LEE b KR B.E BOINSCH U 1 D-b O EKo: BAT RY Ri Ved gy G VAN*DBMEEST BEKENDE Boomen, Heefters , Kruiden, Land- en Water-Planten , DIE MEEN EN A-MBOLNsA, EN:DE OMLEGGEN DE EYLANDEN VIND, Na haare gedaante, verfcheide benamingen, aanqueking, en gebruik: MITSGADERS VAN EENIGE INSECTEN EN GEDIERTENS, Voor "t meefte deel met de Figuuren daar toe behoorende, | Allen met veel moeite en vleit in veele jaaren vergadert, en befchreven in twaalf Boeken, D OOR GEORGIUS EVERHARDUS RUMPHIUS, Med. Doct. van Hanau, Oud i nee en Raadsperfoon in Amboina, mitsgaders onder de naam van Plinius Indicus, Lid van de Uluttre Academia Nature Curioforum , in ’t Duitfche en Roomfche Ryk opgerigt. Am Nagezien en uitgegeeven door JOANNES BURMANNUS, Med. Do&. en Botanices Profeffor in de Hortus Medicus te Amfterdam , Medelidt van het KEYZERLYKE QUEEKSCHOOL der Onderzoekers van de Natuurkunde ; Die daar verfcheide Benamingen, en zyne Aanmerkingen heeft bygevoegt. FÉ ge, ` mem, ` ET e Te AMSTERDAM, By Francors CHANGUION, Hermanus UY TWERE, 2 In’s HAGE, - By Pieter Gosse, Jan NeauLme, Aprıaan MOETJENS, ANTONY VAN Dots M. DCC. XLVIE GEORG. EVERH. RUMPHII, Med. Dott. Hanavenfis , Mercatoris Senioris , €? in Amboina Confülis , nomine PLINII IND ICI celeberis, €? Membri Inluftris Societatis Academia Nutura Curioforum Germania. HERBARTUM AMBOINENSE, Plurimas conplectens Arbores, Frutices, Herbas, Plantas terreftres , & aquaticas, OAI A KEN AMBOEN A, ET ADJACENTIBUS REPERIUNTUR INSULIS, Adcuratiffime defcriptas juxta earum formas , cum diverfis denominationibus, cultura, ufu, ac virtutibus. ` Quod & infuper exbibet VARIATNSECTORUM ANIMALIUMQUE GENERA, Plurima cum naturalibus eorum figuris depicta. Omnia magno labore ac ftudio multos per annos conleGa, & duodecim confcripta libris Nunc primum in lucem edita, & in Latinum fermonem verfa v adeo Cura & Studio JOANNIS BURMANNI, MED. DOCT. ET IN HORTO MEDICO AMSTELAEDAMENSI PROFESSORIS BOTANICI, ACADEMIAE CASAREAE NATURAE CURIOSORUM SOCII ; Qui varia adjecit Synonyma, fuasque Obfervationes. PARS-QUINTA: = E ASN em a. — AMSTELADAMI, Apud Francıscum Cuacuion, Hermannum UY TwWERT. Apud PETRUM Gosse, Joannem NEAULME, ADRIANUM HA BLAGA comırıs,, MOETJENS, ANTONIUM VAN Dore. M DCE XLVIL AUCTORIS PRÆFA TIO. Enevolus fciat Lector , quas- ji dam conditiones, & admo- Zi nitiones in prefatione primi tomi Amboinenfis hujus Her- E barii efle propolitas, que in MINN hoe itidem tomo obfervande funt, ac prefertim pronunciatio vocabulo- rum quorumdam Barbarorum, que ibi in- quiri, & detegi poteft. Notum porró fit, me in. hac altera hujus operis parte obferre fex ultimos libros, qui filveftres continent, funes , domelticas, ac filveftres herbas, tam erectas quam volubiles, atque. in ultimo libro deferibi Lithodendra , Corallia, aliasque marinas plantas, que vi- ridem , ac vegetativam habent. formam, queque omnia tam. dilgienti induftria, & inprobo labore inveltigata , & conquifita funt, inda ando ipfarum ufüm, utilitatem, & qualitates, quam exacte a me bert potuit. Tot ac tanta tamen fuperfunt, tam ad ma- jorem explorandum ipfarum ufum , ac vires, quam ad detegendas novas plantas, ut fat laboris , & operis curiofo fuperfit nature {crutatori. Ego tamen intra fpatium qua- draginta duorum annorum, quibus in Am- boina vixi y & in illis per viginti-quinque annos oculorum ufu deftitutus , non plura detegere , vel elaborare -valui , plus enim unius hominis vità ad tale opus perficien- dum, & confummandum requiritur. : Cunctis porro capitibus neceflariz . adje- Xx funt plantarum icones, exceptis paucis quibusdam , quum ultimis hifce menfibus virides plantarum rami conquiri non potue- runt, Occurrunt itidem quzdam , quz flo- ribus, vel fructibus deftituuntur , fed que tempore forte füppleri , & colligi poterunt. . Quum huic jam operi finem inpofüeram, vel in ordinem id redegeram , quzdam antea mihi ignote nec obfervate , quaedam etiam ex alus delate regionibus tanquam novz, VOORREEDE VAN DEN NOU TREE UR. ‘LW En gunftigen Lezer believe Nh: Wa Ze weeten, dat eenige Çon- ditien en aanwyfingen in de Voorrede van bet eerfte Deel des Amboinfen Kruidboeks daar neder geftelt , in dit tweede Deel ook gelden, inzonderbeit de pronunciatie wan eenige onduitfe woorden, wesbalven ik my daar aan gedrage. Voorts maak ik bekendt, dat ik in dit tweede Deel, prefenteere de fes laafte Boe- ken, behelfende de Bofch-touwen, tamme; en wilde kruiden, zoo flaande , als flinge- rende, en in ^t laaifle boek-de-Zeeboomp- jes, Coraalzoorten, en andere Zeegewas- Jen, die de gedaante van een groeijend ding hebben, alles met zodanige néerftig- heit, en moeite onderzogt, in ^t uitvra- gen van baar gebruik, en eigenfchappen, als my mogelyk is geweeft. Daar fchiet eg- ter nog zoo weel over, zoo wel, om meer- dere kragten, en gebruik van bet befchree- vene uit te vorfchen, als met nieuwe plan- ten te vermeerderen., dat "er nog werks genoeg voor andere Liefhebbers over blyft. Immers ik heb th die twee-en-veertig jaa- ren van myn refidentie in Amboina , en daar onder vyf-en-twintig ‘zonder gezigt doorgebragt, niet meer kunnen uitrigten, dewyl dog meer dan eens men/chen leven daar. toe vereifchtwerd. Alle Capittelen zyn met noodige figuren werfien y bebalven eenige weinige, waar ‘toe men in de laatfle maanden geen groe- ne takken beeft kunnen vinden, en dan zynder ook eenige, waar aan het bloeizel, of vrucht manqueerd, en miffübien metter tydt nog konnen volmaakt raaken. Onder "t opmaaken, en fluiten van dit werk, zyn nog eenige te vooren onbekende, deels ook van andere landen nieuw ingebragte plan- Ls, pe myne kenmiffe gekomen, dewelke ik fpare nove, & exotice plante ad meam perve- nerunt notitiam - quas in fingularem con- jiciam librum AvcTARIUM mihi di- Cum, quem per aliquot refervabo, fi vita fuperfit; annos, donec nil amplius detege- re, vel addere poflim. C MEE Curiofi itaque Botanophili interim. hifce contenti fint, ac prefertim ii, qui Medi- cam profitentur artem , ut in fios conver- tant ufüs, praecipue vero illi , qui in-hifce degunt Indie terris „ qui multo tutius fide re poflünt efficaciflimis hifce , ac multipli- cis ufus plantis ;“qüas in hifce regionibus recentes conquirere poflunt ,- quam-multis e- nervatis , & viribus deftitutis medicamen- tis, quz nobis ex Europa huc advehi fo- lent. * Summam quoque, quam potui , ad- hibui diligentiam , ut in plurimis adnota- rem capitibus, que nomina alii inpofüerint iftis plantis Auctores, & quibus in partibus ipfarum differentia maxime fit conftituta, que pre aliis quam evidenter infervire po- terunt ad illuftrationem Horti Malabarict a Nobili Dno. Henrico van Rheede con- fcripti, cujus nomina Malabarica non” ita noftra nationi fant nota. Preceps porro vitandum eft prejudicium, quum alicui in regionibus u. na alterave occurrat planta, alium | gerens florem, vel folium, quam in hoc opere de- fcribitur , ne mox ab inperito tanquam alia cenfeatur planta,vel quis opus meum tamquam vitiofüm perftringat, cujus rei pre allis ex- emplum dedi libro fexto in defcriptione La- gonde, que aliis in regionibus dentata ge- nt folia; quum in hifce fimplicia & integra. proferat. Reliqua A Lectoris” judicio commendata fünto. Vale ac fave. Amboine ex Caftello Vittoria ultimo Decembris MDCXCZ. ` fpare tot een byzonder boek , ^t welk den naam van AUCTARIUM zal drageh, en bet zelve nog eenige jaaren onder my ver- meene te behouden, tot dat ik niets byzon- ders sneer kan opdoen. „De Liefhebbers, en inzondetbeit dewel- kë profelle wan de Genees-konft maken, werden. dan verzogt hier mede voor lief te nemens.en. tot baren beften te gebruiken, voornamentlyk-die geene , dewelke bier in Indién:moeten zwerven, en baar veel fee- kerder verlaten konnen, op. de koftelyke en veelvoudige planten, dewelke gy in deze landen werfch konnen bekomen, dan op vee- le oude, en verlebte dingen, die men ons uit Europa tebréngt: ^. 7 > Ik heb mede neerfligbeit aangewendt, by de meefte Capittelen aan-te balen, met wat namen dezelve planten by andere Autbeu- ren befchreeven werden, waar in het wer- Jchil beflaat, bet welk onder anderen zal kunnen dienen tot merkelyke- verklaring van den Hortus Malabaricus, door den Ede- len Heer CommifJaris Hendrik van Rheede befchreeven , wiens Malabaarfche- namen by onze Natie zoo niet bekend zjn. => En dan moet. men zig ook wagten van het baaflige oordeel, als men zomtyds in andere landen de een, of ander plant met een ander blad, of bloem windt , dan in dit werk befcbreeven werd , het zelve ftraks voor een ander plante uit te kryten , en myne fchriften voor abufief te bouden, waar van ik onder anderen een exempel aange- wezen beb, in bet fesde boek, in de befchry- ving van de Lagondi , dewelke in andere landen gekertelde bladeren beeft, en in de- ze geweften flegte. De reft zy de befchy- ` dentheit des Lefers bewolen. Faart bier mede wel. Amboina aan “e Cafteel Vitoria „ den Jaat{te.. ^ December 1695. AAN RECEN REMIT. NA orte temor pe BENE V.O-L4 S, : E T . QUIS REI H ERB ARIA AMATOR.IBUS. pus eft , quuin in primo Her- barii hujus Amboinenfis to- 2 mo preftantiam, utilitatem , &: argumentum hujus ope- ris luculenter fatis, ut opinor, enarrayerim atque explicuerim. Quedam tamen cum Auctore noftro hic-ddmohenda habebam , ác primo non omnibus capitibus junétas effe icones, quod fatali inprimis adícriben- dum eft incendio in Amboina auno 1687 exorto , in quo Auétoris noftri domus , .& cum hac multz etiam chartz , ac plan- ‚taum delineationes vaftate funt , uti id . patet ex libro VIII cap. xLıx de Datura, ubi hzc fcribit; s, Sic quoque expertus oa fui , hoc femen longos per annos ih ter- ra incorraptum manere , quod intra fex 9, annos in horto meo non excreverat , quum domus mea incendio conmuni au- » no 1687 valtaretur &c. Adde , quod plurimz occurránt in hoc ‘tomo plante , ex remotiflimis filvis , ac montibus , aliisque peregrinis regionibus petite , que non ita omnibus fuis partibus abfolute , vel incorrupta fimul etiam non conquiri, vel delineari potuerunt y quod melius effici potuiffet, fiin fola tantum Am- boinz infula fuiffentexcretz , vel conlectz , fed quantus non defideraretur tum plantarum numerus? qué ex circumjacentibus infulis , & regionibus conquifitz , & adduétz jam, in unam, quafi digefte funt familiam, fi- _ bi mutuo adfines, & familiares, ita ut hic parvus hujus Operis defe&us facile ab æ- quis rerum. exoricarum «ftimiatoribús , & juftis ponderatoribus condonari & tolerari poflit. a E . D o^ Tom. V.. Adde en geleden werden. AAN DEN Goedgunflige , en Billyke BEMINNAARS DRETS KRUYDKUNDE. SES is thans niet nodig , ook y; en luft my tegenswoordig niet s éen groote voorrede ofte R uitwydingen, over dit werk d hier neder te flellen , dewyl at tk in het eerfte Deel.van dit Amboinfch Kruidboek deszelfs voortreffelyk- heit , nuttightit , en inhout , klaar genoeg , zoo 1k meen, heb vermelt , èn uitgelegt. Zommige dingen ester had ik met onzen Schryver nog te vermanen , en wel voor- cerft , dat by alle de Hooftftukken geen af- beeldingen gevoegt zyn , het geen voorna- mentlyk toe te fchryven is aan dien ongeluk- kige brand in Amboina , im bet 1687 jaar onifiaan, waar in het Duis van onzen Schry- ver, én met het zelve ook veel papieren , en aftekeningen der planten vernielt zyn, 200 als dit blykt uit het vırı bock, cap. xL1X over de Dutra , alwaar by fchryft > „ zoo .» heb ik ook ervaren’, dat ait Zaad in de ay aardé lange jaren onbedorven kan blyven , an Want het was in geen zes jaren in myn tuin » gezien, doen myn huis afbrande in denal- », gemeene brand, in het jaar 1687 Gc. Doet hier by , dat in dit Deel zeer veele planten gevonden werden, wit de ver afgee ` legene boflchen , en gebergte gehaalt , ofte uit andere vreemde landen toegebragt , wel- ke niet alle geheel en onbedorven , zoò ligt te gelyk hebben kunnen verzamelt , ofte af- getekent werden , het geen gemakkelyker te doen zoude zyn geweeft , indien dezelve maar alleen in het Eiland van Ambon waren voort- gebragt , ofte verzadert , dog hoe een groot getal van gewaflen zouden *er dan niet ont- breken , welke uit de omleggende Eilanden en landfchappen by een verzamelt, en toege- bragt, nu als in eene familie te zamen ge- _vorgt zyn onder elkander als werknogt , en naaftbeftaande, zoo dat dit kleine gebrek van dit werk, ligt van de ware Liefhebbers , en billyke Oordeelders der vreemde , en uit- heemfthe zaken, en gewaffen kan vérfchoont ` ¥ 2 x '" Voegt dins Adde quod fenex nofter per quartam feculi partem luminis ufu orbatus fuerit , ita ut magis admirandum fit , Auctorem hunc talia exfequi potuiffe, quam quemdam occurrere , fed non magni momenti , ope- ris defetum, quum totx reperiantur plan- tarum hiftorie , uti Ruell; , & Raji, in quibus cun&z deficiunt plantarum icones; forte & alter quodam tempore exorie- tur in iftis terris Plinius Indicus , qui curam geret, hujus fenis opere tanquam ` ftimulo incitatus , ut reliqua , quz fuper-. . funt, abfolvantur, & perficiantur, .. Hic tamen tomus fat elegantes, & num. quam antea notas continet plantas , que curioforum nature fcrutatorum oculos de- lectafe, & fupremi rerum Artificis opera ani- mo reprefentare valent, immo plures in hoc volumine inveniuntur plante; quam prius animo,conceperam , quum in tranfitu vides rim hunc tomum in domo Societatis In- dicz adfervatum , ubi hic per femifeculare delituit fpatium , ita ut fi numerus Tabu- larum major, & auctior fit, quam in,com- putatione operis antea fuerat conítitutus , Titan edit bonique confulant , prefe- renda enim eft copia defectui, | Reftat jam., ut ultimam, feu fextam in lucem proferam partem , quam intra anni fpatium , profperá fruens valetudine , nec ni- mis continua diftraítus Praxi medica ab- folvere conabor. | .. Hzcerant , quz intranfcurfu nunc notan- da, & fignificanda & fi habebam , noftros labores haud ingratos , neque inutiles effe cognoverim , erit de quo mihi gratuler: hifce interim fruimini, ac valete, e Dabam Amftelod. 16 Fanuarit MDCCXLV. Voegt hier by , dat onzen ouden man cen wierde gedeelte van een euw , van het ge- bruik zyns gezigts verfleken is geweeft , zoo dat meer te verwonderen is , dat zodanig een Schryver dsergelyke dingen heeft kunnen uitvoeren, dan dat "er eenig gebrek , fchoon van weinig belang., in zodanig een werk gevonden werd , daar geheele Hiftorien der planten voortkomen , gelyk die van Ruel- lius, en Rajus, waar in al de figuren der geva[fen ontbreken : Mogelyk komt op den ` een ofte andere tyd een tweede Indifche Pli- nius, in die landen te voorfchyn, die door bet werk van deze oude man , als door een {poor aangezet , bezorgen zal , das het geene nog overig is, afgemaakt , en voltooit werd. Dit Deel egter bevat in zig zeer fraaye , ` en nooit te vooren’ bekende planten , welke de oogen der nyverige Onderzoekers der natuur kunnen vermaken , en de groote wonder wer- ken van den Alvermoogende zig verbeelden, Ja in dit Deel komen meer gewa[fen voor , als ik my voorgeftelt heb gehad , wanneer ik ` dit ftuk ter: loops gezien heb , op het Ooft- Indifche hnis bewaart werdende , alwaar het een halve eeuw lang verborgen heeft ge- legen , zoo dat , indien het getal der plaa- ten grooter zy, en meer vermeedert., als ` 7n de oprekening van dit werk te vooren vaft- geftelt.is de goedgunftige Lezers dit met gualyk zullen duiden , want de overvloed is beter dan het gebrek. | . Nu is nog overig, dat ik bet laatfte , of- te fesde Deel te voorfchyn brenge , het geen tk in de tyd vaneen jaar , wanneer ik gezont: blyf , en niet te veel door de dagelykfche Me- dicynfche Prattyk werd afgetrokken , zal. e it af te maken. Dit was , het geen ik ter loops ter neer te Stellen , aan uw goedgunftige Lezers , mede te delen had , en indien ik verftaan mag , dat deze onze arbeid niet ònaangenaam , en voor- deelig zy , zoo zal ik my daar over zeer ge- lukkig agten , ondertuffchen. gebruik deze ,. en Vaar wel. Gegeeven in Amfteld. 16 January 1745. BERICHT AAN ven BOEKBINDER. Om de banden van dit Werk wat -egaalder van dikte te maken, moet dezelve het negende Boek van dit Werk , beginnende met Tt 3 Pagina 333 en de plaat N°. 116 voegen by het Sesde Deel. ` HET EBR BoA RK Ld AMBOINENSIS LIBER SEPTIMUS. De funibus agens filveftribus & Fruticibus reptantibus. | Pag. 1 HET AMBOINSCH K R U Y D-BO E K. HET SEVENDE BOEK. Bebelzende de Bofch-touwen en kruypende Heefteren. CA PU Pooh REM TM, Folium Lingua. Daun Lida Lida. Ic liber ulterius nos introducet in Amboinen- H fes folitudines, nobisque exhibebit peregrinam ac miram plantarum fpeciem, Europe noftri- que mundo penitus incognitam , quas plantas Funes filveftres ac Malaice Tali utan vocamus , quz proprie funt frutices gracili ac lignofo ftipite feu flagello, for- ma funium arbores adfcendentes , vel juxta terram multis gyris prorepentes , quibus addimus tales fru- tices, qui proprie tales funes non formant, attamen longis fuis flagellis aliis incumbunt fruticulis , quorum nullum melius exemplum proferre poffum ex noftra qui vulgo pedis craffitiem habet, atque non perfecte rotundus féd angulofus eft, acfi bini funes fibi adcre- ti effent, cortice obduêtus glabro, ex cinereo ruffo, & fubtiliter ftriato: Tali craffitie juxta adítantes ad- fcendit arbores, quum-in multos laterales dividitur “tamos , ex rotundo compreffos, & ab B x parte tominens formantes dorfüm , quo ab aliis inguitur funibus. — . e a 1 laterales rami miros formant gyros, atque fepe adeo intricate fibi inne&tuntur plurimis gyris ac fini- ‘pus, acfi per hominum manus & arte ita effent for- mati, ita ut verum nodum gordium conftituant: Re- liqui fibi non ita inpliciti multos formant volvulos inftar cochle®, alii inftar ferpentis fefe erigentis ad- furgunt. Ad füpremam pártem in plurimos alios bre- ves ac lentos ramulos feu rachides fefe dividunt, que hic & illic nodos quosdam fed nullos: formant gyros, quibus folia infident folitaria longiusculis in petiolis, prope ortum geniculatis. y. Folia hec Sirii foliorum magnitudinem habent, füntque tres ac quatuor pollices longa & lata, pecu- liaris forme , que cum nulla re melius comparari po- teft, quam cum bifida lingua, qualis in Apoftolorum capitibus vulgo depingitur , quum in Pencacoftes felto congregati eflent, uti & fæpius audivi concio- natores , quum incolis hisce naturalem velint deli- neare Pentacoftis ignem, Amboinenfibus hzc folia in fua patria orta baud male reprefentant, atque fibi imaginantur , prefertim quum hzc natio melius ex- emplis quam verbis edoceri poffit; quodvis enim fo- lium inferius rotundum eft ac cordatum, quod fu- perius in binos finditur apices, quorum fiffura ad tertiam folii partem excurrit, ubi in medio angulo brevis erigitur apex fpinulam referens "oui in vetu- ftis plerumque decidit foliis , ita ut bina folia fibi videantur adcreta. acile di- ~ Tenera folia complicata funt inftar libri, interne ` penitus viridia & glabra, externe quodvis fegmen- tum per fex virides coftas longitudinales diftingui- tur , atque ruffum, & ad tactum inftar ferici molle eft, fine notabili tamen lanugine , & quodammodo fplen- dens: Seniora folia fefe aperiunt feu explicant , funt: que fuperne viridia, inferne gilva, faporis fatui cum Jevi adftrictione inftar folii Crocodili precedenti li- bro defcripti: Eadem ruffa lanugo in petiolis & ra- mulis fupremis obfervatur , quoque folia fint vetu- ftiora, eo magis inferne glauca funt, om. Y, Flores LO Fo oo E Tongeblad. It Boek zal ons wat verder in de Amboinfche Wil- derniffe brengen ‚en ons vertonen een vreemd flag of manier van gewaffen in Europa en onze We-% reld onbekend , die wy Bofch-touwen, in ’t Maleyts Tali utan noemen, bet welk zyn beefteren met een lange en boutagtigen ftam in maniere van een touw de boomen oplopende , of langs de aarde met veele bogten kruypen- de, waar by wy voegen zodanige beefteren ‚die wel geen touwen formerer, egter met bare lange ranken op andere Jiruy&en ele, » waar van ik in onze Wereld geen na- der exempel geven kan, als van den Wynftok, den wel- ken men op latten leyd. Maar andere omflingerende planten of winden ,die geen houtagtige of overblyvende, maar een kruydagtige fleel bebben , zyn by malkanderen befchreven in ’t negende Boek. Het grootfte en wonderlykfte touw is bet Folium lin- gue, zynde in ’t gemeen een been dik, niet. regt rond maar boekig , als of er twee touwen tegen malkanderen gegroeyd waren, met een evene uit den graauwen roffe en fyn geftreepte fchor(Je In deze dikte loopt bet ftrax de Do boomen op, daar bet zig dan eerftin veele zyde- takken verdeeld, uit den ronden gedrukt, en aan weer- zyden een uitfleekende rugge bebbende , waar aan men ze van andere touwen onderfcheiden kan. . .. Deze zyde-takken maken wonderlyke bogten, en flin- eren zomtyds zo door malkanderen met veele knopen en y he , als of bet door menfchen banden gedaan was ‚en een regte Nodum gordium maken: de andere die niet door malkander loopen , maken veele drajingen, als een wendeltrap, andere als een opgefchoten flangh.. Werder gelopen zynde verdelen zy haar im veele andere korte en taaye ryskens , die bier em daar al wederom knopen, maar geen bochten maken „en waar aan de bladeren j ds enkeld op lankachtige fielen, en by baren oorfpronk noch al met een knietje. Ve De bladeren zyn in de groote van Siri-bladeren, 3 en4 duymen lank en breed , maar van een befondere gedaante, die men met niets beter gelyken kan ‚dan met de gedeelde tongen, zodanig als men ze fcbilderd op de boofden van de Apoftelen, doen xy j bet Pinxter-feeft vergaderd za- ten , gelyk ik ook dikwils geboord bebbe , dat de Predikan- ten, willende de Inlanders de eygentlyke gedaante van - bet Pinxter vuur verbeelden, de Amboinezen niet qual ye wyzen op deeze bladeren in baar land groeijende, dewyl doch deze Natie beter met exémpelen dan woorden te lee- ren is „want ider blad is agter rond of bert-formig , maar verdeeld zig voor in twee [pitzen, wiens kloof wel tot een derde van ’t blad ingaat , in wiens binnenfte Loet een kort fpitsje ftaat, aan de oude meeft afgevallen, zo dat bet Ze als of twee bladeren tegen malkanderen gegroeyd waren. De jonge zyn t° zamen gevouwen als een boekje, bin- nen gebeel groen en glad, buiten is ider deel met zes groene ribben in de lengte doortogen, ros , 20 zagt in "t aantaften als fulp , zonder snerkely&e wolachtigheid en eenigfints glimmende. De oude openen baar, zyn van boven gras-groen , van onderen waal, fmets van fmaak, met een kleine zamentrekking als bet Folium Crocadili in ’t voorgaande Boek befchreven. Dezelfde roffe wolach- tigheid ziet men ook aan baare fleclen en de voorfte rys- kens, en boe ouder de bladeren worden, hoe meer zy van onderen na 't blaauw-groene trekken. A De 2 Flores rari fimul excrefcunt, atque explicantur in- ftar illorum Crifte Pavonis, ex quinque flaccidis pe- talis primo albicantibus, dein flavefcentibus conftan- tes, in horum centro tria alba Jocantur ftamina, lon- giusculas gerentia antheras uti in Liliis; atque pre- ter hzc aliud incurvum erigitur corniculum inftar li- tere S, quod inferne latum & ruffum eft, fuperne viridi coronatum .capitulo , quod vifcofo obducitur muco , odoris debilis fed grati. Flori fuberefcunt quingue viridia petala ftellata, quz fenfim ad petio- lum incurvantur, cujus media pars , flori proxima, craffiuscula eft ac ftriata. Ex cornu ifto medio fructus excrefcit, qui filiqua eft tenuis ac plana, femi pedem vel palmam longa, pollicem lata, cultri dorfum craffa, dura, glabra, & ex nigro fufca, intus fex vel octo locantur rotunda & plana officula, formam referentia biobuli Hollan- dici, fed crafliora , nigra , & argenteo quafi lymbo feu circulo juxta. oras aucta. Hujus fruticis ftipes aliquando crus craffus eft , for- mam retinens duplicati funis , quique plurimis fer- pentum in modum gyris per herbas prorepit , ita ut per aliquot centenos paflus vel fclopeti projectum eum profecutus fuerim , antequam ejus primarium ftipitem inveftigaverim , feu draconem ipfam in nido fuo detexerim , ubi Calappi craffitiem adtigerat, at- que ibi variis circulis fupra terram fefe elevabat,ac denuo füb terra ad aliquam diftantiam fefe abfconde- bat. Per flagella fua binas tresve fa pe altas arbores ita conneétit & amplectitur , ut una fine altera excidi nequeat, plerumque autem, uti dictum fuit, in filvis non ultra pedis craffitiem excrefcic. Ejus lignum internum fungofüm eft atque porofum, lentum, ex guden gort ns ki & foras minulis punctatum, ex quibus iofus- exftiliat quor GE DO feu Papeda, ui in molle exficcatur gummi , primo pellucidum inftar Succini, dein opacum inftar Gummi noftratis vulgaris, ejus« demque faporis. ; Hujus litorea fpecies alba dicta, priori fimilis eft, ejus vero funis non tam craffus eft , inque ramos dividitur firmiores. Ejus folia paulo majora funt , & rotundiora, fubtus non ita ruffa, nec adeo mollia, fed gilva, ac fuperne glauca , tredecim majoribus nervis longitudinalibus pertexta , flores albi funt & inodori : Silique , ipfarumque officula ejusdem funt forme, fed circulo ifto argenteo deftituta: foliorum germen congeries eft racemofa quafi ex fquamis compofita , ita ut flores effe quis putaret, quz locantur inter claviculas binas longas fuperne inftar uncorum inflexas feu incurvatas. Nomen. Latine Folium Lingue. Malaice Daun Lida Lida, h. e. linguæ folium ab ejus forma , & Daun Loláb Mulut, h. e. folium os aperiens. Ternatice Mada Kacka. Amboinice Salifou & Sarifou, h. e. in- veftiga ortum feu os, ob rationem infra dandam. Locus. Prima vulgaris fpecies ubique crefcit in fik vis fruticofis ,tam in planitie quam in montibus, nul- libi autem remote a litore, atque vulgaris in Amboi- na & Moluccis. Litorea fpecies nullibi obcurrit nifi in ora maritima fruticulis fefe convolvens. Ujus hujus filveftris funis parum huc usque inno- tuit nifi fuperftitiofus ifte & incolis familiaris „qui hec fumunt folia, atque ante ora puerorum , qui tarde loquuntur , disrumpunt , ipfisque verba quedam præ- fufurrant, uti Pater , Mater p credentes hinc me- liorem loquelam illos prolaturos effe ac procaciorem, unde & hoc folium apud Amboinenfes fuum fortitum eft nomen: Quidam hos fumunt fanes, inque fru- fta fcindunt, que recenti infundunt potui Saguero defectu alius Ubat, qui inde non amarus fed aufterus eft, ipfis enim fatis eft , quum: dulcis Saguerus per aufteras aliquas res inter potandum non reddat alvum Jaxam. . Ternatenfes ejus folia quoque coquunt in olus feu Sajor , vel cum pifcibus cruda coquunt & Bocaflar inftar Daun Boaya. Radicis fruftum feptem fpitha- mas longum , in frufta confciflum & aque incoétum infervit febricitantibus pro balneis ad ardorem febrie lem exftinguendum. Gummi HERBARII AMBOINENSIS lie Primum ` Liber VIL cap. T. De bloemen ftaan weinige by malkander , uitgebreyd in de gedaante van Crifta Pavonis, van «yf flappe eerft witachtige, daarna geele blaadjes gemaakt , in de midden ftaan drie witte draden , waar op lankachtige noppen flaan als aan de Lelien , en nog een ander krom boorntje als de letter $, beneden breed en ros , boven met een groen knopje, daar een kleverige vogtigheid aanbangt , flap, dog zoet van reuk, Onder de bloem flaan vyf groene blaadjes als een fterretje, doch met er tyd zich na den fteel omkrommende , wiens belft de bloemen naaft dikachtig en geftreept is. Uit bet middelfte boorntje werd de vrucht, zynde een dunne platte bouwe , een balf voet of een band lang , een duym breed , en de rugge van een mes dik, bard, even, en fwart-bruyn; binnen leggen zes of acht ronde platte boonen , in gedaante als Holland/che dubbeltjes , doch dik- ker , fwart, en met een filveren ring of kring langs de kanten omgeven. Den ftam van dit gewas werd fomtyds een dye dik, noch al de gedaante van: een dubbeld touw beboudende , en met veele flange-bogten door de ruigte kruypende , zoo dat ik ze fomtyds eenige bondert treden of een Roer.[cboot vervolet hebbe, eer ik dezen ouden Draak in zyn neft gevonden beb, daar by wel zo dik was als een Calaps pus-boom , en van daar verfcheide malen met bochten boven de aarde zig verbief , en dan weder een fluk weegs onder de aarde pa[Jeerde, Hy kan ook met zyne ranken twee en drie booge boo- men zodanig omvatten en doorvlegten , dat men den eenen zonder den anderen niet omvellen kan y doch in "t gemeeny als gezegt , en im bet kreupelbofcb , werd by niet boven een been dik. Het bout van binnen is voos en poreus, taay, lang- dradig, en vol kleine SO, waar uit rykelyk een flys merig zap loopt, als Papeda , dewelke opdroogt tot een week: gom, eerft klaar als Ber „daar na vuyl als onze gemalen gom , ook van dezelfde /maak. ` De firandzoorte , bier van bygenaamt de witte, is dé vorige gelyk , zyn touw word zoo dik niet , en is in Jiyvere takken verdeeld. De bladeren zyn wel zo groot en ronder , van onderen niet ros noch zo zagt in "t aan- taften, maar vaal en boven blaauw-groen , met dertien groote zenuwen in de lengte. De bloemen witachtig , zon- der reuk. De bouwen en zaden van bet zelfde fatzoens doch zonder. den filveren Circul. Het eerfte /chep/el der bladeren is gen trosje van fcbubben g "Ne zoodat men "t voor bet bloeyzel Gen Ge a nde tuffcben twee lange en van voren omgebogene clavieren, als lange baken. Naam. In’t Latyn Folium Lingue. Maleyts Daun Lida lida, dat is Tongeblad , van de voorfchreve gedaan- tes en Daun Loläh Munut, dat is, blad de mond ope- nende. Op Ternataans Mada Kacka. Amboin/ch Sali- a en Sarifou, dat is, zoekt den mond, om reden bier onder. i Plaats. De eerfte gemeene zoorte waft overal in aller- bande kreupel-bofcb , zo wel op de vlakte als in "t geberg- te, doch nergens verre van firand , gemeen in y em en de Moluccos. De [irand-zoorte vind men nergens dan aan de zeekant , onder de ruygte flingerende.. Gebruyk. Van dit MA. touw is noch weinig ge- bruyk bekend , bebalven den gemeene en [uperftitieuzen by de Inlanders , dewelke deze Bloderch nemen , en de kin- ders, die lang aam leeren fpreken , voor de mondin flukken- febeuren, ew baar ass woorden voorzeggen, als Vader, Moeder, ESc. gelovende , dat zy bier door gaauw zullen Jpreeken leeren, waar van dit blad in ’t Ämboinfch zyn ` naam beeft. Zommige nemen de touwen , fnydenze in flukken, em doenze in den verfeben Sagueer by gebrek van ander Ubat , dewelke daar van niet bitter maar wrang werd, want zy houden bet genoeg, als den zoe- ^ ten Sagueer door eenige wrange dingen in "t drinken de loslyvigheid benomen word. — ` De Ternatanen koken ook de bladeren als ander Sajor, of etenze raauw met Vifch en Boca[fan , gelyk bet Daun Boaya. Een fluk van de wortel, zeven fpannen' la in fiukken gefneden, en in water gekookt, dient om de Ryor fa menjchen daar in te baden, om den brand uit te trekken. Het 1 VII Boek. II Hoof. Gummi ejus non vel raro exftillat, ni funes diffecen- tur, nullius autem eft ufus, fed credo defeétu vulga- ris ad atramentum componendum pofTe adhiberi: Ad omnes memoratas res eligenda eft ruffa feu terreftris fpecies, neutiquam litorea , quz in nullo eft ufu. Ip- fius rachides inftar viminum adhibentur ad quzvis o- nera conliganda. Naga Valli vel Mandaru Valli, Portugallice Pra- padeira da Cobra. Belgice Aal-klim, in Hort. Malab. part. 8. Fig. 29. defcripta , noftrum folium Lingue erit, in textu vero nec ejus flores nec fructus defcribun- tur. Vide & arborem Belutta Mandaru part. 1. fimilia gerentem folia, cujus in Figura 30 & 31 latifolia de- pingitur fpecies, cujus planus & intortus ftipes cum Amboinenfi melius convenit, nomen vero Nagu Val- li declarat funem effe anguiformem, ` quales gyri in folia Lingue obfervantur. Tabula Prima Fruticem exhibet Folium Lingue Rumpo di&um , flori- bus ac filiquis confpicuum, cum oficulo a feparato. E Sh ew ae FFO . Hec planta vera Baubinie fpecies eft, fed volubilis, quum relique vulgo ereéte obcurrant , quarumque varie fpecies tam in H. Malab. Clifort. quam in Thef. Zeyl. & Plukn. Almag. recenfentur, a quo Mandaru hoc genus vocatur, uti & ab Herman. in Parad. Bat. Pr.reliquos porro adlegatos fcriptores de hoc genere vide in Thef: Zeyl. p. 45 & 46. ww En AMBOINSCH KRUYDBOEK. 3 Het gom druypt er niet of fpaarfaam uit , als men de touwen niet doorkapt , en is ook van geen gebruik, „hoewel ik achte , dat men "t by gebrek van ’tgeemene ‚tot bet maken van den inkt zoude konnen gebruiken. Tot al Let voornoemde moet men de ro[Je of landzoorte verkiezen, en niet de ftrandelyke, dewelke ongeacht is. De ryskens werden als teenen tot bindwerk gebruykt , om allerbande laften zamen te vinden. Naga Valli of Mandaru Valli. Op Portugeefch Pra- padeira da Cobra. Op ’t Duit/ch Aal-klim. in Hort. Malab. part. 8. fig. 29. be/chreven, wil ons Folium Lingue zyn , dech in den text werd bet zonder vruchten en bloeñen befchreeven: Ziet ook den Boom Belutta Man- daru, in ’tgerfle Deel, met diergelyke bladeren, waar van in de 30 en 31 Figuur een grootbladig geftelt werd, wiens platte en gedraayde [lam met bet Amboinfche bee ter overeen komt, doch den naam Nagu Valli bewyft , dat bet een Slange-formig touw zy, diergelyke bochten aan ’t Folium Lingue te fien zyn. De cerfte Plaat Vertoont een Struyk het Zong-b/adt van RuMPHIUS genaamt, met zyn bloemen en houwen behangen , en de Saat- korn a afzonderlyk. AANMERKING Dit is een waare zoort van de Bauhinia, dog die omflin- gerende is, daar de andere zoorten hier van in ’t gemeen regt overeind groeyen, waar van verfcheide zoorten zo in de H. Malab. & Clifort. als in de Thefaur. Zeylan, en Plukn. Almag. aangehaalt werden , van welke laatíte dit geflagt Mandaru genaamt wert, als mede van Herman in de Parad. Bat. Pr. de overige, Schryvers over deze ge- waffen ziet in de Thef. Zeyl. p. 45 en 46. CAPUT SECUNDUM. Funis Viminalis. Lian. Ecundus craffus funis filveftris ultra pedis craffitiem S habet , craffo obduétus, nigricante , & fiffo cortice, ejus vero craffiffimi funes feu dracones non tantam habent longitudinem quam precedentis, fed mox proximam adfcendunt arborem , fefeque in laterales dividunt ramos , hastam craflos, rotundos, & in am- pla genicula divifos, que circa ftipitem protuberant, uti in filveftri & arboreo Sirio. Ejus folia cum illis Lingoe conveniunt, fed funt firmiora, quatuor, quinque , € fex pollices longa, binos cum dimidio & tres lata, ex nigro virentia , pau- cis atque inregularibus venulis donata , curtis petiolis infidentia: Ipforum venule eodem decurrunt modo intricate uti in foliis Funis perplexi , folia vero hec ingratum magis habent faporem , unde neque cibo inferviunt: Rachides hinc inde craffas emittunt cla- viculas, quz proximis fefe inplicant ramis , ac figunt, uti in Caju Lacca , nulle autem fpine in hoc obfer- vantur fune. Ejus cortex fatis craffus eft , interne obfcure flas vus feu ruffüs, ac ficcus , lignum albicat feu fla- vefcit, fccum quoque & porofum , nigrisque lineis feu venulis hic & illic diftinétum feu variegatum , in inferiore nempe ftipite. Rami & rachides adeo len- tz funt, ut disrumpi nequeant, atque in aqua mari- na pre reliquis durabiles, Flores fructusque in hoc vimine nondum fuere obfervati , faltem tam raro pro- germinant, ut nemo illos noverit. = Nomen. Latine Funis Viminalis. Malaice & Amboi- nice Lian , quibusdam Dotto Ducku & Tali Bubut: In Luhua Bapafay. , Locus, Tantummodo circa oram crefcit maritimam vel faltem non longe inde in locis faxofis, atque in- ter majores arbores, quas flagellis fuis amplectitur & obtegit. Ufus. Ejus longa & lenta flagella quotidiano in ufü funt illis, qui victum quzrunt pifcatura, ac. primum ad reftes formandas ,iper quas naffas in mare projici- unt, ut fundum petant, fecundo ad fulcra machina- rum Serien dictarum, in quibus pifcatores pedes fi- Tom. Y. gunt, HOO F-D8-1 405 KK. De Teenachtige Touwe-/truyk. Et tweede dikke bofcb-touw is ruym een been dik j met een dikke , fwartachtige,en gefcheurde fcbor Je bekleed ‚zyn dikfte touwen zyn zoo lang niet als van "t voorgaande, maar lopen firax den naaften boom op ‚en verdelen baar in zyde-takken , in de dikte van een [pies , alle rond , en in «vyde leden verdeeld , die rondom den ftam vitpuylen , gelyk aan de wilde en boomachtige Siri. De bladeren gelyken die van Lingoo, doch zyn fty- ver, vier, Vyf, en zes duymen lang, derdebalf en drie breed , f'wart-groen , met weinige en onordentlyke ribbe- kens doortogen , op korte fleeltjes flaande. De adertjes lopen op dezelfde manier door malkander, gelyk aan de Funis perplexus, doch de bladeren zyn veel viefer van Jmaak , en niet eetbaar, de ryskens bebben bier of daar dikke claviertjes , dewelke zich om de naafte takken fin. geren, en vaft maken gelyk bet Caju Lacca doed, doch gants geen doorns of iets fleekeligs vind men aan dit Louw. De fcbor(fe is redelyk dik, van binnen donker-geel of ros en droog; bet bout witachtig of bleek-geel „mede droog, zeer taa en poreus, met [warte linien of adertjes bier en daar gefpikkeld, te weten aan de onderfte ftam. De takken en ryskens zyn zo taay , dat menfe niet afbreeken kan , in zeewater boven andere durabel. Vruchten en bloeyzel beeft men nog daar aan niet gefien , immers zy komen. zo zelden voort , datze niemand bekend zyn, - Naam. In't Latyn Funis Viminalis. Op Maleyts en Amboinfch Lian. By zommigen Dotto Ducku en Tali Bubut. Op Luhu Bapafay. Plaats. Het waft alleenlyk omtrent de zeekant , of niet verre daar van af op fleenige plaat/en „en onder bet groot geboomte met zyne ranken dezelve bedekkende, Gebruyk. Zyne taaye en lange ranken zyn in dagelyx ebruyk by die geene, die bare nering met viffcbery zoe- en , voor eerft om de zelen daar van te maken, waar mede men de vifch-fuyken of bobbers in de zee laat fin- ken, ten tweden tot flegel-repen in de hoofden van de AE Serien, nunt, quum pofitas mattas adtrahant, tertio ad in- curvos finus alarum minorum navigiorum, quibus li- gna fluétuantia adligant, que tria opera exlenta & in aqua durabili materie feu fubftantia conftructa efle oportet: Hunc itaque in finem hi funes eliguntur, qui fupra ignem calefiunt, ut lenti fint, ac dein con- torquentur inftar viminum Salicum , quique conli- gantur, & in fumo ad ufum confervantur. In veraftifimis ftipitibus ad rachidum extremitates obfervavi racemum quendam brevem in paucos mis nores divifum , qui flores non exhibebat, fed rarum quoddam fructus rudimentum ; Primo enim in.calicu- lo capitulum locatur magnitudine minoris Catjang feu Pifi, quod album & rotundum continebat granulum inftar Coriandri , quon femen forte erit: Huic ca- pitulo foliolum infidet minimi digiti circiter articulum longum, medio nervo diftindum , fed non divifibile, primo viride, dein flavum & nigricans inftar reliquo» rum ficcorum foliorum , qua in re cum Caju. Lacca quoque convenit. ` : In Leytimora vocâtur Wary Lavian, h. e. funis millepedum. : Tabula Secunda Ramum exhibet Funis Viminalis , cum ejus fruêu a lin- gue-formi. : 3 CAPUT TERTIUM. Funis quadrifidus. Tali Bubut Habiat. Ic eft raro obvius fanis, qui in Amboine filvis — -Å paucaobcurrit copia; non rotundus, fed femper ex quatuor quafi viminibus compofitus , qui fibi adunati & concreti videntur, unde & hic funis qua- dragonus eft & fulcatus, qui non recte adfcendit , fed femper obliquus & intortus eft , ita ut unius articuli fulci non femper quadrent cum illis alterius , totus au- tem funis plerumque brachium & aliquando pedem craflus eft, inque articulos divifus , qui per fpithame fpatium diftant: Sique diffecetur, lympidam emittit auam quz mox in füfcam degenerat, atque amara eft nec potabilis,. funisque cito exficcatur. Per alis quot. prorepit ulnas tam juxta folum quam ad arbo- res, antequam in laterales. dividatur ramos, quorum femper bini fibi. funt obpofiti , &-ex articulo excre: fcunt quadragoni femper usque ad minimum fürcu- lum: Quod.vero quam maxime peculiare eft in hoc fune, tria quatuorque flagella aliquando ita feparata’ funt , ut totidem peculiaria referant flagella , quorum quodvis proprio obductum eft cortice , ac nihilominus tamen fuperne atque inferne concreta funt , hoc autem MS nifi in vetuftis obfervatur ftipitibus , ac foli expos tis. Idem quoque obfervatur, fi hujus funis pars quz- dam per aliquot dies in aqua maceretur, quum in quatuor feparetur flagella feu fegmenta, que an- tea unita erant , hoc autem melius peragitur in ar qua marina quam in dulci: Quumque hic funis in tot laterales dividatur ramulos , qui omnes in lon» a excrefcunt flagella, hinc horrendam format con- eriem intricatam , in extremis porro ramulis, qua- ratis quoque , nec ultra pennam vel digitum craffis foliofe excrefcunt rachides, binz fibi obpo- fite , ac quatuor fimul crucem. formantes , quas rum quevis fuperne in tres . lantarum trifoliatarum , bineque inferiores partes low ac terna proferunt foliola , quórum quodvis bi- nos ac tres pollices longum eft:, atque uno latius, pen: vero pars femper terna gerit folia majora inferioribus , quatuor & quinque pollices longa , binos lata Hai „integra, ac fubtus finuofis coftis pertexta. Ex fuprema ala folioforum petiolorum ingens ex- crefcit racemus florifer, ultra pedem longus , qui in quatuor ac quinque lateralia paria dividitur , quz ca- pitula fuftinent minima flava feu albicantia ac nume- rofifima, quz fefe aperientia flofculos exhibent mi- nimos flavos feu albicantes , ex fex minimis petalis conftantes , inque iis totidem brevia locantur ftamina cun, HERBARII AMBOINENSIS viditur. partes more - Liber VI. cap. HL Serien, waar in de F'iffcbers bare voeten fetten , als zy nederdalen om de matten op te ligten, ten derden tot de kromme ellebogen aan de vlerken van de Praauwen , waar aan zy de dryfbouten binden, «velke drie van een taay en in zeewater durabel bout moeten zyn. Tot dezen eynde neemt men deze touwen , maaktze wat warm over ’t vuur, dat ze leenig werden, draaydze als dan gelyk wilgen , bind ze Üzamen , en verwaardze in den rook. Aan de oude ftokken beb ik bevonden aan de uyterfte ryskens een kort trosje im weinige zyde takjes verdeelt , daar aan geen bloeyzel te bekennen was, maar wel een raar fcbepzel van een vrucht: Want eerft in een kelkje flaat een knopje im de grootte van een kleene Catjang , daar in lag een wit en rondt korreltje als Coriander, welk bet zaad wil zyn, op dit knopje ftaat een blaadje omtrent een lidt van een pink lank, met een middel-zenu- we, doch niet deelbaar , eerft groen, daar na geel en Swart, gelyk andere drooge bladeren , waar in bet met de Caju Lacca overeen komt. Op Leytimor biet bet Wary. Lavian , dat is, duyzent- beens touw, Lede De tweede Plast Vertoont een Tak van de teenagtige touwe firuyk „met des- zelfs vrucht @ afzonderlyk in de gedaante van een tong. 111 HOOFDSTUK. Het Vierboekig Touw-gewafcb. It is een zeldzaam touw, diergelyke men in de Am- "boinfcbé eter lees Eee niet rondt, maar, altyt uit vier firengen [chynende zamen gezet , me- rendeels aan malkander.vaft gegroeyt , waar door bet touw vierkant „en met groevenafgedeelt is, niet regt, maar fchuyns , en gedraayt , lopende zo, dat de groeven van ’t eene bidt niet altydt accorderen met die oam "t andere, want bet gebeele touw is door de bank een dunnen arm en zomtyds éen been dik, en in leeden verdeelt , dewelke omtrent een fpan lank van malkanderen ftaan; als mer 2 doorgekapt beeft „ geeft bet een. klaar water uit, doch ftraks in bruyn veranderende y bitter en onbequaam om te drinken, en `t touw: droogt dadelyk op. Dit touw loopt zoo eenige vademen voort „zoo langs den-gront als op de bomen, eer het zig in wyde-takken verdeelt, waar van altyt twee tegens malkander over , uit een lidt fiaan, en al mede vierkant zyn tot bet minfle rysken toe ;’t zelt- zaamfte aan die touw is, dat men zomtyds zyne drie of vier firengen zodanig fiet verdeelt en van malkander af- gezondert , dat bet zoo-veel byzondere ftrengen maakt , yder met eygene fchor [Je omgeven „en niet te min aan malkander vorén en agter vaft gegroeyt zyn, dog dit fiet men niet dan aan de oude [hammen , en die wat ter Sonne flaan. "t Zelve gebeurt ook, als men een ftuk van "t. zelfde touw eenige dagen in water legt , wanneer bet zich injvier firengen verdeelt; daar bet te voren maar een was, doch dit gefchiet lichter in zout dan in verfch wa- ter , en dewyl dit touw zich in zoo veel. zyde-takken verdeelt, welke alle tot lange touwen werden, zoo maakt bet een geweldige verwerring; aan de witerfte ranken nu, die nog al vierkant „en niet boven een ee? of vin- ger dik zyn, komen de blad-dragende fielen of ryskens voort „twee en twee, tegens malkanderen met bun vieren -in’t kruys „yder verdeelt zig van vooren in drie delen na de manigre van de driebladige gewa[Jen. De twee ag- - terfie delen dragen twee en drie blaadjes y yder twee en drie duymen lang „en ruym een breedt „bet voorfte beeft altyd drie bladeren » grooter dan de agter fte ‚vier en vyf duymen lang, twee vingers breedt , met evene kanten, en van onderen met bochtige ribben. E zt Uyt de voorfte fehoot van de bladt-dragende fteelen , komt de groote bloeyende tros, ruym een voet lang, en daar aan vier a vyf paar zyde-takskens, daar aan ziet men eerft kleine Knopjes in troepen vergadert, dewelke baar openende , zeer kleine geele of vwyl-witte bloempjes vertonen, waar aan men even zes kleine-blaadjes beken- men kan, en daar in zoo veel korte draadjes , met een mi£- / / d 7 Jy y Zab, zr. h Zab. HI. VII. Boek IV. Hoofi/t. cum piftillo medio bifido inftar lingua Lacertz: Ip- forum odor ingratus eft & naufeofus, qui convenit cum odore florum Coculi Indi. Sub piftillo ifto eapi- tulum locatur, caput aciculi referens, quod fen- fim nigricat, & in fructum excrefcit , tandem totus marceícit ac decidit racemus feu corymbus. uam folia ex petiolis decidunt, horum extremi- tates incurvantur, ac claviculas mentiuntur, quz ta- men in hoc fune non obfervantur; fique per terram prorepit, vel non alte fupra hanc elevatur , longa ac tenuia emittit fila ad folum , que ibi radices agunt, clavicule autem ejus nihil aliud funt quam rachides incurvate ac circinnatz, quum & in his aliquando e- tiam quzdam obfervantur foliola, atque hunc obfer- vant ordinem , quum nempe clavicula talis una loca- tur parte, in fubfequenti articulo fimilis locatur ob- pofita, in fupremis quoque ramis clavicula locatur obpofita petiolo foliofo. Nomen. Latine Funis quadrifidus. Malaice Tali Bu- bur, h. e. funis naffarum , quod nomen commune eft cum precedenti. Amboinice Habiat & Seruwary. Locus. In denfis crefcit minoribus filvis, ut & in hu- midis vallibus circa Sagu filvam , humilesque trans arbores prorepit. Ufus. Ejus funes lentiffimi funt & flexiles, ita ut fere disrumpi nequeant, unde & multum adhibentur ad reftes, praefertim quibus naffe ad fundum dimit- tuntur, unde & nomen obtinuit „item ad anchorarum funes navigiorum Corre Corre dictorum , in aqua enim marina durabiliffimi funt, unde & ad reftes re- tium duétilium eliguntur. Folia cum ferri erugine contrica Amboinenfium- variolis inliniuntur ad hasce exficcandas. iim "Fabula "Tertia Ramum exhibet Zunis quadrifidi cum ejus ftipite a diffeto & feparato, ac corymbo florifero 2. