: 
ken zyn. vierkantig , en kruitagtig , daar aan (taah de 
bladeren twee en drie tegen malkander , en in "t kruis; op 
lange gegeute en daar by geftreepte mede kruitagtige Beleg, 
e en zyn zeer groot , die van Petafites gelyk, 
te weten , uit den ronden , bertformig s dog egter met 
ronde oren , een flukweegs over malkander fiaande, in "t 
gemeen twâalf a veertien duien lang, en ook zo breet. 
aan de jonge {iruiken zyn ze wel agitien duimen breet , 
aan de kanten grof getant , met veele ribben en aderen 
afgedeelt, waar door xy rimpelig fcbynen , flotende de 
vyf grootfte ribben by de Deel t’zamen; aan de bovenfie 
zyde boog-groen, ruig , met bairtjes bezet, als de groote 
netelen, dog geenzints brandende, van onderen als of ze 
met meel peftrooit waren, terftont verflenzende, als men 
ze afbreekt „zeer. Bert en onlieflyk van reuk, die van 
Ricinus en Vlier overtreffende. 

Aan "t opperfte der takken komt een lange trots voort, 
als een aire, een [pan lang of meer, en wel een bant dik, 
digt met-[cbubben en bloemen bezet , dat by een enkelie 
bloem gélykt , want by i$ gemaakt van veele gebaarde 
blaatjes of fnibbelen, erb zl figuren bebben , bloet- 
root zjn, en als fcbubben malkander flaan , tus- 


v 


zig openende in vyf blaatjes, nig flaan, dat ze 
aS ding pend maar aan de eene tds open laten , als 
of ze daar defe waren, eerfl incarnaat, daar na bloet- 
root, by de Jpitfen een weinig bol, en opwaarts gebogen, 
in de midden ziet men vyf lange en roode draatjes wt 
ken, gelyk aan de Crifta pavonis. Deeze bloemen komen 
niet Veffens, maar na malkander voort , en vergaan ook, 
weder, zo nogtans dat de vorige trots altyt in zyn wezen 
blyft:, over eind flaande als cen wiffer , waar mede de 
Bosfchieters *t kanon uitvegen, en in de tuinen een fraai 
aanzien geven; eindelyk begint by te dorren, of zwart- 
agtig te werden, en dah tuffcben de febubben Jebüilen 
vrugten, "t welk zyn vierkante platte befien , met vier 

me O 2 TOTENS y 


108 


cos cruciatim divifz raro in tres, ex viridi cosrule- 
fcentes, ac dein nigricantes feu fumei coloris , pa- 
rumque rugofz, fub tenui autem ac fragili putami- 
ne intus quatuor reconduntur cellule , plerumque 
fteriles licet & quzdam granula gerant ex alba & 
oleofa medulla compofita, odoris gravis , inftar Ricint. 
Ejus radices funt rare & craffz , non fortiter terre 
infixe: Menfe Julio feu in medio pluvioforum men- 
fium corymbus florifer prodit, qui diu in frutice 
vegetus eft, ac fructus menfibus ficcis maturefcunt. 
Nomen. Latine Petafites Amboinica, Malaice Lolut 
& Bonga puan, quafitbyrfus nuptialis, quum totus hic 
' corymbus cum vicinis viridibus foliis ipfi junétis ab- 
fcindatur , atque in nuptiis adhibeatur ad ornandas 
coronas magnas feu pyramides ipfis Puan dictas , que- 
“que menfis ornatus caufla inponuntur : Bonga pangil 
quoque vocatur, atque apud Hitoenfes idem obti- 
nuitnomen cum precedenti Aupalulan, in Leytimo- 
ra Auparuran , cum cognomine Habulw feu pilofi , 
recedente enim pro mare babent, atque hanc pro 
emina, quum tamen penitus diverfe fint plante. 

Locus. In Amboine hortis acfilveftribus locis plan- 
tatur, potiflimum amat crefcere poft areas in folo 
molli, in quem projectilia quotidie projiciuntur , per 
femen «que ac per ramos abruptos propagatur, per 
femina vero melius fuccedit. 

Hujus & alia obcurrit varietas vulgari omnino fimi- 
lis, excepto quod florum thyrfus ad inferiorem fuam 
partem ample fefe extendat, ac Turcarum petafum 

. altum referat; puto autem tantum luxuriantem effe 
prioris naturam , in pinguiori crefcentem folo, ejus 
enim femina fata non eosdem produxerunt flores. .. 

Ufus. Totus florum thyrfus cum vicinis foliis, uti 

dictum fuit, in nupciisadhibetur ad pyramides feftales, 
ubi & elegans prebetfpetiaculum , e longinquo tamen 


gratiorem , quam fi fit vicinus ob.gravem ejus odorem, : 


quem tota etiam fpirat planta, ac praefertim ejus fo- 
lia abruptique petioli; Malayenfes florum petala cum 
Siri pinang: mafticant: contra fanguinis mictionem. 
Viridia ejus folia in manibus convolvunt, donec flac- 
cefcant ac contufa quafi fint, que aceto inbuunt & 
exfugunt adGonorrhaamexpellendam&depurandam. 

Radix adhibetur contra Dyfenteriam, vario modo 
comminuta: & cfa, folia autem ad. depurationen ac 
lavationem infantum mox in dias luminis auras emis- 
forum in ufu funt; uti in fubfequenti indicabitur fpe- 
cie: fquamule feu. foliola corymbi eum cortice Ar- 
boris regis in pultem contrita & inlinita artuum do- 
lores cum lancinatjonibus junétos curant, folia cum 
Curcume, fruftulo, in. pultem. contrita -abdomini tu: 
menti ac pedibus inliniuntur ad a dema extrahendum. 


| Tabula Quadragefima Ofiava ` ` 
Ramum exhibet Petafitidis: Amboinenfis „ubi lit A ejus florem 


claufum, B. eundem apertum, ac C eficula feminalia in fitu 
; cum periantbio denotant. . | 


ed 


CAPUT. QUINQUAGESIMUM QUARTUM. 
Petafites agreflis. Marurang. 


Ulgaris feu agreftis Petafites non tam alta eft, 
Y fed humilis eft frutex; quinque, circiter pedes 
..*. altus, ramos gerens raros ac fragiles , magisque 
extenfos , quique RENE, ROM, caasa. uadragoni; 
fed quatuor infuper fulcis notati fant, acti effent qua» 
tuor rotundi petioli fibi invicem adcreti, güibus fo. 


mia Iftar priorum» f 

octo. decemque pollices longa, feptem ac novem la- 
tà, OREN Su apicem definentia, nec ipforum auris 
cule fibi incumbunt , ac prope petiolum quinque vel 
feptem majores coftz eoncurrunt, ipforumque inter- 
ftitia multis venis Hence repleta funt, atque 
hinc rugofa, fuperne mollia & lanuginofa , ad oras 
ample & vix crenata, fuperne maxime. virentia, in- 
ferne rugofa & fcabra, ipforum petioli rotundi funt, 
firmi, ac farina alba obduéti , uti & inferior folio- 
rum pars, ipforum odor fortis quoque eft ac Sambu- 
cinus, Ricino tamen magis adcedens,.. . . . 


- ; ES - Ejus 


HERBARIFAMBOINENSIS 


d multo. minora & firmiora, - 


“met een. korte [pits , en de ooren {taan niet-.over. 


Liber Vl. Caput LIV; | | 


vorens, int kruis gedeelt , zelden in drie , uit den groe- 
nen blaauwaglig , en daar ma zwartagtig of rookver- 
wig, en wal gerimpelt, onder een dünne en breekzame 
Jebaal vint men binnen vier buisjes , meeft ydel , dog zom- 
mige bebben korls van een wit en olyagtig merg, zwaar 
wan reuk y als den Ricinus. 

De wortelen zyn weinig „en dik, niet vaft in de aarde: 
in de maant July of midden in de regenmaanden brengt het 
ayn bloeyende troffen voort , die langen tyt in baar wezenop 
den fe ftaan, en de vrugten rypen in de droge maanden. 

aam. In © Latyn Petafites Ambonica, in &-Ma- 
leits Lolut en Bonga puan, quafi thyrfus nuptialis, 
om dat men deeze gebele trots met de maajle groene blade- 
ren, die rontom zyn voet flaan, affnyt , en op bruiloften 
gebruikt in de groote kroonen of bloem-piramiden , die 
men tot vertoning op tafel zet, Puan genaamt , men biet 
ze ook Bonga pangil : By de Hitoee/en beeft ze dezelf- 
fie naam als de vorige Aupalulan , en op Leytimor Au- 
penes , met de bynaam van Hahula, bairig , want zy 
ouden "i voorgaande voor t mannekem , en dit voor * 
wyfken, daar bet nogtans zeer ver{chiliende planten zyn. 
> Plaats, # Wert in Amboina in de boven en bofcbtui- 
nen geplant , "t waft liefft agter de erven op een loffen 
gront , daar men alderbande waag fel en ruigte been fmyt 
men teelt bet voort met zaat en afgebrokene takken, dog 
"t eerfte gaat zekerder. 

Men vint nog een verandering daar van, de gemene in 
alles gelyk , bebalven dat de-bloemtros aan zyn.onderfte 
rontom uitpuilt, en cen boge Turkfe boet verbeelt. Lk agi 
dat het een weeldrigheid is van "t gemene gejlagt , in een 
vette gront voortkomende, want de zaden daar-van ge- - 
zaait, bebben dezelffte bloemen: niet voortgebragti 5 

Gebruik. Den gebelen bloemtrots met de onderfte bla- 
deren werden (als gezegt) op bruiloften gebruikt tot toon- 
piramiden, alwaar by wel een fchoon fpettacul geeft, dog 
van verre lieflyker dan van naby, wegens de fierke reuk s 
die de gebele plant beeft, inzonderbeid de bladeren en afge- 
brokene ftelen. De Maleyers eten de fnibbels van de bloe- 
men met Siri pinang tegens "t: bloetpiffen: De groene bla» 
deren rollen ze in de band t’zamen, tot dat ze flap en ge- 
kneuft werden , dopen ze ols dan in-azyn , en.zwigen daar 
aan, om de Gonorrheam af te dryven ente 2utoeren. 

De wortelis in gebruik tegens de rade Loop , op allerban- 
de manieren klein gemaakt, en gegeten, de bladerenavete 
den tot 't wafjchen der nieuw-geboorne kinderen: deeg 
gelyk in *t volgende zal gezegt werden. > De, fnibbelen 
blaatjes van de bloemtrots , met de febor/Je van Arbor regis, 
tot een pap gewreven en opgefmoert, geneeft de weedom in 
de gewrigien „ daar fteeken by zyn; de bladeren met een 
pas Curcuma tot een pap gewreven , werden op gezwol-. 
le buiken en beenen SC om de zugt wit te trekken, 


“De Agt en Veertigfle Plaat °° 
Vertoont een tak van de Amboinfebe Pfand, alwaar lett. 


o Ade bloem gefloten, B dezelwe geopent, en C de Zaaden in ` 
- hun natuuriyke plaatzing met het vrugtbekleedzel aanwyzene 


LEVE HO OK D S p YRT 
“De wilde Pefwortel.. — 


Et wilde of gemene. Petafites werd zo boog niet 3 
maar blyft cen. lage. ftruik s- omtrent vyf -voeten 
"d boog , met weinige en mede bro[fe takken „ die meer 
uitgebreit. zyn, en die boven niet alleen vierkant, maar 
ook. met vier voornen afgedeelt zyn als; of 'er.vier rom 
fielen tegen. malkander gewalJen. waren, daar aan Dag 
de bladeren, twee en twee: tegen malkanderen, en in "i 
kruis règt bertformig y als de vorige , dog veel. kleinder 
en Beer, agi en tien duimen lang , [even an mugen = 
der , by den fteel komen yf. of Jeven grooie. ribben tza- 
men , zynde de tuffebenplaat/en met. veele davers-aderen 
uitgevult, en. daar door rimpelig , aan de bovenfle zyde ` 
zagt en wolagtig , aan de kanten wyd „en donker ges 
zaagt, boven xwart-groen, van onderen. ruig- en. rimpe- 
lig bare flelen zyn ront, maffief , n. met. een wit meel 
befirooiz , geo ook. de onderfte zyde der bladeren ; baat 
reuk is mede flerk en-vlieragtig, dog den Ricinus made ` ` 
komende, vate ES Kain de B 


D a % 


| 232.208. 


OAD 


TEE we 


ZES 


es 
wur 


SEE OD 
warner 
ELİE LL 


MY 


BEER. 


ru amm, 
LA 


WA 


ee 
E 


ATA 


(MÄ 
Mé, [ 
MEUS Mit 
Ko, "0 
ua 
HAM 
[ 


Sea 

Serr A 
~ IA 
ar 


IM 


SE 


A 
AU 
Yİ 


(CH 


SSS 


==> 


SS 


SI 
= SSS 


SS 
VAM 


=== 
= 


5 um 
Jab. XLVI. 


Ze. IV. 


7777 


NN $ 
Ai ali 
NSW 


Tomo 


VI. Bock. LIV. Hoofd?. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


Ejus flores parve & laxe inponuntur umbelle in 
petiolis rubris, ipli autem flores ex longis formati 
funt tubis , forma fua multum convehientes cum 
illis lammz filvarum , unde & ab Amboinenfibus ejus 
femina cenfetur, quod, uti in precedentibus fuit 
di&um, erroneum eft, omnino enim convenit hzc 
planta cum precedenti Petafitide, ejusque flores ex 
quinque compofiti funt petalis, quz ad unam circuli 

artem deliquium patiuntur & aperta quafi funt, feu 
quafi decidua ibi effent, qui peculiaris binarum harum 
plantarum character eft , flores primo progerminan- 
tes interne incarnati funt feu fuaverubentes , dein 
fanguinei, quinque gerentes incurva & rotunda fta- 
mina fiftulis in tubi pofita. : 

Fructus quadragonz funt bacce precedenti omni- 
no fimiles, pee ex coruleo colore virides, dein 
nigre , corallino quafi rubroque infidentes pericar- 
pio, intus in fuccofa ac nigra medulla quatuor granu- 
lofa ac Cöniformia locata funt femina, ad unum la- 
tus parum concava: Tota umbella ingratum quoque 
fundit odorem, ac papilionibus albis infeftatur , qui, 
quantum videtur, fuccum ex floribus exfugunt, in 
foliorum petiolis alba ifta farina confperfis papilio- 
nes ifti magna quoque copia confpiciuntur , atque in- 
terillos quidam adeo pufilli , ut ibi generati videantur. 
Ceterum hee planta nigris potiffimum formicis infe- 
ftatur „ quum in opacis crefcat vallibus, thyrfus ejus 
florifer e Jonginquo rutilum quafi ignem reprefentat, 
ibidemque etiam majoreft,quam fi in nudis crefcat agris, 
` Nomen. Latine Petafites agre]ns , Malayenfibus nul- 
Jum verum obtinuit nomen, nifi quod pueri forte ipfi 
inpofuerunt Bonga pitsja Fe ar fcilicet, h.e, flos in- 
ftar disrupte pâtine , five quod ab una parte defi- 
ciat, five quod pueris perfuadeant, fi hunc abrum- 
pant vel tractent florem, fefe ifto die patinam vel 
aliquid aliud disrupturos elle. Amboinenfium nomina 
fant. Martrang & rege: mabina, h. e. femina ; 
quum primum Aupalulang marem putent, que ambo 
nomina ignis flammam denotant, in Luhna vocátur 
Tsjamarra, in Baleya Tintinga ,aliis vero Amboinen- 
fibus, uti-& in Banda quam proprie dicitur Luluna 


toa, h. e, Papilionum potus, quum hi plerumque in 


hac reperiantur planta. © 
“Locus. un crefcit juxta fluminum ripas, & in 
cunttis vallibüs, per quos rivuli decurrunt, eftque 
notus hie frutex in cunctis Amboine & Banda infulis, 
` Dir, Folia que hujus ac praecedentis Petafitidis 
gb Kübolmüngüm. GOES Aelii iens: 
ad balnea formanda, in quibus infantes mox ES e- 
hitos fiepius lavanc, dicentes hoc non tantum condu- 
cere, ut hi à materna jnpuritate depurenrnr , fed 
etiam ut precoces fint ac eito excrefcant, & pingue: 
fcant; eadem quoque folia contrita & inpofita exu- 
jonibys , has curant, maturantque apoithemata & 
anthraces. In febribus quoque propinantur , & ad 
Ambóinenfium variolas Kerg das conducunt, cum 
Cürcüma'cojitrita, calefaéta, & inpofita tumenti Lig- 
ni (eu Tehatoe, illum dettimefeunt aç refolvunt, fi 
vatiol itt? incipiant maturefeere, externe ipfis-in- 
ponuntut; ut exficcencur * Radices, petioli teneri, 
ac folia recen’ infunduntur p cui Sagüero, Du 
quitur eum "illis parumper, & propinatur in Dyfen- 
teria > vel rádices ejus cönteruntür, ac cum cibo in: 
geruntur, abfinéndum vero fimul eft ab omnibus. 
acribus & aromaticis cibis, ac nil nifi Sagu-panis co- 
medendus eft: Fülia tum: Calapproleo inlinita, cale- 
fa&a, & abdomini inpofita tumens emolliunt abdo- 
men in:Colicà flatulenta; Bandanenfes radice utan? 
tur contra Oepas, cum lateris: doloribus & vomitu 
jun&um , non absque ratione pueri terrentur hofce 


tractar y nezin eorpore ingepant a farigofum 
iftum CES: quem apilfones fi in illis ei om 


qui perniciofiffimus eft ori ac faucibus, quum in iftis 
Partibus’Carcinöna feu ulcus nama excitet. — — 
In “Uliafferenfibus infulis vipcre quadam. fpecies 
efl. Munalatol di&a ,. cujús morfus curabilis eft, ictus 
Vero ,. quein pet acule eum infigit.s: lethalis eft, ni fu- 


bito obcurrant, ejus vero antidotum. eft radix hujus 
Petafitidis ,'guz mafticatur, ejusque fuccus partim 
deglutitur, partim i&ui inponitur, quum vomitum 
fubfequi neceffe fit, fi effe&um fortiatur , talesque 
domum redeuntes folia calefaciant, ipforumque fuc- 
cum haurjant, atque illa fimul vulnert inponant. 
cai A aba we Nona ' 

Ramum exbibet Petafitidis agreftis, 


DN 


* Vertoont een tak van de wilde Po 


109 


De bloemen Baan aan een kleine en ydele dol op toode 
Selen, zynde de bloemen zelfs lankbalzig , in gedaante 
veel overeen komende met die van Flamma filvarum, 
daarom bet by de Amboinefen voor 't wyfken van't zelve 
gehouden werd, °t welk, als in t voorgaande gexegt y 
een abuis is, maar teenemaal komt ze over eem met de 
voornoemde Petafites y te weten van vyf blaatyes gemaakt, 
die aan de eene zyde des krings altyt een opening laten y 
als of "er eenige afgevallen waren, "t welk een eige ea 
ratter van beide deeze planten is.” De cerfle open gaande, 
zyn van binnen incarnaat of roofe- roct, daar na hloet- 


root, met vyf kromme en ronde draatjes in de pypen des 
bals” ftaande. : wg 


De vrugten zyn vierkante befien Veenemaal als aant 
Voorgaande, eerf blaaww-groen , dear na zwart, op een 
koraal-root voetje [taande , binnen in een zappig zawart 
merg leggen vier korlige en kegelvormige zaden , aan dee: 
ne zyde wat bol; de gebele del is mede onlieflyk van reuk; 
en meeft bezet met een flag kleine witte kapelletjes , die 
zo "4 fcbynt , eenig fap uit de bloemen zuigen. Op de Delen 
van de bladeren, met wat wit meel beftrooit , ziet men 
die beesjes met menigte zitten, en daar onder zo kleine, 
dat ze fchynen aldaar gegenereert te werden , anders is 
deeze plant merendeels met zwarte mieren bezet „ als ze în 
donkere valyen (taat , zo vertoont deeze bloeyende dol van 
verre mede cen brandent vuur, de dol is ook aldaar veel 
grooter , als aan ’ı geen dat op kale velden waft. 


Naam. In ‘t Latyn Petafites agreftis, in't Maleits 
beeft bet geen regte naam, dan dien bem miffcbien de kin 
deren gegeven bebben, Bonga pitsja pingan, dat is een 
bloem als een: gebroken fchotel, of om dat ze van de eene 
zyde whi is, of om dat men de kinderen wys maakt , dat 
zo ze deeze bloemen af breken en bandelen, zy dexelve dag 
een fchotel of iets breeken zullen, De Amboin/cbe namen 
zyn Marurang en Aupalulan mahina, dat is 't wyfken, 
om dat ze * cerfte Aupalulang voor *t manneken bouden , 
beduidende alle beide een vlamme vuur. Op Ltibu Tsja- 
marra, op't Baleits Tintinga, by andere Amboineefen, 
als mede in Banda werd het zeer eigentlyk Luluna toa, 
dat is, Kapelletjes-drank gom om dat men die bees- 
jes gemeentyk daar in vind. , 

laats. Het waft in "t wild, langs de kanten van de 


rivieren, enin alle va daar riviertjes door loopen ; 
bekent in alle Amboin, SÉ d Bandafebe Eilanden. ©“ 


Gebruik. De bladeren zo van dit als van 't vorige Pe- 
tafites , werden by de Amboin/e Vroetvrouwen veel ge 
bruikt om in warm water te fleeken , waar in zy de nieuw- 

boorne kinderen dikwils walfcben , voorgevende dat dit 
Biet alleen dient om de kinderen van de moederlyke onrei- 
nigbeid te zuiveren, maar ps ad pe^ "i en voor- 

edig o en, en vet worden , e eren 

os E, „genezen de Deet ij Sr. 
brengen de apoftemata en bloetvinnen tot rypheid. ` In de 
koortfen werden ze ook inge, > als mede om de Am- 
boinfche pokken uit te dryven , in Curcuma gefmeert, 
warm gemaakt, en oc doen de gezwollene milt of 
Tebatoe flenfen , en allengskens vergaan, als de voorfcbre- 
ve pokken beginnen te Typen , zo legt men ze van buiten 
op om’ die te drogen, de wortelen, jonge fislen, en blas 
deren doet men in verfche Sagueer , kookt dat een «vein 
op, en drinkt daar van in de rode Loop, of men «oryfi 
wortelen, neemt ze met dekoff in, dog men moetzig daar 
by onthouden van alle fcberpe en gekruide koft, en meeft 
Sagu-brood nuttigen. “De bladeren met Calappus-oly ge- 
Jmeert , warm gemaakt, en op de buik Algen y verzag- 
ten de verbarde buik „ em bet winderig Colyk. De Banda: 
nefen gebruiken de wortel tegens de-Oepas, dat met zyde- 
fteeken en.braken komt : niet zonder reden maakt men de 
kinder: aart”, dat ze deeze bloemen miet-handelen 
zullen, om tets in "t lyf te kfiygen van dat mettíge Dot, 
4 avelk de voornoemde fchoenlappertjes daar op laten val- 
lin, dat Zeer Jebadelyk in de mond en keel is , veroorza: 
kende daar in een, Kankeragtig gezwel of ulceratië. 

- In de Uliaffers is een zoort van ten Vi eas beaam 
Munalatol, wiens beet curabel is , maar de fleek, dit zy 
met d'angel in de fleert maken, is doodelyk, indien men 
niet fpoedig iets daar tegen doet; zyn antidotum is de 
avortel van deeze Petafites, dewelke men knaauwt , en € 
zap daar van ten deele inzwelgt, en de reft op de fteek 
bind, waar op een braking volgen moet als bet belpen wil, 
t'buis komende moet men de bladeren warm maken, "t Jap 


* drinken, en mede op de wonde leggen. 


De Negen en eu Plaat * 
wortel. 


Ô 3 CAPOT 


a 


- 


110 


CAPUT QUINQUAGESIMUM QUINTUM, 
Caryopbyllafter litoreus. Tsjencke laut. 


Caryophyllaftro fupra libro quinto delcripto , 
ubi & alterum defcripfimus Caryophyliaftrum , 
hic vero frutex quoad folia melius convenit cum 
illo , elegantiorem enim magisque comptam format 
frondem, trunco adfurgens fimplici erecto & tenul, 
qui multos emittit ramos erectos, ita ut e longinquo 
Caryophyllum quis putaret efle, altitudinem habens 
oéto decemque pedum , ejusque.folia cum illis €a- 
ryophylli quodammodo conveniunt ,'funt autem fu- 
. perius rotundiora , tenuiora , magisque pallide vi- 
rentia, quatuor ac fex pollices longa, vix unum la- 
ta, inferius fenfim anguftata usque ad ipfos ramos, 
multis paralelis coftis pertexta inftar foliorum Ca- 
ryophylli, fed non adeo denfis , hac in re porro 
etiam differunt, quod fibi non fint obpofita inftar il- 
lorum ,. fed fimplicia & inregularia circa ramos, nec 
faporem habent ferventem vel aromaticum. 
In ramulorum fummo longus progerminat ac tenuis 
etiolus, e quo multi fru&us dependent burfulas feu 
crotum referentes, plani, orisque conftantes tenui- 
bus, inftar pellicularum , pallide virentes, feu gilvi, 
in medio bina gerunt concava tubercula, in quibus 
bina locantur oflicula nigra‘, quz tenuibus venulis in- 
termedio fepto adnexa funt, quo burfa ifta in medio 
bifida. eft, aërque conclufus tubercula ifta replet , 
unde extenduntur, fique contuüduntur,. vi acfonitu 
dehifcunt inftar fructuuai Halicacabi , fuperius plerum- 

ue veficula locatur peculiaris forme, ex tribus alis 
Lu lateribus conftructa,.fere inftar fruétuum Bori ,in 
qua tria & aliquando quatuor nigra officula recondun- 
tur, Trunciac ramorum lignum eft folidum & durum. 

Nomen. Latine. Caryopbyllafler litoreus , Malaice 


ei c nomen accepit, quum emulus fit 


Tsjenke laut, Belgice Strand- Nagelboom , a foliorum | 


forma, uti fupra dictum eit: Ternatice Djolomadjico, 
quafi dicas frutex navalium, ob fubfequentem ratio- 
nem, Amboinice Utia batoe feu arbor litorea, feu 


quia in faxofis crefcit locis, feu quum lignum gerat : 


urum , Daleyice Ringan ringan. 

Locus. İn planis crefcit litoribus plerumque in 
tranquillis finibus , ubi ftatio eft fatis fida, ita utapud 
Ternatenfes femper pro figno tranquilli finus habea- 
tut, oportct autem, ut folum ibi non fit cenofum, fed 
ex craíliori conftet arena, ac faxofa ; in Amboinz 
finu obcurrit prope fluvium Waynitoe, in Hitcea in 
Wawanis finu, ac fic porro per totum Moluccanum 
tractum. en E EEN ` 

Ufus. Licet arbufcula fit elegans, non multum ta- 
men expetitur , ac tantummodo habetur pro figno tran- 
quilli finus : Incolz pueros ipfius flagellis feriunt , 
ut ex ipforum opinione cito currerent, pueri fefe de- 
le&antur fructus contra frontem allidere , quum vi 
dehifcant & fonitum edant. . zu 

Ejus lignum minutim contritum & cum aqua pro- 
pinatum in Oefas purru feu Colica flatulerita conducit. 
Tsjenke laut quoque fpecies eft Corallii albi, quod 
forma Caryophyllorum baccarum aliis coralliis fub 
aqua increfcit, infra libro duodecimo defcripta. 


Tabula Quinquagefima + 


22 Ramut exhibet Caryopbyllaftri litorei, cum ejus fru&u a, de 
- © effculis bbfeparatis. —.. e ate 


COBSERVATIO 


` Hic frutex , ni idem, convenire faltem videtur cum illo, qui 
Carpinus vifcofa, Salicis folio integro oblongo vocatur 
in Thef. Zeyl. pag. 55, & Carpino feu Oftrye adfinis an- 
gufto folio non ferrato Zeylanica Par. Bat. Pr. pag. 360. 
reliqua porro vide in Tis] Ze, lc. cit. je 


t 


HERBARILAMBOINENSIS | Liber VI. Coput LV. 


EN TUDO EDS IT E 
De wilde Strant-Nagelboom. 


boot/er is van een Nagelboompje, gelyk wy boven 


in't vyfde boek nog een Caryopbyllafter befchreven 
hebben; deeze firuik beeft aangaande de bladeren beter ge- 
lykenis daar mede, want by waft cierlyker en welge/cbikt 
op met cen enkelde dunne flam, en regte takken, zo dat 
men bet van verre voor cen Nagelboomken zoude aanzien, 
tot de hoogte van agt of tien voeten , de bladeren gelyken 
de Nageliladeren mede wel, dog zyn voor ronder, dun- 
der, en bleeker- groen, vier en jes duimen lang , Jcbaars 
een breet, agter allenkskens toefmallende tot tegen de tak 
aan, met veele parallele ribben, gelyk de Nagelbladeren, 
dog zo digt niet doorregen; bier in verfchillen ze ook, dat 
ze niet tegen malkanderen ftaan , gelyk de Nagelblade- 
ren, maar enkelde, zonder order rontom de takken, ook 
hebben ze geen beten of Jpeceryagtige fmaak. 


erre heeft de naam, om dat by een nas 


Aan 't uiterfle der ryskens komt er een dun lang fteeltje 
voort, daar aan bangen veele vrugten , als beursjes of 
Klootzakjes, plat, met dunne kanten als vellekens , bleek- 
groen of vaal, inde midden bebben ze twee bolle buikjes, 
en daar in twee zwarte korls , die met dunné adertjes aam 
"+ midden/cbot bangen, °t welke de beurs in de midden 
deelt; de ingeflotene lugt [pant de huiken, dat ze gevult 
fiàan, en als men daar op klopt, zo. berfien ze met een 
kraak, gelyk de vrugten van de Halicacabus; voor aan 
Jtaat gemeenlyk een blaasje van een byzondere gedaante , 
"t welk uit drie 2yden of vlerken beftaat, bykans als de 
vrugten van Bori , daar in vint men drie of zelden vier 
eis Korls 5 bet bout aan de ftam en takken is fiyf en 
art. 

Naam. Jn * Latyn Caryophyllafter litoreus, in ’t 
Maleits Tsjenke laut, in ’t Duits Strand-Nagelboom, 
van de gedaante der bladeren als boven, in 'i Ternataans 
Djolomadjico , als of men zeide de firuik der zeilders, 
om de volgende reden , op Amboin Utta hatoe , fteenboomp- 
jes > of om dat. bet op. fleenagtige plaatfen waft, of om dat 
bet een bard bout beeft, op "t Baleits Ringan ringan. ` 

Plaats. Het waft. op vlakke ftranden, meeft-in fiille 
bogten,.daar een goede rbeede is, zo dat bet by de.Terna- 
tanen altyd voor eem teken van een [Lille boek gebouden | 
werd; bet moet egter aldaar niet SET, > maar wat 
grof zandig en [leenig z:yn., men wint bet in Amboins ina 

am by de rivicr Waynitoe, op Hitoe , in Wawanis bogt , 
en 20 voorts door de gebeele Moluccos. ; 


Gebruik. „Hoewel bet een cierlyk boompje ts , zo maakt 
men egter. weinig werk daar van, als alleen dat bet fiille 
bogten aanwyft : De Inlanders flaan de kinderen. met de 
telgen, op dat ze baafl zoude leeren gaan, na haar geloof 
De Jongens hebben. baar vermaakmet deeze vrugten tegens 
“1 moorbooft te.[laan., om dat ze met een kragt opberften. 
‚Het bout fyn getoreven, met water ingenomen „ helpt 
in bet Oepas purru, of bet winderig Colyk. Tsjenke laut 
is.mede een zoort van witte Coraalfteen, die in gedaante 
van Nagelbefien op andere Coraaljteenen onder zee was- 
Jen, van ons befchreven in "t twaalfde boek: 


De Vyftig fie Plaat 


Vertoont een tak van de wilde Strant-Nagelboom, met des- 
„zelfs vrugt a, en de zaden b b. a re 


AANMERKING | 


Deeze ftruik, zo t niet dezelve is, fchynt oveteen te ko- 
men met die geene, diede kleverige Carpinus, met he 
langwerpige heele bladt van de Wilgeboom , genaamt ` 
wert in de hes Zeyl. pag. 55, en de ftruik gelyk aan de 
Carpinus ofte de Oflrya met fmal en ongezaagt bladt, uit 

“Zeylon'in de Par. Bat. Pr. pag. 360. het overige ziet in 
de Thef: Zeylan, j i5 VI E s 


sr" CAPUT 


VI. Bock. LVL Hoofd. 
CAPUT QUINQUAGESIMUM SEXTUM. 
Folium principiffe. Daun putri. 


Ic frutex elegans ac mirus eft ob duplieia fo- 
H lia, cujus & bine funt fpecies, latifolia & an- 
guttifolia. 

Primo. Latifolia daun putri fratex eft non fimplici 
fed plurimis adfurgens ftipitibus incurvis & ample ex- 
tenfis, quorum lignum eft album ac fragile, medulla 
repletum uti in Sambuco. Ejus folia quodammodo 
cum iilis Braffice conveniunt, funtque ampla & fub. 
rotunda, in obtufum apicem definentia, obfcure vi- 
ridia, flaccida, & lanuginofa , fubtus protuberanti- 
bus coftis donata, feptem, octo, & novem pollices 
longa, fex feptemve lata, oris equalibus, bina fibi 
EE » & oblique cruciata. 

‘lores in corymbis parvis excrefcunt , in quibus 
rimo adparent plurima ex cceruleo virentia capitu- 
a, illis Jasmini fimilia, antequam fefe aperiant, fed 

breviora, calici infidentia ftellato, ex quinque peta- 
lis radiatis compofito, capitula hec coerulea fafcicu- 
latim a fefe invicem remota funt in uno. eodemque 
corymbo, ex illis autem excréfcunt oblongi & pin- 
ues flofculi , ex quinque craffiufculis petalis con- 
Ítantes, ample extenfis uti in flore cardinali, inter- 
ne maxime luteis, atque inftar ferici mollibus, tres 
autem quatuorve venule in quovis notatz funt pe- 
talo; funt vero flores hi inodori, ipforumque tubus 
fenfim crafcefcit inftar Anthophylli, ex quo fruétus 
excrefcit Olive formis fed minor, ac viridis, pun: 
&ulisque cinereis notatus, unde rugofus eft, ac fu- 
pra coronula rugofa ornatus, in qua longum porri- 
gitur ac viride filamentum. 
uum he bacce transverfim diffecentur , crux 
Burgundiaca confpicitur, que conftat ex quatuor G, 
capitibus fuis obpofitis in viridi ac mucofa medulla ; 
unus autem ex quinque iftis radiis calicis feu perian- 
thei fzepe excrefcitin completum folium, reliquis fru- 
ticis fimile, fed minus, fuperius rotundum, ac qua- 
tuor quinqueve pollices longum, tres latum, omni- 
no album, venisque viridibus diftin&um, quod nul- 
libi obcurrit in frutice. hoc nifi in ipfo- corymbo , 
quam maxime flaccidum eft & odoratum inftar un- 
guenti SUSE aromatici , potiffimum vespertino 
tempore, fique poft calidos dies pluvia fubfequatur, 
abrupta talia folia per aliquot dies hunc quoque fer- 
vant odorem licet debiliorem , atque peculiare ac 
mirum prebent in hoc:frutice fpe&aculum , unde & 
inperiti fepe certamina ineunt, an nempe huic juncta 
fint frutici an vero alii, multique putant effe flores, 
quum genuinus flos prope illa non confpiciatur. _ 

Secundo. Daun putri anguftifolia E fimilis eft, 
ejus vero folia funt minora, anguttiora, Mrmiora , 
nec adeo lanuginofa, corymbi ceterum, flores, fru- 
&usque illis prioris funt fimiles: fic quoque ex quin- 

to fepe radio fimile album excrefcit folium , minus, 
ei e , ac fere inodorum, inque ejus baccis trans- 
verfaliter difle&is nigra quoque detegitur crux. 

Nomen. Latine Folium principijle , juxta Malayenfe 
Daun putry, quum Indicz principiffz alba ejus folia 
eligant ob gratum ipforum odorem, quidam hunc 
fruticem Malaice vocant Dju malj; Ternatice Nono 
& Nonu, Amboinice Ayloun marua, h. e. puellarum 
folium, Bataviz a Malayenfibus vocatur Daun. 


Locus. Ambe hz fpecies ad oras filvarum crefcunt, 
ad montium pedes , juxta fluminum ripas , & in ipfis 
quoque litoribus. ' ; 

Ufus. Prime fpeciei alba folia, quum fint odora- 
tiffima , apud incolarum mulieres in ufu funt ad cor- 
pora fua lavanda, quum ipfis gratum concilient odo- 
rem, eandem ob cauflam in ciftis & fcriniis quoque 
adponuntur veftibus , ac linteis , & inter chartas etiam 
ficcantur , quum diu iftum fervent odorem, qui uno 
tamen tempore efficacior eft altero, quod porro in: 
quench eft, faltem calidis & ficcis diebus paucum 

undunt odorem, uti & fi diu pluvia cadat. 

Flavos ejus flores geftiunt Malayenfes poft aures 
gerere, prefertim juvenes: Macaflarenfes alba ifta 
folia cum pauxillo Alua padj conterunt , ipforumque 


fuccum oculis inftillant, ut audaces fint M Pape ; 
am 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


111 


bU EDS TUE 


Het Bladt der Vorfinnen. 


Eeze firuik is aanzienlyk en wonderlyk 5 volgens 
zyne tweederlei bladeren , waar van men twee 
zoorten beeft , breetbladig en Smalbladig. 

‚I. Het breetbladige Daun putri is een Jtruik met geen 
ergentlyke ftam, maar met ettelyke takken opfcbietende 9 
die krom zyn en wyt uitgebreit, bebben een wit en bros 
bout , en een bert als Vlier. De bladeren gelyken eenigs 
unis de Koolbladeren, breed -rondagtig , met een ftompe 
Spits , donker-groen, flap, en wolagtig , onder«met gro- 
ve en witftekende ribben , Seven, agt, en negen duimen 
lang , fes en feven breet , met effene kanten, twee en 
twee tegen malkander , en in een fcbuins kruis. 


De bloemen komen voort aan kleine dollen, daar aah 
men eerft ziet weele blaauw-groene en fpitfe knoppen, de 
Fasmynen gelyk , eer ze opgaan, dog korter, fiaande op 
een gefternt voetje van vyf blaatjes , als ftralen gemaakts 
deeze blaauwe Knoppen flaan met troupen van malkander 
afgezondert aan een en dexelffle dol , daar uit werden 
langbalfige en vette bloempjes, uit vyf dikke blaatjes gee 
maakt, wyd g opent, gelyk de Flos cardinalis, van bine 
nen boog -geel, en zo zagt als fluweel, met twee of vier 
adertjes door ieder blad, en zonder reuk, de bals nu werd 
allenkskens dikker als een Moernagel, waar uit de vrugt 
word, gelykende een Olyve , dog kleinder , groen met 
graauwe puntjes bezet, en daar door ruig, boven op met 
een rimpelig kroontje, en daar in een lang wit draatje, 


Als men deeze befien regt Gefor, £0 ziet men het zo- 
genaamt Burgundig kruis of vier G, met de boofden tegen 
malkander gezet, in een groen en flymerig merg „een van 
de voornoemde vyf firalen , die de voet maken, waft zom- 
tyts uit , en werd een formeel blad, de andere aan de 
Brut gelyk, dog kleinder, voor ronder , vier en vyf dui- 
men lang , drie breet , gants wit, met groene aderen , 
en nergens te vinden dan aan de dollen van deeze firuik, 
zeer flap, en van GE reuk als een kruidagtige zalf, 
dog meeft in de avondjlonden, en als’ er na beete dagen 
een regen «vil komen, de afgebrokene bebouden baren reuk 
ook eenige dagen, boewel flappelyk , em deeze bladeren 
geven een zelizaam fpeGacul aan den firuik, waar op by 
de onervaarne dikwils weddingen eegen of ze aan 
dezelve Jiruir Out, dam uf bet een byzonder gewas zys 
veele bouden bet voor de bloemen, dewyl de regie bloem 
dikwils daar by niet gezien werd. 


2. De fmalbladige Daun putry is de vorige gelyk, 
deg de bladeren zyn kleinder , finaller , five. wo 
wolagtig niet, dollen , bloemen , en vrugten zyn als ’t 
vorige, zo waft ovk uit den vyfden flraal een diergelyk 
wit blad, kleinder , fmalder , en bykans zonder reuk; in 
zyne befien dwers opgefneden , vint men ook cen zwart 
kruis. 

Naam. In ’t Latyn Folium principiffe , na 't Ma- 
leits Daun putry, om dat de Indiaan/cbe vrouwen van 
ftaat de witte bladeren beminnen wegens bare goede reuk, 
zommige noemen bet in °t Maleits Dju malj, in *t Ter- 
nataans Nono en Nonu , op 't Amboins Ayloun marua, 
dat is, Meiskens-blad , op Batavia wert bet van de Ma- 
leyers Daun genaamt. 

Plaats. Beide zoorten waffen aan de randen van bos. 
[eben int og bergen , langs de oever van de ria 
gieren, en mede op ferant. ` 
© Gebruik. De witte bladeren van de eerfte zort, als 
zynde de «velriekenfte , zyn by de Indiaanfche vrouwen 
in gebruik, om”: lyf en bair daar mede te «waffen, die zy 
en goede geur geven, om dezelf/te oorzaak legt men ze ook 
in koffers by "t linnewerk en klederen, zelfs in de boeken 

edroogt , bebouden langen tyd baar geur: deeze reuk 
Bebben ze egter de eene tyd veel fterker als de andere, ` 
avelk nog te onderzoeken ftaat. Immers by bete en klare 

en bebben ze weinig reuk, als mede by langen regen. 

SH geele bloemen dragen de Maleyers gaarn agter de 
ooren, byzonderlyk de jonge manlieden. De rin 
avryven de witte bladeren met een weinig Alua adj, en 
druipen 't'zap in de ogen om Stout te werden in t vegten. 


De 


315 


Kami albis & viridibus foliis onufti, guum in edibus 
depofiti fint , per tres dies gratum fervant odorem 
ad Poelafary adcedentem , qui tam in viridibus quam in 
albis percipitur foliis, pofteriora vero odorem magis 
penetrantem fpirant. Cum Menthaftro feu Sulaffj ayer, 
& pauxillo radicis Galangz ac Pipere contrita & inli- 
nita malignam curant fcabiem Pottar dictam : -Ejus 
tenerum folium coctum pueris exhibetur ,. quibus 
adpetitus eft proftratus. ; 

in Hort. Malab. tom. 2. fig. 18. Malabarice vocatur 
Belilla, Bracmanis Suavadi, Macaffarenfis autem flo- 
res Kermefini funt coloris , quum Amboinenfis fint 
crocei; iftud quoque folium album, quod peculiare 
eft in hoc frutice non ad florem pertinet, fed ad ca- 
licem ejus ftellatum, ac proinde Dr. Commelinus er- 
ravit, quod cum mirabili mexicana comparaverit. 


Tabula Quinquagefima Prima 


Ramum exhibet fruticis, qui Folium séet. Rumphio 
vocatur, atque ipfa Muffendu eft Tbefauri Zeylan. 


Litt. A Folia alba denotat fruétibus vicina. B fru&um ipfum 
. naturali magnitudine. C eundem di[Je&um , ut Crux Burgon- 
diaca confpiciatur. D genuinum demonftrat florem. 


OBSERVA TIO, 


Licet hec planta cum illa Thef. Zey!. in omnibus partibus 
non penitus conveniat, ac glabritie ab illa 7be/. Zeyl. 
que penitus hirfuta eft, differat, exdem tamen videntur, 
ac loco natali forte diverfe funt , faltem ad idem perti- 
nent genus, uti plures in hifce obfervari varietates fupra 
ex textu patet, vocatur autem in Thef. Zeyl. pag. 165. 
Mu/Jenda Zeylanica . flore rubro, fru&u oblongo, poly- 

.fpermo, folio ex florum thyrfo prodeunte albo. Herb. 
Hart. & MufJenda, arbor Indica, floribus in fummis ra- 
mulis veluti in fafciculos dispofitis, e quorum medio emer- 
git folium latum , fingulare , flavefcens Ray. tom. 3. dendr. 
pag. 176. & Frutex Indicus baccifer, fru&u oblongo po- 
iypyreno Ray. biji. pog. 1443. & Commel. Fi. Majab. pag. 
31. reliqua vide in Thef. Zeyl. loc. cit. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput LA. 


De takken met de witte em groene bloderen in de buizen 
gelegt, bebouden wel drie dagen baren lieffelyken geur, 
riekende na Poelafary , zo wel groene als witte bladeren, 
dog de laatfie zjn beft. Met bet Menthaftrum of Sulafij 
ayer een weinig Galanga-wortel in Peper gewreven , en 
opgefmeert , geneeft bet quade fcburft Pottar genaamt. 
Zyn jong blad gekookt , geeft men de kinderen in, die on- 
luftig zyn om te eten. : 


* In de Hortus Malab. tom. 2. fig. 18. biet betin” 
Malabaars Belilla, in ' Braminees Suavadi, dog de 
bloemen: aan °t Macaffaar{che is fcharlaken -root , en de 
Amboinfche boog - geel, ook 't witte blad, bet welk deexe 
bloem zeltzaam maakt, beboort niet tot de bloem maar tot 
baar geflernde voet, en dierbaloen is Dr. Commelinus 


. geabujeert, dat by ze met de Mirabilis mexicana vergelyke, 


De Een en Vyftig fle Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, die het Vrouwe-blad van 
Rumphius genaamt is, en is de regte Mu/Jenda van de 

© Thefaur. Zeylanicus. 

Lett. A wyft aan de witte bladeren, die by de vrugten ftaan. 
B de vrugt in haar natuurlyke grootte. C dezelve opge- 
fneden, op dat het Burgondifch ‘kruis gezien wert. D de 
regte bloem des ftruiks., 


AANMERKING. 


Of fchoon deeze plant met die van de Thefaur, Zeylan. in al 
zyn deelen niet geheel en al overeenkomt, en door zyn 
gladdigheid ook van die verfchilt, zo fchynen het nog: 
tans dezelve gewaffen te zyn , door de geboorteplaats mo» 
gelyk. van elkander veríchillende, en behooren ook tot 
een geflagt, gelyk hier van ook meer. veranderingen zyn, 
zo als boven uit de text blykt, en wert in de Thef. Zeyl. 
pag. 165. genaamt MufJenda van Ceylon, met een roode 
bloem, met een langwerpige veelzadige vrugt , en een 
wit bladt, uit de bloemtros voortkomende in de Herbar. 
van Hartog, en de Indifche boom Mu/Jenda met bloemen : 

boven in de takjes als in bundeltjes vergadert, uit wiens 
midden een breed, enkelt, en geelagtig bladt te voors 

…fchyn komt, van Ray derde deel dendr. pag. 176. en de 

- Ooftindifche besdragende firuik , met een langwerpige 

- weelzadige vrugt by Ray. MR. pl. pag. 1443. en Commel. 
Fl. Malab. pag. 31. het overige ziet in de Tbef. Zeylans 
.op de aangehaalde plaats. 7 


CAPUT QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM. 
Folium Crocodili. Daun boaya. 


ripis & litoribus obvius, truncum gerens bre- 
vem, ramosque ample extenfos , qui lignum 
gerunt fatis durum fed fragile, funtque cortice ob- 
ducti glabro, atque in binas dividitur fpecies, in la- 
tifoliam & parvifoliam, que ambe zque alte excre- 
Ícunt, plurimis adfurgentes denfis furculis, ` ` 
Primo. Daun boaya latifolia folia femper gerit ter- 
nata, longiufculo infidentia petiolo , forma Agni 
Caíti, quorum fupremum feu medium quinque pol- 
lices longum eft, bina lateralia tres cum dimidio , 
ac binos lata digitos, multis obliquis & paralelis co- 
ftis pertexta, firma, ficca, & ad taétum mollia, ho- 
rum quodvis cum illo Lingoz convenit, eftque fu- 
perne glaucum, inferne ex coeruleo viride , medium- 
que ad ortum fuum femper geniculatum eft. ; 
Ipforum fapor eft ficcus, fatuu$, ac maxime ad- 
ftringens , ací Trifolii folia quis guftaret , tenera 
vero funt albicantia, glaberrima, flaccida, & inftar 
ferici denfioris fplendentia: Ex quovis fere petiolo- 
rum folia fuftinentium, varii excrefcunt breves pe- 
dunculi, fafeiculati inftar racemorum Ribefii , in qui- 
bus flofculi excrefcunt albi illis Lentis fimiles, unum 
nempe locatur majus petalum , quod nunc furfum 
nunc deorfum vergit, continetque quatuor alia mi- 
nora petala inftar vagine fibi inpofita, queque fta- 
mina quzdam alba obtegunt, hofce infequuntur fili- 
que quedam parve & plane, femi digitum vel mi- 
nimum digitum longe , in multos articulos feu ifth- 
mos divifa, que ora fua plana femper incurvz funt 


e inftar 


Ha Crocodili vulgaris eft frutex > in omnibus 


e ee A 


LVI HOOFDSTUK — 
c Het Crocodils - bladi. 


Olium Crocodili is een gemene heefter, aan aile 
E oevers en ftranden bekent , met een korte ftam, en 

. wyd uitgebreide takken, die een redelyk bard, dog 
breekzaam bout „en een effene Jchor[fe bebben , verdeelt in 
twee zoorten , groothladig en kleinbladig , beiden even 
boog opwa[Jende, met veele en digte ryskens, 


I. Het grootbladige Daun boaya heeft altyt drie bla- - 
deren by malkander flaan op een langagtig (echte, in 
gedaante van Agnus caftus, waar van ^t voorfte of mid- 
delfte vyf duimen lang is de twee agterfte drie en een 
half , en twee vingeren breet met veele fchuinfeen paralele 
ribben, Jiyf, droog, en zagt in "t aantaften ; ieder in "€ 
byzonder de bladeren van Lingo gelyk, boven zeegroen, 
van onderen blaauw-groen; ook maakt bet middelfie bladi 
by zyn oorfprong aan den Deel altyt een knietjes . 

. De fmaak is droog , laf, en’ merkelyk aafifingerende , 
Jebier als of men eenige- klaveren proeft , de jonge zjn 
witagtig , zeer glad , en flap, glimmende als fattyn » 
Schier. uit ieder {choot van de bladdragende frelen komen 
verfcheide korte. fteeltjes voort met bosjes by malkander s 
gelyk de boffen aan de Aalbefien-ftruiken , daar aan ko- 
men witte bloempjes , °t bloeifel van de Lynfen gelyk; na- 
mentlyk een groot blaatje, ^t welk dan boven dan onder 
Daat, en befluit vier andere blaatjes , die over malkan- 
der leggen als een fcbede , en bedekken eenige witte draat- 
Jes, daar op volgen kleine platte bouwen, een balve vim- 
ger of een pink lang , in veele leden of Jcbyfjes verdeelt, 
met de platte zyde altyt gekromt flaande als Scorpioen- 
Jiterten, eerft geel-groen, daar na aard-verwig , de af- 


: delinge 


SA ~ 
III 


-— 


WI 
11 14 


y" 


> EE 


Y, 
Ca 


d j i] Y 
EN 
OIS EB 


Zom IV. 


VI Boek, LVI. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


inftar caudarum Scorpionum, primo ex viridi flave- 
{centes y dein terrei coloris ,- divifiones autem he 
feu ifthmi nunc angufti nunc lati funt inftar fegmen- 
torum quorundam minorum, in quóvis autem planum 
reconditur ofliculum gilvum ac fplendens initar mi- 
noris Lentis, ejusdem quoque faporis. 

Secundo. Daun boaya parvifolia priori maxime fi- 
milis eft, hujus vero folia funt breviora & rotundio- 
ra, quorum longiffimum quatuor pollices., ac bina 
alia vix tres longa ac binos lata funt: Color ipforum 
viridis ac glaucus magis intenfus eft, atque cofte 
funt magis parallele , tenera hujus folia funt pallide 
fufca & hepatica, mollia quoque & fplendentia , fa- 
poris magis grati quam in :priore. 

Flores fructusque funt uti in precedente, horum 
vero femina funt magis fufca: Lignum: vetuftorum 
truncorum haud pede crafiiorum album eft, folidum, 
ac fatis durum, non tamen durabile, aliquando circa 
cor migricans, feu talibus maculis diftinétum ac va- 
riegatum. bh 

Ambz fpecies.a Cicadis aliisque infectis quam ma- 
xime infeftantur, undc & raro integra gerunt folia, 
totusque. frutex fzpe femi ah: ac foliis orba- 
tus, atque plurima fepe folia etiam funt emarcida, 
. quod per acrem aérem maximum cauffatur , quem 

hz arbufcule pre aliis ferunt, quum humiles *funt 
& in litore crefcentes: Plerumque per totum annum 
fuos proferunt flores ac fructus, verum autem: fio- 
rendi sempus eft menfis Octobris... ji SSA 
Nomen. Latine Folium Crocodili, juxta Malayenfe 
Daun boaya, ob rationem mox fubfequentem, Ter- 
natice Hategou „ac modo Gou, Amboinice Utta tobu 
& Salua, in Luhua Sulabé. EY 

Locus. In Amboina notus eft hic frutex, uti & in 
omnibus Moluccz infulis ,. eftque fidus riparum fo- 
cius, tam ad maris litus, quam ad fluminum ripas, 
jn planis vero,campis non obcurrit nifi ad diftantiam 
bombarda ictus. ad: mare. fitis, multum quoque. ob- 
vius eftiad-paludes , cim-ubi -eft durum 
ac faxofum, ubi & Crocodilus y Malayenfibus Boaya 
di&us , multum nidulatur, atque fub ejus umbra 
multum latitat, unde. & nomen fuum obtinuit hic 
EMBEE. onsen Bi, E NY Du , 

+ Ufus. Secundz. fpeciei tenera folia vulgatiffimum 
funt:olus feu. Ulang ulang, que cum pifcibus, Cana- 
rio, -& Bocaffan cruda eduntur, T'ernaten(ibus ufi- 
tatifima, unde & quidam per jocum Ternatenfium 
Brafficam vocant, atque pauperes.ipfis quafi pauper. 
tatem inputantes dicunt, flumina ipfis nullam pr&- 
bere umbram , quum quotidie hec decerpant & edant 
folia , eft. tamen haud - ingratus ac falubris cibus , 
gaum in. filvis. prandia. capiant, modice: enim ipfo- 
rum ad(trictione abdomen corroborant , nimium vero 
comefta illud conftipant. sani sh 
-~ Amboinenfium muliercule inter fefe ludibria exer- 


cent, quum alias videant: bec folia magna ingerere ` 


copia, dicentes hoc ab iis peragi, ut ficce & coar- 
Gate feu ftrióte effent, ac proinde viris fint-magis 
grate; admifcentur porro aliis foliis, Haleci nempe; 
ex quibus potus medicinales pteparantur, qui puer- 
eris .poft- partum propinantur-ad corpora ipforum 
Rage & coar&anda :- Ternatentium Gou Malayen- 
fibus- Songo. denotat, atque in. Grammatica Simbolica 
fignificat verum ac conftantem amorem illorum ; qui 
hoc mittit, quum hec arbufcula non facile pereat, 
quam magnus etiam fit, (tus y- vel in mare oborian- 
tur nimbis Vetufta. folia ,-feu quam primum. fubtus 
fint. glauca,” ui inepra fune, tum enim nimis ficca 
funt, atquc in ore confringuntur nimis cito. — - 
sem $a nU. A AA 
aile -Quisquágefnd: Sarina re 
Ramum exbibet fruticis , qui Folium Cracodili Ruwesro vo: 
© catur, aç vera Hedyfari eft fpecies, ` bo 
rca banda nn m ren Bizi e 
Hec ett illasplanta, que in: Thef. Zeyl. pag. 115. vocatnr 
- \Hedyfarum trifoliatum»arboreicens , floribus ex alis fo- 
liorom , «filiguis topiofis plabris,:quod Tab. 51. exhibe- 
tur, & eft TrifoliumZeylanicum , arborefcens, filiquis com- 
- preflis atticulatis , floribus. albis, Muf. Zeyl. pag. 21» & 
"Hedyfarum Zeylanicum trifolium arborefeens , floribus 
albis Herb, Hart. ` : re e 


"Tom IP. 