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 5 middel flyletje in twee fpitzen verdeelt, als een flange- tengsken. De reuk is vuyl en walgelyk , overeen komende met bet bloeyzel van Coculi Indi. Onder bet voornoemde fiyletje vind men een klein knopje als een fpelde-booft , ^t welk met ter tyd [wart word, zynde de vrucht daar- van, eyndelyk verflenft den gebeelen tros en vald af. Als de bladeren van bare fielen afvallen, zoo krullen baar de eynden om, zoo dat menze voor Clavieren aanziet, dewelke nogtans aan dit gewas niet te zien zyn; als dit touw langs de aarden kruypt, of niet boog daar boven verbeven 15 , zoo zendt bet lange en dunne draden na be- neden, dewelke in de gront wortelen; dewyl de Clavie- ren anders niet zyn dan de Visa zyde-ryskens , zoo ziet men dikwils nog eenige blaadjes aan dexelve , en xy bouden ook deze ordre, die als de Claviere aan de eene zyde fiaat , zoo vindt men ze aan °t volgende lidt aan de tegen over ftaande „ook ziet men aan de voor fte takken meeft overal een Claviertje tegen over een bladt-dragende fteel. Naam. In't Latyn Funis Quadrifidus. Op Maleyts Tali-Bubur, dat i$, Funis Naffarium , een naam ge- meen met bet voorgaande, Op *t Amboinfch Hahiat en Se- ruwary. Plaats. Het waft in dichte kreupel-boffchen , en in vog- tige Valleyen omtrent °t Sagoe-bofch, en loopt maar over bet lage geboomte. Gebruyk. De touwen zyn zeer taay en buygzaam , en Jcbier onverbrekelyk , werdende daarom veel gebruykt tot diverfche zeelen , inzonderheid waar mede men de Vis- korven na de gront laat, waar van bet den naam beeft. Hem tot ankertouw aan de Corre Corren „want bet is in zeewater durabel , daarom men bet ook tot touwen aan treknetten neemt. De bladeren met yzer-roeft gevreven, Jmeert men op de Amboinfche pokken, om die te drogen. De derde Plaat Vertoont een Tak van het Wierhoekig Touw-gewas, mer deffelfs Struyk 4 afgefcheyden , en de bloemtros 2 af- zonderlyk. CAPUT.QUARTUM. Faba marina. Parrang. — Uropzi noftrates huc usque putarunt, hunc fru- E &um provenire ex planta marina vel maritima, quum hic plerumque fructus in litore reperia- tur, ac proinde Faba marina vocatur , licet autem hzc opinio fit erronea , notam tamen ac vulgarem denominationem fervare volui, preterquam quod plu- rima Indica & incerta gerat nomina, ac re vera maxi- ma ex parte circa oras maritimas crefcat. Planta itaque , Fabam marinam proferens, inter precipuas eft. plantarum convolvulacearum , quas In- dice alunt filve, queque longe lateque fefe extendit, ita ut fepe difficillimum fit verum ejus invenire or- tum, licet ejus truncus non tam craflus fit, quam il- le Folii Lingue. Plerumque ultra pedem craflus eft, a radice ipfa non divifus ad binas tresve orchias , fefe- que inftar arbufcule erigit , quumque tener adhuc fit; vicinam aliam adfcendit arborem, quum adtin- ere eam poffit alioquin terrae incumbit, atque dein efe in plurima dividit flagella miris gyris inftar cochle- arum vel ferpentinum duétuum inflexa, in quibus fz- pe etiam ab utraque parte: dorfum adparet, non au- tem ita diftinétum & acutum. quam in. folio Lingue, atque hzc flagella fic adfcendunt fine foliis proximas ampleétentia arbores , ita ut fepe fex oftove arbores fimul per hzc flagella intricate atque adunate fibi conjungantur , nec una fine alia excidi nequeat, que viva eft imago Amboinenfium folitudinum ac defertorum , nudis enim ramis quum jam adtigerit illarum vertices, nec quidquam ulterius inveniat, quod ampleétatur, undique deorfum fua dimittit fla- gella, que tum demum fefe in plurimos tenues ac virides dividunt ramos ac rachides, ex quibus folia dependent, Hac IV. HOOFDSTUK. Zee-boonen en Meyr-boonen. Nze Europianen bebben tot nog toe gemeent , dat O deeze vrucht een zee-gewas xy, of in zee zelve, of op een SE omtrent de zee voortkomende, dewvyl men de vruchten gemeenelyk p Strand vind , en daarom dezelve Faba marina, dat is Meyr-boonen en Zee-boonen genaamt werd; boewel mu deze meening op abuyzen ge- grond is „zoo beb ik egter de bekende en gemeene benamin- ge willen bouden , om dat die plante in de Indifche talen te veel en onzekere namen beeft, en in der daad voor bet meli deel omtrent de zeekanten groeyd, plante dan, waar van de Faba marina komt, is mede een van de woornaamfte flinger-touwen , die men in de Indifche boffen vind , zoo wyd en zyd zig uitbreiden- de, dat men dikwils moeyte beeft om den oorfpronk te vinden, boewel den I zo dik niet word als die van "t Folium linguæ. In ’t gemeen is by ruym een been dik, van de wortel aan twee en drie vademen lang , on- ‚ verdeeld , en zig oprigtende als een boompje. Zo by jong zynde, in zyn buurt een andere boom kan vinden, loops by dezelve op, want anders blyft-by op de aarde leggen; van daar verdeeld by zig al gaande weg in veele ranken, met zeldfame bochten en wendeltrappen als ooit een Slane ge maken kan, daar aan men ook zomtyds te weerzyden een rugge fiet, doch zoo duydelyk en fcberp niet als aan bet Folium linguz. Deze touwen lopen zoo op noch al zonder bladeren, alle de naafte boomen bevattende, dat dikwils een geheel troup van zes of acht boomen met deze touwen verwerd aan malkander bangt , en de eene zonder de ander niet omvallen kan „een levendige vertoninge van de Indifche «vilderniffen, want met zyne bloote takken nu al den top derzeloer beklommen hebbende, en niets meer vindende dat by omvatten kan , zoo laat by van alle kanten zyne zelen om leeg bangen , die zig dan eerft ver- delen in veele dunne groene ta en ryskens, daar aan de-bladeren bangen. A3 Deze 6 HERBARII AMBOINENSIS Hec autem flagella ab illis Folii Lingue diftingui poflunt , quod ipforum cortex vere cinereus fit, ing- qualis , rugofus , inque majores divifus ac fiffus lamel- las, tenuiores rami quoque hic & illic genicalati funt. Longa ifta viridia flagella ad latera plurimos emit- tunt breves transverfales ramulos, quorum quivis in binos dividitur petiolos , quibus folia infident per bina plerumque paria directe fibi obpofita, raro tria vel unum modo par. Tenera folia optime referunt illa Syderoxyli femi- nz, funt autem minora , inferius rotunda, fuperius in obtufum apicem definentia, quatuor & quinque digitos longa, tres lata, breviffimo petiolo infidentia, lete virentia, glabra, fplendentia, ac vix notabilibus venulis diftinéta, feniora funt breviora, firmiora, ro» tundiora, & obfcure virentia feu nigricantia. Hec autem folia adeo denfe & UE arborum ramis in- herent, ut ipfarum veram frondem vix dignofcere poflimus, quumque hzc flagella Syderoxyla plerum- ue adfcendant, hinc multi funt, qui putant ipforum olia horum effe frondem , atque ipforum filiquas ho- rum effe fructus , in qua etiam opinione quondam verfatus fui. Ex ala folioforum petiolorum alter fimplex rectus ac tenuis excrefcit pedunculus , fpithamam vel fesqui pedem,longus , qui ar&te & copiofe plurima gerit ca- pitula , fefe aperientia in flosculos albos muscofosque, qui nihil aliud fere confpiciendum prebent quam de- cem brevia ftaminula: Plurima autem horum flofcu- lorum pars decidit, exceptis paucis quibusdam in infe- riore parte pofitis , qui in fructus excrefcunt, quorum rudimenta etiam plurima decidunt, que nempe ro- tunda & brevia funt, longitudinalia vero & acumina- ta excrefcunt. Fructus hi maxime & longiffime funt filique , quas unquam quzdam produxit planta, tres nempe & tres cum dimidio pedes longe, quinqué digitos late, ad utrosque fines rotunde, ac porro plane, perque va- tios ifthmos transverfaliter. diftinéte & gibbofe feu rotuberantes juxta numerum fabafum , quz in il- is continentur, ad oras finuofe, quzdam rete , a- lie inftar acinacis incurve, ad fummum binz tresve fimul dependentes alte in arboribus, ita ut e lon- inquo tantum confpici poffint , ach longe theca pe- Kier in officina venales fufpenfe effent. uevis filiqua duplicem gerit corticem , primus at- ue exterior craffus eft, viridis, ac duriusculus, qui ab interiore feparatur, quum filique maturefcant, ac furfum convolvitur, alter feu interior tenuis eft, pil- vus feu flavefcens, durus ac lentus inftar fortiffimz charte, magisque in fulcos & ifthmos divifus eft illo externo, quique nunquam nifi vi aperitur. Intus reconduntur fabe feptem, octo, novem, ad quindecim , plane & magne, craffitie & magnitudine difcorum luforiorum, non re&e rotunde , fed parum oblongz & cordiformes, quarum quzdam ad latera parum compreffe funt, prout in filiquis fibi adcubue- runt, in fuprema ipfarum parte in quibusdam fulcus confpicitur uti in corde , fed non profundus, in qui- busdam in hoc fulco elevatur capitulum quoddam feu hilus, cui venula adheret, per quam filique fuit nexa: Seam hæc aperitur filiqua, fabæ ejus obdu- Gte funt fucco emplaftro argillaceo quafi, quod faci- le abradi poteft, gee mature fabz vere fpadicee funt, dure, & fplendentes, in medio parum protu- berantes , ibidemque radiate inftar fübtilis folis. Am- boinenfes fabz binos transverfales pollices longe & latz funt , craffitiem habentes difcorum. ex nigro fu- fce, ac plerumque oblonge: Reliqua in Occidenta- libus Indie partibus crefcentes majores funt," rotun- diores , crafliores , elegantioris forme 3 magisque pal- lide fufce , non autem adeo glabre quam Amboinen- fes, in omnibus ore funt craffiuscule & late, in qui- busdam rotunde , in quibusdam fulco norate. Sub externa dura pellicula locatur alba, duriuscula , & fic- ca medulla , quz in cun&is reperitur fabis atque bi- fida e(t, fed faporem habet fatuum cum quadam a- maritie, & inedulis eft. à Ligni fubftantia interna penitus porofa eft uti in arundinibus Rottang dictis, fed ampliora gerit fora- mina , ex quibus copiofa itidem exftillat lympha , quum illa diffecetur: Vetuftus trunci & crafforum ra- morum cortex fenfim rubris notatur maculis; fique Soli bene fint expofiti , gummi exfudat pellucidum, ele- Pd Liber VII. cap. IV- Deze zeelen kan men van ’t Folium Linguae daar aan onderkennen ‚dat de fcbor[fe regt graauw is „zeer oneffen y ruyg, en grover gejcbeurt ; de dundere takken bebben me - de bier en daar eenige knien of leden, De lange groene ranken geven ter zyden wyt veele kor- te dwers takjes , ider zig in twee andere fielen verdelen» de, daar aan de bladeren ftaan , gemeenlyk met twee pa- ren regt tegen malkanderen, zelden drie of een paar. De jonge bladeren gelyken zeer wel bet wyfken van bet Yrzer-bout , doch zyn kleender , agter rond , vooren met een [Lompe [bits , vier en vyf vingers lang „drie breed, op een zeer kort fteeltje, ligt of blyde-groen, glad, glim- mende , met pas kennelyke adertjes. De oude werden korter, fiyf , ronder en fwart-groen. Deze bladeren bangen dan zo dik om en door de takken van den boom, dat men deszelfs eygen loof qualyk bekennen kan, en de- wyl deze touwen gemeenlyk de Yzer-boute bomen oplopen, zoo zyn er veele , die bet voor deszelfs loof , en zyne bou- wen voor vruchten van ’t Yxer-bout aanfien , waar onder ik zelver eertyds geweeft ben, Uit den feboot der blad-dragende ftelen komt een ander enkelde regte en dunne fteel voort , een [pan of anderbalf voeten lank, dicht bezet met kleine en witte knoopjes s waar uyt werden witte mofchagtige bloempjes , waar aan men fchier niet dan tien korte draadjes ziet. Het meefte deel van dit bloeyzel vald af tot op weinige van de agter- fte, waar uyt vruchten worden. Onder de fcbepzelen van de vruchten is ook een onderfcheid, want die baar kort en rond vertonen vallen af, maar de lankwerpige en toegefpitfbe , komen tot perfeérie. De vruchten zyn de groot/te en Jong Be bouwer , die men ooit van eenig gewas gezien heeft, drie en vierde. balf voeten lang; vyf vingers breed, aan beyde eynden rond, voorts plat , overdwers in werfcheide voorens ge- deeld y en tu[Jcben dezelve bultig naar bet getal der boo- nen , die daar in leggen ‚aan de kanten digt gezoomd , fom- mige regt, fommige gekromd als een Sabel, ten hoog ften twee of drie by malkander , bangende boog aan de boomen, zoo dat mon ze van verre zien kan ,als of men lange kam- buysjes in een winkel zag bangen, Ider bouwe bett een-dubbelde [chorffe, de eerfte en buytenfte is dik, groen, en bardacbtig, die zich van de binnenfte fepareerd , als de bouwen ryp werden, en baar opwaarts t'famenrold , de tweede of binnenfte is dun, waal , of bleek-geel , bard en taay ,gelyk bet flerkfle per- gament , duydelyker in vooren en bulten verdeeld dan de buytenfte, en die xig nooit dan met geweld opend. Van binnen leggen 7,8, 9 tot 15 platte en groote boonen, in de grootte en dikte van tiktakbord fchyven, niet rond, maar wat lankwerpig en bertformig , fommi- ge aan de zyde wat gedrukt, na dat ze in de bouwen tegens malkanderen geperft gezeten hebben. Aan de bo- venfte kant flaat aan fommige een kloofje gelyk aan een bert, doch niet diep , aan zommige is in bet zelve kloofje een verbeven knopje te zien, daar aan een adertje ftond. waar mede ze aan de bouwe vaft was. Als menze eer opend , zo zyn de boonen bekleed met een droog pleyfter als kley, bet welk zig ligt laat afwaffchen, als dan zyn de rype boonen regt Caftanje-bruyn, bard, en blinkende, in de midden wat verheven , en aldaar fyn geftraald als een Zonnetje. De Amboinfche zyn twee dwersduy- men lang, en twee breed, in de dikte van de voornoem- de fcbyven, fwart-bruyn, en meeft lankwerpig. De an- dere in de wefterlyke delen van Indiën waffende , zyn groter , ronder „dikker „beter geformeerd ‚en ligter-bruyn, maar zo glad niet als de Amboinfche, aan alle zyn de kanten dikachtig en breed, aan zommige rond , aan zom- mige met een vooren rondom. Onder de buytenfte barde Jebaal leyd een wit bardachtig en droog merg, gelyk in alle boonen, dat zig in twee laat delen, /mets van /maak, met een kleine bitterheid, onbequaam tot eten. De fubftantie des bouts van binnen is gant/ch poreus. &elyk aan de Rottangs, doch wyder gegaat , waar uit ook overvloedig water vloeyd, als men ze doorkapt. De oude fcbor(Je aan den flam en dikke takken gewind met- ter tyd rode plekken , en als die wel ter Sonne flaan, zo fwetenfe een belder gom uyt, den fchoonften hernie ge, piget terme ehem eo cepe meme VII Boek. DN Hooff. elegantiffimo fuccino fimillimum, fi vero ultra annum confervetur, obfcurum eft & molle inftar Gummi Ce- raforum: Menfe Decembri flores in confpectum ve- niunt, filique vero ultra annum ex arbore dependent, atque fere nunquam decidunt nifi vi, inque deciduis cortex internus firmiter claufus eft & adheret. Parrana nigra priori fimilis eft modo crefcendi , fed jn omnibus partibus minor: Fabe vero ejusinregula- res funt, articulum longe, femi digitum craffe, ac quzdam quadratz cum oris compreffis, quzdam ve- ro inftar femi plene lune, ad unam nempe partem plane feu parum comprefle ‚ad alteram gibbofe feu rotunde, cuncte autem nigre funt ac fplendentes, ipfarumque filique funt breviores , rugofiores , pau- cioresque gerentes numero fabas. Inter Parran fpecies cunéte exotice fabz nume- randa funt ex India Occidentali & Guinea dedu&z, atque a Clufio defcripta libro tertie exoticorum cap. 1, 7 & 8. fub nomine Lobi Brafiliani ingentis, Fabe ar- borefcentis , & Cordis Sancti Thome, que apud ipfum porro examinari poffunt, quum illas in India Orien- tali non obfervaverim, INomen. Latine Faba marina juxta vulgarem morem. Beigice Zee-boonen & Meyr-boonen licet cum fabis non conveniat nifi quoad ejus fructus. Latine hinc voca- vi Parranam majorem , uti fecunda fpecies mihi dici- tur Parrana nigra & minor. Malaice & Bandanice Ca- lembemba „in Bengala Killa, in Java Villuru. Ternata Oli Oli. Macaflara Gondu feu Gandu. Boega Bam- balu, Amboinenfibus planta vocatur Parran , quod ho- men derivatur a Malaico Parrang, h. e. Amboineníi gladio feu acinaci, quem incurve quodammodo re- ferunt filique, fabe ipfe Zeie vocantur Paran batun. In Hoea Off! n Loehcea Satore, Baleya Piccat. Sinice Kapibut. Altera fpecies Amboinenfibus Parran mette dicitur. Locus. Potiffimum amat crefcere circa litora & zipas, quibus alte adftant arbores, ac praefertim Me- trofidoros, unde & non ita mirandum eft , quod ejus filique putentur effe ad primum intuitum illarum ar- borum fructus, prefertim quum folia inter fefe con- veniant, uti & fructus ac femina Metrofidori cum rva Parrana quodammodo .quadrant , uti id fupra ibro quarto fuit dictum ; quumque hic flagellofus fu- nis potiffimum in vallibus & ad fluminum ripas cre- fcat , immo plerumque in talibus arboribus , que præ- ruptis & inclinantibus inponuntur rupibus circa litora, ubi & mature fabe in aquam decidunt, & in litore hinc inde projiciuntur, hinc creditum fuit , fructus effe plante marine : Eftque porro notus hic funis non tantum in cunctis Amboinenfibus , & Moluccen- fibus, fed Ap cunctis itidem aquofz Indie infulis, a Sumatra per Malaccam usque in Bengalam & Sinam auftralem: Inveni quoque has fabas in litore Capitis BonzSpei, maxime nempe fpeciéi, qualis in Suma- tra obcurrit, unde & concludo has quoque crefcere - in Orientali Africe ora. Diftinguendus eft ab alio furie filvatico feu Tali u. tan, qui in altis crefcit filvis, ac varias itidem per flagella fua connectit arbores, per qua has quoque adícendere poflumus, non autem tam mirabiles for- mant gyros quam Parran , uti & Parran non vel raro denfas intrat filvas, fed tantum ipfarum oras ambit, ac prefértim ubi in quodam Grieg congeries arbo- tum quarundam reperitur, quz fibi arcte adítant. ` Ufus. Quondam he fabe tanquam rariffimz in Eu- ropam deducebantur, ex quibus ciftule tabacariz prefertim nafales-formabantur, qua ad oras argento obducebantur & conneCtebantur, quales potiffimum confpiciuntur in Hifpania , Portugallia , & Gallia , que forte ibi primum ex Africa delatz fuere, quum maxime & rotundiffime huic praefertim condücant operi, tenues vero ac plane Amboinenfes non ita apte. Hoc aütem tempore vulgares funt ac viles. unc in finem foraminulum in fupremo fulco effo- ditur, tumque deponuntur in loco, qui a formicis maxime frequentatur , que internam medullam cito comedunt, vel adeo conminuunt, ut inftar farine decidat. ; - [n India tenere feu femi mature fabe , nondunf ‚fufce, fed pallide rubentes, ad caput lavandum ad- hibentur , quum ipfarum interna feu mollis farina cum aqua conteratur in pultem tenuem , que capiti inli- Bitur y AMBOINSCH KRUYDBOEK. 7 gelyk, doch over °t Faar verwaard zynde, werd don- ker en weekachtig, bet Gummi Ceraforum gelyk. In de Maand December ziet men bet bloeyen , maar de bou: wen bangen over 't Faar aan den boom, en wallen fcbier nooit af, dan doof geweld; en aan de afgevallene blyft de binnenfte fchorfJe noch al vaft gefloten: Parrana nigra is de vorige gelyk aan wasdom , doch in alle delen kleinder. De boonen zyn ongefcbikt ‚een lid lang „en eenen balven vinger dik „zommige vierkantig met ingedouwde xyden, zommige als eem bale maan ‚te we- ten aan de eene xyde plat of wat ingedouwt , aan de andere bultig of rond,alle-blinkende , [wart ‚bare bou- wen zjn korter, rimpeliger , en bare boonen weiniger in t getal. Onder de geflachten van Parran, moet men reekenen alle de vreemde boonen uit Weft-Indiën en Guinea gebragt; en befcbreven by Clufius in °t derde boek, Exotic. cap. I, 7,en8. onder de naam van Lobus Brafilianus ingens, faba arborefeens , en Cor Sancti Thome , dewelke men by bem lezen mag, want ik ze in Ooft-Indién niet gezien bebbe. ` Naam. In’t Latyn Faba marina na de gemeene gee woonte ‚en in °t Duyt/ch Zee-boonen en Meyr-boonen, boewel ze met de boonen geen andere gemeen/chap beeft , dan aan de vruchten. Ik bebze in "t Latyn genaamt Par- rana major, gelyk de tweede zoorte Parrana Nigra en Minor. Op Maleyts en Bandaas Calembemba. In Ben- gale Killa. Op Fava Villuru. Ternaten Oli Oli. Mac- caffaars Gondu of Ganda. Boegis Bambalu. Amboinfch bet gewas Parran , afkomftig van’t Maleytfche Parrang, dat is een Amboin/ch fweerd , of bouwmes beduydende s waarna de kromme bouwen enigfints gelyken. De boonen in *t byzonder bieten Parran begon. p Hitoe Offil. Op Loeboe Satore, Baleyts Piëcat. Singes Kapihut. De tweede zoorte biet op 't Amboinfch Paran Mette. Plaats. Het waft liefft omtrent de firanden en water- kanten „ daar boge boomen zyn „inzonderheid Yzer-boute boomen, daarom bet zo vreemd niet en is, dat men deeze bouwen voor de vruchten van dien boom aanziet , te meer alzo de bladeren malkander ook wat gelyken, als mede de vruchten en zaden van ’t Yzer-bout met de kleine Parran, eenigzints overeenkomende , gelyk boven in "t vierde Boek gezegt is; dewyl ook dit touw meeft in Valleyen en aan de waterkanten waft, ja gemeenlyk aan zulke boo- men, die op fleyle en overbangende klippen aan firand . aan, alwaar de rype vruchten in "t water vallen, en als dan op firand been en weder verfineten. liggen , zoo beeft men gelooft , dat het een zee-gewas xy 5 {voorts is ze bekend niet alleen in alle Amboinfche en Moluxe, maar alle andere Eylanden van Water-Indiën , van Su- matra door Malacca tot in Bengala en zuyder-Sina toes Ik beb ze mede gevonden op den firand van de Cabo de Bon E/perance, te weten van de grootfte zoorte, gelyk men op Sumatra vind, waar door ik giffe dat zy op de Ooft-kuft van Afrika mede waffen: Men moet ze onderfcbeyden van ech ander Funis fils vaticus of Tali utan , dewelke in de booge boffen waft ; en mede eeh troep boomen aan malkander vlegt , waar aan men ook de boomen kan oplopen , maar zulke wonders lyke krullen niet maakt als de Parran, gelyk ook de Par- ran niet zelden in bet digte boftb komt, maar alleen des- zelfs randen bezit, inzonderheid als bier of daar in 't veld een bosje of troep van boomen by malkander gevon- den werd. Gebruyk. Eertyds maakte men een groote rariteyt van deze Meyr-boonen, die men na Europa voerde om doosjes tot fnuyf-tabak daar van te maken, die men dan met fil- ver befloeg , gelyk men ze meeft ziet in Spanjen , Portugal, en Vrankryk, zynde mi[[cbien aldaar eerft gebragt uit Africa, want de grootfte en rondfte daar toe Geh tenen, maar de platte en dunne Amboinjche zo wel niet. Nuter tyd zyn ze gemeen en veragt gew den, Tot bet voor/cbre- ven eynde t men een gaatje in bet bovenfte kloofje , legt ze op een plaats ,caar veel Mieren zyn , die bet bins nenfte SR uit-éten of zodanig verbryzelen, dat bet als meel uitvalt: In Indiën worden de jonge en balfrype boonen , die no, niet bruyn, maar licht-rood zjn ,gebruykt , om bet boofd mede te «va[fcben , bet binnen[le en noch weeke merg met water vryvende , tot dat bet cen dunne pap word , dit men 8 nitur, quod inde egregie depuratur, prefertim a foedis iftis furfuribus, Malaice Calamumor diétis, quod vul- gare ac frequens in India eft malum, ac feminis de- teftabile, quz eleganti ac fplendente capillitio alio- in comuntur. we me ipfo expertus fui, quod fi bis terve fucces- five fuerit inftitutum , Cephalalgia inde orta fuerit, unde & fuadeo, raro tantum effe adhibendum. Plebs Baleyenfis, Javana, & Sumatrenfis, recentes fabas carbonibus inponunt ac torrent , donec exterior dehifcat pellicula , medullamque inftar , Caftanearum fp edunt , licet arnaricet. Melius eft , ut toftam medullam per viginti quatuor horas in aqua macerent, ac dein coquant inftar oleris, fi enim non rite fit praeparata , caput gravat. Quidam tenera ejus coquunt inftar Sa- jor-Bajang, feu oleris folia], iplorumque primam ef- fundunt aquam, quod in Hitoea vidi. Hunc in fi- nem tales eligunt plantas, quz in vallibus ac in ipfa crefcunt terra , quum hz folia gerant majora & la- tiora, ac dulcioris fint faporis, acidula nempe, inftar- foliorum Metrofidori, notandum enim eft, hzc folia inter fefe quodammodo varia effe, quedam enim o- blonga funt & ampla, multosque gerunt foliofos pe- tiolos in ramulis, alia breviora funt & rotundiora , pluresque alia obcurrunt varietates vix notatu digne. Succum ex diffectis ramis exftillantem potant Am- boinenfes cum Saguero contra abdominis tormina : Ejus vimina feu flagella rapfata, & in aqua conquaf- fata inftar faponis fpumefcunt, qua veftes & capilli- tium lavare poffumus , quod apud Ternatenfes in ufu eft. Minor nigra fpecies nullum peculiarem ac no- .tum habet ufum. - à In Macaflära in hoc fructu Meflica feu Parranites reperitur eandem cum fru&u formam habens , fed quodammodo minor eft, rotundior „ac hilo deftituta, ab utraque autem parte & in medio protuberat , ex nigro füfca eft & dura inftar cotis, uti & aurum at- ue argentum ad illam explorari poteft : Macaffarenfes Sram neo cingunt vinculo, atque ad corpus cum a- liis mefticis gerunt ; ut felices fint in bello, licet fine ratione & experientia. In fexto noftro libro de ani- malibus defcribitur fub nomine Paranites: In Hort. Malab. part. 8. Tab. 32, 33, & 34. Faba marina defcribitur fub nomine Perim-Kaku Valli. Por- tugallice & Belgice Gairo, fed Amboinenfis noftre filique non ita funt incurve & intorte, quam ibi in . figura exprimitur, nec noftra. Parr tantum for- mat ftipitem , qui per quatuor vel quinque viros vix ulnis comple&i poteft,* ni modo fit error interpretis, qui forte determinare voluit > quod ejus ftipes fit quatuor vel quinque ulnas longus, nec noftra plan- ta purgantes poflidet virtutes, quantum mihi notum eft. Quidam vero incolarum experti fuere , quod femi matura ac mollis fabarum medulla recenter con- trita, &-cum "m propinata vomitum cauffet , AC proinde optimi fit ufus in Cholerica paffione , uti & fi quis a noxio quodam cibo fit anxius, ut hunc vo- mitu reficiat, qui ftomacho nocet, alii quoque glo- riantur fefe expertos fuiffe, fimili modo adhibitam ipfarum medullam Macaffarenfium- toxicum enerva- viffe , quod per deleteria tela corpori inmittitur. Tabula Quarta Ramum exhibet Parrane majoris , cum filiquis ejus & offi- culo feu faba marina vulgo dicta. OBSERVATIO. . Hec eft Lens Phafeoloides foliis fubrotundis , obpofitis, flore fpicato, pentapetalo, lobis latiffimis, fru&u orbiculato fufco. Thef: Zeyl. p. 139. & Lens Phafeoloides, maxima, In- dica, Cafliz foliis , femine maximo cordiformi Breyn. Prodr. 2. pag.63. & Pbafeolus alatus Indicus , fru&u fufco, orbi- culato maximo, lobis latiflimis & longiflimis Herm. H. Lugd. Bat. p. 494 &c. reliqua vide in Tbefauro meo Zeylanico. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. IV. men dan op "t boofd fmeerd , bet welk daar van treffelyk gereynigd word , inzonderbeid van de afzienlyke Jcbub- ben, in °t Maleyts Calamumor genaamt , eene gemeene plage in Indiën, en aan bet Vrouw-volk afzienlyk, die met een [wart glinfterend baayr moeten pronken. Ik beb aan my ervaren, dat bet tot twee a driemaal kort na malkander gebruykt zynde, eenigzints booft-pyn veroorzaakte, derbaloen ik rade , dat men bet niet dam. altemet gebruyke. Het arme Volkje op Bali, Fava, en Sumatra, brader de verfche boonen op kolen , tot dat de buytenfte /chaal af- ringe, en eten de kern als Caftanjen, boewel bet noch al bitterachtig is. Beter doenze,als zy de gebradene bee- fien een etmaal in water weken „en daar na koken als an- der moeskruyd , want als zy niet wel uitgewerkt zyn ; bezwaren xy bet boofd wat. Zommige nemen ook de jon- ge bladeren, en kookenze als Sajor Bajang , bet eerfte wa- ter weg gietende, gelyk ik op Hitoe gezien bebbe. Hier toe verkiezen zy zodanige planten, die landwaart, en in de Valleyen waffen „dewelke grotere en bredere bladeren bebben , oak zoeter van fmaak yn , te weten fmets , gelyk die van bet Yxer-bout ; want bet fiaat te merken , dat deze bladeren eenig fints verandering onder malkanderen bebben, zynde zommige lankwerpig-breed , en veele geblade fleclen aan bare takken, andere zyn korter en ronder, en mif- „febien van meer veranderingen, die niet de pyn waard zyn om aan te teykenen. Het zap uit de doorgekapte takken vloeyende, drinken de Amboinezen met Saguweer tegens het buyk-krimpfel, de ` zeelen gerafpt en in water gerammaft, fchuymen gelyk zeep , waar mede men ook de klederen en "t booft toa mg kan, by de Ternatanen gebruykelyk. De kleine [warte zoorte beeft geen bekend gebruyk. dese Op Maccaffer werd in deze vrucht een Den gewonden: of Mettica, van dezelfde fatzoen als de vrucht, doch wat kleender , ronder , em zonder keep, te weerzyden in de midden uytpuylende, fwart-bruyn bord als een toets- fteen , gelyk men ook goud en zilver daar op toetzen kan. De Maccaffaren vatten bem in een kopere bandje, en dra~ gen bem aan ’t lyf nevens andere Mefticas', om gelukkig: in den oorlog te zyn , boewel zonder reden en experienties In ons zesde Boek van de Dieren werd by befcbreven on- der den naam van Paranites. : -In Hort. Malab.. part. 8. fig. 32, 33 en 34. werd de Faba marina befchreven onder de naam van Perim- Kaku Valli. Op Portugeefch en Neerduit/ch Gairo, boewel onze Amboin/cbe bouwen zo krom en gedraayt niet en zyme als de Figuur aldaar uytwyft „ook zet ons Parrang ver een zo grooten fLam niet „dat bem A a 5.manomvademen moe» ten, zo bet maar geen abuys vanden Overzetter is „dez welke miffcbien heeft zeggen willen, dat den flam 4. a 5. vademen lang xy, ook zjn van ons Parrang geen pur- geerende kragten bekend. Döch beliben zommige van on- ze Inlanders ervaren, dat bet balf-rype en nog weeke merg van de boonen , verfch gewreven, en met water inge: nomen , braken verwekt , en dierbalven gebruykt wert in Cholerica Paffione. Item zoo iemand zig qualyk gevoeld van eenige fchadelyke koft, om door braken uyt te werpen, wat den maage binderlyk is; andere roemen ook ervaren te bebben „dat bet op gelyke manier gebruykt, bet Mac- caffaarfe [patte gift verdooft, welk door de venynige py- len in "t lyf gefeboten wert. De vierde Plaat ` ^ Vertoont een Tak van de groote Parang-firuyk, met des- zelfs gekrulde houwen en de boon, dewelke de Zee-boon in 't gemeen genaamt wert. AANMERKING. + . Dit is de Lens Phafeoloides , met rondagtige tegensgeftelde bladeren, en een vyfbladige geaairde bloem, met zeer brede houwen, en een ronde bruyne boon. Van de Thef. Zeyl. 2. 139. en de grootfte Lens Phafeoloides van Indie, met bla- den alsde Caffia, en een zeer groot hartformig zaadt van Breyne in zyn tweede Prodr. p. 63. en de Indifche gevieu- gelde Pbafeolus ofte boon met een ronde bruyne vrucht,en zeer breede en groote houwen van Herm. in de Hortus Lugd. Bat. p. 494. het overige ziet in onze Thefaur. Zeylanicus. £ Y, Zom. V. 72777 CH 7, EB 777. M EIE d A Dt CMM i HH AM AM 77/1 7 AT Jr 277 HEN Wout A OS SAS SS Ñ SNS SSS SS So SN RRA NOUS N 77 Wach A i VII Boek. V Hooft/. CAPUT QUINTUM. Parrana rubra. Parran Mera. i me» Ujus fruucis tantum fructus noti funt, H zcedentes ` Sunt ve- lius fabas referunt quam unt ro plerumque rotundi , inflar difci luforii mino- is, pant, ia medio m" 2 nr quando lære ndo eleganter rubri pluriaisque maculis notati , glabri, & fplendentes » AMBOINSCH KRUYDBOEK. 