113 


delinge, bangen zommige met zeer finalle halfen , zom- 
mige met brede aan malkander als een party kleine feoyf- 

Jes: In ieder fcbyfje legt een plat boontje of zaat-korl, 

be ? glimmend als cen kleine Linfe, ook van dezelffte 
maak, 


5. Het kleinbladige Daun boaya is de vorige mee ft Tre 
lyk, dog de bladeren van deeze de korter en ne det 
lang [le vier duimen , en de andere fcbaars drie lang, en 
twee breet, de gras-groene couleur van boven, en de 
blaauwe van orderen zyn boger in graat, en de ribben 
lopen meer parallel , de jonge bladeren xyn ligt- bruin en: 
leververavig , ook zagt en glimmende, aangenamer van 
Jmaak dan de vorige. 

Bloeifel en orugten zyn als aan "t voorgaande; dog de 
zaden vallen wat bruinder : ^t bout aan de oude fiammen, 
die niet boven een been dik werden, is wit, digt , en re- 
delyk bart, dog niet durabel , zomtyts omtrent ^t bert 
awartagtig of met diergelyke plekken gefprenkelt , onder 
bet witte bout. 

- Beide zoorten werden van fprinkbanen en andere onge- 
dierte zeer gequelt, waar door men weinige gebele blade- 
ren vint, en de gehele ftruik Goar dikwils balf bloot van 
bladeren, en van de reft de meefle nog verzengt of ver» 
dort, ^t welk de fcberpe zeelugt doet 5 die deeze boompjes 
voor andere moeten uitfbaan , als zynde laag en op ftrant 
waffende. Men ziet ze meeft "t gebele jaar met bloemen 
o vrugten beladen, dog de regte bloeityt. komt in OGo- 
er. 
Naam. In ’t Latyn Folium Crocodili , na ^t Ma- 
leits Daun boaya , om reden als volgt. Op Ternaten 
Hategón , en (en Gou , op Amboin Utta tohu en 
Salua, op Lubu Sulabé. 
‚ Plaats. Het is bekent in Amboina, en alle de Moluxe 
Eilanden, en een onaffcheidelyke gezel van alle water- 
kanten , "t zy langs de firanden van de zee, "tz lange 
de oevers van de rivieren, dog in vlakke welden en niet 
boven een kanon/choot van de zee gelegen ; inzonderbeid 
vint men bet veel omtrent poelen en moera[fen , daar een 
barde en fleenige grond is, alwaar den Cayman, by de 
Maleyers Boaya genaamt, gaarn buis boud , en onder 
die lommeragtige flruiken gemeenlyk fcbuilt , waar van 
t zynen naam beeft. i 

Gebruik. De jonge bladeren van de tweede zoort zyn 
bet gemeenfte Ulang ulang, die men met vifJchen, Ca- 
nary, en BocafJan raauw eet, by de Ternatanen zeer ge- 
bruikelyk, daarom bet ook zommige fpotsgewys Ternaat- 
Jche kool noemen „en flegte luiden bunne armoede verwyten, 
willende | s over ben klagen, dat de rivieren geen 
Jebadunve konnen bouden voor ben luiden ‚om dat xy*da- 
ga s niet veel anders bebben te öten dan deeze bladeren. 

scegter geen ongezonde of onaangename koft , als men 
bofcb - maaltyden boüd., want door zyn matige adfiri&ie 
maakt bet den buik vaft , dog te veel genuttigt „drukt wat. 
# De Amboinfche vrouwen foppen malkanderen ook, als 
zy een ander deeze bladeren veel zien eten, zeggende dat 
ze zulks-doen om droog en naauw te werden, en gevolg- 
lyk aangenamer by de manluiden; anderzints werd bet 
ook gemengt met bladeren van Haleky , onder de medici- 
nale dranken, die men de kraamvrouwen na "t baren in- 
geeft , om bet ligbaam te drogen, en wederom te Nuiten. 
Hit Ternaatfe Gou biet in bet Maleits Songo , dat is 
waaragtig, en beduit in de Gramatica Simbolica , eten 
opregte ftantuaftige liefde by die geene, die bet zend, om 
dat dit boompje niet ligt uitgaat, boe grooter bitte of on- 
weer ter zee ook zyn mag: de oude bladeren of zo dra zy 
van onderen blaauw -groen begi te werden , zyn on- 
bequaam om te ten, enges dan zyn ze te droog , en 
bryzelen in de mond. — Ki 
De Twee en Vyftigfte Plaat 
Vertoont een tak van een firuik, welke Crocodils-bladt by 
1 Rumearus genaamt wert, en is een ware zoort van de 


IA AN M ER E LNG: 

Dit is dezelve plant. welke in de Thef. Zeyl. pog. 115. van 
my genaamt yu het boomagtig driebladig Hedyfarum, 
met bloemen.uit de hoeken der bad - fteelen , en veel 
gladde zaad-houwen , het welk op Tab. 51. verbeelt wert, 
en bet boomagtig Ceylonfche driebladig Hedyfarum met 

witte bloemen, in het Herbar. van Hartog &c. 


cue A one 


ee Ze 


p CAPUT 


114 
CAPUT QUIN QUAGESIMUM OCTAVUM. 
Woo. 


Upra fub finem octavi Capitis libri quinti.men- 
S tionem fecimus binarum arborum , ex quibus 
Celebes incolz linteum quoddam tenue vel po- 
tius veftimenta quafi papyracea formant, illarum 
“prima perfecta eft arbor, altera frutex eft Woo di- 
&us, quem in illo loco obiter tantum defcripfimus, 
dein autem comperimus in Amboinz regionibus hunc 
quoque obcurrere , atque aliunde deductus hic frutex 
in horto meo luxuriofe etiam progerminavit , hinc ejus 
perfe&am jam compos fum exhibere deferiptionem. 
. Eft itaque frutex feu arbufcula, binos alta homi- 
nes, fimplici adfurgens trunco, ad fummum brachium 
craffo , rotundo, rugofo , fed zquali obducto cortice, 
qui duplex eft, exterior enim facile ab interiore fe- 
parari poteft, in paucos autem dividitur laterales ra- 
mos, rotundos quoque, fed rugofos, atque cortice 
obduétos pilofo ac lanuginofo , qui camen facile tra- 
Cari Enik nec pruritum excitat. ; 
Ejus folia funt magna, longis, rotundis, ac lanugi- 
nofis petiolis infidentia, quatuor & quinque pollices 
longa, fubtus rubentia, in junioribus ramis bina fibi 
funt obpofita , quorum quatuor fimul obliquam for- 
mant crucem, in vetuftis vero ramis magis alternata 
funt, nec certum obfervant ordinem , ad fingulorum 
petiolorum ortus ex ramo bina parva & acuminata 
confpiciuntur foliola auriculata quafi, qua in vetu- 
ftis foliis non adparent: Folium vero ipfum ingens 
eft, illud folii calcofi, feu Daun capur referens , quod 
poitea defcribetur , eftque in tres lacinias feu lobos 
.divifum , fi medius nempe apex fimul numeretur y 
atque feparatus eft per binas incifiones , uti in Vitis 
foliis, fed non profundus eft, inque vetuftis foliis 
hz. fenfim lacini disparent., funtque porro ad oras 
undique ferrata , potiffimum vero in media lacinia: 
Sunt autem ultra o&o pollices longa ac feptem lata, 
vetufta vero binis pollicibus breviora funt , fuperne 
obfcure virentia & rugofa, inftar Lamii,pifcis pellis; 
zqualia camen nec venofa, fubtus penitus fünt lanu- 
ginofa & cinerea, prope petiolum plana, ubi & tres 
magni concurrunt nervi, ac rubent, quorum medius 
directe ad apicem, ac bini.alii laterales ad exteriores 
decurrunt lacinias , atque porro undique laterales 
emittunt venas, funtque ficca, nec notabilem fapo- 
rem habentia. | i 
Ex fauciato cortice &. abruptis ramis copiofa ac 
ferofa exftillat iympha , .que vifcofa eft, & in truncis 
{piffior quam in petiolis & foliis." d 


Frutex lintearius. 


Ejus lignum eft album., leve, corde. repletum 
aquofo, quod cito perit, ejus radix quoque non dura 
» digitum. craffa, externe pallide flavefcens, in- 
terne albicans, fuccofa, & lenta, longiflime fub ter- 
rz fuperficie prorepens, atque hinc inde novas emit- 
tens arbufculas, per quas quam maxime: multiplica- 
tur, atque magnum obeunat locum, hee enim ar- 
bufcula nullos profert flores vel fru&us, licet in ra- 
morum fummo racemum quafi formet ex multis api- 
cibus formatum foliola. fafciculata gerentibus , qui 
tamen nil nifi folia profert. | 

Natura itaque ipfi en fuit longas hafce fucco- 
fasque-radices „ quz undique fefe difpergunt ,. àc no- 
vos emittunt furculos , qui.rugofiores ae pilofiores 
femper funt matrice: Quum vero transplantare hofce 
velimus , furculi hi eradicantur cum frufto ipfius ra- 
dicis , cui adnexi fune, was transplantantur in folo 
molli ac ficco, cui lapilli admixti Q^ fed pluviofo 
id perduğüdum e(t tempore , tumqué feliciter ac luxu- 
riofe excrefcent ae fefe multiplicabunt per fuas radi- 
ccs, quz in horto meo ac in vulgari folo ad duode- 
cim ochriarum fpatium a matrice proreperunt, no- 
vasque-prodüxerune arbufculas : Mirandum itaque eft, 
quum hee arbufcula tam Deeg videatur effe nature, 
ge ficeum , faxofümgüe amet folum , quod nullo 
modo humidum eft vel paludofüum, hanc tamen tanto 

turgere fucco, ac tam luxuriofe fefe propagare. 
Inter internum Hen atque exteriorem rugofum 
corticem tenuis , albus, ac lentus locatur liber, in 
quo omnis virtus latet, que ex hae comparatur ar- 
bufcula 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput LVII. 


OVI HOORDS TUK, 
De Lint -firuik. 


Oven aan 't einde van ’t agt{te Hoofdfluk , in "t vyf- 
B de boek, bebben wy gewag gemaakt van twee bo- 

men, waar van de Inwoonders op Celebes cen flag 
fyn linnen of veel meer papieren-kleetjes maken , waar 
van het-eerfie een volflagen boom, bet ander een beefter 
is Woo genaamt , dewelke wy op die plaats flegts ter 
loops be/chreven bebben, naderband bevonden , dat by mede 
in de Amboinfche quartieren groeit, ook van elders inge. 
bragt , weeldrig in myn tuin opgekomen is, xo ben ik 
magtig geworden zyn volkomen befchryving te geven. 

y is dan een beefter of boompje, twee mannen boog , 
met een enkelde [lam opfchietende, ten boogjlen een arm 
dik, rond, met een ruige, dog effene [cbor[Je , dewelke 
dubbeld is, latende zig de buitenfve van de binnenfte baft 
ligt affchillen, by verdeelt zig in weinige zydetakken , 
mede rond, maar gant/ch ruig, en bekleed met een bair- 
agtig wol, dewelke egter wel te bandelen is ‚en geen 
jeuken veroorzaakt, 

Aan dezelve komen groote bladeren woort , op lange 
ronde en wolagtige fielen, vier en vyf duimen lang, 
van onderen roodagtig , aan de jonge takken twee en twee 
tegen malkander, met bun vieren een fchuins kruis ma- 
kende, dog aan de oude takken ftaan ze wat verwiffelt, 
en bouden geen precife order, by den oorfprong yan ieder 
Steel, aan de tak ziet men twee kleine fpitfe blaatjes als 
ooren, dewelke aan de oude bladeren niet te vinden zyn: 
't Bladt is groot, gelykende na "t Folium calcofum of 
Daun capur., bier naar befchreven, mamentlyk in drie 
lappen of fnibbelen verdeelt , de middelfie [pite mede ge- 
rekeni , van malkander ge door twee inwyken y 
gelyk aan °t Wyngaard-bladt, dog niet diep ingaande , 
en aan de oude bladeren vergaan deexe lappen en inwyken 
allenkskens ; voorts aan de.kanten rontom gezaagt , dog 
wel meeft aan de middelfte lap. Zy zyn ruim agt-duimen 
lang, en feven breet, dog de oude zyn wel een paar dui» 
men korter, boven donker- groen, en ruig als een Haye- 
vel, dog effen en zonder aderen, van onderen zyn ze 
gant/ch wolagtig en wit=graauw , by den Deet vlak, daar 
drie groote zenuwen te zamen floten, en mede wat root 
vertonen , waar van de middelfte regt uit na de fpits , en 
de twee andere na de zydelappen loopen , en voorts ter 
zyden andere aderen uitzenden; droog, en zonder merke- 
lyke maak, Ea Tr 
. Uit de geguetfte [eborfje en afgebroken takken , loopt 
overvloedig een weyagtig , (bram, of kleverig water, bet 
welk in de ftammen en takken dikker is , dan in de ftelen 
der EN à; 

- Het-bout is wit, ligt, met een wateragtig bert , en 
haaft vergaande, de wortel is niet bart, NE id dik, 
buiten bleek-geel, binnen witter , fappig, en taai, zeer 
lank onder 't ry/cb der aarde kruipende , bier en daar nieue 
we plantjes uitftotende „waar door bet zig vermenigvul- 
digi , en een groote plaats beflaat , want dit boompje 
pe nog bloetfel nog zaat woort, hoewel bet aan ’t op- 
e der takken een trosje formeert , van veele /pitfe en 


in een gedrongene blaatjes , waar uit egter niet dan blae 
deren werden. 


Dierbalven beeft bem de natuur deexe lange fappige 
wortelen gegeven , die baar wyt en zyt ver/preiden en 
nieuwe fpruitjes voortbrengen , dewelke aby: ruiger en 
bairiger zyn dan de oude , als men ^t wer wil, 
zo graaft men deeze fpruitjes uit met een ftuk van de 
dwerswortel, daar zy op fiaan, en verplant ze in een 
mulle en droge gront, daar "t wat kraalfteenig is, dog by 
regenagtig weer dan zal bet gelukkig opkomen, en zig 
vermenigvuldigen door de voornoemde «vortelen , dewelke 
in myn tuin in een flegte gront, «vel twaalf vademen 
van den booftflam nieuwe boompjes voortgebragt bebben. 
Het is dan te verwonderen aan dit boompje „dat daar 
bet zo.droog van aanzien is, een droge, kraalfleenige 
maar geenzints vogtige en moeraffige gront bemint , nog- 
tans binnen zo vol fapsis, en zo weeldrig zig voortzet. 


Tu/Jcben bet binnenfle bout en de buitenfte ruige fcbor[fe 
legt een fyne, witte, en taaije baft, waar in al de deugt 
is, die men van dit boompje heeft , en waarom bet ge- 

culti- 


VI. Bock. LVIII. Hoofd. AMBOINSCH/KRUYDBOEK; 


bufcula, atque ob quam hzc colitur, ut nempe ex 
ipfo tenuia & papyracea formentur veftimenta ; quod 
non nifi multiplici peragitur preparatione ac labore, 
uti mox indicabitur. 

Nomen. Latine Frutex lintearius , quia ex ejus li- 
bro lintea quedam conficiuntur. Malaicum nomen 
mihi ignotum eft, in Celebe circa Tambucco Woo 
vocatur, in Hoeamohela Mala, in Bongaya Lingoas. 

Papyracez veftes ex hoc libro confectz Malaice 
dicuntur Budja , Tambuccanice Wonta feu Wunta; 
uti & alie veftes ex arbore Topicki dicta vocantur , 
de qua vide fupra libr. y. Cap. 8. fi vero hzc vefti- 
menta loco papyri compactorii ufurpentur Malayen- 
fibus Deluwan feu Daluwan vocantur, uti & cuncta 
vulgaria cinerea & fordida papyri genera ex arborum 
quarundam libris przparata hoc indigitantur nomine. 

Locus. Sponte crefcit in Orientali Celebes ora’, 
plurimum vero in Tambucci regione, item in infulis 
Bongaye , ac minoriin quantitate in Hoeamohela cir- 
ca Lacky & Laalan , ob multiplicem ejus ufum harum 
infularum quidam incola etiam hanc plantant arbufcu- 
Jam in ventofis & faxofis locis, ubi cito & luxuriofe 
inultiplicatur, ac totos obcupat hortos. 

Ufus. Quum hzc arbufcula nullum alium prebeat 
ufum nifi torum veftimentorum , hinc tote cedun- 
tur propé radicem , quum modo unius binorumve 
pollicum crafütiem obtineant, quo enim fint junio- 
res, eo tenuiora exhibent lintea, que enim brachium 
eraffe funt, non ita apte habentur, quum harum lis 
ber fit nimis durus ac fragilis. WA 

Stipitum horum exftirpatorum cortex exterior ru- 

ofus fubtiliter abraditur, poftquam leviffime fupra 
i nem fuerint tofti, dein interior cortex feu liber 

ecorticatur ; atque ad folem exficcatar, qui dein 
deponitur ac confervatur, donec veftes ex illo prepa- 
rare velimus , tumque viginti horarum fpatio in aqua 
maceratur ; in Tambucco autem hunc fricant librum 
maceratum cum tenui cinere, quem per viginti gua- 
tuor horas fic deponunt, ac dein paululum in aqua 
ebulliunt , atque: in fluvio eluunt = d 
Hic demum in aqua maceratur atque extenditur de- 
nuo fupra afferem craflum ex duro ligno, qui politus 
ac glaber eft, ac tum lapillis quibusdam tam diu fe- 
riant , donec afferculorum latitudinem obtineat, at- 
que hz pelles convolvuntur atque iterum exficcantur. 

Bangayenfes hafce pelles involvunt ingentibus fo- 
lis fpinofi Ari filvefiris feu Bira , dein hafce aque 
iterum inponunt, ac fecunda vice tundunt in ifto as- 
fere, binas tresve fibi mutuo. inponentes , quz. tat 
diu contunduntur, donec fibi adhereant dick 
dunentur, hecce pulfatio tribus diverfis peragitur 
lapidibus , ejusdem tamen forme ac fubftantiz, quem 
İn finem optimos cenfent, qui circa Baluyam „in Ce- 
Jebes:ora Orientali fitam; inveniuntur, omnes autem 
fant rotundi , fuperne gibbi, & inzguales, inferne 
plani ac politi, atque per artem quibusdam. crenis 
excavati, quz in primo lapide funt craffze, in fecun- 
do fubtiles ; in tertio tenuiores , hi lapides cum Rot, 
tinga continentur, ita ut arundo hzc manubrium feu 
caudam: formet; qua lápis tollitur, & tanquam mal- 
leo pulfatur y ac primum hoc fit cum illo craffo, dein 
cum tenuioribus: Ns Vs 
—Lintea- hxc ; fi .juftam conquifiverunt fabftantiam , 
non ampliora funt hifce afferculis , pedem circiter, 
atque-inlongitudinem extenduntur, quz defideratur, 
ad finem enim iftorum afferculorum pr&parata circum- 
xolvuntur lintea ; atque ad-ipforum finem alia con- 
junguntur tam-contundendo quam extendendo , do- 
nec liber ifte totus fit confumptus , ita:ut hee pelles 
eodem fere preparentur modo, quo in patria noftra pa- 
pyrus formatur ex linteis veruftis putridis , & contufis, 
“Denigue fciendum eft „quod he angufte pelles 
fibi adghitinentur ad latitudinem , que -defideratur 
pro veftimentis, quod fit, fi extremitates humecten- 
tar, fibi inponantur , ac iterum 


longe ore conglutinantur , ita ut faccum forment 
amplum & magnum , viro altiorem, atque adeo lâ» 
xum , ut bini homines ipfi infiftere poffint, tumque 
hzc veftimenta papyracea feu Budjas pra parata funt, 
coloris pallide albicantis feu flavefcentis inftar ftra- 
minis, quz non craffiora funt vulgari noftra charta, 
cui inferibimus, quaque adeo nitide fibi funt edglu- 
tinat& , ut vix future adpareant. E 

Tom. IF. Viri 


epurationem : . 


leviter. contundan- 
tur; donec fibi adhzreant, ac tandem bing extreme - 


11$ 


kultiveert werd, namentlyk om de fine linne of papiere 
kleetjes daar van te maken, ’t pala ea Fr 
dige toebereidinge en arbeid toegaat, gelyk ftraks bier naar 
zal gezegt werden. | , 

Naam: [n't Latyn Frutex lintearius; om dat uit dese 
zelfs baft linnen gemaakt wert. De Maleitfe naam is my 
nog onbekent , op Celebes omtrent. Tambucco biet bet Woo, 
op Hoeamobei Mala, op Bongay Lingoas. : 
: De papiere kleetjes wit deezen bajt gemaakt , bieten in 

t Maleits Budja ; op Tanbuccans mm of Wunta; 
gelyk men ook noemt de andere kleetjes van den boom To- 
Dickt genaamt , waar van boven in *t vyfde boek ; Hoofaft. 
agts maar als men deeze kleetjes van pakpapier gebruikt 
zo biet bet int Maleits Deluwan of Daluwan, gelyk 
al dat grove y graauwe y en vuil-witte papier y "t welk 
men uit eenige baften van bomen maakt. 

Plaats. Hy waft van zelfs op de Ooftkuft van Celebes, 
dog meeft in "t difiri& van ambucco , als mede op de 
Eslanden van Bongay, en in kleine quantiteit ob Heea- 
möbel omtrent Lacky en Laala, om zyn veelvuldig ges 
bruik planten bem ook zommige van de voornoemde Eilan- 
ders op lugtige en kraalftenige plaatfen , daar by zig dan 
meb "er baaft vermenigvuldigt , en gebele tuinen beflaat. 

Gebruik. Dewyl men van dit boompje anders geen gea 
bruik beeft , dan de voornoemde kleetjes daar uit te ma“ 
ken, zo katt men de gehele boompjes af digt by dg wortel, 
als ze maar cen duim of twee vingeren dik zyn, want boe 

jonger boom jes boe fynder linnen zy geven, maar die een 
arm dik zy, die yn zo bequaam niet, om dat baren baft 
te bart en bryzelig is. 

Van de afgekapte ftammetjes fchraapt en trekt men de 
buitenfle ru ge Jchors af , na dat ze alvorens zagtjes over 
© vuur geraden zyn , daar na Jchilt men de binnen[ie 
baft mede af , en legt die in de zon om te drogen, den 
welke men. dan weg legt en bewaart, tot dat men de kles 
deren daar of wil maken, als dan moet by een etmaal in 
water geweekt zyn. Op Tambucco wryven ze deeze ge- 
weekte bafl met fyne afcb , laten bet een etmaal leggen, 

na koken zy 't een Weinig in water , fpoelen 17 aan 
een rivier uit , dat bet weder zuiver «verd. Dit weckt 
men wederom in water , en breiden bet dan uit op een 
dikke plank of zwalpe van bard bout, dewelke efen ge~ 
Jebaaft iş, en kloppen "t voor de eerfte maal met zekere 
fleenen’, tot-dat bet zo breet als de planken werd, welke 
vellen men dan te zamen rolt, en weder drogen laat, 

De Bangayers doen deere vellen jn. de. groote bladeren 
van 't fcherpe Arum filveftre of Bira, daar na leggen 
ze deeze wellen wederom in water, en kloppen ze voor de 
tweedemaal op de voornoemde plank, leggen twee en drie 
vellen op malkander , dewelke zo lang geklopt werden , tot 
dat bet aan malkanderen kleeft, en een fluk werd: dit 
kloppen gefchiet met driederbande fteenen , dog van eender: 
lei [va en fubftantie „waar toe zyluiden de befte agten, 
die men omtrent Baluy , mede op Celebes rna elegen, 
vint; zy zyn alle drie rond, boven bultig en oneffen, ons 
der vlak geflepen, en door konft met zekere kepen gekar- ` 
telt; dewelke aan de eerfte fteen a zyn, aan de tweede 
wat fynder, en aan de derde nog fynder.. Deeze emi 
werden meteen Rottang omvat, zodanig dat de Rottang 
een flaart of bandvat maakt , waar mede men den Deel 
opligt , en als met een bamer klopt, eer{t met den grove, 
daar na met den fynfte een, | 

Het linnen mu zyn volkomen confifbentie verkregen. beb- 
bende, valt niet breder dan de plankjes , te weten omtrent 
een voet, en Zo lang als men wil, want ten einde van de 
plank wezende „rolt men bet geformeerde fluk-op yen voegt 
al gaandeweg andere fioffen aan de cinden; met kloppen 
en rekken , tot dat ze geconfumeert is j 20 dat deeze vellen 
Jebier op diergelyke manier geformeert werden als ons Va- 
derlants papier, uit out verrot en geflampt linnen. 


: Eindelyk moet-men weten deeze fmalle vellen aan mal: 
hander te plakken , dat ze zg breet werden als men de 
kleetjes bebben. wil, "t welk gam men de lange cine 
den natmaakt , op malkander legt „en weder zagtjes klopt; 
tot dat ze aan malkander kleven , en ten laat Hen ook twee 
uiterfle lange zyden, dat er een groote en rüimt zak van 
averde, boger dam een man, en zo ruim, dat er twee 
perfonen in kruipen konnen , zo zyn deeze Budjas of pa- 
piere kleetjes gereed, van couleur bleckswit , of bleek-geeb 
als Drog, en niet dikker dan ons gemeen febryfpapier , 20 
netjes op malkander geplakt, dat men qualyk de voegen 
bekennen kan. 


Pa Mannen 


116 


Viri eque ac fémine hc geftanc tam per diem 
quam per nottem , que mirum exhibent fonitum , 
nec eluuntur, quod haud facile ferunt, aque qui- 
dem inponi poflunt, leviter fricari, & elui fine Cone 
torfione, ac demum ‘exficcari , fed incola tantum 
inpendere ipfis laborem nolunt, quum fufficiens co- 
pia ipfis ad manus fic nova componendi veftimenta, 
acque hoc opus mulierculis ita commendatum eft, ut 
viri illud non curent, atque pauci illorum Invenian- 
tur, qui ipforum przparationem norunt, licet & viri 
ligamenta bra&teorum fuorum feu T/chedackos ex hoc 
itidem formentlibro.  . 

In Tambucco plurima alba funt, in Bongaya vero, 
Balanta, Totironga, & Goroutala variis tinguntur 
coloribus ex rubro, luteo , & nigro variegata, vel 
etiam fimpliciter tantum rubra, qualia mulieres ple- 
rumque gerunt, Viri ceterum Bangaytanz alba ifta 
veftimenta, qua in fuos geftare volunt ufus, cum 
longis tingunt fruétibus Mangi-mangi , quorum cor- 
tices in aqua contundunt, ac pluma feu penna galli- 
nacea leviter illa inliniunt, unde ruffa feu fumei co- 
loris funt , ac durabilia: Tinétura rubra ex terra qua- 
dam rubra extrahitur , que in Bangaya reperitur , 
lutea ex Curcuma, qua utreque mifcentur cum radi- 
cibus Bancudi: nigra extrahitur ex fuligine Dammare. 

Veftimenta venalia quadrata & oblonga compli- 
cantur inftar fericeorum linteaminum ; incolz illa 
amant geftare temporibus calidis, praefertim per no- 
&em, dum refrigerium praebeant dormientibus. 

Hec quoque Budjas apta funt ad papyros inpadto- 
rios, quorum loco etiam adhibentur, quod alioquin 
fit per Deluwan , h. e. papyrum craffiorem, in quo 
varia etiam involvuntur ac confervantur femina, que 
in hifce meliora adfervantur quam in papyro noitro 
vulgari, queque melius etiam complicari poflunt. 

Vacca hujus folia amant depafcere. — 


Tabula Quinquagefima Tertia 
Ramum exhibet Fruticis lintearii feu Papyracei. 


* 


HERBARILAMBOINENSIS. Liber VI. Caput LIX. 


Mannen en vrouwen dragen ze in die landen zo wel 
by dag als by nagt , 'twelk een aardig rammelen veroor- 
zaakt, zonder dezelve wit te waffen; "t welk zy niet wel 
verdragen konnen; men kan ze wel in water leggen, zagt- 
jes wryven, en uit/poelen zonder vringen , en dan weder 
drogen, maar de landaart awil zo veel moeite daar mede 
niet doen , als zynde genoegzaam voorzien met floffen tot 
nieuwe kleetjes, en is dit werk de vrouwen 20 aanbevo- 
len, dat zig de mannen fchier daar mede niet bemoeyen 
willen, en men weinige mannen onder bunluiden vint, 


die weten boe zy toebereit werden , boewel de mannen bunne . 


broekbanden of Tfchedackos ook daar van maken. 

- Op Tambucco laat men ze meeft wit , maar op Bangay, 
Balante, Totironga ¿en Goroutale werden ze met ver/chei- 
de verwen van root, geel, en zwart gefchildert , of ook 
wel enkelt root geverft , gelyk de vrouwtjes meeft dragen. 
Anderzints de mannen van Bangaytanen, verwende witte 
kleetjes , die zg voor ben zelfsdragen willen , met de lange 
vrugten van Mangi-mangi , welkers fcbor[fe zy in water 
ftampen, en met een boenderveer de kleetjes. daar mede 
zagtjes overfiryken, waar door ze ros of rook-geel , endu- 
rabel werden... De roode verwe maken ze uit zeker roode 
aarde, die op Bangay valt, de we uit Curcuma, beide 
gemengt met de wortelen van: Bancudu , de zwarte uit 
roet van Dammar gemaakt. 

- Die men te koop voert, werden vierkant of lankwerpig 
gevouwen , gelyk zyde flofjes. De Inlanders dragen xe 
zeer gaarn by bete tyden, inzonderheid 's nagts, dewyl 
t koel valt daar in te flapen. 

Zo zyn deeze Budjas ook zeer bequaam in ser ad van 
pakpapier te gebruiken, gelyk men anders met Deluwan, 
dat is grof boompapier doet, om allerbande zaden daar in 
te winden , welke beter daar in bewaart werden dan in 
ons papier, ook zig beter vouwen en buigen laat. 


De Koebeeften weiden de bladeren gaarn af. 


© De Drie en Vyftig fte Plaat 
Vertoont een tak van de Linte'ofte Papierfiruik. 


LIX, HOOFDSTUK. 
“Bugloffum litoream. Moral. 


Bugloffo dita, fed ipfi tantummodo hoc inpo- 

fui nomen ob foliorum fimilitudinem cum lin- 
gua bovina: Hic itaque frutex truncum gerit brevem, 
incurvum, vulgo pedem craflum , in multos divifum 
incurvos , flexiles, & ample extenfos ramos, qui cor- 
tice obducuntur glabro, molli, & fragili, in fummo 
autem hi funt virides & herbacei. 

Hifce folia infident inordinata , lónga , inferius 
anguftata, fuperius lata, & fubrotunda, formam ha- 
bentia linguæ bovine feu remi, decem ac duodecim 
polliees longa, tres cum dimidio lata, ex viridi fla- 
vefcentia, flaccida, glabra, ac parum deorfum inflexa, 
per quorum medium ingens decurrit nervus y qui in 
paucas-extenditur obliquas coftas , inferne. parum 

rotuberantes, ac prope oras in finus definunt, ac 
efe claudunt: Copiofa ramis infident , adeoque glabra 
funt, uc fonitum edant, fi fibi invicem adfricentur. 

Ex foliorum alis brevibus in petiolis, bini; tres, 
ac quatuor albi excrefcunt flores, longis ex tubis 
conítantes inftar Jasmini, qui fefe in quinque ape- 
riunt petala, ad oras quinque albis {taminibus orna- 
ta, atque introrfum parum lanuginofa, in femi cir- 
culo locantur inftar, floris Petafitidis', inque fiffura 
aperta incurvum erigitur corniculum introrfum fle- 
xum -guod ex calice prodit, in quo flos contentus 
erat , inque fruétum, excrefcit Bacce Oxyacanthe 
fimilem , 1n medio parum fulcatum , acfi bini fru&us 
fibi effent adpofiti,. eftque non ruber fed albus ac 
fupra umbilicatus, ubi & quinque fquamulz adparent 
circumpofitz. Sub externa molli & fuccofa carne 
aliud durum reconditur ofüiculum , atque in hoc era- 
nulum feu nucleus inftar'Ceraforum , in medio us, 
& in durum definens apicem.- 


H: frutex nullo modo convenit cum Herba 


la 


"CAPUT QUINQUAGESIMUM NONUM. 
3 De Strand Offetong. 


Eeze E heeft geen gemeenfchap met bet kruid 
| Buglofium, maar ik beb bem alleenlyk die naam 
egeven , volgens. de gelykeniffe der bladeren met 

een Ofetong. De firuik beeft een korte kromme ftam, in 
"t gemeen: een been dik, met veele kromme, buigzame , en 
wyt uitgebreide takken, bekleet met een effene, «veeke , 
es me Jtbors , dog aan °t opperfie zyn ze groenen 

uidagtig. / 

‚Daar aan Baan de bladeren zonder order, lank,» agter 
mal y voor breed, ep rond toelopende, gefatfoeneert als 
een offetong „of bet blad van een riem , tien en twaalf dui- 
men lank, drie en een balf breed, geel-groen , flap, glad, 
en weinig nederwaarts gevouwen , met een grote middel- 
zenuwe, maar weinige Jcbuin/e ribben die men aan de 
onderfte zyde even ziet uitbuilen , en by de randen met 


bogen fluiten. Zy Doan veel aan de takken, en am zg | 
glad, dat ze ruifchen , als men ze tegen malkander wryft. 


Uitden {choot der-bladeren komen op korte Delen , twee, 
drie , en vier witte bloemen voort , met lange halfen; 
als Fasmynen, die baar openen in vyf blaatjes ; aan de 
kanten met vyf witte draatjes gezoomt , en na binnen toe 
wat Stig: zy flaan in een bale cirkel -gelyk de 
bloem van Petafites, en aan de opene xyde ftaat een krom 
boorntje , inwaarts gebogen uit de kelk , daar de bloem in 
Jiont, wort de vrugt, de befien van de bagedoorn gelyks 
in "t midden wat geklooft , air of "er twee tegens: malkan- 
deren (bonden , niet root , maar wit, met cen naveltje bo- 
ven op, en om "t zelve vyf febubbetjes. Onder ’t buiten- 
Jte week en Sg vleefcb leit een andere borde korl, en 
daar tn een bard jteentje gelyk de kerffe - fteentjes , mede 
in "$ midden geklooft , en met een hard fpitsje. : 


ph. 


* 


Tom. IV. 


VI. Boek; LIX: Haapt, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


In pinguibus ac mollibus ramis , non ultra pollicem 
craflis fub tenui ligno albiffimum, ficcum, & fpongia- 
fum reperitur meditullium omnino illi Sambuci fimis 
le, quod tali quoque modo fcindi & elaborari poteft, 
quo autem rami fint vetuftiores , eo durius eft lignum, 
ac medulla minor feu tenuior , que in trunco tam rara 
eft, ut vix dignofci poffit: In incultis infulis truncus 
ejus aliquando. crus craffus eft in terram procumbens 
cortice obductus rugofo, fiffo, molli, & fragili. 

Lignum vero cere colorem habet, longisque ex 
fibris conftat, & fi cedatur, durum, in folo non duras 
bile, fed in aqua marina: Circa radicem nullum ob- 
fervatur cor feu meditullium, atque in vetuftiffimis 
truncis fufcum eft feu nigricans, adeoque durum ac 
durabilein aqua marina quani Sappanum lignum: Ejus 
radices {unt craffz, externe ruffe, interne flavi cos 
loris, ac lentiflime. 

Sub finem pluvioforum menfium floret, Septembri 
nempe, ejusque fructus diu fuperfunt: ]n Baleya 
aliisque in infulis hujus bineobcurrunt fpecies , qua- 
rum prima eft litorea, defcripto Amboinenfi Buglofio 
fimilis , altera ad ripas majorum fluminum crefcit, ma- 
gisque remota in terra, pauloque anguftiora gerit 

olia, in plures apices divifa; nec ejus folia adeo 
amara funt quam precedentis, fructus vero magis 
amaricant,cum aufteritate quadam. 

Nomen. Latine Buglo(Tum litoreum,.Ternatice Bop- 
pa tzeda , Amboinice Moral & Mokal, Baleyice Po- 
lendo laut, ad diftin&ionem fuperioris Polendo darat , 
quod eft Folium polypi: Bandanice Tutukeku, h. e. 
navigii Corre Corre clavi. Sinice Tycho, licet pro- 
prie in Sina non crefcat , fed ex ejus regione in Bo- 
reali Formofz ora prope Kelangam, quod enim in 
Sine regione crefcit , potiffimum gerit lignum, ac 
. pauciffimam medullam. A 

Locus. Nullibi obcurrit nifi in litoribus planis, ubi 
folum potiffimum ex minimis conftat lapillis, ac cir- 
ca majorum fluminum oftia , ubi fepiffime adeo luxu- 
riofum ac copiofum eft, ut fepem referat perpetuam, 
mutrimentum füum ex gracilibus , & faxofis haurit 
folis, immo: ex aduftis porofisque lapidibus, e quibus 
litora Bande in Gunong Api & Neira conftant. ` 


U/us. „Folia ac frudus prater ipforum amaritiem, 
detergentem & exficcantem habent virtutem fine ca- 
lore tamen , in. ejus. cortice.ac ligno.confortans .& 
corroborans vis latet, per quam. œdema, ex flaccidis 
artibus extrahitur ,. qui. dein etiam per hanc. corro- 
borantur,. hoc, natura indigitare voluit per hujus:ar- 
bufcula fuperiores partes que flaccide , ölcü , 
& quafi cedematofe font, contra inferiores funt du- 
re, firme, ac durabiles. Alba & fungofa ejus me- 
dulla quotidiano in ufu eft, ex qua artificiofi flores, 
topia, avicule, & fimilia exfcinduntur, que. variis 
pinguntur coloribus', atque im conviviis ac diebus 
feftis exornantur cubilia, convivia, ac thori, quos 
incole ac potiffimum Athiopes fimilibus in tempori- 
bus cibis exornant & amicis fuis mittunt. Hec me- 
dulla facillime in quasvis formas exfcindi & figurari 
poteft, atque pigmenta facile adtrahit, cumque la- 
melle exfciffa cum amylo vel Papeda fibi inyicem 
adglutinantur, tam eleganter & artificiofe, ute Jon- 

inquo naturales referant Rofas.* Color rofaceus feu 

uaverubens adquiritur per deco&tionem. fortiorem 
Sappani ligni , coeruleus autem ex Indigo, croceus ex 
Curcuma , viridis ex foliis Terminalis filveftris. 
© Bacca mature oculis inftillatz, ita ut ipfarum-fuc- 
cus hos tangat , depurant ipfos ab, omni vifcofit 
clarosque reddit , foliorum fuccus eun 
mixtus, oculisque inftillatus , ine 
lam tollit, quo Bouronenfis flamen, 


e we 
D 


dq 1 


inftitui experimentum fine fucceffu, quum in nervis 


opticis obftruêtio fuerat jam fuborta, in hunc finem & 
ifte flamen folebat quosdam frutices conligere , in 


uibus folium detegebat bifidum , feu cujus nervus 
uperius in binos divifus erat apices, quod ipfi ali- 
quando fucceffit, licet tota fzpe inveftigabat litora, 
antequam talem inveniret fruticem, tumque cuncta 
iftius fruticis folia ipfi habebantur ad hung, fcopum 
apta, & licet hoc in me dittam ob ratiofem non 
fuccefferit, hinc vires hujus arbufcule diminuere no- 
lo, quum Amboinenfibus notum fit, optimas fxpe 
cum hoc inftituiffe curas. 


Alius 


fitate , 
pauxillo aque. 

nubecu- ` 
bus 


> ` 1 M d f 
fere cecis reftituit vifum , diu autem in me. ipfo hoc Bouro eenige half -blinde menfchen wederom tot bun ge- 


117 


In de vette en weeke takken; die niet bowen een düim 


dik zyn , wint men onder "t dunne bout een {pier wit ,' 


droog, en Jponcieus bert, t'eenemaal uan de V lier gelyks 
bet welk zig ook zo fmyden en werken laat; boe ouder nu 
de takken werden > boe dikker bet bout en dunder dit merg 
werd , en in de ftam zo weinig, dat men bet Jebier niet 
bekennen kan: op onbewoonde Eilanden «verd de Dom 
zomiyts cen dye dik op de aarde leggende met cen ruipe y 
geborfte , weeke, en broffcbe fcbors. 

, Het bout is was-geel, langdradig y bart in t kappen s 
in de grond niet durabel , maar «vel in zeewater; om- 
trent de wortel beeft "t gantfch geen bert, en aan de ges 
beel oude fiammen is bet bruin of zwartagtig, zo bard en 
durabel in zeewater als Sappanbout , de wortelen zyn dik, 
van buiten ros, van binnen was-geel, en zeer taai. 


Het bloeit in * einde van de regen Mouffon September, 
de vrugten blyven lang daar aan bangen. Op Baly en 
andere Eilanden beeft men twee zoorten bier van, de eer: 
Jte is de firandzoort, de voorfa. Amboinfcbe gelyk; de 
andere waft aan de oevers van groote rivieren en lande- 
ryen , beeft wat fmalder bladeren, die in meerder fpitfen 
verdeelt zyn 5. zyne bladeren zyn xo bitter niet als de voors 
gaande. De vrugten zjn merkelyk bitter , met cenige 
wrangigbeid. 

Naam. In ’t Latyn Bugloffüm litoreum , op Terna- 
ten Boppa tzeda, op 't Amboins Moral en Mokal, op 
"t Baleits Polendo laut, tot onderfcbeid van "t boven- 
Jiaande Polendo darat, bet welk is bet Folium polypi, 
op Banda Tutukeku, dat is Corre Corre-nagelen y op 't 
Chinees Tícho , boewel ^t eigentlyk in China niet waft s 
maar tegen over op "t Noorteind van Formo/a by Kelang, 
want dat op de kufi van China waft, beeft meeft bouts 
en weinig merg. 

Plaats. Men vint bet nergens dan op vlakke firanden 4 
daar de grond mecft uit kleine fleentjes be[laat , en omtrent 
de monden van groote rivieren. Men viet bet aldaar dike 
wils 20 weeldrig en aan malkander fiaan , dat bet een 
doorgaande bage gelykt; " kan zyn voet/eluit een magere 
en [Leenige grond trekken , ja zelfs uit de verbrande dryf- 
leegen , waar van de firanden in Banda op den Gunong 
Api en Neira gemaakt zyn. — 

Gebrüik. De bladeren en vrugten bebben by baar bit- 
terbeid een afvagende en opdrogende kragt, dog zonder 
bitte, in deeze fchors, en in bet bout leid een werfterkende 
of fLyfmakende kragt,-die de zugt uit de flappe leden kan 
uittrekken, en dezelo?-daar na flerken: Dit beeft de na- 
tuur willen te kennen geven , date bovenfte delen van 
dit boompje flap, voos, en als waterzugtig zyn, daar en 
tezen de vonderfte bart, [byf , en durabel. ’t Witte en 
vofe merg is in'dagelyks gebruik om konftige bloemen , tofs 
werk, vogeltjes, en diergelyke daar van te fnyden , die 
men dan met alderhande couleuren verft , en daar mede op 
bruiloften en andere feeftdagen vercieren de bedfteden ; 
feeftoenen, en tronen , die de er dog meeft de Mo- 
ren op diergelyke boogtyden met kofi geladen , aan baar 
vrienden zenden. Dit merg of pit laat zig gemakkelyk tot 
allerbande figuren fnyden , neemt de verwen ligt aan , en 
dan werden de gefnede plaatjes met ftyf/el of Papeda op mal- 
kander geplakt , xo aardig , dat bet van verre natuurlyke 
roofen Masa, De roofe-verf verkrygen ze door 't koken 
in ’t dikke 
gemaakt met Indigo, bet geele met Curcuma , Y groene 
met de bladeren van Terminalis filveftris. 


‘De rype befien boven de ogen gedrukt, dat 'er "t zap in 
Jpat, zuiveren dezelve van alle fmerigbeid , en maken ze 
klaar , "t zap van de,bladeren met een weinig water ge- 
mengt „en in de oogen gedaan, beneemt de beginnende 

id der zelve, waar mede een Moorfche Paap van 


pt beeft gebragt , maar langen tyd van my gebruikt 
KENE ei niet willen belpen, dewyl b dualis 
in de ANervis opticis een verflopping was; tot dien einde 
qvas gemelde Paap gewend zodanige flruiken op te zoe- 
ken , waar aan by een blad vont, «viens middelzenuwe 
baar na voren toe in tween, en gevolgelyk 't blad in twee 
fpitfen verdeelde, bet welk bem nu en dan gelukte, boe- 
wel by dikwils gebele ftranden doorzogt, eer by zodani, 
een vont, en dan bield by alle de bladeren van die firu 
kragtig, boewel nu dit aan my niet gebolpen beeft om 
voorfz. reden, zo wil ik egter de kragten van dit boompje 
niet betwift bebben; want in Amboina bekent is $ dat by 
doenmaals goede kuren daar mede gedaan beeft. 

DE di. Een 


D 


afziedfel van *t Sappanbout , "t werd blaauw ` 


118 


Alius Mauritanus rhizothomus tanquam. afcanum 


* habebat, incantatos nempe viros a Veneris inpoten- 


* 


tia liberare, quibus exhibebat medullam ejus albam 
cum lamellis quibusdam inferioris partis piítilli, quo 
Oryza contunditur , atque cum fruftulis arundinis 
facchariferz nigre, que fimul contundebat vel cum 
Pinanga mafticabat , oblitus autem fum, ex quonam 
ligno piftillum illud Oryz& oportebat effe conftru- 
&um: ad Choleram feu Diarrheam albam fiftendam 
medulla hzc parum torretur fupra carbones ignitos , 
cui addenda eft radix Tawas, feu Polypodii Indici, 
ac cortex Soccun Capus, que fimul mafticantur 
cum Siri. Pinanga. 

Ejus folia ac cortex cum viridi Catjang aque 1n- 
coéta, ac quotidie propinata comprobatum dant re: 
medium contra Beriberi feu Paralyfin Indicam , ve- 


rum folia ejus viridia cedematofis fimul adplicanda 


funt pedibus. Radix quoque antidotum eft coritra 
noxios cibos venenatorum cancrorum , pifcium , fimi- 
liumque: Folia ejus calefacta edematofis adplicantur 
pedibus & abdomini, ut cedema tollatur. © ` 

Ex duro ligno praefertim craflorum & inferiorum 
truncorum multi incole ac praefertim Papoenfes cla- 
vos navigiorum Corre Corren dictorum formant , qui 
adeo tenaces ac durabiles funt, ut binis aliis navigiis 
durabiliores fint. Tenera filveftris Buglofli folia 
e cruda edere folebant inftar reliquorum 


Ulang ulang. 
In Adpendice bec adduntur. 


Compara hoc cum arbufcula Hort. Malab. part 4. 


fig. 59. Malabarice dicta Bella modagam. Portugallice 
RS, macho, Belgice groot Fis el Malabarica 
vero defcribitur effe montium incola, quum noftra 
planta nullibi nifi in litoribus obcurrat. 


Tabula Quinquagefima Quarta 


Ramum exhibet Buzla litorei. Ubi litt, A ejus florem natu- 
rali exhibet forma & magnitudine. 


OBSERVA TIO 


` Hec convenire videtur cum illa , guz eft Arbor exitiofa 


marina laétefcens, Indica, Takkada vocata, fructu Cerafi 
magnitudine, incarnato, ftriato, Bellamodagam H. Ma- 
lab. Muf. Zeyl. pag. 45. & Thef: Zeyl. pag. 29. & Takkada 
frutex forte Bellamodagam H. Malab. Plukn. Almag. pag. 
361. & Prunifera Indica > fru&u umbilicato , fulcato, 
Groflulariz fimili Ray bif. pl. pag. 1481. vide & Amm. 
Char, pl. pag. 290. Gr, 


HERBARITAMROINENSIS © Liber VI. Caput LIX 


Een ander Moorfch Wortelman bielt bet voor een geheim, 


betoverde Mansperfonen van baar Inpotentia Veneris te 


verlo[Jen , bun ingevende dit witte merg , met eenige fcbil- 
Jertjes van bet onderfte eenes rysftampers en eenige [luk- 
jes zwart zuikerriet, te zamen gewreven of met Pinang 
geknaauwi , dog is my vergeten van wat bout de pys- 
ftampers moeten zyn om de witte buikloop te floppen ; 
rooft dit merg een weinig op kolen , doet daar by de wor. 
tel van Tawas of Polypodium Indicum „en de /chor[Je van 
Soccun Capus -boomy knouwt bet te zamen met Siri Pi- 
nang: 


De bladeren en fcbor[fe met groene Catjang in water 
gekookt, en dagelyks gedronken, zyn een beweerd genees: 
middel tegens de Beriberi; dog men moet de groene biade- 
ren mede op de zugtige beenen binden; de wortel is mede 
een tegengift tegens alderbande fcbadelyke koft van veny- 
nige krabben, viljcben, enz. De bladeren warm gemaakt, 
werden op de zugtige leden en opgezwolle buik gebonden ; 
om de zugt uit te trekken. 

Van ’t barde bout aan de dikke en onderfte kammen 
maken veele Eilanders ‚inzonderbeid de Papauen de nagels 
van bare Corre Corren , die zo vaft en durabel zyn, dat | 
ze wel twee andere Corre Corren konnen uitharden. De 
jonge bladeren van de landelyke zoorte plegen de Baleyers 
ook raauw te eten als andere Ulang ulang. 


Dit wert in de Adpendix gevonden. 


Vergelykt bet onze met een boompje in bet vierde dee’, 
fig. 59. van de Hortus Malabar. be/cbreven met den Ma- 
labaar/che naam Bella modagam , in ’ Duits groot Her- 
ftong, dog bet Malabaarfche wert befcbreven een Bergge- 
was te. zn , daar bet onze meeft omtrent de firanden groeit. 


De Vier en Vyftigfte Plaat 


Vertoont een tak van de Strand Offetong , alwaar lett. A des, 
SC bloem in zyn natuurlyke groote en gedaante ver- 
toont. PE an 


Deeze fchynt overeen te komen met die geene, dic ís de 

vergiftige , melkagtige , en Indifche Zeeboom Takkada 

- genaamt, met een vrügtin de grootte van éen Kers, die 

incarnaat en geftreept is. De Bellamodegam van de Hor- 

tus Malab. in het Muf. Zeyl. pag. 45. en de Thef. Zeyl, 

pag. 29. en de ftruik Takkada is mifichien de Bellamode- 

. gam, in de H. Malab, Plukn. Almag: pag. 361. ep de In: 

. difche Pruimboom , met een navelagtige en gevoornde 

„Vrugt, gelykende na Kruisbeffen, by Ray bift, pl. pag. 1481. 
zie ook Amm. Char. pl. pag. 290, eng, © . | 


ZA 


CAPUT 


Uh 


CG 
WA 

YA 

Why) 


AMD 
AS 


y 


SS. 


Gest 


Uff, 


Z2 


77 


Ser m” 
Yaeger NI 


Zem. IV. 


Tab. XLV. 


A n - 
> e 


En 
NN 
AS 
SSN 
SASSY 
MRR 


SALLE 


Hi 
SH 


TA 
EE 


H 
A 
AA 
Ga 


LN 
NN 
duh 


VI. Boek. LX. Hoo]. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


CAPUT SEXAGESIMUM. 
Bueloffum lanuginofium. Moral babulu. 


Ic frutex ample quoque fefe extendit plutimis 
H adfurgens ftipitibus, quorum quatuor plerum- 
que fimul excrefcunt ex trunco feu matrice 
ftipite, in junioribus ramis ifta quoque medulla ad- 
paret uti in Sambuco, eft autem non ita magna quam 
in precedenti Moral, lignum ipforum eft fragiliffi- 
mum ac molle, ramorum vero fuprema pars herba- 
cea eft , ubi folia undique fine ordine. locata funt 
majora quam in precedenti, ejusdem tamen forme , 
inftar linguæ nempe bovine, in obtufüm apicem fefe 
determinantia, ab otto ad duodecim & tredecim pol- 
lices longa , fuperius tres ac tres cum dimidio lata; 
ex cinereo viridia feu albicantia, flaccida, & lanugi- 
nofa, inftar foliorum Nicotian& , magno nervo me- 
dio diftin&ta , atque ab utraque parte tres obliquas 
gerunt coftas per folium decurrentes. 
In longiufculis petiolis inregulares locantur umbel- 
Je, in paucos divife ramulos, quibus capitula infi- 
dent cinerea, in flofculos fefe ape ence albos, ex 
quinque parvis & retroflexis petalis conftantes, cum 
totidem ftaminibus in centro, dein vero excrefcunt 
iterum in capitula viridia verrucas mentientia, in 
binos ordines artte fibi adcumbentes diftinéta , que 
parum inflexa fünt inftar candarum Scorpionum , Am- 
boinenfes hafce caudas comparant cum Catjang femi- 
nibus amuletis adnexis , magis autem proprie adfimu- 
lari poflunt barbis Sepiorum: talesque digiti verru- 
cofi plurimi fimul locantur retrorfum femper & ad 
lacera igregulariter reflexi: Matura vero hec capita 
nigricant , dchifcunt , atque interne in quovis capitulo 
bina exhibent fufca & angulofa femina: Foliorum fa- 
por eft falfus , haud ingratus , atque eruda edi poffunt. 
Aliquando in litoribus remotis in perfectam excre- 
fcit arborem, ultra binos viros craffam, fuceofe ac 
fungofo ex ligno conftantem , ejusque truncus ple- 
rumque concavus eft, unde nulli infervit ufui. In 
Sumatra prope Jamby adeo filveftris eft arbor ac in- 
regularis, ut inferior ejus truncus: cameram plerum- 
ue exhibeat, in qua contra pluvias quis latere ac 
fefe abfcondere poteft, in litore nempe, in regione 
enim ipfa non crefcit. oif 
Nomen. Latine Buglofum lanuginofum, Malaice 
Miral babulu; ac quidam Malaice illud vocant Ta- 
baco laut, Amboinice Moral & Mokal abua, h. e. fa- 
barum feu Catjang moral ob fructuum. formam ` In 
Leytimora Mela, Ternata Karpoo a foliorum fonitu 
inter edendum. ` özi 
Locus. Magnum exhibet & ample extenfium fru- 
ticem in planis & arenofis litoribus, quibus fubjeéti 
funt fcopuli faxofi, prefertim in incultis infulis, feu 
in planis magnisque regionibus: Majores vero ejus 
arbores raro confpiciuntur, quzdam ipfarum in incul- 
tis obcurrunt litoribus Nufanive, fed in ipfis regioni- 
bus non obcurrit nec ibi transplantari poteft hic fru- 
tex, neque per femen neque pér ramos, quum adeo 
aéri marino d adfuetus , ita ut extra hunc vivere neget. 
Ufus. Cruda ejus folia, qaum faporem habeant 
Petrofelini marini, eduntur cum Bocaffan, Canario, 


& pifcibus , que neque oneri funt ftomacho, atque. 
È 


incole illa vehementer expetunt, & edere amant ob 
falfum ipforum faporem, quum inter mafticationem 
adeo gratum excitent fonitum , Europzi vero ac præ- 
fertim Batavi non multum illis delectantur : Hitoen- 
fem Rhizothomum cjus radicem vidi'exftirpare , quam 
contra Choleram biliofam exhibebat, que plerumque 
per falfa fiftitur medicamenta: Palumbes albe amant 
nidos fuos: componere in quadrivio ramorum, tan- 
tummodv tenues quosdam ipfis inponentes ficcosque 
ramulos, in quibus ova deponunt ac pullos fuos con- 
mittunt cunctis aëris injuriis expofitos. 


Tabula. Quinquagefima Quinta 


Ramum exbibet Buglofi lanuginoG, quod ad Heliotropit ge- 
nus pertinet, 


119 
LX HOOFDSTUK. 
De wolagtige Offetong. 


Eeze firuik breid zig mede avyd uit, meeft zónder 
| regte fiam, met veele takken opfchietende , waar 
van gemeentyk vier t'zamen floten op den fram of 
groote tak; in de jonge takken ziet men mede een wit pit 
als in de Vlier , dog zo groot niet als in 't voorgaande 
Moral, van een zeer bros en week bout aan ^t opperfte der 
takken , °t welk kruidagtig is, Baan de bladeren zonder 
order rontom , grooter dan aan "t voorgaande Moral, dog 
van dezelffte geftalte , namentlyk, als een offetong met een 
fiompe fpits, van agt tot twaalf en dertien duimen lang, 
voor drie , en drie en een balf breet, grys-groen, öf febier 
witagtig , flap, wolagtig als de Tabaks-bladeren , met een 
roote middel-zenuwe , hebbende ter wederzyde drie fchuin- 
Je ribben, die "t blad doorlopen. - 


Op langagrige Delen komen onordentelyke dollen woort, 
in weinige takken verdeelt , daar aan grys -groene knop- 
pen fraan , dewelke baar openen in kleine witte bloemp- 
jes, van yf kleine en omgebogene blaatjes gemaakt, en 
evenwel witte draatjes in de midden, daar ma werden 
bet wederom groene knoppen , als wratten, Zu twee ryen 
digt tegen malkander op bare elen flaande , die wat òm- 
gekromt zyn als Schorpioens-fteerten: de Amboinefen wer- 
Ee a ze met groene Catjang aan malkander geregen. 

igentlyker kan men ze vergelyken by debaarden van een 
Zeekat: en diergelyke geknopte vingers flaan ver{cheiden 
by malkander , altyd agterwaarts en onordentelyk ter zy- 
den gebogen; de rype werden zwartagtig , /plyten open, 
en vertonen binnen in yder knopje twee bruin-xavarte-en 
boekige Zadekens: De jmaak dör bladeren is ziltig , niet 
onaangenaam , en laten zig raauw eten. 

Zomtyts op afgelegene firanden wert bet een volawaffen 
boom, ruim twee man dik, met een fappig en voos bout, 
en de ftam beeft gemeenlyk een bolligbeid of /pelonk, daar- 
om tot niets gebruikelyk. Op Sumatra omtrent Famby 
werd bet cen zo woefte boom, dat de onderfie [lam ge- 
meenlyk een kamer verfebaft om voor de regen daar in te 
Jebuilen; te «veten'op firant , want landwaarts en valt 


by niet. 


Naam. Jn * Latyn Bugloffum lanuginofum , in "t 
Maleits Moral babulu, zommige willen in ’t Maleits 
daar Tabaco laut van maken. Op Amboin Moral en 
Makal ahua , boonen of Catjangs Moral ; wegens de ge- - 
daante der vrugten. Op Leytimor Nela, op Ternaten 
Karpoo , van ’t kraken der bladeren onder ^t eten. 
Plaats. Het waft met een groote en uitgebreide firuik 
op vlakke en zandige flranden, daar kraalklippen onder 
zyn, inzonderbeid op onbewoonde Eilanden , of op vlekken 
van groote landen; de groote bomen werden zelden gezien, 
eenige vint men op de onbewoonde Zeeftranden van Nufa- 
nive; landwaart in vint men bet niet, men kan "t. ook 
aldaar niet-verplanten , nog met zaat, nog met takken , 
zo is bet aan de zeelugt gewent , dat bet buiten dexelve 
niet leven kan. 

Gebruik. De raauwe bladeren als fmakende naar Pe- 
terfelie , maar werden gegeten met BocafJan, Canary, 
en vijch, zonder dat men drukken in de maag daar van 
woelt. De Inlanders eten bet gretig wegens de ziltige 
fmaak, en om dat bet in’t kaauwen zo aangenaam kraakt, 
dog de Hollanders vinden "er weinig fmaak in. Een Hi- 
toeefche Wortelman zag ik deeze wortelen graven, om 
tegens bet galagtige bord in te geven, °t welk gemeenlyk 
door brakke dingen geftuit werd: de witte wilde duiven 
‘maken baar neften gaern op den vierfprong van deeze tak- 
ken, flegts eenige dunne dorre ryskens daar tuffchen leg- 
gende, waar op zy bare eyeren en jongen betrouwen , open 
ftaande voor alle injurien des lugts. 


De Vyf en Vyftigfte Plaat 


Vertoont een tak van de wolagtige Offetong , welke tot be 
geflagt van de Heliotropium behoort. 


CAPUT 


120 
CAPUT SEXAGESIMUM PRIMUM. 


Coffir. 


A Rbufcula hzc longis fefe ample extendit flagel- 


Perlarius primus. 


lis, foliaque gerit folitaria , inordinata, longis 

infidentia petiolis, & inequalis magnitudinis, 
quedam enim fex o&oque pollices longa funt, pal- 
mam feu fex digitos lata, atque petioli eandem quo- 
que habent longitudinem , alia vero binis pollicibus 
breviora funt, atque breviores gerunt petiolos „infe- 
rius autem fubrotunda func, & in longum terminan» 
tur apicem, inftar foliorum Urtice , funt autem ad 
oras fubtilius ferrata, fuperne glabra, inferne parum 
rugofa & grifea, ubi & tres nervi ex foliorum ortu 
concurrunt , qui oblique admodum fuperne excur- 
runt: Tenerrima folia maxima funt & flaccidiffima, 
vetuíta vero minora funt & firmiora. < -+ , 

Ex quavis foliorum ala racemus excrefcit, uti in 
Ribefiis, fed brevior, quique in binos tresve dividi- 
tur minores , quibus primum infident parva viridia 
capitula, quorum quodvis excrefcens granulis mi- 
nimis punctatum eft, atque tenuiffimis pilis hirtum , 
que loco florum habenda funt. Memorata ifta capi- 
tula magnitudinem adquirunt Piforum faccharatorum, 
funtque rotunda & candida „ac femi pellucida inftar 
Ribefiorum alborum „fed ad tactum molliora, ac 
intus repleta molli & aquofa medulla, in qua granula 
quedam minima, arenofa quafi reconduntur, undi- 
que autem circa fruétum foraminula quedam co iofa 
obfervantur, que apicibus quibusdam ornata funt , 
qui granulis iftis. inplantantur.. Si vero fruétus -hi 
tangantur, candidum fuum perdunt colorem ;: atque 
in fufcum degenerant,. ipforumque fapor eit fatuus, 
nec admodum gratus, uti & foliorum, 

Truncus aliquando crus craflus eft, ita ut in vul- 
garem excrefcat arborem, qui angulis, nodis, & ca- 
vitatibus inregularis elt, ac circa radices multa emit- 
tit filamenta inftar Yaringe micropbylle , quorum que- 
dam radiculas terra jnmittunt ,. unde aliquando ac 
fenfim magnam format prope radicem molem , talia 
quoque fila ex craffioribus dependent ramis:. Ejus cor- 
tex ex viridi & cinerco variegatus eft,.craflus, fragi- 
lis, fuccofus, & vifcofus , ac lignum molle.& acl : 

Saepius in anno floret, potiflimum autem Aprili & 
O&obri , quum & fructus proferat, quorum in plan- 
tatis fruticibus, pauci perfe&i excrefcunt.: 

mam s'qui magnas referunt. perlas , : Malayenfibus 
. nullum-huc usque obtinuit; nomen , quin Caju na 
befaar vocari pollet, feu magnus, ad VESTRO fub- 
fequentis, in, Oma, vocatur Cofir, Banda Caju fonti, 
Ternata Sofo manni manni, feu. mas frugifer, uti fub- 
fequens femina habetur; in Hommoa So/illo.. . . 
cus. In Amboina haud, mu/tuín notus vel obvius 
eft, nee ullibi hunc vidi fruticem nifi in Oma circa 
Aboram:, unde juniorem. ejus furculum. primus in 
Amboinam. deduxi, ibique. incolz quidam ante edes 
fuas plantant, quum arbuícula fit mediocris, ramos fuos 
fatis ample extendens ,. qui fupra afferes ducuntur, 
fub quibus fedent: dcin autem binas ejus fpecies hic 
in Amboina in filvis obfervavi, uti mox indicabitur. 
-Ufus, Vifcofus cortex. feu folia ejus contrita com. 
probatum eft remedium contra aduftionem, que ex 
Amboinenfium Dammara contrahitur, idem quoque 
radicis cortex adhibetur contra Siri jawan feu aplithas, 
ac folium capiti inpofitum omnes adtrahit pediculos, 
.Cortex.guogue Courap feu: fcabiei inlinitur ut & le- 
prg Grecorum, que Ambojnenfibus Ca/cado dicitur, 
ut femen feu vermiculos. extrahat , craffiffimi ejus 
rami-navigiis fubponuntur novis, que in aquam di- 
mittuntur, vel cum ipfius cortice rotunda illa ligna 
obliniuntur ,.ut glabritie navium defcenfum facili- 
tent. ^ TM 

In Amboinz filvis binas hujus fruticis obfervavi 
fpecies , latifoliam & parvifoliam, latifolia cum Oma- 
nenfi potifimum convenit, ejus vero folia multo 
funt craffiorà & ampliórd, ad oras fubtilicer fed for- 
titer. ferrata , fuperng , maxime rugofa inftar Daun 
gojo, inferne alba & lanuginofa, quales & ramuli 
' extremi funt, cortex cjus itidem vifcofus eft, accir- 
ca radicem fila quoque emittit inftar Omanenfis, cjus 
cor amplum eft, fungofum, & maxime aquofum. 

Flores 


HERBARITAMBOINENSIS Liber VI. Caput LXI. 


LXL:;BH-O-Q E D-S-T U.K, 


De cerfe Paerl-firutk. 


It boompje fpreit bem met lange ryskens wyd uit, 
D de bladeren fiaan enkeld, zonder order , op lange 


fielen, dog van ongelyke grootte , want zommige 
zyn Jes en:agt. duimen lang , een band en fes vingeren 
breet , bare ftelen£yn ook zo lang, andere zyn wel twee 
duimen korter, ook met korter fielen, zy zyn agter rond, 
en lopen in cen lange fpits toe, gelyk de bladeren wan de 
Brandnetelen , dog aan de kanten fynder gezaagt, aan de 
bovenfte zyde glad, aan de onderte wat ruig en grys , al. 
waar telkens drie zenuwen aan den oorfpronk der blade- 
ren Czamen floten , dewelke zeer /chuins na voren lopen; 
de jonglte bladeren zyn de grooifte en flapfte, maar de 
oude zjn flyver en kleinder. 


... Uit yder fchoot der bladeren komt een trosje voort, ge- 
lyk aan de Aalbefien, dog korter, "t welk zig in twee a 
drie takjes verdeelt , daar aan voor eerft kleine groene 
knopjes komen, yder knopje wat grooter geworden zynde, 
is met eenige kleine gryntjes bezet, en met fyne bairtjes 
behangen, welke in plaats van bloeifel zyn. De bovenge- 
noemae knopjes gewinnen dan de grootte van zuiker- 
erweten, rond, en gebeel wit, bal door/chymende , als 
witte Aalbefien , dog weeker in "t aantaften , van bin- 
nen ook met een week en wateragtig merg vervult , met 
eenige zeer fyne korlijes als zant , rontom de «rugt van 
boven tot bykans om laag toe, ziet men veele kleine gaat- 
jes, daar eenige Jpitsjes in fleken, aan bovengemelde korls 
in’t lyf vajt. Als men ze aantafl, zo verliezen ze baar 
witte couleur, en worden vuil. De fmaak is laf , niet 
zeer aangenaam, gelyk ook die van de bladeren, 

De [tam werd zomtyts een middelbare boom, een dye 
dik y met boeken, knoeften , en bolligbeden , omtrent de 
wortel veele draden uiijcbietende, gelyk de Varinga mi- 
crophillos doe? , waar van zommige weder in de aarde 
wortelen, en zo gewint °t met "er tyt een dikke verwerde 
kop by de wortel. Diergelyke draden ziet men ook afban- 

en van de dikker takken; de fcbors is uit den graauwe 
en groene gemengt, dik, bros, fappig, en Jiymerig , "t 
bout week, en onnut. ` ` 
… Het bloeit meermalen jn’t jaar ; dog ordinaris in April 
en Ottober , wanneer’t ook zyne vrugten voortbrengt , waar 
van aan de geplante firuiken weinige tot perfeétie komen. 
. Naam. Jn ’t Latyn Perlarius primus , na de gedaan- 
te der vrugten , die groote paerlen gelyken; in t Maleits 
beeft bet nog geen naam, of men moeft bet Caju nafi 
befäar , "t groote noemen, tot onderfcheit van bet volgen- 
de; op Oma biet bet Coffir, op Banda Caju fonti, op 
Ternaten, Soffo manni manni, of vrugtmanneken, ge- 
lyk "t volgende ^t wyf ken, op: Howmoa Sofillo, 
, Plaats. In Amboina is 'i niet veel bekent, en ik beb 
22 nérgens gezien dan op Oma omtrent Abora, van waar 
ik die jonge plant eerfi in Amboina gebragt beb, aldaar 
Planten bet zommige Inlanders voor bare deuren, om dat 
het ven micdelmatig boompje wert, en zyn takken wyd 
wiijpreit, die men dan op latten leit, om daar onder te 
ziten, daar na beb ik in Amboina nog twee zoorten daar 
van in "t wild gevonden, gelyk terftont zal gezegt werden. 

„Gebruik. De flymerige Yebors of de bladeren gewre- 
ven, zyn een toegetigent geneesmiddel voor de verbrant- 
heid, die van de Amboinfche Dammar komt : dezelffte 
Schors van de wortel werd ook gebruikt. tegens de Siri ja- 
wan of /prouw : "t bladt op "t hooft geftreken of gewré- 
‚ven, trekt al de luizen aan zig , de fchars werd ook opt 
Courap gefineert „en Lepram Grecorum , in Amboina 
Cafcado genaamt , om de fieren of kleine wormtjes daar 
uit te krygen, de dikfte takken legt men onder de nieuwe 
vaartuigen, die men van de wal wil af balen, of beftruikt 
men met dezelve fchors andere rolbouten, om door baar 
gladäigbeid bet af balen te verligten. 

Op Amboina heb ik twee zoorten van deeze beefter in.'t 
wild gevonden, grootbladig en kleinbladig; de grootbla- 
dige komt met de Omaufche mec over een, dog de blade- 
ren zyn veel grover ,.en wel zo groot, aan de kanten 
klein, dog bard gezaagt, aan de bovenfte zyde zeer ruig, 
als Daun goffo, aan de onderfle wit en wolagtig » ge 
lyk ook de uiterfte takken, de fcbors mede flymerig, en 
omtrent de wortel werpt bet mede draden uit , gelyk "t 
Omajche, "t bert is groot, voos, en zeer VE : 

e 


IR 
NN 


İM DALE, 
IHR RR; 
LITA 


7777, 
GA YA 
IA 


NERY) 
ay NS 
NW 


IA gi 
LEE? 
Lİ 
LEFF 


7 
Af fe 


VI. Boek LXI. Hoofd. 


Flores in brevioribus erefeunt racemis ez petiolo- 
rum alis'uti in Caju cerâm, qui Capitula fune pufilla & 
viridia, quos perliferi infequuntur fructus, in Am- 
boina crefcit'ad ripam fluvii Elephantis  Waytom- 
me, uti & in Hitonfi regione in minoribus filvis , 
foli bene expofitis, parvifolia fpecies crefcit ad flu- 
vium Alph in Amboina ; foliis quoque convenit.Cum 
Omenenfi, funt autem minora, anguftiora , nec ita 
pilofa quam przcedentis, nec etiam dentata, & 
in longos definunt apices, longis infidentia petiolis: 
Fructus ex parvis dependent racemis inftar Ribefio- 
rum, funt vero minores, magis vagi, ac virides. ` 
© Fruftum recentis hujus ligni feu craffiores rami in 
aquam marinam projecti, fi nempe fundus non ultra 
quatuor pedes fit profundus, ibi fübmergunt in fun- 
do, ac pütrefcunt, ad quos prorepunt conchae que- 
dam porcellanz quafi, Bia falowacco dicte , que adhi- 
bentur ad Amboinenfium clypeos exornandos, atque 
apud Alphorenfes collo adpenduntur propugnatorum. 

Non opus eft ut ex Omanenfi, Bandenfi, ac ulti- 
mo Amboinenfi latifolio Coffir peculiares conftituan- 
tur fpecies, quum difcrimen fit nimis parvum , atque 
hz omnes tres mediocres fint arbores, que fila fua 
ex trunco & craffis emittunt ramis, non tamen 
ita copiofa ac Varinga parvifolia: Cum hac quoque 
illud habent commune , quod femina inter lapides 
fibi inpofitos feu inter vetuftos muros decidua facil- 
lime progerminent’,* ubi radices füas adeo ar&e la- 
pidibus inneétunt, atque extremitatibus fuis cerram 
petunt, ut mox in fila difpergantar, quod gratum 
prebet fpectaculum , quum ex eo confpici poffit , 
quemnam laborem inpendathec arbufcula ‚ut alimen- 
tum fuum adquirat: per unam binasve ulnas a-trun- 
co craffiores radices iterum fub terra prorepunt, at- 
que per aliquod fpatium iterum nude decurrunt mul 
tis finuofis gyris fefe denuo per fila terra inplantan- 
tes, ita ut ejus radices non profühde in terram penc- 
trent, fed jaxta ejus fuperficiem prorepant.” Arbufcu- 
lam vcro habui brachium jam craflam., que nullas 
huc usque radices-terre infixerat, fed adfixa hære- 
bat lapidibus fibi inpofitis. ' , 

Cum Cananga hanc tediofam qualitatem habet 
"communem , quod quotannis nempe tribus ultimis 
ficcis menfibus, Februario; Martio , & Aprili, tetras, 
“nigricantes & 1] inofas-géneret Erucas, que cuncta 
depafcuntur folia , ac dein ipfe decidentes vicinas 
ædes ac arva infeftant: Pluviofis vero menfibus nova 
Tegerminant folia, atque fub initium ficeorum‘men- 
fium baécas producit, quam plurimi hanc arbufeu- 
lam frequentent fturni , qui has comedunt, ita ut 
"molefta fit arbor circa hóminum edificia. | 

Amboinenfes quidam: hanc vocant Matta cuttu, h. 
e. Malaicé Bint euttu, ac Belgice Luifendoder, h.e. 
‘pediculorum necator, quumr, uti dictum eft, infe- 
‘tior feu grifea & rugofa foliorum ‘pars fupra caput 
fricetur, ut pedicúli ipfi adhzreant : Contufus cor- 
tex anthracibus inpofitas y has aperit & pus extrahit. 


eis Tabula, Quinquagefima Sexta 
‚ Ramum exhibet Perlorí primi, cum fruéta ejus majore fepa- 
“rato. pedarifoibi, 


ei eg 


Tom. 17. 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


r2£ 


Het bloeifel. komt- op korter. trosjes , uit de feboot der 
Stelen , “ezik aan ^t Caju ceram; zynde kleine groene 
knopjes, daar op mede peerlurugten volgen: "t waft op 
Amboina aan de rivierkant van den Elipbant en Way- 
tomme, als medeop t Hutueefcbe lant in kreupel-boffchen, 
die wel ter zonne flaanz "t kleinbladige waft aan de ri- 
vier de Alpb op Amboina, komt aan bladeren ook overeen 
met "t: Omafcbe , dog zy zyn wat kleinder , Jinalder , niet 
20 bairig als °t vorige van de Waytommo, niet gezaagts 


met lange /pitfen en flelenz de vrugten bangen aan klei- 


ne troffen gelyk de Aalbefien, dog kleinder , ydelder , en 
groen van couleur. ; 

- Een ftuk van ^t verfche bout of dikke takken in zeewa- 
ter ge/meten , daar’t niet boven gier voeten diep is, blyft 
aldaar op de grond leggen rotten , waar na toe dan krui- 
pen xeker flag van witte boorntjes, Bia falowacco ge- 
naamt „ dewelke men gebruikt om, de Amboin/che {cbilden 
mede in. te leggen , en by de Alpboerefe Cavalliers of 
voorvegters, om de bals te dragen. 

Men ‘beboeft egter ^t. bovenjtaande Omafe , Bandafe, 
ent laatjigenoemde Amboinfche grootbladige Cofir tot 
geen byzondere zoorten- maken, dewyl °t onderfcheit te 
klein iss en alle drie worden middelbare bomen, dewelke 
bare draden uit den flam en dikke takken geven , dog zo 
veel niet als de-kleinbladige Varinga. ` Met de Varinga 
heeft ze daar en boven nog dit gemeen, dat de zadekens tus- 
Jeben opgelegde: ftenen of oud muurwerk vallende, ligte- 
lyk op komen, daar ze zig dan met bare wortelen zo vaft 
om de ftenen vlegten, en meb bare einden de aarde zoeken, 
dat zebaar dan firaks in draden verdelen , zo. dat ^t. een 
vermaak is om te zien, wat moeite dit boompje doet om 
zyn voetfel-te-zoeken , zomtyts een of twee vademen van 
den fiam kruipende ; de dikke wortelen verder onder dé 
aarde, lopen cen flukweegs bloot y met veele bultige bog- 
ten , beneden met de draden in de aarde vaft , zo dat 
zyne wortelen niet diep in de aarde dringen , maar langs 
den kruin derzelver kruipen; en ik beb gebad een boompje 
alredé een arm dik , dat nog geen wortel in de aarde bad- 
dej maar om de opgeleide flenen vaft bing. 


Met de Cananga-bloem beeft ze deeze verdrietige eigene 
Jcbap gemeen ,. dat bet jaarlyks im: de drie laatfte cma 
maanden February , Maart, en April, lelyke zwartag- 
tige en doornagtige rupfen voórtbrengt y dewelke alle de 
bladeren afweiden, daar na“afvallende ; de naafte bui- 
zen en,erwen vervullen ; inde regenmaanden wint ze we- 
derom nieuw loof , eg in "t begin van de droge: MoefJon 
zyne befiem y wanneer "t vol fpreewwen zit , die dezelve: 
op-etens: 0 dat * een moeyelyke boom is, omtrent wonin- 
gen van menfchen. D | | 

- Lommige Amboinefen noemen bem Matta cuttu, das 
is a wan Bunu cuttu pin Um mpeg riis 
dewyl men , als gezegt , met: de onderfte of gryfe z*yde over. 
^t booft firykt , om de fen daar aan te Eege 5 de: 
gekneusde fcborf]e op bloetvinnen gelegt , doet ze opbreken, 
en trekt den etter uit. 


soU De Ses en Vyftigfte Plaat 


Vertoont een tak van de eerfte Paerl- firuik, met deszelfs 
groote en paerldragende vrugt afzonderlyk, ` -^ 


Q CAPUT 


133 
CAPUT SEXAGESIMUM SECUNDUM. 


Perlarins alter. Caju nafi nafft. 


mis, eftque aliquando fimplex tantum frutex, 
aliquando truncum format parvum, brachium 
craflum, cortice obdu&tum glabro , qui in ramis eft 
lanuginofus & ruffus, hifce folia infident inordinata » 
vulgaris forme, uti in Europa Lauri folia funt; in 
India Lanfii folia, fex feptemque pollices longa > 
tres ac tres cum dimidio lata, quorum orz vix den- 
tate funt, acfi finuofa effent . ipforum cofte funt 
rare, oblique, ac inregulares, fuperne intenfe funt 
viridia , indim gilva, & ad tactum lanuginofa , fed 
flaccida & mollia: ipforum petioli lanuginofi quoque 
funt & ruffi, punétulis notati, ex horum alis plures 
dependent. pedunculi uti in Ribefiis, qui capitula fu- 
ftinent vaga & viridia inítar feminis Coriandri, que 
fefe parum aperientia flofculos exhibent albos, ex 
quatuor petalis feu apicibus formatos , hofce infe- 
quuntur bacc pauce, albis Ribefiis fimiles, fed ma- 
jores, rotunde , feu parum angulofe, albicantes , 
& femi pellucidz, molles, ac per longitudinem lineis 
fufcis diftin&z, intus in aguofa medulla plurima par- 
va, angulofa , ac nigra locantur granula , arenofa 
E ano cce he porro funt fatue , dulces „fed eden- 
oaptz , fapor vero foliorum ingratus eft, ac parum 
adítringens. 

Ejus rami fragiliffimi funt, atque intus repleti me- 
dulla, parva, ficca, & fufca , cortex fufcus eft, atque 
viridibus punêtulis variegatus, tenuis, fragilis, ac 
facile decorticari poteft , fed in minora facile fran- 
gitur frufta. 

Septembri & Octobri maturi obfervantur fructus, 
quorum pauci ad maturitatem perveniunt perfectam , 


H: frutex plurimis longis & reétis fefe erigit ra- 


quum ab avibus adeo vexentur, ac reliqui a pueris ` 


comedantur: Radix externe obfcure ruffa eft, in no- 
dos quodammodo divifa, interne vero integra: præ- 
cedens vulgaris eft, ac: mas vulgo habetur, quum 


hec femina latiora gerat folia, majora „ & flaccidio- 


ra, nec inferne adeo gilva, nec petioli aut rami adeo 
ruffi funt, fed craffiores & molliores, atque cum hac 
convenit illa fpecies , que in Ternata crefcit , ac fo- 
lia gerit magna & ampla, inftar rubri Cabi cabi, guz 

labra funt & fplendentia, ac fonitum edentia, fi con- 

icentur , ejus petioli crafíi funt, fed molles & her- 
bacei: Utriusque fruétus: funt uti precedentis maris; 

Nomen. Latine Perlarius alter , quum noftra natio. 
ejus fructus comparet “cum perlis , Malaice Caju 
nafi, feu Nafi naf, incole enim illos adfimulant 
cote Oryzz , magis propria eft Ternarenfium deno- 
minatio Sofo manni manni, h. e. rofarii grana, Am- 
boinice in Hitdea Aylaun marva, h. e. puellarum fo- 
lia ob ipforum mollitiem, in Leytimora Hue. 

Locus. In campis crefcit ad fluminum ripas, & fil- 
varum oras, femina auten in. frigidis vallibus: Ip- 
fius plantule in hortos delàtz altiores excrefcunt , 
fructusque magnitudine gerunt Groflulariz, 

. Ufus. Hec planta refrigerantem ac fimul leviter 
diureticam habet virtutém, ejus radix contrita pro- 
pinatur in febribus ad refrigerium , recentia folia ac 
molles rami prefertim feminz feu Ternatenfis aque 
inco&i propinantur tanquam comprobatum. 


dos, ac fimul corpus refrigerandum, quod Terna- 
tenfium unicum ac vulgatiflimuni eft remedium hoc 
in morbo, qui tam periculofus eft hifce in terris, 
quam peftis : lidem furculi ac folia cum illis Goemi- 
re tanquam Tabacum minutim confciffa, cumque 
feptem albis fabis aque incoéta in arundine Bambu, 


neris laborantibus, albumque curant feminarum flu- 


xum. Amboinenfes folliciti funt ex füpetftitione hor- 


torum palos ex hoc formare ligna ae , hos ` 


licet altiffimos ab apris facile tranfilirt, forte per 
femineum ac molle hujus arbufcule nómen feducti. 
Silveftrem Caju naf; fpeciem habeo illum ‘fruti- 
cem, qui ab Hitcenfibus proprie Hua vocatür, folia 
enim gerit illis przcedentis maxime fimilia, fed latiora 
& rugofiora, parumque ferrata, prope petiolum an- 
guftata, ruffisque coftis pertexta. 


Ex 


1 1 1 m. | reme- - 
dium in Sarampa feu morbillis „ad illos expellen-- 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput LXIL 


Tan. OOF OSTU E 
De tweede Paerl-firuik. 


Eeze beefter fchiet-op met veele regte en lange take 
D ken y: biyvende zomtyts een enkelde firuik, zomtyts 


formeert bet een kleine ftam van een arm dik, met 
een effene fcbors , die aan de takken wolagtig en ros is, 
daar aan flaan de bladeren zonder order , van gem fat- 
Joen , gelyk men in Europa van de Laurierbladeren , in 
Indien van de Lancebladeren zegt, fes en zeven duimen 
lang, drie en drie en een half breer , de randen Zyn don- 
ker getant als of ze bogtig waren, de ribben zyn wei- 
nig, /cbuins , en zonder order y xy zjn boven boog-groen, 
wan onderen vaal, en wolagtig in ’t aantaften , dog flap, 
en zagt; bare ftelen zyn mede wolagtig en ros , met puni- 
jes geftipt, wit baren fchoot komen veele [Leeltjes af han- 
gens regt als de troffen van Aalbefien , bezet met ydele 
groene knopjes als Coriander, dewelke baar een weinig 
openende y. vertonen-kleine witte bloempjes „van vier blaat- 
jes of Jpitfen gemaakt ‚daar op volgen weinige befien , 
de Aalbefien gelyk, dog grooter , rond , of een weinig hoe= 
kig, wit , half oor lob vande, week , en in de lengte met 
bruine linien geftreept ; binnen in "t. waterige vleefch leg- 
gen veele kleine hoekige en zwarte korltjes als zant, De 
befien zyn voorts laf „ zoet van fmaak , dog bequaam om 
te eten, die van de bladeren is vies, onaangenaam, en 
wat adjiringerende. F 


De takken zyn zeer- bros , bebbende binnen een klein, 
droog „en. ros merg , de fcbor[Je is op "t roffe met groene 
puntjes gefbipt ; dun, bros , en laat zig ligt affchillen , 
dog breekt Rort af. 


In September en October. ziet- men de Type orugten;, 
dog weinige komen tot perfettie, om dat bun 't gevogelte 
geen ruft laat, en de refi door de jongens opgefnapt word, 
de wortel is van buiten donker-ros, eenigzints in leden 
verdeelt , dog van binnen doorgaande , het bovenftaan 
is.’t gemene , en werd voor bet manneken gehouden; 't 
wyf ken beeft breder, grooter, en flapper bladeren, van 
onderen zo vaal niet , nop de elen en takken zo ros niet, 
ook dikker en weeker , en bier mede komt.over een "t Eten 
in Ternaten waft , ’t welk-beeft groote en brede bladeren, 
gelyk de rode Cabi cabi, glad, en glimmende, ruifcheni= 
de als men ze wryft , de Beien zyn dik, dog week, en 
kruidagtig, de vrugten van beide zyn als aan t voot- 
gaande manneken. EH nan MERE 

Naam. In Latyn Perlarius alter , om dat onze na- 
tie deexevrugt by Paerlen vergelyki, in "t Maleits Caja 
nafi of Nafli naffi, want de Inwoonders vergelyken ze 
by gekookte rafikorls ; nog eigentlyker fpreken de Terna- 
tanen die ze Soffo manni manni, dat is Paternofterkorls 
noemen, Amboins op-Hitoe Aylaun marva, dat is Meise 
kens-bladeren van bare zagtigbeid , op Leytimor Hue. ` 

Plaats. Het waft in de velden aan de oevers van de 
rivieren , en kanten van bo[Jcben , bet wyfken in koele 
valeyen. De plantjes in de boven gebragt, fcbieten boger 
Op , en gewinnen zo fronte vrugten als Kraakbefien. 

Gebruik. Deeze plant beeft een verkoelende en daar by 
een zagidryvende kragt , de wortel werd gewreven en 
ingenomen in de koort/en , alleenlyk om te verkoelen, de 
verfcbe bladeren met de gebele weeke takken , inzonderbeid 


“van "t wyf ken of Ternataanfe in water gekookt en gedron- 


ken; zyn een beweerd middel in de Sarampa of Mafelen s 
om die wit te dryven, en met een te verkoelen , zynde dit 
der Ternatamen eenigfte en gemeen/te medicyn in die ziekte, 
die zo zorgelyk bier te lande is , als een peft , dezelffte 


3 Sree hae df. bladeren met die van Goemira klein ge/ne- 
. > 


„met zeven witte boontjes in water en een 


- Bamboesjé gekookt , pi > 
comefta & propinata conducunt viris , inpotentia Ve gen, vi^ s EE ee 


nen, dewelke E an veneris bebben, en geneeft de 
witte vloeden. De Amboinefen zyn bekommert, uit eeni- 
ge Super flitie, tuinftaken van dit bout te maken, zeggende, 


dat dezelve, al.zyn ze nog zo boog , Zeg van de wilde 
i 


i 
wwynen-overge/prongen werden , miffchien baar ftotende 
aan de «eeke en vrouwagtige naam van dit boompje. 

_ Poor een wild geflagt van Caju nafli boud ik, "t geene 
de ‚Hitoeefen eigentlyk Hua noemen, want "t beeft blade- 
ren 't voorgaande meeft gelyk, dog breder en ruiger , wei- 
mg gezaagt , na den Za toefmallende met ro[fe ribben 
doortogen. 

' Uit 


— 


LV. 


Tal 


Lag. 123 . 


ya 


NA 
RİN 


= f Y 7 A » PT a 


7 “ 
ZLE İĞ 
RSS 


SSS 


NS 


P 


LZ 
A 
1772774 


EN 


Lë 
Y 
A AN 


UN 
SS 


N 


SS 


AAA 
SST 
Ys 
Zİ 


7 


N 
NS 
SAA, 


Y) 


v 
IN 
T 


N 


YA 


YA 
YA 


Tom. IV. 


Fag .122. 
a v 


ei 
HA 


W 
DA 
EEE 


KINANA TaN 


N : NANO 
N h Y : N X S ¿ 
A SSS e | Ge 
KOUM A N 
PON N N N III j 
WM ^l mia SS 
N a N 
A {INN Wess AN 
NX \ RN RN N à X WS 
MW ` ! a Dan. ~ 
NS AN N N ` N d 
Woe | 


N 
SI 


z- 


7701) 


SS 

SSS 

SS TTS 
MANN 


SS 


YD 


ay 
7 
^ 


E 
Un H "a 
YA İL 
Vi WH 
y JILA 


222 


T 
m 
nmm] 
D YAA yali 
WAHR, 


WA A 
YA 


A 
NI 
= 


NOS 
Keen, ECH 


N 
SSS 


OA 


SS 


SU 
==> 


NEE 
ML 


RR 


ESO 
LEIA 
ARSS 


SOSA 


AN 


TN 


EE SE 
SENSE. 
Sie 


: DAD, E 


VI. Boek. LXII Hoofd?. AMBOINSCH KRUYDBOE K. 


Ex ipforum alis racemus provenit copiofus , ruffus 
penitus, parvisque capitulis obfeffus , mufcofis quafi, 
quz in baccas excrefcunt parvas inftar feminis Cori- 
andri, virides , parvisque granulis intus repletas , 
quz potiffimum pereunt ac decidunt. a 

Lignum eft quoque album, ac medullam gerit ruf- 
fam  ficcam: Ejus racemi Octobri in confpectum 
veniunt: Hitcenfes hunc vocant Hue, uti Leytimo- 
renfes omne Caju naff, alii vero Aymalua, he. 
puellarum arbor, non tantum ob foliorum flaccidi- 
tatem, fed etiam quum cunéta opera & adpofita in 
hortis, ubi pofita eft, tarde ac flaccide peragit, alii 
hanc habent tanquam marem Caju nafi. . 

Frutex hic apud illos infamis admodum eft atque 
exofus, ita ut in hortis fuis novis non tolerent, nec 
in edibus crement, credentes in tali domo intra 
breve temporis fpatium ali moriturum effe, li- 
cet modo gallina effet : N@os quoque palos feu 
Paggers ex hoc fabricabunt ligno ob rationem fupra 
dilem : credunt autem infortunatam hanc effe plan- 
tam potiffimum ea ex re, quod fuum femen ad ma- 
turitatem perfectam non generet: Crefcit vero in 
campis, litore, & fterilibus locis ad pedis craffitiem. 


* Tabula Quinquagefima Septima 


Ramum exhibet Perlarii alterius. 


CAPUT SEXAGESIMUM TERTIUM. 


Mamanira. Mamaniran. 


Ubfequentes hi tres frutices adfinitatem quan- 
S dam gerunt cum binis prioribus, tantamque in- 
V7 ter fefe fimilitudinem, exceptis paucis quibus- 
dam varietatibus, ut vix diftingui poflint. 

"Primo. Mamanira humilis eft frutex, vix virum 
altus, ejusque truncus, ad fummum brachii craffitiem 
habet, ejus folia biha fibi funt obpofita, atque quo- 
dammodo per paria, inferius lata, fuperius fenfim 
anguftata, quinque & fex pollices longa, binos lata, 
ad-oras fubtiliter forrata , inftar Urtice , fubtus albi- 
cantia , feu ad ta&um lanuginofa., quales & petioli 
fünt , faporis ficci & fatui, ex quavis foliorum ala 

etiolus excrefcit, coronulam fuftinens feu umbellu- 

am, ex pallide purpureis flofculis compofitam , qui in 
baccas excrefcunt vix feminis Coriandri magnitudi- 
nem habentes, que funt fuccofe & violacez, intus 
vero continent officulum parvum angulofumque’: 
Ejus lignum eft molle, leve, & ficcum. 3 
. Nomen. Latine Mamanira , Malayice Mamaniran , 
Baleyice Ringan ringan feu Ingan ingan , quod nomen 
commune et cum Caryopbyliafiro-litoreo , fupra de- 
fcripto, h. e. leve lignum: Amboinice .. . . Java- 
nice Mamiran. 

Locus. In arenofis crefcitlocis & apertis campis, in 
loco gracili ad oras filvarum & hortorum deferto- 
* rum. 

Ufus. Nulli rei ejus lignum infervit nifi foco, quum 
facile exficcetur , atque flammam concipiat, fed 
carbones non format, ac mox in cineres comburi- 
tur, quidam ejus radicem laudant tanquam antido- 
tum contra venenatos pifces , Djamor feu fungos , 
cancros &c. fi mafticata radix aque: incoquatur cum 
viridi Catjang, ac propinatur: Ejus folia.cum pau- 
xillo Curcumz contrita Emplaftri forma fordidis in- 
ponuntur ulcerationibus ad illas depurandas & exfic- 
candas , fi vero tumores duri adfint, undique circum- 

nenda-funt calefacta folia rubri Cabi cabi, h. e. 
Folii bra&eati rubri: Foliorum decoctum cum rubro 
Sullaffi puerperis quoque propinatur poft partum ad 
depurationem & exficcationem , uti & ad menftrua 
promovenda. ; 


Tabula Quinquagefima Odava 
Ramum exhibet Mamanira. 


Tom. IV. 


123 


Uit baar fchoot komt een gebeel bos van flelen, gantfch 
ros , en met kleine knopjes bezet, die mosagtig fchynen, 
waar wit worden kleine befien, ‘als Coriander’, groen, 
met klein Saar vin binnen, dog mecft bedervende en af- 
vallende. 2 

Het bout is mede wit , en beeft een ros en droog METE y 
zyn troffen ziet men in O&ober. De Hitoeuefen noemen 
bet Hue, gelyk de Leytimorefen alle bet Caju naffi, an- 
dere Aymalua , dat is, jonge Vrouwenboom, niet alleen 
wegens: de flappigbeid der bladeren, maar ook omdat bet 
al’t werk en voornemen in de tuinen, daar "t Staat, flap- 
pelyk doet voortgaan, andere bouden "t voor ’t mannetje 
van Caju naf. 

Het is cen beefter by bunlieden zeer infaam en gebaat, 
zo dat ze bet nog in de nieuwe tuinen , nog in bare buizen 
niet branden zullen, gelovende, dat in deszelfs buisin't 
kort iemant zal flerven , al zou bet maar een: boen zyn: 20 
zullen ze ok geen pagger - ftylen daar van maken, en dat 
om bovenftaande reden; dit nemen ze daar uit af, dat bet 
eenongelukkige plant moet zyr, om dat ze baar eigen zaat 
tot geen perfettie brengen kan. Het waft in de velden, 
op rant, en onvrugtbare plaatfen, tot de dikte van cen 

een. 


De Seven en Vyftigfle Plaat 


Vertoont een tak van de tweede Peerl-flruik. 


LXII. HOOFDSTUK. 
De Mamanire -flruik., 


Jcbap met de twee voorgaande , en 20 groote pelna 
kenis met malkanderen . bebalven cba cx 
dere veranderingen , dat men ze qualyk onderfcheiden kan. 
De eerfte Mamanira, is een lage firuik, fcbaars een 
man boog , en de Ham op "t. meeft een arm dik, de bladen 
ren ftaan twee tegen malkanderen , en eenigzints in ryen 
agter breet, voor allenkskens toegefpitft , yf en fes dui- 
men lang, twee breet of «vat meer , aan de kanten Syn 
gexaagt „als Brandnetels , aan de onderfte zyde witagtig 
of wollig in "t. aantaflen, gelyk. ook. de ftelen zyn, van 
Jmaak droog en fmets ; uit de fcboot van yder blad «va 
een fleeltje, *t welk draagt cen klein kroontje , of vali 
van, bleek-paerfe bloempjes y: waar uit werden kleine he- 
fien , fchaars zo Brook als Coriander , ligt-wiolet, en fap- 
pig, van binnen leit een klein boekig Jicentje, bet bout is 
'zagt, ligt, en droog. 


‚Naam. In’t Latyn Mamanira, op” Maleits Mama. 
niran, op t Baleits Ringan ringan , of Ingan ingan 
een naam gemeen met "t bovenftaande Caryophyllafter li- 
toreus, dat is ligt bout, op Amboin .... op Fava 
Mamiran. 

Plaats. Het waft in zandige en opene velden, op een 
magere gront, aan de kanten van de bo[Jcben , en verla- 
tene tuinen. 

Gebruik. Hy deugt fcbier niets dan tot brandbout , 
dewyl bet ligt opdroogt, en bet in "t vuur geen kolen zet, 
maar ftraks tot affche vervalt; ‘zommige pryzen zime wor- 
telen, als een tegengift tegens quade Sehen , Djamor of 
Campernoelien , Krabben enz.- Als men de geknaauwde 
wortel in water kookt , met groene Catjang indrinkt , de 
bladeren met een weinig Curcuma gewreven werden , 
pleifter-gewys opgeleit op vuile ulceratien om die te zuive- 


Di navolgende drie becfteren bebben nog eenige maag- 


"ren en te drogen; maar als er barde zwellingen by zyn, 


maet men boven op en rontom leggen; de bladeren van root 
Cabi cabi , dát ís, Folium bracteatum rubrum, warm 

emaakt ; ook werd bet afzietzel van deeze bladeren met 
rode Sullaffi de kraamvrowwen ingegeven naar het baren, 
om die te zuiveren , en op te drogen, als mede om de maand- 
ftonden te bevorderen. 


LA 
De Agt en Vyftigfte Plaat 
Vertoont een tak van de Mamanire-/truik. 


9 2 CAPUT 


124 
CAPUT SEXAGESIMUM QUARTUM. 


Mamanira alba. Daun fanca. 


lem, qui multis quoque ramis fefe erigit hon 


' A Lba hzc fpecies fruticem gerit precedenti fimi- 
ultra viri altitudinem , ejus fuperiores partes 


lanuginof funt, & ad tactum molles: Folia plerumque ` 


bina fibi funt obpofita, illis prioris fimilia, fed paulo 
latiora, ad oras maxime & fubtiliter ferrata inftar 
foliorum Urticz , fuperne obfcure virentia, rugofa, 
inferne cinerea, lanuginofa, craffisque obliquis ve- 
nis pertexta, cetdrum ejusdem coloris cum pr&ce- 
' denti, quatuor ac fere quinque pollices longa, tres 
lata digitos , faporis ficci, ad illum foliorum Guajavi 
adcedentis , odorque ad arborum pediculos adcedit. 
- Flores brevibus & coadunatis ex racemis depen- 
dent, minimi & albi, propc foliorum ortum undique 
circa petiolos : Illos fructus infequuntur pufilli, & 
rotundi, quorum pauci perfeéti excrefcunt , funt- 
que albi & fuccofi. Kjus cortex eft tenuis, fragilis, 
& ficcus, lignum, uti prioris, molle eft & inutile. 
Nomen, Latine Mamanira alba , Malaice Daun /an- 
ca, Baleyice Mamaniran peti &*Ingan ingan, Java- 
nice Caju fanca. ; à 
Locus. In fterilibus crefcit agris in levibus filvis, 
& defertis hortis uti prior, fed rarius obcurrit. ` ` 
Ufus. Ad focum etiam adhibetur uti prior, facile 
enim flammam concipit, ac cito in cineres conver- 
titur, unde & apud Bafeyentes fuum fortita eft no- 
men : fic & mulieres hujus folia coquunt cum Sulaffi 
feu Bafilico , atque puerperis ifta propinant inftar 
recedentis. Alii ejus radices coquunt, quas exhi- 
beat contra Diarrhzas, ad exficcandum vero, prio- 
fem preferrem, quum ficcioris fit nature , atque 
alba freec fpecies acrior fit: Folia ejus contrita, & 
aceto incotta cum Oryza & Cumino, duris inpofita 
tumoribus , illos diffipant. 


Tabula Quinquagefima Nona 


Ramum exhibet Mamanire albe. 


CAPUT SEXAGESIMUM QUINTUM. 


Frutex Ceramicus. Caju ceram. 


ceram, immo ejus tantum varietatem habeo, 

altior autem excrefcit, ramosque gerit magis 
regulares, quibus folia infident bina fibi obpofita, non 
autem per paria uti in binis precedentibus, fed cru- 
ciata, füntque minora prioribus , quatuor pollices 
longa, binos lata digitos, non rugofa vel lanuginofa, 
fed glabra; atque ad oras adeo fubtiliter ferrata, ut 
vix diftingui poffit, ipforum apices quoque brevio- 
res funt, fuperne glabra, viridia, & {plendentia, in- 
ferne grifea & magis alba, quam in binis prioribus , 
multis obliquis admodum tollis; atque inter has plu- 
rimis venulis pertexta , faporis ingrati & Filicini. 

Flores itidem albos profert in brevibus corymbis 
feu umbellulis plurimis circa ramos pofitis, quales & 
fru&us funt inftar albi nempe Corallii, qui ab avibus 
maxime expetuntur:. Cortex & lignum eft ficcum & 
leve, uti binorum antecedentium. Radix non profun- 
de fub terra fefe extendit, fed hinc inde furculos 
profert, qui transplantari poflunt. 

Nomen. Latine Frutex Ceramicus , juxta Malayenfe 
nomen Caju ceram, quod in Banda ufitatum eft, five 
quod ex Cerama ipfi obpofita primi-eum adduxerint , 
five quod ab ejus incolis ufum ipfius primum edo&i 
fuerint. - 

Locus. In Amboina ignotus eft hic frutex, Bande 
in hortis plantatur. ob Tubfequentem. ejus ufum ; e 
Ceramz regione in finu Haye € Haytoemette fpon- 
te in filvis crefcit. 

Ufus. In Banda ad nullum alium adhibetur fcopum 
nifi ad pifces enecandos & capiendos, hunc in nem 
ejus folia in mortario contunduntur, & cum cinere 


con- 


A precedenti Mamanira alba parum differt Caju 


HERBARII AMBOINENSIS . Liber VI. CaputLXIV, 


LXIV. FEO OF DS TU K. 


De witte Mamanire-firuik. 


ook met veele takken regt opfchietende niet boven 

een man boog , baar opperfte deelen zyn wolagtig , 
en zagt in't aantafien, de bladeren Joan meeft tegen 
malkander , de vorige gelyk , dog wat breder 5 aan de 
kanten merkelyk en fyn gezaagt gelyk de Netel-bladeren , 
aan de bovenfte zyde donker-groen, ruig, aan de onderfte 
graauw , wolagtig , met dikke fchuinfe aderen, anders van 
dezelf fte couleur als de vorige, vier enfcbaars vyf duimen 
lang , drie vingeren breet, van fmaak mede droog, na de 
Cujavos- bladeren tre e, en de reuk na Boom-luizen. 


D: witte zdort is cen firuik de voorgaande gelyk, 


De bloemen bangen aan korte, en op malkander gedron- 
gene trosjes , zeer klein, en wit van verwe, by den oor- 
Jprong der bladeren rontom de fielen , daar op volgen kleine 
ronde vrugten , waar van weinige tot perfeltte komen , 
en ook wit en vogtig.2yn: De fcbors is dun, bros, en niet 
zappig , ’t bout als boven ligt, en ondeugent. 

Naam. In ’t Latyn Mamanira alba, op 7 Maleits 
Daun fanca, op ’t Baleits Mamaniran poetj en Ingan 
ingan, op Fava Caju fanca. 

laats. Het waft op magere velden in kreupelbofcb en 
verlatene tuinen als 't vorige , dog wert weiniger gevonden. 

Gebruik. Het wert mede tot brandbout gebruikt als ’t 
vorige, 't brand ligt, en vervalt ook ligt tot afch, waar 
van bet in "t Baleits ook zyn naam heeft: zo koken de 
vrouwen deexe bladeren ook met Sulafft of Bafilicum, en 
geven bet de kraamvrouwen te drinken gelyk bet vorige; 
andere koken de wortelen, en geven bet te drinken in al- 
lerbande buikloop, dog om op te drogen zoude ik bet voor- 
gaande beter bouden , om dat "t zelve droger van aardis, 
en de witte zoort min of meer fcherpigbeid beeft. Deblar 
deren gewreven, met azyn gekookt , ryft, en wat Cumein, 
en omgeflagen op de barde gezwellen, verdryft dezelve.' 


De Negen en Vyftigfte Plaat 


Vertoont een tak van de witte Mamanire-firuik. 


C nn engen 


LAV HOGADS TOC 
De Ceram/the Ana, +" 


Caju ceram zeer weinig $ ja ik boude bet flegts 
voor een verandering daar van, ^t fcbiet boger > 
en met ordentelyker takken op, waar aan de bladeren oök 
twee en twee tegen malkander flaan, niet in ryen, gelyk 
de twee voorgaandes. maar in t kruis, de bladeren zyn 
kleinder dan de voorgaande, vier duimen lang , twee vin- 
geren breet, „niet rüig of wolagtig, maar glad, aan de 
kanten zo fyn gezaagt, dat men bet evenkennen kans de 
Jpits is ook wat korter , boven effen, gras-groen, blinkende, 
van onderen grys, en twitter dan de twee voorgaande, 
met veele zeer fcbuinfe ribben , en daar tu[Jcben met fyne 
mee uitgeweven , onlieffelyk en Vaarnagtig van fmaak. 
et bloeifel is insgelyks wit, op korte dollen of trosjes » 
by malkander ftaande rontom de takken , gelyk ook zyn de 
vrugten 5 te weten als witte Koraal , die de vogeltjes 
gaern eten. De fcbors en bout is droog en ligt, gelyk aan 
de twee voorgaande, De wortel verfpreit.zig niet diep 
onder.de aarde , bier en daar nieuwe febeutjes voortbren- 
gende, die men verplanten kan. g? 

Naam. In ’t Latyn Frutex ceramicus, na "t Ma- 
leits, in Banda gebruikelyk Caju ceram , of om dat zy 
bei an 't tegenover gelegene Ceram gebaalt , of van de- 
zelve zyn gebruik eerft geleert. hebben. 