9 V. HOOFDSTUK. De Roode Parran. An dit gewas is mog miet meer bekend dam de oruch- ten, dewelke beter na boonen geiyken dam de vonr- gaande. Zy zyn meeft rond als ven dambord [cbyor, » in de, midden wyipurlende van couleur jominds t purper , fomtyds [cheon rood, en met veele vale plok- jad en blinkende, lang: de kanten loopt een core , uxta oras finus decurrit, interne niger, non totum die van binnen Roari is, niet rondom fuytende, maar on- ambiens frudum , fed ad quartam circiter cjus trent de vierdepart ende „daar de kanten even, en tam deliquium patiens, ubl ipfius org funt glabrz, baar: regt is, anders zoudenze regt rend zyn; ac latus eft, alioquin perfecte fpharici effent baar lengte is omtrent een lid van con duym, in de mid- hi fw, quA itudo pollicis articulum obti- den cen pink dik, zoo dik en bard van fcbaal ‚dat ze qua- net, in medio minimi digiti craffitiem habent, ipfo- Ink door te kappen is, binnen met cen en bard merg, rumque putamen adeo craffom ac durum eft, ut vix das zig in twee decid als aan bet voorgaande. diffecari nt, medulla interna eft ficca & dura, quz bifida eft uti in prioribus. Hzc planta in Amboina non efl obvia, fed in ma- Dr vind men in Amboina miet, maar wel op gni Cerama & Bourone, unde ejus faba per mare groot Ceram en Bouro, van waar de boomen door de Zee m hzc projiciuntur litora, quarum nuclei in horto deze firanden witgefpoeld worden. De korls in myn mco plantati & progerminati longum ac rotundum roduxcrunt funem , vix minimum digitum craflum. Ejus folia cum illis Phafeoli conveniunt, fed funt minora, crafliora, & ex flavo virentia. teman iem- per more Phafcolorum, mollia lanuginofa, wales & cuncti funt petioli. Tenera folia alba er ke? tenuique lanugine inflar litantium Den violacei , nalis infra líbro nono defcripte ; tandem euni) hi flores decidebant, ac ftipes peribat, quod mihi dolebat , quum varias , na von boonen , gant/cb zagt en wol- achtig, gelyk ook alle Beien, De j Gëlle Set Sief met fyne wolle bezet, en als wil za- a^ var on tros voort, daar aan verle by m » gfatzorneerd als Hor- Jelen , die vliegen willen, van couleur „zeer gelyk de bloemen van ‘t Maegdelruyd , bier onder in `t ode Bock be/cbreven, cyndelyd wielen alie deze bloemen af zonder e vrucht te geven, en den flam ging uyt, bet welk Parrang fpecies fimul antaveram, Dec diflinguere ‚alzoo th Ger fcbride zoorten van Parran by mal- potueram,cx quonam hic progerminaffet. hadde geplant , en alzoo niet weten kon „waar van u. Plures alios terre commifi , fed non ‘er veel meer geplant , maar die quamen niet forte faba nima diu decu- miffcbien om dat de boonen te lang op flrand gelegen 2 Circa Hilam suoque of Besa la fiva Faden ra- Noch heb ik omirent Hila aan in bet A" d à Mie "in say Qu RM, n, albentia efant illis , quos plantaveram, fe ‚en nag witter soaren dan die ik g bade fex fepte pollices longa n ta, florum- de, Gen 7 du lang, y breed, den tros on bloemen que priori fimilis, fed albi coloris, in de vorige gelyk, doch ast van couleur. Eerflelvd komen mum fquamofa & acuminata progerminant capitu. knopen daar aan voori , gelyk aan uti in Virginali herba , cum Der floribus hi quo- quc conveniunt, feu cum illis Gelala , qui ex quatuor petalis conftant, ex albo virentibus, quorum fupre- mum fcu maximum revrofiexum eft , bina la- tcralia funt inftar alarum, inter hzc locatur cari » inque hoc undecim firma continentur NK pp Ie concavo ` . "elo, atque tres pollices longus eft , fubrilibus ac ruffis pilis pungentibus , idem frutex meer. fructus , juxta » uccret : porro ara Prementes deli taftkuertin, at frottue pro me Tabula Quinta Tom. V. CAPUT efcbubde en torpe/pitfle jh Maagáckruyd , maar bet welke de bloemen ook gel y- hen of ma de Gelala, gemaakt van vier blaadjes , wit den 't groene trekkende , waar van bet voorfle of e agterwaarts omgebogen ús , twee wangen. Tulichen ln ar en daar inne elf flyve draden „die agter aan e 3 B 1 H T | t . E È Hp AL i Ui d È m P Ut CH Ei E = E H Y ` i H vi 10 CAPUT SEXTUM, Lobus Litoralis. Parran Kitsjil. Onmunis Parran denominatio horum fruticum me i vulgarem juffit fequi methodum, precedentem nempe Parranam rubram, & hunc lobum litora- lem ad Parranas reducere , a quibus tamen: multum differunt, ac potius ad Cacaram pruritus feu herbam Virginalem pertinent, que Phafeoli {pecies eft. ` Lobus litoralis eft Parrana parva, ac nigra, cujus binz funt varietates, fimpliciter nigra, ac maculata. Ejus farmentum eft longum & convolvulaceum, in lis tore fub arbusculis prorepens , non craflo vel annofo flagello, quo plerumque gaudent hujus libri plante, fed gracili quafi fune vix digitum craflo. Ejus folia femper ternata funt juxta Phafeolorum modum , parum oblonga, palmam circiter longa, tres quatuorque digitos lata, flava in una, ac viridia in altera fpecie, glabra & tenuia, ficcataque , nigerris ma. Flores funt uti precedentis Parrane rubre ‚fed mi- nores, ex albo virentes colore, Cephenem quoque referentes, fupremum vero inflexum ac bifidum ip- forum peralum externe nigricat, quales & funt bine extremitates alarum , quivis flos tres pollices longus ft. Fruétus plurimi fimul dependent, funtque plane & quadrate filique inftar Lobi Cartilaginei a Clufio libr. 3. Exotic. cap. 9 & 10. defcripti, quem eundem cum. hoc Lobo litoreo habeo, quevis autem filiqua quatuor, quinque, ac fex pollices longa eft, ultra binos lata „ ab utraque parte amplo dorfo notata, in quo duplex decurrit (inus „a petiolo nempe usque-ad apicem , ex- terne penitus nigra feu terrea , firmis tenuibus ac ruf- fis pilis fed vagis hirta , qui cortici adcumbunt , ac par- vum excitànt pruritum , quum alicujus cutim tangant. Ejus ore tenuibus fed firmis pelliculis circinnatis ac ma obíite funt, atque inter has tenuis decur- rit futura, jaxta quam filiqua aperiri poteft inftar cru(ti, exterior vero pellicula fragilis eft, (eu uti . Clufius dicit, cartilaginea , intus tres vel ad fummum quatuor locantur fabe , quot: nempe ifthmi externe notantur , que in peculiari continentur facculo , ex alba & tenui pellicula conftruéto. " Fabæ funt fere rotunde - dE majores biobulo' Belgarum , feu inftar minoris difci alveoli ; in medio rotuberantes, ac fere undique circa oras fulco feu ilo notatz ; in quo nervus locatus fuit, quo filique fuere juncta. Biformes funt, quadam enim penitus nigre funt , quadam hepaticz , & in fundo nigris maculis ac cha- racteribus diftinéte, qui tamen majorem conftituunt partem ipfo fundo , intus replete dura, alba, & ficca medulla; fi autem adcurate adtendatur , comperiet quis , nigram fpeciem majora , & magis obfcure viren- tia gerere folia quam maculata, uti & variegatz fa- bz quoque tenuiores ac, planiores funt , harum vero multe. fenfim quoque nigrefcunt. Nomen. Latine Lobus Litoralis, Clufio Lobus carti- lagineus. Malaice & Amboinice Parran Kitsjil,& Par- run Mette, meliore jure vocatur, Maboa Pantey, feu herba Virginalis litorea, Locus. [n litore crefcit fub fruticulis , arbores iti- dem adfeendens, quum has adtingere poffit; juxta Clufii relatum l. c. in infula S. Mauritii quoque cre- fceret. SS S Ufus horum fructuum huc usque parum innotuit. Clufius putat lobum fuum cartilagineum elle edulem nullus vero horum incolarum id imitari cupit com- munis enim hic opinio feu monitio e£, nullas faba- rum fpecies in litore crefcentes cibo effe adhibendas quum plerumque vel ventrem vel caput conmoveant , quz autem harum fint edules , illas loco fio conme- morabimus. TENA eie fimilis frutex, eft longa emittens, rotunda , lenta, ac pollicem craffa flagella, quibus arbores adícendit. piis 3 "Cujus HERBARII AMBOINENSIS . mende. Liber VL cap. VI. VL HOOFDSTUK. De Strand-Peul. E gemeene benaming Parran van deze gewaffen, D beeft my bet gemeene gevoelen doen volgen, de voorgaande Parranam rubram en dezen Lobum litoralem onder de Parrans te reekenen, waar van xy nochtans veel verfchillen, en veel meer onder de Cacara pruritus of Maagdekruyd beboren , bet welk een zoort van boonen is. Lobus litoralis is een kleene fwarte Parran, verdeeld in twee veranderingen , enkeld-fwarte en ge/pikkelde. Het is een lang en flingerend zeel, op Jirand onder bet lage geboomte kruypende, met geen dikken of veeljarigen ftam, gelyk dezes Boeks planten behoren te bebben , maa met een ranke touw, fcbaars een vinger dik. De bladeren (laan 3. en 3. by malkanderen , naar der boonen manier , «vat langwerpig , omtrent een band lang, 3 en 4. vingers breed, geel-proen aan de eene, en gras-groen aan de andere zoorte, glad en dun, droog geworden zynde , pik-fwart. Het bloeyzel is als aan de voorgaande Parrana rubra, doch kleender „ mede uyt den witten groenachtig , en een Horfel gelyk , alleenlyk bet bovenfte omgebogen, en in tween geklovene blaadje, ic nan buyten fwartachtig, gelyk ook zyn de eynden van de 2. blaadjes aan de wangen, en ider bloem is drie duymen lang. De vruchten bangen veele by malkanderen , zynde plat. te en vierkante bouwen, gelyk den Lobus cartilagineus by Cluf. libr. 3. Exotic. cap. 9 en 10. befcbreven , die tk voor bet zelfde boude met deze Lobo litorali. Ider bouwe is 4. 5 en 6 duymen lang , meer dan 2. breed, aan wederzyden met een breeden rug, daar aan eem dubbelde kam ftaat, van de fheel tot de fpits toe gaande, van buyten gant/ch fart of aardverwig , met fbyve , fy- ne „en roffe baayrtjes ydel bezet, tegens de fcbaal aanleg» gende , en een kleen jeuken veroorzakende als zy iemand op de buyd komen, Spes Ss De kanten zyn dunne doch ftyve velletjes, gekruld , en met bogtjes, en tuffcben dezelve is een fyne naad rondom gaande, langs dewelke men de bouwen openen kan, gelyk een pafteyken, zynde de buytenfte fchelle bros, of gelyk: Clufius zegt , kraakebeenachtig , binnen leggen 3. d ten boogften 4. boonen, zoo veel bulten van buiten te zien zjn, t zamen in een byzonder zakje van een wit em dun velletje gemaakt, — ` De boonen zyn ten maaften by rond , wat grooter dan een Hollandfch dubbeltje , of als een kleine Dambord- Jchyve, in de midden wat uytpuylende , en fcbier rondom aan de kanten met een voore of geute omgeven, daar in de zenuwe gelegen beeft , waar mede zy aan de houwen vajt waren. : Zy zyn van tweederley fatzoen, want zommige zyn geheel fwart, oer, leververwig , op den grond met Jwarte plekken en Charatteren , welke egter meer zyn dan de grond, binnen met een bard, wit, en droog merg uytgevuld,als men naauw oplet, zal men bevinden , dat de gebeele [warte zoort grooter en donker groender bla. deren beeft dan de gefchilderde , gelyk de gefchilderde boonen ook dunder en platter zyn „doch veele van dezelve worden metter tyd ook Goart, ; Naam. In't Latyn Lobus litoralis, by Clufius Lo- bus cartilagineus. Op Maleyts en Amboinfch Parran Kitsjil en Parran Mette: beter noemd men ze Mahoa Pantey , of Strand-Maagdekruyd. Plaats. Het waft op Brand onder de lage ruygte , ook de boomen at en! als bet dezelve vind. Na beden van Clufius loco citato. zoude bet ook op "t Eyland Mauritius waffen. e == Gebruik. Tot noch toe is van deze vruchten geen ge- bruyk bekend. Clufius boud zynen Lobus cartilagineus wel voor eetbaar , doch niemand van deze Inlanders wit bem zulks nadoen, want men boud albier voor een ge- meene waarfchouwing, dat men geenderley boonen-zoor- ten op ftrand «va(fende , ligt tot de koft gebruyken moet , om dat zy gemeenlyk of den buyk of bet boofd beroeren, welke nu daar van eetbaar zyn, zullen wy op zyn plaats aanwyzen. : Parrana miniata is een diergelyk gewas ‚met ronde, duym-dikke, lange, en taaye ranken de boomen opklim- ‘Blade-. Zab.VI. Lag. 22. TEE VII Bock VII Hooff. Cujus folia ac flores cum illis priorum conveniunt, hujus vero paulo majora funt, glabra, & ex nigro vi- yentia, ternata quoque, longisque petiolis infidentia, & ample diftantia. - Flores , uti dictum eft , quoad formam cum illis precedentium conveniunt , funt autem late rubri feu minii coloris , decem autem ipforum ftamina alba funt cum antheris nigris ; caliculus, cui flos infidet , virefcit, & inftar ferici fplendet. Ejus fructus nondum vidi, quum hic frutex raro obcurrat , atque unicum tantum ` obfervavi in Hitoea circa fluvium Wackabuli. Lobus hic litoralis in Hort. Malab. part. 8. fig. 36. defcribitur nomine Kaku Valli. Portugallice Faba Co- feira. Belgice groot Maagdekruyd. Amboinenfis vero planta non ita pilofa eft , ejusque virtutes Medicinales vide in H, Malab. |, e. Tabula Sexta Ramum exhibet plante, que: Lobus. Litoralis Rumphio dis citur, ac vera Phafeoli fpecies eft. OBSERVATIO. Hec eft Phafeolus Indicus, filiqua cartilaginea, rugofa, . füfca, duplici crifta finuofa donatus Cat. H. Amft. p.276. & Plukn. Almag. Bot. p.292. & Phafeolus Indicus filiqua majore pungente Commel, in notisvad H. Malab. & Fl. Malab. p. 53. ubi vide reliqua ; uti & in The/. Zeyl. p. 191. ubi vocatur Phafeolus Indicus lobis villofis , pruritum’ , excicantibus. Muf. Zeyl. 60. eg CAP U-T-SEP-T IMU M. Fimis Gnemoniformis. Tai Gnemon. SN Ali. Gnemon filveftris quoque funis eft , tltra pedem vel crus craflus , cujus. inferior € lon- iffmus ftipes terre incumbens fepe magnis gyris ferpentis in modum , paucisque porro flagellis arbores adfcendit, que in ampla diftinéta funt geni- cula,undique protuberantia ut? in Gnemone arbore. Interftitia autem ex rotundo parum. compreffa funt, atque in plana parte fulco quoque notata. “runci cortex craffus eft, glaber, ficcus, viridis, & mufcofus , flagellorum fufcus. Folia in articulis bi- na fibi funt obpofita , rara & vaga, illis Gnemonis arboris fimilia, fed majora, craffa, glabra, ex nigro virentia, & fplendentia, illis Tapanawe fimilia , junio- rum octo & novem, vetuftorum fruticum fex & fep- tem pollices longa, binos & binos cum dimidio lata, fuperius latiffima, in obtufum apicem definentia , ip- forum vene transverfales fubtiles funt & arétx,uti in Caryophyllis , cunéteque in finum excurrunt , quicum oris paralelus eft. Fructus magis cum illis Gnemonñis conveniunt, quam reliquz hujus plante partes, funt autem plerumque majores, forma majorum glandium, fed cupula de- ftituuntur, tres digitos transverfales longi, tenuique obduéti carne, quz facile decidit , quum fit ficcus ac fragilis; tumque reftans fructus oblonga nux eft ejus- dem longitudinis, ultra digitum crafla, ab utraque acuminata parte , externe duro & fulcato putamine obdutta, in quo quatuordecim acuti fulci adparent per totum decurrentes fructum, atque inter tales bi- nos fülcos alii minores obfervantur , fed non eo usque excurrentes , coloris hepatici. . Sub hoc lignofo putamine oblongus locatur nucleus in rotundos definens fines, externé glaber & gilvus; interne albus, ficcus, & durus inftar Gnemonis, nu- ces hz carne fia obduéte raro confpiciuntur, quunt funes hi altiffimas adfcendant arbores , ubi tam diu de- pendent, donec exterior caro computruetit , tumque fulcati decidunt fructus, inque fupremo apice in bi- nas dehifcunt partes , ubi longus provenit furculus feu germen, quod in novam excrefcit arborem. Tom. 7. Ejus AMBOINSCH KRUYDBOEK. it Bladeren en bloemen zyn van maakzel als de voor- gaande , de bladeren zyn wel zoo groot , glad, en fwart- groen, 3. by malkanderen, op lange fleelen aan dezelve wyd van malkander ftaande. . De bloemen zyn, als gezegt , van maakzel als de vorige, ligt fcbarlaken of menie-rood , maar de 10. binnenfte draden zyn wit met [warte noppen. Het kelkje „daar de bloem in Haat, is groenachtig ‚en glimd als zatyn. De vruchten beb ik daar aan nog nooit gezien, want den ftok word weinig gevonden , en ik bebbe maar cen aange- troffen op Hitoe, omtrent de Rivier Wackahuli. Deze Lobus litoralis werd befchreven in Hort. Mas lab. part. 8. fig. 36. onder den naam van Kaku Vallis Op Portugeefch Faba Cofeira. In "t Neerduyts groot Maagdekruyd, doch de Amboinfche beeft zoo veel niet van de baayrtjes, en de Medicinale krachten daar van ziet loc, citi De zesde Plaat Vertoont een Tak van een Plant, welke de Strand-Peul van Rumpbius genaemt wert, en een regte zoort van Boonen ise AANMERKING. Dit is de Indifche Pbafeolus ofte Boon met een kraakbee- nige houwe, die ruyg, ros, en met een dubbelde bogtige kam omgeven is, in de Catal. van de Amflerd. tuyn p. 276. en van P/ukn. Almag. Botan. p. 292. En de Indifehe Boon met een groote ftekeride houwe van Commelin in de aan- tekening op de H. Malab. en de 77. Malab. p. 53. alwaar het overige ziet, als mede in de Tbefaur. Zeylan. p. 191. alwaar ze genaamt wert Zndifche Boon met ruyge houwen; die jeuken verwekken van het Muf. Zeyl, p. 60. — VH- HOOFDSTUK. De Gnemon-vormige Touwe-Struyk. Ali'Gnemon ir mede een woefte touw, ruym een been of dye dik werdende , met den onderfien en zeer aen ftam op de aarde leggende , dikwils met groote bogten als een Slang , en voorts met weinige rans ken de bomen oplopende; xy zyn in wyde leden werdeëld, die rondom uytbuylen , gelyk aan de Gnemon-boom. De tuffchen-plaatzen zyn uyt den ronden wat gedrukt, en aan de gedrukte zyde met een vlakke geute of voore. De fcbor[fe des flams is dik, effen , droog, groen, en mofchachtig , aan de ranken bruynachtig. De bladeren fiaan aan de leden 2. en 2. tegen malkanderen „met wei- nige en ydele paren, die van den boom Gnemon gelyk, doch grooter , dik, glad, [wart-groen ‚en glimmende, die van lapanawa gelyk , aan de jonge 8. en 9. aan de oude 6. en 7. duymen lang, 2. en 23 breed ‚na voren toe breed, met een [Lompe [pits , bare dwers-aderen zyn fyn en digt, gelyk aan de Nagelbladeren „eyndigen baar ook alle t za- men in een foompje y bet welk mes de randen paraleel loopt, De vruchten gelyken meer na de Gnemon, dan de andere delen van deze plante ; doch zyn doorgaans grooter, in gedaante van groote Eekelen, doch zonder buysjes , 3. dwersvingers lang , met cen dun vleefch bekleed, bet welk ligt afvald , om dat bet droog en bryzelig is, endan blyft de refterende vrucht een lankwerpige note in dezelf- de lengte „en ruym een vinger dik, agter en voren toege- Jpitft , buyten met een barde en géribde fchale bedekt , waar aan men 14. fcherpen ribbe ziet, van bet eene eynd tot "t ander gaande , en tufJchen beyde noch enige kleen- dere, die met doorgaan , leververwig van coleur. Onder deze houtachtige fcbale leyd een langwerpige Korl met ronde boofden , van buyten effen en vaal, van binnen wit, droog „en bard gelyk Gnemon , deze nooten met baar vleefch omgeeven ziet men,zelden , om dat baare touwen bouge boomen oplopen, daar zy zoo lange bangens tot dat bet buyten[le uleefcb afgerodt is, als dan wallen de geribde vruchten om leeg, berften aan ’t voorfte eyn- de in tween, waar uyt een lange fcheute komt, die tot een nieuwen boom word. Ba Het 12 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. VII. Ejus lignum internum eft fpongiofum , vagisque ex poris conftat, atque,ex trunco fuccum emittit tenuem, vifcofum , ac lete rubentem , ex flagellis autem, fi diffecentur, lympida exftillat lympha. A 3 Nomen. Latine Funis Gnemoniformis. Malaice Tali Gnemon. Amboinice in Hitoea Walifoa, in Leytimora Bas erronee Soa wale, & Soa abbal , que nomi- na fequenti competunt plante. Macaflarice Culang befaar. | RE Locus. In altis crefcit montibus, atque ibi in filvis defertis fed non copiofe , fructus ejus huc & illuc pro- je&i inveniuntur, quum magnam Hitoes viam perme- amus, quidam etiam in litus per flumina deferuntur. Ujus. Penuria tempore decidui conliguntur fru- &us, qui füb cineribus calidis torrentur, donec ex- terius dehifcat putamen, ac depurati nuclei inftar Gnemonum eduntur, funt autem lenti, nec grati fa- poris. Ejus flagella, non ultra digitum craffa , adhi- bentur inftar illorum funis quadrifidi, ex quibus res- tes formantur , quibus nafle in mare demittuntur. Tenera flagella, que nondum folia produxerunt , in tenuia finduntur loramenta , atque in fumo confer- vantur, quibus hamos cum reftibus neétunt & adli- gant. Quum fructus in terram prolapfus putrefcat, at- que germen emittat , exterius putamen femi decidit, internusque nucleus integer remanet, in fumma parte progerminans, tumque optime glandem refert Euro- paorum. , Tabula Septima Ramum exhibet Funis Gnemoniformis cum ejus fructu in- tegro a carne obduéto, & ab eadenudato 7, in quo puta- men firiatum feu fulcatum & acuminatum confpicitur. Het bout is «an binnen fpongieus, «vyd gegaat, em geeft uyt den flam een dun kleverig en lichtrood zap, maar uyt de ranken een weinig klaar water, als men ze doorkapt. Naam. In*t Latyn Funis Gnemoniformis. Op Ma- leyts Tali Gnemon. Amboinfch op Hitoe Walifoa , op Leytimor Warifga, qualyk Soa Wale en Soa abbal, m namen de volgende toekomen. Maccaffaars Culang befaar. Plaats. Het waft in "t booge gebergte in’t wilde Wout, en aldaar ook niet veel. De Vruchten vind men bier en daar verfmeten, als men de groote landweg van Hitoe overgaat , zommige ook op firand door de rivieren uitge- dreven. Gebruyk. By hongersnood vergaderd men de afge- wallene vruchten , braadze in de beete a[fcbe , tot dat de buytenfte fcbaale berft de fchoongemaakte korls eet men als Gnemon , maar zy zyn taay en flegt van fmaak. De ranken , die niet boven een vinger dik zyn , werden gebruykt als bet voorgaande Funis Quadrifidus om zee- en daar van te maaken, waar mede men de Vi/cb-fuy- ken of bobbers in de zee laat zinken. De jonge ranken, die noch geen bladeren voortgebracht bebben , fplyt men in dunne riemen, en verwaardze in den rook , em de vis- boeken en bate lynen daar mede aan malkander te binden. Als de vrucht op de aarde rot , en uyt wil fcbieten , zoo vald de buytenjte fcbaal half af, en de binnenfte korl blyft beel, aan ’t voorfte eynd uytfpruytende , als dan gelyken ze beel wel na een Vaderlandfche eekel. De zevende Plaat Vertoont een Tak van de Gnemon-vormige touwe-ftruyk, met deszelfs geheele vrugt e, zo als die nog met het Vlies bekleedt is, en 5 dezelve ontbloot ; en met de ge- ftreepte ofte gevormde en fpitfe fchaal bedekt, * CAPUT OCTAVUM Gnemon funicularis. Gnemon Tali. Nemon.tali eft frutex prorepens , cujus funis haud G ultra brachium craffus eft, quique, quum parum proferpfit, longe lateque in plurimos fefe divi- dit ramos; qui iteruni in articulos feu genicula divi- duntur inftar reliquarum Gnemonis fpecierum , pre- fertim vero ejus minimi ramuli, quibus folia incre- fcunt , omnes enim hujus funis partes melius cum il- lis veri Gnemonis , libro primo cap. 58 & 59 defcripti, conveniunt illis praecedentis. : Ejus folia bina fibi funt obpofita, quinque & fex pollices longa, binos & binos cum dimidio lata, fir- ma & fuperne glabra, inferne paucis & finuofis ad- modum coftis donata. : Flores funt virides & nodofi juli uti in Gnemone ma- re, plurimi fimul in racemo congefti, qui minimum pi q longus eft, & culmum craflus, ex cujus arti- culis feu verticillis fructus excrefcunt eodem modo uti in Gnemone femina. ; ui ex magnis nempe dependent racemis plares fi- mul, oblong! inftar femi perfecti Gnemonis fructus, forma ovi, primo virides, dein aurantii , ac tandem minii coloris. Ipforum bacce binis gaudent cortici- bus, quorum exterior mollis eft & carnofus , intérior durior, ex firmis quafi pilis conftans inftar apiculo- rum fqamarum Oryzz , qui apices ingratum cauffant pruritum , quum cutim tangant. Maturi nuclei ama. ricant, unde crudi inedules funt, qui Decembri & Ja- nuario obfervantur. - : Nomen. Latini Gnemon funicularis. Malaice Gnemon Tali. Macaflarice Culan. Amboinice Soa Wali, & Soa Wari, feu Zog Abbal. Locus. ‘In umbrofis crefcit vallibus & ad montium edes, non autem in denfis filvis uti precedens. In eytimora obcurrit poft Caftellum Victoriam in valle fluvii Waytombo, & circa Batu Medji. Ufus. Fruêtus ejus maturi aque incoquuntur, inSole exficcantur, ac parum füpra ignem torrentur, donec exterius dehifcat putamen, quod facile fit, quum fit tenue , VIH, HOOFDSTUK De Touwachtige Gnemon-ffruyk. Nemon tali is een kruypende beefler , wiens touw niet boven een arm dik is , en naar een weinig kruy- Pen, zig wyd en zyd in veele takken verdeeld, en dezelve in knien of leden gelyk alle zoorten van Gnemon, inzonderheid baare takjes, daar de bladeren aan ftaan, want alle delen van dit touw komen nader overeen met de regte Gnemon , in °t eerfte Boek, cap. 58 en 59. be- Jcbreven , dan de voorgaande. A De bladeren ftaan 2. en 2. tegen malkanderen, 5 en 6. duymen lang, 2. en 2% breed, fiyf, en boven glad, béneden met weinige en zeer bochtige ribben. Het bloeyzel zyn groene en geknoopte fleertjes , gelyk aan Gnemon bet Mannetje, veele by malkander aan een trosje , een pink lang , een flroobalm dik 3 uit de werwels aan deze fleerten groeyen de vruchten, op dezelfde ma» nier als; Gnemon bet Wyfken. De vruchten bangen EE troffen , veele by mal- kander , lankwerpig als een balf-ava(Jen Gnemon vrucht, in gedaante van cen Vogel-ey , eerft groen „daar na Oranje, en dan Menie-rood. De befién bebben 2. fcborffen., de buytenfle week en vleesachtig , de binnenfte harder, van fiyve baayren gemaakt als de [pitze van Padi-ayren, welke fpitzen een moeyelyk jeuken veroorzaken, als ze op de buyd komen. De rype korls zyn bitteracbtig van fmaak, en daarom onbequaam raauw te sten, De rype vruchten vind men in December en Fanuary. Naam. In ’t Latyn Gnemon funicularis, Maleyts Gnemon tali. Op Macaffars Culan. . Amboinfeb Soa Wali, of Soa Wari, en Soa abbal. Plaats. Het waft in fcbaduwachtige Valleyen „aan *t bangen der Ss maar in geen dikke bo[Jcben gelyk de voorgaande. Op Leytimor beeft men bet agter bet Ca- fleel Vittoria, in de Valleye van de Waytombo, en om- trent Batu Medji. : Gebruyk. De vruchten ryp zynde , werden in water opgekookt , in de Sonne gedroogd, en een weinig op bet vuur geroofl , tot dat de buytenfle Schaal affpringt, uu , avelk ` Lag. 12. Tab. vur.| Zed. VL: Lag 23 - VII Bock. IX Hooff. tenue , tumque nucleus internus edulis eft , & grati fa- poris inftar Gnemonis domeftici. Juniorum trunco- rum corticem fumunt Macaflarenfes , in fila fcindunt, & in retes contorquent, tenera folia in olus feu Sajor quoque coquunt inftar illorum Gnemonis. Ula Bramin. Oulaffo vel Macuda Gangoli. Portu- gallice Fruita Pemacbo. Belgice Harlaar fupra defcrip- tus Gnemon Tali eric Hort. Malab. part. 7. fig. 22. defcriptus. "Tabula Otlava Ramum exhibet Guemonis funicularis. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 13 welk ligt gefcbied ,om dat ze dunis , als danis de binnenfte korl eetbaar en fmakelyk als tamme Gnemon. De fcbor[fe van de jonge takken nemen de Maccaffaren, [nydenze in draden, en draayen daar bun Vifch-lynen af. De jonge bladeren worden ook gekookt tot Sajor , als die van Gne- mon. Ula Braminees Oulaffo vel Macuda Gangoli. Por- tugeefch Fruita Pemacho. Op °t Duitfcb Harlaar , wil "t bovenftaande Gnemon tali zyn, Hort. Malab. part, 7. fig. 22. befcbreven. De achtfte Plaat Vertoont een Tak van de touwachtige Gnemon-firuyk. CAPUT NON DM. Funis urens. ‘Tali Api. TE Api funis eft non ingens, attamen lignofa & tenuia emittit flagella , dividiturcue in binas fpe- : cies, primo in afperam feu vulgarem , fecundo in glabram. Afpera feu rugofa Tali Api rotunda & recta gerit fila, digitum circiter craffa, quorum craffiffima bra- chium circiter crafla funt, atque in laterales quosdam fefe dividunt ramos, quibus folia infident, quique in longas & nudas definunt claviculas. Folia vero rugofa funt, & ad tactum fcabra , præ- fertim circa ipforum extremitates, ita ut facile tan- gentem ledant vel pretereuntem , fi inprovifo illa nuda cute tangat , vel furfum fricet. Inftar cultri fcindunt, non quidem profunde, fed tamen fatis do- lorifice, acfi quis fefe ufferit , craffiores vero & infi- mi rami glabri funt, & equali cortice obdu&i, Folia quodammodo cruciata funt, non autem di- recte. obpofita, brevibus in petiolis, triaque ac qua- tuor paria una in rachide , vulgaris forme inftar illorum Cerafi, fed brevioray quatuor & quinque polli- ces longa, binos lata, dura, ficca, rugofa, ad oras acute ferrata, multisque parallelis coftis donata, per .quas rugofa func, hirtisque ac vix vifibilibus pilis ob- effa in fuprema parte, inferius enim tantum rugofa ‘funt, dentes vero ad oras, plurimi circa apicem ob- .fervantur in fpinulas definentes breves, qui inferius potiffimum deciderunt. Mi hzc fpecies in ventofis , faxofis, & fterilibus „erefcat locis „ac am a furculis feu flagellis defrau- detur, humilis eft frutex, in plurimos {efe dividens ramos, qui longos emittunt racemos, quique in fine foliofarum. rachidum excrefcunt, atque capitula ge- runt vaga, viridia, & rugofa, que fefe primo ape- riunt in quatuor petala , inftar calicis extenfa , hisce infidet alter acutior & durior conus, paulo major gra- no Oryzz gluma fua contento, hic in binas finditur partes, feu duo fegmenta dura, atque in fundo fafci- a exhibet ftaminum minii coloris, in triangulo pofitorum, & penicillum referentium ,quz inferius con- nexa funt, aliudque ambiunt fufcum ac fplendens ranulum ,. magnitudine viridis feminis Catjang , quod Soren eft, & interne repletum medulla alba, in qua vis feminalis latet. Crafi & perfecti funes diffe@i magnam lympha emittunt portionem inftar arundinis Rottang , quz de- feétu alterius potabilis eft. Longa & afpera flagella majora. & molliora gerunt folia, vaga quoque , atque ex hisce vulneratis pallidum exftillat lac, fed pauca copias Rugofa folia ad lignum poliendum adhiberi -poffunt, quibus & Macaffarenfes telorum vaginas læ- vigant. .. ; Clabra fpecies flagella ac folia gerit priori fimilia, fed non ferrata , nec ita rugofa , utrimque acuminata, fubtiliores & pauciores habentia coftas , unde nec ita fcabra funt. Ipfius flagella inftar longarum chorda- rum proximas complectuntur arbores & herbas, qui- bus firmiffime fefe cireumvolvunt,' ac profunde has etiam penetrant, atque ab altifimis ramis perpendi- cularia demittunt flagella, que. terram tangentia ra- dices iterum agunt, ac latius prorepunt, Sau- IX HOOFDSTUK, De brandende Touwe-ftruyk. di: api is geen groot touw , niet te min met bout- achtige en dunne ranken, verdeeld in 2. zoorten. 1. Het fcherpe of gemeene, 2. "t gladde. Het fcherpe of raauwe Tali Api heeft ronde rechte touwen, omtrent een vinger dik, en de dikfle als een dunne arm , die zich bier en daar inzyde-takken verdeelen, daar aan de bladeren ftaan, en daar buyten met lange en bloote ranken voortlopen. ' Deze zyn rouwen fcberp in ’t aantaften , inzonderbeid omtrent bare eynden, zodanig dat zy iemand ligt verzee- ren die onverboeds voorby gaat, en met de bloote huyd de- zelve aanraakt of na voren flrykt. Zy fnyden als een mes, wel niet diep, egter redelyk /mertende, als of men zig verbrand badde, maar de dikkere en agterfte takken zyn effen, en glad van fchorfJe. De bladeren ftaan eenigfints in 'tkruys ‚doch niet regt tegen malkander , en aan korte ryskens, met 3 4 4. pa- ren van gemeene fatzoen als Ker[Je-blader&n , dog. korter , 4. en 5. duymen lang, 2. breed, bard, droog, ruyg, aan de kanten fcherp gezaagd , met veele paraleele ribben, die ze rimpelig maken , met freekelige en pas zienlyke baayr- tjes bezet aan de bovenfte zyde , want van onderen zyn ze flegts rimpelig „de tanden aan de randen ziet men meeft omtrent de fpitze met korte dorentjes uytflekende „en naar agteren zjn ze meeft vergaan. Als deze zoorte aan luchtige , fleenachtige, en magere plaatzen fiaat, en dikwils van zyn jonge Jcheuten be- rooft werd, zoo blyft bet een laage beefter „zich in veele takken verdeelende , die lange irn voortbrengt. Deze trofJen zyn aan "t eynde van de geblade ryskens behangen met ydele groove en ruyge knopjes, die bun openen voor eerft in 4. blaadjes , dewelke uytgebreid flaan als een voetje, Hier in ziet men een ander fpitzen en barden kegel, wat grooter dan een ryskorl in zyn bolfter, deze Jplyt.in 2. er Jcbalen , en vertoond van binnen een bosje vermiliven-roode draadjes, in een triangel, in ge- daante van eeh quasje, dewelke beneeden aan malkander vaft zyn, en omgeven met een ander bruyn en blinkend korltje , in de grootte van een groene Catjang, bard „en van binnen uytgevuld met een wit merg „daar in de zaad- kragt ficekt. De dikke en volwaffene touwen doorgekapt „geven veel waters uyt, gelyk.Rottangs, dat men ter nood drinken kan. De lange en fcberpe ranken bebben grooter en wee- ker bladeren, die ook ydel ftaan, en uyt deze gequetfte ranken komt een bleeke melk, doch fcbaars. De ruyge bladeren kan men tot bet fcburen van * bout gebruyken. De Maceaffaren fcburen baare kriffcheeden daar meede. De gladde zoorte beeft.ranken en bladeren gelyk de voorgaande, doch ongezaagd , en zoo ruig met, agter en voren gelyk toegefpitft , met fynder en «veiniger ribben, dierbalven zo rimpelig niet, Haareranken lopen als lange koorden door bet naafte geboomte en ruigte „daar zy haar zeer vaft omflingeren , diep iu dezelve infnydende , en dan wan de boog fte takken regte ronken na beneden Jchieten- de, en als zy de aarde raaken , weder inwortelen „en dan verder lopen, B 3 De 14 HERBARII AMBOINENSIS Sauciati funes ferofum effundunt lac, atque flagella rugofa parum funt, attamen nec urunt nec ita vulne- rant quam precedentis , qui mas habetur, atque hzc ultima fpecies femina cenfetur. J : . Nomen. Latine Funis urens. Malaice Tali & Daun Api. Baleyice Boén Api. Amboinice Ha[Jat. Terna- tice Gumi uccu. Macaffarice Ampellas , quod nomen etiam gerit Folium Politorium. _ i ; Locus. Ubique crefcit ad fluminum ripas , atque in vallibus ventofis & faxofis, fi vero nimis vento ex- ponatur, nulla emittit flagella, fruticemque refert qui Haffat Cote} vocatur. p " Ufus. Cunéti hi funes non ultra minimum digitum craffi ab Amboinenfibus quotidie adhibentur ad colli- gendas ferias, naflas, aliaque ligacula „quam lentiffi- mi enim fünt , alii illos conligant , atque poft tres dies fupra ignem parum exficcant , unde mitefcunt , tum- que apti funt ad reftes naffarum, alasque navigio- rium connettendas. . Hujus funis maxime nociva pars funt tenuia & fe- mi nuda flagella, quibus rara infident’ folia, queque denfe obfita funt firmis & vix vifibilibus uncis, qui retroflexi funt, cutimque ledunt , fi furfum fricen- ‘tur, vulnera ejus tamen non magni funt momenti, ac fponte exficcantur & curantur. Tabula Nona Ramum exhibet Funis urentis cum ejus corymbo forifero A feparato. * Liber VIL cap. X. De gequetfle touwen geven een weinig weyachtige melk van baar, de ranken zyn mede wat ruyg, echter branden noch verzeeren zy niet als de voorige, het welk men voor bet mannetje boud, en dit voor bet wyfken. — Naam. In "t Latyn Funis urens. Op Maleyts Taki en Daun Api. Baleyts Boén Api. Amboinfch Haflat. Ternaats Gumi uccu. Maccaffaars Ampellas , gemeen met bet Folium Politorium. . laats. Het waft overal aan de kanten van de Rivie- ren, en in de Valleyen, daar bet luchtig is y en fteenig, maar al te luchtig ftaande, fchiet bet geene ranken, en gelykt een feruyk , ^t welk men Haflat: Cotel noemd. — Gebruyk. Alle deze touwen niet boven een pink dik zynde, werden by de Amboinezen dagelyks gebruykt tot bet binden van de Serien, bobbers, en alle andere bind- werken, want zy zyn uyttermaaten taay ; andere rollen- ze t'zamen , en naar drie dagen boudenze die wat over 't vuur, waar door zy leenig worden, als dan zynze be- quaam tot de towen van bobbers ‚en de vlerken van Corre Corren daar mede te binden, Het zorgelykfte dat van dit touw is, zyn de dunne en meeft kaale ranken „daar aan nog weinige bladeren flaan , want zy zyn digt bezet met flyve en pas fienelyke baakjes, dewelke naar agteren zien, en de buyd verzeeren als men xe ma voren firykt. De quetzuren bebben egter niet te beduyden, en men laatfte van zelfs opdrogen. De negende Plaat Vertoont een Tak van de brandende Touwe-firuyk , met des- zelfs afzonderlyke Z/geme-zros A. CAPUT DECIMU M. © Funis Papius. Papi Apepe. -y Yle funis;adfinis videtur Tali Gnemoni capite fep- I | timo defcripto » uti & ab incolis cum hoc con- e funditur, unumque gerit nomen, malui autem hic illum tanquam peculiarem defcribere fruticem. , Papi ingens eft funis filveftris , dividiturque in latie folium & anguftifolium, Primo Papi latifolius ingens "eft funis filveftris crus circitur craflus, rotundus, & glaber, multis longis gyris per folum prorepens ,ar- boresque itidem adteenders » tenuiora flagella polli- ‘cem crafla funt, fufca, vere rotunda, & glabro ob- duéta cortice, in multos articulos divifa ,qui ad pe- ‘ dis vel ulnz fpatium diftant, ac diftin&i funt verticil- ‘lis protuberantibus , acfi funiculi ibi effent circum- ¿voluti , ex diffectis nullum exftillac lac, fed pauca ]ympida aqua. Ex verticillis iftis ramuli laterales transverfi oriuntur, plerumque autem ex quolibet tantum unicus, rotundus quoque, ac viridi cortice “obduétus, per quos magnum obcupat locum, inque ‘his lateralibus ramulis folia locantur, per quinqpe {ex -& feptem paria direéte fibi obpofita, ac quodammodo “cruciata, ` 3 Folia hec quodammodo cum illis Lanfii conve- niunt, fed craffiora & glabriora , a quinque ad feptem m M longa, binos lata, nervus medius ac latera- es vene plerumque paralele decurrentes parum protuberant ab utraque parte, fuperne nempe & infer- ne, inferius tamen magis acute, inque finus ad oras concurrunt, Flores ignoti funt. Fructus peculiarem habent formam, funt enim in- ftar facci acuti anguftati, in obtufum apicem excur- rentes, inferius vix digitum craffi, ac quinque pol- Jices longi, externe virentes & glabri, ac feraper bi- ni fibi funt obpofiti , atque inferiore parte adeo adu- nati, ut unicum perpetuum referant fructum ‚in an- teriore parte dorfum decurrit leve , juxta quod ma turi dehifcunt. Fru&us ipfe ex craffo conftat & herbaceo putamine feu cortice , qui apertus alium exhibet conum , qui in binas findi poteft partes , atque externe obducitur multis , magnis , fufcis , & longiusculis fquamis , quz omnes ad inferiorem coadunantur partem , inque fu» periore parte, fub priore latitante, oblongum & an- guftum confpicitur penicillum. ‘Atque * LH OOF D'S 7 UK. De breedbladige Papie-touw. It touw febynd wyt de maag {chap té zyn van Tal Gnemon, in * 7: Cap. bejchreeven, gelyk bet ook by de Inlanders met bet zelve: vermengt «vert, en een naam draagt, doch ik beb bet liever albier voor een byzonder gewas willen befchryven. ` Papi is een groote Woutzeel , verdeeld in groot en kleen- bladig. 1. Papi bet grootbladige, is een groot Woutzeel omtrent een dye dik, rond, en effen, met veele flange- “bochten langs de grond kruypende , en dan de boomen op- lopende: De dundere ranken zyn een duym dik, bruyn, regt rondt , en effen van [chor[Je , in veele leeden verdeeld, dewelke een voet of een elle van malkander ftaan, en on- derfcheyden met uytfteckende wervels, als of "er touwtjes om gebonden waren. Uyt den doorgekapten komt geen melk, maar een weinig klaar water. Uyt de voornoem- de wervels komen de zyde-takken regt dwars doch ge- meenlyk uyt ider wervel maar een, meer rond en gras- roen van fcbor[fe , waar door bet een groote plaats be- faat „en aan deze zyde-takken ftaan de bladeren met vyf, zessen zeven paren regt tegen malkander , en eenighnts in ^t kruys. : : Deze zyn eenigfints de Lance-bladeren: wat gelyk, doch dikker en gladder, van 5. tot 7. duymen lank , 3. breed. De middel-zenuwe en zyde adertjes, die meeft pa- ralleel lopen, buylen ter wederzyden uyt, te weeten on- der en boven ‚doch van onderen /cherper , en fluyten baar by de randen met bogen, Het bloeyzel is onbekend. ' De vruchten hebben een zeldzaam fatzoen , want zy bebben de gedaante van een {pits faxken met een flompe Spits, achter [chaars een duym dik ‚en vyf duymen lang, groen en glad van buyten, en ftaan altyd twee tegen malkander , met de billen zoo d'et aan malkander , dat bet een doorgaande vrucht fcbynd : Aan de voorfte zyde nr = SR rugge , langs dewelke zy openberften in e rypbeid. . De vrucht beflaat uyt een dikke kruydacbtige bolfler, dewelke geopent zynde vertoond een anderen keegel , die zig mede in tween laat fplyten, en van buyten bezet is met veele Zroote , bruyne , en langachtige fchubben, al te zamen naar agteren geftapelt , en aan ’s voorfte eynd ,’t welk onder de anderen fchuylt , bezet met een lang en fmal Penceeltje. CS Deze aó.zx. i EE VII. Boek. X. Hooff. ` Atque hæ plume fuperius concurrunt, ibidemque acutum formant conum , inftar albi'ferici fplenden- tem, quum vero ifte fquame parum modo tracten- . tur, mox feparantur & decidunt. In toto autem fru- &u nullum obfervatur lac. Trunci lignum eft porofum, ftratisque fibi incumbit, atque per ramenta feparari poteft, fed admodum len- tum eft. Ejus cortex ex tribus conftat partibus, ex- terno enim rugofo feu fufco cortice abrafo viridis confpicitur, atque fub hoc albus locatur liber , qui in tenuia findi poteft filamenta inftar Lini , unicaque pars eft, que ex hoc defideratur fune, faporis amari- cantis, non tamen ingrati, fere inftar Pulafarii, cui hi funes adfines funt. ; Nomen. Latine Funis Papius, juxta Amboinenfe vel Hitoenfe Papi, in Leytimora ApipelDaun Befaar, feu Apapa. In Celebes ora orientali vocatur Gambir. Locus. In altis crefcit filvis. Secundo Apepe parvifolius , funis eft rotundus , polli- cem circiter craffus , externe cinereus, ac plerum- que multis punétulis ndtatus , nullum gerens lac vel quendam notabilem liquorem , quam lentiffimus & flexilis,non ita protuberantia gerit verticilla, nifi ubi in laterales dividitur ramos, annuli obfcuri notantur. Laterales hi ramuli multo magis multiplicantur & di- viduntur quam in priore fpecie, quam intricatiffimi & inregulares. Rachides culmum circiter craffz funt, feptemque ac novem gerunt foliorum paria, directe fibi obpofita, que glaberrima funt & firma, quatuor ollices longa, binosque digitos lata, fuperne glabra, inferne fubtiles quasdam & paucas gerunt venulas, faporis ex dulci & amaro mixti inftar illius fere Pu- laffarii. É Flores in parvis ac vagis pfogerminant racemis ; ui primo. parva funt capitula avenacea, in flofculos efe aperientia albicantes ac vix vifibiles. Fructus funt bina Cornua recta feu facculi uti in precedenti s fed multo minorco 9 treo ncmpe pullices longi, femi digitum lati, & ad oras binis acutis dor- fis feparati , quorum bini femper fibi ita junéti fune latiffima parte, acfi unicus effet fructus, externe vi- rentes , interne fquamas & penicilla gerentes, inftar precedentis, hujus vero fquame funt minores & ra- tiores, fed penicilla multo longiora funt. Ejus cor- tex multo magis fragilior eft quam prioris , unde non aptus eft ad fila findenda, fed praparari oportet , uti infra indicabitur. e Nomen. Latine Funis Papius parvifolius, Amboinice Papi, & Apepe Daun Kitsjil. Fee Ufus. Latifolie fpeciei flagella non ultra pollicem craffa, magno in ufu funt ad fubtilia fila ex illis præ- paranda , ipforum enim internodia diffecta fumuntur , ipforumque cortex exterior abraditur, donec interna alba conípiciatur pellicula , que etiam abraditur cum cultro ex Bambu arundine confeéto, quam tenuis re- quiratur , tumque in fila finditur inftar Lini fubtilia , atque hzc fila «primo fubtiliter conneétuntur , tum- que, quatuor , quinque ; vel fex fimul contorquentur, ' ita ut vulgare conquiratur fllum , ex quo retia for- mantur projectilia & excipula, in quorum parte in- feriore femper craffiffima funt fila; Chordulz feu fubtiles funes ex illa itidem neétuntur, praefertim in talibus retibus, quibus annuli plumbei adpenduntur. Sevi montium incole chordas etiam ar- cuum ex illa fabricant, hec enim fila in craffitiem formari poffunt, que defideratur, que vero ex ra- dice Varinge parvifolie fiunt , fortiora funt. : Parvifolius Papius hunc in finem non conducit; uum ejus cortex , uti dictum fuit, nimis fit fragilis , de- e&u tamen majoris fpeciei aliquando adhibetur , tum- que ejus frufta primum aque incoquuntur , ac dein raduntur ac finduntur , uti fupra fuit dictum. Ejus tenuia flagella in filvis conducunt ad lignum pro foco conligandum , ad naffas autem non adhibetur, ex interna ejus pellicula chorda quoque contorquen- tur, quibus corallia adligantur. . " Alia hujus porro obcurrit fpecies, quz rügofior & craffior eft funis, punctulisque magis notatus, nulla habens verticilla , cujus fuperiora flagella pennam craffa funt, cinerea quoque , & in ramulos inregulares divifa. Quibus folia bina quoque fibi obpofita funt, ac quodammodo cruciata , & bafi fere connexa; fex feptemque paria una in rachide, Sunt AMBOINSCH KRUYDBOEK, 13 Deze penceeltjes lopen aan *t.voorfte eynd t’zamen 4 en formeeren een fpitzen keegel, glimmende als witte zyde, . en als men de fchubben maar een weinig handelt , vallen- ze van malkaar. Voorts in de gebeele vrugt is mede geen melk te vinden. Het bout des flams is poreus, en leydt met rollen bo- ven malkander , laat zig ook met fplinteren van malkan- der trekken , doch zeer taay. De fchorJe is wel van 3. deelen gemaakt , want bet buytenfte graauw of bruyne afgefchrapt zynde , komt men op een groen, en daar ons der leyt een witte baft , dewelke zig in dunne draden laat Jplyten als vlas, en bet eenigfbe dat men aan deze touw zoekt, van fmaak bitteracbtig , doch niet onaangenaam , Jchier als Palufari , van wiens maag [chap deze touwen zjn. Naam. In ’t Latyn Funis Papius , na "t Amboinjcbe of Hitoëze Papi, op Leytimor Apepe Daun Bezaar , of Apapa. Op Celebes Ooft-kuft biet bet Gambit. Plaats, Het waft in "t booge Wout. 5. Apepe bet kleenbladige , beftaat mede uyt een rons den touw , omtrent een duymdik, afch-graauw van buy- ten, en doorgaans met veele puntjes bezet, zonder melk of merkelyke vocbtigbeyt , zeer taay en buyg faam. Het beeft zulke uytfbeekende wervels niet, bebalven daar bet zich in zyde-takken verdeelt , ziet men donkere kringen: De zyde takken verdeelen zich veel meer dan aan "t voor- gaande, zeer verwert en onordentlyk. De ryskens zyn omtrent een ftroo balm dik, bezet met 7. tot 9. paar bla- deren, ook regt tegen malkander , dezelve zyn zeer glad en ftyf, 4. duymen lang „en 2. vingers breed, aan de bo- ven zyde glad, van onderen heeft bet weinige en fubtiele ribbekens , van fmaak uyt den zoet en bitteren gemengd y en die van Pulafary naby komende, Het bloeyzel komt woort aan ydele en kleene trosjes , bezet met groene knopen, als fpelde-boofden, die zich in kleene en vuyl-witte bloempjes openen „dewelke men effen bekennen kan. De vruchten zyn 2. regte hoornen of faxkens , gelyk dan bet voorgaande > doch woel kleender a to "woctorp y doder drie duymen lang „een balve vinger breed , en aan de kans ten met 2. [cberpe ruggens bezet, mede twee regt met de billen tegen malkander , als of bet eene vrucht was; van buyten groen, van. binnen met /chubben en penceeltjes ges vuld, gelyk bet voorgaande, doch de fcbubben zyn klein- der en weiniger , maar de penceeltjes veel langer. De Jebor/Je is veel breekzamer dan ’t voorgaande , en dierbal- ven niet bequaam om raauw tot draden te fplyten , maar moet geprepareerd worden, als bier na volgt. _ Naam. In ’t Latyn Funis Papius parvifolius. Am- borg Papi,en Apepe Daun Kitsjil. ebruyk. De ranken, die niet boven een duyin dik zyn, van het grootbladige , zyn in groot gebruyk, omfyn ga- ren daar uyt te maken, want men neemt de ftukken van lidt tot lidt gekapt Ts de buytenfte fcbor[fe af, tot dat men bet binnenfte witte velleken bekomt , bet welk men dan nogmaals febraapt met een mes van Bamboes ge- maakt , zoo dun men wil, en dan werd bet gefpleeten tot draden , zo fyn als vlas. Deze draden werden eerft fub- tiel aan malkanderen geknoopt, en dan met 4. 