Plaats. Het is in Amboina onbekent, in Banda werd 
bet in de boven geplant wegens `t volgende gebruik, tegen 
over op Ceram, in de bogt van Haya sem: Haymoeteite 
waft bet van zelfs in "t wild, 


Ve 't voorgaande witte Mamaniran verfchilt bet 


Gebruik. In Banda doen ze daar anders niet mede dan 
vilfeben te vergeven en te vangen; tot dien einde nemen 


ze de bladeren, flampen ze in een vyzel , en vermengen ze 
à gnet 


Pag. 124 . 


oe 
E 7777 

= A 

LLY 
LA 


DT 


== 
=> | 


WA 


A 7 
ch 7 
4 A" 


E en 


ON 
== 
4 
^ 
N 


X= 


A 
SS 
== 
SS 


A 


N 
N 
\ 
N 


a 
N 
N 
WN 
SN 
NN 
AN 


Ay 
N 


ch ij 7 
714 


Mİ 
qm 7 
f // IHM 


SER 
=> 


2 


N 


SSS 
3% 


Y 
Ñ 
N 


H 


AN 


M 
S 
N 


Nİ 

N 
SN 
N 


= 


SSSS 
A 
NN 
NN 


= 


> 


SO 
== 


SS 


= 


HE 


77 
IZ 


İİİ 
Mİİ 


SONA 
SSS 


S 


se == 
p 
A 
yA SS SI A N N 
^ SS NSSNS f^ : AN 
£ ses AAHH YA RASS Ai N NN 
^ = 777777 / ANA GA NN 
Hi AA NUN ASSI 
H VINN OM YSS 
CAR | N) N 
AINN ANN 
AMA ANN 
ZONNE YARN 
\ i NN ANS O 
NN ZR SS EVER EE 
ANS AN SSS 
y N d N SENOS SSS SSS 
/ N ^ MINNN SSS > 
NN "a NN BIB s NES OS 
NN AN Di YA NY - 
NY du ANIN 
NN / Ka AN N 
AN Oi INN 
ZZ NN 
AN 


N 


ty 
ATA 


7 
A" 


Wale 
Wi NN 


NS NEON 

Ma AIMS, RSs 

| HIN WRN SS \ à ==> 

NNUS = \ ==> 

: N === 

N SS ANNIE = NA Rss = 
\ NES AUS == SEN Ai» | 

dll SSS 

NY 

Ny 


SON = 


NS QQ N RN KS = 
SS AŞK S 
Ñ NN Wk SSS = 
d SUN ANS 
SS NNNNNSSNY 
N SN NN == S 
N N 


z 
777 


Se 
u 
SA; 


zz 


=; 


SSE SSS 
LSS 


22 
= 


DE 
d 
Y 


77 


AA 


^ 
Gi 
Y 
NW 
NM 
S N 


OLLIE GC: 
SEE GE 


SCH 
ad. LXI. 


| Pay. zag. ge 


i 

MM 

AMI 
MA 


H 
7 
MH, 
HAA 
WE 
YA 


UN 
NN 
NUN 


AN) 
N 


SS 
SSS 
ST mm 
XE 


NAS 
SSS 


Y) 
He 
Ta 


m 
MON 

nM N 
Ko atla 


2. j WY, | 
| HH 
4 

: A 


KS 


Mach 
MA 
ANS M 


KN 


zz 


SASS ANS 
a AA 


SS 
N 


À 
YO 


S AN oS N 


INI 

D'A 

Au 

Ai ah 

WS Ah 
AIS 


NM 
RON 
NN 


KA 
NN 

NN 

DR 
N 


A 
N 


VI. Boek. LXVI. Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 125 


conmifcentur ad corbiculi quantitatem , quem per 
noctem obtegunt: hunc fecum pgrtànt ad loca, que 
maris refluxu rupibus adfunt, vel ubi fufpicantur pi- 
{ces latere , projiciunt hec folia ac manibus conte- 
runt, donec fpumam excitent , omnes pifces in locis 
iftis latitantes mortui intra breve temporis fpatium 
in confpeétum veniunt:: Hominibus tamen aliisque 
animalibus non nocent, fturni enim aliique volucres 
ejus fructus comedunt, oves & hirci ejus depafcun- 
tur folii: atque radix interne etiam in re Medica ad- 
hibetur: Hoc fupra memoratum tantum intelligen- 
dum eft de domeftico Caju Ceramo, qui in hortis 


tantum plantatur, & cujus folia venduntur ad pifces 


capiendos, preter hunc in Banda alius filveftris Caju 
ceram obcurrit, qui prioris mas habetur, folia gerens 
breviora magisque lanuginofa domeftico , nullius ett 
virtutis ac potiffimum ligno foci infervit, quem ta- 
men unum eundemque habeo cum mox praecedenti 
Amboinenfi Daun fanca. 


Tabula Sexagefima 


Ramum exhibet fruticis Ceramici , cum racemo frugifero fe- 
parato. l 


D 


` CAPUT SEXAGESIMUM SEXTUM. . 
— Cortex pifcatorum. Roffu. 


a 


Rs arbufcula eft altior precedentibus , trun- 


cum gerens rectum & fimplicem, pedem cras- 


fum, qui in tenuia & longa dividitur flagella. ` 


Folia funt alternata, formam gerentia fummitatis 
haft, fex pollices longa, unum cum dimidio lata, 
in longum durumque apicem definentia, qui ficcus, 
firmus , parumque incurvus eft, ad oras funt ferrata, 
obfcure virentia, ad tactum rugofa, fed non lanugi- 
nofa, faporis & odoris ingrati. 

Ex ipforum alis multi dependent racemuli, inque 
jis capitula obfcure virentia , vix magnitudinem haben- 
tia Vicie, qué fuperne aliquid quafi mufcofi viden- 
tur gerere, qui forte flofculi funt: His fuccedunt fru- 
&us feu bacce parve, & rotunda, vix magnitudi» 
nem feminis Coriandri habentes, diu virentes, dein 
ex nigro fufcz, & inftar Corallii fplendentes , intus-in 
fuccofa carne officulum reconditur durum & angulo- 
fum, quod femen eft. Cortex glaber eft, fufcus , 
plerumque flavis pun&ulis notatus , interne fuccofus, 
& ruffum tingens colorem : Lignum eft molle, fic- 
cum, nec durabile. . 

Nomen. Latine Cortex pifcatorum a fubfequenti ufu. 
Malaice Roffu, Amboinice Mamuffut, in Leytimora 
Mawal, Java Angrung. 

Locus. In apertis crefcit agris & ventofis collibus. 

Ufus. Trunci cortex apud pifcatores in magno ufu 
eft, qui cum illo fila pifcatoria fricant , unde pri- 
mo obfcure ruffefcunt, ac dein ficcata nigrefcunt, 
atque in aqua marina durabilia funt , ita ut virtutes 
habeat Tanarii fupra libro quinto defcripti. In re Me- 
dica nullum obtinuit ufum. Avicule ejus baccas co- 
medunt , per quas in hortis propagatur ac feritur , 
ubi-lete fepe progerminat ad binorum hominum al- 
titudinem : ficcum ejus lignum foco etiam adhiberi 
poteft: ac licet folia ingratum ac Sambucinum gerant 
odorem , a quibusdam tamen in cibis adhibentur , 
ac prefertim in illo Boboto dito, uti ejus preparandi 
modus fupra libro quinto in folio bircino feu Daun 
cambing indicatus eft. 


In Rumpbii adpendice bec adduntur. 
Javanis & Balcyenfibus dicitur Angrung , ex cujus 


radicibus decoctum preparant, quod propinant con. 
tra dyfenteriam & mictum cruentum. 


Tabula Sexagefima Prima 
Ramum exhibet Corticis pifcatorti. ` 


met afch, omtrent een korfje vol, dat ze * napis toedck- 
ken; bier mede gaan zy dan na dé plaatzen, die by ^t af- 
lopen der zee in. de klippen flaan, of daár ze © ‘chen ver- 
moeden , firoyende en wryvende met de banden de bladeren, 
tot dat xe Jcbuimen , zo komen alle de wiffchen ` die daar in 
zyn, doot boven dryven. Daar is ester voor menfchen 
geen fchadelyke eigen/chap in, nog voor ander gedierte , 
want de fpreeuwen en andere vogelen eten de urugien s 
Schapen en bokken aveiden. de bladeren af, en de avortelen 
gebruikt. men.ook in de Medicynen binnens lyfs. Diz bo- 
vengemelde is te verflaan van het tamme Caju ceram, 
dat men alleen in de boven plant, en waar van men de 
bladeren verkoopt „om vifch daar mede te vangen ; bebal- 
ven dat bebben zy in Banda nog een wild Caju ceram, 
voor "t manneken.van "t bovenflaande gebouden, met kor- 
ter en. wolagtiger bladeren dan bet tamme , van geene 
kragten , meeft tot ligt-brandbout dienende , "t welk ik 

voor een en "t zelfde boude met bet naalt voorgaande Am- 

boin/cbe Daun fanca. > 


De Sejtigfte Plaat 


Vertoont een tak van de Ceraamfcbe beefler, met cen vrugt” 
dragende tros-afzonderlyk. Co; 


LEVELSHODOEDSTUR 
De- Schorffe der Viffers. 


een regte enkelde flam , een been dik, verdeelt in 

dunne en lange gerten; de bladeren flaan te we- 
derzyden tegen malkander , gefatfoeneert als bet yfer van 
een piek, fes duimen lang, een en cen balf breet, met een 
lange barde fpits , die droog , :fbyf, en wat gebogen is, 
aan de kanten gezaagt, zwart-groen, ruig in "t aantas- 
ten, dog niet wolagtig, onlieffelyk van fmaak en reuk. 


Roe is een boompje boger dan de voorgaande, met 


Uit bare {choot bangen veele trosjes „en daar aan don- 
ker- groene knoppen, qualyk zo groot alseen Vitfe, die 
boven op wat mosagtig vertonen als het bloeifel , daar op 
volgen de vrugten of befien klein enrond, fcbaars zo groot 
als een Coriander ‚langen tyd groen , daar na zwart- 
bruin , en blinkende als Koralen: Binnen in't zappig 
wleefth leid een hard en bockig fleentje , "t welk bet zaat 
is! De febors is effen, bruin, doorgaans met geele puntjes 
ge/pikkelt, binnen zappig, en ros verwende , 't bout week, 
droog, en vergankelyk. ) 


. Naam. In ’t Latyn Cortex tun van *t vol- 
gende gebruik, op’t Maleits Rottu, op Amboin Mamus- ` 
fut, op Leytimor Mawal, op Java Angrung. 

Plaats. Het waft in opene velden en op lugtige bewvelen. 

Gebruik. De /cbors van de ftam is by de viffebers in 
proot gebruik , die daar mede bare vifchlynen wryven , 
waar door ze eerft donker-ros, daar ma gedroogt zynde 
zwart werden , en durabel in zee - water, xo dat bet de 
kragt beeft van Tanarius, boven im "t vyfde boek be- 
febreven. In de Medicynen is bet onbekent, de vogeltjes 
eten zyne befien, en zaaijen ze daar naar bier en daar in 
de tuinen, daar bet dikwils opkomt y. en wel twee mannen 
hoog opfcbiet 5 't droge bout kan men tot branden gebrui- 
ken, hoewel de bladeren een viefen en Vlieragtigen reuk 
hebben, zo werden ze nogtans by zommige in de koft ge- 
bruikt , inzonderbeid die men Boboto noemt, op de ma- 
mier gelyk boven in’t vyfde boek van Folium hircinum of 


Daun cambing gezegt is. 
In de Adpendix van Rumphius wert’er dit bygedaan. 
Op 't Favaans en Baleits biet bet Angrung, wit wiens 


awortelen dezelve een af kookzel maken, en * drinken. te- 
gens den bloed-loop en bet bloed-wateren. i 


De Een en Seftigfte Plaat 
Vertoont cen tak van de Vilfchers-lruik. 


Q 3 CAPUT 


e 


126 
CAPUT SEXAGESIMUM SEPTIMUM. 


Frutex carbonarius primus. Salay. 


lem, ac crus circiter craffum , quam alii Arboris 

rubre feu Aycau, putant effe fpeciem, alii vero 
Caryopbyllaftrum effe dicunt , utrique vera dicunt , 
mixtam enim illarum arborum habet formam , fed tan- 
topere diverfam, utpeculiarem cenfeamus effe fruti- 
cem, binz vero ejus funt fpecies alba & rubra, qua- 
rum differentia potiffimum in cortice ac ligno confiftit. 

Primo. Salay albus furculos profert tenues ac fir- 
mos, quibus folia per ordines infident feu per paria 
ample diftantia , que formam habent apicis minoris 
hafte , tres quatuorque pollices longa, preter lon- 
gum ipforum apicem , ac tribus nervis longitudinali- 
bus donata, quorum bini extremi prope oras excur- 
runt, ipforumque interfticia repleta funt plurimis 
coftis transverfalibus, per quas folium ab inferiore 
parte rugofum eft, funtque porro fuperne obfcure 
virentia, inferne pallide cinerea ac lanuginofa, fca- 
bra, ficca, ubi franguntur, fonitum edentia, fapore cum 
Aycou convenientia, qui eft ex acido adftringens. 

Fru&us rari ac vagi dependent tenuibus in petio- 
lis ex foliorum alis, funtque parva ac rotunde bac- 
ce, inftar illarum Juniperi, feu paulo majores , ac 
coronula ornat&, quz ex quatuor formantur fquamis, 
funtque porro ficce , dure , & cinerez , intusque 
replete granulis parvis angulofis , pallide fufcis & 
fplendentibus inftar feminis Acetofz, fed minoribus. 

Cortex parum laceratus eft, exalbo & viridi mix- 
tus, fordidus ac mufcofus : Lignum ejus eft album, 
ficcum, & fi cedatur, fatis durum. 

Secundo. Salay ruber, arbufcula eft priori fimilis, 
ejus vero cortex ex rubro &-cinereo variegatus eft, 
ac folia eandem cum precedente habent formam ac 
magnitudinem, per tria quatuorve paria rachidi infi- 
dentia, quorum inferiora binos pollices longa funt, 
ac magis uno lata, fuperiora tres quatuorve longa, 
excepto apice, ac vix binos lata, fuperne glabra & 
lete virentia, inferne non ita albicantia , fed magis 
ad viridem adcedentia colorem. 


S is mediocris eft arbor, truncum gerens humi- 


Ejus fructus funt quoque bacce inftar Diperis > iti- 


dem coronatz, ac bine tresve fimul ex petiolis de- 
pendent, talesque bini petioli fimul ex foliorum alis 
proveniunt , funtque fquamofis ac foliaceis parvis te- 
plete feminibus. ` 

Lignum eft grave, durum, & album, fed ficcum eft 
& ruffum , fique cedatur difficulter per medium feu 
transverfaliter finditur ob ejus duritiem, ita ut fecu- 
res cito perdantur, per medium vero facile finditur, 
eftque ficcum admodum, & facile flammam concipit, 
licet fit viride. 

Ambz hz fpecies fru&us fuos proferunt Decem- 
bri, qui diu ex arboré dependent. 

Nomen. Latine Frutex carbonarius primus, albus, & 
ruber , Malayenfibus nullum obtinuit nomen , Ma- 
caflarenfibus vero dicitur Tsjammo , Amboinenfibus 
Salay & Salayer , quibusdam Saba & Mebu lappia, alii 
illum vocant Tsjenke utan daun kitsjel, licet erronee, 
hoc enim nomen Caryopbyllaftro primo competit fupra 
defcripto, qui in Leytimora vulgo Halat dicitur. 

Locus. In ventofis crefcit collibus atque ubique in 
infularum parvis filvis, uti & in Celebe. 

Ufus. Hujus lignum elegans ac optimum eft, ex 
uo carbones exuruntur, fed plurimum mifcetur cum 
lo Arboris carbonarie feu Kenet, que fimul in foffis 
comburuntur , atque hi carbones optime conducunt 
fabris indigenis, qui opus fuum peragunt cum parvo 
igne, noftrates vero illos contemnunt, quum majo- 
rum folium viribus refiftere nequeant, fed cito quafi 
avolant & GC ae 

‚Cortex eft | apeda, unde & nomen Mebu lap- 
pia accepit, licet fübfequens latifolia fpecies melius 
in hunc conducat finem , ex reétis ftipitibus raro ul- 
tra hominem altis pali feu Paggers optime formantur 
tenera folia ad volvulos Tabacarios feu Bonchos ad- 
hibentur. 


H 


Eft 


HERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput LXVIL 


LXVIL HOOFDS TUK. 
De eerfte Houtskole-ftrurk, 


Alay word een middelmatige boom , met een lage ftam, 
S omtrent een dye dik, dewelke zommige voor een me- 
dezoort van Arbor rubra of Aycau, anderen voor 
wilde Nagelen bouden, beide hebben ze gelyk, want by 
beeft van beide een gemengde gedaante, dog x6 veel ver- 
Jebillende , dat wy bem woor een byzondere bee[ler- [tellen, 
by beeft twee zoorten Witte en rode, bet onderfcheit meeft 
in de D en ’t bout vertonende. i 
1. Witte Salay heeft dunne en ftyve ryskens , daar aan 
Jiaan de bladeren in ryen tegen en wyd van malkander , 
gelykende een [pits van een kleine piek, drie en vier dui. 
men lang , bebalven de lange /pits, met drie zenuwen in 
de lengte, waar van de twee uiterfte digi by de-kanten 
lopen , en de tu[Jcbenplaatfen zyn doorregen met veele 
dwers-ribben, die bet blad van onderen rimpelig maken; 
voorts zyn ze boven donker-groen, van onderen ligt- 
graauw of wolagtig; ftyf, droog, en in °t breken kra- 
kende , van fmaak na bet Aycou. trekkende , dat is wit 
den zuren adftringerende. . 


De vrugten bangen weinig by malkander , op dunne 
fleeltjes uit den fcboot der bladeren , en zyn kleine ronde 
befien als Genever , of wat grooter , met een kroontje bo- 
ven op „ van vier fchubbetjes gemaakt , droog „ bard, en 

raauw, binnen zyn ze gevult met kleine boekige zaden, 
igt=bruin, en blinkende als °t zaat van Zuring , dog 
kleinder. 4 

De fcborffe is wat gefcbeurt , uit den witten en groe- 
nen gemengt , vuil of mosagtig: "t bout is wit, droog’, 
en in °t kappen redelyk bart. 

2. Rode Salay is een boompje "t vorige gelyk , dog de 
Jtborffe is uit den rode en graauwe gemengt , de bladeren 
zyn van dezelfde fatfoen en grootte , met drie en vier paar 
aan een rysken , de agterfle twee duimen lang, ruim een 
breet, de voorfte drie en vier lang , bebalven de Jpits, 
en febaars twee breet, boven glad en blyde-groen , van 
onderen zo wit niet, maar meer na den groene trekkendé, 


De vrugten zyn mede befien ; klein als Peper , ook met 
een kroontje, bangen tweeen drie by malkander op een 
Steeltje, en zulke fteeltjes twee uit een fchoot der blade- 
ren, yerilferig > en van binnen met diergelyk klein zaat 
gevult. 

Het bout is zwaar, bard, en wit, maar be[lerft- ros 
en bruin als men bet kapi , moeyelyk dwers te kappen 
volgens zyne bardigbeid , zo dat bet ook de bylen bederft, 
maar /plyt zeer ligt in delengte, is zeer droog, en brand 
ligt'al is bet groen. 


Beide deeze zoorten vertonen baar vrugten in December, 
en men ziet ze lang aan den boom bangen. 

Naam. In’t Latyn Frutex carbonarius primus albus 
& ruber, in bet Maleits beeft bet geen naam, op Macas- 
Jer by zommige Tsjammo, in °t Amboins Salay en Sa- 
layer, by zommige Saha en Mehu lappia, zommige noe- 
men bet Tsfenke utan daun kitsjel , boewel gualyk, want 
deeze naam komt Cariophyllafter primus toe, bier boven 
befchreven , op Leytimor in^t gemeen Halat genaamt. ` 

Plaats. Het waft op lugtige bewvelen , en overalin de 
kreupelbofiche Eilanden, als mede op Celebes. | 

Gebruik. Dit is een koftelyk bout om kolen-daar van 
te branden , dog werd meeft gemengt met dat van Arbor 
carbonaria of Kenet, en t'zamen in kuilen gebrant. 
Deexe kolen zyn goed voor alle Inlandfche Smits, die baar 
werk by een klein vuur verrigten, dog de onze willen ze 
niet gaerne bebben, om dat ze de groote blaasbalken niet 
konnen verdragen, maar ligt vervliegen. 


De fcbors is een Ubat papeda, waar van het de naam 
Mehu lappia beeft, boewel * volgende breedbladige daar 
toe bequamer is , wit de regte flammen , die-men telden 
vint , niet boven een man hoog , werden goede pagger- - 
Jicilen gemaakt', de jonge bladerenmrerden gebruikt tot 
Bonkos of rolletjes „waar in men den groenen Tabak wint. 


Daar 


Zabi E 


ET 


ZE ELEK IAS Lg 
EL YY MEE: 
AGO IN KS 


PITA E 
TELA 
Lİ 


Ta 


SS 
NS 
Wx : 
Sy N >> 
SS 
WR 
SNES 


SSN 
SSS 


SRY | 
RY 
SA 


TR 


Nites 
URN 
N OS 
N 


UN 
N 


ZZ 


Mm, 


NN 
ASN 
EN 


SY WS 


Maa 
III 


Fag.127 . 


VI. Bock: LXVIIF. Hoofdf. ° AMBOINSCIE KRUYD BOE K, 127 


Eft Galia latifólia Salay fpecies , Seil finiillima, 
cujus folia bina fibi funt obpofita, fed ample diftan- 
tia, tres quatuorque pollices longa, binos lata, tribus 
acutis coftis per longitudiném donata, tenuia & gla- 
bra, fubtus non albicantia, nec tot lateralibus coftis 
pertexta. à; A 

Ejus fructus bini fimul dependent magnitudine’ Pi- 
forum , qui fupra parum funt ümbilicati , intus itr 
nigra ac coerulea medulla innumera locantur femina 
arenam tenuem referentia. 

“ Nomen. Latine Frutex carbonarius latifolius, Mas 
Taice Salay lebber; 

Ufus ejus eft uti prioris ad carbones nempe ex eo 
exurendos , vulgaris quoque eft in Java, ibique voca- 
tur Daun kikir, he folium avarum, quum tam pufil- 
los volvulos Tabacarios fubpeditet, in quibus modo 
tria quatuorve Tabaci ramenta fervari poflunt. 


Tabula Sexagefima Secunda 


Ramum exhibet Fruticis carbonarii, cum folio majore a, & 
fructu b feparato. 


Daar is nog eenbreedbladigeSalay; bet Sefel zeer pee 
lyk, wiens bladeren flacn twee en twee tegens malkan, 
der, met wyde tu[Jebenplaatfen , drie en vier duimen lang 
twee ditoos breet , met drie feberbe ribben in de: langte $ 
dun en glad, van onderen niet witagtig nog met zo veele 
dwersribben doortogen. 2 RA 

De vrugten bangen twee en twee by maltander, iğ de 
grootte van erweien, met een klein kuiltje boven op Abin 
nen in een zwart-blaauw merg , leggen ontelbare kleine 
zaden als fyn zant. p ed … €010 

Naam. Jn ’t Latyn Frutex carbonarius latifolius, 
in t Maleits Salay lebber.: 5:5. iri 

Gebruik. Men gebruikt bet mede om kolen daar van te 
branden, gelyk bet bovenfiaande. Het is mede gemeen op. 
CR > en biet daar in ^t. Maleits Daun kiker „ dat is 

ierig-blad , om dat men zulke kleine Bonko[fen daar van 
maakt, daar in qualyk drie of vier fnibbelijes Tabak zyn. 


De Twee en Seftigfte Plaat 


Vertoont een tak van de Houtkools-flruik, met een grooter: 
- blad a, en de vrugt b afzonderlyk. | uM 


di builds E CS? 


e 


- ,CAPUT SEXAGESIMUM OCTAVUM. . 
í do M A MOL ME ee o 

Fragen corbonaning afpera da 

de EK poi rerit illis pracedentis maxime 
H adcedentia fed longiora, quinque & fex pol- 

lices longa , digitum lata, ac longiore apice 
donata quam Salay, ad oras obfcure ferrata, fcabra, 
& per fiçcitatem fonitum edentia, ad taétum rugofa 
& acuta quafi, fünt autem maxime fragilia, ac mox 
emarcida, & fefe convolventia , füperne ex nigro 
virentia , inferne albicantia: Ex quavis foliorum ala 
brevibus ex petiolis bine dependent rotundz pilule 
magnitudine fere Fragorum, feu fructuum Labarong, 
externe fquamofe.& virides, interne paucis angulo- 
fis replece feminibus, ejus folia tres nervos habent 
longitudinales , quorum bini laterales non in ipfum 
excurrunt apicem , fed a binis aliis excipiuntur: Ra- 
morum cortex fufcus eft & fragilis , atque truncus 
ad fummum cruris craffitiem obtinet; lignum flavefcit, 
fatis durum eft, & firmum, fed leve. 

Pilul& eis fub initium pluvioforum menfium con- 
fpiciuntur, quum & folia magna ex: parte decidunt, 
longeque ac firme ipforum rachides fenfim quoque 
ac cum fonitu quafi abrumpuntur & decidunt. 

. Nomen. Latine Frutex carbonarius afper : Amboi- 
nice in Hitua ac vulgo Ya. In Uliafferenfibus infulis 
Bilfa uren, h. e. Malaice, Pitsja, quum folia ac ra- 
Chides tam facile frangantür, quam vetüla tefta; in 
Oma Sifin dicitur. x = 

Locus. Tam in litore quam in montibus provenit 
in levibus filvis , locis fterilibus ac ventofis, plerum- 
que autem plurimis excrefcit ftipitibus haud ultra 
brachium crâflis. ' Ren a 

Ufus. Longi ac recti ejus rami adhibentur ad coftas 
naffarum, quum in aqua marina maxime fint dürabi- 
les, craffiores ftipites palos Ben dc tigna zdium 
vulgariam Amboinenfium: Uliafferenfes incolz cor- 
ticem ejus potui .Towack infundunt , utf Ubat feu 
Pbarmacum Saguero mifcetur , idem quoque cortex 


eft Ubat papeda uti omnium. Salay fpecierum. | Folia 


contrita & inlinita Noman atram faciei curant, que 


tetra Lepre fpecies eft , per quam homines nigro 


Y 


deftedantur colore inftar diabolorum. 


"Ny B. Huic Capiti nulla adjeéta fuit icone . 


M Ty 


Ent HOOFDSTUK, 
De ruige Hontskookfirnik, © 


y Eexe firuik beeft bladeren met de voorgaande Satay 
meeft overeenkomende, vyf a fes duimen lang, en 
een vinger breed , met nog een langer fpits uls bet 

Salay , aan de kanten donker gezaagt , flyf „en van droog- 
te rammelende, ruig en fcherp in *t aantaften , zeer bry- 
zelig , en Jiraks verdorrende, en t'zamen rollende, boven 
zwart-groen, van onderen witagtig. Uit teder fchoot 
der bladeren bangen aan korte fleeltjes twee ronde pilul- 
len, in de grootte van balfava[Jen aardbefien of de vrug- 
ten Laharongs buiten fchubagtig en groen, binnen met 
weinige boekige zaden vervult. De bladeren bebben drie 
zenwwen in de lengte , waar van de twee aan de zyden 
niet tot aan de fpitfen komen , maar werden door: twee 
andere vervangen. De fcbor[fe der takken is bruin en brya 
zelig , de ftam werd op ’t meeft een dye dik. Het bout is 
geelagtig y redelyk bart en ftyf, dog ligt. ap 


_ De Pilulen ziet men in ’t begin van de oogft of regen 
Mouffon, als dan vallen de bladeren meeft af, de lange 
en Jiyve ryskens breken ook kort en al krakende af. | 


Naam. In't Latyn Frutex carbonarius afper : Ante 
boins op Hitu en in’t gemeen Ya. In de Uliaffers Hifa 
uren, dat is in’t Maleits Pitsja, dewyl *t blad en tak- 
ken xo ligt breken als een oude verrotte potfcberve , op 
Oma wert bet Sifin: genaamt. } " ' 
© Plaats. Het waft zo wel op ftrant als in "t gebergte , 
en in’t kreupel bofcb, op dorre en lugtige plaatzen; me- 
rendeels [ebiet bet met verfcheide ftammen op, niet boven 
een arm dik. * . 

Gebruik, De lange en regte takken werden gebruikt 
tot ribben van de vifchfuiken of korven, vermits zy in 
zout water durabel zyn , de dikkere flammen werden gem 
bruikt tot fparren en eilen aan de gemene buisjes of but- 
tekens der Amboinefen. De Inwoonders van iaffers 
doen de fcbor(Je in baar Towack, gelyk men bet Ubat of 
Pharmacum in de Saguweer doet. “Dezelffte fchors ts 
mede een Ubat papeda, gelyk alle Salay. De bladeren 

ewreven en opgefmeert , genezen bet zwarte Noman in 

t aangexigt , een lelyke zoort van Lepra, waar door de 
 menfcben zo zwart werden als duivels. 


N.B. By dit Hoofdftuk is geen afbeelding van de Plant 
geweeft, 


CAPUI 


129 
CAPUT SEXAGESIMUM NONUM. 


Folium politorium. Ampelaas. 


vero plerumque tantum frutefeat , atque ab 

incolis peculiaris habeatur planta, hinc ipfi 
etiam ‘hic fuum tribuam locum: bine ejus fant fpe- 
cies, humilis feu vulgaris, qui frutex modo eft, alter 
in arbufculam excrefcit. 

Ampelaas vulgaris frutex eft , ramos quosdam emit- 
tens longos, reétos, & lentos, qui tamen inferius 
brevem formant truncum, pedem craffum, illis folia 
undique infident inregularia , brevibus & craffiufculis 
in petiolis , que cum illis Varinge latifolie conve- 
niunt, funt autem dimidio minora, & inequalis ma- 

nitudinis, inferiora enim tres & quatuor pollices 
onga funt, unum cum dimidio Jaca, fuperiora quin- 
que & fex pollices longa funt, ac binos lata, in lon- 
gum apicem definentia , crafla ‚firma, rugofa ,.& acu- 
ta inftar linguæ felis , praefertim in fuperiore ipfo- 
rum parte, ad oras non ferrata, prope nervum me- 
dium bini alii obliqui concurrunt, qui non ample 
fefe extendunt, fed in alias definunt transverfales co- 
ftas. Sic quoque nervus medius non perfecte folium 
in binas dividit partes, fed una feu altera pars femper 
anguftior eft, qui character hifce foliis: communis 
eft cum illis Goby: Coftarum interftitia pertexta funt 
- innumeris minimis venulis cancellatis, quales obfer- 

vantur in Varinge & bol foliis, atque hzc, fi abrum- 
pantur, lac quoddam fundunt. Decerpta quoque 
mox ficca funt , dura, & fonora , inflar corii exficcati. 

Nullos profert flores , fed fructus minimos feu 
groflulos, uti Varinga gro[Jularia, funt autem paulo 
majores, obfcure virentes, ficci, & infipidi, qui eo- 
dem quoque modo ramis infident. R 
. Ampelaas arborea rectum emittit truncum craffitie 
Pinange, in obfcuros quoque annulos divifum : Ejus 
folia potiffimum conveniunt cum illis Goby, non au- 
tem funt dentata, fed integra , & in teneris parum 
finuofa, rugofa, & verrucis acuminatis obfefTa , unà- 
que folii pars multo anguftior eft altera, ita ut ner- 
vus medius non directe per mediam folii partem de- 
currat , funtque quinque vel fex pollices longa, bi- 
nos cum dimidio & tres lata, tres quoque*nervi ad 
inferiorem folii partem concurrunt, ac bini laterales 
non ample excurrunt, funt autem flaccidiora quam 
prioris, nec tam bene poliunt.. .. ER 

Fructus funt uti prioris: ejus cortex rugofus eft, 
mufcofus, & in ramis lentus, lignum mollius “eft 

uam precedentis, quod fatis folidum ac durum eft: 

triusque fructus ac potiffimum minoris fpeciei raro 
in confpe&dum veniunt, quum continua ramorum 
avulfione inpediantur excrefcere. |. . ^. 

Nomen. Latine Folium politorium , Malaice , Java- 
nice, & Baleyice Ampelaas, vulgo Malayenfibus di- 
citur Daun gofo, h. e. folium politorium ab ejus ufu, 
Amboinice in Hitua Wellat , in Leytimora {rilat & 
Ila á un. ; (t. 

Locus. In ventofis crefcit collibus ac locis foli bene 
expofitis, quogue folum fit durius , eo craffiora & 
firmiora funt ejus folia: in cun&is fere infulis aquofe 
Indie crefcit, prima nempe feu humilis fpecies, al- 
tera enim feu arborea a quibusdam non pro: vera ha- 
betur Ampela, fed Goby fpecie. |... : 

_ Ufus. Hujus arboris folia tantum in ufu funt, que 
ligniarii, ciftiarii & politores lignorum ficca fervant, 
ipfis enim perdolata BT ligna, prefertim fcrinio- 
rum, ciftarum, & fedilium ai Wi illa gla- 
bram adquirunt polituram atque eleganter poliri pos. 
fuut ,. folia enim hzc diu funt fcabra & rugofa, atque 
€ ligno omnem tollunt fcabritiem, nigrum Accarba- 
har feu Corallia eleganter quoque per h&c poffunt 
glabra & polita reddi. 


A Mpelaas ad Varinge fpecies referri poffet, quum. 


za — 


In Luhunefi regione tertiam ejus inveni peón. 


L 1 la, qui- 
bus folia undique erecta infidebant , majora, erator, 


guz frutex erat longa & reta emittens-flage 


& firmiora quam vulgaris, coloris ex nigro virentis, 
atque integra, magisque rugofa: Rami fruétibus omufti 
erant, lignum fatis durum erat, fed non ultra pedem 
craflum. In Nako hujus ingens invenitur arbor. 


In 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VT. Caput LXIX. 
LXIX: HOOFDS TUK. 


Het Polyft - blads. 


Mpelaas zoude men onder de zoorten van Varinga 
A mogen rekenen , dog dewyl bet gemene maar een 
heejter blyft, en van de Inlanders voor een byzona 
dere plant gebouden word, 20 zullen wy bem bier ook een 
byzondere plaats geven. Hy beeft twee zoorten „ bet lage 
of gemene , blyvende een beefter, de tweede werd een boom, 
Het gemene Ampelaas is een fbruik , met ettelyke lan- 
ge, regte „en taaije-takken op/chietende, die egter beneden 
een korte [Iam van een been dik formeren, daar aan flaan 
de bladeren rontom zonder order op korte dikke Balen. de- 
walke gelyken die van de grootbladige Varinga, dog die 
wel de belft kleinder zyn, van ongelyke grootte, want de 
agterfte zyn drie en vier duimen lang , een en een balf 
breed ; de voor[le zyn yf en [es duimen lang en twee breet, 
voor met een lange its, dik, fbyf , ruig, en fcberp als 
een Kattetong , byzonderlyk aan de bovenzyde , aan de 
kanten ongezaagt , by de middelzenuwe (boten nog twee 
andere fcbuinfe t'zamen , die niet verre lopen , maar flui- 
ten tegen andere dwers-ribben. Zo deelt ook de middel- 
zenuwe 't blad niet regt in tween, maar deen of voorfte 
helft is altyt fmalder, welk merkteken deeze bladeren ge- 
meen bebben met de Gohy. De tuffcbenplaats van de rib- 
ben zyn doorweven met ontallyke kleine.adertjes , die zoe 
danige ruitjes maken, gelyk men ziet aan de bladeren van 
Varinga en Gohy , gelyk ze ook in 't afbreken een wei- 
nig melk geven. . De afgetrokkene werden ftraks droog; 
bard, en rammelende als gefebrompelt Leer. 


Het draagt geen bloeifel, maar wel kleine orugten of 
Pygen, gelyk de Vâringa groflularia , dog wat grooter, 
donker -groen, en droog , zonder fmaak, die ook op de- 
zelffte manier aan de takken zitten. ` | 

Het boomagtige Ampelaas fchiet met een reste ftam, 
in de dikte van een Pinang - boom , ook în donkere leden 
verdeelt. De bladeren komen meeft overeen met bet Gohy, 
dog xy zyn niet getant „maar met bele kanten, of aan de 
jonge flegts een weinig bogtig , tuig, en met, /pitfe wrata 
ten bezet; de eene helft van "t blad is merkelyk fmalder, | 
dan de andere , zo dat de middelzenuave niet regt door bet 
midden gaat , van vyf tot fes duimen lang , twee en cen 
half en drie breet 5 agter floten ook drie zenuwen te za- 
men , ende twee ter zyden lopen niet verre, zy zyn flap» 
per dan de vorige, en [cbueren 20 wel niet. ` 


De vrugten zyn.als aan 't vorige : dé Jebörs is ruig, 
„mosagtig , en aan. de takken taai, bet bout is weker dan 
aan "t vorige, "t «velk redelyk digt en bart is... De vrug- 
ten aan beide, dog meeft aan de kleine ziet men zelden, 
om dat ’t door "t gedurig afrukken der takken onder de 
voet gehouden werd, = = Ee 

Naam. Jn’t Latyn Folium politorium , op Maleits, 
Javaans, en Baleits Ampelaas, in 't gemeen Maleits 
noemt men bet Daun goflo, dat is Schuerbladt , van zyn 
gebruik, Amboins op Hitu Wellat , op Leytimor Itilat 
en lla. un. x1 

Plaats. Het waft op lugtige beuvelen en plaatfen , die 
‚wel. ter zonne ftaan, en boe barder de grond is, boe dik- 
ker en Jiyver bladeren bet beeft. Het walt meeft in alle 
Eilanden van Water- Indien, te weten de eerfte of lage 
zoorte., want de tweede rekenen veele voor geen opregte 
Ampelaas, maar. voor een zoort van Gohy. 

Gebruik. Van deeze firuik beeft men geen ander ge- 
bruik, dan in de bladeren , dewelke de Timmerlieden > 
Kiftemakers, en alle die in.’t bout werken , gedroogt bt- 
waren, want met dezelve fchueren ze al bet opgeft 
houtwerk , inzonderbeid kantoren , kiflen , gedraaide jtoe- 
len, enal fyn werk, waar vanzy glad en effen werden, 
en daar na bet polyft te beter aannemen , Want de bladeren 
bouden deeze ruigheid en fcberpbeid lange tyd, en nemen var 
*t bout alle oneffenbeid weg. Zavart Accarbabar of Kraal- 


boompjes kan men ook mooi daar mede fcbueren en glad maken. 
= Opt Lubunefe land beb ik nog een derde zoort gevon- 
den, zynde bok maar een ftruik met lange en regte takken, 


-daar rontom de bladeren meeft overeind [tonden , grooter» 


dikker, en ftyver dan aan °t gemene, zwart -groen Va 
“Couleur, met effene kanten, en alzo ruig. De takken bin- 
` gen vol vrugten , "t bout was redelyk bart , dog niet boven 


een been dik, Op Nako bebben.ze egter een groote boom 
bier van. I 
n 


Fab. Oi 


N 
NIS 
SENT 


ID 


So 


A. 3 
N 
SSS 


UI 
[Hp 
GH 2 


E m 
É 77 e 


7 A 


ES 


a aw 
a maga are 
E 


— 


Vs 


Ak e 


es, 


Kee 


x. 


er 
Se 
SSS 
AS 
SSS 


N 
E 


ZUD 


TL 


IN 


Ze 


PNY 
DANY 


Lana aa ew 


e 


EED Y 


ae 
ae 


GE 


A 


LEAN 


CO M, Ji 
Ui), ij, 


/ 
Y 


Hf 


NNN 


RR 


—— À— e 


mm ji 


— 


^r ~ 


VI. Bock; LXX. Haalt, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


In Adpendice bec adduntur. 


Similis arbufcula obcurrit in Hort. Malab. part. 3. 
Fig. Go. defcripta fub nomine Malab. Teregam: Portu- 
mite Arvore da raspa, Belgice Ryf-boom, cujus ru» 
gofa folia itidem adhibentur ad ligna polienda. 


Tabula Sexagefima Tertia "be 


Ramum exhibet fruticis, qui Folium Politorium Rump bio vo- 
catur, atque fine dubio ad Fiets Indicas pertinet , uti ex 
ejus defcriptione , ac praefertim fruétibus conítat: quam 
fententiam quoque fovet Cj. Commelinus ad: Teregam, H. 
Malab.; quz hinc ipfi in notis ibi dicitur Ficus Malaba- 
rica foliis rigidis, fructu rotundo lanuginofo, flavefcen- 
te, Cerafi magnitudine. iğ 


CAPUT SEPTUAGESIMUM. 


Folium calcofum. Daun capur. 


"F/Ec eft arbor mediocris , non fruticofa, fed fim- 
licem plerumque emittens truncum , -inftar 
L Ricini, cui quodammodo adfinis videtur effe, 
in raros dividitur ramos; quibus folia undique infi- 
dent folitaria, inregülâria , & quodammodo vaga, 
Jongis ac rotundis petiolis infidentia : Folia hec bi- 
. vel triformia funt juxta etatem, juniora enim in quin- 
ue notabiles angulos funt divifa , inftar foliorum 
alve , bini vero fupremi anguli maxime dentati 
funt, ac binas peculiares formant lacinias, bini au- 
tem inferiores parvi funt ac vix prominentes y funt- 
que porro ample dentata: Seniora folia hofce ple- 
rumque perdunt angulos, ad unam modo partem an- 
guli veftigium exhibentia, in omnibus vero prope 
petiolum ausge magni concurrunt nervi, exceptis 
pluribus aliis , qui folium inferne rugofum confti- 
tuunt : Superiora decem & undecim pollices longa 
funt, inferiora feptem & otto, ac femper pollicem 
latiora, quam longitudinem & ipforum petioli obti- 
nent, unde & quzdam retro flexa funt: Folia fub- 
tus, petioli, ac porro rami alba & craffa arenofaque 
farina quafi coníperfi funt inftar calcis , que mani- 
bus etiam adhaeret, quum tradtentur. == 
Flores in ramorum extremo excrefcunt ids inpe- 
tiolis feu racemis , a decem ad octodecim pollices lon- 
gis, quorum quinque ac fex fuperius conjun@i func, 
ac rami finem ad latus comprimunt, cui tenera infi- 
dent folia: Petioli hi undique obfeffi funt capitulis 
ex cinereo viridibus, inftar Lini capitulorum , que 
quinque obfcuris fulcis notata funt ac ftriata, atque 
ruffa craffaque medulla confperfa: Matutino tempore 
hzc fefe aperiunt in quinque breves & amplos radios, 
qui fundum conftituunt, intus ex viridi flavefcentes, 
inque medio pilulam formant ex craffis ftaminibus 
conftru&am , antheras floris gerentibus. 
.— Fru&as eft inftar Cerafi nigri minoris, longiufculo 
& flaccido infidens petiolo, plerumque ex binis tri- 
busve fegmentis conftans , coloris ex cinereo viri- 
dis, ac quoque arenofüs, quodvis autem fegmentum 
fulcatum eft, & unum altero majus, quod inftar ad- 
'pendicis eft, plerumque enim hic fructus bifidus eft, 
kau trifidus fit illum Rijeini refert, intra menfem hi 
fru&us maturefcünt , ac cito dehifcunt, unumque al- 
terumve exhibent officulum Pifum referens minus, 
-quod obducitur”carne tenui & aurea, intus vero re- 
co granulum durum, nigrum , ex rotundo acu- 


minatum , atque externe multis cavitatibus inzquale. 
. Rami rotundi funt, albicante & glabro obduéti 
cortice , Ti; eft album, molle, & fubtile, inftar 


illius Tilia: Fru&us in medio Orientalis anni tempo- 
ris in confpectum veniunt. 

Nomen. Latine Folium calcofum, Malaice Daun ca- 
pur, Ternatice Hate fica fica ngadu feu. doffal madoro, 
Amboinice Ayaur feu Tatume aur , in Lochoa: Tattu- 
me cabule, in Uliafferenfibus infulis Luba & Ruba, in 
„Homa Tu, quidam hanc quoque vocant arborem 
Aynitu. ` ‘ re ; 

Locus. In Amboina, Cerama, & Moluccis crefcit, 
. ubique in minoribus filvis ac defertis hortis, 


Ufus. 


129 


mica du het Byvoegzel wert ’er dit bygedaan. 


Een diergelyk boompje is befcbreven in bet derde de 
Fig. 60. van de Hortus Malo. met den Para 
naam Tere; 1, in ’t Portugees Arvore da raspa, op 
t Duits Ryf-boom, wiens ruige bladeren mede gebruikt 
werden tot bet fchueren van boutwerk. - e 


De Drie en Seftigfte Plaat 


Vertoont een tak van het Poly/t-bladt, welke boom zeker- 
© lyk tot de zoorten van Indifebe Vygen behoort, zo als uit 
` deszelfs befchryving en de vrugten klaarlyk blykt, in 
-*welke gedagten ook is de. Hr. Commelin omtrent de Tere 

gam van de Hortus: Malab., welke hy daarom in de aan- 
- tekeningen aldaar noemt Malabaaríche Vygeboom , met 
. Tuwe, bladen, en een ronde, wolagtige, en geelagtige 
. vrugt, in de grootte van een Kers, . : 


LAX HOOTDSTUXE. 
= He Kalk-bladt. 


: It werd een middelbare boom , niet ftruikagtig s 
; 5 „maar meeft met een enkelde ftam opfcbietende , ge- 
© lyk een Ricinus, met den welken ket eenige verre 
maag febap /cbynt te bebben, en verdeelt zig in weinige 
takken 5 rontom dezelve fbaan de bladeren enkelt, zonder 
order , “wat wyd van malkander, en op lange ronde fte- 
len. De bladeren zyn van twee of driederlet fatfoen, na 
bare vuderdom ; want de jonge zyn in yf merkelyke boe- 
ken verdeelt , gelyk'het blad van Malva , dog de twee 
voorfte boeken zyn diep gekerft, en maken twee byzondere 
lappen, ftaande na voren „maar de twee agtérfte boeken 
zyn klein, em even uitfbekende , voorts rontom wyd ge- 
tant , de oude bladeren verliezen meeft de voornoemde boe- 
ken, flegts aan de eene zyde de voetftappen van een boek 
beboudende , en aan alle ftoten van onderen vyf groote 
zenuwen by den Heel t'zamen, bebalven nog veele ände- 
ren; die "t blad van onderen ruig maken: de woorfte zyn 
tien en een balve duimen lang, de agter[le zeven en agt, 
en Velkens een-duim breder, zo lang ook bare flelen zyn, 
waar van zommige agterwaarts gebogen flaan , de bla- 
deren van onderen, halen , en 't voorfle der takken zyn 
met een Wit en End meel bebangen , als kalk , "i 
welk aan de handen blyft bangen , als men ze bandelt. 
Het bloeifel komt voort aan bet uiterfte der takken, aan 
lange (Lelen y of troffen van tien tot agttien duimen lang, 
waar van vyf a fes aan "t voorfte by malkander flaan, en 
drukken "t eind van de tak, daar aan de fonge blaatjes 
Joan, geheel ter zyden uit. Zy zyn rykely bebe met 
graauw-groene knoppen , als vlasdodden, met vyf donkere 
vorens gefbreept , en met cen ros'zandig meel beftrooit , in 
de morgenftonden openen ze baar in vyf korte en brede 
Jiraaltjes y dewelke bet boompje uitmaken , van binnen 
groen-geel , en bebben in de midden een pilulle van dikke 
draatjes gemaakt , en daar op geele noppen. 


ús 
M S. 


De vrugt is als kleine Krieken, ieder op een langagtig 
Jap fteeltje, door malkander uit twee en drie deeltjes ge- 
maakt, grys-groen , en mede zandig , en ieder deel met 
nog een byzondere voren, waar van bet eene deel aliyi 
grooter is, "t ander als een byvotgzel van "t groote, want 
de'tweedelige zyn de meefle , maar de driedelige vertonen 
een jonge vrugt van Ricinus ; zy werden binnen een 
maant ryp,. en berften baaft open, en vertonen een a twee 
ronde korls , als kleine erweten, beklect met een dun en 
gout-geel vleefch , binnen leit een bard en zwart fteentje, 
uit den ronden wat toege/pift , en “buiten om met veele 
kuiltjes. 

De takken, zyn rond , met Mie, effene febor [Je 
bedekt , "t bout is wit, week, en fyn als Linden - bout , 
de orugten ziet men in’t midden van de Ooft Mouffon. 


Naam. Jn ’t Latyn Folium calcofum, in ^t Maleits 
Daun capur, op Ternaten Hate fica fica ngadu of dof- 
fal madoro , op Amboin Ayaur of Tatume aur, op 
Loeboe Tattume cabule , in de Uliaffers Luha en Ruha, 
op Homa Toa, zommige nöcmen't ook Aynitu. 


Plaats. Het waft in Amboina, Ceram, en de Moluc- 
cos , overal in "t kreupelbofcb en in verlatene tuinen. ; 
R Gebruik. 


130 -HERBARILAMBOINENSIS Liber VI. Caput LXXI 


Ufus. Trunci non ultra pedem craffi adhibentur ad 
vulgares palos, qui iterum nempe excrefcere poflunt, 
ubi enim in obtecto locantur loco, cito pereunt, in 
Uliafferenfbus lignum fumunt tenuiffime fciffum & 
ficcatum, quod aliis admifcent ramentis odoratis pro 
fuffimigio , quum & quodammodo etiam fit odoratum: 
Tenera ejus folia cum Curcuma & aqua marina con. 
trita omnibus fcabiofis malis inliniuntur , ad illa cu- 
randa, uti cum, Haleco litorea idem peragitur. ` 

Corticis fuccus alicujus oculis inftillatar & propina- 
tur in horripulatione febris, quz aliquando ceffat, 
fed fortiter oculos vellicat at fine noxa , per quam 
forte alterationem febris expellitur :. Cavendum au- 
tem eít quam. maxime , ne farina arenofa foliis ac 
petiolis:adherens alicujus oculos tangat , quum dolo- 
rem ingentem excitet. Hujus arboris folia in pulve- 
rem comburuntur, ac cum Baru Sagueri arboris mi- 
fcentur ad focum igniarium fufcitandum , cinisque 
horum foliorum in Ternata adhibetur ad pigmentum 
Caffomba dictum. --——-—- e 


In Adpendice bec adduntur, 


Altera datur Folii calcofi fpecies , foliis cum Daun 
bari conveniens , quz nempe funt cordiformia, quin- 
que pollices longa & lata, ipforum finus. aucem non 
eft profundus, funtque ad oras ample dentata; nec 
angulis protuberantibus donata, fuperne obfcure vie 
rentia; inferne albicantia, ac farina ifta confperfa, 
que abradi poteft, tres nervi prope foliorum ortum 
concurrunt, ac quodvis folium tereti infidet petiolo 
rugofoque fine ordine circa ramos. 


- Tabula Sexagefima Quarta 


Ramum exhibet fruticis , qui Folium caleofum Rumpbio voca- 
tur, ubi litt. A tenerum denotat folium quinque angulis no- 

. tatum. B vetuftum folium, cujus anguli in finus excre- 
verünt, ` | Te »s 


CAPUT SEPTUAGESIMUM PRIMUM. 


Frutex. excecans. Kyel. 

CA Upra libro tertio arborem exccecantem defcrip- 
S fimus, cujus incole hanc putant. effe fpeciem , 
atque unum idemque dant nomen, ego autem 

tanquam diverfam plantam hanc defcribere malui. 
Frutex eft , varios emittens ramos , inferius par- 
vum formans truncum, fallax autem eft arbufcula , 
eleganti & glabra fua forma homines adliciens, noxia 
autem eft, fi tractetur, unde neceffe eft, ut rite ad- 
tendatur, & adcuratam ejus notitiam habeamus , ejus 
vero rami funt rotundi, elegantes, glabri, ac fuíco 
cortice obduéti , qui füperne viridis eft: Folia ejus 
funt cordiformia, fed inferius non finuofa, fuperius 
in acutum apicem definentia , intenfe glauca, mol- 
liffima & glabra ad ta&um, nullo autem modo fplen- 
dentia, vetufta quatuor pollices longa fünt, tres la- 
ta, ac potiffimum cordiformia, juniora fex pollices 
longa funt , quatuor lata, cufpidem haft referentia, 
integra, fed parum in arbore finuofa, atque ordina- 
tis parallelisque coftis pertexta, longis infident pe- 


iolis uti Populi folia, que fuperne fubrotunda funt,- 


nregulariter autem € ramis excrefcunt. 
. In ramulorum fummo flores excrefcunt longis ex 
julis, fex feptemve digitos longis , uti in atbore ex- 
cecante , funt autem longiores, inque iis primo pro- 
veniunt capitula ex flavo viridia, que in flofculos 
exce CURE faved Ne , funt enim brevia filamenta 
feu ftamina pilofa , nigras antheras gerentia, in femi 
circulo locâta, hee fru&us fubfequuntur ex rotundo 
angulon, ex cosruleo virentes colore, illis Cappari- 
dis fimiles, fed majores , rarique perfe&i funt, in- 
tus officulum reconditur fufcum, alba ac molli medul- 
la repletum, plurim vero he baccz vacus funt. 
Huc usque omnes ejus partes externe elegantes fue- 
re, fed funeftum fübfequitur , quod eft ejus lac, ex 
petiolis abruptis exftillans, primo cándidum , dein 
ficcum .ccrulefcens , eft autem non ita. copiofum, 
quàm in arbóre excoscante, fed magis nocivum , uti 
: y i i mox 


Gebruik. De ftammen die niet boven een been. dik zyn, 
werden tot dagelykfe pagger Meilen gebruikt , te weten, 
daar bet weder uit/chieten zal, want gedekt flaande ver- 

aat bet baaft ; in de Uliaffers nemen ze "t dunfte gefne- 

en en gedroogt bout, en mengen bet met andere Mekende 
Jpaanderen tot reukwerk , om dat bet eenigzints welrie. 
kent is. De jonge bladeren met Curcuma en zeewater pe- 
wreven , fmeert men op alderbande fchurftbeid , om die te 
genezen, gelyk men. met de Halecus litorea doet. 

Het Jap van de fchors druipen ze iemant in de ogen, 
geen bem ook daar van te drinken y als de buivering van 

koorts aankomt, dewelke zomtyts daar van wel over- 
gaat, maar ’t byt dapper in de ogen, hoewel zonder feba- 
de ş door «welke alteratie de koorts miljchien. verfchiet , 
madir men moet zig wel: n van't zandige meel aan 
de bladeren en flelen bangende , dat bet miethant in deogen 


komt, want bet veroorzaakt groote pyn. De bladeren wan.” 


deeze boom werden tot pulver gebrant , en met Baru van 
Saguweers-bomen gemengt tot tontel , om "t vuur ligt te 
ontfangen ‚de gebrande-affche van de bladeren-dienen in 
Ternaten tot CafJomba-verwen. ; > 


Dit wert in het Aanhangzel 'er bygedaan. 


Daag is nog een tweede zoort ean Folium calcofum, 
aan bladeren bet Daun baru gelyk, te weten bertformig , 
vyf duimen lang en breed , dog de kloof is niet zeerdiep, 
aan de kanten wyd getant „en zonder uit[lekénde: boeken, 
boven doods-groen , van onderen witagtig., en met-meel 
beftrooit , bet welk zig. aforyven İnat , drie zenuwen fto- 
ten by den oorfpronk t'zamen , en yder bladt ftaat op een 
lange, ronde, en wat ruige fleei, zonder order rontons 
de takken. aif ACH 


De Vier en Seftigfte Plaat 


Vertoont een tak van een firuik, welke het Kalk-bladt by 
Rumphius genaamt wert. Alwaar lett. A aanwy(t een jong 
blads met vyf hoeken. B een oud blade, wiens hoeken in 

. plooijen uitgegroeit zyn. ` ; : 


“LEXXI HOOFDSTUK © 
“De blindmakende Struik, 


bedriege 
de men/chen aan 


jes of bairtjes , met zwarte Hoppen, in eem baloe cirkel 
fiaande , naar deexe komen de vrugten , wit den ronden 


Le 


ter, en weinig tot volkomenbeid, innen, leit ee bruine 
korb met 2 dui; en week merg, dog de meefte befien ` 
zyn ydele, Tot nog toe is alles mooi gepost, maur de 


ook, dog Schaars, em uit de Ban fchier geen, Het SCH 


+ 


E 


NL 


7 
m a 


TS 


NS 


NINA 

H H 
AWM, 
SY bh 
ANO 


M 
NI 


CA 
Ze geet 
vu AT 


A 
HN 


MANİ 
YMM 
YY 


222 


İLANDA 
der 
22 
LA 


22 


222222772 S SOS 


7222 


WNN 

NN 
zi - 5 NN 
= ace SEES À ; NN 


TMS 
za 


gi 


A 


7117] 
Chit 


N 3 : 2 
AN Sİ ge. > « - ; 
MAN SS . : | 5 
S N d 
N à 


T 


Co 


SE 
=.= 
= 


. 230 - 


Lag 
rE 


Gite 


YZ. 


LXV. 


SS 
NN 
ANN 


SSS 


Wiki 


277 


= ee - > 3 Ne 


IN 


bs 


ASA 


s 


Zom. IV: 


.— 


VL Boek. LXXI. Hoofaf?. “AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


mox indicabitur, ex vulneratis ramis itidem exftillat, 
fed parva copia, atque ex trunco fere nullum: Lig- 
num eft album, molle, & inutile, deciduaque folia 
eleganter rubent, abrupta vero nigrefcunt ; Fructus 
Oétobri in confpectum veniunt. 

Nomen. Latine Frutex excecans : Malaice Caju matta 
buta darat, h. e. lignum excecans terreftre, ad di- 
ftin&ionem arboris excecantis , que femper in litore 
crefcit : Amboinice Kiel & Siel, in Leytimora Sija 
maburi, aliis vero Matta buli loumuri , Baleyice Plan- 
do & Plandje , Javanice Sabatimbia, Ternatice Fiddi 
lule, h. e. fputum profluens, a forma ficcorum ju- 
lorum. 

Locus. Ad oras filvarum crefcit, in vallibus, cam- 
pis, & minoribus filvis, fed ubique in parva copia, 
in Amboina, Java, Baleya, & Celebe obcurrit. 

Ufus. Primo monendum eft, ne lac hoc nocivum 
alicujus oculos vel crudam tangat carnem, in oculis 
enim periculofius eft ad hofce perdendos illo arboris 
excecantis, licet rara ejus proftent exempla, quum 
& rarius obcurrat, quam litorea ifta fpecies, quam 
plerumque naute inprudenter cedunt , ut id fupra 
loco fuo fuit indicatum : Nihilominus tamen noxia 
hzc planta multum prebet ufum , ac praefertim cor- 
tex ipfius la&efcens, Amboinenfes enim zque ac Ba- 
leyenfes illum adhibent ad nigrum tingendum colo- 
rem, contundunt enim hunc cum foliis vel cortice 


Lehz, que ipforum eft alumen , admifcentque nigra i 
S- 


argillæ , qua obvolvunt lintea alba, feu fila ex 
fypio contexta, qua nigro inbuere volunt colore , 
perque aliquot feptimanas ita deponunt , ex quibus 
dein veftimenta nigra ac ftriata texunc: Ejus lignum 
conterunt Indorum curatrices fupra porphyritim cum 
aqua, inliniuntque artibus dolentibus , feu lancina- 
tionibus adflictis , que cauffantur ab acribus humo- 
ribus circa articulos conlectis, quod plerumque gra- 
vium morborum prefagium eft: Ternatenfes ejus 
radicem interne quoque adhibent, non autem novi 
huc usque contra quosnam morbos, 

Celebes populi ejus cortice non utuntur ad tinétu- 
ram nigram formandam, fed ejus foliis ac fructibus, 
quos aque incoquunt cum Daun contu, quam in cra- 
terem effundunt, admifcentque (e coenum nigrum, 
in quo lintea alba fubigunt, ac tali modo per noctem 
ac diem deponunt. 

Arbores ibi craffitiem adquirunt Pinange , non alte 
excrefcentes , fed amplam formantes frondem, ipfa- 
rumque trunci vetuftiores cor generant nigricans. 


Tabula Sexagefima Quinta 


Ramum exhibet Fruticis excecantis. 


CAPUT SEPTUAGESIMUM SECUNDUM. 


Cortex faponarius. . Langu. 


adfurgens trunco, aliquando in altam excrefcit 
*- arborem, quz truncum gerit rectum & gla- 
brum, bominem circiter craffum , qui cunctos fuos 
ramos in vertice explicat fed raros, quorumque ra- 
chides eo copiofiores funt, ac breves, tenues, ftria- 
te feu angulofz , atque in fummo bifide : Quumque 
primum a me tanquam frutex fuerit obfervatus, hinc 
eum hic locavi, quum alioquin inter arbores locum 
teneat. det 
Folia cum illis Syderoxyli conveniunt, fed funt 
flaccidiora, attamen bina fibi quoque funt obpofita 
bina; tria, ac quatuor paria unain rachide, que 
implex ac inregulariter ex ramis excrefcit, atque in 
fummo tenuiffima & angulofa eft. 
` Folia ex rotundo oblonga funt, tenuia, inferius 
lata, ac fuperius in obtufum apicem definentia, pau- 
cis obliquis venis pertexta, fubtus glauca, inzqualis 
magnitudinis , fuperiora enim ultra palmam longa 
funt, transverfalem manum lata, in medio latiffima, 
inferiora triplo minora funt, ac fubrotunda, breviffi- 
mis petiolis infidentia, atque rachides prope ortum 


Pi: frutex eft altus & gracilis, fimplici 


eniculatz funt feu articulate , ubi & ingens verruca 


ocatur: Plurima foliorum pars ab infe&tis depafci- 
tur, flaccida funt , & quafi emarcida. 


Tom. IV. Flores 


Dyk van 
zx een band lang, en een dwers-band breet, en in de 


13 


is wit, week, en ondeugent , de afgevallen bladeren wer- 
den fcboon root, maar de afgebrokene zwart , de vrugten 
ziet men in October. 


_ Naam. Jn ’t Lateyn Frutex excecans, in't Maleits 
Caju matta buta darat, dat is "t landelyke blind bout, 
tot onderfcheit van de Arbor excecans , die altyt op 
Strand waft, op Amboin Kiel en Siel, op Leytimor Sija 
mahuri, by andere Matta huli loumuri, in ’t Baleits 
ei Y puse Op't Japas Sabatimbia, op Ter- 
naten jiddi lule , dat is vloeyend fpeekfel , van de pes 
daante der droge kattekens. Lob Midi , 

Plaats. Het waft aan de randen van de boffchen, in de 
valyen, velden , en in’tkreupel bofcb, dog overal weinig, 
men vint bet in Amboina, Fava, Baleys, en Celebes. 

Gebruik. Voor eerft moet men gewaarfchout zyn voor 
deeze fcbadelyke melk, dat ze niemant in de ogen of op °t 
raauwe vleefch komt , want in de ogen is ze periculeu- 
Jer om dezelve te bederven, dan bet ftrand blind beut e 
boewel men weinige exempelen daar van beeft , om dat 
ze weiniger te vinden is dan de ftrandzoort ,. daar ge- 
meenlyk 'i bootsvolk onvoorzigtig inkappen, gelyk boven 
op zyn plaats gemeld is. Niet te min beeft men nog al 
veel gebruik van deeze fcbadelyke plant, inzonderbeid van 
bare-melkagtige fcbors , want zo wel de Amboinefen als 
Balyers gebruiken dezelve om zwart te verwen, nament- 
lyk zy flampen dezelve met de bladeren of fcbors van Le- 
ba, "t welk baar aluin is, mengen dit onder zwarte klei, 
en bewinden daar mede bet witte linnen of cattoen-gaarn y 
dat ze zwart willen bebben, en laten dat zo eenige wees 
ken leggen, waar uit ze daar na zwart-geftreepte kleetjes 
weven. Lyn bout wryven de Indiaanfcbe Meeftreffen op 
een Deen met water, en Jmeren bet op de leden, daar in 
zy pynelyke fleeken gevoelen, veroorzaakt wordende door 
eenige fcherpe bumeuren omtrent de gewrigten vergadert, 
gemeenlyk een voorbode van zware ziekte, De Ternata- 
nen gebruiken de wortel ook binnens Iyfs, dog tegen wat 
ziekte beb ik nog niet ervaren. 

De volkeren van Celebes gebruiken tot zavart-verwen 
niet de fcbor(fe , maar de bladeren en vrugten, dewelke 
zy in water koken met Daun contu, gieten zulks in cen 
bak, vermengen dat met zwarte modder , kneden ’t wit- 
i linnen daar in, en laten "t aldus een dag of nagt 

aan, 

De bomen werden aldaar zo dik als een Pienang-boom , 
niet boog , maar breet van kruin, en de oude ove 
gewinnen een ?wartagtig bert. 


De Vyf en Seftigfte Plaat 


Vertoont cen tak van de blindmakende Struik, 


LXXIL HOOFDSTUR. 
De Scep-fchors. 


It blyft merendeels een boge ranke beefler , doğ met 
D een enkelde [lam op/chietende , zomtyts werd bet 

een boge boom, met een regte en effene (lam, om- 
trent een man dik, die alle zyne takken aan den top uit- 
breit, welke weinig zyn; dog de ryskens daar aan zyn 
zo veel meer, kort, dun, geftreept , of geboekt, en aan 
de voorfte zig altyd in tween verdelende. Om dat by dan 
in "t eerft voor een beefter van my aangezien is, zo béb ik 
bem bier geplaarft , daar by anders onder de bomen be- 
boorde. 

De bladeren gelyken die van 't Yfer-bout, dog zyn Dap, 
per, Jtaan ook twee en twee tegen malkander , met twee, 
drie, en vier paren aan een rysken , die enkel en zonder 
order aan de takken Daat, en na voren toe zetr dun en 
geboekt is. 


.. De bladeren zyn langwerpig-rond, dun, agter breet, 


en voor met een flompe [pits toelopende , met weinige 
Schuinfe aderen, van onderen blaauw-groen, zeer onge- 
votte onder malkander , want de voorfte zyn 


n brestft , de agterfte zyn driemaal kleinder , en 
meeft rond , op zeer korte fleeltjes. De ryskens by baar 
oorfpronk bebben een buld of knietje ‚daar omtrent men ook 
een grote wrat ziet, de meefte bladeren zyn van 't onge- 
dierte ch > verflenft of verzengt, en ftaan als = 

2 e 


132 


Flores funt albi, ac potiffimum ex longis forman- 
tur ftaminibus inftar flocci albi capillitii vel ferici, 
plurimi fimul adunati, & longo firmoque petiolo 
infidentes: Fructus fant filique tenues ac plane, fu. 

erius rotunde, quatuor & quinque pollices longe , 
Mi late digitos , adeoque tenues, ut chartacez feu 
foliacez habeantur, in hifce officula locantur plana, 
transverfalia , pauca, tenuiora & latiora illis Cucy- 
meris, ex nigro fufca. i 

Rami fragiles funt, cortex pallide cinereus, fuc- 
cofus, & lentus eft, lignum exterius durum, interius 
album eft ac molle. 

Nomen. Latine Cortex faponarius, Malaice , Java- 
nice, & Macaflarice Langir, Amboinice in Hitcea 
Pate, & ad diftin&ionem Patearboris, que eft Man- 

a fetida, Pate abbal , Amboinenfes enim hanc pro 
ipfius fpecie habent, quum tamen melius cum Syde- 
roxylo conveniat, nift hanc compararent cum illa ob 
acrem corticis fuccum , in Leytimora Bate vocatur. 


Locus. |n campis crefcit, minoribus filvis, & in 


litore, in altis Amboinz montibus raro obcurrit, - 


frequentior eft in Celebe circa Macaffaram, ubi lu. 
xuriofe ad fluminum ripas crefcit. 

' ^ Ufus. Trunci ac radicum cortex magno in ufu eft 
ad caput lavandum, hoc enim melius depurat quam 
Sapo vel Limones ab omni inpuritate , muco, & 
fquamis: Viridis autem non ita in hunc conducit finem 
quam ficcatus , quum nimis acer fit , ac capillorum 
radices inde vacillent, unde & Macaflarenfes in flu- 
viis natantes recentia fumunt ac preferunt folia , 
quz ubique ad manus funt in ipforum ripis, non ta» 
men ita depurant quam cortex, unde & hic in iftum 
adfervatur finem, ex arbore decorticatus , &-ad fo- 
lem exficcatus , qui in fafciculis conligatus in loco 
fervatur ficco, quumque caput ifto lavare velimus , 
conteritur manibus in aqua, que inde fpumefcit, ac 
fpuma hec capiti € corpori inftillatur, ubi mox dis- 
paret, quam primum fudores ac pinguedinem tangat, 
minima autem pinguedo inter fricandum cortici ad- 
mixta, hunc enervat, ita ut nullam emittat fpumam; 
h&c aqua ab oculis arcenda eft, quum acris fit, illos- 
que vellicaret-, atque poft lavamen hujus corticis 
rum folebant Limonem toftum feu Calappi me- 

ullam capiti inlinire, quum Langir capillos reddat 
nimis ficcos, prefertim in feminis , ita ut hos non rite 
poflint flectere vel ligare: in aqua itidem conteritur, 
donec fpumefcat, atque inlinita feliciffime curat vene- 
natos ictus vesparum , apium , ac fimilium infectorum, 

“licet diu jam ‘intumuerint; Per hoc arcanum Macas- 
farenfis quidam multum lucratus eft pecunie, fed 
fimul adeo avarus evafit, ut avum, qui a vespa ictus 
erat, fine pecunia numerata nollet curare , unde & 
uxoris divortium fubfequebatur. 


Sic itaque hic cortex ab Amboinenfibus & incolis 
tanquam vulgaris fapo adhibetur, cum quo & folia 
fimul adhibent. * Gorontales incole, qui multum ex 
filveftribus Oebiffen vivunt, illum fubigunt fub Ou- 
do feu Betule, ut ejus noxia qualitas tollatur. 


In Rumpbii au&uario bec adduntur. 


Notandum eft, hunc corticem , quum abradere 
ipfum velimus , primum ligno feriendum effe, quo 
mollefcit, ac in longas partes decorticari poteft, uti 
cum Culit lawan fit: Recens autem'hic abrafus cor- 
tex ingratum fundit odorem, ita ut naufeam moveat, 


" 


Tabula Sexagefima Sexta ! 
Ramum exhibet Fruticis Saponarii , floribus ac filiquis onu- 


D 


HERBARII AMROINENSIS ` Liber VI. Caput LXXI, 


Het bloeifel is wit, en beftaat meefi uit lange draatjes 
als een vlok wit bair of zyde, by malkander aan een 
trosje, en dezelve veele by malkander op cen lange Jiyve 
fleel. De vrugten zyn dunne platte bouwen, voor ront, 
vier en vyf duimen lang , twee vingeren breet , zo dun 
dat men ze voor perkament of eem dik blad aanziet , daar 
in leggen over dwers weinig platte zaden , dunder en bre- 
der als Komkommer-korls , zwart-bruin. 


De takken zyn bros, de fcbors ligt-graauw, fappig en 


r 


taay, ^t buitenfte bout bart , "t binnenjie wit en week, 


Naam. In’t Latyn Cortex faponarius , in °t Maleits, 
e en MacafJaars Langir , in Amboin op Ditze 

ate „ en tot onderfcheit van Pate, een boom, "t welk is 
de Manga fcetida, Pate abbal, want de Amboinefen 
bouden bet voor een medezoort van't zelve, daar bet nog- 
tans beter gelykenis met Yfer-bout beeft, of xy moeften 
bet doen wegens bet fcberpe fap, dat in de fcbers fteekt , 
op Leytimor Bate. 

Plaats, Het waft in de welden, kreupel-bofch, en op 
firant , int boge gebergte niet , weinig in Amboina, 
overvloediger op Celebes omtrent Macajjer , alwaar t 
weeldrig aan de rivierkanten waft. 

Gebruik. De fchors-wan de [lam en wortelen zyn in 
groot gebruik om ’t booft daar mede te waffen, want zy 
reinigen "t zelve beter dan Zeep of Limoenen van alle 
vuiligheid, fmeer , en febilferen. De groene is daar toe 
20 bequaain niet als de gedroogde „om dat ze te fcherp valt, 
en de wortelen van bet bair losbyt, daarom de Macaffa- 
ren in de rivieren badende , nemen liever de ver/cbe bladen 
ren, die daar over al by de werken zyn aan de rivier- 
kanten, boewel ze 20 wel.niet zuiveren als de fchors , dies 
dezelve in voorraat gebouden werden, tot dien einde de- 
zelve van den boom afgetrokken , droogt men ze in de zon, 
en bewaart ze in bosjes gebonden „op een droge plaats, als 
men bet booft daar inede waffen wil, vryfi men: ze: met 
de banden in water , xo begint bet al kokende te fchuimen, 
welke fchuim men op ’t hooft en lyf laat druipen y alwaar 
by ftraks vergaat , zo baaft by’t zweet of wettigheid be- 
roert , want de minfte vettigheid, die by de fcbors int 
vryven komt, maakt ze kragteloos , dat ze niet meer fcbui- 
men wil. Dit water moet men niet in de ogen laten koe 
men, want bet byt wat; en na bet waffenmet deeze fcbors 


. plegen zommige een gebrade Limoen of wat Calappus-pit 


op "t booft te wryven ,want:de Langir maakt ^t hair al 
te dor, byzonderlyk aan de vrouwen, zo dat ze ’t zelve 
niet wel binden of vlegten konnen: xy werd ook in water: 


gewreven tot dat ze fchuimt, en dan opzefineert , gencefe ` 


zeer gelukkig de venynige fleken der wespen, byen , en 
diergelyke , al is ’t lang gezwollen zur Met dit mid- 
del beeft een MacafJaar veel geld gewonnen, en wierd 
daar mede zo gierig, dat by zyn eigen Schoonvader , die 
deerlyk van een wespe geftoken was , zonder geld niet wil- 
de inem y Waarom by van zyn wyf moefte fcheiden. 

` Lo werd ook deeze febors by de Amboinefen en Inlan- 
ders voor een ordinaris zeep gebruikt , om de bladeren daar 
mede te waffen; die van Gorontalez «die veel van de wilde 
Ocbiffen leven , kneden xe onder de Oudo of Betule , om 
bare fchadelykbeid te benemen. 


Inde vermeerdering van Rumphius wert’er bygedaan. 


. Men moet weten, als men deeze fcbor[fe van den boom 
wil nemen , Zo moet men ze eerft met een tuk bouts klop- 
pen, waar door ze gewillig wert, en dan in lange fluk- 
ken affchillen , gelyk men met de Culit lawan doet , de 
verfcb gefchilde Bar beeft cen viefen reuk, zo dat men 
daar van walgt. a 


De Ses en Seftigfte Plaat 


Vertoont cen tak van de Seep-ffruik, met deszelís bloemen 
en houwen. Go 3 


(CAPUT 


Zab. LXVZ. 


Fig. 232 * 
í 


Ğİ, 


İİİ 
FH 


WA 


DH 
İİİ 
HR 
BATA: 
İİİ 


E 
"a 
"TL 
DEE 


7 


ARRE 


SS E 


e” 
777777777, 
i 
CH d 


he 


ER 


> 
ty 


2 


N 

N 

N 

IR 

N 
N 


ONY 
WAARM Ny 
AM t 
Wo dur 


A Wu 


| 
) 
j 


‘lie. A 


' Lab. LXV2Z. 


ES - £33 - 


7 
HG! 


T M 


ES 


art, 


N 
N 

SR 
Nİ 
CH 


Se 


Sİ 


AL 


PA 
WABEBZ 


WELL” 


IN 
> 


VI. Boek. LXXII Hoofäf. -AMBOINSCH KRUYDBOER. 


CAPUT SEPTUAGESIMUM TERTIUM. 
Capficum Jilveftre. T/chils oetan. 


non ultra brachium craffus , corticem habens 
album & rugofum, qui innoxium fundit lac, 

ac raros gerit ramos, rugofos, folia quodammodo 
fibi funt obpofita fed inregularia, illis Poelafari vel Sa- 
licum fimilia , at breviora, firma & glabra, oris equa- 
libus, paucisque obfcuris coftis donata, ex nigro vi- 
rentia inftar Gendaruffe, a quinque ad otto pollices 
longa, binos ac tres digitos lata. i 

Flores primo funt viridia capitula in flofculos al- 
bos fefe aperientia: Fructus peculiarem habent for- 
mam, referunt enim jugum feu bina cornua crafliore 
parte fibi adunata, atque apicibus transverfaliter re- 
mota, quorum quodvis circiter binos digiti articulos 
longum eft, plurima autem parum feparata funt , fini- 
bus amplis, acfi antea adunata fuiffent , primo viri- 
dia, dein corallii coloris, rubra nempe , inftar alio- 
rum Capficorum, cofta ab utraque parte diftin&a, 
uti & ipforum dorfa quodammodo angulofa funt. 
Intus locantur plurima angulofa & tuberculofa gra- 
nula, ab una parte fovea inprefla, & nigricantia, in 
carne molli & rubente, qualis eft fructuum Papari, 
quem odorem etiam gerunt, quodvis tale jugum lon- 
guinda ac tenui ex petiolo dependet, ac plerumque 

ini tales petioli uno ex pun&o oriuntur. Fructus hi 
Decembri obfervantur. _ 

Nomen. Latine e İZ Jilvefire , Malaice Tycbili 

etan, Amboinice doe abbal, omnia hec nomina 
“a fruğtuum fimilitudine cum Capfico vero fuam ha- 
bent originem, licet acrimonia ac viribus neutiquam 
cum hoc conveniat, vulgarem autem hic fequi volui 
opinionem, uti id Botanici folent, ut rite intelligan- 
‘tur. Quidam illud vocant Ucken lacki lacki , cujus no- 
minis rationem nefcio, quum Ucken ingens fit arbor, 
Lignum citrinum nempe fupra libro quarto defcrip- 
tum. 

Locus. Ignotus eft frutex raro obvius , in frigidis 
& umbrofis crefcit vallibus, uti PE fluvium Way- 
tommo, & circa Caytello in collibus ventofis. 

Ujus. De hujus fruticis ufu nil commentari pos- 
fum, quum ab incolis nullum potuerim inquirere , 
ob fingularem tamen formam hic eum defcripfi; hu- 
jus & litorea obcurrit fpecies, quam Pfeudo Capficum 
litoreum voco , quod craffiorem gerit truncum præ- 
cedenti , crus craffum , fed humilem & incurvum : 
Ejus folia majora funt, magis pallide virentia, ac 
plures paralelas coftas gerentia: Ejus flores funt oblon- 
gi, parvi, albi, & copiofi: Fructus cum illis prioris 
conveniunt , ipforum vero cornua breviora funt nec 
ita rubent. Cortex laéte deftitutus eft: Lignum fla- 
vefcit, tenuibus ex fibris conftat, & folidum eft in- 
ftar Tilie ligni, in parvis ac incultis crefcit infulis, 
qualis eft infula Columbina dicta Omz adjacens, ubi 
& denfam format comam , in cujus ramis palumbe 
multum nidulantur. 


Tabula Sexagefima Septima 
Ramum exhibet Copfici filvefris. 


Cs filveftre eft tenuis & gracilis fritext, 


CH 


E 
„LEXXI, HOOFDSTUKE 
De wilde Rüsjeseftriib, . . 


Apficum filveftre is een dunne en ranke firuik, 
| niet boven cen arnt dik, met cen witagtigo en rub 
2" ge fcbors , die cok onfcbadélyke melk beeft, en > 
weinige takken, die ook ruig zyn, de bladeren finan ook 
eemgzints tegen malkander , dog meeft zonder order, die 
van Poelafari of Wilgen gelyk , dog korter , Dat, en 
glad, met effen kanten, weinige donkere ribben, Zwart- 
groen, als Gendarufla, van vyf tot agt duimen lang, 
twee en drie vingeren breet, = © 
Het bloeifel zyn groene knoppen , die baar eenigzints in 
kleine witte bloempjes opeñen. De vrugten zyn van een 
ongewone gedaante , te weten van een jak of tatee boornen, 
met bet dikfte aan malkander flaande, en met de Jpitfin 
dwers van malkander gekeert , yder omtrent twee leden 
van een vinger lang; de meefte Fa een weinig gefepa- 
reert, met brede billen, als of ze eertyts aan malkander 
vaft badden geweeft, ecrft gras-groen, daar na koraal- 
root als ritsjes, met een rib of kant aan wederzyde, gin 
lyk ook bare ruggen wat geboekt zyn. Binnen le gen vecle 
boekige of bultige koris , aan de eene zyde een kuiltje beb- 
bende, en zwartagtig » Ín gen Week roodagtig vlee/cb , 
gelyk dat van rype Papari -örügten , ook van dezelf fte 
reuk: yder jok bangt aam een lang dun fleelsje, en ge- 
meenlyk twee zulke [Leeltjes wit eenen oor/pronk. De vrug- 
ten vint men in. December. 


‘Naam. In’t Latyn Capficum filveftre , op’t j 
Tfehili cetan , op Amboin 'ITchilli abbal qi uge? 
gelykeniffe der vrugten, -met-ritsjes of Spaanfe Peper 
boewel het anders aan fcherpbeid en kragten gants geen 
gemeenfchap beeft met "t zelve , dog ik beb bier bet ger 
meen gevoelen volgen willen, gelyk de K ruid-befcbryvers 
moeten doen, om verflaan te werden, Zommige noemen 
bet Veken Jacki lacki, waar van ik geen reden weet te 
gi; vermits Ucken cen groote boom is, te weten bet 

ignum Citrinum , boven in "t wierde boek befcbreven. 

laats. Het is een onbekende flruik, die weinig gevon- 
den ed, ell in koele en Jchnduoasrige valyen, als 

e rivier Waytommo, en omtre , 
hot y , m Caytello op lugtige 

Gebruik. Van deeze firnik weet ik niets te Jebryven 
aangaande zyn gebruik , alzo van de Inlanders daar van 
niets beb ervaren kunnen, egter om zyn rare gedaante beb 
ik bem bier befchreven; men vint nog een firandzoort bier 
van, die ik Pfeudo capficum litoreum noem y hebbende 
een dikker [lam dan ’t vorige, wel een dye dik, dog laag 
en krom. De bladeren zyn grooter, ligter-groen , en meer 
parallele ribben hebbende. De bloemen zyn langagtig 
Klein, wit , en veel aan de takken. De vrugten zyn de 
bovenftaande gelyk, dog de boornen zyn korter, en zoroot 
niet. De fcbors zonder melks " bout ligt-geel , fyndradig. 
en digt gelyk Lindenbout; *t waft op kleine en onbewoon- 
de Etlandekens , gelyk daar is bet Duiven- Eiland by 
Oma, alwaar bet een digte kruin maakt , op wiens tak- 
ken de wilde duiven veel neftelen. 


De Seven en Seftigfte Plaat 
Vertoont een tak van de wilde Ritsjes-firuik, 


CAPUT 


.Q3 


134 
CAPUT SEPTUAGESIMUM QUARTUM. 


Frutex Cerafiformis. Lampery. 


flexilia gerens flagella, ejus folia folitaria bre- 
vibus infident petiolis, illa Jgnis filvarum refe- 
rentia, longa nempe & angufta, octo novemque pol- 
lices longa, ultra binos lata, glabra, & tenues ge- 
rentia coftas. ; 
Fructus plures fimul in racemis dependent fed laxis 
& ample extenfis , magnitudine, colore, & forma 
convenientes cum Cerafis magnis, quorum caro au- 
ftera eft, officulum continentes inftar Ceraforum , 
quod rotundum eft, tenue, ac facile in fragmentà 
comminuitur. Lignum eft molle, inutile, nullique 
infervit rei nifi foco. : ; 
Nomen. Latine Frutex cerafiformis , Baleyice Lam- 
ery. : 
È p Raro in Amboina obcurrit circa fluvium Ele- 
hantem. 
Ufus. Baleyenfes ejus enum adhibent pro foco, 
ejusque teneris viridibus fructibus utuntur pueri in 
baliftis luforiis. 


Hi frutex pedem circiter craflus eft, longa ac 


Tabula Sexagefima Ofava 
Ramum exhibet Fruticis Cerafiformis. 


CAPUT SEPTUAGESIMUM QUINTUM. 


Pharmacum papetarium. 


Ic eft frutex altus, & aliquando arbor vulgaris, 
H crus craffa, que adfinis effe videtur fupra de- 
fcripto Frutici carbonario feu Salay, malui au- 
tem hic eam peculiari in capite defcribere, quum al- 
tum gerat truncum , ramosque ample extenfos , ejus- 
ue cortex glabrior eft. Ramuli extremi quadragoni 
unt, quibus folia infident cruciata, fex & octo pol- 
lices longa, tres quatuorque digitos lata, fuperne 
viridia, inferne ex ruffo & viridi colore diftin&a , 
ipforum enim fuperficies ruffa eft, ac nervi virides, 
prefertim teneri, quorum tres majores, ac bini alii 
_mninores per foliorum longitudinem decurrunt , uti 
in Plantagine latifolia, hec vero folia non ita rugofa 
ac ficca font illis Salay, fed glabra & mollia, nihi- 
Jominus tamen multis transverfalibus venis pertexta, 
inferne protuberantibus, funtque porro hzc folia 
pinguia, ruffa, & acidula, inftar Funis murenarum , 
cum cujus folis magis conveniunt ob glabritiem , 
quam cum illis Salay. 

Flores in umbellis excrefcunt uti in Caju ayer, qui 

arvi funt & ruffi, interne fuaverubentes, hifce ruf- 
ES ficcrefeane bacce, majores illis Sambuci, forma 
convenientes cum illis Oxyacantbe , fupra coronatz, 
interne fibrillas albas fimplices gerentes. 

Recens lignum grave eft, &'aqua refertum , fed fa- 
cile exficcatur: Cortex tenuis eft & fragilis, ita ut 
non magna ejus frufta conquiri poflint. 

Nomen. Latine Pbarmacum - papetarium , Malaice 
Oebat papeda, Amboinice Epay & Mebulapia latifolia 
ad diftinctionem precedentis Salay, unde & quidam 
hoc Epay Salay latifolium vocant. 

Locus. Raro obvius eft hic frutex , ac potiffimum 
crefcit in ventofis locis, & ad oras filvarum in duro 
ac rubro folo argillofo, majoribus lapillis mixto , 
item in levibus Caju pati filvis. 1 : 

U/us. Tam ejus folia quam cortex adhibentur ad 
Oebat papeda, unde & nomen obtinuit, ac pifcibus 
adcoéta gratum & acidulum prebent condimentum. 


Quum trunci crus fint craffi, edium poftes ex jis 
formari poflunt. De pulte Papeda vide fupra librum 
primum in Capite de Sagu. 


Tabula Sexagefima Nona 


Ramum exhibet fruticis, qui Pbarmacum papetariym Rum- 
phio dicitur, 


5 : BEN 


HERBARII AMBOINENSIS 


. Liber VI. Caput LXXIV. 
LXXIV. H:0.0:F DS TURK. 
De Karsformige firutk. 


It is een beefter omtrent een been dik werdende , 
D met lange buigzame gerten , de bladeren flaan en- 
kelt agter malkanderen op korte flelen, gelykende 
die van Ignis filvarum, te weten lang en (mal, ast en 
negen duimen lang, ruim. twee breet, glad, met dunne 
ribben, 

De vrugten bangen veele by malkander, aan troffen, 
dog ydel, en wyd uitgefpreit , aan grootte , couleur, en 
fatfoen de groote Keren gelyk, met een wrang vleefch, 
binnen met een kerne als inde Ker[Jen, dog rond, dun, 
en ligt in bukken te breken. Het bout is week, en ondeu- 
gende, nergens toe bequaam, als tot brandbout, 


Naam. In * Latyn Frutex cerafiformis, op ’t Bae 
leits Lampery. 

Plaats. Men vint bet weinig in Amboina, en dat bo- 
ven de Rivier den Oliphant. ` 

Gebruik. - De Balyers gebruiken ’t bout tot branden, 
en de jonge groene vrugten zyn voor de jongens, om met 
Klakke-buffen te fchieten. 


De Agt en Seftig fie Plaat 


Vertoont een tak van de Karsformige flruik. 


LXXY. HOO FDS II UK. 
Het Brey-middel. 


| It wert een boge firuik, en zomtyts cok een middel- 
D bare boom, van een dye dik, by wil zyn uit de 
maag {chap van de bovenftaande Frutex. Carbo- 

narius of Salay ; dog ik beb. bem bier tiever n ’t byzonder 
willen befchryven , want by draagt eem boge [lam , en 
breit xyne takken wyd uit , en. de /chor{fe is gladder. ` De 
uiterfte takjes zyn vierkant , daar aan de bladeren in ^t 
kruis ftaan , dezelve zyn fes en agt duimen lang, drie en 
vier vingeren. breet , boven groen, van onderen uit den 
roffen en groenen gemengt, want de gront (Gro, en-de 
zenuwen zyn groen, byzonder de jonge, met drie merke- 
lyke en nog twee minder zenuwen in de lengte doortogen , 
gelyk de bladeren van Weegbree , zo rimpelig en droog 
niet als die van Salay , maar glad en week, niet te min 
met veele dwers-aderen doortogen , die van onderen uit- 
Jieken: verders zyn de bladeren vet, ros , en zuuragtig 
van fmaak , gelyk bet Kunis murenarum , waar mede 
zy meer overeenkomen, wegens hare gladdigheid dan met 
bet Salay. = 

Het bloeifel komt voort aan dollen , gelyk bet Caja 
ayer, klein en ros, van binnen roofe-root y daar onder 
wallen roffe befien, grooter dan aan de Vlier, en. in ge- 
daante de vrugten van Hagedoorn gelyk, met: een 
kroontje boven op, en binnen met enkelde witte vafelingen. 

Het verfche bout is zwaar, en vol water, dog droogt 
ligt op. De fcbor[Je is dun en brokkelyk, zo dat men geen 
groote fiukken daar van [nyden kan. ==> 

Naam. In ’t Latyn Pharmacum pâpetâtlum 4447 "t 
Maleits Oebat papeda , op Amboin Epay en Mehulapia, 
bet grootbladig tot onder/cheit van bet voorgaande Salay , 
daarom ookzommige dit Epay , grootbladig Salay noemen. 

Plaats. Het is weinig te vinden, groeyende meeft can 
lugtige plaatfen , en aan de kanten van de boffchen , op 
een barde , rode kleigront, daar groote Gegen onder lo- 
pen , als mede in de lugtige bo[Jcben van de Caju poeti. 

Gebruik. Zo wel de bladeren als Jebor(fe werden ge~ 
bruikt tot Oebat papeda, waar van bet zyn naam beeft, 
en by viffeben gekookt , geven den doop een aangename 
zuurte. ; 

Als de flammen een dye dik zyn, zo kan men ftylen 
van buizen daar van maken: van de pap Papeda, ziet ` 


 boven bet eerfle boek , in bet Hoofdfluk van Sagoe. 


De Negen en Seftig fie Plaat 


Vertoont een tak van een ftruik, die het Brey -middel by 
Rumphius genaamt wert. 


e 2965 


Tab. LXVZH. 


Zom. IV. 


A 


Ze 


AH 


SSS 


HHI} 
EL HHH 
OM 


TBH 
HHH 


// 


y 


HH 


ee 


TII 


r 


x 


Tab. LX 


SS 


OE eae a 


x; 
<< 
N 


SS 
N 
X 


SSS 


22. A, 
A SSS’ 
=~ 
IS = DAA 
SS TT \ E = E < SAA 
S EN 
III 
SSS 


f, 

YA 
IA 
YA 


ON 

(4 

ff 

727 
Ko 


H 
Y 
D 
7 


d 
/ 


(7 
45, 


f 
Y 
7 


/ 
Y 
/ 
Gi 


Y 
/] 
Dr 


77 
ZI 


4 
H 
e 


y 
YA, 
hs 
Y 
H 


| 


LAR 
ÁS 


NSS 


N 


¿2227202 


7 


IFILL 
ALL 


e 
7 
z 


D = 
S SA SS SSS 
Sess SS 
SSS SSS SESS 
SSS SSS 


AAA 

N TT 

Ss 
SSS 


/ A 
ÁS => 


SAY 


77 


EE LL 
erin ee Dj 
İZE ULLAL: 


GEGEN AA 
Meat HELE 
LOLOL 


SSS NSS AN 
S S 


N 
-. AN 


N 


ee 
EEE 
İİ 
MİLİ Z 
17 = >? 


2 


7 


f^ 


LE 
IZ 


Ss 
NOS 


= 
SS 


Lag - 135 - 


f 


VI. Beck, LXXVI. Hoofdff. - AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


OBSERVATIO, .. 


eft Groffularie fru&u arbor maxima non fpinofa Mala- 
Ha bri folio integro, minore, fubtus albido, fru&u majo. 


135 
AANMERKING, 


Dit is de grootfte gladde boom met het blad van de Malas 
‚en de vrugt van de Kruisbellen , wien: blad 


Sloan. Cat. m. pag. 164. & Hifi, Jamais, part. 2. heel en van onderen witagtig is, van Sloan in de Caral. 
Tab. 198. fig. Mcr Hae d racemofa Brafiliana van de che gewa(]en pae. 164. en in de Tenaifche Hi- 
foliis Malabathri Breyn Cmt. 1. pag. Be WB ud Şor. het tweede deel Tov. 198, fig. 1. welke gesoegt wert 

GE A ; > äer"? by de Brafiliaanfche Beffeboom met het bladt van de Ma 
> ya labathrum, by Breyne Concur. pag. 3. Kc. 
CAPUT SERTUAGESIMUM SEXTUM. LXXVI, HOOFDSTUK 


albi funt inftar Ceraforum minorum, vel 
paulo minores , magisque ulcis , 


um Malaice vocant -Caju lafi , 


atque circa petiolum undique 

d E fant ab aliis fructibus, qui in alio inutili re- 

periuntur frutice: Lignum > Vi- 
omer y- ! ta Amboinenfe 
'T y i er > item 

Anlaun las uendus 

V ra de- 

gripu > 


ep 


Tabula Septuagefima 


Ramum exhibet fruticts , Ligni aquatilis fills Ait; cum ehn flo- 
ribus a, & fru&u b feparatis. = ' 


CAPUT SEPTUAGESIMUM SEPTIMUM.. 
Fragarius ruber. Birurong mera. 


ac graciles ramos, in binas dividitur fpecies, 
in rubram & nigram juxta fru&uum colorem., 
ipfarum vero difcrimen nimis magnum eft, quam ut 
ub uno comprehenderentur, ac defcriberentur eapite. 


H: frutex eft pufillus, truncum gerens tenuem, 


Rubra (éier ric truheum , vix bra- 
chium craflum, paucos gerens lentos ac rectos ramos, 
ac comam tenuem, & vagam. ^s © "i 

Folia bina fibi func obpofica fed pauca, ac formam 

ue poi onga, a- 
ene, Ne parim agofa, ach 
Ay Tum ni d rO adcum- 
"o me j venulis transverfalibus 
i in fupra t0 Salay, unde Ár- 

rotundis & albis conftant peta- 


lis, illis Fragarie fimillimi, uti & fraétus feu bacex, 
quz rotundz funt, ac minores Fragis, atque durio- 
rem gerunt carnem, externe plurimis tuberculis fpi- 
nulofis obfitz, ad unam partem he bacce albent , 
ad alteram rubent feu purpurafcunt inftar Fragorum 
fa&itiorum ex cera, fu corona ornatz funt, 
interne carnem gerunt albam & fuccofam , incer eden- 
dum fonoram ac granulofam, faporis dulcis feu pa- 
TITAN sum 


cus He Waterhua. 


Ywayl werd een firuik miet boven een arm dik , 
Wiens takken boven «vat vierkant en gevoornt zjn, 
c =~ daar aan egter de bladeren enkelt féaon, in ge- 
daante als klein Polut , of klein Folium ardens , een (pan 
of een viet lang , zommige twee en twee en een balf voet 

> 4m. en, onge mei en e 
FRAU MERE S. > ng rbd: grove en paar 


Je vrugien zyn wit, als kleine Kerffen of wat klein- 
der „ en er, zoet ven /maak, en bangen rontom den 
feel, dog men moet ze onderfcheiden van áiergelyke vrug- 
ten, die men aan een andere ondeugende beefter vint. 
Het bout is bros en ondeugent, en greft een fmerig fap 
uit, als men daar in kapt, >. … 

Naam. Zn’ Latyn Lignum aquatile, naar 't Am- 
boinfe Aywayl, Eyweyer, Uweyer, en Utta weyer. 
Item Aylaun laut, van zyn volgende gebruik, dog men 
moet bet pe re van bet Caju ayer, 't welk is de 
Frutex aquolus, doven be/cbreven ; zommige noemen bet 
in t Maleits Caju lofli, op Ternaten Hate finangi. 

Plaats. Het wafi nergens dan dan de rivierkanten, in 
koele valyen als aan de Waytommo en-Olipbant , gelyk 
pes m Y klippige gebergte, daar de gront 

yk vagtig is. sie wa 

Gebruik. De verfche bladeren zyn eetbaar als Moes- 
kruit, men gebruikt ze by bet eetbaar Zeegewormte Wa: 
wo, in bet Amboins Laur genaamt , "t welk men-of in 
de bele bladeren wind, gfdanelge klein {nyt , daar onder 
amhoefen kookt. E 


* 
PO x 


Ya 


De Seventigfte Plaat 


Vettoont ten tak van een firvik, hot Waserhout genaamt , 
met deszelfs blocmen e, eh de vrüge b afzondenyk. 


LXXVIL HOOFDSTUK 
De rode” Aardbefie-firuik. ` 
D It is con kleine beofler ¿met gen dunne flam , en 


ranke takken opfcbietendé , verdeelt in Wee zoor- 


te Eu ; Uv ZS re 
De tobe zoort beeft en Enkelde fam, febüars een 
P dik, met weinige taye en regte takken, en een ydel 


ren breet e qas padéren wat rig in 't aan- 
taflen , als ze met kofte beirtjeş bezet waren , inde 


pr sd i 


ZERUREN N, 
de: u geht eee zier rye ; 
«vaar door zy de ren van den Arbutus pelyken. 

De bloempjes beftaan uit vyf ronde en witte blaatjes , 
die van de Aordirjen zeer gelyks als ook de vrugten en ke- 
fien , want dezelve zyn ront, wat kleinder dan aardbe- 
fien, en barder van vlecfcb, buiten met veele pukkeltjes , 
als doorntjes bezet. Aan de eene Zydezyn ze wit, en aan 
de andere root of purper , gelyk de gemaakte aardbefien 
van was, aan't klooftergoet, met een klein kroontje bo- 
ven op. Binnen bebben ze een wit en za, oleefch, wat 
krakende in't eteft , en wat korlig, zoet of een per. 

Ca 


136 


rum aciduli, & ad Allium adcedentis, quam maxime 
he bacce conveniunt cum Madronbo feu Menecylis , 
qui fructus funt Arbuti bumilis, quales in Portugallia 
vidi & edi circa urbem Elvaz , Amboinenfes vero; 
quancum recordor, delicatioris funt faporis Elvazen- 
oe quorum caro interna eft flava, ficca, & gra- 
nulofa.  . i > ; 

Folia quam maxime conveniunt cum illis Salay, 
fed funt anguftiora, firmiora , atque ipforum plura pa- 


ria una in rachide locantur, contra hec Fragarii funt - 


latiora , flaccidiora, fubtus ex viridi gilva, atque 
preter tres majores nervos, bini alii minores ad oras 
excurrunt, inferne quoque rugofa funt. & quafi gra- 
nulofa, quales & ramuli fupremi funt, qui plerum- 
que tres fimul excrefcunt, craffitie culmorum , immo 
tenuiores. TT 

Fru&us bini ternive fimul dependent flaccidis ex 
petiolis; qui O&obri & Novembri obfervantur: Lig- 
num flexile eft & albicat. 

- Nomen. Latine Fragarius ruber , juxta fructuum for- 
mam, qui cum Fragis conveniunt: Malaice Birurong 
mera, feu Cabu cabu, in Sumatra Sjampar ingat , Ja- 
vanice Caduc duc; Baleyice Duc duc mas, Macafla- 
rice Cara mandyn: Amboinice in Hitua & Leytimora 
Nau & Nya * , h. e. änguis adfcendit. Arbutum 
moluccam ipfum vocaffem, ni obftarent Arbuti folia 
ferrata, quam maxime tamen mihi videtur adfinis 
elle Adrachne Petri Bellonii, quam obfervavit in iti- 
nere inter Aleppum & Anthiochiam , & defcripfit 
Libr. 2. Obfervat. Cap. 110. Maxime autem differt a 
figura, quam Honorius Bellus ex Candia Clufio mifit 
pro Adrachne Theophrafti, atque obcurrit apud Clu- 
fiúm libro primo rariorum plantarum Cap, 31. 


Locus. In levibus crefcit filvis ad oras altarum fil- 

varum, non ita quidem in campis, fed quam maxime 
in collibus, ac raro obcurrit. 
— Ufus ejus in re Medica parum innotuit: Fructus 
delectationis gratia eduntur, qui peregrinis & iter 
abfolventibus grati funt, quum per acidulum faporem 
fitim exftinguant , caro autem ipforum pufilla eft , 
ficcum ipfius lignum foco infervit: Fru&us hi pueris 
exhibentur, ne in leto mingant: Ejus radices con- 
terunt gravide in aqua, quam potant abortum timen- 
tes, addito ovi albumine. 

Hujus & varietas reperitur folia gerens majora & 
rugofiora, inftar illorum Ampeli, cujus fructus mi- 
nores funt, albi, ac mollibus hirti fpinulis, faporis 
dulcis , quique juxta petiolos dependent inftar Va- 
ringe vel Groflularig : Iterum dico fructus rubre, 
& albz fpeciei quam maxime convenire cum Arbuti 
fructibus, fi modo flavi ac dulceseffent, quales vidi 
& guftavi in Zephyrea Portugalliz parte, ubi fructus 
Madronbo, & arbor Mandronbeiro vocantur. 

/ 


Tabula Septuagefima Prima 
Ramum exhibet Fragarii rubri. " 


OBSERVATIO 


Hec eft Melaftoma La ar minor , capitulis villofis 
ya Thef. Zeyl. pag. 154. Ciftus Indicus quinquenervius, 
. capitulis villofis, pulpa nigra refertis minor. Muf. Zeyl, 
pag. 14. & Ciftus Indicus, quinquenervius folio fcabro 
~ & hirfuto, flore rubro, capitulis fericeis villofis , pulpa 
nigra refertis minor , Katou-kadel H. Malab. Amm. Char. 

“pl. pag. 439. & Baccifera Indica fru&u umbilicato, quin- 
que Sens Ke » floribus aa ; a. 
“Gortice- afpero Ray bifl. pl. pag. 1143. Katou-kadel H. 


HERBARIIAMBOINENSIS 


` 


Liber VI. Caput LXXVI: 


rynfcb van fmaak , dog wat naar * look trekkende, zy 
komen zeer over een met de Madronho. of Menecylis 
dat is de vrugt van de lage Arbutus, gelyk ik ze in Por. 
tugal gezien en gegeten-beb omtrent de fbadt Elvas, do 
de Amboinfcbe na myn ontbout zyn lieffelyker van fmaak, 
dan de Elvaze, die van binnen geel en droogkorlig vleefch 
hadden.» 

De bladeren bebben groote overeenkomft met de boven- 
flaande Salay , dog zyn fmalder, fiyver , en met meer 
de aan de SE daar en tegen xyn die van 

ragariüs breder , flapper, van onderen vaal-groen, en 
boven de drie kennelyke, nog twee kleine zenuwen aan de 
kanten; van onderen zyn ze ruig , envals korligi gelyk 
ook de voorfte ryskens zyn, welke gemeenlyk drie by mal, 
kander Doan, in de dikte van ftrobalmen, en dunder. 


Steeltjes, die men vint in October en November. 2t 
is buigzaam en witagtig. j 
Naam. In’: Latyn Fragarius ruber, ma de gedaante 
der vrugten , met de Aardbyen overeenkomende, in ’t 
Maleits Birurong mera of Cabu cabu , op Sumatra Sjam- 
par ingat, op Fava Caduc duc, op't Baleits Duc duc 
"t manneken, op et op Cara mandyh , Amboins op 
Hitu en op Leytimor Nau en Nya fanaa, dat is, de 
Slange klimt op. Ik zoude bem Arbutus molucca genaamt. 
bebben , zo de gezaagde bladeren van den Arbutus daar 
niet tegen waren. Egter dunkt my, dat by groote ge- 
meenfchap beeft met den Adrachne van Petrus Bell - 
nius, gezien op zyn reife lu[Jcben Aleppo en Antbiochia, 
en van bem bejcbreven Libr. 2. Obfervation. Cap. 110. 
Merkelyk verfchilt by van de figuur , dewelke Honorius 
Bellus wit Candia aan Clitfius gezonden beeft voor Adrachne 
van Tbeopbraftüs , en te zien is by Clufius Libr, 1. Ra- 
riorum plantarum Cap. 31. AAA 
Plaats. Hy waft in ligte boffcbagien aan de ránden van 
"t boge bofcb, niet zo zeer in velden , maar meeft op beua 
velen, en werd niet veel gevonden. > = >" } 
Gebruik. In de Medicynen is nog weinig gebruik van 
bem bekent. “ De vrugten werden uit pleifier gegeten s 
zynde voor de reifende man aangenaam, om dat ze met 
bare rynsbeid de dorft verflaan , maar ’t is jammer, dot ep 
zo weinig vleefcb aan is, "t droge bout wert tot bet bran- 
den gebruikt: De vrugten geeft men de kinderen te eten, 
om niet in *t bed te pien > de wortelen uryven. de vrou- 
wen met water, en nemen ze in, als ze in vreze taan, 
dat bun de vrugt afvallen mogt, "t wit van een Ey daar 
by doende. Os 
Dit beeft nog een verandering met grooter en ruiger 
bladeren, gelyk die van Ampelaas , de vrugten zyn klein- 
der, wit, met weeke doornen , zoet van fmaak , bangen 
langs de fielen, als aan de Waringa of Groffularia.” Ik 
zegge nogmaals, dat de vrugten van de rode en witte 
zoorte zeer overeenkomen met de vrugten van Arbutus ‚20 
ze maar geel en zoet waren, gelyk ik ze in "t Zuiderdeel 
van Portugaal gezien. en geproefi bebbe , alwaar- de orugt 
Madronho , en de boóm Mandronheiro genaamt wert. 


De orugten bangen twee of drie by malkander op Jappe 
i 


De Een en Seventigfte Plaat ` 
Vertoont een tak van de rode Aardbezie-flruik.: ` 77. 


KANMERELING. 


Dit is de kleine Melaftoma met vyf zenuwen ; en ruige 
knopjes, in de Thef. Zeyl. Pag. 154. en de kleine Indifche 
Ciftus met vyf zenuwen, en ruige knopjes met zwart 
eg gevult, van het Muf. Zeyl. pag. 14. en de kleine - 
Indifche Ciftus met vyf zenuwen in een rvig en fcherp 
bladt, met cen rode bloem, en ruige knopjes met een 

© Zwart merg opgevult, Kotou- kadel in de Hortus Malab. 
van Amman, Char. pl. pag. 439. en de Ooftindifche Bes: 
dragende boom , met een genavelde vrugt, die in vyf 
vakken verdeelt is, met veel zaat, en kleinder bloemen, 

* wiens fchors van de vrugt ruig is; van Ray in zyn Hifi. 

pi. pag. 1143. en de Katou-kadel van de Hortus Malab. 

vierde deel Tab. 43. ee Auer? | 


“ CAPUT 


Pag. 236. 
| 29-13 i Tab. LXXT. 


To £p. 


VI. Boek. LXXVIII. Hoofdj?. c AMBOINSCH RRUYDBOEK. 
CAPUT SEPTUAGESIMUM OCTAVUM,” 


Fragarius niger. Birurong itam. 


non reétos formant ftipites, ipforum ‘cortex 

ruffus eft, ramorum vero rugofus , fufcus, & 
parum laceratus; Folia funt yaga, bina fibi obpofita, 
& oblique cruciata, majora quam in precedenti, 
quatuor & fex pollices longa, unum cum dimidio 
lata, tribus quatuorve nervis longitudinalibus pertex- 
ta, qui fubtus tantopere protuberant , uti in Plantagi- 
ne latifolia, funtque utrimque rugofa , pilofa, ac fub- 
tus pallidé virentia, lanuginofa, non ferrata & ficca. 

Flos major eft illo praecedentis, ex quinque itidem 
petalis conftans, lete purpureis, illi Cifti fimilis, in 
medio habens craffa quedam ac lutea ftamina, anthe- 
ras purpureas gerentia, fub flore fquamofum.excre- 
fcit capitulum inftar illius Cyani, ex e fructus pro- 
venit, qui diu tamen emarcidum fuftinet florem : 
Fru&us majores funt Frago, fed tarde maturefcunt, 
ac tandem dehifcunt, ita ut coronula fuperior ad la- 
tus inclinet, ac interna nigra feu violacea caro pro- 
mineat: coronula ifta ex quinque conftat fquamis 
quz floris reliquie funt: Caro ifta granulofa eft, fuc- 
cofa , dulcis, labiaque nigro inficit colore inftar Vac- 
ciniorum. ; Re en 
“ Rami non tantum rugofi, fed fimul vifcofi funt ad 
tatum, nec ultra e icem craffefcunt: lignum le- 
viffimum eft, molle, fungofoque corde repletum, 
citoque exficcatur. 