5. of 6. boven malkander gedraayd, dat "er een gedwernt gaaren van wert; bier van maakt men werpnetten en fcbepnete ten, altyd de dikfte draaden onderneemende. Chordulen en dunne touwtjes worden "er ook van gee maakt ,inzonderbeid aan de nette , daar men de loode rine gen aanbangt. De wilde bergwoonders maaken ook pee- zen daar van tot baare bogen, want men kan deze draden zoo dik maaken als men wil, doch die van de wortel van Varinga parvifolia gemaakt werden, zyn flerker. Het kleenbladig Apepe, raauw gebruykt , dient bier toe niet „om dat „als gezegt ,xyn fcbor[fe breekfaam (reg: ter by piri van "t grootbladige werd bet zomtyds geno- men , als dan werden de flukken eerft in water opgekookt, en daar na ge/chraapt , en gefpleeten als boven. Zyne Cbor- dulen of dunne ranken werden gebruykt , om brandbout in "t bofeb te binden, maar tot babet: gebruyken zy bet niet. Item uyt bet binnenfte velleken werden fnoeren gedraayd, daar aan men alderbande Coralen rygt. „Noch een andere zoorte bier van heeft een ruiger en dikker touw, te weeten , digter met puntjes bezet, en zonder wervels; de voorfte ranken een fchaft dik, zyn meede graauw en onordentlyk in zyde-ryskens verdeelt : De bladeren fiaan meede 2. en 2. tegens malkander , en eenighnts in "t kruys y ook met baare voeties na malkan der gedraayd, 6. en 7. paar aan een ryske, Zy 16 Sunt autem hzc folia firmiffima & glabra, nullis- que notabilibus venis pertexta, nervus vero medius traque protuberat parte. i KEE hic ane vifcolo refertus eft lacte, inftar Pu- lafarii amaricante, cum cujus foliis hzc etiam Con: veniunt, ita ut hi bini ultimi funes ad fpurium Pula- farium referri poffent , uti & in Cerama hos promifcue & intricate vidi crefcentes, ac proinde vix diftingui poffint , quum nulla in illis inveniantur folia , nifi quum altas adfcenderint arbores. ER d Fru&us in rachidum extremo provenit folitarius „ oblongo rotundus, tres pollices longus, in obtufum definens apicem , externe viridis ac parum flavefcens. Sub craffo fed non duro cortice ficca reconditur caro, in multas partes divifa , coloris aurantii , atque cuivis parti durum adpendet officulum fabaceum, per lon- gitudinem fulco notatus eft hic fructus, glaber, ac maturus niger & fplendens, interne ficcus, albus, & turgidus ; abrupta folia paucum quoque exftillant lac. Cortex hujus funis potiffimum ad fundas adhibetur, uti fupra notatam eft. 'Tabula Decima Ramum exhibet Funis Papii latifolii. Tabula Undecima Ramum exhibet Funis Papii parvifolir. OB SE RY fb tO. He bine fpecies vere Periploce fpecies funt , uti ex ipfarum partibus fructificationis ac defcriptione facile patet. CAPUT UNDECIMUM. Funis Cratium. "Tali Racu Ceru. Ic funis eft tenuis, non ultra minimum digitum H craflus , fed longo flagello tam juxta folum pro- repens , quam arbores adfcendens, ac depen- dentibus fibrillis fefe utrisque infigens , ubi & rugofus eft, fubfequentes vero ejus partes fenfim magis maa gisque glabriores funt , fed tribus quatuorque obfcu- ris fulcis longitudinalibus diftinétus eft. Genicula per palme fpatium diftant , que verticilla mentiuntur, atque ex his laterales ramuli feu rachides binz fibi obpofite excrefcunt , quibus folia infident per quin- que & fex paria fibi obpofita. Folia vulgaris funt forme, inferius rotunda, fupe- rius acuminata , tres quatuorque pollices longa, bi- nos digitos lata, integra, glabra, & firma, fubtilibus incurvisque venulis notata , inferius parum protuberan- tibus, Ex abruptis petiolis paucum exftillat album lac. In rachidum extremo flores excrefcunt , minimis ex corymbis , qui minimi funt, & fordide albicantes, ex quinque incurvis petalis conftantes , in quorum cen- tro cavitas vacua reperitur. Fructus bina funt cornua, uti in Nummularia la. étea, minimum digitum longa , pennam craffa, fe- cundum longitudinem binis acutis dorfis notata, per que quodammodo- plarta fant, coloris nigri, quum ma- turefcant , ab interiore parte dehifcunt , inque iis quinque vel feptem tenuia confpiciuntur penicilla, infertus ftriata, officulo inftar feminis Coriandri no- . tata, quod femen eft. Superior ejus pars ‚fi parum traêtetur, feparatur in- ftar plume albe, feu flocci fericei. Trunci lignum viret, fubtile eft, porisque notatum ,uti Arundines, - MNT Latine Funis Cratium. Malaice Tali Racu TU. . Locus. Circa litus obcurrit, & in minoribus filvis. Ufus. Funis hic tenuis & quafi junceus magno in ufu eft, ad retes & naffas conneêtendas, eft enim non modo lentiffimus, fed etiam in aqua marina du- rabilior Rottanga. Hujus HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XI Zy zyn zeer fiyf en glad, zonder merkelyke ribbekens, doch de middel-zenuwe buylt ter weder-zyde meer uyt, Het gebeele touw is vol kleeverige melk, en bitter als Pulafary , waar na de bladeren ook gelyken , zoo dat men deze twee laat[le touwen voor baftard Pulafary zoude mo. gen bouden, gelyk ik ze op Ceram door malkander bebbe zien groeyen , en dierbalven qual te onderfcheiden zyn, vermits men geene bladeren daar aam vind, als aan ’t geene de hooge boomen opgelopen is. De vrucht komt voort aan ’t eynde van de ryskens y enkeld , langwerpig-rond, 3. duymen lang , in een ftom- pe fpits eindigende , van buyten groen, wat na den gee- len trekkende. Onder een dikke doch niet harde fchaal, vind men een droog vleefch in veele klonteren verdeelt , oranjegeel, en aan ieder klontje bangt een barde korrel, als een boone, in de lengte met een doorgaande geut, en in zyn fwartigbeid glimmende, van binnen droog, wit, en uyigevuld , de afgebrookene bladeren geven ook een weinig melk van zich. Den baft daar van werd meede tot werpnetten gebruykt, als böven [laat. De tiende Plaat Vertoont een Tak van de breedbladige Papie-Touw. De elfde Plat Vertoont een Tak van de Aleynbladige Papie-Touw. AANMERKING. Deze twee zoorten zyn waare zoorten van de Periploca, zoo als uyt derzelver vrucht-deelen , en befchryving, ligt afte nemen is. AL HOOFDSTUK. Het Touwgewas Cratium. DN is een dun touw , niet boven een pink dik, doch met een lang zeel, zoo langs de grondt , als de bò- men oplopende , en met afbangende veexeltjes zich bier en daar in die beyde vaft makende , alwaar bet touw ook ruyg is... Het volgende werd allengskens gladder, doch met drie en vier donkere groeven langs been afge- deelt. Een band lang van malkander ftaan de leden, dewelke eenige wervels gelyken , en uyt dezelven komen de zyde-takskens of ryskens , twee tegens malkander ; aan dezelve flaan de bladeren met vyf en zes paaren in ryen tegens malkander. Het bladt is van gemeen fatzoen , agter rondt, en vo- ren toegefpitft „ drie en vier duymen lang, twee vingers breedt ‚met evene kanten ,gladt en ftyf ‚met fyne kromme ribbetjes, beneden wat uytftekende. Uyt de afgebroken fleelen komt een weinig witte melk. 2 Aan "t uyterfte van de ryskens komt bet bloeyzel voort, aan zeer kleine trosjes, "t welk zyn zeer kleine vuyl- witte bloempjes, uyt vyf omgekromde witte blaadjes ge maakt, met een ydel bol in de midden. De vruchten zyn twee horens , gelyk aan de Nummu-: laria lactea, een pink lang, en een fcbagt dik, langs de zyde met twee fcherpe ruggen afgedeelt , die ze wat plat maken, fwart van couleur in de rypbeyt , aan de binnen- zyde berften zy open, en daar in vindt men 5. en 7. Smalle penceeltjes, agter met een geftreept voetjen , na een Comyn-korrel gelykende , "t welk bet zaadt wil zyn. _ Het voorfte een weinig gebandelt zynde , gaat van malkander , als een pluympje witte vlok-zyde. Het bout van den ftam is oenacbtig „en fyn gegaat „als Rottang. Naam. In ’t Latyn Funis Cratium. Op Maleyts Tali Racu Ceru. Plaats. Men vind bet omtrent flrand , en op ander kreu- pel-bofch. Gebruik. Dit dun en biesachtig touw heeft een groot gebruyk om de Vifch Cerieri aan malkander te vlechten, avant bet is niet alleen zeer taay , maar ook in zout wa- ter duurzamer dan Rottang. Men N 3 VII. Boek. XII Hooftf. - -Hujus &*varietas. reperitur inter litoreas crefcens "e tenuiffimis & intricatiffimis flagellis inftar uñium fibi inmiftis, quibus & folia bina fibi funt ob- pofita , multoque breviora illis precedentis, abrup- taque paucum exftillant lac, Fructus bini fibi quoque funt obpofiti ejusdem for- me & magnitudinis cum prioribus ‚fed non nigrican- tes externe , non fibi adftantes fed remoti ,intus mul- to plura inveniuntur ac breviora penicilla cum fimi- libus feminibus fibi inpofitis. e Tabula Duodecimá Funem exhibet Ceratium Rumphio dictum, qui itidem vera Periploce feu Apocyni [candentis fpecies eft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. # Men beeft bier van een verandering , onder de firand- zoorten groeyende , met zeer dunne ranken als Jeyl-garen . verwerdt door malkander lopende, daar aan de bladeren ook twee en twee tegens malkander flaan, en veel kor- ter zyn dan de vorige , de afgebrokene geven ook een weinig melk. ; De vruchten ftaan ook twee en twee by malkander y van dezelfde fatzoen en groote gelyk de vorige , dog niet Jwart van buyten , ook niet na malkander , maar van malkander afgekeert, van binnen. vindt men veel meer en kortere penceeltjes , met diergelyke zaden boven mal kander SC egen De twaalfde Plaat Vertoont het Touwgewas Ceratium by Rumphius genaamt, het welk meede een regte zoort van Periploca, ofte klimmende Apocynum is. CAPUT DUODECIMUM. Lacca Lignum. Caju Lacca. Nter filveftres funes quidam etiam obcurrunt, qui aromatici fant, vel pretiofum quoddam gerunt li- gnum, Quorum cohortem quandam producemus, omittentes lignum Sappan precedenti libro defcrip- “tum, quod alioquin hic etiam locum obtinere poffet. Huic fubcedit Caju Lacta, quod aromaticum & obfcure füfcum eft d'Ae: inftar Sanguinis Draconis, quod conligitur. ex. filveftri &. horrendo fune filvati- co, non tantum ob ejus fpinas fed etiam ob denfos & intricatos ipfius ramos, qui longe lateque fefe ex- tendunt, plerumque aliis incumbentes arboribus, feu potius ipfis claviculis fuis firmiter adherentes, rami enim ipfi fefe non circumvolvunt, Ejus truncus inferior decumbentem zmulatur ar- borem, cujus cortex rugofus admodum eft ac fiflus , ac preterea cariofus, foveis & cavitatibus refertus, act plures funes fibi effent adcreti: Ubi autem ro- tundus incipit effe, fefe dividit longe lateque in craf- fos ramos , qui obdu&i funt folido, glabro, & cine- reo cortice, ubi fpinz fenfim in confpectum veniunt, quz in quibusdam fruticibus funt rariores , in qui- busdam adeo frequentes, dente, & ingentes, ut vix tra&abiles fint, px hoc plerumque obtinet in ra» mis brachium craflis. T xc He fpine inequale$ admodum funt, ac reliquia ininorum ramulorum in ordine quodam pofitorum , per trium quatuorve digitorum fpatium diftantium , quorum media digiti longitudinem hábet , recta eft, in obtufum definens apicem. Polt has ac transverfa- liter alia minores locantur fpinz , vix articulum digi- ti longz, atque prope illorum ortum bine tresve as lie fpine inequalis magnitudinis, omnes vero rete funt & firme inftar fpinarum Limonum , magisque vulnerantes, licet non adeo fint acutz , quum pedi- bus calcentur, unde & he filve adeo periculofe funt pro deambulationibus: In reliquis ramulis , digi- tum modo craffis, bini tresve, immo aliquando plu- yes excrefcunt uno ex puncto ramuli , quinque , fex; & feptem folia excrefcunt alternata, uti in Lingoa, ` Horum ramulorum quidam. decidunt , alii prore- punt, & in ramos excrefcunt, alii vero in fpinas de: generant incurvas, que in teneris ramis inftar hamo- rum aduncz funt, quumque he alium adtingere pof- fint ramum, fefe circa hunc inftar clavicule circum- volvunt, quaque miris aliquando circinnis incurvan- tur, & ipfum Juum quafi intrant truncum, quz in vetuftis ramis in rectas iftas eriguntur fpinas, que- que nunc fimplices, nunc duplices progerminant. . Folia maxime conveniunt cum illis Caju Lingoo, tam quoad formam, quam quoad fitum, ita ut quis diceret Caju Laccam effe fpeciem repentis Lingoz: Folia vero hee inzqualis funt magnitudinis geg que vero fupremum , quod in rachidibus fo itarium locatur, quatuor transverfales digitos longum. eft, bi- nos latum , inferiora dimidio circiter minora funt, fubrotunda , pager eer petiolis infidentia , paucis obliquis coftis donatá, nervusque medius in Tom. F. fupre- XI. HOOFDSTUK. Lacca- Hout. GA de wilde bofch-touwen of «vout-zeelen , vind men ook zommige , dewelke fpeceryachtig of koftelyk van hout zyn, waar van wy nu een troep zullen gen: overflaande bet Sappan-bout , in ’t voorgaande oek befchreven ,'t welk bier anders plaats bebben moefte. _Naafd bet zelve zeiten wy bet Caju Lacca, een Jpe- éeryachtig donker-bruyn: bout , als Sangüis Draconis, bet welk komt van een woefte en moeyelyke;bos-touw , niet alleen wegens baar doornen, maar ook wegens bare digte en verwerde takken, die zig wyd en zyd uytbrey- den, meeft op. andere boomen ruftende , of bier en daar met bare ftyve Clavieren aan derzelver takken zich vaft makende y want zelfs vlegten zg baar niet om. De onderfte [vam gelykt een Ge ët boom, zeer ruyg en gefcheurd van Gg e, daar en boven war, vol kuy- len of groeven als of "er verfcbeyde touwen aan malkan- der gegroeyd waren, Daär by nu begind rond te werden, verdeeld: by zig wyd.en 2 in dikke takken , bekleed met een digte, evene, en lic KEN Jeborffe: Hier aan beginnen de-doornen. baar allenxkens te openbaren, de- welke aan zommige Boken weinig zyn, aan zommige zoo veel, digt en groot, dat men ze qualyk bandelen kan, en dat meeft aan zoodanige takken „die een arm dik zyn. Deze doornen zyn zeer ongelyk, en allegaar overblyf- zels van kleine takjes in zekere ryen , 3. a 4. vingers breed van malkander ftaande , waar van de middelfte ruym een vinger. lang is, en regt met een ftompe pits. Agter en‘overdwers ftaan andere kleine doorns , qualyk een lid lang, en by den oorfpronk noch 2. en 3. andere doorns, van ongelyke groote , doch alle regt en flyf, als Lemoen-doorns , wel zoo fcherp niet, egter. makenze een gudde quetzure, als men daar in trapt , die moeyelyk te enezen is, daarom deze boffchen zorgelyk te doorwande- n zyn, aan de verdere takken „die maar een vinger dik zjn, komen 2. a 3. en meer zyde-taxkens voort , uyt eenen cx d vns » waar aan 5. 6. en 7. blaadjes ftaan, verwi/Jeld tegen malkander , gelyk aan be” Lingoo. Van deze ryskens vallen zommige af, zommige lopen voort en worden tot takken , zommige tot kromme door- nen aan de jonge takken, omgebogen als baken , en zoo dezaeen ander tak aantreffen, krommen zy baar daarom gelyk een clavier, zomtyds met verfcbeide krullen klug- tig door malkander , en in baar eygen ftam hopende : Aan de oude takken werden bet de voornoemde regte doornen, die zomtyds enkeld, zomtyds als gezegt, dubbeld Baan, ` De bladeren bebben groote gelyheniffe met die van Ca- ju Lingoos®oo wel van fatzoen , als van fland , dies men zeggen zoude, dat de Caju Lacca een kruypende Lin- goo zy. De bladeren zelfs onder malkander zyn onge- yk van groote, in "t gemeen-is bet voorfle, dat aan de ryskens alleen flaat, 4. dwersvingers lang, 2 breed, de acbterfte zyn omtrent de belft kleender , met een ronder fpitze, dun en op korte fleeltjes ftaande , get weinige fey ribben ‚makende de middel-zenuwe aon ie zyde 18 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XII fuprema parte fulcum format, funtque porro glabra, & fuperne lete virentia , inferne grifea , faporis fatui & ingrati, que vero in junioribus excrefcunt fruticu- lis, paulo majora funt illis Lingoe, quinque & fex nempe pollices longa , tres digitos lata , qualia ex Ternata mihi fuere transmiffa, in omnibus vero fru- ticibus a me plantatis non tanta inveni; contra in adultioribus ftipitibus fupremum folium binos tantum digiti articulos longum eft, inferiora unicum modo. lores plantatorum fruticum Octobri progermina- bant, erantque pufilla ex viridi flavefcentia capitula, parvis corymbis inpofita, quz in flosculos fefe ex- plicabant ex binis petalis conftantes, quorum unum deorfum dependens ab altero tegebatur , primo ab bicantes ac dein flavefcentes, talique modo quotan- nis hi progerminabant flores, nullis infeguentibus fructibus, qui plurimis quoque incolis ignoti erant. Vetufti porro trunci, concavi, cariofi, & crus craffi, atque in quibusdam locis fifi , & cortice lacerato ob- duêti , nullisque fpinis fed nodis inzquales ac ver- rucis., maturi cenfentur, ut odoratum przbeant lignum, quod interne abfconditum eft, & albo cingitur ligno inftar albaftri quod digitum circiter craffum eft. Hoc albaftrum totum computruiffe oportet, ante- quam illud conligatur lignum, quod ut fiat, vetufti ifti trunci eo usque exciduntur , quo usque lacera- tus eft cortex „atque diffecantur in frufta brachium craffa , queque in palude fepeliuntur -vel cznofo fo- lo, que ibi tam diu relinquuntur, donec iftud con- fumptum fuerit albaftrum , tumque internum iftud tollitur lignum , ac depuratur ab adherente ceno , qu&- que fuperfunt frufta „ binorum circiter digitorum erafütiem habent, quorum quzdam funt folida & gravia, plurima vero concava & cariofo corde re- pleta, aliquando etiam tam inregularia, ut gracilen* referant pifcem fuítiarium. ` ; Ipfa ligni fubftantia, uti dium fuit, obfcure ru~ bet. inftar fanguinis congrumati, vel Sanguinis Dra- conis, craffis ex fibris conftans , brevis , fique fine datur, pingues quasdam ac fplendentes exhibet ve: nas inftar Antimonii , quoque: copiofiores fint hæ vene, co melius eft lignum , ad ipfius extremitatem: aliquando gutta quadam inftar ficcz refine confpi- ciuntur ,. indicio , multum pinguedinis continere hoc- ce lignum: Vulgaris ipfius color eft obfcure rubens, ualis in folidis fefe habet fruítis , que vero funt ca- riofa & concava, pallidiorem. habent colorem. . Tertia infuper hujus ligni fpecies detegitur , co- lorem. gerens ruffum inftar lateris coi, quod fatis durum & folidum eft, fed fragile, quum incidatur: Hlius fapor ac odor eft aromaticus, gratus, ad il- lum corticum Citri adcedens , fi mafticetur vel car- bonibus inponatur, quum & pinguedinem exfudat.. Ex fufco nigra frufta carbonibus inpofita non tam gratum fpirant odorem, fed funt pinguiffima: Contra ruffa ligni fpecies magis gratum fundit odorem, ad pinguem & vetuftam Lingoam adcedens, licet gra- cile & aridum videatur effe. lignum. : Tenerum ac recens‘arborum lignum , quum mafti- cetur, in ore fatis aromaticum eít & molle, fed a- cre & linguam vellicans , unde & ardorem excitat levem in*faucibus, quod in vetufto non ita obtinet. Quum mafticetur ve] fupra porphyritim conteratur cum aqua, fativa & aqua ex purpuro rubet. Quod ex Ternata & Gelolo adducitur, plerumque cor ha- bet cariofum , quod ad minimum pennam craífüm eft, ac circa hoc porofus locatur annulus , ruffa fpe- cies folida fatis eft, uti & omne, quod in Javanorum metropolis reperitur , quodque plerumque ex nigro magis fufcum. eft & gravius. - Lignum hoc ^ie We ci eft Se Linot; atque per ramos facile i poteft, Ex Ce- rama boreali frufta jot eine Cine ramorum , brachium ac pedem crafforum, quos rope Caftellum Victoriam plantavi, quique omnes fere rogermina- runt „atque adeo luxuriofe & incompte extende- bant, ut coactus fuerim quosdam iterum exftirpare. Inter cetera cum delectatione obfervavi quandam amicitiam feu Sympathiam effe inter Caja Laccam & Lingoo: Bini enim Caju Laccz ftipites ab. utraque horti parte pofiti ad fepem quandam, longa fua e- , mittebant flagella transverfaliter per hortum in al- tum, donec comam Lingoz adtingerent , que in horti zyde een groeve, voorts glad en. blyde groen van boven, wan onderen graauw-groen, fmets van fmaak , en onaan- genaam; die van de jonge flruyken zjn ruym zoo groot als die van Lingoo, te weten 5. a 6. duymen lang, 34 vingers breed, gelyk my uyt Ternaten toegezonden Zyn y maar aan alle die geene , die door my geplant , opquamen, waren zy zo groot niet te zien; daar en tegen aan de oudere {tokken ts bet voorfte blad maar 2. leden van een vinger lang, bet agterfte een lid. Het bloeyzel aan de plante kwam woort in December , en waren kleene bleek-groene knopjes , aan kleene kroon- tjes flaande , dewelke baar openden in zeer kleene bloemp- jes van 2. blaadjes gemaakt, waar van bet eene neder- waarts bing , en bet ander daar over gebogen Lond , eerft wit, en daar na naar bet geele trekkende, en zoo qua. men zy jaarlyx voort, zonder dat ooit eenige vruchten daar op volgden, gelyk ze ook de meefte Inlanders onbe- kend zyn. G ‘ De oude flammen nu, dewelke hol, war, en een dye dik zyn, bier en daar geborften , met een gelapte feborffes zonder eenige doornen, maar «vel met knoefien en wrat- ten, houd men voor ryp, om bet welriekende bout uyt te geven, bet welk van binnen verborgen leyd , omgeven met een wit bout als fpint, omtrent een vinger dik. Dit Jpint moet gebeel en al vergaan zyn, eer men "t bout vergaderd, om het welk te weege te brengen, kapt men de oude flammen , zo verre de gelapte /chor{Je gaat, in fiukken van een. arm lang , vergraaft dezelve in een moeras of modderige grond, en laat ze daar zo lang leg- gen, tot dat al bet (pint. geconfumeerd zy; als.dan neemt men bet binnen[le bout „en zuyverd bet van den aanban- genden flyk, bet welk dan flukken zyn vay omtrent 2. vingers dik, zommige maffief en fwaar , doch de meefte bol en met een vermol/emd bert , ook zomtyds zoo wan- Schapen, dat zy een magere Stok-vifch gelyken. De fubftantie des bouts zelfs is, als gezegt , donker- food, gelyk geronnen bloed , of bet Sanguis Draconis, grofdradig, kort, en als men.’t.van malkander klooft y eenige vette en blinkende aderen. vertonende „ gelyk bet Antimonium, en boe meer bet. van deze aderen. beeft , boe beter bet is; aan de eynden van de afgebouwene frukken, ziet. men zomtyds-eenige droppels als gedroogd hers, tot een teeken , dat ep veel vettigheid in dit bout fleekt De ge- meene couleur is donker rood, gelyk aan de malfive fiuk- pe » Maar die war, en bol zyn, bebben een lichter cou- Jeng. i Zoo od men. nog een derde sech gik vp bout, ros van couleur air een reit een, wel bard en mas- fief „ doch bryzelig als men daar in kapt. De fmaak en reuk is [peceryacbiig,.lieflyk, en na de Citroen-fcbellem trekkende y te weten , geknouwd , of op koolen gelegt „daar 4 ook een vettigheyd uyt/weet. De fwart-bruyne ftuk- ken zyn zoo lieflyk niet op. de kolen, boewel de vetfte. Daar en tegen de role zoorte is aangenamer , van reuk na "t oude en vette Lingoo trekkende , boe wel bet dor en mager [cbynt. We. Het jonge bout van de verfche boomen genomen „is wel [o5 d in de mond, en week in’t Rnouwen , maar cherp op de tong, en verwekt een kleene brand in de keel, bet welk bet oude zo niet en doed, Geknouwd of op een fleen met water gewreven, werd bet [peexel en water purper-rood. Het geene uyt Ternaten em Gelolo komt, beeft meeft allegaar een vermolfemd bert ‚de minfte een fchaft dik, en rondom dezelve een poreu[e kring , bet roffe is meeft maffief „als. mede al °t geene men vind. in de Favaanfche Koop-fteden , bet welk egter doorgaans fwart-bruynder en fwaarder is. rn Het is een licht groey-bout „zo als het Lingoo, en laat. zig met de takken licht verplanten. ZE Mood Ceram flukken laten balen van groene takken, een arm en een been dik, en dezeloe aan ’t Cafteel Vitoria ge- plant, dewelke meeft alle opgekomen zyn , zo weeldrig en onge/chikt bun wytbreydende , dat ik "er een party weder uytkappen moefte. Onder anderen, beb ik met vermaak aangemerkt een zonderlyke vriendfchap of Sympatie tulTcben Caju Lacca en Lingoo: Want twee Caju Laccas-ffokken te wederzye den van den thuyn aan de Bagger Jlaande , fcboten bare lange ranken dwers over den t ya been, in de lucht , tot dat zy de kruyn van een Lingoo hereykten, die in de mide We, e > VIL Boek XII Hooftf.; > AMBOINSCH KRUYDBOEK. 19 horti medio pofica erat, quamque fpinofis clavicu- lis amplectebantur , reliquas pretereuntia adítantes arbores. Quum hzc flagella per folum prorepunt, fzpe fit, ut Cenum ita in foveas M ut putrefcant, un- de vetufta ipforum fruíta adeo inregularia funt , ut pifces fuftuarios referant. Nomen. Latine Lacca Lignum. Malaice Caju Lacca, quid Lacca denotet , in precedenti innuimus libro in capite Alcanne, cuna nempe talia ligna, folia, & gummata , quz rubra funt , vel ex quibus rubra ex- trahitur cinêtura, ficuti & hoc lignum ex obfcure rubro colore fuum fortitum eft nomen. Macaflarice Terre Djangan. Sinice Kang/cbin. Amboinenfibus igno- tum eft. Javanis Batari dicitur. Locus. Hoc lignum nullibi crefcit nifi in calidis re- gionibus, fimulque modice humidis , quoque hz fint calidiores, eo melius hoc cenfetur lignum. Tales funt regiones ¡fte , que directe fub polo funt fite ad qua- tuor gradus auftralis latitudinis , gula eft Gelolo , atque ante hanc fite Molucce & Papoénfes infule, item borealis Ceramz plaga , regio Macaffarenfis , Zephyrea pars Borner & Sumatrz, qualis eft Palim- ban & Jambi, unde magna copia venalis adfertur ad Javanorum metropolas , ubi Pickol feu centum Sinen- fum pondera aliquando pro uno inperiali vendi pof- funt, quidam dicunt ad borealem quoque poli par- tem in Siama crefcere. Non autem in montibus ob- currit, fed femper in planis filvis , cenofisque, fed non multum aqua irriguis, qualis inter reliquas eft Halemahera, occidentalis Gelolo pars, & in Cerama provincia Purmatta, & in parva Cerama borealis ejus plaga Affahoedi dita. Ufus. Hoc lignum in breves cefum fuftes, binos pedes longos, ubique venale proftat in Javanorum me- tropolis, praefertim Banthama & Grifecca, atque in- de per totam defertur Indiam , ut fuffimigiis inferviat. Divites aucem in edibus fuis focum ex hoc exftruunt li- gno ob preftantem ipfius odorem,ac praefertim Sinenfes in patriam fecum ducunt , ut idolis fuis in templis fuffi- migio fit, magnates porro in tenues id fcindunt ba- cillos, quos lento inponunt igni, ut per totum diem fumo fuo odorato cameras inpleat, in quibus adcef- fum aliis prebent. Meo judicio. preferrem ejus odo- rem, tanquam gratiorem multis vulgaris Agallochi fpeciebus , putoque in Europa quoque plurimis præ- pofitum iri fpuriis lignis, que pro Aloés ligno ven. duntur, quum ibi notum effet, non novi enim huc usque ibi fuiffe deductum. A Malaienfibus & Macaffarenfibus multum adhibe- tur aliis mixtum odoratus lignis in celebri -ifto fuffi- migio Dupa vocato, quod mihi Cypbi MacafJarenfe dicitur , ac fupra libr. 2. cap. 20. in Caju Galedupa defcriptum eft, Caju Lacce autem dofis proportio- palis fit minima, quum cetera alioquin ligna odore fuo fuffocct. Malaienfes enim contrariam fovent o- pinionem , quam Sinenfes, m Caju Lacca vilius cen- fent reliquis vulgaribus Agallochi fpeciebus , ego au- tem cum Sinenfibus confentirem , qui Caju Lacca fo- Jum-adhibent ac cremant, quum ceteris lignis femper Unguis odoratus , atque alia odorata addantur Gum- mata. : Hujus ligni fpine, licet obtufie, magnum cauffant dolorem, fubfequentis vero Cudrani fpine vehemen- tiorem , quum inprudenter pedibus calcentur , Xula- nenfes ridiculofe credunt vulneratum oportere filere nec conqueri,: fed adeundam effe inveftigan- dam arborem excecantem , cujus lac inungendum eft, cum pauxillo Allii contriti cum Limonum fucco. Lignum hoc maxime convenit, ni idem fit , cum ligno quodum Occidentali, quod noftratibus Stokvis- bout feu pum fuftuarium vocatur , quum tali forma in naves deferatur , refcrt enim vetuftas & putridas aafi radices, que reperiuntur in infulis Curaffao, onayro, & Aruba, fitis per triginta quatuor ftadia a Cartagena. In Hollandia hoc adhibetur ad tingen- dum fericum, cui.rubrum firmumque conciliat colo- rem, uti & ad quedam medicamina, accenfum*quo- que-gratum fpirat odorem „ac Malaienfes quidam il- lud quoque adhibent ad.tingendum fericum album cum Ligno Sappano € Gummi Lacca, ut colori fta- bilitatem addat, nd Tom. Y, Nomen K midden Stond, en daar ze bun met baar doornachtige cla. vieren vaft maakten, als of zy bem ombelzen wilden, an- dere boomen ongemoeyd latende „die baar langs de Pagger SCH Fenai. _Als de touwen langs de grond lopen, zo gebeurd ber dikwils, dat de flykige grond zig pa Berlan anna en dezelve doed uytrotten, waar door dan die oude ftukken zo wan,chapen werden , dat zy Stok-viffchen gelyken. Naam. Jn ’t Latyn Lacea lignum. Op Maleyts Caju Lacca; wat Lacca beduydt , bebben wy in "t voorgaande Boek gezegt, in "t Capittel van Alcanna, te weten alle zoodanige bouten, bladeren, en gommen, die rood zyn, of waar meede men rood verft, gelyk dan dit bout zynen naam beeft van de donker roode coleur. Macca[Jaars Terre Djangan. Sinees Kangfchin. By de Amboinezen is bet onbekend, (og Batari. Plaats. Dit bout. waft nergens dan in beete landen, die daar by maatig vochtig zyn, en boe beeter die zyn, boe beter men bet acht. Zodanig zyn de Eylanden, de- welke regt onder de linie leggen , tot op 4. graden zuyder- breete, gelyk Gelolo, en de daar voor gelegene Moluxe en Papoefe Eylanden. Item de Noord-kuft van Ceram, bet land omtrent Maca/Jar, bet Zuyder deel van Bornéo en Sumatra, als Palimban en Fambi, van waar bet in - roote meenigte te koop gebragt werd in de Favaanze oop-fteden ‚daar men een Pickol of bonderd Sineefe pon- den zomtyds voor een Ryxdaalder kopen kan, zommige zeggen „dat bet ook benoorden de linie in Siam vald. Het er niet op bergen, maar overal in vlakke boffen, daar bet flykig is, doch juyft niet vol water, gelyk onder an- deren is Halemabera, °t Wefter-deel van Gelolo, en op C:ram de Provintie Purmatta , en op kleen Ceram de Noord-hoek AfJaboedi, Gebruyk. Dit hout in korte knubbels gekapt van een paar voeten lang, werd overal te koop gezet in de Fa- vaanze Koop-[leden, voornamentlyk te Bantbam en Grif- feke, en van daar door geheel Indien vervoert, om tot reukwerk te gebruyken. De ryke luyden branden "t in bare buyzen tot pleyzier , van wegen zyn goede reuk , in- zonderbeid de Sineezen vervoeren *t naar baar land, om in tempelen van de Afgoden te branden , als mede de groote Heeren fnyden "t in dunne flokjes, en bouden "t over een Jmeulend vuur „een gebeele dag daar mede in bare Zalen rokende, daar ze audientie geven. Mynes oordeels is bet aangenamer van reuk dan veele zoorten van "t gemeene Agel-bout, en ik agte dat bet in Europa ook voor veele Ge ed bouten, die men voor lignum Aloës verkoopt , zoude geprefereerd worden, indien ’t daar bekend wierd, gelyk ik niet weet, dat bet tot nog toe-uytgevoerd is. Van de Maleyers en Maccaffaaren werd "t veel geo brevis onder ander welriekend bout, in dat vermaarde reukwerk Dupa , "t welk ik Cyphi Maccaflarenfe noe- x , en bier boven in *t tweede Boek, cap. 20. in Caju zaledupa beb befebreven „doch Caju Lacca moet "t mink in proportie daar onder zyn, om dat bet anders met zyn reuk , meefter word van de andere bouten, Want d: ` Maleyers zyn van contrarie gevoelen, met de Chineezen bet Caju Lacca flegter houdende dan amdere-gemeene zoorten van GE e dog tk zoude het met de Sineezen bouden, die Caju Lacca alleen branden , daar men by de andere altyd Unguis odoratus , en welriekende Gom- ‚men moet mengen. a Zyne doórnen , hoewel flomp , verwekken groote pyn, zo wel van dezen, dog voornamentlyk van de volgende Cudrang-doornen, als men onvoorzichtig daar op trapt. De Xu p geloven belagchelyk , dat de gequetfte [til moet fwygén, en niet klagen , maar beene gaan, en zoe- ken de melk van den boom Arbor exccecans , die daar op firykende, en dan verder een weinig gefchraapt look met Limoen:faprdaar over bindende. Het beeft groote gemeen/chap , zo bet niet bet zelfde is, - met een bout ‚dat uyt Weft-Indién komt , Stokvis-bout by de onze genaamt, om dat bet in die gedaante aan boord komt, want bet zyn als oude en verrotte «uprtelen , die men vind op de Eylanden Curaffau, PEE OS An, gelegen 34. mylen van Cartagena, "t Werd in Holland gebruykt tot bet verwen van de zyde, aan dewelke bet een vafte toode verwe geeft, als meede tot eenige medi- eynen ; gebrand zynde geeft bet een lieffelyken reuk. Som- mige Maleyers in Indiën gebruyken "t ook alzoo tot beg Verwen van witte zyde, miet Sappan-bout en Gummi Lacca, om waftigheid “aan de coleur te geven, Ca De 20 Nomen Maccaffarenfe Terre Djangan derivatur a Djangan, que purpurea eft avis , cum cujus crifta hoc comparant lignum; tanquam vulnerarium illud uoque habent, cuncta enim recentia vulnera cum recenter mafticatis foliis curantur , adfervantes in vul- nere tantum fanguinis, quantum continere poflunt , qui’ ftatim quoque coagulat, quum hzc folia illi in- ponantur. Ex Caju itufa olla inpofità, per defcenfum oleum deftillari potett fpiflum , rabrum, & vifcofum , odoris dulcis fed quo- dammodo fumei, quod ad inveteratas & purridas ul- cerationes curandas adhibetur, que variolas mentiun- tur, quodque pluma fuperlinitur, atque in initio pa- rum vellicat ,: fi vero. bis.terve reperatur , non am- lius perfentitur. Eodem itidem modo ex Caju Mai- tabuta oleum fpiffum ac vifeofum exuricur inftar picis, quod cum pingui Calappe lympha fupra ignent refol- vitur, quod omni fcabiei itidem inlinitur ad hanc cu- randam. SE - Rami ex Ceramz ora boreali, uti & ex Ternata dedu&i indicarunt Caju Laccam duplicem effe , quam in marem ac feminam divido. Marem puto effe ta- lem , qui lignum gerit obfcure fufcum , atque Caju Lacca vera eft, qualis in Ternata crefcit, & in Ce- rame ora boreali in finu Hatuwenfi. f Hujus folia paulo latiora funt illis fubfequentis y faperius rotundiora, fique adcurate adtendatur , pa- rum fulcata funt, ubi'& apex parvus erigitur directe ad nervum medium +: "Rachides vix uncis armate func, vétufti- vero rami, brachium vel pedem raf, horrendis craffis ac longis fpinis obfiti fant, quarum tres quatuorve fimul uno in centro locantur , quales fupra deféripte funt. — siwi mi iati Femina mihi habetur, que:ex Affaboedi deducta eft in hortum meum., uti-füpra diétum. eft , ubi luxuriofe excreverat scujus folia. minora & acutiora erant, ac furcali miras gerebant circinnas feu hamos ; in craffio-: ribus veto ramis vage ac folitarie confpiciuntur fpi- ne, in trunco autem nulle. ‘Ultra quindecim annos: in horto meo colui, donec trunci effent crus craffi, angulofi, intorti, & lacerato obduéti cortice, atque hi diffe&i, nullum huc usque gerebant cor fufcum , unde concludo , feminam nullum vel pauciffimum ex- hibere lignum*aromaticum hifi fterile Amboinz fos Jum forte hanc cauffaverit varietatem , atque aroma- tici ligni defectum: Tandem mihi fuceeffit ; hanc ul- timo memoratam arborem in horto meo frü&tus pro- duxiffe, qui parve erant filique magnitudine unguis digiti, & oblique acuminate’, externe flavefcentes , intus continebant officulum planum ac fere quadra- gonum , in medio protuberans, ad oras tenue, externe pellicule nexum., que decorticanda erat: He fili que plerumque folitaris dependent ex corymbi floriferis. ' “Per Caju Laccam Javani aliam quoque intelligunt hic ignotam, & altam arborem ,cujus lignum rubrum eft, & rubrum tingit colorem , uti & ejus fructus dentes rubro inficiunt colore. co Fabula Decima Tertia. Ramum exhibet arboris, que Lignum Lacce profert, cum ejus ftipité Splat: hotas & fegmento trunci a trans- verfim diffe&o, ut ejus cor fufcum adpareat, quod odo- ratum & aromaticum eft, ` OBSERVATIO ee A? Er © Ex Rumphii- teftimonio lignum maxime conveniret illo, quod Stokvis - bout 'noftratibus: dicitur , wegen, ek Ligoum infgle Bonaire; Belgis Stokvis- bout dictum apud Laat. libr, 18. cap. 15. po 688 & Sloan. Car, pl. Fam. D 213: quodque éft Erythroxylumi: Curaffavieum , pifces fu- ftuarios.redolens Stokvis-hout vulgo. Herm: Per: Bat. Pr & Cytifo quodammodo adfinis, arbor- quadtifolia; finoh, Americana, flore luteo odorato, filiqua plana membranacea admodum compreffa, per medium planitierum , feeundum longitudinem , ferre. leguminofe in modum fefe aperiente Breyn. Prodr, 2. p. 40. & Plukn. Almag. p. 219. &c, ` CAPUT Laeca minutim confciffa & contufa , atque HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XII. De Maccaffaarfe naam Terre Djangan, komt van Djangan, t welk de Purper-vogel is, met wiens roode kuyf zy dit bout vergelyken. Zy bouden ’t voor een wond- kruyd , want alderley verfcbe wonden verbindenze met de vers-geknouwde bladeren , boudende zo veel bloeds im de wonde , als ze konnen , "t welk ook terflona flelpt „als men deze bladeren daar op bind. Uyt-Caju Lacca, in kleene flukken gefneden , of ge- kapt, en in een pot gedaan, kan men een dikke, roode , en kleeverige oly deftilleren, zoet van reuk, dog wat rookachtig. Men gebruykt bet tot oude en verrotte Ul- ceratien y die na pokken gelykens met een veertje op de kanten geftreken, in 'teerft byt bet wat, maar 2. of 3. - maal gedaan; gevoelt men bet niet meer: Op dezelfde manier brand men ook uyt Caju Mattabuta een-dik kle- vérig oly als teer, bet welk met vette Calappus-melk o- ver "t vuur gefoluéerd , [méert: men insgebyks op alder- bande feburfibeid om die te geneezen. Uyt de takkén van Cerams Noord-kuft y als mede van Ternaten gebragt, beb ik bemerkt ‚dat Caju Lacca twee- derley moet zyn, °t welk ik in manneken en wyfken vers deele. Voor "t manneken boude ik al *t geene, dat een donker-bruyn bout beeft, en bet eygentlyke Caju Lucca is, gelyk al bet geene in Ternaten groeyd , en op Cerams Noord-kuft in de bogt van. Hatuwe. De bladeren bier van zyn ‘wat breeder dan ’t volgende, voren ‘ronder, en zo men naauw op let, bebbenze eem kleen kloofje, daar in een kleen fpitsje fleekt , regt op de middelfle zenuwe. De ryskens bebben weinige baakeny maar de ode takken een arm en been dik, zyn met-eyf- Jelyke dikke, en lange doornen bezet, 3. em 4. in een troep., gelyk zy bier bowen befcbreven fiaan. Voor bet, wyfken moet ik bouden *t geene my van Afá Jaboedi toegebragt is, in myn thuyn als boven gemelt , weeldrig opkomende , wiens bladeren wat kleender en Spitzer zyn, de telgen met klugtige baaken en krullen bes zet, maar aan de dikkere takken ziet men weynige en enkelde doofrien j en aan den Dam niet met a, Ik bebze over de 15. jaren in myn thuyn geduld’, tot: datter flam: men van geworden zyn, eén dye dik, hoekig gearaayd en met een gelapte /chorffe. Verffe doorgekapt , bebben nog geen bruyn bert gebad, waar uit ik befluit dat "t wyfje geen of weynig doorgekapt bout peéfi ten ware dat de ere Amboinfe grond , deze verandering en Jebaarsbeid van *t welriekend bert veroorzaakt badde. Eyndelyk is: * myn ook gelukt , dat bet laafte genoemde in mynen thuyn zyne vruchten vertoont beeft. De zelve waren kleene bouwen, im de groote van een nagel ‘aan een vinger, vooren met een fpitže die wat fcbeef ftaat; buyten warenze bleek-geel, binnen vond ik een platte en | byna vierkante korl , in de midden buykagtig , aan de kanten dun , aan bet buytenfle velleken. vaft end dat pee nn meng enert ziet ec, ` deze orig. ten enkeld bangen aan’ de troffen daar aan ?t bloe " pow nenom ee daar aan loeyzel ge Door Caju Lacca werftaan de Favanen nog een an. deren bier onbekenden Booger boom, wiens bout rood i en rood Verft, gelyk ook zyne roode vrugten doen aan af tanden, fiat d? Gë T e Cen De dertiende Par — Vertoont een Tak van een boom»: die het Lacca-hout draagt, met deffelfs ftruik met doornen bezet, en een moot van de fiam æ door midden. gezaagt, op dat deszelfs bruyn bont gezien wert, het geen eigentlyk het welriekende . €n fpeceryagtige hout is, | jo DC res AANMERKING. . Dit hout komt volgens het getuyge van Rumphius zee overeen met dat hout, het weiß Mois jouit by de Hollan- ders genaamt wert, en is her hout van het Eiland Bonaire, Stokvis-bout by de Hollanders geheeten van Laat. 18 Boek, 15 Hooftfiuk p. 688. en van Sloan: Cat. pl. am: $.213. het Curaffäufche Erythroxylum , na Stokvis tiekende:, "Srokvis Zou in "t; gemeen genaamt, van Herman. in zyn Parad. Bat. Pr. en de vierblaadige doornagtige- Americaan- fche: boom , eenigfints met de Cytifüs overeenkomende, met een geele riekende bloem, en gen platte, vliefige ; en zeer gedrukte houwe, in het midden van zyn platte, volgens de langte zig openende ‚als de*Serra leguminofa van Breza. Prodr. 