Nomen. Latine Fragarius niger, a fru&uum colore: 
Malaice Biturong itam, ac quibusdam Wida dari: 
Baleyice Duc duc femina , Javanice T'sjonkodo kir , Ma- 
caflarice Carmandyn , Amboinice in Leytimora Nau 
& Aynabu femina: Ternatice Geroro mavalla, h. e. 
Malaice Roema kricki, h. e. domicilium Cicadarum. 

Locus. Hic eft inter omnes frutices vulgatiffimus , 
"ubique in talibus crefcens arenofis & fterilibus cam- 

is ,ubi Guajavus Jilvefiris obcurrit, nunquam in den- 
Iis filvis „fed ad ipfarum oram , ubi & Caju puti crefcit. 

U/us. Contemptiffimus eft omnium fruticum , unde 
& a quibusdam populis fuum obtinuit nomen, quum 
jnutilis habeatur, ac potiffimum foci ligno inferviat, 
medicatas tamen poflidet virtutes , paucis notas, na- 
ture enim eft exíiccantis, ejus enim folia cum Bras- 
“pulo tofta, pulverifata, & exhibita, Dyfenteriam cu- 
rant: Maturi fru&us , qui tamen. raro funt obvii , 
oblectamenti gratia crudi eduntur : Contra fluores 
albos mulierum recipe horum foliorum manipulum 
unum alterumve, qua aqua incoque , addito pau- 
xillo aceti cum frufto Zingiberis majoris & Bangle, 
olla autem bene fit obturatá, atque tam diu coque, 
donec tertia aque pars fere fit confumpta, quotidie 
propinetur contra malignos humores , quos expellet, 
fimulque corpus exficcabit: ae loco Bangles & 
Zingiberis tria claufa fumunt Sjampaccz florum capi- 
tula, ac tres nuces Pinangas vetuftas, confciflas , 
ac memorato modo coétas, hoc autem inftituunt , 
quum velint corpus exficcare; Contra convulfiones & 
Epilepfiam etiam adhibetur, quum tota exftirpetur 
plantula, ita ut nulla ejus pars frangatur , radicis fu- 
me portiunculam, nullo adhibito cultro, mattica il- 
Jam cum fruftulo Zingiberis minoris , allio, & Siri 
Pinanga, ejus quandam portionem infunde ori ægri, 
paftaque obline artus contractos , fimulque infla ali- 
quid auribus & oculis. au; Eye IET. 


P niger plures emittit furculos , qui tamen 


In Leytimora Amboinice quoque vocatur Aylaun 
m Janaf feu Launia fanaa, h. e. arbufcula, quam 


acerte confcendunt ad fru&us comedendos; recipe ` 


ejus folia, maftica, & artus combuftos irtfora, inte- 
graque fimul inpone folia, ardorem omnem extrahent. 


In Rumpbii adpendice bec addüntur. X zi 


Cum hoc frutice maxime convenit arbufeula in- 


Hort. Malab. part. 4. fig. 42. defcripta, nomine Ma- 
labarico Cadali, Portugallico Fruita de gralba , Bel- 
gico Craye-befJeny cujus folia & flores cum illis noftri 
ticis optime conveniunt, ferrata vero ipfius folia 
melius quadrant cum illis #ragarii rubri, vel Carbo- 
Tom Ir. narii 


137 
LXXVIL HOOFDSTUK ` 
De zwarte Aardbefie-frnik. ` 


E zwarte Fragarius febiet met meerder takken op, 
geen regte (lam formerende ş de fcbors is ros, aan 
de takken ruig , bruin, en wat gefcbeurt. De bla- 

deren fiaan ook ydel , met tayer tegen malkanderen, in een 
Jebuins keuis, grooter dan gant vdrgaande, vier en fes 
duimen lang , en een en een balf breet, met drie of vier 
zenuwen in de lengte doortogen, van onderen: zo. verre 
uitbuilende als aan de Weegbree. adn wederzyde ruig , 
bairig , en aan de onderfie zyde bleek-groen, wolagtig , 
ongezaagt , em dreog. io. à; de 

e bloem is grooter dem aan't voorgaande , mede uit 
vyf bladeren gemaakt , ligt-purper , die van Ciftus gelyk, 
in de midden met eenige geele-en-dikke draden , waar op 
paerfe hoorntjes aan, Onder de bloem groeit een fcbub- 
bige knop, gelyk die van de Koorn-bloemen , waar uit de 
vrugt werd, beboudende nog lange een verwelkte bloem 
boven. ops De vrugten werden wat Broar, dan een Aard- 
befie , döz lankzaam ryp, en eindelyk berften ze open, 
zo dat 't bovenfte kroontje ter zyde wykt, en "t binnenfle 
zwart;of. violette vlgefch voorultkyat. Het kroontje is van 
ur Jebubben gemaakt , zynde de reftanten van de bloem. 
Het wleefch is korlig, fappig, zoet , en verft de Lippen 
zwart gelyk Kraakbefien. 

De takken zyn niet alleen ruig , maar oor fmerig in ’t 
aantaften, worden niet boven cen duim dik. Het bout is 
gantfch ligt , week , met een voos bert , en baafl dro- 

ent. 

Naam. In ’t Latyn Fragarius niger, van de couleur 
der vrugten : in ’t Maleits Biturong itam, by zommige 
Wida dari: op't Baleys Duc duc, en Caduc duc, °t 
wyfken, op Fava Tsjonkodo kir, ep Macaffer Car- 
mandyn, 4mboins op Leytimor Nau en Aynahu’t wyfje, 
op Ternaten Geroro mavalla, dat is op’t Maleits Roe- 
ma kricki, dat is woning van Kreekels. 

Plaats. Diz is bet gemeenfte onder de ftruiken , was- 
fende overal op zandige en dorre velden, en een kameraat 
van de wilde Cujavos, en nooit in digte boffebagien of 
kreupelbofch , maar voor aan, als mede onder °t Caju puti. 

ebruik. Hy is de veragtfte onder alle firuiken , waar 
van by ook by zommige Natien de naam beeft, werdende 
‚febier. voor ondeugent gebouden, en meeft tot brandbout 
gebruikt; egter beeft by nog veel medicinale kragten , die 
weinig bekent zyn: by is opdrogende. van aart, want zyn 
bladeren: met Braspulo gerooft, tot poeyer gemalen , en 
ingenomen , genezen de Roode loop. . De rype vrugten 
die men.nog zelden vint, werden ook uit pleifier gegeten. 


- Tegens de Fluores albos muliebres , neemt een band vol 


of twee van deeze bladeren , kookt die in water, daar on- 
der een fcbootje Azyn qum is met een flukje groote 
Gember en Bangle, wel toegeftept, dat er ruim een der- 
de in verkookt, en drinkt dat dagelyks , zo zal bet de on- 
reine bumeuren afzetten, en met een opdrogen, Zommige 
nemen in plaats van Bangle ön Gember, drie ongeopende 
knoppen van de bloem Tsjampacca, en drie oude Pienan- 
gen, in fiukken gefneden , en koken 't als voren ; dit doen 
zy, als ’ttyt is om op te drogen. Tegens de klem en val- 
lende ziekte , rukt een gebeel plantje uit met wortel en al, 
dat ’er niets van breekt , neemt een fiuk van de wortel , 
zonder met een mes daar aan te fnyden , kaauwt bet met 
een ftukje kleine Gember, Ajuin, en Siri-pinang , laat 
de Patient een weinig. daar van in de mont vallen ‚met ’t 
kaauwfel befiryk bet opgekrompene lid, blaaft bem ook in 
de oren en oogen. Ke DEN 


Het werd op Leytimor in °t Amboins ook genaamt Ays 
-Jaun pia fanaf of Launia fanaa, dat is, boompje, °t welk 
de flangebeklimt , omzyne vrugten te eten: neemt de blade- 
ron, knout ze „en fproeit ze op verbrande leden , bint andere 


gebele bladeren daar over , dat zal den brand uitirekken. 


In de Adpendix van Rumphius wert ’er dit bygedaan. 


~- Met-deeze firuik beeft groote gelykenis een boompje in 
bet vierde deel fig. 42. van de Hortus Malabaricus , 
befcbreven met den Malabaarfche naam Cadali, in’t Por- 
tugees Fruita de gralha, im ’t Duit/cb Craye -beflen, 
aviens bladeren en bloemen met de onze zeer wel overeen- 
komen , maar de gezaagde bladeren gelyken beter na de 

S vorige. 


138 

ii afperi: coque magis quum Malabarenfium Cadali 
prp cl Daver” pyrii adhibeatur: Adnotator 
vero iftius capitis illud refert ad Cifium Indicum. 


Tabula Septuagefima Secunda 
Ramur exhibet Fragarii nigri. 


OBSERVATIO. 


Hec eft: Melaftoma quinquenervia, hirta, major, capitu- 
lis villofis , fericeis. Tief. Zeyl. pag. 155. Tab. 73. & Ci- 

. ftus Indicus , quinquenervius , capitulis fericeis , pulpa 
nigra refertis major. Muf. Zeyl. pag. 10. &c. 


CAPUT SEPTUAGESIMUM NONUM. 
Blimbingum filvefire. Blimbing wan. 


eraffa, ramos gerens fragiles , qui plurimis 
brevibus & pufillis ex rachidibus conftant : 
Folia cum illis Fragarii albi quodammodo conveniunt, 
bina fibi obpofita, brevibus infidentia petiolis, obli- 
que crüciata, quorum tria ac quatuor paria una in 
'rachide excrefcunt, binos, tres, ac quatuor pollices 
longa, binos lata digitos, in longum apicem defi- 
"entia, ad oras obfcure dentata, feu parvis angulis 
diftin&a, fuperne rugofa, inferne grifea & maxime 
cabra, multis obliquis coftis pertexta in arcus defi- 
nentibus. e à 
Flores funt pufilli , ex mufcofis flofculis conftantes, 
magna ex parte deciduis: Quivis fru&us longo ac te- 
nuiex petiolo dependent, bini tresve fimul dependent 
altero ex petiolo, ac potiffimum cum magnis qua- 
drant Myrobolanis , Chebulis ditis, inferne autem 
"mon acute definunt, fed fovea diftin&i funt, in qua 
petiolus inplantatur. Juniores fruétus ova Lacerte 
referunt, in longum apicem porredi. Perfecti mag- 
"itudinem habent Blimbingi acidi minoris, Tagore 
didi, ultra binos pollices longi, unum craffi, quo- 
tum quidam funt er alii tetragoni, inter angu- 
Jos autem elevatur dorfum, atque antrofum in bre- 
vem & rotundum excurrunt apicem , primo lutei, 
dein rubri, fub externa tenui pellicula dura & lete 
rubens reconditur caro , faporis acidiflimi, & efui 
ingrata , in hac rugofus latet nucleus, angulofus, & ala- 
‘tus quafi, qui per longitudinem vix diffecari poteft, 
“in hoc oblonga continetur nucicula inftar Gnemonis 
"decorticati, atque fub tenui putamine medulla alba 
faporis dulcis inftar Catappz. 
© Nomen. Latine Blimbingum filveftre , Malaice Blim- 
mn Soon Amboinice Tagorela abbal. 
us. İn frigidis crefcit vallibus circa fluminum 
ripas fed haud copiofe. 
- Ufus. Crudi fru&us pifcibus adcoquuntur , ut con- 


H* quoque eft arbufcula ‚fruticofa , pedem 


dimentum prebeant grate acidum, femi maturi non- 


‘dum rubentes muria condiuntur, ac fatis delicati funt 
inftar Cucumérum muria conditorum. 


Tabula Septuagefima Tertia 
Ramum exhibet Blimbingi filveftris. 


HERBARII AMBOINENSIS . Liber VI. Caput LXXIX. 


vorige Fragarius niger, of ma Carbonarius afper, te 
be alzo ^t Malabaarfche Cadalì tot bet branden bah 
Buskruid -kolen gebruikelyk is. Maar den Adnotator 
brengt bet tot de zoorte van Citus Indicus... 


De Twee en Seventigfte Plaat 
Vertoont een tak van de fwarte Aardbefie-flruik. 


AANMERKING. 


Dit is de mige grooter Melaftoma, met vyf zenuwen, cu 
ruige wolagtige knopjes in de Thef. Zeyl. pag. 155. Tab, 
73- en de Indifche Cifius met vyf zenuwen , en metzyde 
zagte knopjes met een zwart meig gevult, de grootte, in 
het Muf. Zeyl. pag. 10. &c. 


LASIX HOQOFDSTUR 
De wilde Blimbing-ftruik. 


dik, mei broffe takken, die vol korte en kleine rys. 

kens fisan, de bladeren gelyken wat na Fragarius 
albus , flaande twee en twee tegen malkander-, op korte 
fleeitjes „ en in ven febuins kruis, met drie en wier paren 
aan een rysken, twee, drie, en vier duimen lang, twee 
vingeren breet met een lange /pits , aan de kanten donker 
gezaagt, of met kleine uitjiekende boekjes , boven ruig, 
beneden grys en zeer rimpelig, mes veele ¡chuinfe ribben, 
die met bogen fluiten: 


Di: mede een beefieragtig boompje van een been 


.„ Het bloeifel is zeer klein, beftaande uit witte mosagti- 
ge gen, ei > die mecht afvallen. De vrugten bangen yder 
aan een lang dun fleeltje, en der zelver twee en drie 
malkander aan een ander fleeltje, zy gelyken beft de groo- 
te Mirabolanen , Chebuli bygenaamt , dog agter vallen ze 
niet fpits toe , maar hebben een kuiltje, daar de feel in 
gelaten werd. De jonge vrugten zyn als de Hagediffe- 
eyers, met een lange {pits voor uit. De volwaffene zyn 
in de groote van de kleine zure Blimbings , Tagorela ge- 
naamt, twee duimen en meer lang , een dik, zommige 
drie , zommige vierkantig , dog tu[Jcben de kanten ziet 
men een verbeven rug, Voor lopen ze kort toe in een rond 
Jbitsje, eerft geel, daar na root; onder ’t buitenfte dunne 
vliesje leit een bart ligt-root vleefch , zeer zuur van fmaak, 
en onbequaam om raauw te eten „ daar onder een pelfige 
kori met boeken of vlerken „in de lengte qualyk om door 
te {nyden, in dezelve wint men een lankwerpig Nootken, 
gelyk cen gefcbilde Gnemon „en onder deszelfs dunnefcbaal 
een witte heeft, zoet van fmaak als Catappa. 


Naam. In’t Latyn Blimbingum filveftre, in "t Ma- 
leits Blimbing utan, op Amboin Tagorela abbal. 

Plaats. Het waftin koude valeyen , omireni de kanten 
van rivieren, dog in geen ménigte. af 

Gebruik. De raauwe vrugten kookt men by vilfchen, 
om een zure fauce te maken, de half rypen, die mog niet 
root zjn; pekelt men in, en werden dan redelyk qange- 
naam our te eten, gelyk ingeleide Comcommers. ` ~ 


De Drie tn Seventigfte Plaat 
Vertoont een tak van de wilde Blimbing, 


^ 


ennn 


| Pag. 238. 


“Tad: LEKE. 


Zom. IV. 


VI. Bach LXXX: Hof], -AMBOINSCH KRUYDBOEK: 


CAPUT OCTOGESIMUM. 


Pandanus verus. Pandang. 


quorundam , qui peculiarem ac nobis Europzis 

infuetam habent formam , uti quarto libro 
finem inpotuit mirum rhitzophorarum arborum /aqua- 
ticarum genus. Hecce claílis generaliter Pandang 
vocatur, in plurimas divifa fpecies, quas omnes in 
Amboina non obfervavi, unde & illas tantum com- 
memorabo , quz ibi obvie funt, ac crefcunt aliunde 
etiam deducte , leétorem ablegans ad reliquas in In- 
doftana crefcentes, qua in Portugallorum defcribun- 
tur libris, praefertim vero ad fplendidum opus Do- 
mini van Rheede fub initium libri fecundi. 

Omnes mihi notz fpecies tanquam communem ha- 
bent characterem , quod mixtam gerant formam Pal- 
me Indice, Anane, Mangii, & Pini, truncus enim 
ligno fuo filamentofo & articulato quodammodo æ- 
mulatur juniorem Calappi vel Pinange truncum ; fo- 
lia cum illis Anane & Caricis majoris quadrant, ra- 
dices inftar rotundorum farciminum alte fupra cerram 
excrefcentes cum illis Mangiorum conveniunt, ac 
fructus illis Pini adcedunt : prater hzc flos peculia- 
rem habet formam ab omnibus illis diverfam , optime 
referens pifcium inteftina lactea. 

Pandanus verus multas iterum habet varietates, in 
Amboina autem truncum emittit gracilem, pedem cir- 
citer craflim, oto vel novem pedes altum, in an- 
mulos circa corticem divifum , qui prope radices bre- 
"vibus finibus fupra terram elevatus eft, nunc in fim- 
plicem fefe extendens comam, nunc in binos tresve 
ramos dividitur, qui ad latera extenduntur inftar 
brachiorum majorum candelabrorum ; in vertice fo- 
lia locantur fafciculatim congefta , fi vero adtente 
ab inferiore ipforum parte luftrentur, in obliquis lo- 
cantur ordinibus, uti cochlea finustrorfum dextror- 
dum vergentia. Hec quodammodo cum illis Ananz 
conveniunt, fed propius ad illa Caricis adcédunt , 
fuperne enim profunde usque ad finem fulcata funt , 
4nferne triangulari & protuberante acuto. gaudent 
dorfo, ultra tres quatuorve pedes longa, binos lata 
pollices, atque preterea in longum tenuemque de- 
finunt apicem , inftar Juncorum: Horum vero ore 
acutis &.denfis fpinulis obfitz funt, uti & maxima in» 
ferioris dorfi pars, que manus vehementer ledunt, 
‘quum inprudenter tra&tentur: Juniorum fruticum folia 
‘funt longiora & fpinofiora , vetuftorum fpinz funt ob- 
-tufiores, ita ut non ledant, licet furfum fricentur, ac 
:dorfum tantum in fummo illas gerit: Sunt autem hzc 
folia porro firma & inftar charte glabra, coloris glauci. 

Dividitur in marem ac feminam , que tamen non 
‘multum a fefe invicem differunt, excepto quod mas 
‚craflum ac divifum videatur formare truncum. Fe- 
‘mina plerumque fimplicem tantum gerit truncum , 
Jongiora folia, magisque fpinofa eft: In centro au- 
tem fafciculorum folioforum longa excrefcit vagina, 
ex fimilibus foliis formata, fed que multo breviora 
funt, ad inferiorem partem lata & alba, arcte fibi in- 
«cumbentia ,: ita ut minoris brachii craflitiem obti- 
neant, Hzc in mare continent globulum rotundum, 
-qui in fruétum excrefcit , ille vero tum magnitudi- 
nem habet mali aurantii fed oblongior eft, primo vi- 
ridis, dein ex cinereo flavefcens , ex fimplicibus 
formatus pyramidibus, quarum pars anguftiffima ad 
4nternam vergit partem, & circa coniformem petio- 
‘Jum tanquam axem ille locantur, ad externam feu 

"planam partem, funtque pentagonz vel hexagonz , 
Ra inregulares, ita ut unum latus fepe anguftiflimum 
fit. In centro cujusvis pyramidis foraminulum tan- 
‘quam porus confpicitur, ubi & brevis adparet apex, 
omnes vero he pyramides fibi adunantur, fimulque 
-formam exhibent pomi Pyni integri, vetufti vero hi 
fructus ac pyramides feparantur , tumque in medio 
«confpicitur intenfe lutea feu rubens & vifcofa caro, 
inter pyramides iftas fefe elevans, que formate funt 
“ex lenta & pilofa fubftantia, inque centro nucleus 
Jocatur oblongus, tenuis, albus, ac dulcis inftar Ca- 
“nariorum : Alba folia teneris fructibus adítantia ab 
inferna parte quodammodo. odorata funt, fique fru- 
Zus ex albo virefcat, tum hic perit odor, ficcataque 

. & emarcida folia remanent. 

Tom. IV. 


Hs fextum librum claudet cohors fruticum 


Femina 


139 
LXXX. HOOFDSTUK 


De regte Pandang-Pruik, 


lt zesde boek zullen wy befluiten met een troep van 
beefteren , die een zeltzame en by ons Europianen. 
ongewone figuur bebben , gelyk wy, bet vierde 
boek met de avonderlyke Waterwortel-bomen befloten. beb- 
ben. Dit geflagt word in ’t algemeen Pandang genaamt , 
verdeelt in veele zoorten, die ikin Amboina alle niet ge- 
zien beb, dierbalven ik alleen die geene opbalen zal, dia 
aldaar waffen, of van elders ingebragt xyn, wyzende den 
Lezer met de refi, die in Indojtaan waffen, tot de fchrif= 
ten van de Portugefen3 en inzonderbeid tot bet koftelyke 
werk van de Heer van Rheede , in * begin van zyn twee= 
de boek. 
Alle de zoorten, die ik ken „hebben tot een gemeen merke. 
teken, dat ze een gemengde gedaante bebben van de Palm. 
ma Indica, Ananas , Mangi mangi, en Pyn- appel , 
want de ftam met zyn lankdradig bout en leden aard ee- 
nigzints na een jonge Calappus of Pienang-boom, de bla-. 
deren na Ananas, ent lange fnygras, de wortelen, die. 
als ronde worften boog boven de aarde ftaam, na 't Mangi- 
mangi, de vrugten na den Pyn-appel. Bowen dat heeft 
de bloem een byzondere gedaante van die alle verfchillende, 
en cen Vifchkuit beft gelykende. | 


De opregte Pandang heeft wederom veele veranderin« 
gen, bier in Amboinjchiet ze op met een dunne flam, 
omtrent een been dik, en agt of negen voeten boog , in le- 
den verdeelt aan de fchors , by de wortel met korte bogen 
boven de aarde verheven, zomtyts met een enkelde kruins 
zomtyts in twee of drie takken verdeelt, die ter zyde uit 
ftaan , gelyk de armen van groote kandelaars , boven Baan 
de bladeren by en op malkander in boffen gedrongen; dog 
20 men ze vervolgens van onderen aanziet, flaam ze in 
Jebuinfe ryen , getyk aan een wenteltrap van de flinker 
na de regterband opgaande. Dexelve gelyken wel eerig- 
zints na den. Ananas, dog eigentlyker na "t Snygras y 
want ze bebben boven een diepe en doorgaande voorn , 
van onderen een driekantige en uit/lekende fcberpe rug > 
ruim drie of vier voeten lang , twee duimen breet, en 
daar en boven nog. een lange dunne [pits als een biefe, de 
kanten zyn bezet met fcberpe en digte doorntjes , als mede 
de groot/te belft van de onderfte rug, die de handen dap- 
per ver/eren, als men ze. onvoorzigtig handelt. Aan de, 
jonge flruiken zyn de bladeren langer en doornagtiger y, 
maar.aan de oude werden de doorntjes [Lomper , zo dat men 
ze onbezeert na voren firyken kan, en de rug heeft- ze ale 
leen na de /pitfte, voorts ftyf en glad als perkament, van 
couleur zee-groen. 


Dit verdeelt men nu in manneken en wyfken, van mal» 
kander niet merkelyk ver/cbillende, bebalven dat 't man- 
neken fchynt een dikke en verdeelde flam te zetten. Het 
wyfken beeft meeft een enkelde ftam , langer bladeren , 
en wel zo doornig. In 't midden van de geblaarde boffen 
groeit een lange fcbede uit diergelyke bladeren gemaakt, 
dog veel korter, aan baar onderjte breed en wyd, digt op 
malkander leggende , en een kleine arm dik. Aan "t mane. 
neken befluiten deeze van binnen een rond bolleken, waar. 
uit de vrugt werd; dezelve is alsdan nog in de grootte 
van een Oranje- appel , dog lankwerpiger , eerft groen s 
daar na graauw-geel, gemaakt van enkelde piramiedjes , 
met ’t fmalfte eind na binnen gekeert, rontom een kegel- 
vormige fleel , als baar as, ftaande, aan baar buiten/te 
of vlakke 2yde, zyn ze vyf of fesboekig , dog irregulier , 
zo dat de eege zyde dikwils gantfch final is. Op 't midden 
van yder piramide ziet men een gaatje als een Porus y 
en daar by een kort fpitsje, en alle de piramiden bangen 
vaft aan malkander , witmakende de gedaante van een 
gebele Pyn-appel, die nog niet geborften is, maar aan de 
vude fepareren ze baar, en dan ziet men van binnen een 
boog-geel of rootagtig en fmerig vleefch tu[Jcben de piramis 
den, die gemaakt zyn van een taaije en hairige fubftantie , 
en in, de midden een lankaverpige dunne beeft wit en zoet 
van fmaak, als de Canaris, De witte bladeren, die om de 
jonge vrugten ftaan, zyn aan baar onderfte deelen eenig- 
zints welriekend, en als de vrugt nu uit "t witte begint 
groen te werden, zo vergaat deeze reuk , en de verdroogde 
bladeren blyven daar rontom fiaan. | 


Ex: Be 


140 
Femina fimilem emittit vaginam , palmam circiter 
longam, ex albis quoque foliis compofitam , fed que 
paulo longiora & anguftiora funt illis maris, magis- 
ue elevata , inter quodvis folium rudimenta quz- 
deg alba lanuginofa, & granulofa locantur inftar la- 
étei pifcium inteftini, ultra digitum longa, adexter- 
nam partem gibbofa ac rotunda, ad internam plana 
& femi concava, qua fibi adcumbent, femperque 
pofterior anteriorem ample&itur, fimulque racemum 
formant : mus folia fefe explicent, rudimenta ifta 
ad dimidio longiorem excrefcunt magnitudinem, ac 
anulofa hzc fubftantia fefe explicat in multa craffa 
ramofa filamenta, que farina ficca obduéta funt, 
ac fenfim cinerei funt coloris , tumque farina ifta in 
auras avolat: Talia rudimenta duodecim ac quatuor- 
decim una in vagina continentur , totidem diftinéta 
foliis, quz fimul floris formam exhibent, inferiores 
foliorum iftorum pártes gratum fed peculiarem fpi- 
rant ódorem , qui multo penetrantior eft quam in 
mare, & in abruptis fortiflimus eft, ita ut, fi totus 
hic flos in camera deponatur$ hanc totam odore fuo re- 
pleat, qui per menfem etiam perdurat, licet in ciftis 
veftibus adponatur, quum vero pyramides ifte farina 
fua veftes confpurcent , hinc exicinduntur, ac tan- 
tummodo racemus cum foliis adfervatur , quorum 
apices quoque abfeinduntur: Poft flores nulli fubfe- 
quuntur fructus, licet incole quidam erronée illud 
` perhibeant, poft adcuratum enim examen emarcidos 


flores in ftipite quodam exploravi fine ullo figno in-, 


cipientis fructus rudimenti, atque hinc edoctus fui, 
floriferum nunquam fructus , ac fru&iferum nun- 
quam flores producere, in mare enim teneri ac albi 
confpiciuntur fructus fine ullo florum figno; error 
autem ex eo oritur, quod ambe hz arbores fibi adeo 
fint fimiles & intermixtz , ut vix dignofci poflint , nifi 
ex fructibus ac floribus: Utriusque fpeciei trunci fibi 
fatis fimiles funt, glabro & cinereo obduéti cortice, 
ac brevibus obfiti fpinulis, exteriorque córtex pelli- 
cula eft inftar chart tenuis, fub hoc craflum & fila- 
mentofüm reconditur lignum uti in tenera Sagu ar- 
bore, fed non adeo durum, interna pars fungofa eft, 
longitudinales itidem gerens fibras , lenta, & fuccofa. 

Radices per ulnam e terra elevantur inftar filorum 
tenforum , inftar farciminum rotunde , pollicem cras- 
fie, ac fpinulis obfite, in inferiore parte lamellam 
habentes inftar pr&putii, que ipfis tam diu adheret, 
donec terram tangant, quum decidat , atque fibrillas 
emittant. ` 

Mas plura gerit ifta farcimina , ac magnum circa 
fefe format ftolonem , quod mirum prebet fpectacu- 
lum , atque hac in re cum Mangio candelario libr. 4. 
Cap. 61. defcripto convenit, inter ifta farcimina novi 
foliorum fafciculi excrefcunt, quz totum fepe am- 
biunt truncum, ac transplantari poffunt. 

Floret.Octobri & Novembri, ac porro per totum 
ficcum menfium tractum, fructus Majo excrefcunt ac 
fubfequentibus pluviofis menfibus, hoc vero inver- 
fum eit aliisin infulis, in quibus ficci ac pluviofi men- 
fes inverfi funt. 

Nomen hujus generis generale eft, Latine Panda- 
mus , Malaice Pandang , quod fignificat adfpicere , 
vel quum fit fpectabilis planta ob miram ejus formam, 
vel quum ob hanc fatis notabilis fit, ac facile e lon- 
eure dignofci poffit; Javanice & Baleyice fimili in- 

igitatur nominc, odorata vero ejus fpecies litorea 
Javanis dicitur Tsjindaga, Ternatice Buro buro, Ban- 
danice İndang. 

Pyrardus ipfum vocat Maldivaice Macaraquean. 
Apud Amboinenfes nullum peculiare obtinuit nomen 
nifi generale Keker & Kekel. Belge noftrates Pyn- 
appel Boomen illas vocant. In Indoftana Kaldere dici- 
tur: atque peculiariter bine fpecies hoc in Capite 
deferipte vocantur Pandanus verus , ac primus mas, 
alter femina. Malaice Pandang bou bou, h. e. Panda- 
mus odoratus feu Pandang nipa oblonga ejus folia, illis 
arboris JVipe fimilia, quz libro primo defcripta eft. 
Amboinice quibusdam audit Kekerela, h. e. nimis 
magnum. 

Locus. Planta eft litoreà , rupes ac fcopulofa amans 
loca, que enim in arenofis crefcit litoribus , non tam 
en. eft odoris, ac plerumque fterilis. In Am- 

oina Pandanus verus non multum obcurrit , quique 
ibi reperitur, debilem fundit odorem, neque flores 
tam bone note ac durabiles funt quam aliis in locis: 


Inter 


HERBARII AMBOINENSIS Liber Vİ. Caput LXXX. 


Het wyfje draagt een gelyke fcbede , omtrent een band 
lank, ook van witte bladeren gemaakt , die «vat langer 
en fmalder zyn dan aan °t manneken , ook meer overeind 
flaande: ze ieder blad leggen eenige witte en wola 
agtige of korlige fchepfels als vijchkuiten, ruim een vine 

er lang , aan de buitenfie zyde rond of bultig , aan de 

innen[le vlak en balf bol, waar mede zy tegen malkan- 
der altyd aanleggen; de agterfle de volgende voorfte ome 
vattende, en te zamen een tros witmakende. Als de blade- 
ren baar openen , 20 werden deeze kuiten nog wel balf zo 
lang , en de korlige fubftantie opent baar in veele dikke en 
getakte draatjes, die met een droog meel befirooit zyn, en 
met "er tyd werden ze graauwagtig, en bet meel ftuife 
weg. Zulke kuiten vint men twaalf a veertien in een 
Jöbede, met zo veel bladeren onderfcheiden , makende te 
zamen de gedaante van een bloem: de onderfte deelen van 
deeze bladeren zyn van een goede, dog byzondere reuk , 
veel fterker dan aan °t manneken , aan de afgebrokene nog 
fler&er , zo dat, als men de gebele bloem in een kamer 
leit , zy dezelve met bare reuk vervult , beboudende dezel- 
ve wel een maant lang , al is ze tuffen klederen in kiften. 
of koffers gefloten, dog om dat de kuiten met baar aan» 
bangend meel de klederen befmetien, zo fmyt men dezelve 
uit, en bewaart maar de tros met de bladeren, welkers 
Jpitfen men ook affnyt * na deeze bloemen volgen geene 
vrugten , boewel zommige Inlanders abufivelyk zulks voor- 
geven, want na goet onderzoek , beb ik de gedroogde bloe- 
men aan een flok gevonden zonder eenige teken van begin- 
nende vrugten, en daar uit geleert, dat de bloemdragen- 
de nooit vrugten , en bet vrugtdragende nooit bloemen 
draagt, want aan'i manneken ziet men de jonge en nog 
witte vrugten, zonder eenige teken van bloei/el ; de dwa= 
ling komt daar van dan, dat beide die bomen malkander 
zeer gelyk zyn, onder malkander flaan , en qualyk teon- 
derkennen , dan aan de vrugten en bloemen, de flammen 
van beide zoorten zyn malkanderen wel gelyk , met een 
effene en ligt-graauwe fchorffe bekleet , dog met korte 
doorntjes bezet, en ’t buitenfte is een dun velletje als pa- 
pier, daar onder leit een grof en lankdradig bout, gelyk 
aan de jonge Saguboom , dog zo bard niet, °t binnenfte is 
voos, mede lankdradig, taai , en fappig. 


De wortelen ftaan wel een elle boven de aarde , als ge» 
Jpanne touwen , rond als worften, een duim dik, ook 
met doorntjes bezet, en aan 't onderfte eind een lapje als 
een voorbuid bebbende , dat daar aan zo lang vaft zit , 
tot dat ze de aarde raken, wanneer bet afgaat, en inde 
aarde wortelt, 

Het manneken béeft meer van deeze worften, en maakt 
een groote ftoel om zig , fpeculatief-om aan te zien, en 
daar in met 'i Mangium candelarium , in ?t wierde boek 
Hoofdftuk 61. overeenkomende : tuffcben deeze worften 
komen nieuwe boffen van bladeren voort, die zomtyts den 
Jam gebeel omgeven, en die men verplanten kan. 

Zyn bloeityd is in Oktober en November, en voorts de 
gebele droge Mouffon over , de mes beeft men in May, 
en de volgende regenmaanden. dit moet men ver- 
un: verfiaan,op andere Eilanden , daar de Mouffon ver- 

eert is. 

Naam. De generale naam van dit geflagt is in "t La- 
tyn Pandanus, in "t Maleits Pandang, "7 welk biet aan- 
zien , of om dat bet een aanzienlyke plant is wegens bare 
zelizame gedaante, of om dat ze wegens dezelve van verre 
kennelyk is; Javaans en Baleits ook zo , dog de welriee 
kende ftrandzoorte biet in’t Favaans Tsjindaga, op Ter- 
naten Buro buro, op Banda Indang. 


Pyrard noemt bem in ’t Maldivifcb Macaraquean , D 
de Amboinefen beeft bet geen byzondere naam, dan 

emeene Keker en Kekel Onze Nederlanders noemen 

t Pyn-appel Boomen. In Indoftaan Kaldere, in * 
byzonder bieten de twee zoorten in dit Hoofdftuk befcbre- 
ven Pandanus verus, de eerfle ** manneken, en ^t an- 
der ’t wyfje. Maleits Pandang bou bou, dat is wel- 
riekende Pandang, of Pandang nipa, wegens bare lan- 
ge bladeren, met de boom Nipa gemeen , in "t eerfte boek 
rah op Amboin by zommige Kekerela , dat is, 

e groot. 

Plaats. Het is een firand-gewafcb, en "t wil liefft op 
klippen en klippige boeken waffen , want op zandige ftran- 
den voortkomende , is zo goet van reuk niet , en mee 
In Amboina beef: men "7 regte Pandang niet veel, en ’t 
geene daar is, walt flap van reuk , en de bloemen verre 
zo goet en durabel niet als op andere plaatfen, 


Van 


Pag . 141 - 
c 7 


Dab. LEXI 


m 


ve 


VI. Boek. LXXX. Hoofd. AMBOINSCH KRUYDBOEK 


Inter Amboinenfes itaque preftantiffima eft illa fpe- 
cies, que in faxofis promontoriis Alang , Wacafli- 
hu, & in Lariques diftri&u obcurrit, item circa Com- 
bello & Haffalindi in parva Cerama, ac fic porro; 
quoque magis vicinus fit Moluccis, co melior eft, 
quique in parvis ac incultis crefcit infulis, preftan- 
tiffimus eft, qualis reperitur in Banda , in preruptis 
rupibus Lonthoire, atque in infulis fitis in folis foffa 
dicta, Pulo Kracka feu Brackan. Optimus plerum- 
que reperitur in infulis Occidentalibus, uti in Java, 
Baleya , & adjacentibus infulis , ubi ejus flores fatis 
caro venduntur pretio in foris; hunc in finem ibi in 
hortis plantatar , ubi plerumque fimplici adfurgit 
trunco, fed ejus coma in varios excreícit fafciculos 
foliofos, quorum quisque unum profert florem. . 
Plurimum ejus uum prebent odorati hujus plante 
flores, feu-proprie alba ejus folia flores ambientia, 
quz mulieres indigenz amant veftibus fuis adponere 
- jn ciftis, eadem hzc folia odoratis quoque admifcent 
oleis. Ternatenfes flores nondum apertos, carni & 
pifcibus adcoquunt , eduntque eodem modo illos , 
uti Sajor truba, quod tamen ab aliis incolis non imi- 
tatur; fed hoc alii peragunt cum Kekor parvo infra 
defcripto. ` Bandanenfes albis utuntur foliis ad vul- 
nera, quz per lignum vel aliud inftrumentum acu-. 
tum fuere inflicta , vel lapfu contra&a , quibus illa in-. 
ponunt, & adligant. ote os de 3 


` Ananas filueftris $ Cbriftoph. a: Cifla Cap. 45: de=- 
| | ne .4 Cofla Cap. 


fcripta foliis ac modo cr ewm Pd 
maxi venit, excepto quod folia florem cingen- 
tia feribat nimis lutea, fructus eleganter mbea & 
Melonum magnitudinem habentes , atque quod ex 
cunétis vulneratis ramis & trunco copiofus exftillet 
liquor, que omnia forte in Malabarenfi  Indoftano 
Pandano vera funt, in Amboinenfi autem & Moluc- 
cenfi non obtinent , neutiquam tamen pro diverfis 
habeantur plantis , Pandanus enim fere in omni vas 
riat infula , ipfi Portugallice vocatur Ananas brava; 
Arabice & Decanice Queura, Perice Ananaffa & 
Angali, florem peculiariter vocat Arabice Cbuxtuid ,. 
Perlice Pixcoxbwybt: ejusque fuccus ibi fummopere 
laudatur mane jejuno ftomacho ad fex uncias adfum- 
qom faccharo vel manna contra Hepatis e ftum 

c ulceratos renes, purulentam mictionem, penisque 
excoriationem, que omnia mala intra tres dies hoc 
curantur: Dicit quoque Arabes hunc laudare contra 
Eryfipelam , prefertim fi tenera & alba florum folia 
fimul cruda edantur inftar Cardons, feu Carduorum. 

Nomina pofui, qualia apud ipfum obcurrunt , fatis 
enim gnarus fum Queura «que Arabico adcedere vo. 
cabulo quam Q ad K. 

Pandanus noiter , 2 longiffima gerit folia , femina 
nempe , adhibetur ad mattas ex iis neítendas, quem 
in finem vetuttiffima eliguntur folia, quorum fping 
ad oras parum abfcinduntur : Alba vero arborum fo- 
lia peculiariter ufurpantur ad Miniac taun taun , h.e. 
Oleum annofum , quod eft oleum odoratum, antiquo: 
rum Comageno fimile , vocaturque hoc nomine, 
quum per aliquot annos fub terra condâtür , ante- 
quam efficax fit, & ufui aptum. 

— Ut hujus plante arbufcule rite plantentur, abfcin. 
dendi funt foliofi fafciculi cum frufto ftipitis, ac ter- 
re inponendi funt , uti Ananaffe plantantur , tum 
breviores gerunt truncos , ac precociores proferunt 
flores, quam quz ex fatis excrefcunt. 

In Hort. Malab. toin. 2. octo primis figuris quatuor 
hujus plante exhibentur fpecies fub nomine Kaida, 
Bracmanis Benda, nulla autem omnino convenit cum 
Pandano noftro , excepto prima fpecies, feu vera 
Kaida, que Pandano noftro vero adcedit, Malaba- 
renfis vero folia multo funt longiora, in qua juxta 
auctoris relacum fructus flores fubfequuntur in una 
eademque planta, quod contrarium in Amboinenfi 
obtinet, nullam vero habet convenientiam, uti ad- 
notator Commelinus putat, cum Arvore Rais Linfcbo- 
teni, que Varinga eft, neque cum Paretuvier Rocbe- 
fortii, quod Mangium eft, fed, uti dictum eft, con- 
venit cum Anana/Ja Brava Chrift. a Cofte Cap. 45. de- 
fcripta: Malabarenfibus autem , quos interrogavi , 
ignota erat vox Kaída, fed quidem noverant Portu- 

allicum Kaldere, ipfis autem Malabarice vocabatur 

are. 


> Tabula Septuagefima Quarta 
Pandanum verum exhibet cum fru&u a feparato. 


FAL 


Van 't Amboinfche dan is ^t beft., ^t. geen men vint op 
de klippige boeken van Alang , Waccafıbu , en in "t. di- 
Jirikt van Larique, te weten omtrent Combello en Has- 
Jabudi op klein Ceram, en zo voorts, boe ‘nader de Mo- 
luccos boe beter , inzonderbeid "t geen op kleine en onbe- 
woonde Eilanden walt. Zo goet heeft men betin Banda, 
op de fleile klippen van Lonthoir, en op de Eilandekens 
in 'i zonnegat gelegen , Pulo Kracka of Brackan genaamt, 
Het befte vint men doorgaans in de Weftelyke Kilanden , 
als Bava, Baly, en de omleggende Eilanden, daar men 
de bloemen redelyk duur op de markt verkoopt ; tot dien 
einde werd bet aldaar in de bowen geplant, meeft met een 
enkelde flam opfchietende, dog in zyn kruin in verfcheide 
boffen bladeren verdeelt , ieder bos een byzondere bloem 
voortbrengende. | as 

Gebruik. Het mee[le gebruik van deeze plant beftaat 
in de welriekende bloem; of eigentlyk de witte bladeren , 
bet bloeifel omgevende, die de Inlandfehe vrouwen gaern 
in bare koffertjes leggen by bare kleeren, dezelve blades 
ren mengen zy ook onder welriekende olyen, De Ternata- 
nen koken de ongeopende bloemen by vleefch en wifch, en 
eten ze gelyk men met "t Sajor truba doet, "t welk by an- 
dere Inlanders niet nagevolgt werd, maar wel van °t 
kleine Kekor , bier na befcbreven. De Bandanefen ge- 
bruiken de bladeren, die wit zyn, tot quet/uren, die met 
bout of u K A geftoken zyn, of daar men in geval 
len beeft, dezelve daar over bindende. 

Ananas filveftris by Chriftoph. a Cofta, Hoofdftuk 
as. befchreven, komt met bladeren en wasdom meeft met 
ons Pandang overeen, bebalven dat by de bladeren van 
de bloemen al te geel maakt, de vrugten fcboon root, en 
zo groot als Meloenen, en uit alle de geque[le takken en 
flam veel faps tapt , al’t welke miffcbien in de Malabaar- 


Je en Indoftaanje Pandang waar zy, dog in onze Am- 


boinfcbe en Molukfe niet te vinden. Egter moet men bet 
daarom niet voor gantfch verfchillende planten bouden, 
wani de Pandang febier op ieder Eiland een veranderin 

beeft; by noemt ze in 't Portugees Ananas brava, in °t 
Arabifeb en Decans Queura, in ’t Perfiaans Ananafla 
en Angali; de bloem biet by in ’t byzonder in °t Arabis 
Chuxtuid, in "t Perfiaans Pixcoxbuyht, bet zap werd 
aldaar zeer geprezen , des morgens nugteren fes öncen met 
Suiker of Manna ingenomen , tegens de verbitheid van 
de lever en zwerende nieren, etterig piffen, en de vervel- 
linge der mannelykbeid, welke alle binnen drie dagen ge- 
nezen. Nog zeit by, dat de Arabiers bem pryzen tegen 
de Belroos, als mede dat men de jonge en witte bladeren 
van de bloemen raauw eet , als Cardons. 

Jk beb die namen gezet „zo als ik ze by bem winde, ander» 
zints weet ik wel dat Queura zo veel na "t Arabifch gelykt, 
als een Q na een K. 

Onze Pandang, die de lang fte bladeren draagt, na- 
mentlyk5 "t wyfken werd gebruikt om matten daar van te 
vlegten, waar toe men de oudfte bladeren neemt, en de 
doornen aan de kanten wat af/cbraapt; de witte bladeren 
van de bomen werden inzonderheid gebruikt tot bet Mi- 
niac taun taun , dat is Oleum annofum, een «velrie- 
kende oly bet Comagenum der ouden gelyk, alzo genaamt, 
om dat bet eenige jaren in de aarde moet begraven zyn, 
eer bet kragtig genoeg, en gebruikelyk piba y 

Om deeze boompjes te planten, zal men de geblade bos- 
Jen met een fluk van den flok af/nyden, en in de aarde 
zetten, gelyk men de Ananaffe plant, zo blyven ze korter 
van fiam, en dragen eerder bloemen, dan die van ?t zaat 
voortkomen. : 

In de Hortus Malab. tom. 2. in de eerfte agt figuren 
werden wier zoorten van deeze planten vertoont önder den 
naam ‘Kaida, in ’t Braminees Benda, dog geene accor- 
deert ten volle met alle onze Pandangs , bebalven de eerfte 
zoorte of eigentlyke Kaida, die wil onze Pandanus verus 
zyn, dog de bladeren aant Malabaar/che zyn veel langer, 
aan't welke na ’s Auteurs Kirya „de vrugten op't bloei- 
fel volgen, aan een en op dezelf fte plante, welkers tegen- 
deel men aan de niinc ziet; "t beeft geen gemeenjcbap 

elyk den Annotator Commelinus meent, met de Arvore 

ais van Lindfchoten , *t welk de Varinga is „nog met 
den Paretuvier van Rochefort, "t welk de Mangi man- 

iis, moar wel, als gezegt, met de Annanas Brawa van 

hriftoff. a Cofta , be/cbreven Hoofaftuk 45. De Mala- 
baren, dewelke ik ondervraagt bebbe , verjtonden ook geen- 
zints bet woort Kaida , maar wel ’t Portugefe Kaldere , 
en zy zelfs noemen *t in °t Malabaars Dare. 


De Vier en Seventigfte Plaat 


Vertoont de regte Pandang-boom met zyn vrugt a af zonderlyk. 
53 GE? 


142 
OBSERVA AAO 


Hec eft Ananas filveftris, arborefcens Acofte Muf. Zeyl. 
pag. 55. & Ananas filveftris folio Alóes, fructu Cupreffino. 
jJ. B. tom. 3. pag. go. & Palme affinis arbor conifera, 
Mafcatenfis , longiflimo folio tribus ordinibus fpinarum 
munito. Piukn. Almag. pag. 277. & Frutex Indicus fruéta 
aggregato conoide, Kaida dictus Ray biji. pl. pag. 1443» 

. reliqua vide in Thef. Zeyl. pag. 20. | 


ile silindi 


CAPUT OCTOGESIMUM PRIMUM. 


. Pandanus fpurius. Pandang maiti, 


Andanus fpurius in craffiorem excrefcit arborem, 
P inftar minoris nempe Limonii, ceterum parum 
a priore differens, ejusque truncus ex rotundo 
arum angulofus.eft , glabro obductus cortice , atque 
hinc inde brevibus armatus fpinulis: fupra terram 
multe quoque elevantur tenfz radices, majorem for- 
mantes ftolonem quam in precedente, fpinulz autem 
ifte in ordines locantur: Truncus fefe fuperior di- 
vidit in binos tresve breves ac incurvos ramos inftar 
brachiorum candelabri, qui in breves dividuntur ar- 
ticulos, atque quivis iterum in binos tresve majores 
ramos, quibus folia infident longa ac fafciculata , 
que in junioribus fruticibus tres pedes longa funt , 
in arboris vero fafciculis- binos pedes ac minus lata, 
ultra duos digitos lata, fuperne trigono & decurren- 
te fulco*notata , inferne dorfum acutum habentia , 
cujus {pine breviores ac craffiores funt quam in pri- 
ore , atque prope apices adeo pufille, ut fubtilem 
referant ferram , illaque per flexum deorfum depen- 
dent, funtque pallide glauca: Juniorum foliorum 
dorfum ubique fpinis, vetuftorum vero tantum ad 
dimidium his armatum eít, atque in quibusdam nul- 
le omning reperiuntur, uti & horum ore nec acute 
nec fpinole funt uti in Keker, fed rotunde & glabra: 
Seffilia vero lataque bafi trunco infident, atque parum 
fupra fefe invicem locantur fine difcrimine nunc finis- 
trorfum , potiffimum vero dextrorfum inftar cochlez. 
In centro folioforum fafciculorum fpatha feu va- 
gina excrefcit iisdem ex foliis, fed brevioribus, for- 
' mata, que inferne albicant, lata funt, ac mollibus 
fpinulis obfeffa, totaque vagina pedem craffa eft: In 
femiria hujus fpeciei inter ifta alba folia rudimenta 
talia adparent qualia in precedenti, fed plerumque 
majora, ac vulgo decem vel duodecim numero, pri- 
mo flavefcentia , dein cinerea , in multas ramofas 
fibras feu filamenta, fefe explicantia , inftar plume 
feu panicule arundinacez, fed que craffiora funt, 
magisque inregularia , cinerea repleta farina : Flos 
hic gratum quoque fpirat odorem, fed multo minus 
jucundum , quam veri Padani , ac cito perit, unde 
'& non adhibetur, fed tanquam fpurius habetur: In 
mare fimilis quoque progerminat vagina, fed que 
inter folia nulla emittit rudimenta , le em loco 
omulum fimplex excrefcit & formatur, primo al- 
pam, ac tuberculofum inftar pomi Pyni vel nucis 
Cupreffi, quod in fructum excrefcit, atque hic mag- 
nitudinem habet vulgaris Durionis , plerumque ro- 
tundus, ac parum conicus, quz figura Ellipfis voca- 
tur, primo glaucus, dein ex cinereo virens, ac de- 
mum ad fufcum adcedens colorem , formatur autem 
ac componitur ex fimilibus pyramidibus, quz omnes 
circa medium concurrunt conum , atque externam 
formant fructus fuperficiem inequalem ac tubercu- 
lofam, que in medio parum elevate funt per api- 
cem brevem eminentem inftar adamantum polito- 
rum, ad bafin vero funt quadragone, pentagonz, 
& hexagonz , omnes vero funt inregulares, atque fibi 
invicem adunate, quam diu fructus fit inmaturus. 
Maturus vero in multa aperitur ac dehifcit fegmen- 
ta, quorum quodvis ex variis conftat pyramidibus , 
quz non feparantur , nifi vi, in inmaturis hec fegmen- 
ta quodammodo etiam dehifcunt , quz inferius in fir- 
ma finduntur filamenta inftar fetarum porcinarum 
ita ut quzvis glebula inferius barbatas referat fcopas. 


Intus 


HERBARII AMBOINENSIS © Liber VI. Caput LXXXI. 


AANMERKING. 


Dit is de wilde boomagtige Ananas van Acofta, in het Muf; 
Zeyl. pag. 55. en de wilde Ananas met het blad van de 
Aloé, en de vrugt als van de Cypres, by T. Baub. in het 
derde deel pag. 96. en de Macaftenfe kegeldragende boom 
gelyk aan de Palmboom, met een zeer lang bladt, met 
drie reyen van doornen gewapent, van Plukn. Almag. 
pag. 277. en de Indifche ftruik met een by een vergaarde 
kegelagtige vrugt Kaida genaamt, by Ray in de Hiftorie der 
Planten, pag. 1443. het overige ziet in de Thef. Zeyl. pag. 20. 


Mei 


LEXXL HOOFDSTUK 
De baftert Pandang-firuik. 


E baftart Pandang werd een dikker boom dan de 
D voorgaande, te weten als een kleine Limoen-boomy 
^ anders weinig van 't voorgaande verfchillende ; de 
flam is uit den ronden wat boekig , met een effene Jcbors y 
en bier en daar met korte doorntjes bezet, boven de aarde 
Jiaan ook veele fcbuins gefpannen wortelen , een grooter 
Stoel makende dan "t voorgaande, en met doorntjes in ryen 
bezet. Boven verdeelt bem de ftam in twee of drie korte 
en kromme takken , gelyk de armen aan een kandelaar, 
in digte leden verdeelt , en yder wederom in twee of drie 
boofden, bezet met een bos lange bladeren, dezelwe zyn 
aan de jonge flruik drie voeten lank , aan de boffen van 
de boom twee voeten , en minder, ruim twee vingeren 
breet, ook met een driekante en doorgaande voorn van bo- 
ven , en van onderen een fcberpe rug , welkers doornen. 
korter en dikker zyn dan aan "t voorgaande, by de fpitfen 
zo klein als een fyne zaag, met een bogt nederwaarts bans 
ende , bleek zee-groen. De rug aan de jonge bladeren is 
doorgaans , maar aan de oude half bedoornt, en aan zom- 
mige gants niet, gelyk ook de kanten van de voorn niet 
Scherp nog dere zyn, gelyk aan bet Keker, maar 
rond en glad. … Zy flaan zonder [lelen met baar brede ein- 
den zeer vajt aan den [lam , en met dezelve een weini 
over malkander , zonder onderfcheit , dan flinks , dog meej 
regis omgaande, gelyk een wenteltrap, 


In de midden van de gebladerde boffen groeit een fchede 
van dezelffte bladeren , dog korter , van onderen wits 
breet , en met weeke doorntjes bexet , zynde de gebele fcbe- 
de wel een been dik. Aan "t wyfken van deeze zoort ziek 
men tu[Jcben die witte bladeren, zodanige kuiten als aan 
L voorgaande , doorgaans grooter , mede tien en twaalf 
in 't getal, eerft bleek-geel, daar na graauw, in veele 

etakte vafelingen zig openende , gelyk een Riet-pluim y 

og digters en ordentelyker , vol graauw meel: deeze 
bloem riekt ook ig oes a inzonderbeid als by een 
afgebroken gelegen beeft, dog verre zo lieffelyk niet als de 
regte Pandang, en vergaat haaft, daarom xe ook niet ge- 
bruikt , maar voor een baftartzoort gebouden werd. Aan 
"t manneken komt wel diergelyke fcbede voort, dog zonder 
kuiten tufJcben de bladeren , maar in de midden werd een 
enkeld E geformeert , eerft witagtig, en vol bult- 
jes gelyk een Pyn-appel of een Cypres-noot, waar uit de 
vrugt werd, dezelve is in de grootte van een middelbare 
Durioen , meeft ront, of een weinig kegelvormig , welke 
figuur men Ellipfis noemt, eerft fpaans-groen , daar na 
graauw-groen, en ten laatflen na den bruinen trekkende; 
zy is gemaakt van diergelyke piramietjes , die alle rontom 
de middelfte kegel zamenftoten, en makende de buiten 
vlakte van de vrugt oneffen vol bobbeltjes , in de midder 
wat verheven met cen kort flekent fpitsje, gelyk geflepene 
diamanten , aan de gront vier, vyf, en feszydig , dog 


alles irregulier , en vaft aan malkander klevende y zo lang 
de vrugt onryp is. 1 


De rype nu gaapt in veele flukken van malkander, en 
yder Jluk of klontje beftaat uit ver/cheide piramiden, die 

n niet fepareren als door gewelt , dog in de onrypejftaan 
deeze klontjes mede al wat gapende, agter fplyten ze in 
Styve draden , gelyk verkens-borftels , zo dat een klontje 
van agteren een baari-borfiel gelykt. 