2. p.40, en van Plukn. Almag. p. 219. &c. t , XII. N AANA) NS NAT ANY IN : rp S reese, u 14 T a, ( Lag. 27. 4 Lab. XIV Zom A VII. Boek. XIII Hoof.’ AMBOINSCH KRUYDBOEK. CAPUT DECIMUM TERTIUM. Spina Vaccarum. Tali Carbon. JEc filveftris fpecies Caju Lacce videtur , nilaro- maticum gerens ,queque minor eft,ac flagella emittit tenuia, longa, rotunda, & lignofa, que proximis incumbunt herbis, fed ipfis neutiquam fefe circumvolvunt. . Ejus folia funt folitaria, illis Cudrani fimilia, fed breviora & molliora, magisque late virentia , qua- tuor pollices longa , vix.binos digitos lata, atque prope inferiora folia firma & creéta locatur fpina, uti in Groffularia Europeorum , fuperiores vero ra- chides fpinis iftis funt deftituce, licec he ipfe fint firme, nec fpinas mentiantur. i Fructus ejus, funt bacee fimplices, magnitudine & forma ovorum Lacerte , quum maturz fint, flave- fcunt , atque intus officulum continent durum ac fu- {fcum , magnitudine officuli Limonis: In vecuftis quo- que ramis nulle obfervantur fpine'’, funt enim hi ro- tundi & glabri, plurimos emittentes ramulos latera- les, in quibus nullz itidem confpiciuntur fpine , fed hami incurvi , inflexi penitus , ac circulum formantes, bam? hi craffiffimi funt & firmi , aliquando in tres api- ces divifi , atque facillime pretereuntium veftes dilace- rant „qui inprudentes per hos tranfeunt, quidam etiam interfunt, qui duplicem formant circulum, atque in apice folia gerunt, qua in re cum Caju Lacca con- veniunt. Foliorum fapor primo adcedit. quodam- modo ad Culilawan. Fructus autem Octobri obfer- vantur. worn j EL Nomen. Latine Spina P'accarum. Malaice Duri Car- bou, feu melius Tali Carbou, quum non veras gerat Ípinas, que enim fpinz cenfentur, nihil aliud funt nifi reliquia ramulorum, qui in fupremo ramo reti manent , quum vetuftiores incurventur in hamos: Am- boinenfibus nullum "huc usque obtinuit nomen nifi vulgare Warimetten, he, funis niger. ^ , Ufus, Apud Amboinenfes non eft in ufu ‚fed apud Baleyenfes ad fepes conneétendas, quum ipfius longa & lenta flagella regulariter fle&tuntur circa ipforum hortos „ut vaccas filveftres , que copiofiffime ibi funt, a fuis hones eant, Heer he ament tenera depafce- re folia. Ex lonbis flagellis Baleyenfes fila nectunt, quibus vaccas adligant „ex craffioribus autem. fila quo- que flectuntur, quibus naffz in mare demittuntur, Ut precedentja melius intelligantur , fciendum eft, primarium truncum infantis brachium craffum effe, arumque angulofum, ex quo longa excrefcunt flagel- a, inftar Calbahare nigra, obtufas gerentia gi as, que ramulorum reliquie funt: Rachides inordinarie Jocantur, nullasque gerunt fpinas , fed aduncos ha- mos, ac fepe circulos, quibus flores infident , qui flofculi funt-ex fex craffiusculis & flavis. conftantes filamentis. : xus Tabula Decima Quarta Rámum exhibet "Fruticis, qui Spina Vaccarum Rumphio dicitur. = : mort 21 XI. HOOFDSTUK. Doorn van de Kocbeefien. D Jchynt een wilde zoorte van Caju Lacca te zjn; niets /peceryachtigs uytgevende , ook kleender van gewas, met dunne , lange, ronde , en boutacbtige Tyskens , die op de naafte ruygte leggen , en baar geenfins omflingeren. De bladeren ftaan enkeld, die van Cudrang gelykende, dog korter en weeker , ook ligter-groen, 4. duymen lang , geen 2. vingeren breed , by de agterfte bladeren ftaat bo- ven ieder een regte flyve doorn, gelyk aan onze kruys of weegs dooréns „dog de voorfie ryskens bebben geen doorns, boewel ze zelfs Bu zyn en geen doorne gelyken. De vruchten zyn enkelde befien, in de groote en gee daante van een bagedifJen-ey , alsze ryp zyn, ligt-geel, van binnen met een barde bruyne fteen, in de groote van een Lemoen-korl ; aan de oude takken ziet men geene door- nen, want dezelve zyn rond en glad , vol korte zyde-tak= ken hier en daar, daar aan men ook geen doornen ziet, maar wel kromme baaken, die geheel omgebogen zyn, en een circul fluyten, De baaken zyn beel dik „en flyf , zom- tyds in 3. Spitzen verdeeld, en fcbeuren de klederen van die geenen zeer ligt , die onvoorzichtig voorby gaan. Men vind er ook; die een dubbelde circul maaken, en aan de Pits nog al bladeren bebben, waarin ze met bet Caju acca overeen komen , de fmaak der bladeren trekt in ’t vo wat na Culilawan. De vruchten vind men in Otto- er. ; … Naam. In’t Latyn Spina Vaccarum. Op Maleyts Duri Carbou ofte beter ‘Tali Carbou, om dat bet geen eygentlyke doornen beeft ,zyýnde bet geene men voor door- nen aanziet, anders niet dan overblyfzels van takjes aan de voorfte takken regt bende, aan de oudere bun om- krommende tot baaken, by de Amboinezen heeft bet geen naam, bebalven de gemeene naam Warimetten, dat is, ,fwarte touw, ` .Gebruyk. By de Amboinezen heeft het geen gebruyk, maar wel by de Baliers om gevlogten beyningen daar van te maaken, zyne lange en taaye ryskens ordentelyk door malkander vlegtende ‚rondom bare tbuynen , om daar door de koebeeften, waar van baar land vol is, van dezelve of te weeren , hoewel de koebeeften de jonge bladeren geern eten.. Uyt de lange ryskens vlegten de Baliers touwen, om de koebeeften aan te binden: van de dikkere takken draayt men ook touwen om visfuyken in zee te laten. ' Tot meerder verftant van bet voorgaande, zo moet men weten, dat de booftflam een kinder arm dik is, en wat hoekig , daar aan lange fiyve gerten, [wart als Calba- baar, met ftompe doornen , zynde de reftanten van de takjes. De ryskens flaan zonder ordre , bebben geen doornen , maar kromme baaken „en zomtyds Cirkels , daar aan het bloeyzel zit. "t Bloeyzel zyn kleene bloempjes van 6. dikke en geele draadjes. De veertiende Plaat Vertoont een Tak van een Struyk , welke de doorn van de Koebeeflen by Rumphius genaamt wert. XIV. « C3 22 CAPUT DECIM. QUARTUM. Cudranus. Cudrang. . B Amboinenfibus hic frutex ad fpecies Limo- A num filveftrium refertur , fed absque ratione, ac potiffimum ob fpinarum fimilitudinem exiguam. Hujus binas obfervavi fpecies, quarum prima feu vera in Amboina exotica eft, atque hinc a me cogno- minatur Bimenfis feu Javana; altera eft Amboinenfis, quz filveftris, feu fpuria ejus habenda eft fpecies. Primo Cudranus Bimanus five Favanus, qui verus Cudranus elt , in arbufculam excrefcens primo ere- Etam, fed que mox fefe dividit in plurimos ramos, qui in longa & craffa definunt flagella, non convol- vulacea , fed aliis incumbentia herbis: Inferior au- tem truncus ultra pedem craflus eft, fulcis & foveis excavatus, atque fillo obduêtus cortice. Ejus rami funt glabri, rotundi, pallide cinerei, flavisque pun- &ulis notati. Rachides funt longe, reéte, & firme, quibus folia infident quodammodo per binos ordines, in paucos ac breves laterales ramulos divife, rotun- dos quoque & firmos , hisce folia increfcunt folitaria, & inregularia uti & in rachidibus. Supra quodvis fo- lium transverfaliter erigitur longa reétaque fpina uti in Limonio, quarum plurimz articulum longe funt , ac fepe minori fpinula laterali augentur. Ramorum ve- ro & trunci breviores funt, fine foliis, omnes acute & maxime vulnerantes. Folia quodammodo cum illis Citri conveniunt , fed funt minora , integra , nec ferrata, in apicem in- curvum definentia , tres pollices longa, ae binos di- itos lata, brevibus infidentia petiolis füperne gla- ra & intenfe viridia , infeyne plurimis transverfalibus & protuberantibus venulis donata funt, que in arcus prope oras concurrunt, [pforum vero fapor nullo mo- do adcedit ad illum Limonis, funt enim fatua &dul- cefcentia cum levi adftrictione. Rami brachium vel pedem craffi nullas vel paucas admodum gerunt breves fpinas, multisque gyris in-« ftar funium: er herbas decurrunt, ubique emittentes plurimos rectos & firmos furculos inftar ramorum Li- monum, atque copiofüm exftillant lac: tenue ac fe- rofum , nihilominus tamen vifcofum, & adftringens, quod in vetuftis & detruncatis ftipitibus circa cor ru- Pet, & concrefcit inftar fanguinis: Juxta. rachides feu ramulos fructus-proveniunt breviffimis infidentes pe- tiolis, folitarii vel gemini: Sunt autem rotundz bac- cx, primo magnitudinem habentes granorum Piperis, albicantes „& cx meris fquamis conftäntes, dein ma- gnitudinem adquirunt Fragorum, coloris pallide flave- fcentis , atque he fquamz fimul lignofum formant putamen, in cujus cavo fex cellule confpiciuntur, in- que iis pallide fufca locantur femina oblongo-acumi- nata. Vetufti autem trunci, ultra pedem crafli, ac fiffo feu lacerato mufcofoque obducti cortice nullas vel paucas admodum gerentes fpinas breves , ramis ac rachidibus deftituti, maturi cenfentur, ex quibus fla-. vefcens & tinGorium colligi poteft lignum, illi itaque in fuftes diffecantur, binos tresve pedes longos , ex- terno ligno feu albaftro privatos , quod leve & poro- fum eft ‚dein internum adquiritur cor, quod Malaien- fes Dras, Latini & Greci Melandryon vocant, quod lignum eft folidum ac compactum , corneam habens duritiem, coloris hepatici , aliquando pallidius eft in- ftar Ockrez Agrippinz , nullum peculiarem exhibens faporem , atque hoc requiritur ad viridem & luteam tincturam linteis inbuendam, unde lutea funt, fi vero lintea*fuerint prius Indigo inpregnata , colorem vi- ridem conciliat , atque hoc infe&torium. lignum inra- mis non detegitur, fed in craffiffimis truricis & radi- cibus, immo Javani plurimum radices adhibent Sfcundo Cudranur Amboinicus , potius filweftris feu fpuria eft fpecies, quum nullam prebeat tinéturam : Silveftris magis eft, inregularis, & altior excrefcit, longe lateque longis ramis fefe fupra frutices exten. dens. Ejus truncus, quum maxime inregularis eft, ex variis quafi mufculis componitur , unde foveis eg- cavatus eft,ac laceratum gerit corticem, qui fiffus eft atque ex quo pelliculz dependent. e get à Ejus HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap. XIV. XIV SHIP OF Ort DS TUO ES De Cudrang-Struyk. Y de Amboinezen werd deze heefter onder bet geflagt B van wilde Limoenen gerekend , dog met kleene reeden en meeft „wegens de geringe gelykbeid der doornen onder malkander. Tk beb 2. zoorten daar van aangemerkt, waar van de eerfte of opregte in Amboina uit-landijch is en daarom door my bygenaamt de Bimaje of Favaanfe; de 2. 15 de Amboinfche , dewelke men voor een wilde of een baftard- zoorte mogte bouden. . 1. Cudranus Bimanus ofte Javanus, bet opregte Cu- dranus. Het boompje zelfs ftaat in ’t eer fle wat overeynd , maar verdeeld zig ftrax in veele takken, die tot dikke en lange ranken werden, zig nergens omflingerende , maar op ander geboomte rujtende. - Den onderften ftam is ruym een been dik, vol groeven en kuylen, en met een gelapte Jchorffe behangen. De takken zjn even, rond, ligt- aauw „en met geele puntjes. gefpikkeld. De ryskens zyn ang, regt en ftyf, daar aan de bladeren eenigfints in 2. ryen flaan , in weinige en korte zyde-taxkens verdeeld , meede rond en ftyf. Hier aan ftaan de bladeren enkeld, en zonder order rondom de ryskens. Boven ieder blad ftaat overdwers een langen regten doorn , gelyk aan de Limoen= boomen , de meefte een lid lang ‚en dikwils ter zyden met nog een kleender doorentje. Aan de takken en fiam, zyn- ze korter en dikker, zonder bladeren, alle [cberp, en zeer quetzende:. De bladeren gelyken eenigfints na de Citroen-bladeren, dog kleender, met evene en ongexaagde kanten, en een merkelyke (Ditze, 3. duymen lang , en 2..vingerg breed , op korte Jteeltjes. “Boven zynze glad en boog-groen, be- neden bebbenze overdwers veele uytfteekende ribbetjes. de: welke met bogen langs de kanten t'zamen fluyten. Haar Smaak beeft gants niets gemeens met de Limoenen, want zy zyn zoetacbtig , en 73 met een kleene zamentrekking. De takken ten urm-of-een been dik, bebben geene of weinige korte doornen, loopen met veele bochten als tou- wen door de ruygte, overal opfcbietende veele regte en Styve fcbeutjes . gelyk de Limoen-takken „geven overoloe- dig een dunne weyachtige melk uyt, niet te min kleverig en Vzamentrekkende, dewelke aan de oude en doorgekapte Jtammen omtrent bet bert dik en rood befterft, als bloed. Langs de ryskens of takjens, groeyen de vruchten op zeer Korte fleeltjes, een. of twee by Wed gr Dit zyn ronde befién, eerft in de groote van peper-korls, witachtig , en uyt enkelde. [cbubbekens. gemaakt, daar na werdenze zo groot als Aard bayen, bleek , of bleek-geel van coleur , en de fchubbekens maken t°’ zamen een boutachtigen fcbaal ‚in welkers bolligheid men 6. celletjes ziet, en daarin ligt- bruyne zaden , lankwerpig:toegefpitft. = De oude flammen nu y die ruym een been dik zyn , eneen gefcheurde of gelapte en mofchagtige Jcbor/Je bebbem, met geene of weinige korte doornen , zonder takken of ryskens, werden voor ryp Fem em dat geelachtige verw-bout uit te leveren. Zy «werden dan in knuppels doorgebou- wen, van 2. en 3..voeten lang , van "t buytenfle bout of [pint gezuyuerd , "t avelk is ligt en poreus, zo. bekomt men `t binnenfte bert, bet welk de Maleyers Dras., de Latynen en Grieken Melandryon noemen , zynde een digt en maffief bout , van boornachtige bardigbeid, lever ver= Wig, zomtyds wat lichter, gelyk donker Keulfe Ooker , ‘van geen zonderlyke fmaak „en dit is 't gene men tot groen en geel verven zoekt, te weten pin geel, maar bet Lywaat te voren met Indigo blaauw geverwd , werd groen. dr Ke: bout vind Se niet in de takken , maar in den > i&jLen fam en wortelen „ja de Favane de wortelen, — Nino su 2. Cudranus Ambonicus. De Amboinfche Cudrang is veel eer een wilde of baftaard-zoorte , dewy/ xe geen verw uytgeeft. Ze fcbiet veel wilder , wanfchikkelyker „en boger op, wyd en zyd met lange takken over ’t kreupelbofch zich uytbreydende. De flam is zeer war, uyt ver/cheide ans gemaakt , en daar door vol kuylen en voorens, de Cbor [Je zeer gefcbeurd, gelapt „en mei vellekens bebangen. ) De VII Boek. XIV Hooff. Ejus rachides feu ramuli rotundi quoque funt, ac * flavis pun&ulis notati, Spine non tam longe funt quam in Bimanenfi, fed craffiores, & retroflexz, uzdam directe fupra folia, quadam ad latera, ine eriores vero breviores funt , magisque incurvatz in- ftar uncorum , in fummis ac teneris ramulis nulle obfervantur , immo longa flagella innoxie tractari pof- funt. Hifce folia infident per ordines fibi géi? non directe fed alternata, in transverfalibus ramulis folitaria & inordinata, Sunt autem majora, quam in Bimanenfi , ceterum ejusdem forme , cum eodem venarum decurfu , fantque quatuor & fex pollices lon- ga, binos lata, fuperius in longum apicem definen- tia. fuperne glabra, inferne plurimis transverfalibus cóftis donata, qua in arcus concurrunt, faporis ole- racei. Quz craffioribus infident ramulis, breviora funt & rotundiora „atque quodvis ad latus vel fuperne fpinam gerit. Des Flores fructusque Amboinenfis tam taro gerit, ut fterilis vulgo habeatur: Ramulus vero ex Xylanenfi- bus infulis delatus , atque in horto meo plantatus, adeo luxuriofe excrefcebat , ut fzepius ejus ramos am- putare oportuerit. Hic perfectus quotannis fructus proferebat Augufto & Septembri, qui fant albe & Íquamofe bacce, bine terneve fimul próvenientes , magnitudinem habentes granorum Piperis „non autem tantam, quam adquirunt Javane. Intus replete erant medulla tantum alba; in qua nigricantia locabantur granula inftar arene ; atque prope quodvis folium bine quatuorve excrefcebant , ques porro decidgbant , ex feminibus vero nunquam plantule progerminarunt. Lignum eft luxuriofum , & quam maxime vegetati- vum, quodque per ramos tran planation facile propa- gatur, immo frufta vidi vetuftorum,ac putridorum ramorum, qui in folum projecti erant, ibidemque a- liquamdiu reli&i ¿ novas iterum radiculas deorfum ac furculos furfum emiferunt. ` Tinétorium lignum nunquani mihi Amboinenfe præ- buit, licet trunci effent quam craffiffimi & vetuftiffi- mi, circa cor enim concavi vel cariofi erant , vel pal- lide flavum gerebant lignum tingendo ineptum; licet Xulanenfes dicant , inipforum ligno fimile quoque in- venir. — Nomen. Latine Cudranus: Malaico caga Ku- drang ,& Codrang. Javanice Idem. Bimanice T/cbira. Macaffarice Menjom Bulu, quum tinéturam preebeat adeo intenfe viridem, qualis eft arundo viridis, Am» boinice daf abbal, h. e. Limones filveftres , quum inperiti hi Botaniċi Cudranum ad Limonum fpecies referant. D. Herbertus de Jager, illum vocat Rbamno Rubum , & Rbamno Morum , quum ejus folia & fpina ad Rhamnum , fruétus vero ad baccas Rubi feu Mori adcedant. Putat quoque hujus fpeciem effe Brafi- liénfum. Tatai-ibs,. quam Pifo defcribit, pag. 103 ac Marcgravius pag. 119. que tantummodo in eo dif- fert, quod Cudrani folia non fubtiliter ferrata , uti Pifo, vel fimpliciter ferrata fint, uti Marcgravius di- cit ‚fed integra penitus , nec quidquam ferrata, licet in Pifonis icone nulla omnino confpiciantur crenz, uti & una Marcgravii ad latus dextrum integra e(t, alte- raque videatur dein ad latus finiftrum ex defcriptione compofita. Vocem Cudrani derivo ab Arabico Chadira viruit , unde.eft Chadrat viror , olus viride, confonatque cum Hebrzo Chazir gramen, quia hoc lignum ad viridem tincturam adhibetur. .. Moluccani & Xulabeffenfes Cudranum videntur cum precedenti Caju Lacca confundere, vocantes O- doratum lignum Lacea Garo, & hunc Cudranum Lac- «a Cuning , atque hinc evenit, quod confufe quoque mihi indicaverint fpinarum noxam , unde quod fupra notatum fuit in capite Caju Lacce de fpinarum noxia qualitate, praefertim de Ge fpinis intelligendum ,Caju Lacce enim fpine , quum fint ingentes , con- {fpicuz, &.obtufe., facile evitari poffunt, Locus. In faxofis crefcit locis tam circa litus inter minores frutices, quam in acutis & faxofis montibus, ubique inacceffam praebens congeriem, qui in Ame boina crefcit, paucz acnullius fere eft virtutis, quum nullum prebeat tin&torium lignum , fed ejus cor ple- rumque fit putridum , ac proinde filveftris & ipii ea- AMBOINSCH KRUYDBOEK. » 23 De fcbeutjes of ryskens zyn mede rond, en met geele Jtipjes bezet. De doornen zyn zo lang niet als aan ^t Bimafe, maar dikker , en ftaan alle agterwaarts gekeerd, zommige regt boven de bladeren, zommige ter zyden, de agterfie zyn korter en merkelyk gekromd, mede naar ag- teren , als baaken , aan de voorfte en jongfte ryskens ziet men geene ‚ja zelfs de lange gertenkan men zonder fcbroom bandelen. Aan deze lange gerten ftaan de bladeren in ryen meeft tegen malkander , niet regt, maar verwiffeld, aan de dwers-/cheutjes enkeld en zondgit ordre. Deze zyn groter dan aan bet Bimaje, anders van dezelfde fatzoen en beloop der aderen , te weten van 4. tot 6. duymen lang, 2 breed, vooren met een lange /pits, boven glad, beneden vol dwers ribben, die met bogen fluyten, moes- kruydig van fmaak. Die aan de dikkere ryskens ftaan, zyz korter , en voren ronder , ieder op zyde of boven een doorn hebbende, Bloemen en vruchten draagd bet Amboinfche zoozeldem, dat bet voor onvruchtbaar gebouden werd , maar een tax- ken uyt de Xulafe Eylanden my toegebragt, en in myn thuyn geplant, {choot zo weelderig op dat ik dikwils zy- ne takken moefte afkappen. Dit mu volwaffen zynde, bragt jaarlyx in Auguftus en September zyne vrucht voort, zynde witte, en fcbubagtige befiën, 2. en 3. by malkander , zo groot als Feper-korls, maar wilde zoo groot niet werden als op Fava. Binnen was niet dan een wit merg, en daar in fwartachtige korls als zand, by ieder blad 2. of 4. ftaande, en vielen voorts af ‚doch bet zaad heeft nooit plantjes willen voortbrengen. Het is een weeldrig groey-bout , latende zich met de takken licht verplanten, ja tk beb ftukken van oude ver- rotte takken gezien op de grond weg gefmeten, en lang gelegen hebbende , die weder wortelen na beneden, en nieuwe fcbeuten na boven voortbragten, Bequaam verw-bout beb tk aan bet Amboinfcbe noait kunnen vinden, boe dik en oud ook de ftammen waren, want omtrent bet bert warenze of war en vermolfemd, of badden een bleek bout , tot 't verwen ondeugend, boe- wel de Xulanefen zeggen, dat zy aan baare firuyken bet avive vinden. Naam. In’t-Latyn Cudranus, Op Maleyts Cudrang, Kudrang en Codrang. Favaans Idem. Bimanees/T fchi- ra. Maccaffaars Menjom Bulu „omdat men zo boog- groen daar mede verwen kan, als de groene Bamboezen zyn. Amboinfch Auf abbal, dat is, wilde Lemoene® , om dat deze flegte Herbariften , de Cudrang onder de Lie moen-zoorten reekenen. De H. Herbert de fager , noemd bet Rhamno Rubus en Rhamno Morus, om dat de bla- deren en d&ornen na Rhamnus, maar de vruchten na de befién van Rubus of Morus gelyken. Hy fuftineert ook, dat bier oan. een meede-zoorte zy , de Brafiliaanfche Ta- tai-tba, dewelke Pifo befcbryft pag. 163. en Marckgra- vius pag. 119. verfchillende alleenlyk daar in, dat de bla- deren van onze Cudrang niet: Subtiliter ferrata , gelyk Pifo, of Simpliciter ferrata , gelyk Marckgravius zegt, maar t'eenemaal ongefneden of ongezaagd zyn, boewel de figuur by Pifo flaande y geen de minfte gejcbaartbeid. be- toond, gelyk deene van Marckgravius aan de rechter- zyde, fchynende de andere aan: de flinker-zyde , namaals wyt de befchryving daar by geflanft te zyn. Het woort Cudran deriveer tk van bet Arabifche Chadis rad. i. bet is groen ‚waar vam komt Chadrat , groen bout, of groen moes en komt overeen met bet Hebréeuw/che Chazir gras , om dat dit bout om groen te verwen gebruykt wert, De Moluccanen en die van sa? Jebynen de Cu» drang met bet voorgaande Caju Lacca te vermengen, want beyde zynze monder die naam toegezonden, noe- mende bet welriekende bout LaccaGaro , en dit Cudra Lacca Cuning; bier van komt bet, dat ze de fcbadelyk- beid van de doornen, ook confuus my bebben opgegeven y weshalven bet geene boven flaat in "t Capittel van Caju Lacca „aangaande de fchadelykheid der doornen , moet in- zonderbeid plaats bebben in de Cudrang, want voor de doorne van Caju Lacca, als zynde groot, fienlyk, en ftomp, kan men zig wel wagten, Plaats. Het ak op ficenachtige plaatzen, zoo omtrent de zee onder bet kreupelbofch, als op fcherpe en fteenach-' tige bergen, overal cen ontoegankelyke verwerring mar kende. "t Geene in Amboina waft „is weinig en van geen valeur ‚om dat bet geen verwebout wytleverd , maar meeft verrot van bert is, en dierbalven voor een wild en ot» deus 24 D * habeatur fpecies. Hic & illic ejus frutex Sena in Hitoenfibus montibus, copiofius autem in locis planis circa litorain fruticofis filvis.Porro inCerama parva vs ca Lucellam,in Uliafferenfibus, in Xulanenfibus & Mo- luccenfibus infulis, ad Euri plagam circa 'Tenemme- ram & Couweram , rarius in elebe & Macaffara. Copiofius in Java, Baleya , & adjacentibus Se optimus vero in Bima obcurrit , ac tota infula Sum E. wa, unde mercaturz gratia per totam devehitur In- diam , quumque in Bima Sappanum quoque obcur- rat lignum , hine fieri potuit, noftrates Belgas Cu- dranum Sappanum flavum vocaviffe. Up Ejus maximus eft ad tin endum colorem fla- vum & viridem, primus color fua fponte, alter cafü conquiritur. Primo enim ejus ramenta macerantur feu rafura in aqua per noétem, dein tam diu ac for- titer coquitur, donec fufcum contrahat colorem in- ftar Cerevifie vel Mellis, tum per filtrum cribratur, ac liquori inmittitur alumen album contufum , unde tin&ura hec mox flavefcit, atque huic inponuntur ale ba lintea, ut flavefcant, que iterum coquenda & fu- bigenda funt tam diu, donec lintea ifta tin&ura fatis fint inbuta, cujus rei fignum eft, quum Oryzz fpica, velgrana quedam non desquamata fimul cum illis coquantur , quumque gluma feparetur , coctio peracta erit. Dixi alumen album addendum effe , quum incolz binas componant Aluminis fpecies , album nempe , uod ipfis dicitur Tauwas Cudrangen , alterum rubens auwas Lolan dictum „ quod in Sappani tinctura ad- hibetur. Puto autem inutile effe difcrimen, cujus in- - veftigationem tinétoribus demando. i uum lintea defiderentur viridia, a Sinenfibus in Indigo prius tingantur colore cceruleo, quaque legi- time ficcata tinéture iftæ flavæ inmittantur fine co- étione , fed fubige tam diu, donec homogeneus color viridis ubique obfervetur, atque hinc error fubortus seft, quod quidam credant, ex hoc ligno nullam aliam tinéturam poffe componi nifi viridem. Quasdam etiam poffidet vires ac ufus in re Medica, fupra porphyritim enim hoc lignum contritum cum aqua in pultem tenuem, conducit corpori inlinitum ardenti febri laborantibus pro refrigerio , huuc in fi- ‚nem quoque interne adfumitur „cum aqua contritum. Tenera folia cruda cum Bocaffan eduntur, fapo- rem enim fere habent edulium Varingarum, vetufta autem non. valent ad hunc fcopum. Vacce quoque amant depafcere tenera hzc folia, que facile adtin- gere poflunt, quum furculi fpinis fint deftituti, quod mon nocet eie i , quum alioquin fefe nimis .extendant, ac jorem forment truncum.. Regibus Bimanenfibus olim Macaflarenfium fubdi- tis inpofitum erat tanquam tributum folvere hocce depuratum lignum inperio Macaffarenfi, ubi vende- batur, uti in prioribus temporibus Lignum Sappanum ac Sandalum Timorenfe. Hic fpinofus frutex a plurimis jam annis Batavia plantatus eft circa muros & in urbis vallibus, ut fe- pem prebeat vivacem ac fpinofam fub nomine Oxya- canthz Batavicz , quod in initio etiam fucceffit , quam diu tenuibus ramis ac flagellis infleéti poterat, hodie autem comperiunt , quod quum in majorem excreverit formam, non ita fepibus effe adcommodatum , quum cun&i ipfius ftipites terrz conmiffi nimis craffos & al- tos generent truncos , atque hinc cum reliquis non rite conjungi poffint , multo minus huic fcopo fatisfa- cit Amboinenfis ,ex quo itidem tentavi vivam forma- re fepem, longis vero firmisque fuis flagellis ac ra- mis adeo incompte & inregulariter fefe extendit , vac: ceque continuo longa ifta depafcebant flagella , ita ut exítirpare denuo illam coactus fuerim. — - Limonellus littoreus, ab Amboinenfibus 4u/i Abbal . uM vocatus, litoreus eft frutex, multum a Cu- rano differens, longis, tenuibus, ac lignofis flagel- lis per herbas prorepens, atque ita vocatus, quum fructus gerat inftar parvorum Limonum , faporis quo- ue aciduli, nullas vero habet fpinas, ac nullius u- ` fys , crefcit vero in Huamohela circa litus Wey Puti. . Videtur hec planta in Sina quoque effe nota, quz in ipforum lingua dicitur Kekatsji, tinctorium vero e- jus lignum non ex ftipite fed ex radicibus expetitur, ejusque folia ad Anthraces ibidem adhibentur. - Alia & filveftris Cudrani Amboinenfis fpeciesin Au- &uario meo obcurrit, quam hic inferam, Tabula HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XIV. deugend zoorte gehouden werd. Hier en daar vind men, een Jiruyk op "t Hitoeze gebergte , doch meer in de laagte, omtrent de firanden, in "t kreupelbofch. Voorts op kleen Ceram, ontrent Lucella, in de Uliaffers, in de Xulaze en Moluxe Eylanden, om de Zuyd-Ooft in Tenemmer en Couwer , weinig op Celebes en MaccafJar. Overvloedi- er beeft men "t op Fava, Baly, en de omleggende Ey. ETE » doch bet befte vald op Bima, en’t gebeele Eyland Sumbawa, van waar bet voor koopmanfchap door gebeet Indiën vervoerd werd , en dewyl op Bima meede bet Sap. pan-bout vald, en aldaar gebandeld word, xo kan bet gebeurd zyn, dat onze Nederlanders bet Cudrang geel Sappan-bout noemen, Gebruyk. Zyn meefle gebruyk és tot °t geel. en groen verwen, È serfie van zig zelven , 't ander by geval: Men weekt voor eerft de fpaanderen ofte "t baxel een nagt in ’t water, daar na kookt men ’t zoo lang en flerk, tot bet zo bruyn werd als bier of boning, dan zeygt men 't door een doek, finyt geftooten witten alluyn daar in, zo werd de tinêlure terftont geel, bier in doet men dan bet wit linnen, dat men geel «vil bebben kookt en kneed’t op t nieuw zoo lang , tot dat "t linnen de tinêture genoeg aangenomen beeft, waar van 't teeken is, als men een ayre rys of,eenige ongepelde rys t? zamen met bet voorige kookt, en als de bolfter van de korls afgaat , zo boud men bet voor genoeg gekookt. Ik beb geest van wit alluyn, om dat de Inlanders tweederley alluyn maken, te weten de beel witten, die ze Tauwas Cudrangen, den ande- ren roodachtige Tauwas Lolan noemen, die men by ’t verwen met bet Sappan-bout gebruykt. Ik giffe, dat "t een onnodige precifiteyt is, waar van ik.’t onderzoek aan de Verwers late. ` Als men "t linnen groen wil hebben, zo laat bet door de Sinezen in vogtige Indigo blaauw verwen , bet zelve ter degen droog zynde, doopt in de voornoemde geele fop, zonder kooken , en kneed bet daar in zoo lang, tot dat "t overal eenparig groen werde , bier van komt dat abuys, dat zommige geloven y men kon met dit bout anders niet dan groen verwen. et heeft ook eenig Medicinal gebruyk , want op een fleen met water gevreven tot een dun Papje , werd op "lut geftreken van die geene, die een beten koortze hebben, daar 'i matelyk verkoelt, tot dien einde werd "t ook bin- nens lyfs gegeven mer «outer gevreven. De jonge bladeren. werden raauw met Boca[fan gegeten; want zy Tren bykans als de eetbare Waringen , maar de oude deugen daar toe niet. De Koebeeften weyden ook de jongs bladeren gereed af, daar ze gemakkelyk kunnen by komen, om dat de jonge fcheuten geene doorens bebben. Dit is egter voordeel voor deze touwen, op dätze baar niet te wyd uytbreyden , maar een dikkere flam zetten. De Koningen van Bima, GE onder Maccaffar ftaan- de, moeften dit fcboongemaakte bout tot tribuyt opbrengen aan de regeeringe van MacafJar, daar’t dan eerft verkogt wierde , gelyk in vorige tyden mede gefchiede met bet = en Timorze Sandel-bout. ezen doorn beeft men in veele S'aren op Batavia beginnen te planten, rondom de Veftingen, op de bermen van de fla , om een levendige doorn-begge daar van te maken, met de naam van Batavifche bagedoorn , "t welk ook in "t eerfte gelukt is, zo lang bet met dunne takken en gerden zig leyden liet, doch hedendaags bevind men, dat wanneer ze groot werd, zig niet wel tot een beyninge Jcbikken wil , om dat alle de infteekzels daar van al te dikke en te boge ftamme krygen, en aldus met den andere eene ed voegingen maken; veel min is daar toe de Am- oinfche bequaam , waar uyt ik meede gepoogd bebbe een levendige begge te maken, maar °t breyd zich met zyne fiyve takken zoo wilt en onbefuyft uyt, en de Koebeeften baalden geduarig de lange gerten daar uyt , dat ik’t weder aytroeyen moefte. : ; Limonellus littoreus, by de Amboinezen ook Auf abbal genaamt ‚is een firand-gewas , veel van de Cudrang verfchillende, met lange, dunne, en boutachtige ranken door de ruygte loopende , en alzo genaamt , om dat "t orucb- ten Er als kleene Lemoentjes, ook zuurachtig van Jmaak „doch zonder doornen, voorts zonder gebruyk, en ke - op Huamobel , omtrent bet ftrand van Wey Puti. et fchynt dat deze plante in Sina ook bekent moet zyn, want ze noemenze in baar taal Kekatsji , doch bet verw- bout balenze aldaar niet uyt den ftam, maar uyt de wor- telen , ook gebruykenze aldaar de bladeren tot bloedt faveren. Noch een andere wilde zoorte van "t Amboinfcbe Cu- drang „ziet in’t Auctuarium ‚bet geen ik bier zal "eme, ^ Lab. XY. "d di Re hiis al: de aO iio ib — eo Ee VII Boek. XIV Hooft/t. Tabula Decima Quinta Ad Figur. Primam ramum exhibet Cudrani Amboinenfis cum fpinis aduncis. Figura Secunda ramum fiftit Cudrani Favanenfis cum fpinis eredis ES acutis. Cudranus Amboinenfis filveftris. Cudrang Utan; In Leytimora poft Caftellum Victoriam prope flu- vium mortuum dictum, verus obcurrit filveftris Cu- dranus , tales gerens ramos ac folia, qualia fupra li- bro feptimo funt defcripta, ni hzc paulo majora fint, quatuor & quinque pollices longa, atque, in majoribus flagellis ramuli laterales directe transver- faliter excrefcunt, & ad cujusvis ortum fpina aduns ca, firma, & retrorfum pofita. Anno 1691. prima vice fruétum in hac filveftri ob ervavi fpecie , quodammodo. convenientem cum illo, quem. D. De Toner antea defcripfit in Cudrano Javanenfi, qui ipfi dicitur. Rbamno Rubus, eft enim fructus tuberculofus, ex tribus quatuorve tuberculis - compofitus , quorum quivis magnitudinem habet vul- garis Rubi idei, granulofus quoques nec ruber fed pallide & fordide virens; Fructus hi carnem gerunt dulcem , ab illa Rubi Idei haud multum diverfam, atque in. fua carne abfcondunt quinque vel feptem ranula offea, glabra, & Lenti formia, coloris in- ar Officulorum Cerafi ,füpra quoque umbilicata, ad unam nempe partem, qua per venulam carni adhz« rent, illi in Julio obfervantur menfe. E - In Celebe circa diftriétum Tambocco hic quoque obcurrit fpinofus frutex , ejus autem lignum ibi ad tingendum non adhibetur; Fru&usque vespertilioni- bus inferviunt cibo ; teneraque ac decidua folia des pafcunt Vacca. Cudranus Sinenfibus dicitur Kekackts- ji, ejus radix in Sina, atque hic loci lignum ad tin- gendum adhibetur, foliaque anthracibus inférviunts Tabula Decima Sexta Ramum exhibet Cudrani Amboinenf; / veftris frü&ibus o MEE alterum ramulum e e e fpinis arma- DN ates 3 ` Limonellus funicularis montanus, - Prater Limonellum litoreum alia obcurtit montana fpecies ; Leytimorenfibus Ufe Wary Ewan dita , que autem > judieio potius ad Cudrani fpeciem refe- renda eft. _ Pv - Eft vero furiis firmus; lignofüs, ac tenuis’, nullibi fefe circumvolvens , fed recte arbores adfcendens, ubi in plures expanditur laterales ramos , binos fibi obpofitos , parum obliquos, ac parum retrorfum fle- xos, atque hi iterum fefe dividunt in minores rachi- des, in quibus poftrema folia fuere decidua; inque ultimo feu inferiore articulo bini incurvi fed breves confpiciuntur hami retroóflexi ; uti in Cudrano , in fubfequenti articulo unicus tántumi locatur hamas, tumque infequuntur folia, que bina fibi quoque funt obpofita, illis Cadrani quodammodo fimilia , fed in- equalis magnitudinis, quadam enim quinque ac fex, quzdam otto pollices longa funt , quatuor & fex trans- verfales digitos lata, fuperne fübrotunda, & in api- cem terminantia brevem ; maltis obliquis admodum coftulis donata, fuperne glabra , inferne fcabra, fai póris-detcis Ar oleradef, ver MS c0 mos om "Flofculi in brevibus excrefcunt corymbis, cum ils lis Jasmini convenientes , fed minores, ex longis nem- pe tubis conftantes , fefe in quinque alba petala ftelliformia explicantes, im horum centro longus eris itur ftilus, cui faccofum infidet capitulum, dulcis fed debilis liuic Sew nr RES ; “Fructus ignoti funt. Crefeit in montibus Amahuffu, atque áliquando' cum vero Cadrano alias adícendit arbores. 5 si z ; Xn > N. B. Bine he plante ex Rumpbit Auge, quum. hic pertineant, infertæ funt. q Tom. Y, XV AMBOINSCH KRUYDBOEK. 33 De vyftiende Plaat Vertoont in de eerfle Figuur de Amboinfebé Cudrang met zyn kromine. doornen. : De Tweede Plaat vertoont een Tak van de gavaanfcbe Cus drang met regte fpitze doornen. Amboinfche wilde Cnárang. Op Leytimor y agter "t Cafteel Vittoria, by^t doede riviertje, vind men bet regte wilde Cudrang, met: zoe danige. takken en bladeren als boven in "t 7 Boek befebre» ven flaat , of deze wilde bladeren moeften wat grooter zyn, te weeten 4. en 5. duymén lang, en aan de booft- ranken komen de zyde-taxkens regt dwers voort, en by mn vie een krómine y flyve doorn, agterwaaris gekeerd. bol Anno 1691. bebikde eet ftemaal-de vrucht aan deze wil- de zoorte gezien, eenigfints overeenkomende met bet gee né de Heer de Jager voor dezen gefchreven beeft van zyn Javaans Cudrang , bet welke by Ramno: Rubus noemt, want bet is een knobbelige vrucht, uyt 5. of vier knobbelen t’ zamen gezet , ieder zo groot als éen middelbare Bramboofe , mede korrelig , doch niet rood, maar ligt vuyl groen: zy beftaan ot een zoet vleefch y van Bramboofe niet veel verfchillende , doch verbergen in baar vleefch 5. a 7. fteen-barde koris, gladt , en lin- zeformig, van coleur als de Kerffé-fteenen, ook met een naveltje aan den eenen hoek, alıbaar xe met een adertj aan ’t vleefcb vaft bangen, ‘Men vindze in July. Op Celebes, omtrent bet diftriöt van Tambotéo , vindt men dezen doorn odka doch zyn bout is aldaar tot verwen onbekend. De vruchten werden voor de Vleermuyzen ge. laten , en ’t jong afvallend loof eeten de Koebeeften. Cu» drang beet in "t Sinees Kekacktsjis De wortel verwt in Sina, en bier bet bout, en de bladeren dienen tot bloede Jwerens De zeffiende Plaat Vertoont een Tak van de Aj bo the wilde Cudrang met . Zyn vruchten behangen, en nog een ander jong takje a mer doörnen gewapent. De touwachtige Berg-Limis-Struyk. Bebalven den Limonellus litoreus , beeft men nog een bergzoorte , by de Leytimoreezen genaamt Uffe Wary Ewan; doch myns oordeels kan bet beter voor een mede- zoorte van Cudrang gebouden werden. Het is een (tyve, boutachtige s en dunne rank, zich nergens onvolegténde , maar regt de boomen oplopende ; en in veele zyde- verdeelt, die twee tegens malkander Baan, regt dwers, of een weinig agterwaarts gebogen, deze sier De apes eos endere ryskens , daar aan de à, ren afg syn, en aan’t agterfte lid ziet men ie ong es Ke Marte kc iod ebogen, gelyk aan den g, dan ’t naaft daar aan gime fa Staat maar’ tn Pak, en Ver volgen de bladeren; dezelve flaan ook twee en twee tegens malkans der , die van Cudrang eenigfints gelyk., van ongelyke ‘vote y Want zommige zjn 5. en 6. zommige 8. duymen ;4.en 6. dwers-Vingers breed, van voren rond toel: pende , met: eémRort Jfpitsje , met veele zeer fcbuynze ribe bens , boven glad, ety van-onderen wyt[lekende ; zoet en moes-kruydachtig van fmaak. © De bloempjes komen aan Korte trosjes voort, gefatzoe- neerd als jonge S'asmynen , te weeten lankbalzig , in vyf witte blaadjes zig openende , als een flerretje; In de mid- den ziet wien een lang flylet „en daar op een Jappige knop, van éen zbete y dog flappe reúk. i } | De'erucbten zyn onbekend. Het flaat im "t gebergte van Amahuffu, en loopt xomtyds met een regten Cudrang andere boomen op. La — LU N.B. Deeze twee planten yn uyt bet Auftuarium dan Rumphius, wyl ze bier beboorden , ingévosgt. D CAPUT 26 HERBARII AMBOINENSIS . Liber VIL cap. XV, CAPUT DECIMUM QUINTUM. Camunium. Camuneng. Amunium nobis in India reprefentare videtur C Buxum, quoad nempe ejus lignum , neutiquam vero quoad formam, magnam enim habet fi- militudinem cum precedenti Caju Lacca, fed non ita proferpit, at magis fefe erigit, inque binas dividitur ipecies, primo in vulgarem feu Amboinenfem , fe» cundo in Javanenfem , que tamen haud multum diffe- runt. + Primo vulgare feu Amboinenfe Camunium ad Ca- ju Laccam quam proxime adcedit, quum quodam- modo prorepat, primo fefe inftar arbufculz erigens, dein vero fefe infle&it, atque inftar funis prorepit, aliis modo incumbens arboribus; ejus truncus vulgo pedis craffitiem habet, ad fummum, fi cruris crafli- tiem adtingat ,raro ad illam hominis adcedit , nun- uam rotundus & folidus , fed per longitudinem pro- undis fulcis & foveis excavatus eft, unde cariofi admodum ac raro folidi funt, formamque prebent, acíi varii concreti effent ftipites, multoque profun- diores funt ejus fulci quam in Caju Lacce truncis , eftque porro obdu&us tenui , gilvo y & fiflo cortice. - Reliqui rami rotundi funt, tenui ac lento cortice veftiti , qui-facile decorticari poteft, uti in Salicibus, ex hisce rachides plurime excrefcunt recte & ple- rumque elevate, in plurimos laterales ramulos divi- fe, quorum bini plerumque uno ex ortu progermi- nant... Hisce folia infident eodem modo locata uti in Caju Lacca , alternata nempe, quinque , feptem , & o&o uno in ramulo ; funtque illis Caju Lace quam fimillima, feu inftar illorum Varinge Microphylli , firmiora & glabriora illis Caju Lacce, in longum a- picem: definentia.