Binnen 


D 


Ke N 


VI. Boek. LXXXI Hoofaf, AMBOINSCH KRUYDBOEK, 


Intus reconditur nucleus oblongus, inftar. Ganatii 
edulis; in arenam vero decidens novam 


Truncus in multos dividitur anmúlos: feu articulos i 


inftar Pinange , Pandani vero funt magis adunati & 
inregulares , obliquinempe, prout folia progermina- 


runt; fub externa tenui pellicula lentus ac viridis re= 


conditur cortex, ac fub hoc filamentofüm albumque 
lignum, ex duris: & longitudinalibus conftans fibris. 
uti Pinang2 , quod interne fungofum eft $c filamen- 
tofum, utiin priore. |. = $9 “gi 

Ex vulneratis ramis ac radicibus. aquofus exftillat. 
fuccus, fed paucus, qui cito exficcatur: Sub initium 
po menfium floret, quod tempus in Am- 

ina incidit menfe Majo. +. 

Nomen. Latine Pandanus fpurius , Malaice Pandang 
matti, h.e. mortuus & iners Pandanus, quum pau- 
cum fundat odorem: Amboinice Keker & Kekel ela, 
h: e; magnus, uti prior. Alii tanquam marem Pandani 
hunc habent, uti precedentem feminam putant , 
licet utreque fpecies, uti di&um eft, fint fubdivife 
in marem & feminam. i 

‘Locus. Hæc fpecies in Amboina vulgatior eft præ- 
cedenti, ac non tantum in planis & arenofis crefcit 
litoribus, fed etiam in ipfa terra, in vallibus nempe, 
ad anteriores montium partes, ubi tamen longiora 


gerit folia quam in litoribus : In Java a ubi- 
que crefcit:i circa fluminum ripas, altitudi- 
nem adtingens - is Limonii, fed inodorus quo- 


que, atque a vero odorato Pandano differens. 
` Ejus ufus nullus huc usque mihi innotuit, excepto 
quod,longi(lima eligantur folia ad mattas ex illis nec- 
tendas, quz fatis durabiles funt, fed difficilius com- 

nuntur, quum breviora fint illis Pandani filveftris. 

enerorum foliorum albas extremitates folebant Am- 
boinenfes quidam edere tam crudas quas coétas, non 
autem tam bonz funt notz illis Keker humilis, atque 
pruritum quendam in faucibus ex ipfis perfenfi Ex 
variarum Pandani fpecierum foliis in Celebe quasdam 
norunt formare itas mattas, vix digitum craffas , 
in quibus commodius. decumbitur quam in culcitra, 
hocque peragitur, quum foliorum ore fpinofe ab- 
fcindantur, dupliciter combinentur, atque fibi invi- 
cem adligentur. zA 

Tabula Septuagefima Quinta ` ` 

Pandanum exhibet fpurium. 


Ubi lite. A Maris fruêtum: B. Florem. femina foliis cinctum 
demonítrat, 


.. CAPUT OCTOGESIMUM SECUNDUM. 
Pandanus humilis. Keker. 


Ubfequentes fpecies breviorem exhibebunt deferi- 
S EE quum continuo ad priores referantur: 
- Tertiaitaque ac vulgatiffima litorea fpecies humi- 
lis eft, fed late extenfus frutex , unum pluresve gerens 
breves truncos, nonerectos, fed ad terram inclinan- 
tes, aliisque incumbentes herbis, qui in multos quò- 
que dividuntur articulos , binos tresve digitos craffi, 
quique ad viri altitudinem , fi fimplex fit, fefe erigit, 
atque tot minoribus ac teneris furculis feu fruticulis 
cin&tus eft, ut vix ad ipfum truncum aditus detur. 
Ejus folia quoque fafciculata funt, in ramo dex- 
trorfum vergentia , fed non tam certum obfervant or- 
dinem quam in vero Pandano , funtque longiora , an- 
guftiora, magisque fpinofa quam precedentium , ul- 
tra tres pedes longa, acbinos digitos lata, in truncis 
vero breviora, & in longum apicem , junceum quafi, 
fefe determinantia, atque non tantum ipforum ore, 
& dorfum inferius , fed etiam ipforum tota füperficies 
acutis fpinis funt armata, he vero multo molliores & 
Taxiores fünt quam in inferioribus partibus , atque non 
per totum folium fed tantum per fpithamam ab apice 
remote locantur, cetera foliorum pars glabra eft, 
| a ër in vetuftis foliis pereunt: hee fpecies 
"uctus potiffimum jode qui etiam ex vaginis ex- 
t in centro fafciculorum folioforum pofitis in 
peculiari duro ac trigono petiolo. Hi 
TUR i 


nerat ar- ` 
bufculam:. Circa perfeétum fructum. folia e feu. 
involucri remanent emarcida & dependentia, » 1... 


143 


-Binnen in vint-men een lankwerpige heeft, die men 
eten kan als Canary, maar in ’t zant vallende , formeert. 
by een, nieuw: boompje. Rontom: de volavaffene vrugt bly- 
ven: de bladeren. van de fcbede of omwindael flaan y dog 
af bangende en verdrogende. Kr 

- De ftam is mede im vele leden, gelyk een Pinang-boom. 
verdeelt, dog de Pandangs-leden (taan digter y; en onor- 
dentelyker ,. te. weten fcbeef si gelyk de bladeren gelopen 
hebben. Onder ^t. buitenfte dunne: velletje leit, een. taaije: 
groene fcbors , en onder dezelve een lankdradig wit bout; 
bardagtig , gelyk aan de Pienang-boom, binnen: voos en 
dradig y: gelyk aan ’t voorgaande. 


Uit de gequetfte takken. en wortelen druipt een -«vater- 
agtig zap, dog fbaarzaam:,: en bet oude droogt baaflig ops 
by bloeit in "t begin van de regen Mouffon , zynde qm Am- 
boina: de maant May. gi“ 3% 

Naam. In ’t Latyn Pandanus fpuriüs,, int Makits 
Pandang matti, dat is dove of. gnde Pandang, om. dat 
by weinig reuk beeft, op: Amboin Keker en. Kekel ela,. 
dat is groote , als’t vorige. Andere bouden bet: voor ’t 
manneken van de Pandang, gelyk *t voorgaande voor ^t 
wyf ken , boewel beide, als gezegt , onderdeelt zymin:man- 
neken en wyfken. F SE, Lg. 

Plaats: Deeze zoort is in Amboina- gemeender dan de 
voorgaande y: by waft niet alleen op vlakke en zandige 
Jiranden, maarook landwwaart in, in valyen, enaan bet: 
voorfte gebergte, ’t welk egter langer bladeren beeft dan: 
de ftrandzoorte. Op Fava en Baly waft by ook overal in 
bet velt, omtrent de rivierkanten , verkrygende de boogte 
van een volkomen Limoen-boom, dog mede zonder reuk, 
en van de welriekende Pandang onder{cheiden. 

Gebruik. My is nog geen gebruik daar van bekent, 
bebalven dat men de lang fte bladeren: neemt , om matten 
daar van te maken 3 die wel durabel zyn, dog vallen moe- 
yelyker temaken, wegens de kortbeid der bladeren, dan 
van de wilde Pandang. De witte einden van de jon- 
ge bladeren plegen zommige Amboinefen zo raauw als ges 
kookt. te eten, dog zy zyn 20 goed: niet. als die van ’t lage 
Keker, em ik beb "er eenig jeuken inde keel van gevoelt; 
Uit de Pandang - bladeren; van verfcheide zoorten, weten 
zy op Celebes zekere fmalle matten te maken, fchaars een 
vingers dik, en gemakkelyker om op te leggen als op een 
mattras: dit gefcbiet als xy de bladeren aan de doornagtis 
ge kanten fnoeyem, dubbelt vouwen ‚en aan malkandet 
rygen. +. ¿341 A. 

Dos De Vif en Seventigfie Plaat 
Vertoont de Baftart Pandang-ftruik. 
Alwaar lett, er vrugt: ör baa mannetje, en B.de Bloem 
van het wyfje mer zyn bladeren, omgeven, aanwyzen, — 


LXXXI HOOFDSTUK © 
De laage Pandang-fruik..- 


E volgende zoorten zullen korter van befchryvin 
D Gali, om dat men zig telkens tot de art sn 
“refereren moet. De derde ew Üläörgemsenfte Brand. 
zoort blyft een lage , dog wyd uitgefpreide ftruik , met 
een of meer korte flammen , die bun wiet opbeffen, maar 
legen op de aarde , en op andere ruigte ruften, mede in 
veele leden verdeelt, twee en drie vingeren dik,’ en die 
zig nog al opregt tot de boogte oan een man; by is met 
zo veel jonge firuiken ömgeven , dat men qualyk daar by 
A De pian” dee vik boffen 
eren hangen ook in -malkander , aan 
de tak regtsomo eh dog bouden 2 recife reyen niet, 
ais deregte Pandang de bladeren zjn langer , fmalder, 
en doornagtiger dan aam de voorgaande , [ER de drie 
voeten lang, en twee vingeren breet , oan de flammen al 
gaandeweg korter, ook met een lange fpits als een biefe, 
niet alleen-bare kanten en onderfle ruggen zyn met [cher- 
pe doornen bezet, maar ook de boven|le kanten van de 
voorn ; dog dezelve doornen zjn. veel weker , en ydelder 
dan aan de buitenkanten, ook Baan ze niet overt gebele 
blad , maar alleenlyk een [pan van de fpitfe af, de teft is 
glad, en de meefke vergaan aan de oude bladeren; deeze 
pope; t meeft 2 ten, ook voortkomende” in- een 
hede midden in de boffen, op een ere bar- 
de em driekantipe fee. a 7 er 
Deeze 


144 


Hi fru&us feptem & otto fimul dependent conglo- 
merati , magnitudine ovorum gallinaceorum ; multis 
tuberculis obfiti, quibus breves infident apices, un- 
de ad caétum fpinulofi quafi funt, magisque ftrobulis 
Pini adcedunt quam priores, primo intenfe virides 
feuex nigro virentes, dein eleganter rubentes, tum- 
que ipforum pyramides dehifcunt, ob copiofam au- 
réam 6 mucofam medullam, que ipfis interjacet ma- 
tura: Pyramides he mature intus continent parvum 
durumque officulum inftar grani Oryze feu Pady, 
que in arenam decidua progerminant , quod tamen 
raro fit, quum plerumque ab avibus comedantur , 
atque hzc planta preterea fatis abunde multiplica- 
tur per laterales fürculos, atque per eos, qui,ex 
prorepentibus propullulant radicibus. ; ; 

-Tenera folia tam vagine , quam in medio fafcicu- 
lorum excrefcentia inferne albiffima funt, mollia, ac 
dulcia & edulia,' faporem sang bi habentia , prope 
radices quoque farcimina quafi feu arcus fupra terram 
elevantur , fed non alte, nec ultra pollicem craffi. ` 

Hujus femina longiorem & tenuem format he, i 
nam, externe quodammodo trigonam , atque rudi- 
menta: inter alba folia excrefcentia trigona quoque 
funt, primo denfa , dein inftar arundinacez plume 
feu paniculz fefe explicantia, fed non ita laxe uti in 
vero Pandano, pauca itidem farina confperfa, atque 
tali modo locantur, donec cum foliis marcefcant , 
nullis fubfequentibus fructibus. sas aa 

Hujus folia funt anguftiora , lete magis virentia 
quam maris , ceterum eodem modo fpinofa, in bre- 
viorem apicem junceum definentia, ipforumque albz 
extremitates dulciores funt & efui magis aptz , non 
nimis profunde autem hzc folia funt depafcenda , 
ubi nempe viridia ac filamentofa funt , tum enim oris 
pruritum excitant : Ligni fubftantia eft fungofa , at- 

ue ex longitudinalibus conftat fibris uti in prece- 
dentibus: ami pollicem craffi funt, vagis fpinis ob- 
fiti, ac fuperius in tres alios dividuntur ramos , in 
triangulo pofitos , quorum folia fafciculata funt, mi- 
nora & breviora quam maris: Flores fructusque non 
certum obfervant anni tempus... ` 
. Nomen. Latine Pandanus bumilis , Malaice Pandang 
kitsjil, Amboinice Keker & Kekel , atque ad diftinétio- 
nem priorum Keker leynulun, h. e. Keker litoreum , 
in Leytimora Bere! , in Hitcea femina Kekelmaan, h. 
e. edule Kekel; Macaffarice Denro & Panrang. 


Locus. In. omnibus crefcit infulis juxta litus, præ- 
fertim ubi folum eft pinum & arenofum , ac lapillis 
mixtum, ac fepe adeo denfe fibi invicem adftant , 
ut inftar fepis magnam litoris obcupent partem, atque 
inde ad aliquam diftantiam in ipfa terra juxta flumi- 
num ripas: Notus eft per totam Indiam aquofam, 
licet in uno loco magis arboreus fit quam in altero. 

Up, Defe&u aliorum Pandanorum hujus folia ad 
mattas adhibentur, fed non ita durabiles funt quam 
fubfequentis fpeciei montane , ceterum albe tene- 
rorum foliorum extremitates ac flores potiffimum in 
ufu funt, qui crudi eduntur, quum optimum habeant 
faporem palmyt& Calappi, quidam totos etiam co- 

quunt flores , antequam fefe aperiant inftar Sajor 
trubu, fed ingratum habent faporem : neque flores 
‚confervantur, quum nullum fpirent odorem : Alba 
ifta folia comefta conducunt iis, qui egre fefe ha- 
bent ac vertiginofi funt ex efu noxiorum pifcium , 
Cancrorum , & Oryzz infe&z , quum hzc defideren- 
tur folia, horum quinque fexve fimul comprehen- 
dantur, quz in centro fafciculi locantur, que leviter 
manibus ad externam comprimuntur. partem, fpinu- 
Je enim tenerorum foliorum molles funt, fimulque 
uma vice extrahuntur, tum fimul albe extremitates 
fibi adunatz inftar Palmytz conquiruntur: Cum hifce 
albis, foliis pifces Tsjekallangs , qui Thymi fpecies 
funt, capiuntur, fi enim hzc hamo infigantur, pi- 
ces hzc devorant putantes pifciculos effe. 

, Tenera hiec alba folia cum Pinanga juniore, & alba 
Siri etiam mafticantur contra gingivas tumentes Car- 
que diétas: In Brafilia obcurrit quoque Pandanus 

toreus, qui fruticofüs eft inftar Ananz, parvum ge- 
rens truncum, ejus folia autem latiora funt illis Ana- 
nz, acutis & duris fpinis armata, fefe invicem am- 
bientia, atque in medio cavitatem formantia, in qua 
femper aqua ftagnat , que fummum prabet commo- 
dum iis, qui in folitudinibus iter inftituunt , ad fitim 


í exftin- 


HERBARIIAMBOINENSIS 


^L welk zeer g 


Liber VI. Caput LX XXII 


| Deeze*orugten bangen zeven en agt by malkander in een 
klomp , in de grootte van Doender-eijers , met cele bob- 
beltjes bezet, en daar op korte: fpitfen , waar door ze in^t 
aantaften fleekelig wallen , eigentlyker de gedaante van. 
Pyn - appels witmakende ,* dan de vorige , eerft boog of 
zwart-groen, ten laatfien fcboon - root , e dog vallen de 
piramiden van malkander , wegens " veele gout- geele en 
Jmerig merg , ’t welk tuffcben baar leit, en alsdan 
word. De rype piramietjes bebben van binnen een kleine 
fteenbarde beelt als een Pady-korl, die in^t zant vallende 
zig voortplant, t welk zelden gefchiet, om dat ze meeft 
van ’t gevogelte gegeten werden, en bebalven, dien de plant 
baar overvloediglyk «oortteelt , door de zydefcheuten, en 
die wit de kruipende wortelen voortkomen. 


De jonge bladeren zo aan de fchede als in "t midden 
wan de boffen flaande , zyn van onderen fpier-wit , mals 
en zóet om te eten , fmakende als Palmyt; by de wortelen 
ziet men ook eenige worften of bogen boven de aarde, dog 
niet hoog , en niet boven een vinger dik. "i3 

Het wyfken bier van gewind een langer en dunne [chee 
de, van buiten eenigzints driekantig , en de kuiten tus- 
eben de witte bladeren zyn.driekantig , eerft digt; daar 
na als rietpluymtjes baar openende, dog zo los niet als de 
regte Pandang, ook met weinig meel beftrosit , en bly- 
ven zo flaan, tot dat ze met de bladeren verdrogen, zon- 
der vrugten. 


De bladeren zyn fmalder, en ligter-groen dan aan *t 
manneken , anders op dezelf fte manier gedoornt , met eem 
korte biefe, baar witte einde ook zoeter en bequamer om te 
eten; dog men moet niet te verre in ^t blad byten, daar 
het groen of dradig begint te werden, want ’t zelve ver- 
oorzaakt jeuken in de mont; * bout is van fubflantie lang- 
dradig en voos, gelyk aan de voorgaande , de takken zyn 
een duim dik, met ydele doornen bezet , en verdeelen baar 
boven in drie andere takken , in een triangel fiaande’, 
waar. op de geblade boffen kleinder en korter dan.aan "t 
mannetje zyn. Bloeifel en vrugten bebben geen vafte tyd. ` 


Naam, Jn ’t Latyn Pandanus humilis, in "t Maleits 
Pandang kitsjil, op Amboin Keker en Kekel, em tot 
onderfcbeit van de voorgaande Keker leynulun, dat is 
Strand-Keker: op Leytimor Berel, op Va i poea 
Kekelmaan, dat is eetbaar Kekel, op Macaffer-Den- 
ro en Panrang. 

Plaats. Het waft op alle Eilanden langs bet firand, 
inzonderbeid daar bet ulak en zandig is, met kleine flee 
nen gemengi , en zomtyts zo digt aan malkander, dat bet 
als een begge een groot fluks van de ftrand beflaat , en 
van daar cen flukweegs landwaart in langs de oevers van 
de Rivieren. Het is bekent door gants Water - Indien , 
hoewel op de eene plaats boomagtiger dan op de andere. . 

Gebruik. By gebrek van Sader: Pandang neemt men 
deeze bladeren tot matten , boewel ze zo durabel niet zyn 
als van de volgende bergzoort y anders zyn de witte ein- 
den van de jonge bladeren en blocifel meeft in gebruik om 
raau te eten, als zeer. wel. {makende*na Calappus - pal- 
myt; zommige Koken ook ’t.gebele bloeifel, cer *t zig. opent, 
gelyk Sajor trubu, dog "tir van flegte fmaak :. de bloem 
werd niet bewaart, om dat ze zonder reuk is , de voorn. 
witte bladeren gegeten , belpen die geene weder te regt, die 
bun qualyk gevoelen, ‚en duifelig worden. door "t eten van 
eenige quade vi[Jcben , krabben, en geinfecteerde ryft s 
als men deeze bladeren bebben wil, zo vat men «yf of Jes 
der geene , die in "t middenwan ’t bofcb Doan, zoetjes met 
de banden van agteren zamen drukkende, want de fte- 
kels aan de jonge bladeren zyn niet-bard, en trekt — 
een ruk af, zo bebt gy ze met de witte cinden in malk 
der ftaande , als Palmyt.,.. Met dexelffte «vitte bladeren 
werden de vifJcben Tsjekallangs gevangen, cen zoort van 
Thymus, want als men desek aan de visboek freekt , 20 
Schiet "er de vis naar toe, menende , dat bet een klein 
visje zy. en added 
: De jonge witte bladeren kaauwt men met jonge Pina 
en witte Siri tegens gezwollen tantvleefch, Carpatta. 
Brafil is mede een Pandanus litoreus , een, firuikagtig d 
was, als de Annanas , met en een weinig. Dog y. deb 
deren FE breder dan die van Annanas , met /cherpe en 
barde ftekelen bezet, malkanderen omgevende y en In de 
midden een kuil makende, daar in men altyt water. DIME y 

eryfelyk is. voor die geen, dewelke in de 


wilderniffen ryfen, om den dorfé te verflaan , hoewel, 't 
aS ER gemeen- 


‘ E | Tab. LXXVI. 
à Pag . 145 


VI. Boek, LXXXII, Hoofdf, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


exftinguendam , fed plerumque fordibus conmista 
eft, truncus autem enfe exciditur ,. frutexque inver- 
titur, ut aqua in pileum decidat... =.  - st 
Cum hoc convenire videtur fecunda Kaide fpecies 
in Hort. Malab. tom. 2. fig; 6. defcripta , 


majores funt Amboinenfi, ` | 
. Tabula Septuagefima Sexta 
Ramum.exhibet Pandani bumilis.: 


CAPUT OCTOGESIMUM TERTIUM. 
Pandanus filueftris. Pandang utan. ` 


Erreftris Pandani fpecies in multas dividitur 

i fpecies , Amboinenfium vero opinionem fe- 
quemur, ac tantum in binasdividemus fpecies, 

primo in Keker waffi, fecundo Keker ewan. 
Primo. Keker waff in humilibus crefcit locis , in 
vallibus nempe , & defertis hortis filveftribus , Waffi. 


dictis , multis fefe erigens fupra terram hehe rün- - 


cum gerens brevem, non rectum, | 
ium, marisque feu frugiferi truncus ext 
& inregularibus verru ar fpinarum pungentibus 
obfitus eft. RE e ge sp we ie 2 

Ejus folia optime conveniunt cum illis Pandani fpu- 
rii, excepto quod medius fulcus non ita fit profun- 
dus, fed planior, in mare tres cum dimidio , in fe- 
mine ultra quinque pedes longa, tres digitos lata: 
Hujus fpeciei dorfum tantum.ad dimidium fpinis ar- 
matum eft, tenerorum vero foliorum dorfum totum 
fpinis obfitum eft: Mas fruétus profert adunatos in- 
{tar Keker pantbey , fed majores inftar ovorum Anatis, 
qui maturi rubent & feparantur, quique teneri coquun- 
tur & eduntur: Qua femina vulgo cenfetur, flores: 
gerit granulofos uti in precedenti fuit dictum capi- 
te, qui inodori funt. 

Lignum eft album, nec durabile, ac proinde nulli 
infervit ufui. … 


Alter Keier ewan feu Keker montanus raras gerit. 


fupra terram radices, truncumque habet rectum & 
altum, inftar vulgaris Pinangz , ejus folia feptem: 6 
octo pedes longa funt, tres digitos lata, ad oras fub-. 
tiliter & denfe ferrata, firma & dura,- dorfum geren- 
tia acutum, non multum ferratum, optimaque. funt. 
ad mattas conftruendas, unde & verus Daun. tickar 
habendus. eft, "es 7 

Fructus ejus folitarius in ramorum extremo proger- 
minat inftar coni altioris, a tredecim ad fexdecim pol-. 


lices longus ,. ttes digitos craffus, inftar-fruêtus fub- 


- fequentis Saun.: Ejus granula vix culmum:crafla funt, 
inregularia , hexagona , & arce fibi-invicem adhz- 
rent, nec dehifcunt , atque interne conjunguntur per. 
aurantium viícum , fenfim vero decidunt, ac ftilum 
medium relinquunt binos digitos craffüm. Fructus tri- 
gone infidet vagina, que componitur ex tribus fo- 
liorum ftratis, quorum quodvis ex quinque vel fex 
albis componitur foliis. e ds 13 
Lignum ejus durius eft quam aliorum Pandanorum, 
quumque in ventofis crefcat collibus , .ruffefcit inftar 
veterum Sagu arborum, immo in quibusdam infulis 
ex fufco nigrefcit, atque inftar Nibun durum eft, fed 
non:craflum, reliqua eniffijejus pars interna fungofa 
eft & filamentofa, uti in Sagu arboribus. um oe 
Nomen. Latine -Pandanus filveftris five terrefiris., 
Malaice Pandang utan, prima fpecies Amboinice di- 
citur Keker wai, altera Keker evan feu Leytewan, acfi 
Pandanus montanus diceretur , Malaice Pandang gu- 
& Daun tickar, ac femina peculiariter Mantayn 
& Haun tayn; in Leytimora Aren, -Hituenfes: illum 
vocant Tolun , quod nomen alii Pandano vero tribuunt, 
qui in maris rupibus crefcit; fciendum enim eft, Am- 
boinenfes cunctis Pandanis incerta huc usque dediffe 
nomina, fatis putantes ipfi tribuere nomen generale 
Keker , additis quibusdam adjectivis pro cujusvis lubi- 
tuş certum enim eft Pandanos fat laboris cauflare cu- 
riofis ipforum inveftigatoribus ,.ut rite diftinguantur, 
Le autem non e AAA -quum ipforum 
urimi exiguum prebeant uium. . . 
: B 


Tom. Locus. 


| ue ibi voe. 
catur Kaida taddi , Malabarenfis vero fructus iterum 


145 


gemeenlyk met vuiligheid vermengt is, men kapt den ftam — 
met een bouwer af, keert de firuik om, en giet © water 
in een boet. i p. ) 
Hier mede Jean: overeen te komen de tweede zoorte van © 
Kaida; in de Hortus Malab. tom. 2, fig. 6. befchreven, 
en aldaar genaamt Kaida taddi, deg de vrugien van 't 
Malabaarfe zyn wederom grooter dan aan "t Amboinfche. 


De Ses en Seventigfte Plaat ` 
Vertoont een tak van de lage Pandang firuik. 


á 
i 


LXXXU!L HOOFD STU AR. 
De wilde Pandang-firnik. 


Et landelyke geflagt van Pandang verdeelt zig in 

veele zoorten , dog wy zullen der Amboinefen ge- 
voelen volgen, en verdelen ze maar in twee; te 
weten, 1, Keker wafi; 2. Keker ewan.. | 


_1, Keker wafli, ist geene in de laagte, in valeye. 
i > bofcbtuinen , Wali gebeten, groeit met vele 


wortelen boven de aarde , een korte (lam, niet regt, maar ` 
eerfi bogtig , bebbende de [Lam van 't manneken of vrugt- 
dragende van buiten digt, een onordentelyke dikke wratte, 
als doornen flekende. Zeg 

De bladeren komen beft overeen met de Pandanus. fpu- 
rius, bebalven dat de middelfte voorn zo diep niet, maar 
vlakker is, aan "t manneken drie en een half voeten, aan 
t wyfken vyf voeten, en meer lank, drie vingeren breet. 
De rug aan deeze zoort is niet meer dan half gedornt , 
dog aan de jonge meeft beel gedoornt , bet mannetje draagt 
vrugten „ kort by een gedrongen , gelyk de Keker-pan- 
they, dog grobter , te wöten als Bende-eyeren , mee root 
werdende, en van malkander vallende, welke jong zyn- 
de gekookt en. gegeten werden `. bet geene men, voor? t 
wyf ken. boud, draagt bloemen als kuiten y .gelyk,in ^t 
voornoemde Hoofdftuk gezegt is , zonder reuk, — 

Het bout is wit, niet durabel, en dierbalven tot niéts 
gebruikalyhec oit wt aset, panegor mei 

Het tweede. Keker ewan: of ;berg-Keker heeft aveini- 
ge wortelen: boven de aarde ,-een-regte en boge ftam, als 
een wilde, Pienang - boom, de:bladeren: yn: zeven en agt: 
voeten lang y drie vingeren: breet, oam de kanten fyn en 
digt gezang) siftyf- en bord, met een fcherpe rugge van 
onderen , die, niet eel gezdagiris , en de ‚befle,om mat-. 
e te maken, daarom voor "t regte- Daun tickar Ze bou-: 

aM en fi yl > wot id a dd diilim! 

“De vrugt is enkelt aan "t uiterfle der takken. voortko- 

mende als een boge kegel , van dertien tot feftien- duimen 
lang y drie vingeren dik, of als de vrugt van ’t-volgende 
Saun. De korltjes zyn een mageren fchaft dik ; irregu-. 
lier , feskantig „hangen digt aan malkander., en gapen 
niet , binmen met een -oranje-geele Am, aan: malkander. 
bangende , allenkskens vallen. ze af, en laten den middel- 
fen flaf twee vingeren dii, De orugt flaat in een. drie- 
hoekige. fchede , gemaakt vau drie lagen bladeren, ieder, 
laag van. ef a fes witagtige bladeren. d 


Het bout is barder dan adn. andere Pandangs s ale ^t 
op dugtige'bewvelen fiadat , na dem sofJen trekkende, gelyk 
aan de oude Sagu-bomen , jarod-zommige Eilanden zwart- 
bruin,, ep 20 bart: als Nibun y dog niet dik, avant al de 
reft van binnen is oos en dradig., gelyk de Sagu-bomen. 


Naam. dnt Latyn Pandanus filveftris five terre- 
ftris, in "t Maleits Pandang vuan, de Ke zoort biet in 
"t Amboins Keker wat, . de tweede Keker ewan. of 
Leytewan , als of men Pandanus montanus zeide , Ma- 
leits Pandang gunong en Daun tickar t wyf ken „ in ’t, 
byzonder Mantayn en Haun. tayn s- Leytimoors Areu. 

e Hituefen noemen bem Tolun, welke naam andere de. 
Pandanus verus geven, dewelke op de Zee-klippen waft,: 
want men moet weten, dat de. Amboinefen ali; de Pan- 
dangs tot bier toe gant/ch.onzeker benoemen, agtende ge- 
noeg den gemeene naam Keker, met eenige bywoorden, 
na yders believen; en zeker de Pandangs geven moeite 


genoeg ook aan een curieus Onderzocker,:-om baar te on-. 


derzoeken of baar. teonderkenneny dog tk agt ze zv. veel 
moeite niet - , 0m dat de meefte van map zyn. 
aats, 


p 


146 


. Locus. Prima fpecies, uti dictum eft , potiffimum 
crefcit in vallibus, ac planis locis ad inicium montium 
sin fole faxofo , ut & in defertis hortis, hoc autem 
difcrimine , quod quo altiores & magis aperti fint loci, 


im quibus crefcit , eo melius ac durius exhibet lig- 


num. Keker ewan remotius 4a litore crefcit, uti & in 
ventofis montibus, non autem in denfa filva. . ` 

Ufus. Hec fpecies optima przbet folia, ex quibus 
matte conficiuntur, quum longiffima fint, licet illa 
Pandani fpurii breviora, durabiliora tamen funt , ta- 
les matte Jave & Baleye venales proftant ubique: 
Maris durum lignum infervit adligneas fecures Nany 
diétas , ex ipfo formandas, quibus medulla ex Sagu 
arboribus effoditur. In Celebe ejus trunci finduntur 
ad afferes tenues, feu Pangcawan, quibus Atap cir- 
cumfuitur: Ex reétis truncis in montibus crefcenti- 
bus canales durabiles formantur. 


Tsjammo, quod lignum eft obfcure fufcum, in Ce- 
lebe & Borneo productum, fpecies videtur effe Pan- 
dani montani. EN 
"Nomina Manu tayn, Mantayn, & Hanutayn , deno- 
tant fimum avis Haun feu Abun, qui palumbes eft, 
um hic habeatur propagare hanc arbufculam, fine 
dubio per excretionem officulorum , quz in aliis 
' comederunt arbufculis, atque hinc inde in montibus 
projiciunt ac ferunt. 


Tabula Septuagefima Septima 
Ramum exhibet Pandani filvefiris. 


JIERBARII AMBOINENSIS Liber VI. Caput LXXXIV; 


‚Plaats. De eerfte zoorte, als gezegt , groeit meeft in 
de valyen en vlakte, dog mede op de voorfte bergen, daar 
"t ficenagtig is, en in verlatene tuinen , met dit onder- 
Jebeit , boe boger en lugtiger de plaats is daar ^t ftaat , 
boe beter en barder hout ’t draagt. De Keker ewan vali 
verder van Jirani , of op lugtige bergen , maar niet in t 
digte «vout. iu 

Gebruik. Deexe bladeren zyn de befle , om matten daar 
van te maken , em dat ze de lang Ge zyn , boewel die 
van Pandanus [purius y korter en durabelder zyn; dier- 
gelyke matten brengt men op Fava en Baly over al te 
koop, 't manneken met zyn bart bout dient om de boute 
byltjes daar van te maken, Nany genaamt , waar mede 
men bet merg uit de Sagu-bomen. pokkelt. Op. Celebes- 
werden deeze ftammen pefpleten tot dunne latten; tot 

Pangcawan , om dewelke men bet Atap naait, Uit de 
regte fammen., dewelke op. de bergen fidin; maakt. men 
durabile geuten. y 

- Tsjammo, een donker-bruin bout op Celebes en Bor- 

‚neo waffende, Jebynt eem zoort van berg- Pandang te 

zyn. 

De namen Manu tayn, Mantayn, en Hanutayn , qwil- 
len zeggen drek van de vogel Haun of Ahun, *twelk een: 
wilde duive is , om dat deeze gebouden werd voor een 
voortplanter van dit boompje, buiten twyfel door "t afge: 
ven van de koris, die ze op andere boompjes gegeten beb- 
ben, en bier en daar in "t gebergte zaaijen. 


De Seven en Seventigfte Plaat 


Vertoont een tak van de wilde Pandang-ftruik. 


CAPUT OCTOGESIMUM QUARTUM. 
_Pandanus latifolius. Keker moni. 


P Andanus quintus eft latifolius & odoratus, trun- 


cum emittens otto novemque pedes altum , 


craffitiei Pinange , farcimina & articulos gerit 
inftar reliquorum Pandanorum, uti & fpinas, hic fo- 
lia profert regularia , inftar cochlez femper dextror- 
fum, que prope ortum parum fupra fefe invicem lo- 
cantur, funt autem fex pedes longa , ultra palmam 
lata , craffa, glabra, & firma, atque inftar patinarum, 


in medio concavum gerunt fulcum feu canalem, qui 


inferne acutum cauflat dorfum , ore ab inferiore par- 
te ad aliquam diftantiam glabre fünt, dein breves 
fubfequuntur fpinule vage usque ad palme circiter 
latitudinem ab apice, ubi dente & pufillz funt inftar 
ferre fubtilis, quales & in inferiore dorfi parte obcur- 
runt, pofteriores vero fpine, licet rare , firme ta- 
men funt& pungentes, fi tangantur: Foliorum extre- 
mitates fubito & obtufe definunt in brevem apicem, 
non facile transverfaliter lacerari poffunt, fed com- 
mode per longitudinem juxta fibrarum decurfum. 
| üm hec folia fcindantur vel fricentur, odorem 
fpirant penetrantem inftar recentis foeni vel Oryze, 
quem odorem incole Wangi vocant, quique ipfis 
atus habetur, quam maximus autem eft prope ip- 
orum ortum, ubi & albicant , cetera foliorum pars 
intenfe viridis eft , ac plurima inferiora folia circa 
medium fracta dependent ex arbore, quod tam per 
ipforum gravitatem quam per ventum cauffatur. 
Inter radicum arcus feu farcimina multi excrefcunt 
furculi, minora & anguftiora gerentes folia, qui ab- 
fcindi & transplantari poffunt , per longam annorum fe- 
riem flores non profert, ac quidam nunquam florent, 
quod cauffatur, quum nimis fzpe tenera ejus decer- 
pantur folia, ceterum flos cum illo veri Pandani con- 
venit, fed plerumque major eft, ita ut quodvis gér- 
men palmam longum fit; per quod ample fefe extendit, 
& farinacinerea repletum eft, & odoratum, ditum- 
ue fpirat odorem: Frugifera hujus fpecies nunquam 
uit obfervata, | 
S rege? D grae ved n: & odoratus, Am- 
oinice Keker moni, quibusdam Malavenfibus dici 
Pandang babouw. 1 meme Een 
Locus. Non eft filveftris, fed in hortis colitur, ubi 
altitudinem adtingit Limonii , non autem prope edes 
locandus eft, quum facile a ventis projiciatur. 


Ufus. 


nm. HOOFDSTUK. | 
© De breedbladige Pandang-flruik. 


E vyfde Pandang is de breedbladige em riekende, 
met een ftam van agt of negen voeten opfchietende, 
in de dikte van een Pienang - boom, amet zyn. wor- 

Jten en leden: gelyk.alle Pandangs , mede 20 doornagtig , 
bier aan lopen de bladeren ordentelyk op, en-wenteltraps= 
Sepp, git na de regterbant, by baar oorfpronk een 
weinig over malkander fiaande, zy zyn zer voeten lang, 
en ruim een band breet,- dik, glad, en ftyf als bortjesş 
in de midden met een diepe geut of voorn, die van onde- 
ren een fcberpe rug maakt , de kanten zyn vanvagteren 
een groot eind effen, daar naar volgen korte doorntjes 5 
van malkander fiaande tot omtrent een band breet 
van de [pits , daar ze digt en klein zyn als een fyne 2008, 
gelyk mede aan de onderfterugge , de agterfte doornen hoe- 
wel weinig , zynegter ftyf , en verzerende, als men daar 
tegen firykt. De einden. der bladeren lopen febielyk of 
Stomp toe , met een korte fpitfe, zy zyn niet wel overs 
— te fcheuren , maar ligt in de lengte, gel yk baré dra- 
n lopen. sieke 2 
Als men ze fnyt of wryft, aya ze Berk van reuk, gelyk 
verfcb booi of verfcbe rat, welke reuk de Inlanders Wan- 
gi noemen, en voor-aangenaam houden; men gevoelt bem 
meejt by bare oorfpronk , daar ze wat witagtig zyn; de 
reft boog -groen. De meefte onderfte bladeren’ bangen om» 
trent de midden gebroken , aan den boom, ^t welk door 
bare zwaarte efa > als de wint daar agter komt. ` 


+ Tuffchen de boge of worften van de wortel komen vele 
jonge Jpruitjes voort, met kleinder en fmalder bladeren 5 
die men affnyden en verplantenkan; by ftaat vele jaren; 
eer by bloemen voortbrengt , en zommigen dragen nodit > 
waar van de oorzaak is, dat men bem te Ke? an zyn 
jonge bladeren berooft, anders is de bloem die van de ops 
regte Pandang gelyk, maar doorgaans grooter , zo dat 
ieder kuit wel een band lang is; zy breit baar kuiten wyt 
open , die vol graauw meel fteken, rieken ook veel, dog meeft 
xa de voornoemde reuk , 't vrugtdragende is nooit gezien. 


Naam. In ’t Latyn Pandanus latifolius & odoratus, 
op Amboin Keker moni; by zommige Maleyers Pandang . 
- Plaats. Hy waft niet in ^t wilt, maar moet inde boven 
onderbouden worden , daar by zo boog opftbiet als een Li- 
moen-boom , dog men moet xe niet by de buizen fiel: 
len, om dat ze ligt van de nvind Ge 


Tab. LXXVII. 


! ol 
EM 
| ze 
i DL j 
MUN / 
m N 
p, Y 
d V/A 
| „a / 
7 / 
/h j 
pgs / 
NE, / 
D 
KS 
YA 
P o a 
I 
| 
| Lom. IV. | 


Lag. 247 - 


3 WW 
wes TI 
ess 


Le RA 

722 > SİM 

25 778044127 
PPP 


Te, 
ur 


Nee 
M 
ANN 


TIN 


AMA 


Tx 
M 


NS 
N 
NN 


N 
NY 


Kar CE 
NN 
N 


N 
Du 


<. 
NEN 


M 


V 
} 


VI. Boek. LXXXV.Hoofdf. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


Ufus. Folia ejus ab incolis expetuntur, quibus 
cottam obtegunt Oryzam, quum fit calida, ut foeni 
odorem iftum conquirat, qui ipfis gratus eft. Tene- 
ra ejus folia in loramenta etiam fcinduntur, in quibus 
muliercule capillitium neétunt, vel ipfi interponunt, 
ut hunc adtrahat odorem: Quidam quoque hzc mi- 
nutim confciffa cum Oryza cdunt , fic quoque odora- 
tis admifcentur oleis. 


In Rumpbii auctuario bec leguntur. 


Florens hujus Pandani caput, uti in textu dictum 
fuit, raro prodit, quod tamen fequentem in modum 
obfervavi: Ultra binos pedes longum eft, foliisque 
cingitur tres circiter pedes longis, que fuperne vi- 
tidia & fpinofa , inferne alba funt , uti in textu legi- 
tur: Ipfius fquamz quatuordecim pollices longz funt, 
ultra palmam late , dorfo acuto feu gibbo donate, que 
fubftantiam habent uti reliquorum Pandanorum , co- 
loris albicantis, ac replete farina copiofa fordide al- 
bicante: Semper inter binas fquamas folium locatur 
albicans, ac quevis fquama concava parte incumbit 
dorfo fübjecte fguam& : Ab incolis eduntur, quum 
vero hoc caput plerumque pluviofis progerminet men- 
fibus , hinc facile putrefcit. Fru&us nunquam profert, 
uti nec alii floriferi Pandani unquam fructus gerunt. 


Tabula Septuagefima Oğava 


Caput Pandani latifolii florens exhibet, 


CAPUT OCTOGESIMUM QUINTUM. 
Pandanus- mofchatus. Pandang cafturi. 


JEc fexta & exotica Pandani fpecies ab omni- 
H bus cateris differt, quum ejus folia nullo mo- 
do fint fpinofa, ceterum truncus eandem ha- 
bet craffitiem ac.formam , quam prima fpecies, feu 
Pandanus verus, qui ultra crus craffus eft, octo no- 
vemque pedes altus , ac parum finuofus , quique breves 
& obtufas gerit fpinas, fine ordine pofitas, ac fuper- 
ne in binos tresve majores fefe explicat ramos, qui 
incurvi quoque funt, inftar brachiorum magni can- 
delabri, atquc hi iterum in binos tresve majores di- 
viduntur ramos fed breviores, quorum quivis pecu- 
liarem quafi format comam feu fafciculum foliofum. 
Ejus folia maxime cum illis precedentis conve- 
niunt fpeciei, funt autem anguftiora, ac magis glau- 
ca, quinque fexve pedes longa, tres transverfales 
digitos lata, in anguftum & jünceum definentia api- 
cem, qui pedem longus eft, amplo autem canali per 
medium diftinéta funt , rotundas gerentia oras cum 
dorfo acuto, funtque porro craffa, & firma inftar du- 
plicis charte membranacez , juxta oras glaberrima, 
nec ad dorfum ullas gerunt fpinas, quod in hac fpe- 
cie peculiare eft. Folia hec in trunco & ramis dex- 
trorfum vergunt inftar cochlez, in tres ordines po- 
fita, in vertice autem hi ordines potiffimum erigun- 
tur, atque in centro fuo globulum formant florem 
dictum, uti in reliquis Pandanis. 

Hi flores colle&ionem faciunt foliorum & germi- 
num, qualia fupra in Pandano vero defcripta funt , que 
ex quindecim vel fexdecim brevioribus formantur fo- 
liis, quorum longiffima binos pedes » breviflima pal- 
mam longa funt, atque inter hzc quatuordecim tu- 
bercula feu germina locantur, que breviora magisque 
intricata funt, quam in prioribus, minorem digitum 
Jonga, in multos fubtiles ramulos, farina confperfos, 
divifa, coloris pallide lutei, queque vermiculis re- 
pleta funt , qui in nigricantes degenerant fcarab&os, 
magna copia circa pretereuntium caput circumvo- 
Jantes : Inferior ac dimidia horum foliorum pars al- 
bicat, quz nempe hec germina cingunt, gratumque 
fpirant odorem, quam incolz cum Mofco feu Ca- 

ari comparant, proxime autem adcedit ad unguen- 
tum quoddam odoratum, ex floribus compofitum. 

Hic odor tam late fefe diffundit, praefertim. vesper- 
tino tempore & per noctem , ut totam repleat aream, 
in qua crefcit, quam primam hzc germina fefe ape- 
riant, fi vero hic racemis florifer aliquamdiu relin- 
quatur, germina ifta cinereum contrahunt colorem, 
atque omnis fere disparet odor, unde abfcindendus 
eft, quam primum hic percipitur odo 


Tom. IV. Folia 


147 


Gebruik. De Inlanders zoeken deeze bladeren, om de 
gekookte ryft daar mede toe te dekken, als by nog warm is, 
waar van ze dien booiagtigem reuk bekomt, die by baar- 
lieden aangenaamis. De jonge bladeren werden ook in rie- 
men gefneden , waar mede de vrouwen bare bairen vlegten 
of daar onder fteken, om die zeiffie reuks wille. Zommige 
koken ze ook klein gefneden, onder de rvfi, zo werden ze 
ook tot Olieteiten gebruikt, die men welriekent wil bebben. 


In de vermeerdering van Rumphius wert dit gevonden. 


De bloeyende tros, gelyk in de text gezegt is, komt zela 
den voor den dag , dewelke ik aldüs bevonden beb: Hy is 
ruim twee voeten lang, omgeven met blâderen omtrent 
drie voeten lang , dewelke boven groen en doornagtig, en 
van onderen wit zyn, gelyk in den text flaat. De kuiten 
zyn veertien duimen lang, ruim een band breet , met een 
boge of bultige rugge , van fubftantie als aan andere 
Pandangs , witagtig van couleur , en rykelyk met een 
vuil wit meel gevult, telkens rullen twee kuiten leit een 
witagtig bladt , en yder kuit ruft met zyn bolle buik op 
den rug van de onderleggende kuit. Zy zyn by de Inlan- 
ders eetbaar , dog dewyi deeze tros gemeenlyk in de regen 
MoufJon voortkomt, zo verrot by ligtelyk. Vrugten ko- 
men daar nooit aan , gelyk andere bloemdragende Pandang: 
ook nooit vrugten voortbrengen. 


De Agt en Seventigfte Plaat 
Vertoont de bloeyende tros van de breedbladige Pandang. 


LEAKY. HOOFDSTUK 
De Muscus-P andang. 


Eeze fesde en uitlandifthe zoorte van Pandang ver: 
D Jcbilt van alle andere, om dat ze aan bare bladeren 
ant/ch niet doornagtig is, anders de [lam groeit 
in dezelffte dikte en fatfoen , gelyk aan de eerfte zoorte of 
Pandanus verus , te weten ruim een dye dik, agt of nes 
gen voeten boog , en wat bogtig, bezet met korte en [tom- 
pe doornen, zonder order. Boven verdeelt by zig in twee 
a drie boofttakken , dewelke mede krom dë gelyk de ar- 
men van een groote kandelaar, en dezelve al wederom in 
twee of drie andere bovfden of korte takken , ieder een by- 
zondere kruin of bos bladeren dragende. 


De bladeren gelyken meeft na de voorgaande zoorte , 
dog zyn fmaller, en meer naar 'i blaauw-groen trekkende, 
vyf en Jes voeten lang, drie dwers -vingeren breet , met 
een fmalle biesagtige Jpitfe, die «vel een voet lang is, met 
een brede geut door de midden , «viens kanten ront zyn, en 
beneden een fcherpe rugge heeft, voorts dik, flyf als dub- 
belt perkament , zeer glad langs de kanten, en aan de 
rugge zonder eenige doornen of fcherpte, bet welk deeze 
zoorte tot een byzonder merkteken beeft, aan de flam en 
takken gaan ze mee[l regts om wenteltraps-gewys, in 
drie ryen , dog aan ’t opperfte flaan deeze ryen meeft regt, 
en formeren in baar midden , bet geen men de bloem noemt, 
gelyk andere Pandangs. 


Deeze bloemen zyn een vergadering van bladeren en 
kuiten, gelyk boven in de. Pandanus verus befchreven 
ftaat, gemaakt van vyftien of feftien kortere bladeren, 
waar van de langfte twee voeten, de kortfle een band 
lang zyn, en daar tuffchen veertien kuiten, dewelke kor- 
ter en verwerder zyn dan aan de voorgaande, een kleine 
vinger lank, in veele fyne takjes verdeelt , en met meel 
bebangen, bleek-geel van couleur, en vol kleine wormp- 
jes, dewelke in zwartagtige torretjes veranderen, en in 
menigte iemand om’t booft vliegen: ruim de onderfte helft 
van de bladeren, die deere kuiten omgeven, zyn wit, en 
van een goede reuk, dewelke de Inlanders by Muscus of 
Caftari vergelyken , dog by komt naaft overeen met een 

oede welriekende falve , daar wat bloemagtigs onder 


pt, 


Deeze reuk ver/preit bem zo ver, inzonderbeid by den 


“avond en ’s magts, dat by ’t gebecle plein vervult, daar 


by flaat, zo dra de kuiten baar openen , maar zo men deeze 
bloemtros een weinig langer laat flaan, zo werden de kui- 
ten graauw , en de meefle reuk vergaat , daarom men ze 
af moet fryden , zo dra men de reuk gewaar werd. 


Ta Blade- 


148 
` Folia hee & görmina longo & trigono circumftant 
petiolo, qui mollis eft, & edulis, faporem habens 
Calappi palmyte, qualem fapit etiam album & her- 
baceum cor, in ramorum fummo locatum, fi vero 
crudus édatur , paucum in ore excitat pruritum = 
Nunquam fructus in hoc obfervavi, nec audivi unquam 
in Java hanc glabram fpeciem frugiferam fuiffe. 
"Lignum ‘eft uti reliquorum Pandanorum, externe 
cra{fis conftans ex fibris & molle, interne album & fun- 
gofum , in ramorüm fummo album & herbaceum; fa- 
Doris dulcis inftar cordis feu Palmyte Calappi. Sto- 
loners quoque amplum format per radices , que polli- 
cem ac binos digitos craflie funt , atque ad altitudinem 
quinque pedum fupra terram elevantur adco denle, 
ut inter illas permeare aut prorepere nemo pollit, 
quzque fpinulis undique per abruptos ordines cingun- 
tür, alte ex trunco excrefcunt, immo in craffis ra- 
mis, àc magnam formarent intricatamque congeriem, 
nifi füperiorum quzdam abfcinderentur ; lamella 
doque gerunt in inferiore parte, que decidit, fi 
árcimen vel radix ifta circiter terram tangat, tum- 
jue in binas tresve minores fubdividitur, que pro- 
unde terram perforant, inque ipfam penetrant , inter 
copiofas hafce radices varii longorum anguftorumguc 
foliorum fafciculi excrefcunt , quz illis Caricis fimi- 
lia funt, ni craffiora & glabriora effent, illi vero ex- 
fcindi & transplantari poffunt: Per fex durat annos, 
antequam flores gerat, faltem hic in Amboina primo 
eciolum format, ultra tres pedes altum, inque hoc 
brevi erigitur ftipes, in tres majores fefe dividens 
ramos inregulares, unde & horum unus alterve am- 
putatur ac transplantatur, qui «que ac furculi pro- 
germinant, ac tempore flores; etiam gerunt. ` 
Nomen. Latine Pandanus mofcbatus feu levis, Ma- 
laice Pandang cafturi, ch. e. Pandang mofchatus ob di- 
Etam rationem : Aliis: Putat dicitur, quod nomen in 
Java quoque notum eft, Baleyice Pandang lengis, a 
foliorum glabritie., ac fi oleo , Lengis. ditto, effent 
oblinita. | | € ? 
- Locus. In Amboina exoticus eft frutex, ac primum 
anno millefimo fexcentefimo feptuagefimo fexto jus- 
fu meo ex Java delatus , ubi nunc in hortis colitur, 
ubi multum temporis ac loci requirit, antequam per- 
feda. ejus confpiciatur forma... : 
In aliis regionibus , preter Javam & Baleyam parum 
notus erit, quum huc usque nullam ejus mentionem 
apud ullum invenerim auctorem, nec ullam glabram 
inveni fpeciem inter occidentalem Metel feu Manguey, 
cujus Nierenbergius tamen tot commemorat fpecies. ` 
, Uc, Ob odoratos gratosque plantatur flores „ uti 
verus Pandanus, quem tamen przferrem huic glabra 
fpeciei, cujus odor multo [durabilior éft glabro, ve- 
rum eft, Pandanum hunc mofchatum totam aream, 
‚atque abfciffum florem toram odore fuo replere do- 
mum, hic tamen non ultra binos tresve durat dies, 
uum Pandanus verus per menfem illum fervet, Me- 
ius, uti dictum eft, abfcinditur fafciculus , quam 
primum odor obfervetur, & antequam germina ifta fint 
denudata, quz abfcinduntur , fola tantum adfervan- 
tes folia , que depurantur ab adherente farina & 
vermiculis, omneque viride porro abfcinditur, infe- 


rioraque alba fru(ta, que fola odorifera funt, parum. 


in aére exficcantur, ac veftibus adponuntur, recen- 
tia.quoque folia in.partes diflecantur, & odoratis in- 
popuntur oleis, uti id fupra de Pandano vero fuit 

ictum, A 


N.B. Huic Capiti nullam adje&am inveni plante figuram. 