- Supremum , quod femper folitarium & maximum, prope ortum geniculatum eft, quatuor transverfales digitos longum, ac binos Jatum. Inferiora vero vix articulum longa fünt, ac digitum lata, fuperne quam maxime viridia & glabra, inferne aulo magis flava, & ad tactum mollia inftar Serici denfioris , prefertim in vetuftis foliis: Nervus medius inferne acutum format dorfum , atque cofte rare funt, inferne autem magis protuberantes quam in il- De Can Lacce, Ay acris & ingrati, qui linguam parum vellicat uti Limonum folia. Vetulta ac deci- dua albicant. E Ba . „Flores tarde ac.raro progerminant, unus alterve uno ex ortu, ex. quinque fexve petalis conftantes forma illorum Jasmini , fed rariores ac firmiorés , tubo brevi & amplo inftar campana donati, in cujus cen- tro. decem. adparent ftamina cum intermedio craffio- re , quod piftillum eft , & in-fümmo capitulum ge- rit flavum: Ipforum odor gratus eft, fed debilis, ad Jasminum adcedens, potifümum vefpertino tempore claro & placido ccelo: Florum petala facile decidunt, nec multum tractari poten: ; quum medium. remanet piftillum, quod in fructum excrefcit; qui oblonga eft bacca, omnino fimilis illi Capfici minoris, tam orma quam colore , ps unguem longa, interne ina locantur oblonga. officula, fibi adunata, &.quo- ammodo lanuginofa, carne obducta rubente ac molli, que rubente tegitur pellicula , qualem-habent fru- us Cynosbati, odoris gravis, officula ifta funt fe- mina, quz facile progerminant., quum terre con- mittantur. Novembri & Decembri floret, fructusque menfe Martio máturefeun; . ene Ejus lignum albaftro ‘deta eft, atqué fub te- nui cortice. fubftantia. locatur. homogenea , folidiffi- ma , fubtilis , dura , & gravis, coloris pallidioris Buxi- noligno, cum quo ceterum fubftantia & gravitate penitus „Convenit, praefertim .vetuftorum. truncorum circa radicem, ubi & magis flavefcit, circa cor au- tem colorem habet melleum & nigrieantem »quorum colorum quedam flammz feu maculz -hine inde in ligno adparent, quodque plurimas tales habet venas, optimum cenfetur, idam trunci nullum omnino tale gerunt lepe variegatum , fed homogeneum & saaie. fav icens, inflar eboris, fi nempe elabo- retur, alit raras quasdam gerunt circa cor macul ac prope radicem. ~~~ E AAA az, Ele- Ww AX. XV. HOOFDSTUK. De Camuneng-Struyk. Palm-bout verbeelden , namentlyk met zyn bout , maar geenfints met zyn gedaante, bet beeft groote gelykeniffe met bet voorgaande Caju Lacca, doch is zo kruypende niet , maar regt zig meer overeynd, en is verdeeld im 9. zoorten. 1. Het gemeene Amboinfe, 2. bet Favaanfe; weinig van malkander verfchillende. Coen wil ons bier in Indien den Buxboom of 1. Het gemeene of Amboinfe Camuneng komt bet Caju Lacca naaft , om dat bet eenigfints kruypt, zig eerft overeynd regtende als een boompje , maar voorts buigt bet zig, en kruypt als een touw y flegs op andere boomen rus- tende. Den ftam is ordinaris een been dik, op bet dikfte als een dye, en zelden als een man im zyn middel, nooit rond en maffief, maar langs beenen met diepe groeven en kuylen, waar door ze*zeer war zyn, en weinig maffief bebben, als of "er verfcheide flammen aan een gegroeyd waren, veel dieper ingekeept dan de Caju Laccas flam- men, voorts bebangen met een dunne , vale „en gefcbeur- de fcbor ffe. De verdere takken zyn-rond, met een dünne en taaye fibor [Je bekleed , die zig laat fcbillen als aan de Heen: daar aan flaan veele regte ryskens , mech overeynd , en tn veele zyde-takjes verdeeld , waar van gemeenlyk 2. uyt een oorfpronk komen. Aan dezelwe ftaan de bladeren op dezelve manier gelyk aan Caju Lacea, te weten ver- wiffeld tegen malkander ;met y. 7. en 8. aan een taxken. Zy zyn ook die van Caju- Lacca zeer-gelyk, of als die van Vatinga Micropliyllos , Kader en gladder als die van Caju Lacta met een lange pits , bet voorfte , bet welk alleen fiaat „en bet groot[le ts „beeft by zyn oor/pronk een knietje ; 4. dwers-vingers lang, en-2.- breed, De agterfte zyn pas een lid lang , en een vinger breeds boven boog groen en glad, van onderen wat geelder , en zagt in ’t aantaften, als fulp, meeft aan de oude blades ren, de middel-zenuwe maakt van onderen een ftberpen rug, en de ribbens zyn weinig , en puylen van onderen meer u dan aan Caju Lacca, van {maak wat fcberp en onlieffe ES »0p de tonge wat bytende, gelyk Limoen-bla- deren. De oude afgevallen bladeren. worden witachtig. De bloemen komen lang [aam en weinig voort, 1. of 2. by malkander , gemaakt van y. of 6. witte blaadjes, in gedaante van Fasmynen, dog kleender en fbyver met een kort en wyd balsje als een klokxken, in de midden ziet men: 10. draadjes met-nog een dikker „daar cen geel knop- KS? jflaat. Haren reuk is lieflyk, doch flap ,- naar de asmynen trekkende , en dat Cat by Mile en klare avond- fonden: ‚De blaadjes van de bloemen vallen ligt af , en willen „niet veel po zyn, nalatende bet middelfte pilaartje , waar uyt.de vrucht werd ; dezelue is een lang- werpige befië y. gants gelyk. een kleen ritsje aan gedaante en coleur , de nagel van een vinger lang; binnen leggen 2. lankwerpige. korls.,.tggen e a den , en wat wolachtig „ omgeven. met een roodachtig en.weck So en bet zelve met een rood buydeken, gelyk de vruchten van den Eglantier „ wat fwaar van << en de voor- Jebreven korls zyn de zaden, die ligt opkomen ‚als ze de in. November en December , en de vruchten worden in Maart ryp un... Jeborffe van eenparige Jubflantie , zeer déet, fyn, bart, parige fubfte Zog SE yn, wf? 2421 A. Zo Er - ^. Het e A d Ze ET N een ne > VIL Bach XV Hoofifl. >; AMBOINSCH KRUYDBOEK, 27 Elegans eft oculis lignum, fed non magna. opera ex illo formari poffunt , quum adeo concavum fit, & in quadratas partes diffedtum , tam paucam folidi ligni exhibeat quantitatem , atque preterea tam faci- Je findatur , fi modo paululum Soh exponatur , recens aucem elaboratum fortem ac gravem {pirat odorem inftar Cofaffini vel Buxini ligni.- Secundo Camunium Favanicum elegans eft arbufcus Ja, altitudinem Granati habens , non alte fupraterram fefe erigens trunco fimplici, mox enim fefe dividit in varios craffos & finuofos ramos , qui plurimas ge- runt breves rachides, que denfam formant comam. Folia ejasdem. fünt forme , eodemque locantur modo in ramulis, quinque, fex , & feptem uno in ra- mulo, funt autéfn breviora , firmiora, & glabriora illis praecedentis fpeciei, fubtus non lanuginofa, fu- premum minimum digitum longum eft, reliqua infe- riora breviora; atque inter illa qu&dam articulo bre- viora, faporis acrioris quam in prioribus, ad illum foliorum Limonum magis adcedentis. Flores fructusque funt uti inantecedente , flores au-, tem hujus fpeciei frequentiores funt, magisque gra- tum fpirant odorem, ita ut calidis vefperis totam re- pleant, in qua locati fant , aréam; per totum fere zeftatis tractum proveniunt fucceflive nunc flores nunc fructus, a gallinis autem arcere illos oportet, quum ille flores fructusque quam avidiffime devorent, cons tinuo ad basce advolantes arbufculas. Sc? à Lignum ejusdem eff coloris & fübftanti cum prio: re, fufce vero ifte macule in hoc non confpiciun- tur, unde & hzc fpecies. potiffimum ob arboris formam & elegantiam expetitur, uti precedens' ob lignum, fi vero quis iftas maculas non curet vel de- fideret, hoc Javanenfe lignum folidius & copiofius eft, quum ejus trunci non adeo fint inregulares ac fülcatı quam Amboinenfis fpeciei, quz magis prore- pit, illiusque fegmenta conquiri poffunt folida, -cru- ris craffitiem habentia. À Licet per totum anni tractum ficcum flores quidani in hac confpiciantur arbufcula, obfervavi tamen, me- dio circiter Decembris pet tres -continuos dies flori- bus copiofiflimis onuftam effe , qui progerminant nunc decimo fexto. Decembris „ nunc ficciflimo pras p tempore nono ejusdem menfis die, poft quos ies flores decidunt, ac copiofi fubcrefcunt fructus , fic quoque obfervavi ,. cuncta granula & femina. fub hac arbufcula iet » immo in fiéca arenofaque ar- ea, multo melius progerminare quam aliis in locis , cujus rei cauffam puto effe frigidiusculam umbram , quam per denfam fuam cauffat comam. ` ` Nomen. Latine Camunium. Malaice, Javanice, & Macaffarice Camuneng , ac quibusdam Caju Moni & que. Sinice Tsjauw Tsjeen.. ` See nc EON Locus. Repens feu flagellofum Camunium in- hisce orientalibus Amboiri plagis non crefcit , fed in Buo- zone, ad orientalem Cajeli finum, in Bonoa , boreali Huamohelz parte, in Moluecis , in Mackiá , Mothira, & Morothia , uti & in boreali Gelole parte, atque in quibusdam parvis ante Macáffaram infulis , & in. fino Boegico ante Boelo Boulo , ubique in faxofis locis, quoque.ficciores, magisque faccofi fint loci, eo melius cenfetur Camúdium: atque hinc puto Bòu- ronenfe- tam facile fiffuras pati, quod in faxofo qui- dem, fed plano fimul & humido crefcat folo. Altera feu euis H oCh in Java, Baleya, & Borneo ob- currit, uti & in Zephyrea Sine parte. - Ufus. Amboinenfis repens fpecies potiffimum ad- hibetur ad tortilia, minoraque opera ex ipfa forman- da , uti funt cancelli , fedilia, globuli acicularum operi infervientes , cultrorum’ manubria, fimiliaque: Du- riffimis & quam maxime fufcis: fegmentis utuntur Ja vani, & Macaffarenfes ad telorum manubria ex iis formanda, quz artificiofe elaborantur, vel fi elegan- tes macul in iis detegantur, poliüntur, funt enini adeo cpi & amantes venas & maculas hujus ligni, ut pro früftulo ex ipforum voto inultum pecúniz. nu- merent ac folvapt. Ex craffioribus ligni fruftis pha- rethras formant, fed oportet , ut illa eleganter quo- que fint undulata, in Amboinz autem infulis hoc li- gnum non adeo craffefcit. Ad cuncta opera adhiberi poffet, ad que Buxinum requiritur lignum , fi. tam eraflum foret. ° —— .. Tom. Y. m^ Javani = ww Het is een fchoon- bout van aanzien , maar men kan "er weinig groots van maken , om dat “bet xo war is, en in "t vierkant gekapt , zo luttel maffief bout beeft, daar en boven zo licht fcbeurd, als bet maar een weinig in de Zonne komt, en bet «erfcb gebandelde ruykt wat flerk als Cofaffu of Buxboom. 2. Javaans Camuneng word een cierlyk boompje , in de boogte van een Granaat-boom , niet boog boven de aar= de, met een enkelde ftam, maar ftraks zig verdeelende in ver/cheide dikke en bochtige takken , en dezelve vol korte ryskens, die een dichte kruyn maken. De bladeren zyn van dezelfde gedaante „en flaan op de= zelfde manier aan bare taxkens , met 5. 6. en 7. aan yder; doch zyn korter, fiyver, en gladder dan de vorige, van onderen niet wolachtig , bet lang [le is een pink lang, de anderen na agteren korter, en daar onder zommige geen lid lang, aan {maak feberper dan de vorige , en de Lis moen-bladeren naarder komende. Bloemen en vruchten zyn als aan *t voorgaande , doch de bloempjes komen wat rykelyker woort ‚en rieken liefly- ker, zo datze by warme avond.[londen een gebeel plyn vervullen, daarze ftaan. Men beeft ze fcbier de gebeele goede Mouffon over, en dat met verfcheyden beurten na malkander , dan bloemen , dan vruchten dragende , maar men. moetze wel voor de hoenders bewaren , dewelke bloes men en vruchten greetig eten, gefladig op deze boomp- jes Wen? al Het bout is van dezelve coleur en fubftantie als "t. vorige, doch dé bruyne vlammen vind men daar in niet of weinig, daarom deze zoorte meeft om de frajigbeid van de boom gezogt word , gelyk de vorige wegens bet bout, maar zo men op de vlammen niet wil zien „zo Kan men van bet Favaanze meer maffief bout krygen, want deze flammen zyn zo war en gevoorent niet dan bet Amboinfche of kruypende , en men kan gemakkelyk flukken daar van krygen, zo dik als een dye, van zuyver bout. Hoewel de gebesle drooge Mouffon eenige bloemen daar aan gezien worden, zo beb ik mogtans opgelet , dat bet omtrent ’t:midden van December drie dagen na malkan- der zeer vol bloemen flaat , eens beginnenze op den 16 De- cember ; en eens by een vogrgaande droogte op den 9 dito, na welke dagen de bloemen afvallen, en veele vruchten voortbrengen ; zo beb ik ook gemerkt , dat alderbande korls en zaden onder dit boompje geworpen, zelfs op een droog zandig pln veel beter opguamen dan op andere plaatzen, waar van ik de oorzaake giffe te zyn, de koele [cbaduwe, die by met zyn digt loof maakt. Naam. In ’t Latyn Camunium. Maleyts ; Favaans, en Maccaffaars Camuneng. By zommige Caju Moni en ep log Sinees Tsjauw Tsjeen. ~ Plaats, Het kruypende of zeelige Camuneng , waft in deeze Oofterfche quartieren in Amboina niet, maar wel op Bouro beooften, de bogt van Cajeli op Bonoa de noorte zyde van Huamobel, in de Moluccos, op Mackian, Mo- thir, en Morothia, bet noorder-deel van Gelolo, en op zommige kleene Eylanden voor Macaffar, en in de Boe- gife bogt voor Boelo Boulo, overal op fleenige gronden, en boe drooger en fleeniger de plaats is, boe beter Camu- neng by geeft. Daarom gifje tk, dat bet Bouronefe zoo ligt fcheurd , om dat bet wel op ftcenige , dog vlakken en. vochtige grond ‘waft. De tweede of boomachtige zoorte = op Fava, Baly , Borneo, en bet xuyder-deel van ina. - Gebruyk. Het Amboinfcbe kruypende geflacht , werd meeft tot bet drayen gebruykt, om kleen werk daar van te maken, als tralien tot floelen, klofJen tot fpeldewerk kuffen „en begten tot mefJen. De bruynfte en bardfte fluk- ken gebruyken de Favanen en Maccaffaren om kris-begten daar van te maken, die zy dan konjtig wytfnyden , of zo £y mooye vlammen daar in zien, a laten, want zy &yn zo curieus of veel meer verzot op de aderen en vlam- men van dit bout, dat zy voor een ue na baren xin gevlamd, veel geld derven geeven. Uyt de dikke fuk- ken maken xy bare kris-fcheden „doch die moeten mede pe- avaterd zyn , maar zo dik wald bet in de Amboinfsbe Eylanden niet. Men zoude bet tot alles konnen gebruy- ken, waar toe bet Palm bout diend , indien men ’ ze dik bebben konde, iie. - De etl De ap HERBARII AMBOINENSIS Liber VH. cap. XV. ut, fi trunci cedantur, fuperne& -De Javanen gebieden , dat men de ftammen te gelyk inferne fimul amputentur , credentes flammas feu ma- boven en onder moet Rappen „want anders zoude de vlam- ulas alioquin. terrefaêtas, avolaturas efle,atquehine men verfchrikken en vervliegen, en daarom bebben xy bet a Bourone & Bonoa illud requifiverunt, quum Ja: van Bouro en, Bonoageey/cht , om dat bes Favaanfe zon- vanicum illis maculis &-undis fit defticutum: licet der vlammen is, daar en tegen dit werd geplant zo op lantetur tam in Java & Baleya, quam in quibusdam Fava en Baly , als in zommige Sineefe Provintien , Quan- Sinz Provinciis Quantung, & Maccauenfibus infulis tung „en de Maccaufe Eylanden , omtrent de buyzen, en circa edes & in areis tam ob elegantem ejus formam, op de.plynen, wegens de. fraaye gedaante van zyn dichte denfamque comam, quam ob odoratos flores. kruyn als om de welriekende bloemen. Ene » Quum hoc lignum exfcindere vel elaborare, ac, _ Als men dit bout xnyden of bandelen wil, inzonder- Sen pertérebrare. velimus, in aqua prius ma- beid booren , zo moet men bet in, water weken en buyten cerandum eft, atque externe obvolvendum, nec in iets ombinden, en in geen Son laten komen , want bet fole-deponendum , quum facillime findatur. Ad ma- zeer ligt fplyt. To de begten pryzen de Macca(Jaren de pubria a Maccaffarenfibus inprimis laudanturradices, wortelen of de flukken naaft. dezelve ,. om. dat dezelve vel partes ipfis proxime, quum he quam maxime fint meeft geaderd zyn , gelyk de wortelen ban oude Buxboo- venof®, uti radices Buxi in Gallo-provincia & Dele men im Provence en, Delpbinaat , het welk, men Provence: q tgo vocatur lignum Gallo provinci- hout noemd. Het befte balen de MaccalJaren uyt Mans i quod vu 7 e Zone Macaffarenfés petunt ex Mandara & dar en Tibarou , plaatzen henoorden Maccafjar gelegen. d 5 Bi. AN Tibaroua, que loca funt ad borealem Macaflaree pla- : ta. gigehache zi EE vogue poflidet virtutes, ejus enim. fo- Het beeft ook eenige Medicinale gebruyk , want de bla- fia ac cortex in aqua contrita, & cum pauxillo Lam» teren en de fchorfle in water gewreven met een weinig pujang mixta , propinantur contra Afthma. Folia Lampujang gemengd, werden gedronken tegens engborflig- acrimoniam &-fervorem habent, qualis in Limonum beid. De bladeren zum zg fcherp en beet als de Limoen foliis percipitur ,. prefertim Javanice fpeciei, atque bladeren, inzonderheid van de Favaanfe zoorte, dezelve hac inlinita contraétos calefaciunt artus, qui ex fri- opge/meerd, verwarmen de leden, die door koude eenige ore Paralytici facti funt. ge oe . lammigbeid gekregen bebben, i "Quum domefticum Camunium per ramos transplan- Als men de tamme Camuneng | verplanten «vil met de tare velimus y fequenti id peragitur modo, cortex pa- takken, doed men aldus, kneuft de fcbor{Je een weinig, rum contunditur ,. Qui obvolvitur pingúi & optima. ombind bet met goede, vette aarde, em daarom een ftuk terra, que linteis fuftinetur, ac fiffa arundine per fes- linnen met ge/pletene Bamboezen , laat bet aldus 3 maan- qui menfem ita relinquitur , dein feca hunc famum den fiaan, daar na kapt of. zaagd, den tak kort agter bet brevi poft ligamen iftud , ac. terre committe nove. band af, en plant, bem in nieuwe aarde, - “In Macaflara & Mandara hujus fpecies obcurrit Op Maccaffar en Mandar vind meneen zoorte bier van Camuneng Batu dicta, nodofa penitus, minoraque ges Camuneng Batu genaamt. vol. knoeften ‚met kleender for à ptura quum Jing hoc eleganter fit variega- alleen bare kris-/cheden, want bet zyn enkelde aderen van cum ex. venis favi Nete rubertibus,& abs, Quis. pee, liet rood en wit gemengd, Van nag nie en dam porro exoticas Camunii fpecies vide in Auêtua- de zoórte van Camuneng , ziet in. "t Aufbuarium. : sos Tabula Decima Septima: =E o ii at De zeventiende Plat. o Bam exhibet Camunii, flotibus & fruétibus confpienum, Vertoöht een Tak vin de Comuneng-Strayk, Met zyn bloe: ) d cy men en vrugten. : e and v ed 5 Javani jubent, in Rimpbii Aufuario C à M v x 1vM S1- In het Au@tuarium, yan Rumpbius werd de NEN SE; see: SUME Íequenti de- : :Sinefee Camuneng-Struyk y oft e de T. yj Mera cribitur modo, =*= dense belkhrevi - Hec arbufcula ex Sina delata eft, altitudinem ad- ` Dit is een boompje uyt Sina gebragt, im de hoogte en tingens ac craffitiem Camunit Javanorum, ipfius vero dikte van een Camuneng Java „doch de Jchor[Je is [wart- cortex nigricat, tamosque.gerit paucos, craffos, & achtig, met weinige bogtige, en dikke takken, die zich finuofos, qui in plurimas fefe- dividunt breves rachi- in veele ryskens verdeelen , en een digt loof maken. D des, denfamque conftituunt comam , he ‘vero im ryskens Baan aan "t voorfle, digt op malkander e fummo quam copiofifiime funt, foliaque ; erunt ters met 3. 4. en 5..bladeren, waar van de apterfte tegens na, quaterna, & quina; quorum inferiora fibi funt ob- malkander ftaan, fchaars een lidt van éen duym lang; polita „ vix pollicis articulum longa, vix digitum las /cbaars een vinger breed, gelykende die van Camelan, ta, illis Camelani fimillima ,funt autem eraffiora,gla- doch zyn dikker, gladder j briora, & pallide virentia, nec ad oras ita ferrata. zo niet gekarteld. is Tn rachi um fummo atque inter petiolos foliofos * Aan t voorjie luritni excrefeunt SE, capitula gerentes vaga komen. sue 05j65 voort , daar aan ‘laxa, paulo majora femine Cæpæ , coloris aurantii, malkänder ftaan, wat grooter dan Ajuyn-zaad, oranje- ¡lá autém non in flores vel fructus excrefcünt, fed geel; daar werden geen andere bloemen of vruchten uyt, quum diu erbufculz infederint , marcefcunt, : terra & fimo obvolvitur Res emiferint qui dein diffecantur ac ransplantantur. n. mnermnt , | le alio hue usque innotuie nomine, nifi Sinenfi ` * Is tor nog toe met geen andere naam bekend zals met P». f -Ulteriore indagine comperi arbufeulam iftam elle By nader onderzoek bevind i et « k 'eciem Camunii Sinenfis , cujus binz fpecies in libro aft) een zoort is pan EE, ptimo deferipce func, unde Schec fpeciesfinedubio in bet.7. Boek twee zoorten bejebreven Raan. Wesbalven ex Sina in“has deduéta eft terras: ibi autem eff arbor deze zoorte buyten twyffe ‘ut Sina ln deze landen ge- vulgaris, ac ramulorum rachides adeo denfe fibi ad- bragt is. Aldaar werd bet ten redelyke boom. De rales poise foliis onufte, ut ipfarum ramuli vix Confpici fiaan.can de takjes digt agter malkander 20 vol bladeren, Ra. Aan teltjes gefeboten bebben, Zen, 28. Tab. XVI. Lom. ^. OEREN en lab. XVIL. > VI Boek. KV: HATT. ^ AMBOINSCH.KRUYDBOEK. 29 Rachidibus tria utcunque infident folia, feepius ve- ro quipa > quorum pn m fummum eft ac folis tarium; réliqüa inferiora fibi funt Obpofiti; Quo- rum plurima ac vetufta digiti articulum longa func, dug ena unguis longitudinem. habent. inftar illorum uxi. Alia ae juniora binos articulos longa funt, in- ferius anguftata ac fuperius fubrotunda, fuperna par- te plana & glabra, inferna paucis obliquis coftis do- nata, faporis ingrati, & linguam vellicantia. — Flofculi, uti dictum fuit, capitula funt lutea, vix fefe aperientia, gratum fpirantia odorem; fed debi- lem ,faltem hisce in terris , inSina enim ad fuffimigia adhibentur , ubi & fine dubio fructus fubfequentur in ejus feneétute, qui capitula funt nigricantia, hic au- tem terrarum nil aliud confpicitur nifi in flofculis ca- pitula pufilla: Alia quarta € parvifolia hujus fpecies, que Camunium Japonenfe eft, infra defcribitur. - In Au&uario Camunium Faponenfe, feu Camuneng Japon porro fequentem in modum defcribitur. Supra libro feptimo binas vulgares Camunii deferipfi- mus fpecies , atque in Auctuarii cap. 43. Sinenfem fpeciem Tsjulang dictam, poft illud autem. tempus * quarta preterea ejus fpecies in Amboinam delata eft, minima quidem ; fed omnium elegantiffima quoad ra- mos ac folia, quod Camunium Japonenfe vulgo di. citur, licet in Sina quoque obvium fit.. . - Arbufcula hac magnitudinem habet Camunii’ Java- ` menfis, ramos vero elegantius ac latius extendit his- ce vero in terris arbufcula eft humilis, elegantem ge- rens extenfamque comam: Breves habet rachides , inque laterales fefe dividit ramulos, qui folia gerunt adeo denfa 3 ut rami ifti vix dignofci poflint. * Hiis. vero folia quinque; feptem , & novem infident, quorum fupremum feu longiffimum digiti articulum longum eft, reliqua proportionaliter breviora , cum- que illis. Tsjulang conveniunt, quum & inferius an- guftentur: Pari numero etiam aliquando obfervantur; quod: fit; quum fummum. feu longiffimum in bina quafi difpefcatur ; que breviora. funt, cumque "il. lis Buxi optime conveniunt; funt autem tenulora & longiora; alternata autem locantur, qua in te diffe: runt ab ¡is Tsjulang, funtque füperne glabra & lete virentia, inferne gilva , ac vix notabilibus venülis pertexta ; ac porro integra: Foliorum fapor eft acris; ac linguam vellicans tanquam aroma quoddam. ` Flofculi brevibus infident corymbis, o&o ac de: cem fimul , quorum inferiores facillime decidunt ; non longos gerunt tubos inftar illorum Camunii vulgaris, fed inftar calicum fefe aperiunt in quinque petala pa- ram retro flexa, alba penitus, odoremque fpirantia uti vulgaris Camunii ; fed debiliorem. In ipforum m MD alba adparent ftamina , atque inter il- Ia opd. quidam minorum ftaminum, que omnia an- theras gerünt luteas: In horum medio craflum erigi- tur piftillum ,; virens; ac capitatum , quod in fru&um excrefcit, Tot fructus excrefcunt fere , qu in Lau- ro, cum quibus conveniunt; iñ brévem & crafliuscu- Jum definentes apicem, qui maturi rubent, atque in- tus repleti fune vifco lento P in quo nucleus locatur folitarius, ad unam partem fulcatus, ubi & filamen- tum adparet. - Truneus ejus non ultra pedem craffus eft; lignumque nulli infervit ufui. ^ — Don Vulgo vocatur. Camuneng Fapon , Latine Camunium gono , quum Japonenfes qim ex Japana hoc ataviam de enen ele Aper mihi er mann que in.Sina quam in Japana reperiri, qui illud vo- cant lingua, fua. AR LR AAA 2 Sig ae un ee AS y ak M. ` Nullus ejus ufus mihi notus eft, nifi quod Sinen. fes & Japonentes illud delata ob elegantem ejus format , nbz ite nationes quam maxime talibus dele&antur arbuftülis , que foliaturam nempe brevem ac denfam gerunt. - Tabula Decima Octava Aa Pig. 1. Ramum exhibet Camunii Sinenfis. 0 wer É Fig. 2. Ramum fifit Comunii Faponenfis. Ss 3 = illud dele&atiönis cauffa plantent de rem Aan de ryskens ftaan 3. dog meeft 5, bladeren, bet groot/te vooruyt alleen, en de andere ter zyde tegen malkander , de meefte en oudfte zyn een lid van een vinger lang , zommige ook zoo kort als een nagel , en die van Buxus of palm gelyk. Andereen jongerezyn 2. leeden-lang, ‚naagteren toe Jmal- lende , en voor ronduchtig , aan de bovenzyde vlak en glad, wan onderen met weinige fchuynze ribben, onaangenaam van fmaak y en op de tong bytende: De bloempjes zjn, als geugt, eele knopjes, die bun qualyk openen , welriekend , doch flappelyk , immers bier te lande , want: in Sina-werdenze tot reukwerk gebruykt, aldaar zal-bet ook vruchten dragen uit ouderdom ; xynde kleene favarte knopjes $ doch bier te lande ziet men anders niet dan. weeke knopjes in de bloempjes. Nog een wierde a ek zoorte, zynde de Fapanfe Camuning „ziet 1er onders ' In het Auttwarium wert de Japanfe Ca- muneng-Struyk, ofte Camuneng Japon ` op de volgende wyze befchreven. Wy bebben in ^t 7. Boek, de twee gemeene zoorten van Camuneng be/chréven, en bier boven cap, 43.-een Sineefe zoorte genaamt Tsjulang ; zedert is noch in Amboina ge- komen een 4de zoorte, zynde wel de kleenfte , doch de mooy [Le van takken en bladeren , bygenaamt de Fapanfe, boewelze in Sina mede bekend is. . Het boompje werd zo groot als Camuneng Fava, doch breyd zyne takken verder en mooyer wyts maar bier te lande blyft ze een laag boompjes met een cierlyke wytge- breyde kruyn. Het heeft korte ryskens , die bun weder- om in zyde-takken verdeelen; en zyn zo digt bézet met bladeren , dat men de takken qualyk bekennen kan. Aan de ryskens [laan 5. 7. en 9. bladeren, waar van bet voorfte of lang fle een lid van een winger lang is, de andere na advenant korter; accordeerende met’ die van Tsjulang, om datze na agteren toefmallen. Men tiet ze zomtyds ook een in t pu ^t welk zo bykomt | dewyt bet voor fte of | ang ‚Ste zich zomtydsin twee verdeelt „welke iets korter zynygelykende zeer wel na die van Palm- of Bux» boom, doch dunner en lankwerpiger. do fo pa feld tegens malkander , waarin ze verfcbillen van die van "T'sjulang ; boven glad en blydig: groen, beneden «vat vaal en met pas Kevinadyha ribbetjes; voorts met effene kanten. De fmaak der bladeren is fcherp en bytende op de tong 5 met eenige [peceryachtigbeid. De bloemen: komen aan korte troffen woort, 8. en 10; by malkander , waar van de agterfte ligt afvallen. Zy hebben geen’ ep balze gelyk de gemeene Camuneng , maar zjn alle keikjes, en openen baar in 5: blaadjes ‚wat agterwaarts gebogen , gebeel wit, van reuk als de ge- meene Camuneng , doch Jlapper. - In haar bolligbeid-ziet men 5. witte draatjes, en bitinen dezelve nog een Pye kleendere, alle met geele nopjes. In de mise Daat -een dik fteeltje, groenac vig , met een knopje, waar uyt de vrucht werd. Zo veel vruchten komen ook voort, gely- kende na Bakelaaren , met een kort dik fpitsje „in de typi beid regt rood , binnen gevult met een taay flym , en daar in legt een enkelde korl, aan de eene zyde met een keep, daarin een draatje leyt. Zyn [Lam is niet boven een|been dik , bet bout tot niets gebruykelyk. Men noemd bet in "t gemeen eme, Z n, int Latyn Camunium Japonenfe , dewyl bet de Fapans- waarders erf uyt Japan op Batavia gebracht bebben, doch de Sineezen verzeekeren my ; dat bet in Sina zo wel te ege, is, als in Japan , en bieten bet in baare taal My is geen ander gebruyk daar van bekend , als dat bet neezen en Fa s maar tot pleyzier planten, we» - ens zyne Cierlyke gedaante, gelyk die beide Natien zo- Dee boompjes beminnen „die kort en dicht van loof zyn. De achtiende Plaat Vertoont in de eerfle Figuur een Tak van het Sineefch Camuning. ee De ege guur wyf aan een Tak van de Faponfehe Ca- muning. £ 39 CAPUT DECIMUM SEXTUM. Cortex confolidans. Caju Rapat. ella emittens ultra pollicem crafla , cortice ob- uéta rugofo & fiffo, qui lac fundunt album ac vifcofum , quum vulnerentur, uti & ex abruptis fo- liis , ubique longiffima ac tenuia profert flagella, que inftar chordarum non tantum fefe aliis inplicant ar- boribus, fed etiam tam firmiter ipfis increícunt , ach per fulcos inmitterentur vel adglutinata effent, H5 eft funis filvaticus, feu frutex prorepens, fla- Folia cum illis Varinge parvifolie conveniunt , funt autem paulo anguitiora, quatuor ac quinque pol- lices longa, binos digitos lata, glabra, fplendentia ; ac lete virentia, paucis pertexta incurvis venis, qua fubtus parumper protuberant:. Bina fibi funt obpofi- ta per ampla intervalla , ipforumque quatuor fimul obliquam formant crucem, haud copiofa in uno ra- mo. Sapor eorum eft acidulus, quam maxime ir te- neris, quz faporem habent Acetofz filveftris , atque hzc pallide fufca funt, flaccida, & elegantem prz- bent adípeétum inter reliqua viridia folia. Flores in corymbis excrefcunt, quorum petioli cru- ciati funt uti in Caryophyllorum corymbis, hisce mi- nimi infident flofculi , ex quinque albis conftantes petalis, ac brevibus tubis , qui vefpertino tempore penetrantiflimum fundunt odorem , capiti quodam- modo moleftum. Fru&us nondum obfervavi, licet enim ex Java fru- ticolum jufu meo accepiflem, quem horto. conmi- fi, ac quotannis copiofos produceret flores , ex qua- vis fere foliorum ala corymbum, ubi & folium. brevi poft decidebat, nunquam tamen fructus fuere fubfe- cuti. Huus rei cauffam quodammodo JS effe, uum anni tempora in Java ac Amboina fint diverfa, ores enim ejus in Amboina femper progerminabant pluviofis menfibus, quum in Java zítus eft, ac tem- pus anni ficcum. Planta itaque hzc in peregrinum deducta Clima, fructus fine dubio proferre non va- luit, quum femper naturali fuo tempore per frigidas pluvias.id inpeditum fuerit: Immo ex Javanorumr xelatu fructus, non progerminant nifi. in vetuftiffimis ftipitibus , qui fimiles funt fructibus Varingz minoris, illi autem non rubent, fed virides femper fünt, nec nucleos gerunt, at intus concavi funt inftar junioris Pinange. . : i : Ejus lignum. eft album, lentum, non folidum, $ inutile, fique findatur vel diffecetur ,. plurime exfu- dant quafi circa illud gummi cujusdam guttule , que ex-corticis lacte profluunt: Iftud vero mirabilem ha- bet qualitatem, fi enim ejus fruftulum abrumpatur, licet. fit ficcum , ac lente ducendo extrahatur, in il- lo plurima fubtiles ac lente adparent venule., quum- jue abruptum dimittatur, ad reliquum ac fuperfluum enúo adcedit per venularum iítarum contractionem, adeoque politum ita fefe contrahit, ach non fuiffet disrumptum, non autem iterum concrefcit ac‘ confo- lidatur, cortexque , qui hoc nequit fubire . experi- mentum, inutilis cenfetur: Ex radice. plures fimul progerminant rami quam intricatiffimi varioque de- currentes modo, fi fuz conmittantur nature , immo ipfa tenuia eorum flagella, foliis plerumque orbata , nec culmi majorem craffitiem habentia, quique ad vegetas ad illos ramos perire; qui-ab hisce chor- quam maximus amicus I 3 E , cum cujus incurvis ac prorepentibus ramis, fefe ita conmifcet, ut fibi invi- cem penitus increfcant, a€ vix diftingui poffint , praefertim quum utrarumque foliatpra fibi adeo fi- milis fit, ut folummodo . per:truncum ac foliorum faporem aai poflint , folia autem Caju Rapat fibi funt obpo ita & acidula, Caju Laccz vero ra t alternata & infipida: Sic quoque -obfervavi hosce magis adcrefcere alii ligno, licet putridum fit, quam [ibi invicem. N Se? trad er groeyen , dan aan malkander zelfs. HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XVI. WE HOOFDSEUK. De genezende Schor ffe. It is een funis Sylvaticus of kruypende beefter , met takken ruym een duym dik , buyten met een ruyge geborftene fcbor[fe, daar een witte en kleverige melk uytloopt , als men ze quet{t , gelyk mede uyt de afge~ brokene bladeren , bet febiet overal zeer lange en dunne ranken uyt, die zich als Cbordulen om andere boomen niet alleen vlegten,maar ook zo vaft daar aan groeyen, als of ze met groeven daar în gelaten en gelymd waren. De bladeren gelyken die van kleenbladige Waringen, doch zyn wat fmalder, 4. en 5. duymen lang, 2. vin- gers breed, glad, blinkende, en blyde-groeny met weis nige kromme aderen ; die van onderen flegts wat uyt- buylen. Zy flaan 2. en 2. tegen malkander, in wyde tu[Jcben-plaatzen „en met bun vieren makenze een fchuyns kruys, niet veele aan een taxken. Haren fmaak is zuur= „achtig , doch merkelyker aan de jonge , die de /maax. beb- ben van wilde Suringb. De jonge bladeren zyn licbt- bruyn y Jlap „en geven-een fraay aanzien onder de andere roene. > Het bloeyzel komt woort aan kroontjes, daar van de freeltjes in ^t kruys flaan , gelyk aan de Nagel:kroontjes, daar aan komen zeer kleene bloempjes voort „van vyf witte: blaadjes gemaakt , op korte balsjes ftaande , in de avond- flonden. eenen fterken-reuk wan baar gevende, die bet ` booft eenigzints befwaard, De vruchten zyn van my nog niet gezien , want boe- wel bet geene ik van Fava bebbe laten brengen, en in myn tbuyn geplant , jaarlyks veele bloemen voortbracht, JSsbier uyt ider fcboot der bladeren een kroontje , daar bet blad dan kort daar naar afviel, zo zyn ‘er nogtans: nooit vruchten op gevolgt. Hier van acht ik eenigzints de oorzaak te zyn, om dat de Moeffonnen van Fava en. Amboina verfcbillen , want de bloemen in Amboina- qua- men telkens voort in de regen-Mou/Jon , wanneer bet op. Fava zomer en droog weer is. De plante dan onder een vreemde Hemel komende , beeft buiten twyfel geene vruch- ten konnen voortbrengen, als telkens op baar natuurlyke tyd belet werdende door een koude regen. Naar: het zege gen der Javanen zelfs, xal de vrucht niet voortkomen dan aan gebeel oude flokken, en gelyk zyn den vrucht van: kleene Waringen „doch word niet rood „maar blyft groen, binnen zonder korls , met een kleene bolligbeid , als jonge ina Het bout is wit, taay , niet vaft, en ongebruykelyky als men `t doorkapt, zetten. zich veele droppelen. van een gom daar rondom „die voortkomen. uyt ae melk der {chor {Jes ezelve heeft een wonderlyke eygenfcbap , want als men een Jtukje daar van afbreekt, al is bet aan. de drooge „en. zoetjes van malkander trekt, zo ziet men veele fyne en taaye draadjes of adertjes tuffchen beyde; bet afgebrokee me dan los latende , zo vaart bet weder tegen. t grotere aan, door 't zamentrekken van die adertjes , en mypt 20 effen toe, als of bet niet gebroken was „ doch bet werd geenzints wederom vaft , en welke fcborffe deze proeve niet kan uyt/taan, werd voor ondeugend gebouden: Uit de wortel komen veele takken te zink voort, zeer ver- werd door malkander lopende, als men ze begaan laaty en zelfs de dunne ranken, die meeft blood van-blade- aantaken. ` T ren, en niet boven een ftroobalm dik, zyn- ruyg in 't __ Het febynd dat eenige boomen een vyandfchap of ane tipatbie daar meede bebben „ immers ik beb gezien’, dat. zommige boomen , die anders weeldrig ftonden, aan die — Übordalen. om(lé takken uytgingen , dewelke van deze Cbordulen. o gerd waren; daar en tegen is bet een groote maat var: ju Lacca:, met «viens kromme en. kruypende takken. bet zich zoo vermengd, dat zy t' eenemaal in malkander- ge en, en men ze qualyk onderfcbeyden- kan ,-om dat: et loof van beyde malkander zo gelyk is, alleenlyk aan den ftam en fmaak der bladeren te ée want die van Be gh ent Sieg tegen malkander , en zyn zuurachtig, die van Caju Lacca flaan verwiffeld en zyn pa FE Zo beb ik ook E Ress takken eer aan een ander bout (al is bet verrot) vaft De E k d D 5 D vz VI Bock, XVI Hoffi > . Radices in multas fefe dividunt fibrillas, longe la- feque fub terra prorepentes, ac fepe fupra hanc fefe elevantes per crafla fila inftar fetorum erecta, aliquando etiam novas emittentes plantulas , unde puto magnum obcupare Jocum ,ac miram formare intricatamqde.' congeriem: feu molem if Javanorum defertis, in quibus fponte crefcit, omnes enim rami, «erram tangentes, mox radices agunt, ac novum formant truncum. Nomen. Latine Cortex confolidans feu potius equans juxta Malaienfe Caju Rapat , quum fractus cortex tam æqualiter iterum coadunetur & quafi concrefcat , fe- feque contrahat, acíi non fuiffet disruptus. , e Locus. In Amboina cunctisque Orientalibus infu- lis ignotus eft funis, fed anno circiter 1675. rogatu meo plantule quzdam mihi fuere transmiffe per ftrenuum D: Andream Cleyerúm Medicine Doctorem Batavie habitantem , que erant frufta quadam ab- Íciffa hujus funis ex Javanorum filvis petita.& trans- iniffa in cifta repleta argilla pingui & cinerea, que in Amboina deftribui, ubi luxuriofe crefcit , ac nunc magnos exhibet frutices, quí vel fupra afferes du- cendi fünt, vel filveftri adponendi arbori, ad quam adfcendit, ac fefe extendit hic fünis, frugifera enim arbor periculum fübit fuffocationis per ipfius flagel- Ja: In Jave filvis copiofe fua fponte crefcit , & quam maxime in ipfa regione ejus media circa Cæ- faream urbem Mataram , unde & ipfius forma ipfis Javanis litoreas feu marinas urbes inhabitantibus ignota eft. In TN quoque crefcit, fed non ma- gna, copia, ubi & illa natio ejus cortice utitur, cu- jus formam primum hic in Amboina vidit. ~ Ufus. Hujus fruticis cortex tantum in uf eft, five folus five cum ligno adfervatus, difficulter enim ab- raditur, ac femper ligni pars ipfi adheret. Exte- rior autem rügofa éjus pars primo abraditur, funis- que in parva diffecatur fegmenta femi Lee longa; tum enim cortex melius feparari poteft , qui in ven- tofo exficcatur loco, ac colorem contrahit rufum feu pallidiorem illo Cinnamomi; five folus five cum ligno fuerit ficcatus, in claufo loco non bene. con- fervatur, quum facile ibi cariem contrahat , fed in aprico & ventofo, ott diétum eft „loco , ac fubfrigi- dulo, vulgo autem non diu durabilis eft, nec ultra binos annos durari poteft. Ipfius fapor nullo modo acris vel aromaticus eft, fed debilis ‘ac dulcefcens, fique in ore mafticetur, lentus eft, & mafticara re fert fila in d Si fegmentis , quz licet per aliquot menfes ficcata fuerint , gummi iftud tamén exfudant, fique in diffedione hoc non amplius obfervetur , cor- upta habentur, unde & fortiter conpingenda fant in fafciculos parvos , cum Charta Javanica vel lin- teo obvölyenda , atque in frigido loco adférvanda. Javani, Baleyenfes, & Malaienfes magna promit- tunt miracula inftituere cum hoc ligno in vulnerum curatione , potiffimum vero ab ipforum uxoribus ad- hibetur, quz ex hoc cortice aque incocto cum Mad, ja Kling, & Madja Kaan, fructus Gilingdaro , Gelam, & Bongafari potum preparant, quem propinant no- vis fponfis ad ementiendam virginitatem: "T'enerà folia uy edi poffunt inftar erter! Ulang Ulang, que Y Lacuce aliisque oleribus admifcentur ‘loco ES 2 c ey ^ ` wf ZE IS corticem conterunt Baleyenfes in pultem te- Duem, quam cùm aqua vel cibis propinant & exhi- ‘bent contra Diarrheam & Dyfenteriam, quum re- Trigeret & conftipet: Ejus cortex ac folid in catá- „plasma contrita. kterne adplicantür cunétis corporis ardoribus. v. ¿na p < In quibusdam teneris flagellis ternata fimul inveni - folia, quum bina alioguin folia fibi fint obpofita. Ob- fervavi quoque ftipitem matricem Ngoc dela- tam, atque in Javanica terra plaftatam quatuor ac + quinque produxiffe funes , quorum quisque binos di- gitos craffus erat , rami vero Amboinenfi conmiffi terre multo graciliores excrefcebant , ac flores pro- "ducere recufabant. Sic ‘quoque intellexi y Bataviz aliquando ante fapremos jugipe judices miras motas faifle de hoc cortice que ones , feminam nempe alia exprobratam fuiffe, atque hinc in jus voca- tam ab illa, que ipfiinjuaxerat, per hujus corticis "potum defloratem virginitatem fponfo fuo. MEET: H L OM zë El BEE är | AMBOINSCH KRUYDBOER. 3t De wortelen verdelen bun in veele Vazelingen, wyd en 2yd onder de aarde lopende, en zomtyds boven dezel- ve met dikke draden als borftelen uytfteekende , zomtyds ook nieuwe planten voortbrengende, waar door ik giffe, dat bet een groote plaatze moet beflaan, en een «vonder- lyke vermenging maken in de Favaanfë Wilderniffe , daar bet van zelfs waft , want ook alle de takken , daar zy de aarde raken, flraks inwortelen , en een nieuwen Ram formeren. $ eos Naam. Jn’t Latyn Cortex confolidans „of veel meer Aequans, naar het Maleyt/cbe Caju Rapat, om dat de gebrokene /chor(Je zoo effen weer op malkander flaat en toerypt , als of ze niet gebroken was. „Plaats. In Amboina en alle de Ooftetfcbe Eylanden is bet onbekend, maar omtrent Anno 1675. zyn op myn verzoek myenige plantjes toegezonden door den Geen Heer Andreas Clyer,-der Medicynen Dottor.op Batavia refiderende , bet welk waren eenige afgebouwene ftukken van bet touw uyt de Favaanfe zolen ebaald , in een kas vol vette en graauwe Kley geplant , ber «ok tk in Am- boina uytgedeeld bebbe, daar bet weeldrig 'opquam , em nu met groote flruyken te zien is; men moet bet of op Parre Parren lyden, of by een wilde boom planten , daar bet oplope en zich uytbreyde, want een vrucht-boom loopt pericul, dat by door zyne ranken verwurgt werde, In de Javaânfe boffen groeyd bet overvloedig van zelfs , doch meefl landwaart, omtrent de Keyzerlyke Stad Mataram; wesbalven zyn gedaante ook de Favanen zelfs in de Strand- of Zee Jeden wonende , onbekend is. - Op Baly waft bet ook, hoewel weinig, daar dezelve Natie nog tans deze (hors meet pebruyten en eerft in Amboina Zyn tegte gedaante bebben gezien. t Gebrüyk. De fcbor/Je alleen van dit gewas is in ge- bruyk , bet zy in't bezonder ,°t zy met bet bout' befwaart, want ze laat baar moeyelyk affchillen , en niet als met een gedeelte van 't bout daar aan vaft blyvende. De buytenfle ruygte werd eerft afgefchrapt , bet touw in kleene flukken gekapt van 11 voet lang, zo kan mén de Jcbor[fe te beter afnemen; die men dan aan een lugtige plaatze droogd, zoo werd de feboongemaakte "e y - ker dan Caneel. Met of zonder bet bout gedroogd, wil bet in geen beflotene plaatzen bewaard worden, «vant bet aldaar licht vermolfemd, maar als gezegt, aan een open en luchtige plaats, en daar bet koel is, doch in "t ges neraal is bet niet durabel, ‘als boven de 2 jaren miet goed blyvende. De /maak is gantfeb niet feberp of fpe- ceryacbtig , maar fmets , en zoetachtig ; in de mond geknouwd is ze taay, en gelykt gekaauwde draden. Aan de afgekapte ftukken ‚al bebbenze eenige maanden te dro- gen gelegen, ziet men nog al bet voornoemde gom uyt- Jweten , en als men 't zelve niet meer ziet in "t doorfny- den, acht men bet voor verdorven , dies men bet vaft t'zamen moet binden in kleene bondeltjes, met een ftuk Favaans papier of linnen omtwinden , en dan in een koele plaats verwaren. De Javanen, Balyers, en Maleyers , beloven grocte miraculen met dit bout te doen, in bet genezen vin won den, doch men ziet bet meeft bare Vrouwen pebrus&en s die uyt mé Da in water gekookt met Madja Kling en Madja Kaan, dé vruchten van Gilingdaro, Gelam, en Bongazari een drank maken, welke zy geven te drin- ken aan nieuw getrouwde, als wy bun maapdom beb- ben verlooren. ` De jonge bladeren kan men raauw eten, en als ander Ulan, 'Ulang. Item onder falade en an- dere warmoes in plaats van fuuring. N Zyn feborffe wryven de Baliers tot een dun papje, dat zy met water of andere koft ingeven tegen buyk- en bloedloop , Zynde verkoelende en ftoppende. - Scbor [Je en bladeren tot een pap gewreven, werden van buten op- : gefmeerd in allerbande verbittingen des lyfs. Aan - ige jonge ranken beb ik 4 en 4 bladeren by malkander gevonden, daar anders 2 ftaan. Ook-beb ik gemerkt, dat de moeder[lok my van Fava toegezon- den, en in Sravaanfe darde gezet, met 4 en 5 touwen opfchoot, ieder 2 vinger dik, maar de takken in Am- boinfe aarde geplant, quamen veel magerder op „en «vil- “den geen bloemen dragen. Zo beb tk ook verftaan , dat óp Batavia zomtyds voor de Raad van Fuftitie of Sche pens , klugtige proce[fen over deze fe ls gemoveers werden, namentlyk dat de eere Vi quanswys gein- “jurieerd een andere voor *t recht roept, die baar nage- geven badde , dat ze door den drank van deze fchorffe een geconterfyte maagdom baren Bruydegom toegebrage 32 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIT cap. XVII. i i le timent ac atque hanc ob rationem multe muliercule t follicita fant hunc emere corticem , vel in zdibus confervare, ne fufpe&z fint illius ope indigere. Tabula Decima Nona Ramum exhibet fruticis funicularis, qui cortex con[olidans Rumphio dicitur. ‘ badde. Om deze reden zyn veele Vrouwen fchroomagtig deze ftborffe te kopen, of in buys te bebben, om niet werdagt te werden, dat zy dezelve van noden bebben, De negentiende Plaat Vertoont een Tak van een touwachtige Struyk, welke de beclende feborfe by Rumphius genaamt wert. e CAPUT DECIM. SEPTIMUM. Pulaffarium. |. Pulaffari. Ulafarium eft cortex albus & odoratus , qui veras P lis adfertur in fafciculos conle&us , atque pro Ca- nella alba haberetur , multo autem mollior ac fragilior eft, conligitur autem ex filvatico fune , cu- jus flagella cum precedenti Caja Rapat maxime con- veniunt, non autem folia. Inferior autem talis flagelli pars ad fummum bra- chii craffitiem habet, quod per folum prorepit vel alias per herbas: Hec autem in altum alia emittunt tenuiora flagella, non ultra pollicem craffa, rotunda, ac tenui fifloque cortice obducta, qui tamen non ita rugofus eft quam Caju Rapat, funtque porro glabra & nuda usque in arborum vertice , ubi primum in longa foliofaque fefe dividunt flagella, qua tenuia funt, rotunda, & glabra , quibus per ampla fpatia folia infident bina ternaque fimul , uti & in ipforum fummo tria. quoque locata funt , hzc autem cum Ca- DE E foliis-conveniunt, fed minora funt & craffiora, tres quatuorque pollices longa, unum lata, intenfe viridia, glabra, & fplendentia „ tenuibus ac transverfalibus venulis pertexta, que ad nervum me- dium ac firmum concurrunt ,. qui in fuprema parte fulcatus eft. / Ex abruptis foliis album ac fpiffum exftillat lac’, uti & ex cortice, fed pauca copia , non acre , fed faporis amaricantis, quod inftar calcis exficcatur. Funes ejus plurimi fimul aliquando dependent, at- ue adeo intricate fibi inneétuntur ac involvuntur , ut verum. videantur formare truncum, qui mihi pri- ma viee talis ab incolis quoque demonftrabatur in locis ,. quos raro homines frequentant, rem vero ad- curatus ees & examinans comperi, medium feu centrum illarum congerierum arbufculam. effe putri- dam , juxta quam tenera flagella adfcenderant altiores petentia arbores, quibus fefe inplantaverant ,. ac fen- fim plura alia fibi hisce junxerant & circumyolverant. Flores fructusque in-defertis filvis nunquam obfer- vavi, quum inferius nil nifi. nuda confpiciantur fla- gella. Quod autem in horto meo plantatum ac fupra , afferculos late-extenfum erat, poft binos annos flores produxit, qui parvis infidebant corymbis, quorum petioli cruciati erant uti in Caryophyllorum corymbis, p». ue longos gerebant inftar florum Jasmini tubos , fed breviores; funtque conftruéti ex quinque craffis for- dide albicantibus,& retroflexis petalis, quique in centro € filamentum firmum feu piftillum., quod poft oris lapfum remanet. Flores hi maxime conveniunt cum.ilis arboris Pule fupra libro tertio cap. 49. de- feripte „ cum. cujus»foliis & hzc quodammodo qua- drant , ita'ut haud inproprie hoc Pulaflarium tan- quam repens Pule haberi poffet. : ; Ejus fructus baccæ fant oblongæ baccis Lauri fimi- les , {upracoronate fevumbilicatæ, primo virides, dein lutez , intus officalum reconditur ficcum ex binis fegmentis conftans, quz per obliquam lineam fibi juncta funt inftar officulorum lli, atque he baccz eodem modo crefcunt quo Anthophylli. Ali- quando hi früctus gemini funt vel bini fupra fefe in- vicem locantur, acti bine Lauri baccz (ibi inpofite effent, atque ex viridi fru&uum pellicula Jac quoque eni quum incidatur. ae AE E P agellorum cortex tantum aromaticūs. Pe. dide cinereus eft & externe malela ef niar- tus , atque plurimis in.locis fiffus , interne albus & fra- ; p > licet fit humidus. & lacteus , faporis amaricantis odoris jucundi inftar Irie Florentin=, - Lignum XVIL HOOFDSTUK. De Pulaflari-Schor/fe. Ulaffari is een witte welriekende fcbor[fe , die mente P koop brengt in kleene bosjes, en men zoude bet voor witte Caneel aanzien, doch bet is veel weker en broffer, Het komt van een wilde bos-touw, aangaande’ de ranken met bet voorgaande Caju Rapat groote gelyke- niffe hebbende , maar niet in de bladeren. Het onderfte touw werd op ’t boog[le een arm diky kruypende langs den grond, of door andere ruygte. Deze geeft om boog andere dunnere ranken, niet boven een duym dik, rond, met een Am gefcheurde fcbor[fe, zoo ruyg niet als die van Caju Rapat , voorts even en kaal tot in 't boog fte der boomen, daar zy bun eerft in lange ranken en bladeren verdeelen, De ranken zyn dun, rond, en glad, daar aan ftaan in wyde tuffeben-leden de blaa deren, 2 en 3 by malkander , aan de voorfte eynden ook . deze gelyken de Nagelbladeren, doch zyn kleender en ikker , 3 en 4 duymen lang „een breed , boog: groen , glad en blinkende , met fyne adertjes overdwers geribt tegen een. flyve middel-zenuwe , dewelke aan de bovenfle zyde. gevoornt is. Uyt de afgebrokene druypt een witte en dikke melk y als mede uyt de fcbor[Je , doch fpaarfaamlyk , niet fcherpy maar bitteracbtig van fmaak, en droogd op als kalk, - Deze touwen bangen zomtyds veele by malkanderen, - en Tengen baar zodanig door malkanderen, dat zy eem formeelen [Lam febynen te maken, "t welk my ook in "t eerfbe van de Inlanders zodanig aangewezen wierde , op Plaatzen „daar weinig menfeben komen , doch de zake na- der onderzoekende , bevond ik, dat in 't midden van die vera een ander verrot boompje was , langs bet welke de jonge ranken waren opge/chotem na bogere boo- men, en baar aldaar vaft DCK badden „en metter tyd badden zig andere meer daarom gevlogten. Bloeyzel en vruchten beb ik in de wilde boffen nooit de kaale ranken ziet, maar aan ’t geene in mynen bof ge» Plant en op Parre Parren breed uytgebreyd was, bebben zig naar 2. jaren dezelve vertoond. Het bloeyzel voort. aan kleene kroontjes ; met de fteelen in "t gelyk de e I met lankacbtige bal- zen, gelyk de Fasmynen doch korter. De bloempjes zyn 1djes „vuyl-wit ‚en agter gebogen, bebbende in de midden een ftyf draadje , bet daar aan konnen vinden, om dat men beneden niets dan j uam fiaande, ge 1 gemaakt van 5 dikke blaad waarts welk na "t afvallen van. de bloem Doan blyft. Zy bebs ben groote gelykeni(Je met bet bloeyzel gan den boom Pule, _ bovea.in.’t derde Boek cap. 39. befchreven, waar na de bladeren ook eenigfints aarden , zoo dat men niet onbillyk dit Pulafari voor een een Pule zoude achten. - er men. ankwerpige befiën, de Bakelaaren gelyk, met een kroontje voor op , eerft groen, daar ma. gee, binnen in y^ pe Groce hank E i van 2 de- len, die met een febeeve knie aan malkander bängen , ge- lyk de binnenfte koris van de moer-nagelen., flaande deze befiën ook zodanig aam bare kroontjes ge yb de Nager. Zomtyds vind men deze vruchten dubbeld, of 2 boven malkander , als of 2 Bakelaaren op malkander gezet wa: ren, en p. grae fonte der vruchten loopt mede melk ud A TE it ài Aë eet: e fcbor]fe van ts alleen peceryacbtig , zyn- de vuylgraauw en mofcbacbtig , van. Mrs ; tor ap Jcbeurd , en op weele Plaatze geborflen , binnen wit en bros, boewel vochtig en melkachtig , bitterachtig van fimaak, maar lief yk van reuk, gelyk Irias Te : ; C Tab. XIX. NW ANU WHY Se Kid N SHAN N N NN N AUN SSS SSS x IQ GC HE ZE 277 e 72 LIF AAN ANS NW ROS, Ws VLE WQS LIA RRR EE SET SSS == N NS MNS SSS SY WA N N ^ DN A AS Stns NC RR ^ N N NIS RR, NAS TA, SY P GG WIE 4 \ WS NS N AN 277 NN NS NN N N Ken, SNAN NN NIS IN S N N IE RS SSS S SS Sa EE Pag 32. Zom. v. VIL Boek. XVII Hoof?ff. Lignum eft album, “molle , & inodorum, ac proin- de inutile, unde & abjicicur, quum ejus cortex le- viter fit abrafus, cui femper major minorve ligni pars adhaeret, quum alioquin nimis fragilis fit. Exterior rugofa ac mufcofa ejus pars prius abraditur , quum prius integri ftipites parumper fint contufi , dein in- terior decorticatur corticis pars, qua in parvos con- ligitur fafciculos , albamque refert Canellam , gratum fervans Iria odorem ad binos annos, ejus vero ama- rities cito difparet. Hic cortex optimus cenfetur omnium , qui ex flagellis desquamatur digitum craf- fis, ac per terram, prorepentibus , atque hinc in- de fifis. Obfervavi vero in tenuibus flagellis præ- ftantiorem effe quam in craffis; & ubi terram adtin- gunt, radices emittunt per longa fila, ibique novum iterum formant fruticem. Ipfa aütem radix majoris trunci fupra terram denudata eft, atque in multa brachia divifa „ ubique emittentia longas, rotundas, as tenues cHordulas; quibus paucä infident folia, per quas in arborum vertices fefe elevant, ac figunt, ita ut quis inadmirationem adtollatur , quo modo ibi per- vadere poffint. Flores in plantata arbore menfeMartio provenerunt, fru&us vero ejus tarde maturefcunt. Nomen. Latine Pulaffarium. Malaice Pulaffari j quo nomine per totam Indiam notum eft, ach aromati- cum Pule diceretur. Noftri Amboinenfes ac Ceramen- fes illud depravate parum vocant Purajane. Locus. In defertis crefcit filvis, quas raro homines permeant , in folo pingui & argillofo ad montium edes, ubi frequentes funt arbores, füb quarum um- be excrefcit , ipfarumque ramis fefe innectit. In Am- boina non obcurrit nifi in boreali plaga Lien ditta, pauéa copia invenitur in parva Cerama circa Lielam, Combello, & in parva Hatuaha, ibique potiffimum a filveftribus abraditur & calcatur vaccis, majori co- pia crefcit in ejus regione obpofita Caybobbo , opti- qnum vero ex Cerama Orientali deducitur , Keya, Arua, aliisque infulis ad Eurum fitis, unde in faíci- culos conligatüm Javam defertur , licet & ibi crefcat. U/us. Albus ac depuratus horum funium cortex folummodo fere in uíu eft ob gratum ipfius odorem, atque per totam circunifertur Indiam in feminarum ufum, que ejus fafciculos veftibus adponunt , ut ipfis gratum concilient odorem , admifcetur quoque rafu- re aliorum odoratorum lignorum ac florum , que ‘cum Oryza & aqua conteruntur ; ex quibus albi for- mantur trochifei,quibus mulierculz utuntur in cor- porum lotione, non tantum , ut ipfi gratum concilient odorem ¿fed etiam ad refrigerium , ac cerebrum cor- roborandum ," quum rapfato vel confciffo admifcean- tur Agallacho, fruftulo arundinis faccharifere fu- fee , Tacari radicibus, Ungui odorato, & Benzoino, que fimul vulgare ac quotidianum prebent fuffimi- gium , quod carbonibus inponitur ad veftes odore in- pregnandas , qui poft binos annos magna ex parte perit in hoc cortice , fed aptus tamen eft ad iftostro- chifcos, cum quibus corpus fricatur. PS? Flores a Javanis ficcantur, inque ciftis fuis adfer- vantür ac vendüntur, quum adhibeantur ad pulticu- las, quibus infantes febribus correpti fricantur. In- terne cortex hic aliis admiftus medicamentis ; que zftuantem fedant ventriculum, itidem exhibetur. Prope. atque inter Pulaffarium alter prorepit funis Pulaffario fimillimus, fed inutilis, nec ullo modo aro- maticus, Hoc Pulaffarium fpurium funes gerit ro- tundiores & glabriores, albicantes, ac punctulis feu verruculis notatos, fed nullo modo fiffos aut rugo- AMBOINSCH KRUYDBOEK. fos , uti verum Pulaffarium ; lac quoque fundit album,- ac fere fimilem habet faporem, nullum vera odorem: ` Credoque incolas fepius hosce funes promiícue ces dere five prz ignorantia five lucri cauffa , di tem mihi fuit illos diftinguere , quuin i AES M cati decurrerent, atque fuperius in” altis arboribüs ipforum folia confpici nequeant. "hs o du T ui verum Pulaffarium plantare cupit, ut Sibi’ dd- it, oportet,cum nodis & adherentibus radiculis, fimul A cum adherente terra argillacea, in qua nempe Cres, fcunt , ac tali modo in hortis deponantur ac plan-. tentur, quam maxime autém cavendum eft, ne quz- dam ipforum folia decerpantur, quum excrefcant, unde facile pereunt. Quum adolefcant , afferculis in- ponenda funt ipforum flagella, quum cuncta ipforum folia aromatica fint, & apta, que in ore mafticantur, licet. parum amara fint. Tom. Pa- 33 Het bout is wit, week, geen reuk hebbende, en dier- balven ondeugend, en werd weg geworpen „als men de Jcbor[fe zoetjes daar van afgefchild heeft, blyvende min of meer Van 't bout daar aan bangen, om dat ze anders te bros is. De buytenfte mosachtige ruygte moet inen eer{t affcbrappen , als men de gebeele ftokken eerft wat geklopt beeft, en dan bet binnenfle affchillen, dat men dan t'za- men bind in kleene bondeltjes, en gelykt als dan witte Caneel, behoudende zynen lieflyken lris-reuk by de 2. jaren, maar de bitterheid vergaat meeft. Deze Jchorffe boud men voor de befte, dewelke genomen werd van de ranken , die een vinger dik zyn , langs de grond lopen „en bier en daar geborfben zyn. Doch ik beb bevonden, dat ze aan de dunne ranken wel zoo goed is als aan de dikkes daar zy de aarde raken, wortelen zy met lange: draden in, en formeeren aldaar weder een nieuwen flruyk. De wortel zelfs van den principalen ftam, leyd boven de aarde in veele takken verdeeld , overal uyt/chietende lange, ronde, en dunne Chordulen, daar aan weinige bladeren flaan,en zig boveñ in de boge boomen vaft maken , zoodat men zig verwonderen moet , boe xy daar op komen.. Het bloeyzel aan bet geplante quam voort in Maart , doch de vruchten wierden langzaam ryp. Naam. Jn ’t Latyn Pulaffarium.‘ Maleyts Pulaffari ; met welke naam bet door gebeel Indien bekend is, als of men fpeceryachtige Pule zeyde, Onze Amboinezen en Ce- rammers noemen bet verdraayd Purafane. Plaats. Het waft in de wilde boffcben , daar weinig gang van menfcben is, op een vette kleygrond, in bet bangen der bergen ; daar bet vol geboomte is „onder wiens Jchaduwe bet opfebiet , en om derzelver takken zig vlecht. In Amboina beeft men "t niet, bebalven aanıde N. O. boek Lien, een weinig wald op kleen Ceram ontrent Lie- la, Combello, en kleen Hatuaba, doch werd meeft al- daar van de wilde Koebeeften opgegeten en vertrapt. Meerder vald tegen over op Caybobbo , doch bet befte komt van Oofi-Ceram, Key, Aru, en andere Z. O. Eylane den, waar van bet in bosjes gebonden na Fava gevoerd werd, boewel bet aldaar ook waft. Gebruyk: De witte en feboongemaakte fcbor [Je van de touwen ts fcbier alleen in gebruyk wegens haren lieflyken reuk; en werd door gebeel Indien vervoerd. voor de orou- wen, die de bondeltjes by de klederen leggen om dezelve een aangenaame reuk te geven, ook werd ze met Jcbraap- zel van ander welriekend bout en bloemen onder ryft en water gewreven , en daar uyt witte koekjes gemaakt , de- welke de Vrouwen gebruyken in bet waffen van bet lig- baam, niet alleen om bet zelve een goeden reuk te geven, maar ook om te verkoelen, en de berzenen te fterken Hin mengd. onder bet gefcbraapte of gekapte Agel-bout, een fiukje van bruyn zuyker riet „wortelen van Tacári , Un- guis Odoratus, en Benjoin, geeft een dagelykze reuk- werk, op-koolen gelegt om de klederen daar mede Ze be- roken. Na 2 Jaren vergaat den reuk «vel voor ’t meefte deel , maar ts als dan nog-bequaam tot de voornoemde Pap, om bet lichaam daar mede te wryven. |... E? De bloemen werden van de Favanen gedróogd, en in haare kruyd-dozen verkogt , om daf men dezelve gebruykt tot papjes, waar mede men de kinderen befirykt als zy koortzig zyn. Binnens lyfs werd de [cbor[Je ook gemengd onder Medicynen , die de verhitte magen te regt belpen. By en ender-de Pulajari loopt een ander touw, bet Pulafari zeer gelyk , doch onnut , en gant/ch niet fpece- ryacbtig. Dit bafterd Pulafari beeft. ronder en_evener touwen , witachtig , met puntjes of wratjes bezet , maar de fcbeurtjes en ruygte niet bebbende als de regte Pulafari. Zy beeft ook witte melk, en fchier diergelyke Jmaak , maar. geen reuk. Ik gelove dat ze de Inlanders dikwils onder-malkander kappen , bet zy uyt onwetenbeid bet zy : Winzugt , immers ik badde moeyte die beyde te onder, cheiden > Om dat zy beneden onder malkander lo „pen, en boven Opale. hooge boomen kan men de bladeren "niet bekennen. msi E Die deregte Pulafari wil planten, moet zich eeni ducantur frufta quedam ipfius funis curamgerete | f} P 2 ge ukken van de touwen laten brengen, daar aan wat knoe- fien en worteltjes zyn, t’zamen met de kleygrond , waar op xy waflen, en zo in de Hoven zetten, zich wel wag- tende eenige bladeren daar af te breeken , wanneer zy noch in 't groeyen zyn, waar door zy anders licht uyt- gaan. De opgefchotene moet men op Parre Parren leggen, zo worden alle de bladeren [peceryacbtig , en bequaam in , de mond te knouwen , boew:l wat bitter. E Het 4 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XVII Pulaffarii lignum , cortice orbatum , quendam etiam habet ufum, ex quo contrito pulticule preparantur, quibus alpen homines , ac prafertim pueri obli- juntur ad refrigerium. e GC scn itti Canni in Hort. Malab. part. 10. Fig. 5. defcriptum quodammodo convenit cum Pulaffario no- ftro quoad folia, fpiffum ipfius lac, ac crefcendi mo- dum, eft enim planta funicularis , tenuis , ac lignofa, feu funis , qui fefe arbori Casjam adeo circumvolvit ; atque ipfi tam firmiter increfcit , ut folia, flores, ac fru&us utriusque intricati quam maxime fint & concre- fcant: de ipfius autem grato odore nil ibi conmemo- ratur, folummodo. autem de ipfius foliis adnotatur, quod aque incoéta zdematofos curent pedes, quos hzc natio pútat ex magorum incantamentis oriri, idem quoque preftabit ejus cortex cum Oryza contritus & inlinitus. Tabula Vigefuna Ramum exhibet Pulafarii veri. In Au&uario Funis Pulaffarius , fcu Caju Pule fequenti defcribitur modo. Caju Pule feu Lignum Jebolare, h. e. Pule libr. 3. defcriptum adfinem (ibi babet funem fylvaticum Tali di&um: Pulaffarium preterea aromaticum ier. 7. de- fcriptum filveftrem. quoque habet fpeciem. Saltem hic funis, quem nunc delcribemus , utrisque adfinis eft. Non ef funis craflus , fed fefe dividit & exten- dit in plurimos graciles laterales ramos , atque hi ite- rum in alios minores, in quibus folia fibi funt obpo- . fita, illis Pulaffarii fimilia, feu paulo latiora, crafla, glabra, &, firma; nullis notabilibus coftis donata: Ex abrupto uti & ex fauciato cortice album & vifcofum exftillat lac; fed pauca copia. Nullus aromaticus o- ger velfapor, uti in vero Pulaffario , detegitur in ujus cortice, vel foliis. Flores ignoti funt. .. Fruêtus oblongus eft, utrimque acuminatus , mi- nimum digitum circiter longus, ac digitum craflus, externe virens, ad latera fulco feu canali diftinétus , juxta quem maturi dehifcunt. Sub herbaceo corti- cé cavitas reperitur , atque in hac latera undique KE Rees inftar illorum frumenti Turcici teu Mays Indici, coloris obícuri inftar Coffe, que per albam venam cortici adneétuntur. Quodvis iterum granulum interiore fua parte granulatum eft granulis Sindpios femina mentientibus , coloris aurantii, atque reterea in fructus centro cavum fuper eft, uti in Papayz fru&ibus. Ex fructu aperto & fciflo vifcofum etiam exfudat lac. . Nomen. Malaice vocatur Tali Pule, Latine Funis "Pula[farius, Locus. Ad filvarum oras obcurrit, uti & in vallibus, fed non copiofe , unde nec ejus peculiaris innotuit ufus, hifi quod ejus flagella adhibeantur ob tenacitatem ad heftendas Amboinenfium naflas Bobbers dictas. Tabula Vigefima Prima Ramum exhibet Funis Pulefarii. Het bout van Pulafari , daar de fcbor[Je- afgenomen is, beeft ook noch eenig gebruyk , om papjes uyt bet gewres vene te maken, waar mede men koorifige menfchen, in- zonderbeid kinders befmeerd , om matig te verkoelen, Cannelli itti Canni in Hort. Malab. part. to. fig, 5, befchrewen , beeft eenige gelykenis met ons Pulafari , aan- gaande de bladeren, de dikke melk, en de manier van ' groeyen, want bet zal een dunne houtachtige plant zyn of touw, die zig om den boom Kasjam zoodanig flingert , en daarom zo vaft groeyt, dat bladeren, bloemen , en vruchten van beyde door malkander flaan, egter van zyn goeden reuk wert niets vermelt , alleenlyk dat zyne bla- deren in water gekookt genezen de gef wolle voeten, welke deze Natie zegt van tooverze belezing te komen , bet zelfde . zal ook doen de fcbor[Je met ryft gewreeven en opgefmeerd, De twintig fie Plaat Verroont een Tak van de waare Pulafarie Struyk. In het Auctuarium wert het Pulaffari Touwa gewas aldus befchreven. Caju Pule of bet Lignum fcholare, dat is Pule libr. eege beeft in zyn maag/chap een bofch-touw of ali: of bet fpeceryachtige Pulafari libr. 7. be/chreven, beeft noch een wilde zoorte, Ammers dit touw, dat wy nu befcbryven , beeft gemeenfchap met die beydes Det Ze geen dik touw, maar dat zig in veele ranke en zyde- takken verdeelt ,: en dezelvesal wederom in andere, daar aan flaan, de bladeren tegen malkander, die van Pulaf ^ | Ion meeft gelyk of wat breeder , dik, glad , en ftyf „zone der kennelyke ribben; uyt de afgebrokene, als mede uy? de gequetfte Piaf, loopt een witte en kleverige oale doch fchaars. Noch in de fcbor{fe ‚noch in de bladeren ir de gewoonlyke fpeceryachtigbeid van Pulaffari, Het bloeyzel is onbekend, De vrucht is langwerpig , agter en voren toege/pitft, omtrent een pink lang, en een vinger dik, van buyten groen, en ter wederzyde met een naat of geut „langs de- welke de rype openberfien. Onder een kruydachtige Jcbor/Je vind men een. bolligbeid , en-daar in de zyden rondom bezet. met korrels als Turkze tarwe ‚en van Cof y coleur , met een witte: ader aan de fchorf)e vaft, Ider korl aan de binnenfte- zyde is wederom: bezet met kleene korreltjes, als moflaard.zaad, regt. oranfe-geel,, en dan blyft in de midden der vrucht noch een bolligbeid., gelyk in de vruchten van Papaya. Uyt de didier vrucht komt mede een kleverige melk, oh m Naam. .In.'t Maleyts noemt men bet Tali Pule sint N Latyn Funis Pulaffarius; ek í Plaats. Men vind-bet aan de randen van de boffeben, en in de Palleyen, doch niet veel. Daar van is. ook geen zonderling gebruyk bekend, als dat men zyne fyne, tous wen wegens baare taayigheid gebruykt tot. bet vlegten ` ; van de Amboinfche Fuyken; of. Bobbers. ` De eenen wwintigfie Plaat Vertoont een Tak van het ‘Pulaffarie Touw-gewas. … xv 4 — — 7 EF MD LEE Zom A d Tab. XXI. Lag 34. uM" VII. Boek. XVIII. Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 35 CAPUT DECIM.. OCTAVUM. Tuba Baccifera. Coculi Indici , & Tube BRE `. Uba nobis in India illos exhibet coculos , quibus à; pifces & aves enecantur. Hujus tres obcurrunt Ípecies preter aliam minorem fpeciem , quz ad peculiare referturgenus: Primo nempe Tuba baccifera, Secundo Tuba radicum. Tertio Tuba flava. - Quarto Folium lunatum minus: Cuivis autem fingulare tribue- mus caput. : Primo Tuba baccifera funis eft ingens, filveftris, & inregularis , plerumque brachium craffus, aliquando pedem, corticem gerens craffum , laceratum, & maxi- me rugofum, laterales rami feu flagella, plerumque uinque fex immo plures orchias longa , in firmas de- fate claviculas; que fefe aliis innectant ramis, illis folia infident per ordines, fed alternata, folitaria , & vaga, ingentia, & inftar chart& firma , cordiformia, in obtufum apicem exeuntia , palmam vel fpithamam longa, novem digitos lata, fuperne intenfe viridia, inferne maxime flava, & quodammodo lanuginofa , longis infident firmisque petiolis, qui prope ortum SE feu finuofi funt, unde plurima folia retroflexa unt S > .Ex craffioribus flagellis longi excrefcunt racemi; fesqui pedem longi , in plurimos laterales divifi, in quibus primo confpiciuntur capitula illis acuum fi: milia, que fefe aperientia fiofculos exhibent ex fex albis & retroflexis petalis conftantes, in horum Centro capitulum locatur, cui tria quatuorve granu- Ja inftar arene infident, que in fructus excrefcunt. Flores ingratum fpirant odorem , uti Phallus De- monum, vel aqua inpura ; quos plurimi infequuntur fructus inftar Uvarum collecti, fed paulo minores hisce, diu albentes, dein rubri, ac tandam ex pur- ureo nigricantes , plerumque bini tresve, rarius quatuor fimul cinereo infident pedunculo craffiuscu- lo, pyramidali, & rugofo, Sub externa molli carne nucleus locatur rotundus , Cerafi officuli formam ha- bens,fed paulo major, rugofus, & granulatus , qui ex duriusculo componitur putamine fed fragili, quique ad unum latüs fiffuram feu aperturam habet, intus medul- lam: continer albam bifidam. Hujus funis lignum lentum eft ac porofum, quod in flagellis fere dif: fringi nequit; odoris ingrati & naufeofi. Nomen. Latine Tuba Baccifera: in Pharmacopzis Cucculi fet. Coculi Indi. Malaice Tuba Bidji. Amboi- nice Tuba & Tube, peculiariter vero hec fpecies vocatur Tuba Tuni. In -Hitæa Camulu Habua, in Lobeea Mebu ba. Ternatenfibús proprie dicitur Bor; praecedens enim Bori libr. 6 cap. 49 deferiptum ip- fis vocatur. Bourg, Bandice Tube & Tube. Javanice Boproón. Baleyice Bunproón, ^| 7" Eu - NB. Tuba Malaice quevis detiotantur res , femina nempe ,früctus, & folia, quibus pifces & aves ene- cantur. Per Ternatenfium vero Bort feu: Boruro figni- ficahtur quevis res, que ingentem excitant vomitum. Locus. Circa oras maritimas crefcit, ubi ingentes rupes & faxa: reperiuntur , fub.alrarum arborum um- bris In Amboina raro obcurrit, copiofius in parva Cerama, Circa ee & Leehe veterem, ubi ejus funes vidi pec WEEN "ër adfcendentes, quorum racemi frugiferi juxta cráffos iftos depende- bant funes. In Bandenfium infula Lontboir dia iti- dem crefcit, copiofiffime autem jn. Celebe , quz ma- ter eft omnium toxicörum , praefertim in provinciis juxta Boegenfem finum fitis. Ufus. Baccz hujus plante folummodo in ufu funt, quibus pifces capiuntur & enecantur , femi mature hujus eliguntur bacce tam integrae , quam fine ex- terna jpfarum carne , tam recentes quam ficcatz, que conteruntur cum cancellis Koeman diétis, qui in vacuis Limacum cochleis reperiuntur , quidam ê- tiam portiunculam addunt excrementi humani , atque ex hac maffa pilulas formant magnitudine Ceraforum, Tom, V. quas XVIL HOOFDSTUK. De bes-dragende Tuba-Struyk. ben en Vogelen vergeeft. Men beeft daar van zoorten , bebalven nog een kleender ‚die men voor een bezonder geflacht boud: te weten 1. Tuba batcifera, 2. Tuba radicum. 3. Tuba flava. 4. Folium lunatum minus: zullende ieder zyn byzonder Capittel bebben. e WE eeft ons in Indien de nootjes „waar mede men Pie 3 1. Tuba baccifera is een groote wilde ranke, in "t gemeen een arm dik, zomtyds ook een been dik, met een groove gefcheurde „en zeer ruyge fchor(Je; de xyde-takken of ranken (die gemeenlyk 5,6 en meer vademen lang zyn) eyndigen in ftyve Clavieren, die zich om andere takken vaft maken, daar aan ftaan de bladeren meeft in ryen tegen malkanderen, doch verwiffeld, enkeld , en in wyde tu[Jcben.plaatzen. Dezelwe zyn groot , ftyf als pergaments bertformig , met een ftompe [pits, een band of een [pan lang, 9 vingers breed, boven boog-groen, beneden boog- ged, en wat wolachtig. Zy flaan op lange flyve flees en, by haren oorfpronk een bogt bebbende, waar door dé meefte bladeren agterwaarts gebogen ftaan. Aan de dikke ranken groeyen lange troffen, wel 1% voet lang , en in verfcheide korte takken verdeeld , daar aan men voor eerft knopjes als fpelde-boofdjes ziet , de- welke baar openende vertonen bloempjes in zes witachtige blaadjes verdeeld , die agterwaarts omgebogen zyn, in de midden met een knopje , waar op 3 a 4 zandkorreltjes flaan, waar uyt de vruchten werden. _ Het bloeyzel is vuyl van reuk, gelyk Phallus Demo- hum, of /poelwater , bier op volgen veele vruchten druyfs- gewys by elkander bangende , wat kleender dan druyven, langen tyd wit, daar na rood, ten laatflen uyt den pur- peren fwattachtig , gemeenlyk flaan 2 en 3, zelden 4 by malkandet ; op een graauw voetje; "t welk dik is, pyra- midaal ‚en gerimpeld, Onder bet buytenfte weeke vlee/ch vind men een ronde korl, in de groote van een ker/Je- Seen, of wat groter , rimpelig of gegranuleerd , beftaan- de uyt een bardacbtige fcbaal, doch die zich ligt breeken laat, en aan de eene zyde een opening of fcheur beeft , binnen met een witte beeft, dewelke zig in tween laat delen. Het bout van °t touw is taay en poreus , aan de ranken fcbier onverbreekelyk. Reuk en fmaak van de ge- wrevene befién is onlieflyk, vies, en walgelyk, Naam. In’: Latyn luba Baccifera, im de Apothe- ken Cucculi of Coculi Indi. Op Maleyts Tuba Bidji. Amboinfch Tuhä en Fuhe; en in "t byzonder biet deze zoorte Tuba Tuni: Op Hitoe Camulu hahua, en op Loeboe Mehu hóa, By de Ternatanen biet zy eygentlyk Bori, gelyk zy de voorgaande Bori in *t 6 Boek cap. 49 befcbreven , Boruro noemen. Bandinees Tube en Tuhe. Javaans Boproón: Baleyts Bunproón. | NB. Tuba in "t Maleyts zjn allerbande dingen, za. den vruchten, en bladeren, waar mede men F'iffcben en Vogelen vergeeft. Maar bet Ternataanze Bori of Boruro, zyn dingen ‚die flerk braken maken. Plaats. Het aft omtrent de Zeekant , daar bet fteen- achtig is,en groote klippen ftaan , befcbaduwd van hooge boomen. In Amboina vind men bet weinig , meer op kleen Ceram .omtrent..Combello en. oud Loeboe, alwaar ik tous wen gezien bebbe dikker dan een been ‚de boomen oplopen- de, en de vrucht-dragende trofjen bingen langs de dikke touwen. Het wat ook op "t. Bandaze Eyland Lonthoir; maar bet meefte beeft men op Celebes , de Moeder van alle’ venynen, Principalyk in de Provintien langs den Boegi- zen bogt gelegen. Gebruyk. Alleen de befiën van deze plante zyn in ge- „bruyk, om de Viffen daar mede te doden; men neemt de balf rype befiön, met en zonder bet buytenfte vleefcb , zo wel verfch als gedroogd , wryft dezelve t zamen met de kleene Cancellis of Krabbetjes , Koeman genaamt „inde ver- latene flekke buysjes zich opboudende; zommige doen "er ook een klontje Excrementum humanum daarby, ma- ken dasr van pillekens , in de groote van Kerffen, die zy s 7 2 dan 36 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XVII: quas aque injicuunt tam dulci quam falfe feu mari- ne, praefertim vero In foveis ftagnantis aquz mari- nz. Pifces avidiffime hanc petunt paftam , omnes: que, qui hanc devorarunt, moriuntur ac vertiginofi prius fupra aquam circumnatant, ita ut facillime ca- i poflint, atque itmnoxie comedi, omnes enim Tu- be fpeciés non lethale exhibent venenum, fed tan- tum vertiginem cauffant in flaccidis pifcium & avium cerebris , putoque, fi tales vertiginofi pifces in re- ' gentem inmitterentur aquam , quod reconvaleícerent, “ uti id in alia tentavi planta, que vero debilior erat, ac minorem przítabat effectum feu operationem quam vera Tuba. , à slc ae er In Hitoea experimentum etiam fuit inftitutum in corpulentis hominibus , qui binas tales baccas innoxie adfumere poterant , ut ipforum corpus per hasce purgaretur. Hisce baccis Papoenfium infularum in- cole aves Paradifiacas capiunt , que minores nec Ha elegantis funt coloris quam Aruaenfes. Aves he coag- mentate fimul quotannis precifo advolant tempore in hasce infulas, atque in ge Ee Gelolo partem , Weda dictam, potumque fuum quzrunt in foveolis altarum arborum, in quibus aqua pluvialis ftagnat , illarum una quafi ab aliis mittitur ad guftandam iftam aquam, que falva rediens aliis perfuadet , ut ibi ad- volent ac potent.. Papöenfes interim alacriter has adfcendunt arbores , & aquam hanc infectant per hos- ce nucleos contritos, omnes itaque aves, qua hanc hauferunt aquam, vertiginofe in terram decidunt, ita ut facillime fint capienda. Macaffarenfes ac Boegenfes albas & inmaturas hag baccas, fed fumo induratas fecum ducunt, quum trans mare alias petant peregrinas terras, ut Cito pi- {fees capi poffint , quum in quibusdam morentur locis. Cancelli, ifti ab. Ambrofio, Pareo depinguntur, vo- canturque ipfi Bernhard l'Heremite. | E i Blac. plania telden itidem ac Malabara crefcit, in Surmenes ejus núcleos, quos inliniunt fruétibus Facas feu Socci apertis , quorum recenti pulpe infpergun- tur, quosque vaccz ifte avidiffime expetunt, unde vertiginofz evadunt, ita ut facillime capi vel trans- fodi poffint. i . Javani hos fumunt nucleos, conteruntque cum Pi- pere, allio, & lumbricis, paftamque hanc torrent, atque ex hac globulos formant , quos aquarum fun- do inponunt, mox ad hosce pifces tendunt alliciti penetranti ifto odore, quique hosce comedunt verti- ginofi fuperpatant, ut capi poffint. AAA ‘In Hort. Malab. tom. 7. Fig. 1. Malabarice voca- tur Matsjatam. Bracmanis Garundo Pala, Portugallice Fruita Matta Peyre, Belgice Water-quaat „ubi defcrip- tio cum noftra fatis quadrat, fed icon differt, ex qua- nam vero cauffa me latet. ` Adnotator vero D. Com- melinus in iftud adnotat caput, eosdem hosce nucleos in Pharmacopzis vocari Coculos Indos. talis. Coculo d'Indiano & Galuffa de Levance, non autem adfentiri poffum, reducendos effe ad Solani furiofi fpecies, uum nulla inter hasce plantas fit convenientia, quin aa Solana alte quoque referantur plante , que furio- fam, ac pifces enecandi poffident qualitatem, - t >. " Tabula Vigefima Secunda Tubam exhibet. Bacciferam, miris flagellis & gyris intrica- tam, Con Gd B que Coculi Indi a Pharma- copas vocäntur, (ai AB he, > s Litt. A flores de natutali fua f æ filveftres vaccas & hircos capiunt , coritufos. amaral magica, & B Jv La dan op "t water fifoyen, zo wel zoet als zout water, doch inzonderbeid in kuylen van bet [laande zee-water. De Viffchen dan fcbieten graag ma dit aas, en alle die "er van eten, flerven of dryven duyzelig boven op bet water, dat men ze gemakkelyk vañgen kan, zynde niet te min. onfcbadelyk te eten , want alle Zoorten van Tuba zyn geen dodelyk vergift, maar maken flegts een duy. zeling in de fwakke berffenen van de Wijchen en Vo. gelen, en ik gelove , zo men deze duyzelige gaften ftrax wi ver/ch water [meet ‚dat zy wederom bekomen zouden, gelyk ik aan een ander plante geprobeert hebbe , dog die Jiapper van werking was dan de regte Tuba, Op. Hitoe is bet ook geprobeerd, dat Corpulente men- Jcben 2 van deze koris zonder jebade..konden innemen, om een purgatie daar van te hebben. Met deze korls vangen de Inwoonders van de Papoeze: Eylanden de Paradys-vogels , Soffu genaamt , zynde kleender en fleg- ter van coleur dan de Aruaanfe. Deze Vogels vliegen ‚met troepen , en komen jaarlyks op baar e rya gevlogen in de Papoeze Eylanden, en.op bet Zuyder-deel van Gelolo, Weda genaamt. Haren „drank, zoeken zy inde kuyltjes van de hooge boomen „daar bet regen-water fiaan blyft, daar heen zenden zy een uyt. baar allen om le proeven, die dan wederkerende, en geen leizel gevoe- lende., den gebeelen troup beweegt om daar uyt te drin- ken; Duch ondertuffchen klimmen. de Papoezen veerdig in de boomen, en vergeven.dat water. met deze korls ges wreven. Alle de vogels dan , die daar uyt drinken , wers den duyzelig en vallen ter aarde, zoo dat men ze gemaks kelyk vangen kan. Exe. ef? De Maccaffaren en Boegis voeren deze korls noch wit of onryp geplukt en in den rook gedroogd., by bun, ale zy op Lee na vreemde plaatzen varen, om metter baafk Vijlen te vangen;daar zy pleyfteren. . De voornoemde Cancelli zyn die krabbetjes „dewelke by Ambrofius Parée afge/childerd , ea genaamt , werden Bernhard l'Heremite. o ie Deze plant waft mede op Ceylon en Malabaar , alwaar de Inwoonders de wilde Koebeeften.en Bokken weten te vangen, nemende de geflotene korls en fmeren, dezelve op de vruchten. Facas of Soorzakken, te-weten opgefneden, en op derzelver vlee/ch gefmeerd , waar na de Kocbeefien zeer gretig, en daar van duyzelig werden, dat men ze .gemakkelyk vangen of fchieten kan. De Javanen nemen deze korls y wryven ze met peper y look , en. pire , braden bet , en maken bolletjes door van, en leggenze in water op. de grond, zoo fcbieten ftrax de VifJcben. daar na, door den flerken reuk aangelokt , en werden duyzelig, dat men ze vangen kan. > Ín Horto Malab. Tom. 7. fig. 1. wertze in 't Ma- labaars-Matsjatam „ Ze ’t Braminees Garundo Pala, in Portugeefcb Fruita’ Matta Peyre „in ’t Neederduyt/ch Water-kwaat genoemt swaar in de befcbryoing met de onze redelyk wel overeenkomt, doch de aftekening verfchilt, uyt wat oorzaak, weet tk niet. Den Adnotator Com- melinus op "t zelve. Capittél , merkt dat bet dezelve kor- rels zyn, die men inde Apotbeken Coculus Indi noemt. In "t Italiaan/ch, Coculo d'Indiano en Galuffa de Le- vance , dech tk kan niet toeftaan, dat men bet onder de zoor-~ ten van Solanum furiofum zou geen gelykenis tuffen. die twee planten is, of men moefte onder de Solana noch meer diergelyke gewaffen brengen y die een dolmakende , enV ifch-dodende kragt bebben. zoude brengen „vermits gant/ch. De twee- en twintig fie Plaat un Ze Viriobat de Tuba baccifera, met wonderlyke firengen door ‘celkander gevlogten, en zyn beffen, welke de Coculi Indi - by de Apothekers genaamt werden. — - ‘ d: en in haar natuurlyke gedaante. Te cachet: aed ` ; d LABES S aan de Bloemen in se groote, en | Lag 36. VII. Boek XIX Hoofäfl. OBSER VA T LO, A plurimis auctoribus hi fructus nomine Coccu/i Indi de- fcripti obcurrunt, quorum plurimos conlegit Sam. Dale in Pharmacol. in 420. p. 345. & Valent. in Hifl. fimpl. reform. p. 224. eftque arbor Indica Cocculos Officinarum ferens Breyn. in nov. edit. b. 45. & Commel. Fl. Malab. p. 24: vide & notas ad Hort. Malab. part. 7. Fig. 1. que plan- ta ibi depicta a noftra penitus aliena videtur, uti & Coc- culus Officinarum a Natsjatam H. Maab. a Plukn. in Mantiff. p. 52. plurimum divetfa cenfetur, quam tamen in zihnag.p. 349. cum illis conjungit ad Solanum lignofum feu fcandens,rotundifolium, Indicum, fructu duriore race- mofo. Natsjatamt H. Malab. ibique ab ipfo additur Frutex Malab. pentapetaloides fcandens fructu racemofo , qui Co» culus Indi, & Cocule Officinarum dicitur. Dé horüm porró ufü & variorum au&orum opinione vide Job. Bauh. Hifl." pl. libr. 3. cap. 155: CAPUT DECIMUM NONUM. Tuba Radicum. Tuba Ackar. Ecunda Tubz fpecies in binas dividitur fpecies , S in albam & nigram: Alba vulgatifima eft ,. ae potiffimum fimplices gerit radices, & longa fla- ella, quz nil nifi foliá producunt: Radices rotun- de funt, digitum circiter craffe, partim fupra, par- tim infra nigram ac cenofam prorepentes terram , li: :gnofz , attamen intus aquofa medulla repleta , ex fu- co nigricantes , ubique fibrillas emittentes , quarum uxvis-in binas alias minores fübdividitur. . Eandem ere fübítantiam ac formam habent flagella, que hinc inde tres quatuorve laterales emittunt ramos , qui prope ortum conle&i eraf & geniculati funt. — ` Quivis ramulus quer ac quinque foliorum paria gerit fibi fete obpofita , brevibusque petiolis infidentia cum inpari extremo, Lanfii foliis fimilia, fed angu- ftiora & flaccidiora , ad fummum: latiffima, feptem pollices longa , tres digitos lata , fubtus albicantia feu pallidé cinerea. Radicum fibrillis adpendent plurimi nodi feu bacce quafi, glandulas mentientes , quarum gas majores, alie minores funt inftar feminum atjang , añgulofe & acuminate , intus plerumque concave feu cariofe: Alii flores fructusque nunquam in hac confpiciuntur planta, licet multos per annos inhorto meo hanc coluerim , ubi quam maxime luxus ziofe fefe exteridebat. >> =.