HERBARII AMBOINENSIS 


N. B. By dit Hoofdftuk heb ik geen afbeelding van de plant 
gevonden, (ucc ES pe 


Liber Vi. Caput LEXXVz 


Bladeren en kuiten [laum vontom een witte driekantige 
fleel, dewelke mals is, en fmaakt als Calappus-palmyt y 
gelyk ook bet witte en kruidagtige bert aan "t opperfte der 
takken, dog raauw gegeten , jeukt een weinig in de mont, 
Ik bebbe nooit vrugten daar aan gezien, en ook nooit ers 
waren konnen, dat op Fava onder dit gladde geflagt een 
vrugtdragende zoorte 2). } pi 

Het bout is gelyk als aan alle andere Pandangs, bui. 
ten grofdradig en week, binnen wit, en voos, maar aan 
bet opper fte der takken wit en kruidagtig y '&oef'soan fmaak 
als Calappus-palmyt. Het maakt mede een brede [Loel met 
zyne «vor[len of wortelen , die van een duim'of twee vin- 
geren dik zyn, en wel vyf voeten boog- boven de aarde 
Jtaan, zo digt dat men daar door niet Rruipen:kan , 'bözet 
met kleine doorntjes in afgebrokene ryen, xy beginnen boog 
aan den ftam, zelfs aan de dikke takken „en zouden: een 
groote verwerring maken , zo men niet van de opperfte 
een party afkapte. - Zy hebben-in "t uitfchieten onder aan 
mede een /chuifje, ^t welk afvalt ; als dejworft omtrent de 
aarde komt, en dan verdeelt zy baar in twee of drie min- 
dere, dewelke diep in de aarde -dringen , tu[Jchen deeze 
vele wortelen komen ver/cheide bo[Jen voort aan lange fmal- 
le bladeren , ^t Snygras gelyk, zo xe niet dikker en glad» 
der waren , deet men af[myden en verplanten ‘kan. 
Het moet wel fes jaren fiaan, eer bet bloemen draagt , im» 
mert bier in Amboina. formeert bet gert. een. fledl , meer 
dan drie voeten boog, en daar op een korte ftam, die zig 
in drie boofttakken verdeelt , en vry.wanlchapen fiaan, 
wesbalven men een of twee van deeze takken afkappen en 
verplanten kan, dewelke zo-wel-als. de plantjes: beklgvend, 
en met er tyd bloemen voortbrengen. 


ei if 


Naam. In "t Latyn Pandanus mofchatus of tevis, 
in °t Maleits Pandang cafturi „ Mufcus Pandang 
woorfebreve seden OB andere Puta iweka maan, 
op Fava bekent is, opt Baleis Pandang lengis, van de 

laddigbeid der bladeren „als of xe met oly, Lengis.by 
baar genaamt, befmeert waren. © 1 
_ Plaats. In Amboina is by een ‘vreemdeling, maar 
lyk in't jaar feftienbondert fes en feventig op myn beßere 
Sard bite daar in gebragt , alwaar by num de hove 
voortgeteelé werd, daar by vry wat tyd en plaats ger 


alleen de reuk is, een weinig in de lugt droogt, en dan 
onder de klederen bewaart : 


gelyk boven van de Pandanus verus gezegt Ts... 


D 
wi 


SN 


Pag -140 . 


Tab. LXXIX. 


99s 


VL Boek. LXXXVI Hofdt. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 149 


CAPUT OCTOGESIMUM SEXTUM: 


Pandanus Ceramicus. Pandang ceram. 


curvum gerit truncum , cui folia infident uti in 
binis-prioribus fpeciebus, fed breviora & angu- 
ftiora ; quatuor pedes longa, in medio quatuor digi- 
tos, inferius autem binos ac tres lata, in medio enim 


S curt Pandani fpecies, feu tertia latifolia „ine 


latiffima funt, quum fulcus ibi dehifcat, horrendis: 


ac denfis fpinis-armata tam. ad oras quam in fumma 
dorfi parte, fuperflua enim ejus pars mitis eft, ex 
medio'auriculatorum capitulorum longus. excrefcit 
fru&tus;- Melonis formam. habens, ultra pedem lon- 
gus, palmam craflus', coniformis, ex rotundo pa- 
rum trigonus, qui externe denfe obfeffus eft tuber- 


. Gulis parvis, uti Tsjampadakz fructus, illius vero 


cancelli feu tubercula minora funt, in fundo: penta- 
gona feu inregularia , & acute definentia inftar ada- 
mantis politi, que matura rubent. Pyramides he feu 
globuli vix minimum digitum craffi funt, circa fca- 

hum locati, qui interne obdu&i funt rubra & vifco= 
a pellicula, qualis rubra feu aurantia vifcofaque me- 
dulla cundis interjacet pyramidibus , que interne al- 
be funt, & replete oficulo feminali inftar Oryżæ 
granuli BEE sie as oe MN DS vali. xat wor Soa 

Hujus arboris & fpecies montana obcurrit, cujus 
foli nitudinem haber: Folii piftorum, quinque 

ker Ven longum , ultra palmam latum. 
Ejasgüe *truncus: in aliquot quoque dividitur. ramos. 
Fru&us autem: multo: major ‘eft precedenti , inftar 
Cuturbite'; primo erectus, dein inclinans, tres fpi» 
thamas longus, binas ‘ac tres palmas transverfales 
craflus , in peripheria feptem habens palmas, ex ro- 
tundo itidem trigonus: Inferiores ejus pyramides ex 
uadrato plane funt, non ultra binos culmos craflz, 
upetiorés- vero pentagon& ac multiformes , omnes 
rubra pellicula obducte, interjacens vero rubra feu 
erocea medulla adeo pauca eft , ut fibi non adheteant, 
hec in.hac magna fpecie ultra-digiti articulum longa 
funt; cetera interna harum pars flava feu albicante 
inedulla repleta eft. Si conuli ifti dehifcant, quum 
manu fricentur, fignum eft, fructum effe maturum , 
quí tum sbféinditur.- sav SE. sbs iiet D. ceo 
` Ejus farcimina feu radices. fupra terram elevate: 
brachium craffe funt , ac fpinis obfeffz in ordinem po» 
fitis, quales & truncus habet. Magnum füpra terram 
alte elevate obcupant locum, ita ut fub his pene i 
poffit, ex trunci enim medio jam fucceffive tales radi- 
ces oblique demittuntur-in tertam, que & incomp- 
tam formant arborem cujus cortex in longa craflaque 
filamenta findi poteft, que ad ligamina adhibentur. 
` Nomen. Latine Pandanus Ceramicus , Malaice Pan- 
dang ceram ,in Cerama & Loshasa vocatur Saun , Ter- 
nata Sipa pa, Boerone Kleba, `. 

Locus. Potiffimum in Ceramacrefcit, Boerone ,Ge- 
lolo , & Ternate infulis. In Amboina exoticus eft fru- 
tex, excepto quod pauci ex Cerama deduéti in hortis 
plantati obcurrant, quod & Ternatenfes faciunt, cæ- 
terum fponte ibi crefcit tam inlitore,quam in montibus, 
` Ufu Harum regionum incole , ac prefertim Mo- 
luccani quam maxime hos expetunt fructus, qui ipfis 
loco butyri inferviunt, ad cottam Oryzam pinguedie 
ne inpregnandam , totos enim fumunt hos maturos 
fructus, quos in partes deffecant, & Oryze adco- 
quunt, que inde ex croceo rubet colore , pinguis eft, 
atque odorem iftum feno proximum fpirat, qui ipfis 
gratus habetur: Alii maturorum fructuum pedupculum 
medium cum adherente ipfi carne abjiciunt, &-conu- 
los iftos cum circumjecta rubra & oleofa medulla arun- 
dini inponunt, quos in fumo confervant, quumque 
hanc maffam in ufum adhibere volunt ,'ejus portionem 
quandam Oryze adcoquunt, vel folam in aqua ebül- 
liunt, atque: fupernatantem pinguedinem Oryzz ad- 
mifcent,-que igneum vel minium contrahit colorem , 
pinguis eft, dulcis; ipforumque palato gratiffima: Si- 
mili modo recentia officula aque incoqui poffunt , ac 
fupernatans ipforum pinguedo rubra Oryze adfundi. 

Cum hoc convenire videtur quarta Kaide fpecies 
in Hort. Malab. tom. 2. fig. 8. defcripta , ibidemque 
di&a Kaida tsjerria, que montana ett fpecies. 

Tabula Septuagefima Nona 


Ramum exhibet Pandani Ceramici cum frufu ejus conico. 


LXXXVL HOOFDSTUK. 
De Ceramfthe Pandang, 


E zevende zoorte van Pandang y of de derde breet, 
D bladige fcbiet ook met een kromme (bam op „ en daa? 

aan de bladeren, gelyk de twee voorgaande , dog 
korter en fmalder , vier voeten lang, in de midden vier 
vingeren , maar agter twee a drie breet, want omtrent 
de midden zyn ze brecdft, vermits de geut aldaar geopent 
Staat , met yfelyke en digte doornen gewapent s zo aan de 
kanten, als op bet voorfte deel van de rug , avant de refi 
deszelfs is zonder doorns, uit ’t midden der gebaarde knop- 
pen komt een lange vrugt, in de gedaante van een Me- 
loen , ruim een voet lang , een band dik, kegelformig toe- 
lopende , uit den ronde wat driezydig; van buiten is by 
digi bezet. met kleine bobbeltjes, gelyk de vrugt van Tsjam- 
padaka , dog de ruitjes of bobbeltjes zyn kleinder, op de 


grond vyfboekig of irregulier , en wat [pits toelopende, 


als geflepene diamanten, dog niet ftekende , rept root, als 
zy ryp Zyn, vertonende de piramietjes of kegeltjes, welke 
zyn /chaars een pink dik, rontom de middelfte [lecl fiaande, 
en van: binnen bekleet met een root fimerig velleken , dier- 
elyke root of boog - geel flymerige merg tufJchen alle de 
egeltjes legt, dewelke van binnen bart zyn , met een zaat- 
korl als een ongepelde ryft-korl, T 
Deeze zoort beeft een berg - xoort , wiens blad zo groot 
werd als t Folium piftorum , te weten vyf en fes voe- 
ten lang, en ruim een band breet. De flam verdeelt zig 
ook in eenige takken, de vrugt is veel grooter dan de voor- 
gaande „te weten als een Cauwoerde , eer overeind ftaan- 
de, daar na bellende, drie fpannen lank , twee en cen 
balve band breet dik, of zeven dwers- palmen in den om- 
loop , ook wit den ronden wat driehoekig, De onderfte ke- 
geltjes zyn uit den vierkante plat, niet boven twee ftroo- 
balmen dik ; de bovenfte zyn vyf of veelzydig , alle met 
een root welleken bekleet , dog bet tu[Jcbenleggende root- 
geele merg is zo Weinig , dat ze niet aan malkander kle- 
VEN; zy wyn ook niet boven een lid van een vinger lang, 
aan deeze groote zoort. De reft na binnen is met een geel 
of witagtig meel witgevult. Zo de kegeltjes beginnen te 
gapen , of van malkander gaan, als men met de band daar 
over firykt, zo is *t een teken, dat de vrugt ryp is, die 
men alsdan affnyt… … ` | 
- De worfien zyn wel een: arm dik, met merkelyke door- 
nen bezet, die in ryen flaan y gelyk ook de [lam is. Zy be- 
Jaan een quee aats y en xo boog boven de aarde, dat 
men daar door kruipen kan , «vani uit de belft van de [lam 
nog al fucceffivelyk zulke wor [Len fchuins na de grond jcbie- 
ten , en dus een vry wanfchikkelyken boom maken. De 
Jebors laat zig in lange grove draden fplyten , die men tot 
bintwerk gebruikt, s 
‚Naam. In ’t Latyn Pandanus Ceramicus , in 't Ma- 
leits apes ceram, op Ceram zelfs en op Loeboe Saun, 
in Ternaten Sipa fipa, op Boero Kleba. 
Plaats. Het waft meeft op Ceram, Boero, Gelolo, en 
de Ternataanfche Eilanden. In Amboina is by vreemt , 
bebalven weinige ‚die men van Ceram gebragt en in de bo- 
wen geplant beeft, gelyk ook de Ternatanen doen, anders 
waft by van zelfs, zo op flrant als in "t gebergte. 
‚Gebruik, ‘De Inlanders, inzonderbeid de Moluccanen 
bouden veel van deeze vrugten , dewelke baar in plaats van 
boter dienen, om de gekookte ryfi vet te maken, want zy 
nemen de gebeel rype vrugten , fnyden ze in flukken of 
Jebyfjes „en koken die onder de mji >. dewelke daar van 
geel=root word, vet, en van dien booiagtigen reuk , die by 
baarluiden aangenaam is. Andere fmyten uit de rype 
vrugt de middeljte feel met bet aanbangende vleefch weg, 
de kegeltjes met dat aanklevende root en olyagtige merg 
doen ze in een Bamboes , en bewaren ze in den rook, als ze 
dat gebruiken willen, koken zy cen party van 't zelve on: 
der de ryft, of alleen in water, en de bovendryvende vet: 
tigheid gieten ze over de ryfl, die dan vuur of mienie- 
root werd , vet, zoet, en voor baarlieden wel/makende. 
Op dezelffle manier kan men ook de ver/cbe korls in water 
koken y en 't bovendryvende rode vet op den ryft gieten. 


Hier mede Jon overeen te komen de vierde zoorte van 
Kaida, in de Hortus Malab. tom. 2. fig. 8. befcbreven , en 
aldaar genaamt Kaida tsjerria, zullende een berg-zoorte zyn. 
De Negen en Seventigfte Plaat 
Vertoont een tak van de Ceram/cbe Pandang-firuik, met des- 
zelfs kegelvormige vrugt. 
3 CAPUT 


150 
CAPUT OCTOGESIMUM SEPTIMUM. 


Folium Baggea verum. Daun bagea. 


eft Daun bagea, que tot fupra terram & cam 
alte emittit radices, ut puer fub iis permeare 
poffit, truncus craffitiem & altitudinem habet DÄ e 
ris Calappi, plerumque autem non ultra quatuorde- 
cim ac fexdecim pedes altus eft, ac crus craflus, qui 
plerumque inferius tenuior eft quam fuperius , atque 
inter radices adeo intricatus, ut ejus ortus dignofci 
nequeat. E 
Ejus folia funt decem , duodecim, ac plures pedes 
longa, binas palmas lata, fique extendantur, fpitha- 
malis funt latitudinis, quorum inferior pars ad dimi- 
dium rotundo donata eft dorfo, ac glabra, inftar ca- 
nalis rotundi, fuperior media pars acutum gerit dor- 
fum, tenuibus, brevibus, nec admodum pungentibus 
fpinulis obfitum , quales & orz ab utraque gerunt parte. 
Fru&us raro progerminant, quum nimis fepe fo- 
lia abrumpantur, qui vero in montibus crefcunt , ubi 
ipfis majus conceditur otium , & ad Calappi altitudi- 
nem excrefcunt, fructum habent inftar fubfequentis 
litorez fpeciei, fed minorem, de quo fequens vide 
caput , ubi latius defcribitur cum reliquis ejus partibus. 


Oz & maxime inregularis Pandani fpecies 


Nomen. Latine Folium Baggea verum ab ejus ufu, ad 
diftinétionem fubfeguentis : Malaice Daun baggea , 
Amboinice Haun wafi, in Lehaa & parva Cerama 
Ima & Ime, in Banda Wacun ranu, Jav& in Grifecka 
Aren & Pandang «vang, h. e. Pandanus magnus. 

Locus. Hec fpecies non in litore crefcit , fed mon- 
tes amat altasque filvas , ubi in ingentem excrefcit 
altitudinem, in vallibus autem vel hortis locata, hu- 
milis eft, 6 in Amboina raro obvia , copiofior in 
Cerama, Boerone, & Boenoa, ac porro in cunctis 
Molacci inperii infulis. 

U/us. Folia ejus quotidiano in ufu funt ad pinfen- 
dum Canarii panem , Baggea dictum, de quo vide 
fupra librum primum, fecundum, & tertium in Ca: 
pite de Canario , quum enim hzc folia funt lata & 
firma, hinc pafta ex Canariis confciffis- hifce invol- 
vitur ad formam longorum fuftium, dein clavis lig- 
neis firmatur, & ad ignem torretur, donec folia ni- 
gricent, & femi adufta fint, adhibentur quoque ad 
amplas & craffas mattas, non tamen adeo durabiles, 
quam fupra defcripti montani Keker , Bonoenfes quo- 
que vulgares fuos Tudongs ex iis formant, interna 
nempe ipforum pars ex hifce conftruitur, externa ex 
Rune fabricatur , hunc in finem folia hec in duo 

uatuorve longa fcinduntur loramenta , oris fpinofis 

dorfo acuto abjectis, quz fupra ignem tenentur, 

donec flaccefcant , dein convolve hzc, ufui ferva, 
quum colorem adquirunt flavum feu ftramineum. 


Hoc Haun diftinguendum eft ab alio Haun feu Ha- 
cun, que Sagus fpecies eft, ex qua Alphorenfes in 
Cerama veftimenta formant, fupra libro primo de- 
fcripta nomine Sagus filaris. 

um hoc convenire quoque videtur Americanum 
Mer! , Hispanis Maquey dictum , ac defcriptum ab 
Eufebio Nierenbergo , Hift. Natur. Libr. 4. Cap. 113 
ubi octo hujus Met! commemorat fpecies, ac quibus 
pe tribuit virtutes , quarum quadam qualitates 
andani noftri habent. 


OBSERVA THO 


Huic Capiti nulla fubjecta fuit figura : Met] vero Hispano- 
rum a Plukn. ad Aloës refertur, ipfique dicitur Aloë Ame- 
ricana non fpinifera Jucce foliis D. Bobart in Almag, paz. 
19. eX fequenti autem Capite, ubi harum plantarum 
fructus latius defcribuntur , patet ad Bromeliam feu Ana- 
nam, & quidem filveftrem feu arborefcentem pertinere 
hafce plantas. 


HERBARII AMBOINENSIS 


Liber VI. Caput LXXXVI. 


LXXXVI.:HOQEDSTUKE, 


Het regte Baggea-bladt. 


bagea , want by jcbiet met zo veel wortelen bo- 

ven de aarde, en met dezelve zo boog op, dat "er 
een jongen onder de bogen kan doorgaan; de ftam is in de 
dikte en boogte van een middelbare Calappus- boom, dog 
de gemene zyn niet boven veertien a feflien voeten boog , 
van flam en dikte als een dye , dewelke gemeenlyk beneden 
dunder is als boven, en onder de worften of bogen zo ver- 
wert, dat men den oorfpronkelyken niet kennen kan. 

De bladeren zyn tien, twaalf , en meer voeten lang , 
twee banden breet, en zo ze uitgerekt werden, een (pan 
breet; de agterfle belft beeft een ronde rug, en glad als 
een ronde geut; de voorfle beeft een fcberpe rug, met fyne 
korte , niet zeer flekende doorntjes bezet, gelyk ook de 
kanten aan wederzyden. 


D E agt[le en flordig fte zoort van Pandang is Daun 


De vrugten komen zelden voort, om dat men bem te 
dikwils van zyne bladeren berooft, maar die in °t geberg- 
te waffen, daar ze meer ruft bebben , en tot de boogte van 
een Calappus-boom opfchieten „ dragen cen vrugt gelyk de 
volgende ftrandzoort, dog kleinder „waar van ziet "t vol- 
gende Hoofdftuk, daar ze uitvoerlyker zal be/chreven wer- 
den, als mede in baar andere deelen. 

Naam. Jn’t Latyn Folium baggea verum, van zijn gee 
bruik , tot onderfcbeit van ’t volgende. In^t Maleits Daun 
baggea , in °t Amboins Haun wafli, op Loeboe en klein 
Ceram Ima en Ime, op Banda Wacun ranu, Javaans 
op Grifek Aren en Pandang wong, dat is groot Pandang. 

Plaats. Deeze zoort waft niet op flrant , maar bemint 
bet gebergte en bet boge bofcb, daar ze zeer boog op/chiet, 
maar in de valeyen of boven geplant , blyft ze laag , in 
Amboina is ze weinig , meer op Ceram, Boero sen Boe- 
E en voorts door alle Eilanden van den Molukjen cir- 


, Gebruik. : Deeze bladeren zyn een dagelyks gebruik tot 
bet bakken van Canary-broot 5 Baggea genaamt, waar 
van ziet boven "t eerfte „tweede , en derde boek, in ’t Ca- 
pittel van Canary; want om dat deeze bladeren breet en 
fiyf zyn , zo werd bet deeg van de klein. gekapte Canarys 
daar in gerolt tot de forme van lange fokken’, daar na 
met boute pennetjes te zamen geftoken „en in’t vuur gebra- 
den, tot dat de bladeren zwartagtig en half verbrant zyn: 
zy werden ook gebruikt tot de brede en grove matten, die 
zo durabel niet zjn als van bet bovenftaande berg- Keker ; 
die van Bonoa maken "er ook bare flegte Tomtommeren of 
Tudongs van, namentlyk alleenlyk "t binnenfte der zelve , 
't buitenfte werd van Rune gemaakt , tot deezen einde 
Jnyt men de bladeren in twee of vier lange riemen, de 
doornagtige kanten en fcberpe ruggen Sep tende , bout 
ze wat over *t vuur, tot dat ze warm en flap worden, 
rolt ze dan te zamen, en bewaart ze tot gebruik, 20 wer- 
den ze bleek-geel of ftroo-verwig. eee 

Dit Haun moet men onderfcheiden van een ander Haun 
of Hacun, een zoort van Sagu, waar van de Alphorefen 
op Ceram eenige kleden maken, boven in "t eerfte boek be- 
Jcbreven , met de naam van Sagus filaris. 

Hier mede febynt ook overeen te komen "t Americaanfe 
Metl, by de Spanjaarden Maquey genaamt , en befcbre- 
ven by Eufeb. Nierenberg , Hiftor. Natur. Libr. 4. 
Cap. 11. alwaar by agt zoorten van Metl, en van ieder 
vele deugden CO, daar onder zommige met de eigen- 
Jcbappen van ons Pandang overeenkomen. 


AANMERKING. 


By dit Hoofdftuk is geen afbeelding van de plant gevon- 
den: dog het Meti der Spanjaarden wert van Pluknet. tot 
de Aloğs gebragt, en van hem genaaint Americaanfe 
Aloë zonder doornen, met het bladt van de Jucca, van 
Bobart in het Almag. pag. 19. Dog uit het volgende Hoofd- 
ftuk. alwaar de vrugten van deeze gewaffen wytlopiger 
befchreven werden, blykt, dat ze tot de Bromelia of de 
wilde en boomagtige Ananas behoren. 


1 


^ 


CAPUT 


Pag. 151 . 


Lab. LXXXT. 


TT 


qu 


VI. Boek. LXXXVII. Hoofaf?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


CAPUT OCTOGESIMUM OCTAVUM. 


Folium bagea maritimum. Haun pantey. 


praecedenti, ejus enim ftipes quatuor & quinque- 


Lee Daun. bagea fpecies magis monftrofa eft 


pedes altusveft, ex fimplicibus arcubus feu far- 
ciminibus compofitus , ita ut-ipfius ortus dignofci ne- 
queat, reftans vero trunci pars contra aliarum arbo- 
rum morem ae naturam fuperius craffior eft quam in- 
ferius, ex fuperiore etiam parte immo ex ipfis ramis 
radices emittens , farcimina referentes, as terram, 
perfecte inftar Mangii candelarü, atque he plerum- 
que brachium craffe funt, in inferiore parte przpu- 
tio quafi feu lamella te&z , que ipfis tam diu adheret, 
donec terram tangant, & radices firment. 
Exteriores arcus pedem craffi funt, binis tribusve 
tenuibus fulcis notati, longitudinalibus, qui fpinulis 
brevibus & obliquis,quodammodo ordinatis obfiti funt, 
he in junioribus etiam obfervantur truncis, vetufti 


Old eft, 


tilibus , que tamen in vetuftis plerumque pereunt 
foliis y vel in obtufam quafi ferram degenerant, 

In centro cujusvis fafciculi foliacei ingens excrefcit 
fructus inftar Durionis, feu rotundior, & magnitudi- 
nem habens capitis virilis , qui componitur ex mag- 
nis & angulofis conis, füperius binos pollices latis , 

ac binos digitos craflis, inregularibus, penta vel he- 
xagonis, inferius digitum craffis & fetaceis, horum 
anguli concurrunt in api¢em uti in adamantibus vel 
crudis Cryftallis , funtque vere glauci: Cum hi arcte 
fibi junguntur in fructibus inmaturis, in maturis vero 
dehifcunt ac decidunt, quum nulla fuftineantur me- 
dulla, “ac quivis conus inferius penicillum fetaceum 
refert, ore vero funt equales, glabrae, acintus con- 
tinent nucleum parvum, qui excrefcit & progermi- 
nat, quum in arenam decidat. 

Ex fauciatis radieibusarenatiseopiofus exftillat fuc- 

. cus vifcofus inftar pultis Papede, qualis ex nulla alia 
Pandani fpecie profluit, qui ex ipfis etiam depluit , 
quum inferiores ipfarum lamelle abrumpantur, illa- 
rum vero fubftantia eft fungofa, lenta, & fuccofa. 

Nomen, Latine Folium baggea maritimum, Malaice 


Daun baggea feu Haun pantey, Amboinice Haun lay- . 


elgice Pynappel-boom. 
e, Juxta litus crefcit feu magis remote in terra, 
; lana, arenofa , & graminea, uti & in 
magnis fcopuli a terra & gramine tectis, qui 
vulgares funt in cunctis-Amboinz infulis. - ; 
Ujus. Ejus folia net ie panem bag- 
gea di&um, neque ad mattas“adhibentur, quum ni- 
mis fint fragilia , defectu. autem przcedentis Daun 
baggea tenera ejus folia feu junioris fruticis in ufum 
quoque vocantur ad baggea pinfendum, inferiores & 
albe furculorum partes ex deciduis progerminantes 
conis. crude edi poffunt ad Bocaflam, longa vero fila- 
menta, quz ex radicibus preparantur, a li- 
amina adhibentur, uti & ad fulcra fedilium & cubi- 
ium loco fiffarum arundinum Rottangz. _ 


mulun , 


ae 


“ 
s 


Folium Baggee maritimum exhibet, ? 


terram elevatis. 
demonftrat, 


Tabula O&ogefima Prima 
Fru&um cum fafcicule foliofo majori reprafentat forma: 


Li 


9 


anite 


Tabula Odogefima ` 0 wm .n 


Ubi litt, A Conum feu fruflus fegmentun — 


151 
LXXXVII. HOOFDSTUK. 


Het firant Baggea-bladt. 


E ftrandzoort van Daun bagea waft nog wel 20 

monftereus als de voorgaande , want de flos is vier 

a vyf voeten boog , gemaakt van enkelde bogen of 
wortels, na dat men den originelen niet bekennen Ran, 
de reflerende flam is tegen de manier van andere bomen, 
boven dikker dan onder, Jcbietende van zyn bovenfle , ja 
zelfs van de takken , nog al wortels , als dikke worften 
nadeaarde, regt als °t Mangium candelarium. Dezel- 
ve zyn meelt een arm dik, aan "t onderfle eind met een 
voorbuid of kappe bekleet , die daar ook zo lange zit, tot 
dat ze de aarde raken en inwortelen. 


De buitenfte bogen werden een been dik, met twee of 
drie fubtile voornen , in de lengte geftrecpt, en met korte 
Jebeve doornen bezet , eenigzints in ryen flaande. Dezel- 
ve ziet men ook aan de jonge ftammen, want de oude, 
die de boogte en dikte van een middelbare Calappus - boom 
bebben , werpen ze meeft weg. 

Het buitenfle bout of bid meer febale; is volgens de 
manier van alle Palm - geflagten bardagtig , van grove 
draden gemaakt , die aan de oude flammen zwartagtig 
wallen; “deeze fchaal is niet boven een duim dik, de reft 
na binnen toe is voos, gelyk aan de Sagu- boom. Boven 
verdeelt bem de ftam in zommige weinige en korte takken , 
waar aan de boffen of de hoofden van de bladeren ftaan. 

De bladeren zyn breder dan de voorgaande , van fes 
tot twaalf voeten lang, twee banden breet, fiyf en glad 
als Walvisbaarden , boog zee-groen , met gedoornde kanten 
als de vorige, daar en boven zyn de kanten van de geuten, 
als mede van onderen de rugge met fubtile doorns bezet , 
die egter aan de oude bladeren meeft vergaan, of in een 
Jiompe zaag veranderen. | 
© dn de midden van ieder geblaad bofch groeit een groote 
vrugt, als een Durioen, of ronder, em xo groot als een 
mans booft , gemaakt van grove en hoekige kegels , voor 
twee duimen breet, en twee vingeren dik, irregulier , vyf 
en fesboekig , agter een vinger dik en Pi tee pt bare 
boeken lopen te zamen, en in een [pits als Diamanten, of 
raauwe Chriftallen, en zyn regt fpaans-groen, De kegels 
fiaan digt tegen malkander aan de onrype vrugten, maar 
aan de ype vallen ze van malkander , vermits geen merg 
dgar ien ts.” Teder kegel van agteren een quaftje of 
baardborftel zeer wel'gelykende', dog de zyden zyn effen, 

, en van binnen leit een kleine beeft , dig zig voort- 


Plant, als by in t zam valt. ' 


Uit de gequet{te bogen loopt veel fhymerig zap als Pa- 
peda, E nit geen pera Pinions ities komt, 
dewelke daar ook uitloopt als mien de onderfte-kappen af- 
trekt , zynde de fubflantie van de bogen voor, tàay , en 
zappig. ets : “a 

GE In *t Latyn Folium baggea maritimum , in 
'"t Maleits Daun baggea of Haun pantey , op Amboin 
Haun laynulun, in t Duits Pynappel-boom, ^^^ 

Plaats. Het waft langs de ran. of een weinig lan- 
delyker y daar bei vlak, zandig , en grafig ts, als mede 
op groote Klippen, daar maar cen weinig aarde en gras op 
is, gemeen in alle Amboinfebe Eilanden. De 

Gebruik. De bladeren werden tot bakken van Bagged- 
broot of matten.niet gebruikt, om dat ze te Dreck En, 
dog by gebrek van ^t voorgaande Daun baggea kan mer 
deeze jonge bladeren of die van een jonge ook gebrui- 
ken tot bakken van Baggea 5 de oer en witte einden 
van de jonge fcbeuten uit de afgevallene kegels voortko- 
mende, kanmenwraayw eten tot Boca(Jan , de lange dra- 
den, die men uit de wortels beeft, gebruikt men tot aller- 
bande bindwerk, als mede tot fcbeern van ftoelen en bed- 


e, Jeden, in plaats van gefpleten Rottang. 


D. ! 
CCS De Tagtigfte Plaat 


Ai. 


cum ejus radicibus fapra x Vertoont de. ftruik het Strand Baggea-bladt genaamt, met 


deszelfs tels boven de aarde uitftekende. Alwaar 
deet, A een Kegel ofte gedeelte van de vrugt aanwyft. 


De Een en Tagtigfte Plaat 
Verbeelt de vrugt met een bladige bofch in grooter gedaante, 
CAPUT 


152 HERBARII AMBOINENSIS 


CAPUT OCTOGESIMUM NONUM: 
Pandanus repens. Cocaja. 


Ocoja eft Pandanus repens, cujus truncus cru- 
C. ris craffitiem habet, quum fit craffiffimus , ple- 

rumque vero pedis craffitiem obtinet: Non eri» 
gitur, fed terre quafi incumbit, undique crafla emit- 
tens filamenta , que fibrillas feu radices exhibent , 
immo plurimi rami terre infiguntur , caput vero fuum 
erigit parum , cui ingens foliorum fafciculus infidet. 

Folin decem vel duodecim pedes longa funt, vix 
palmam lata, ad oras & in medio dorfo atrociffimis 
fpinis vehementer armata, ac praefertim in dorfo , 
ubi adeo ingentes & firmz funt , quam in Rofa fil- 
veftri , quarum plurima quoque pars reflectitur : Ca- 
nalium ipforum orz tres circiter fpithamas ab apice 
fubtilibus & mollibus fpinulis gaudént , in medio pro- 
fundo fulco excavata, funtque porro glabra & firma. 
Truncus externe in multos denfos divifus eft annulos, 
hinc inde obtufis obfitos fpinis , nullumque gerit lig- 
num, fed ejus loco fubftantia lenta, ex longis con- 
ftans fibris oritur uti in omnibus Pandanis, excepto 
quod trunci vetuftiffimi lignum gerant digitum cras- 
fum, fatisque durum & nigricans, nunquam ejus fru- 
&us confpe&i fuere, hinc propagatur per capitula 
amputata feu germina terrz commiffa. 

Nomen. Latine Pandanus repens, Malaice , Terna- 
tice, & Bandanice Cocoja, quod nomen in aliis quo- 
que locis notum eft. Amboinice Leut; in Cerama & 
Bonoa Rune. 

Locus. Amat crefcere in locis humilibus ac vallibus 
humidis, przfertim circa oram maritimam: Copiofe 
obcurrit in infula Puloay , in Amboina nullibi, nifi 
ubi plantatus eft, uti in Waccala, copiofus quoque 

„fatis eft in Bonoa, Boerone, & Manipa. 

U/us. Nullibi majorem prebet ufum quam in Pro- 
vincia Banda, ac prefertim ejus folia, qua recenter 
abfciffa ad folem per aliquot ficcantur dies, poftquam 
primum fupra ignem flaccida fint reddita, antea au- 
tem nervus medius exfcindendus eft, ita ut quodvis 
folium bina quatuorve exhibeat loramenta, quumque 
ficca fint, pallide albicant , atque ex his neétuntur 
quavis vulgares matte, que omnium durabilifime 

unt: Item ingentes longique facci,. in Banda Soccol 
di&i, in quibus macis inpingitur , quique in Europam 
mittuntur , hunc in inept Ta plantz in Banda dili- 
genter, ac praefertim in Puloay coluntur ac propa- 
antur dicto modo: In Bonoa cunêta Tomtomma & 

cedongs ex iis ne&untur, hunc in finem folia in bi- 
nas finduntur partes, quorum quadam nigro, alie 
rubro , & alie luteo tinguntur colore , uti ex iftis 
machinulis ac operibus patet. 

In Banda elegantes quoque ex hifce foliis formant 
Toedongs , Boncenfibus preftantiores: Circa annum 
1670, aliunde in Amboinam deductus eft, & ad Ele- 
phantis fluminis ripas plantatus , ubi magnum obcu- 
pat campum , quum plures emittat ramos pedem cir- 
citer craflos, & orchiam altos & erectos, circa hofce 
truncos matrices alii excrefcunt in & fub terra, ita 
ut nihil in confpeétum veniat , nifi ipforum fafciculi 
foliofi , quorum folia duodecim ac quatuordecim pe- 
des longa & palmam lata funt : Ex amputatis ramis 
nullus exftillat liquor, quum interne penitus fint po- 
rofi, ficci, & ex longis conftantes fibris: Majores 
vero rami lignum gerunt iftud ex nigro fufcum, illi 
Nybun fimile, fed laxiores habens fibras. | 


N, B. Hülc Capiti nulla adjecta fait plante icon. 


A 
Jes 


Liber VI, Caput LXXXIX, 
LXXXIX..HOOFDSTUK. 


De kruipende Pandang. 


Ocoja is een kruipende Pandang , de flam werd za 

dik als een dye op °t boop fle , dog gemeenlyk als 

een been. Hy fiaat niet regt overeind, maar-leit 
of zwerft over de aarde , over al dikke draden uit/chie- 
tende, die wederom verwortelen, ja de meefle takken leg- 
gen zelfs in de aarde, "t hooft ligt by wat op „sdaar een 
groot bos bladeren op ftaat. 

Deeze zyn tien of twaalf voeten lang, en fchaars een 
band breet , aan de Kanten en op de middelfle rug Jeberp 
met de aldervinnigfte doornen bezet ; inzonderbeid op di 
rug zyn ze zo groot en fiyf, als aan een Rofelaar , de 
meefte ook agterwaarts ziende. De kanten van de geuten 
omtrent drie fpannen van de (ite, zyn met fyne en weke 
doorntjes bezet , in de midden met cen diepe geut, fiyf en 
glad. De [lam is van buiten in vele digte leden verdeelt, 


bier en daar met flompe doornen, hebbende geen eigentlyk 


bout , maar een langdradige en taaije Jubftantie gelyk alle 
de Pandangs , bebalven aan de oude ftammen 5 be een 
vinger dik, redelyk hart en zavartagtig ; men beeft nooit 
vrugtén daar aan gezien, daarom werd het voortgeplant 


als men de afgehouwene koppen.of uit/pruitfels maar in 
de aarde fleekt. 


Naam. In’t Latyn Pandanus repens, op '£ Maleits, 
Ternataans , en Bandaas Cocoja, welke naam ook vera 
ae bekent is. In ’t Amboins Leut, op-Ceram er Bonoa 

une, in 

Plaats, Het waft gaarn op lage plaatfen , in de valyen 
die wat vogtig Zyn, inzonderheid. omtrent. de Zeekant. 
Men vint bet overvloedig op ^t Eiland Puloay , in Am- 
boing nergens, alsdaar bet geplant word, gelyk op Wac- 
cal; bet 15 ook veel op Bonoa, Boero, en Manipa. 


Gebruik. Het heeft nergens grooter gebruik, dan in | 


de Provintie Banda, en dat maar uit de bladeren , want 
dezelve verfch afgefneden zynde, werden in de zon eenige 
dagen gedroogt, na dat ze eerft over "t vuur geflenftzyn, 
tot dat ze [lap werden, dog alvorens moet men de:mid- 


delfte ribben uitfnyden, zo dat uit ieder blad-twee-a vier 


riemen erden, gedroogt zyn ze bleck-wit, en, daar uit 
werden gevlogen alle gemene matten, dewelke de dura- 
belfte zyn. Alsmede groote lange zakken in Banda Soccol 
enaamt , daar men de Foely in pakt; 'en.die men na 
ei H zent; tot dien einde werden de planten in Banda 
neerfvig., dog meeft op Puloay onderbouden , door de voor fz. 
ligte aanplanting. -Op Bonoa werden alle Tomtommen 
en Toedongs daar af gevlogten , dog tot. dien einde wer- 
gn d bi oe eg tween gefpleten , waar van zommige 
art, geel, root, geverft 

were, ge > geverft werden, gelyk men aan bare 
n banda maken ze ook fraaije Toedongs daar van, die 

de Bonoafche overtreffen, RAUM t cf 1670, is bet 
van elders ingebragt , en aan de kanten van den Oly- 
pbant geplant , daar bet een. groot veld beflaat , ftaande 
met eenige takken omtrent een been dik-» en een vadem 
boog. overeind; rontom deeze moeder[Lammen. groeijen an- 
dere op en in de aarde, zo dat. men miets-ziet dan. boffen 
van bladeren, twaalf a veertien voeten lang „enten band 
breet. Uit de afgekapte takken vloeit geen vogtigheid » 
ayude van binnen gant/ch poreus , droog, en langdradig. 
Dog de moedertakken badden bet voornoemde z«vart-brui- 
ne bout , den Nybun gelyk, dog loffer van draden. . - 


et ` 
xe 


N. B. By dit Hoofdítuk is geen afbeelding van de plant 


gevoegt geweet, ` — j 


et vl oh İl 


ke kt A 


STT H 


| 


— 


Tab. LX 


XXII, 


Pag - 153 . 


VL Boek. XC. Hoofdjt. 
CAPUT NONAGESIMUM. 
Pandanus funicularis. Pandang talj. 

inregulares, feu fpurie fubfequuntur fpecies , 


quzad Pandanos quafi adcedunt ob externam ip- 
forum formam, fed maxime tamen ab iis differunt. 


Pp: decem priores ac veras Pandani fpecies bine 


. Primus eft Pandanus funicularis , hoc in Capite de- 
fcriptus, alter Pandanus caricofus in fubfequenti. 


Pandanus funicularis convolvulacea eft planta feu 
flagellofa, cujus flagella binos digitos craffa funt, 
lentiffima, & lignofa , juxta arbores adfcendit , quarum 
corticibus fefe infigit per longa duraque filamenta. 

Ejus folia fesquipedem circiter longa funt , ultra 
binos digitos lata, paulo magis plana illis Pandani , ac 
viridia, ad oras non acuta , excepto quod ad fummum 
apicem gerant firmum , ipforum ore & cofte medie 
brevibus fpinulis fant obfeffa uti in Pandano, funt- 
que porro fragilia, & fcoreis inepta. SUE 

Flores ac fru&us in rubram excrefcunt pyramidem, 


illis Glob fimilem , fed majorem & longiorem; pa- 


rumque trigonam; exterius i 1 is- 
fimis , que rotunda funt, fed ad apices non pun entia, 
Intus tres oblongi qua digiti locantur inftar herbe 
Sajor, non tamen craffiores frultu Siriboe , primo 
virides, dein albi, ac tandem flavefcentes. In quo- 
rum centro piftillum erigitur foliofum, quod in fru- 
étum non excrefcit. 
Nomen. Latine Pandanus funicularis , Malaice Pan- 
dang tali , ac quibusdam Pandang mera, a rubro ipfius 
floré, apud Amboinenfes nullum huc usque obtinuit 
nomen: Belgice Lamp-roferi , feu Lampades rofacee 
vocantur. D çe Kä Pos 
Locus. Rarò in Amboina obcurrit , quam maxime 
amat litora & rupes, ubi & arbores adfcendit, inve- 
nitur circa Hative kitil. ` Ki, 
Ups, Hec planta parvum prebet ufum, quum non 
multüm innotuerit, quidam dicunt fruétus efle edules, 
ac coqui poffe inftar Sajor feu oleris, prima vero ip- 
forum aqua abjicienda eft, quum oris pruritum quen- 
dam cauffet, alii perhibent ineptos ac inutiles effe. 


Sinenfes rubra floris adhibent petala ad Arack po- 
tum tingendum, quem rubro tingunt colore? Hzc ali- 
quando planta oblongas fed obtufas gerit fpinas pe 
pe folia, praefertim ubi ruber ejus excrefcit fructus, 
cujus tria externa folia:in triangulo fefe aperiunt in- 
ftar floris , que in durum terminantur apicem , qui 
parum ferratus eft. - ée i 
“Folia inordinata circa ramos locantur, cumque il- 
lis’ Terininalis filveftris feu anguftifoliz conveniunt, 
funt autem paulo latiora, & firmiora, atque ab infe- 
riore parte nigris puntlulis feu verruculis ordinatis 
motata, unde ibi rugofa funt. Quotannis, quum Sol 
libram atret} copiofos profert flores , qui Octobri 
aperti funt, imes Daliparum vel Kofarum trigona- 
rum, forma Lampadum unde & a noftratibus Lamp- 
rofen cognominantur. Va, 


Tabula Oğogefima Secunda = 
Ramum exhibet Pandani funicularis cum ruberrimis foribus, 


Tom. IV. 


AMBOINSCH KRUYDBOEK. 


153 
XC HOOFDSTUK, 
De touwagtige Pandang, 


YA de tien voorgaande en eigentlyke zoorten van 
Pandang volgen nog twee oneigentlyke of baftaart= 
zoorten, die baar onder de Pandangs «willen reke- 

nen, wegens eenige uittrekkelyke gedaante , dog merkelyk 
daar van verfchillen. 

De cerfte is de Pandang funicularis, in dit Hoofdftuk 
befchreven, en de tweede de Pandang caricofus “30-8 
volgende. ; 

andang funicularis is een flingerend gewas of touw, 
zyn touwen zyn twee vingeren dik, zeer taai en bout 
agtig > loopt langs de bomen, op , in welkers fcborfe bet 
zig vaft maakt met lange en barde draden. 

De bladeren zyn omtrent een en een balf «oet lang , 

ruim twee vingeren breet , wat vlakker als van de Pandang, 
en groen, aan de kanten niet [cherp, bebalven voor beb- 
ben ze een Jiyve Spits, «viens kanten en middelribben met 
korte doorntjes bezet mg. gelyk aan de Pandang, voorts 
‘Ryn ze bros, en tot matten onbequaam, — 
» Het bloeifel of vrugten is een rode kolf, bet gewas van 
Globa gelyk, dog grooter en langer , een weinig driekan- 
tig , van buiten bezet met digt geflotene bladeren, die regt 
ronty en aan de fpitfen niet fickelyk zyn. Binnen flaan 
drie langwerpige vingeren gelyk Sajor-kuit , dog niet 
dikker dan een Siriboa , a groen , daar na wit , en 
bleek-geel. In de midden befluiten ze een bladige pilaar , 
daar en volgt geen andere vrugt op. 


Naam. In’: Latyn Pandanus funicularis, in 't Ma 
kits Pandang tali ; zommige noemen bet ook Pandang 
mera, van de rode bloem; by de Amboinejen beeft bet nog 
geen eigen naam. In "t Duits Lamp-rofen. 


.. Plaats. Men wint bet weinig in Amboina , bet waft 
liefft omtrent den ftrant, daar bet klippen en bomen oploopt, 
men beeft "t omtrent Hative kitsjil. i 
, Gebruik, Men beeft weinig gebruik van deeze plant, 
immers by is nog niet bekent, maar zy zeggen , dat mende 
vrugten eten en koken kan als Sajor -kuit , dog men moet 
bet eerfie water weg gieten „ om dat ’t zelve eenig jeuken 
in de mont veroorzaakt , andere zeggen , dat ze daar toe 
onbequaam zjn. ; 
. De Chinejen gebruiken de rode bladeren in ’t branden 
van den Arack, om dezelve root te maken. Dit. gewas 
beeft zomtyts langagtige , dog Stompe doornen; bier en 
daar by de bladeren , inzonderbeid daar de rode vrugt uit- 
komt, welkers drie- buitenfle bladeren zig in een triangel 
openen, als een bloem, met een barde fpits, en daar om» 
trent wat erg ne te 
De bladeren fiaan zonder order rontom de takken en 
gelyken die van Terminalis filveftris of anguftifolia y 
dog zyn wat breder en fbyver , zomtyts ch onder fte 
zyde met zwarte puntjes of wratjes in ryen bezet, en daar 
door ruig. ‚Faarlyks als de Zon in de Waag gaat, zo 
brengt bet overvloedig zyne bloemen voort, dewelke in 
October geopent ftaan , als driezydige Tulpen of Rofen , 
in de gedaante van lampen, en daarom by de onze Lamp- 
rofen bygenaamt. 


De Twee en Tagtigfte Plaat 


Vertoont cen tak van de touwagtige Pandang-/fruik, met 
íchoon-10de bloemen. ey Ve, — 


V CAPUT 


154 
CAPUT NONAGESIMUM PRIMUM. 


Pandanus caricofus. Pandang ayer. 


rum ore prava Pandani fpecie circumdata fünt, 
q quz nullum nempe ipfis przbet aditum : Fru- 
tex nominari nequit, quum ne minimus ejus ftipes 
vel ramus obcurrat , fed tantummodo ex meris lon- 
gisque conftet foliis , adeo fibi adunatis , ut nullo 
3nodo ac vix peryia fint. t4 
Ejus folia ereéta funt inftar Caricis, decem, duo- 
decim , ac quindecim pedes alta, binos pollices lata , 
fulco donata trigono ac perpetuo , qui inferne acu- 
tum format dorfum , ipforum ora adeo fubtilicer funt 
ferratz , feu tenuiffimis ac denfiffimis fpinulis obfitz, 
utvik dignofei poflint , nihilominus tamen zque ve- 
hementer ac pertinaciter cecant ac vulnerant , ac 
culter, fi inprudenter tra&entur, vel retrorfum fri- 
centur. In dorfo fpinule funt magis notabiles, fed 
hz in vetuftis potiffimum pereunt foliis, ipforum co- 
lor non eft glaucus, uti in cunctis Pandanorum prece- 
dentium fpeciebus, fed penitus inftar graminum viri- 
dis, atque inferior ipforum pars trigonum format 
pedunculum , ubi fefe invicem amplectuntur inftar 
liorum Acori, talesque collectiones, feu fafciculi 
plurimi fimul locantur in radicis fummo , quz trans- 
verfaliter fub ceno prorepit, ac potiffimum ex fim- 
licibus conftat fibrillis, longe lateque in ceno di- 
perfis, ac nova emittentibus folia, quumque hzc a 
vento moveantur, per oras ipforum acutas fibi alli- 
dentia ftrepitum dant ingentem. ! 
» «Ejus fructus raro in confpectum venit, atque in 
: pues prcgerminat petiolo , pedem circiter alto , & 
upra radicem elevato, qui foliis cingitur tribus, in 
triangulo pofitis, uti in Cypero. Criftam refert mag- 
nitudine pugni, atque componitur ex multis angulo- 
fis & acutis tuberculis, quorum quodvis fex octoque 
acutos gerit angulos, fimul in apicem definentes 
oblongum, inftar nodorum exolitorum veftimento- 
rum, coloris funt pallide fufci, atque intus conti- 
nent officulum parvum fufcum inftar officuli Cera- 
fini, fed minus, magisque angulofum, in acutum defi- 
nent apicem. ru | j 
Nomen, Latine Pandanus caricofus , Malaice Pan- 
dangsayer , Amboinice in Leytimora Lafiaal, in Hi- 
twa Lafiattal, in Huamohela & Bonoa Lackiabat-, 
quidam male illum-vocant Mantayn, out eft Panda- 
nus filveftris.: xata i cus ; 
> Locus. In paludofis potiffimum crefcit locis, prefer- 
tim circa-oram ‘maritimam, -ubi.folum inferius lapil- 
lis mixtum eft, atque ipfius orz minoribus ex frutici- 
bus conftant. Magis remote in terra quoque obvenit, 
immo in montibus, ubi aqua pluvialis ftagnat, ac pa- 
Tudes format ; nunquam folitarius, fed femper magnum 
‘obeupat locum, «qui invius eft per acuta-ipfius folia. 
á Uus. Incole Amboinz, Cerama., & adjacentium 
infularum , ex ejus foliis vulgares formant fcoreas , 
quiin binas finduntur partes, GC ad oras levigantur, 
ac porro exficcantur, uti fupra.de Cocoja fuit di- 
cum: He vero matte omnium vilifime funt ac mi- 
-nime durabiles : In Boerone periculofum eft iter in- 
ftituere circa,palndes, quibus.hzc.folia adítant, ibi- 
, demque xr noctem morari, quum ibi plerumque in- 
genten pidulentúr-angues-; contra quos per ignem 
fefe defendere oportet, qui exftruitur ex ftridenti- 
“bus & erepitantibus quibusdam foliis, qualia funt illa 
Socci'filveftris. e ae 


He fexto libro finem inponent paludes, qua- 


X uem a ia 
N. B. Huic Capiti nulla adje&a fuit ico eği 


& 
ee ns 
. UO — 


© Finis Libri Sexti, & Partis Quartet 
* A » KZ $ 


HERBARII AMBOINENSIS 


& 

yA wt 
es 

ue a 


Liber VI. Caput XCF. 
XC HOOR&DSTUK. 


De Pandang-firuik met Saygras-bladen. 


It fesde boek zal men van agteren met moera[fen be- 
Jiuiten , welkers kanten met een moeyelyk zoort van 
- Pandang bezet zyn , die geen pajlagien vergunnen. 
Het mag geen ftruik genaamt werden , dewyl bet de minfte 
Jam of vak niet zet, maar befiaat uit enkelde lange bla- 
deren, dog zo digt in malkander , dat meu daar door niet, 
als met.moeite pa[Jeren kan. | 
De bladeren Jiaan regtovereind, als een Snygras, tien, 
twaalf, en vyftien voeten hoog , twee duimen breet, met 
een driezydige doorgaande geut, die van onderen een 
Yeberpe rug maakt. Hare kanten zyn zo fyn gezaagt, of 
met fubtile en digte doorntjes bezet , dat men ze pas zien 
kans niet te min /nyden ze zo wel als eenig mes, als men 
ze onvoorzigtig bandelt, of na agteren firykt. Op de rug 
zyn de doorntjes kennelyker , dog die vergaan ook meefé 


- aan de oude bladeren , baar couleur is geenzints blaauw- 


groen , gelykin alle de voorgaande Pandangs , maar regt 
gras-groens Haar: onderfte maakt een driekantige fed, 
en aldaar. omvatten ze-malkander , gelyk de bladeren van 


Acorus , en zulke vergaderingen o bosjes [laan veele by. 


malkander op de worteiz-die-diwers-in"t flyk kruipt , en 


meeft beftaat uit enkelde vafelingen , wyi en zyt Geh 


kruipende , en nieuwe bladeren voortbrengende , als de 
bladeren van de wind beweegt werden , x0 maken ze met 
de fcberpe kanten tegen malkander een. groot geruifcb. 


“De vrugt werd zelden gezien; en xy komt voort opeen — 


zondere fteel, omtrent een voet boog boven de wortel, 
bebbende onder baar drie bladeren , in een triangel, gee 
lyk de Cyperus. Zy gelykt een kuif, in de grootte van 
een wuift > gemaakt van veele boekige.en fcherpe knobbe- 
len: hebbende ieder. knobbel fes a agt fcherpe boeken, te 
zamen in een [pits uitgaande, ên wat langwerpig , gelyk 
de ouderwetfe Wambays-knopen; van verwe beftorven 
bruin , .bebbende binnen. een kleine bruine fbeen-als een 
Kerffe-fteen „dog kleinder en boekig , voor aan met een 
Jeberpe fpits, ` T As zA ; 


Naam. In’t Latyn Pandanus caricofüs, iz ’t Ma- 
Jett: Pandang ayer, Amboins. op Leytimor Laffiaal, op 
Hitoe Lafiattal ; op- Huamobel en Bonoa Lackiahat ; 
E: e noemen bem qualyk Mantayn , ?t.avelk is Panda- 
nus filveftris.: [Pete re s 


Plaats. Het waft meeft in moeraffige plaat/en; ingon- 


«derbeid omtrent de zeekant, daar onder de grond van klei- 
ne fleenen is, en de kanten met kreupel-bofch bezet zyn. 
-Men wint bem ook landwaart in, zelfsin’t gebergte, daar 
het regenwater ftaan biyft, en moeraffen maakt , nooit 
alleen , maar altyt een groote plaats beflaande ; die niet. te 
pafferen is wegens de p bladerenzis3:;: ep vee 
_ Gebruik, De Inlanders van Amboina, Ceram, en de 
omleggende Eilanden makem alle bare gemene matten van 
dit blad, bet zelve imtweendelende, aan:de kanten wat 
Jebrapende „en voorts drogende  gel'yk boven van de Cocoja 
gezegt is. Dog deeze matten zyn de flegtfte van allen, 
en minft durabel. Op Boero is bet voor de Reifigers zor- 
gelyk omtrent de-moeraffen ,. daar deeze bladeren ftaan te 
vernagten, om dat aldaar gemeenlyk groote flangen buis 
honden; “waar tegen zy bun met vuur moeten verfcbans- 
Jen, gemaakt van eenige knerfende bladeren, gelyk daar 
zyn die van wilde Soccun. 


Pose ae 
ae ARE 


S 


e 


E ES $ A E S A edd = 4 = e? . | i 
+ EN. B. By dit Hoofitux is geen afbeelding van de plant 
(ux Ya A Wa 


¥ “Y 1 JE : ae | * 
+ Binde van ’t Sesde Boek, en’t Vierde Deel. 


CU hd 


KT.