“ an Nomen. Latine Tuba Radicum. Malaice Tuba Acker: Amboinice tantum Tuba; Bandice Djomurut. Terna- tice Bobota.. . taii ee? .. Locus. In-umbrofis crefeit vallibus ad fluminum Ti- pas , ae potiffimum ubi folum eft cenofum, uti & in dulcibus.ftagnis, circa litus frequentibus in Hitoea, ac cun&is Amboinz infulis. = ` Eus frac -: Ufus. Ejus tantummodo eft ad pifces inficiendos: hunc in finem nigra eliguntur radices cum cunctis fibrillis & adherentibus nodis, que fimul minutim contundantur inter binos lapides, atque cum mani- bus eönterantür.ac commifceantur fupra ftagnantem quandam aquam , five in aprico mari circa finum trans llum, feu in foveis i busdam poft aquarum de- L i(ces ibi degentes vertiginofi funt ac mi mortui fupernatant 5 non quia hanc devorant: maffam, fed. quod Tube fuccus ipforum. oculos vel-. licet „ac: totam infecter aquam , uti & inter frican- dum he rad ces. ravem fundunt odorem : Que in humidis & ce Fs crefcunt:locis y: efficaciores funt, quzque multo graviorem fj irant odorem illis, ei Zen Been, erefcunt terra: In Banda tamen omnis ' feu Djomurut in ficco reperitur Solo, ubi radices hæ cum fquillis minoribus &-ftercore humano contun- untur, & mifcentur ad pifces capiendos „ au ta- men inde nón penitus moriantur ‚fed vertiginofi funt, ita ut manibus capi poffint, am o x : ; : Tuba VL AMBOINSCH KRUYDBOEK. 37 AANMERKING. By de meefte Schryvers komen deze vruchten voor on- der den naam van Coculus Indi, waar van de meefte aange- haalt werden by Sam. Dale in zyn Pharmac. in 4£o. p. 345+ en by Valent. in de Hifl. fimpl. reform. p. 224. en is de Indifche Boom de Coculus van de Apotheken voortbren- gende, van Breyn in de nieuwe uytgaaf p. 45. en Commelin Fl. Malab. p. 24. ziet ook de aanteekeningen op het ze- vende deel van de Hort. Malab. p. 2. welke plant aldaar afgebeeldt, egter geheel en al van de onze verfchillende fchynt te Zyn, gelyk ook de Coculus der Apotheken van de IVarsjatám in de Hortus Malab. voorkomende van Plukn. in zyn Mantif. Pp. 52. geheel verfchillende geoordeelt wert, welke hy egter in Zyn Almag. p.349. met die t’ zamenvoegt by de houtachtige of klimmende Indifche Solanum met ron- ‚de bladeren, en een harde trosachtige vrucht; de Natsjatam van de Hortus Malab. by dewelke van hem geplaatft wert de Malabaarfche Struyk, met een vyfbladige bloem, klim- mende, en vruchten in troffen voortbrengende, welke zyn de Coculi Indi en Cocule in de Apotheken. Ziet verder van derzelver gebruyk,en van de verfchillen- de gevoelens der Schryvers hier over Job. Baub. Hift. derde boek cap. 155. P Job. Bau iff. pla XIX. HOOFD SAE UK, ` De witte Tuba Wortels, A D tweede zoorte van Tuba is onderdeeld in witte en LS Swarte. De witte is de gemeenfte „en beftaat meeft uyt enkelde wortelen en lange ranken, daar aan niets dan bladeren te zien zyn. De wortelen zyn rond omtrent een vinger dik, ten deele boven, ten deele onder een fwarte en Jiykige grond kruypende , boutachtig , doch binnen met een waterachtig bert , uyt den bruynen [wart- achtig , overal Vazelingen uyt/cbietende ‚waar van ieder zich in 2 andere worteltjes verdeeld , fcbier van dezelfde Jubftantie en gedaante zyn de ranken , welke bier en daar geen 4 xyde-takken uyifchieten y by den oorfpronk ver- Geer MAN. Ho knobbelig knietje; = 0s eder taxken $4 en 5 paren bladeren, fcbier te- gen malkanderen op korte sg Jlaande , ër ae uyt alleen, de Lanfe-bladeren gelyk , docb fmaller en flap- per, na Vooren toe breedft, 7 duymen lank, 3 vingers breed, van onderen witachtig of licht-graauw : aan de Vazelingen van dé wortelen bangen veele knopen of be- fin als klieren , zommige groot , zommige kleen , als Cat- jang , boekig of toegefpitfl, van binnen meeft bol en war. „Andere vruchten of bloemen worden nooit aan deze plan. te gezien , boewel ik ze veel jaren in mynen thuyn gevoed bebbe , daar ze haar zeer weeldrig uytbreyde, / Naar: In *t Latyn Tuba Radicum. Op Malejts Tuba ackar. Amboinjch flegts Taha. Bandanees Djo- ‘murut. Ternataan/cb Bobata. . Plaats, Het waft in fchaduwachtige Valleyen aan de kanten van de rivieren „doch liefft daar cen flykige grond is, gelyk aan zoete krieken , die omtrent de Ce zyn gemeen op Hitoe , en alle de Amboinfebe Eylanden. ` Gebruyk. Zyn pebruyk is alleen om de Viffcben daar medé te vergeven; bier toe neemt men de fwarte wortelen met alle bare Vazelingen en knopjes, floot of flampt die kleen tu[fcben 2 [tenen , en wryft ze met de banden op eenig ftaande hie Bo zy in openbare zee omtrent een Stille bogt, of in ly kuylen by aflopend water , zoo wor- den de Viffeben daat in duyzelig , en dryven balf doed boven op , niet om dat zy van dit goed eten, maar om dat den zap van de Tuba bun in de ogen byt, en bet beele water infetteerd , gelyk ze ook in ^t wryven een paren reuk van baar geeft. Die in vochtige en mod- ‚derachtige grond waft, boud men voor kragtiger , gelyk ze ook veel flerker riekt ‚dan die op'tdrooge land waffen, In Banda waft egter alle de Tuba of Djomurut ki op bet droge, waar van men de wortelen met kleine Gar- naalen (lampt, en met menfeben mift vérmengd om de ech te vergeven , dewelke egter niet EC dood daar van biyven , maar in fw er 200 banden kan vangen. IEA a des E 3 De 38 Tuba radicum terreftris feu nigra dicta in ficco crefcit Solo, in vallibus nempe & ad montium De: des, que longa itidem gerit flagella pollicem crafla, externe ex fulco nigricantia, teneris maculis nota- ta , parumque rugofa..Ipforum lignum internum € durum, fed porofum ; fique amputetur , pauca ex- ftillat ]ympha , -lignumque, exficcatur pallide flave- fcens: Non tam fortem fpirat odorem , quam que ad palüdes crefcit, fed fere inftar odorati Siri Utan. Arbores adfcendit per funes fuos , e quibus incurvos ac breves emittit ramulos nodofos, articulum Circi- ter longos; e quibus duatuor quinqueve excrefcunt rachides nodofz quoque, quibas tria , quatuor, & quin- que foliorum paria infident direéte fibi obpofita „quo- tum quzdam quatuor pollices longa funt , binos di- gitos lata, quzdam feptem & octo pollices longa ; & quatuor digitos lata , non ita inferius anguftata quam pracedentia , fed lerumque. latiora , fubtus glauca. Tenera „foliola NE menfe Octobri haec planta flores profert ;exriftis.nodis progerminantes, qui racemofi longis infiftunt pedunculis, ` ` -- Flores-hi magnitudine -& forma conveniunt cum floribus Fabarum ,amplurh-nempe petalum feu vexil- lum retrofle&itur , cui fubponitur alterum minus pes talum caring forme, in quo cornu continetur frs mum , horum color eft lete purpureus, odoris grd- ti, inftar florum Lingow, fed paulo debilioris fapor Violarum adcedit fapori's antequam fefe aperiant hi flores, colorem habent pallide viridem , atque ad tatum mollefcunt, viridibus. infidentes ealicibus. Hec fpecies vocatur. Tube Radicum nigra, Am- boinice Tuba Mette, quum ejus folia ab inferiore parte non ita alba feu cinerea fint.quam preceden- tis: item Tuba abbal feu filveftris Tuba, quum prior . aliquando colatur ad pifces capiendos : Silveftris ve- - ro hac. fpecies non ita efficax eft, nec ad piíces ins ficiendos adhibetu« een *w E. "Tabula F'igefuna Tertia Tubam radicum exhibet albam, que ad plantas filiquofás floribus papilionaceis, foliisque compofitis pertinet. E. + HERBARII AMBOINENSIS ` Liber VII. cap. XX, De eygentlyke landzoorte , de fwarte bygenaamt , waft op bet droogte , te weeten in de Valleyens en vaan de voeten der bergen, beeft meede lange touwen, een duym dik, van buyten bruyn-fwart ‚met graauwe plekken bezet, en wat ruyg. Het bout van binnen is bord. doch vol gaa- tjes. Als men bet afkapt , loopt er een weinig water uyt, en bet bout befterft bleek-geel. Het riekt zo Gert niet als dat aan de Moeraffen waft, maar bykans als bet wel- riekende Siri Utan. Het loopt de boomer? op. met zyn tous wen „en fcbieten daar kromme en korte takjes als knoeften uyt, omtrent een lidt lang , daar aan.4.en 5 dunne ri kens fiaan op Jiyve knietjet sen daaraan 3. 4cens Paaren bladeren , regt tegen alba: Zommige zyn vier duy» men lang, 2. vingers breed , zommige pen 8. duymen lang j eu 4 vingers breed 5 20 fmal niet naar agteren als de voorige , maar doorgaans breder’, van onderen blaauw» groen. De jonge blaadjes zyn geelachtig, in de maand Oétos ` ber gewind dit gewas bloemen , voortkomende uyt de voorgenoemde knoeften, op lange. fbeelen met troffen. ` De bloemen zelfs zjn van groote en fatzoen bet boonens bloeyzel gelyk, te meeten een breed blad agterwadrts ge- keert , en van onderen een ander. blaadje , als een (che, tje geformeert „daar in een [tyf boorentje legt , van verwe ligt-purper , van reuk lieflyk, als Lingoo-bloemen , doch wat flapper ; den finaak isials: Violen.| Eerze opengaan, zyn2e bleek-groén, en zagt tn 't aantaften , agter in groene buyskens ftaande. Deze zöorte noemd’ men Tuva Radicum nigra, in 't Amboinfch Tuba Mette, om dat de bladeren aan de on- dérffe zyde zo wit of licht-graauw niet Zyn gelyk aan de voorgaande. Item "Tuba: abbal of wilde Tuba, om dat de voorgaande zomtyds gebavent en aangequeekt werd tof de Vi/ch-wangit. wilde daar en tegen is Oerre-zo0' kragtig niet, em wert tot bet Vijch-vang: niet gebrukt. E De De drie-en twintig: fe: P laat Vertöont de witte Tuba wortel’, welke tot de. bn gende planten bekoort, met kapel-formige bloemen; er t'Zamengevoegde bladeren; SZ pdf A Ai. n^ fi S e CAPUT VIGESIMUM. Tuba flava. Daun Bulan feu Tali > Coening. T feu flava Tube fpecies cum prima magis convenit, ejus enim inferior. funis brachium feu pedem craffus eft, rugofo fiffoque obdu&us cortice , fubfequentium vero ramorum, binos tantum digitos crafforum , rotundus eft & glaber, feu parum ftriatus: Craffus ifte funis ad magnam prorepit di- ftantiam , antequam in alios minores ac tenuiores fe- fe explicet funes , qui mox fefe dividunt in alias te~ nues rachides, pennz feu culmi craffitiem habentes; atque ubique fefe adftantibus inplicant arboribus ac. herbis per extremitates, quz initar clavicularum in- fleétuntur. EV. ESS e Folia ejus folitaria funt, tereti firmoque infidentia petia, inferius nodofus ac finuofus eft, atque in Ke u E gem : Kee: réi cunétis æ fpeciebus obfervatur , funt autem cor- diformia; fed inferius non excavata, candemque fe- re latitudinem quam longitudinem habent, a fex ad oto novemque pollices, inferius prope petioli ortum. quinque- concurrunt cofte , M mper s in brevem & obtufum definunt apicem: "Ten 1 funt fere inftar plenz lung, albicantia cet jam viridia fint, quumque leviter fricentur vel comprimantur , nigra fupermanent ipfius veftigia , te- neraque ejus folia ficcata nigrefcunt. ©. |. Ex ftipite ac craffiffimis flagellis fimplices excre- fcunt petioli , fesquipedem circiter longi, qui in bre- ves ac flaccidos laterales dividuntur ‘racemos, digiti articulum circiter longos. ; db pda & mollia, li- ` Hi Tenera folia rotundiora ` SX HOOUFBSTUK - “De geele Tuba-Struyk. .- jipa O derde of geele zoorte van Tuba, beeft met de eerte meer dvereenkomfi, Want bet onderfte touw is een. 2709 of een been dik, met een ruyge gefcheurde feborfe, maar aan de volgende takken e Loge vingers dik omg, is xe rond enveffen , of een weinig: ge- Jireept.... Het dikke touw loopt een groot eynd voort „ eer: het zich in andere dundere verdeelt „maar de andere ver- deelen baar dan {chielyk in andere dunne ryskens „in de cx ws een febaft E egen > die zich overal aan naa[Le ruygte en boomen flingeren met baare eynden.g die zich-als Davies atari eeh geg De bladeren ftaan enkeld , ieder op een. Ce ; dunne, Jeyve Del, agter met een bochti knietje , ge yk alle Tuba geflachten ; zy zyn bertformig ;doc agter zonder inabyk, de aster by den oor/prong des De n ze oyf T t zamen ftotende ,vooren in een korte en flompe [pits eyn-: digende, De jonge bladeren xyn:ronder ,bykans als een‘ volle maan , witachtig, n week, fchoon-ze al: groen ges worden zyn , als men met: een d zones Haaf boef Jirykt of drukt „zo worden parte lidestonsl „die ook 20° pny he ^ de gebeel jonge bladéren gedroogt zynde, wor- en gs (ow tt x CEN > ha : Uyt den. flam of dikfle tanken: komen enkelde Becher: voort , omtrent een-en een half voet lang , dewelke zig in korte en flappe zyde takjesverdeelen , omtrent een lid van’ een vinger lang. GEET "SS ES De- ang; ( n 6. tot 8-en9 duymen y j «dil 8 A Tab. XXII. VII Boek. XX Hooff. Hi capitula gerunt albicantia magnitudine feminis Sinapios, que fefe aperiunt in minimos ac vix nota- biles flofculos , in quibus vix quinque dignofci poffunt petala albentia , non ample extenfa , odorem fpiran- tia dulcem fed debilem. In horum centro piftillum flavum arenofum quafi erigitur, quod in fructum ex- crefcit, plurima autem florum pars inutiliter decidit, ita ut in quovis laterali racemo unicus tantum con- fpiciatur fructus: Flores hi fub finem Septembris pro- germinant. Fruétus referunt Prunos rotundos minores , qui ex rotundo parum plani & comprefli funt inftar mino- ris Boa Rau, qui copiofi, unus poft alterum nempe dependent longiffimo ex racemo orchiam longo. Fru- étus hi externe fordide flavefcunt punétulis quibus- dam notati, fed non coronati, interne carnem ge- runt mucofam, in qua ingens reconditur ofliculum, ex rotundo planum & obliquum inftar burfe reple- te, durum, & ruffum. Craffi rami, quum diffecantur , interne eleganter flavefcunt inftar Curcumz , funt autem fungofi & lenti „atque ex hisce exftillat pauca flavefcens amara lympha ; totusque frutex ingratum virofumque fun- dit odorem, cum alia quavis re haud facile compa- randum , qui in fructu tamen minimus percipitur: Bac- ce he curtis craffisque infident pedunculis , -uti in prima Tuba, diuque füperfunt haud facile deciden- tes, quz Octobri obfervantur. Vetuftorum ramorum lignum transverfaliter diffe- &um volvulos exhibet fibi quafi inpofitos, qui tamen ` non arcte fibi àdcumbunt , fed interftitia quedam ha- bent foraminulis diftincta ; acfi-cultris diflecta effent; quales Mufz ftipites confpiciuntur. oum juniores incidantur rami, ipforum lignum nigrefcit, uti & om- nes res ipforum fucco inbute: Quum lignum hoc fe- nefcat, ejus odor ingratus maxima ex parte difparet, ipfius tamen decoétum haud facile epotari poteft, quum nimis ingratum & amarifimum fit, qualis & fuccus eft ex amputatis deftillans ramis. Nomen. Latine Tuba flava, & folium lunatum majus. Malaice Daun Bulang, h. e. folium lunz=:ex rotunda tenerorum foliorum forma, & Tali Coening.h. e fu- nis flavus a flavo ligni colore. Amboinice Wari. feu Wali Hulan , quidam etiam hanc vocant Soelamu Am- bon , quum eodem modo , quo T'ernatenfium Soulamu ufurpetur. Ternatice Caju Bobata. Locus. In faxofis crefcit litoribus , vel locis haud longe inde diffitis, in Hitoea in litore Waccal Naniba- toe, item in Laba. yin: Ufus. De hujus plante fructibus incole mihi diver- fifima narrarunt, Hitoenfes enim dicunt, hisce fru- &ibus pifces zque infici poffe quam aliis Bori, uti quoque ex gravi & fulphureo ramorum odore quis colligéret; noxiam nempe. effe plantam: contra alii Amboinenfes, Bangayenfes , & Ternatenfes conce- dunt hoc cum fructibus peragi poffe , fed ligno.craf- forum & vetuftorum funium peculiarem tribuunt vir- tutem medicam , exhibentque interne fine metu, ex craflo enim-ejus fune, radici proximo, quod interne lignofum eft, decoctum preparatur cum dimidio Li- mone Swangi, quod propinatur hominibus ictericis , heinde ec ado ; immo ipfis pueris ex- hibetur fingulo matutino tempore ejus cyathus, quo tempore zgri fibi quam maxime caveant a pinguibus cibis, comprobatum quoque-medicamentum eft ĉon- tra quevisabdominisinteftinorumgue vitia „ex vifcofis 6 depravaris humoribus obftructa y uti & contra Ca- ¿cochymiam, vermes; Ge, In parva fcinditur hoc li- gnum frufta, coquiturque cum. fru(to Sirii & ifto Li- mone in olia cum aqua ad dimidium. Hujus decoéti:cyathus matutino ingeritur tempore, quod ingentem abdominis caufat commotionem fed absque dolore; hanc ob cauffam ab Amboineníibus pro ipforum Soulamu habetur, h. e. Pharmaco ma- gno, quum adeo amarum fit, eodemque ufurpetur modo, quo Ternatenfium Soulamu , de quo brevi 'poftagetur; quod notandum eft ad confufionem. vi- tandam , dum Amboinenfes hoc Tali Goening.pro Soulamu femina habent; uti fubfequens amarum Si- rium pro mare. à i 3 Primo AMBOINSCH KRUYDBOEK. deze reden werd bet van de 39 Dezelve zyn bezet met witachtige knopjes , in de groote van Moflard-zaad, die bun openen in zeer kleene en pas kennelyke bloempjes , waar aan men effen vyf vuyl-witte blaadjes bekennen kan, niet ver geopent , en van een zoe- ten, doch flappen reuk. In de midden ziet men een geel zandig heuveltje, waar uyt de vrucht werd, doch bet meefte bloeyzel vald voor niet met al af , zoo dat men aan ieder zyde takje niet meer dan een vrucht ziet-bangen. Dit bloeyzel komt woort in *t laatft van September. De vruchten zyn als kleene ronde Pruymen, of uyt den ronden een weinig plat gedrukt , als een kleene Boa Rau, veele na een ander aan lange troffen bangende , die wel een elle lang zyn, van buyten zyn ze vwyl-geel met eenige puntjes, zonder kooontje , van binnen bebbenze een Jlymerig vleefcb, en daar in een. groote fleen, uyt den ronden plat en fcheef , als een gevulde beurze , bard, en ros. De dikke takken, als men daar in kapt, zijn [choon- geel, als Curcuma, doch «oos en taay, daar uyt loopt een weinig bleek-geel water, bitter van fmaak, en bet gebeel gewas beeft een fterken onlieflyken reuk, die men niet ligt met iets anders vergelyken kan, doch inde vrucht woelt men bem minft. De befiën ftaan op-korte dikke fteel - tjes, gelyk de eerfte Tuba, en blyven langen tyd daar aan zitten, niet ligt afvallende, en men vind ze in Oto- ber. e Het bout van de oude takken dwers doorgekapt , ziet als of bet met rollen over malkander gelegt was, doch dezelve liggen niet digt by malkander , maar bebben eenige tulfen-/patie, met eenige gaatjes , als Gar met mellen gefteeken waren , gelyk men aan den Piffang ftronken ziet,- Als men in de jonge takken kapt, zoo befterft bet bout fwart ‚als mede al bet geene daar den zap aanraakt. Als bet bout ter degen oud is ‚zoo vergaat den onlieflyken reuk meeften deel „egter bet decottum is moeyelyk te drin- ken, om dat bet te vies en zeer bitter is, gelyk ook bet zap ‚die uyt de afgekapte takken vloeyd. Naam. Jn. °t Latyn Tuba flava „en folium lunatum majus. Malaice Daun Bulang , daz is Maan-blad, na de ronde gedaante van de, jonge bladeren , en Tali Coe- ning, dat is geel touw , van de geele couleur des bouts ‚Amboin/ch Wari of Wali Hulan, zommige noemen bet ook Soulamu-Ambon , om. dat bet op de manier van’ bet Ternataanze Soulamu gebruykt werd. Ternaten Caja - Bobata, dch Plaats, Het waft op fleenachtige ftranden , of niet ver daar van. Cr te ie de (Ge van Waccal Na- nihatoe. Item in de Laha. i s Gebruyk, Van de vruchten dezer planten bebben my de Inlanders. zeer verfcbillend opgegeven., want de Hi- toezen weggen , dat men get die vruchten de vilfcben 200 wel vergeven kan als met ander Bori, gelyk men ook uyt een-Sterken: en fwavelachtigen reuk der takken oordeelen zoude , dat. bet eene [chadelyke plante moefte eeben tegen andere Amboinezen , de: Bangayers en Ternatanen, fiaan wel toe ‚dat men zulks met de vruchten verrigten kan , fchryven egter. het, bout: van de dikke en oude tou- wen ten byzonder medicinaale kragt. toe, en geven bet onbefcbroomt binnens lyfs , want uyt bet dikke touw, welk, naaft.dewortel, ep. van. binnen regt boutachtig is, maakt men cen decottum met een balve Lemoen , Swangi, bet welk.men te drinken geeft aan Perzoonen., die geele zuchtig , flap van vleefch, en Ond van, coleur zyn, ja zelfs-.aan kinderen teder ogtend een redelyk kopje vol, by welke curen zig men van vetté kofk onthouden, moet. et is mede een beweerd medicament «oor alle. gebre- ken des .buyks en darmen, als die van flymerige en onge- zoyde bumeuren. vervuld zyn , en tegens Cacochymia, . Wormen, enz. Men fnyd. bet in kleene ftukjes eg kookt ` bet met een ftuk Siree, en de voornoemde Lemaefi in éen pot met water tot de helft. 3 KG Hier van drinkt men ’s morgens een tbee-kopje vol , bet s inezen voor haar Sou- lamu, dat is Pharmacum magnum, gebouden , dewyl bet zoo bitter is en op dezelfde manier gebruykt werd, gelyk bet Ternataanze Soulamu, waar van kort bier na, bet welk men noteren moet om confufie te vermyden , dewyl de Am- boinezen deze Tali Coeming.voor Soulamu bet wyfken bouden , gelijk de volgende-bittere Siri voor "7 mannetje. ik maakt groot. gerammel in bet y , doch zonder ban, Om mbo 4p HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXI. Primo meo adpulfu in hasce terras audivi a quibus- dam , in Amboina quoque Rhabarbarum repiriri, quod tam elegantem ac flavefcentem gerebat radicem, quam genuinum , quodque inftar Braffice ampla pro: duceret folia , quum vero mihi demonftrarent lo- cum, in quo crefcebat , comperi precedens Tall Coening effe; quod re vera cum Rhapontico con- veniebat. Amboinenfes rafuram crafli hujus ac flavi funis fumunt , quam Emplaftri forma malignis in- ponunt variolis feu Bobbe, ad illas depurandas ac curandas. Tabula Vigefima Quarta Ramum exhibet Tube flava. CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. Folium lunatum minus. Gamat. ‘a D Tube familiam quoque pertinet Gamat, licet A non fit funis lignofus, eft enim convolvulaceus —* ~ frutex , plurima .emittens. tenuia flagella, vix ` culmum craffa & herbacea, nihilominus adeo dura, ut frangi nequeant, rotunda ac pilofa. Folia fimplicia firmis infident petiolis , prope or- tum finuofis: Sunt autem cordiformia fed non finuo- fa feu excavata, fed petiolus inplantatur directe ad : oram prope rubram maculam, ubi & quinque nervi concurrunt, fuperne flavefcentia , inferne glauca, ac tenuiffimis pilis hirta, tres qdatuorque pollices lon- ga, totidemque lata, feu paulo latiora , in obtufum picem seuren. SSS SS 609 c X ik» m ` Flores parvis increfeunt racemis , funtque pufilli "flofculi.ex fex petalis conftantes , ex viridi flave- fcentes , fex ftamina gerentes, hosce inféqüuntur bacce pufille , ex rotundo parum compreflz , ro- tundo infidentes pericarpio ,;inftar fruétuum Pfeudo chinz, vix magnitudinem habentes granorum Pipe- ris, primo pallide virentes, dein rubre; ac tandem ex purpuro nigricantes ac molles , füb (emm pellicu- la aquofa reconditur medulla, que*comprefla ma- nus purpureo inficit colore inftar baccarum Sambu- ci, odoris fortis & ingrati, intus vero reconditur officalum fübrotundum; planum , parumque granulo- fum, & pallide virens. Floret Julio , fructusque“ Au- fto maturefcunt. Nullas emittit claviculas fed tam rmiter adftantibus fefe inplicat herbis, & fruticulis; br ipforum cortices intret, copiofamque gerit fron- em. ; h NESS; : sens Lab Nomen. Latine Folium lunatum minus: Malaice € Baleyice Gamat , & Daun Boelan Baboeloe. Amboinice in Hitoea Wali Hulan Hakulu. Ternatiee: Gumi gi- ‘mati, H e. funis lentus. 4. Locus. In defertis crefcit hortis, & in apricis valli- bus fab fruticibus , fed raro obcurrit. Re 4 bue ndo Wa Te í mam adhibent artém'," contrita ejus folia exter- Prim a g: majorique argumento obfcura ifta rubens aqua fan vaert Cis 2. E : a fan- guis ejus fingitur effe, quum mirabundus ger feu incola hee credit, ac curatrici fat magnam pecuhiz Am. Ik beb ook by myn eerfte aankom[L in deze Landen, voorzeker hooren zeggen, dat in Ambon Rbabarber ge. vonden werden, zoo fchoon en geel van wortel, als de regte, met groote bladeren als kool , en als ik op die aan. geweze plauts nazogte, bevond ik, datze de voorgaande Tali Coening daar mede meenden , dewelke in der daat een gelykeniffe met de Rbaponticum beeft. De Amboinezen ne- men ook bet fcbrapzel van den dikken of geelen touw, en leggen zulks ply/ters gewys op quaadaardige pokken of Bobba, dewelke zy daar meede zuyveren en genezen. De vier- en twintig fie Plaat Vertoont een Tak van de geele Tuba-Struyk. — A H.0:0-E:D'S (UR Het kleyne Maan-formig blade. Ot de maagfchap van Tuba beboord ook Gamat T "boewel ze tot geen boutachtige touw werd, «vant bet is een flingerende beefler , met veele dunne ran: ken, quaalyk een firoobalm dik, en krydacbtig , niet te min zoo taay , dat menze niet breeken kan, ronden bay- fig. "De bladeren Baan enkeld. op VE a fleeltjes , die by baar ootfprong een bogt bebben. Ly zyn bertvormig „doch zonder klove, of met een vlak bogtje ,. en digt- by de ‘kant van «onderen wert den fleel ingelaten: by een rood plekje, alwaar ‘ook Wyf. nerven t zamen floten ‚boven - ligt of geelgroen, van onderen blaauw-groen ,.en met fyne baayrtjes bezet „3 en 4 duymen lang, even breed, of wat meer , met een ftompe [pits Het bloeyzel flaat aan kleene dollen; en zyn kleene blommetjes van 6 blaadjes gemaakt , groen-geel van coleur, met 6 draadjes binnen, daar op volgen kleene befiënsuyt den ronden wat gedrukt, in een rond bolleken ftaande, gelyk de vruchten van Pfeudo China ‚pas zoo groot als peper korls, eerft ligt-groen, daar na root, ten laätfien uyt den purperen fwartachtig en week. Onder éen dum buydekpn leyt een waterachtig merg, in’t drukkende banden. purper verwende, gelyk de vlier-befiën , fterk en ` onlieflyk van reuk. Binnen leyt een rondacbtig , plat , wat gekertelt en ligt-groen fléentje. , Het bloeyd in Fuly en rypt er Het becft geen-clavieren , maar Jet zig egter zoo vajt: om de naafte ruygte, dat bet inderzel- ver Jeborffe fmyd , en is overvloedig van doof. el Naam. In't Latyn Folium lunatum minus. Maleyts en Baleys Gamat , en Daun’ Boelan Babel, Amboin/cb op Hitoe Wali Hulan Hakülu. Ternaten Gumi ginati, dat ts’, taaye tout.) ISG Taig? muiters Plaats.‘ Het waft in: verlatene tbuynen- en Zu opene : $ Valleyen „onder bet krevpel Yojcby doch men vind bet weini DEES RAS GAA E : Gerdyk: Het auier’dweel'gebruykt tegens bet uyteal- ; len van bet bag j im bêete dagen encom het zelve wë- der digt te-dóen waffens men kneuft de bladeren in water, | en drukt den zap met. de bandenwyt, daar na fleld men het éen nacht in den dóuw , 200 komt-beven op een ligt-groes e Galert of lil, en onder blyft ven -donker-bruyn-avaters ' als mom: ^ Met het. bovenfte lit fmeerd: menbei baayr , eb. laat bet droogen tot dag Fyzen Zem tegen den avond wafcht. men bet boofds de voornoemde as gevenze. ook . binnens lyfs tegens de mild zuicbt ende koortzen daar uyt ontfpringende „wiens favellingen bet doet flenzen en ver- melten. - Ee bedryven een aardig bedrog met deze Cure’, leggende de pexorevene:bláderen van buyten op de verbarde milt ; als ze de woornoemde Papeda bem. eer) Hei. A cei gay rd de: afgenom bladeren “in Water leggende , 'vértoonenze- dem patient bet Jtyfzel „en maken bem wys ¿dat zulk v de gefawollene milt zy 5 die zy bemsuyt betolyf getrokken bebben „ tot»meer= der bewys dem voornoemden rooden. 2ap als, quanswys bloed wyzende. © Den werbafterden: Indiaan: gelooft Salt en betaald de Meeftereffe waor baare konfl al gewillige” PEER HT E De PUE SE f Tab. XXIV. Zom. v. banaai bL ^ ee an nn de VII Boek. XXII Hoofiff. Amboinenfes confundunt hoc parvum Daun Boe- lan cum Convolvuli fpeciebus Ampas Ampas dictis, que forma modoque crefcendi tam aréte inter fefe conveniunt, ut vix di(tingui poffint. Ampas Ampas autem folia. paulo majora funt, fláccidiora, & acu- tiora , atque inferius decem gerunt rubentes feu pur- ureos nervos , rubrumque emittunt fuccum „fed nul- E Papegam , que poftea libro nono ulterius de- feribentur. Tabula Vigefima Quinta Ad Fig. 1. Ramúm exhibet Poli lunatí minoris , quod vè- ra Smilacis fpecies eft. ) Fig. 2. ramulum exhibet Tube filiguofe , que ad plantas leguminofas foliis compofitis pertinet, ^ : : AMBOINSCH KRUYDBOEK. 4: De Amboinezen vermengen dit kleene Daun Boelan met de zoorte van Convolvulus, eygentlyk Ampas Am: pas genaamt, aan gedaante en manier van waffen met malkander 200 na overeenkomende , dat men xe qualyk on- derfcheyden kan. Doch de bladeren van Ampas Ampas zyn wat grooter , flapper , en Jpitzer', hebben van onderen Io roodachtige of peerze zenuwen , geven ook een rooden zap, maar geen Papeda,en zullen bierna in ’t ode Boek naarder befchreeven werden, De vyf- en twintigfte Plaat Vertoont in de eerfle Figuur een Tak van het 4/yne maan- formig_bladt , het geen een waare zoorte van Smilax is: De tweede Figuur verbeeldt ‘een Takje van de Tuba filiquofa, welke tot de peuldragende gewaffen met € zamengeftelde bladeren behoort. i 0: CAPUT VIGESIM. SECUNDUM, Tuba filiquofa. Tuba Parampoean. Um precedenti Gamat maxime convenit Tuba filiquofa , que ejus femina cenfetur , dividiturque in majorem & minorem , quarum. pofteriorem tanquam vulgatiffimam & maxime notam deferibemus; » Parvifolia itaque Tuba filiquofa, frutex eft denfus, qui omnes adítantes herbas chordulis quafi complecti- tur, quum plurimos emittat laterales ramulos , quibus vulgo tria infident foliorum :paria'cum inpari extre- mo, atque plerumque bine tresque rachides fimul excrefcunt, que prope ortum geniculate funt, qui character eft omnium Tubarum, unde & parum ad. latera feu retrorfum Bean... e Folia elegantis funt forme, Lingoz foliis fimilias inferius nempe rotunda, ac fenfim in acutum defi- nentia apicem; funtque porro glabra, ‚Men teboeft bet ook niet te bezoeken: dit touw in zy. nen thuyn te planten, bet wy met kranzen, gelyk men met de Siri doed, ber zy met moten of wortelen, want bet beeft my noott willen lukken , zoo zeer is bet aan de wilderniffe gewend. Eyndelyk beb ik ook moten: of fluke ken van dit touw gekregen, dewelke twym een dye dik waren, doch meeft bedorven , dewyl den Brenger verge- ten bad de afgekapte flukken overeynd te flellen , op Ze bet water bad konnen uytlopen, en dan zonder uytftel drogen, gelyk boven ftaat. De Jes- en twintig fie Pie Wett aan in de eerffe Figuur een Tak van bet groote en gemeene Geneesmiddel, meteen fiuk van. zyn-Stronk- 2. De Tweede Figuur toontaan een Tak van her. k/eynbladige groote Geneesmiddel, met deszelfs zeer dikke vruchten. . AANMERKING _- Deeze met de twee volgende planten, zya waare zogr- ten van de Saururus, zo als die by Plumier genaamt. wer- den, welk geflagt lange Peper van Pluknet en Sloane in zyn Catal. Pl. Famdie. genaamt. wert, alwaar. verfcheide zoorten gevonden werden met deze overeenkomende. ` OT Stead : "to 0b» eS j OX EEKIV. MET gare en > N NUM SSS SES ch E SE VIL Boek XXIV Hoofil. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 45 CAPUT VIGESIM. QUARTUM. Sirum decumanum. Siri Tallang. Ecunda Sirii filveftris & arborefcentis claffis te- nuiffimum gerit funem ac maxima folia , ejus enim funis vix pollicem craffus eft, in multos diftin- &us articulos , qui lignofi funt; & fifo obducti cor- tice, atque interne fungofi admodum ; leves; & pli- cis notati circa centrum pofitis , uti in praecedentibus. Ejus folia pedem circiter longa funt, quorum que- dam funt longiora , quaedam breviora , quinque ac fex pollices lata, tribus quatuorve obliquis cottis ab utraque parte nervi medii per longitudinem donata, que in inferiore folii parte quam maxime protube- rant, harum interftitia craffis & transverfalibus venis pertexta funt, ita ut xen vel fcabra fint: brevibus curtisque infident hzc folia petiolis, inferiorque fo- Ji dimidia pars plerumque paulo brevior eft fupe- riore , atque in auriculam fubrotundam definunt „que folitaria feu fimplicia flagellis infident ; coloris fu- perne ex nigro virentis, inferne pallide virentis. Fructus Siriboam refert, fed multo craffior, lon- ior; & rugofior eft, primo pallide viridis; dein in- erius fufcus eft, granulofüs , & flaccidus¿ac tandem inftar putrefacti Sirii decidit. Nomen, latine Sirium decumanum, quum omnium Siriorum maxima gerat folia. Malaice Siri Tallan. Amboinice .4mmelaun Tallan , fic dictum ab ave Tal- lan, quam Scheer-vogel vocamus , cum cujus extenfis alis hec comparant folia, hoc vero cognomen plu- ribus aliis tribuunt rebus, que plane funt; vel am- plam babent oram. j . Locus. In levibus crefcit filvis, in defertis hortis; fed maxime in fruticofis filvis circa litus, atque ra- dicibus fuis fefe infigit arborum truncis. —.. .- . Ufus. Crafforum flagellorüm lignum incola mul- tum fervant ad medicamenta contra incantamenta ; quod contritum propinant, atque externe obliniunt ; plerumque tamen illud minutim confcindunt & mas- ticant cum Siri Pinang, addito. pauxillo_ Zingiberis m notis ; atque haric ob rationem Ubat Swangi vo- catur, h. e. medicamentum antimagicum. Hujus folia parum aqua irrorata - atque in, alteró folio convoluta füb cineribüs vel fupra ignem torren- tur , ac calide inponuntur partibus osdematofis , vel Paralyfi adfeétis, que intra breve temporis fpatium titillationem in illis excitant inftar levis flamme, ac tali modo malignos extrahunt hümores parter iftam infe&antes. Mirandum vero eft hee folia integre parti inpofita, nullum vel paucum admodum ardo- ris fenfum excitare, contra adfeétis partibus: appli- cata, feu fronti in Cephalalgia inpofita , tantum: cauf- fant ardorem, qui Europzis fere intolerabilis ett, uti & cutim non modo. tübentem. faciunt, fed: fepe etiam veficulas excitant , prefertim quum Ifciatice in- ponantur parti. KE IN 2 *-— Hujus. & alba obcurrit fpecies fubrotunda & cordi- formia gerens folia, feptem pollices longa & crafla, 4n brevem apicem definentia , feptemque nervis do- ‘pata, qui tàmen omnes non directe ad petiolum con- currunt ;bini enim fuperiores parum fupra petioli or- tum definunt, funt autem non sita ex nigro virentia ‘hac folia quam in: priore fpecie. ac glabriora ; mi- nusque rugofa, nec penetrantis odoris. » » : Majorés caules fefe in plures -dividunt laterales ra- mulos, funtque glabriores ac viridiores quàm in. præ- cedente , unam alteramque acutam oram. habentes, hisque folia infident plerumque folitaria, raro enim bina in üno obfervantur geniculo, breves emittentes radiculas:,vel loco obpofiti folii fructus. excrefcit fotmam gerens longi Piperis, ultra digitum longus; vix minimum digitum craffus , rugofus A granulofus, .diu ee cinereo virens, ac dein luteus, ac tandem rubens’, quum mollefcit, & decidir per parva ac mol lia granula ; inftar mature’ Siriboz , nullum peculia- rem habens faporem , mifi filveftrem acrimontam. Hi tus femper eriguntur, vel parum oblique locantur eodeni:modo , quo longum Piper ‚qua in re differunt ab aliis Siri Utan, immo ab ipfa: Siri Boa: Non craf- fum format funem , nec ultra deen * omen. XXIV. HOOFDSTUK, De grootfte Siri-Struyk. Et tweede geflagt van de wilde boomagtige Siri. i. H bet dunfte van touw, en grootfte he ae want zyn touw is pas een duym dik ‚in veele leden verdeeld, boutacbtig , en met een ge/cheurde baft ; binnen is bet zeer voos, ligt, en met vouwetjes rondom een Cen- trum [taande , gelyk aan de voorgaande, De bladeren zyn omtrent een voet lang , zommige lan- ger, zommige korter, y a 6 duymen breed, met 3 a 4 Jehuynze ribben , te wederzyden van de middelrib in de lengte geftreept , die aan de onderfle zyde beel ver uyt- buylen. De fpatien tuffchen beyde zyn wederom met grove dwers aderen doorregen, 200 dat ze gerimpeld, of ruyg Jcbynen. Zy flaan op korte dikke fleelen, ook is de ag- terfte belft van ’t blad doorgaans een weinig korter dan de-voorfte, en fteekt met een rond oor uyt, ftaande en- keld aan de ranken; van coleur boven Jwart-groen , bee neden bleek-groen: ; De vrucht is als een ander Siriboa, doch veel dikker, langer , en ruyger in ’taantaften , eerft bleek groen, daar na begind xe van agteren bruyn te werden , korlig , en flap, en ten laatften vald ze als een verrotte Siri af. Naam. Zn ’t Latyn Sirium-decumanum, om dat bet de grootfte bladeren beeft van alle Siris, Maleyts Siri Tallan, alzoo genaamt van den Vogel Tallan, welken wy Scheer-vogel noemen, met wiens uytgebreyde vler- ken xy deze bladeren vergelyken. Doch deze by-naam ge- ven zy aan meer andere dingen, die plat zyn, ofte een breede rand hebben. Plaats. Het waft in de ligte boffen, in verlatene tbuynen doch meerendeels in*t kreupel-bo/ch , omtrent bet ftrand , en maakt zig met zyne wortelen SC in de fbammen der boomen. Gebruyk. Het bout van de dikke flengels bewaren de Inlanders véel tot bunne medicamenten tegens tovery , bet zelve gewreven ingevende , en bet lyf daar mede befmee- rende; doch-gemeenlyk fnyden-2y bet kleen , en knouwen bet met Siri Pinang , een weinig kleene Gember daar by „doende énorm deze reden word bet Ubat Swangi ge- naamt , dat i$ haat tegen tovery. De bladeren bier van een weinig met water bevogtigd, ìf een ander blad onder de'Affcbe , of oer "7 vuur gebra- den, en zoo warm opgelegt op.een xucbtig lid, dat ge- Jwollen is, of na de Beri Beri trekt , verwekt na korte poos een tinteling daar op, als een zagte brand, en trekt 200. met seenen>wyt de quade-winden , die bet zelve: lid infelteren; Het is te verwonderen y dat deze bladeren ' opeen gezond hid gelegd; geen of weinig gevoelen van brand daar op. verwekken; daar en tegen op ontftelde le- den gelegt, of op "t voorhoofd in. de oetan » verwek- ken zulken brand , dat het: voor: Europeanen. qualyk te ‚dulden is 5 gelyk 2y- 00k niet alleen de buyd rood maken, maar ook zomtyds Amen verwekken , inzonderbeid als men ze in de líciatica op de bloote beupe moet leggen. Men heeft noch een witte zoorte bier van, met rond- achtige en bertformige bladeren, 7 duymen lang en breed, met eem korte Jpibze , en 7 zenuwen door bet blad ver/preyd, die juyfl. niet alle by den, Steel, maar de ee Sé een weinig boven den oor/pronk der fbeels t° zamen floten , zoo fwart-groen nietals bet voorgaande , gladder,en min ge- rimpeld., van geen flerken reuk, … De 'booft (elen verdelen zich in weele korte zyde-tax- kens 5 gladder en groender dan aan’t voorgaande , met een twee fcherpe kanten , daar aan de bladeren meeft enkeld aan, 2elden 2 aan een knie , met korte worteltjes, of in plaats-van bet tegen over ftaande blad groeyt eenvrúcht, inde gedaante van lange peper, ruym een vinger lang, Jébaars een pink dik, ruyg en korlig , langen tyd graauw. groen, ten laatflen geel en roodachtig , wanneer ze week word, en afvald met kleene werke koris „gelyk rype Siri- boa gevuld, van geen zonderlyke fmaak, bebaloen een wilde fcherpigbeid. Deze vruchten ftaan altyd overeynd; of een weinig fcbuyns , op. de smanier van lange peper, waar in zy verfchillen van andere Siri Utan, en zelfs van de But Boa: bet zet geen dik touw, en werd miet boven een. duym dik. > L i F3 — Naam; 46 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXV. Nomen. Latine Sirium decumanum album. Malaice Siri Seytan , & Siri Swangi. Amboinice Ammelaun Tallan Puri, & Ammelaun Tallan Mamuri, h.e. Ma- gorum Sirium, & Ammelaun Nitu, h. e. Sirium dia- bolicum. Ternatice Tjacca Mabido. / . Ufus.Ambeinenfes Rhizothomi veteres fetvant hujus Sirii ftipites , habentque hos tanquam alexipharmacum magicum magis quam precedens Ubat Swangi, h.e; medicamentum contra incantamenta , per quod intelli- gunt omnes tales morbos , ac corporis laffitudines , quarum vera origo & natura ipfis incognita eft, Hunc in finem horum ftipitum eligunt radices, vel inferiorem trunci partem , quam in ore mafticant, vel conterunt cum pauxillo Zingiberis minoris, Nucis Mofchatz , & Siriboz , ac veteri Pinanga, illaque pafta adíper- gunt vel fricant dolentes artus. Alii hoc ad opus primam praeferunt fpeciem , que vertigini itidem con- ducit, quem putant alicui fupervenire ex adfpectu Magi feu Swangi , quum ejus radix vel craflusjitipes ore mafticetur, & fronti inliniatur, Notandum porro eft, primam fpeciem aliam quo- que producere fpeciem vel varietatem , cujus folia non ita ex nigro virent, fructusque non fufci fed al- bi, ac proinde pro vero Ammelaun Tallan Puti ha- benda: In altis filvis ambo hi fructus quam maximi funt, ultra pedem nempe longi, ac binos 'digitos craffi, foliaque magnitudinem habent minoris ÍCuti, uz inferviunt latebris Leguanorum , qui plerumque ub talibus fefe abfcondunt arboribus. Tabula Vigefima Septima Ramum exhibet Siri decumani. ` S i OBSERVATIO Hujus Saururi plures obcurrunt fpecies in Plumier de- Script. des Pl. de l'Amerique a pag. 5o ad 62. Naam. Jn’t Latyn Sirium decumanum album. Ma- leyts Siri Seytan en Siri Swangi. Amboin/ch Amme- laun Tallan Puti, e» Ammelaun Tallan Mamuri, dat is Tovenaars Siri, en Ammelaun Nitu, dat is Nickers Siri. Op Ternataans Tjacca Mabido. Gebruyk. De Amboineze Wortel-mannen verwaren de oude ftokken van deze Siri, en bouden die voor een al zoo groot Ubat Swangi als bet voorgaande , dat is Me- cyne tegens tovery, waar onder xy werftaan alle zoda- nige ziekten en vermoeydbeden des lichaams , waar van men geen zeker reden kan geven. Hier toe nemen zy de wortelen van deze flokken , of bet onderfte van de ftam, knouwen die in de mond, of wryvenze met een weini kleene Gember , Note mufchaat,en Siriboa met oude Pi- nang , befproeyen of beftryken daar mede de leden, die zeer doen. Andere verkiezen tot dit werk de eerfte zoorte, dewelke ook diend tot de duyzelingen en drayingen des boofts, dewelke na baar zeggen mede iemand overkomt door aanfcbousven van een Swangi of Tovenaar , als men de wortel of dikke fleel in de mond knouwd, en op bet voorboofd [meerd. Noch ftaat te merken; dat de eerfle zoorte noch een ander onder-zoorte beeft , Wiens bladeren zoe /wart- groen niet zyn, de vruchten niet bruyn,maar wit, en daarom voor bet eygentlyk Ammelaun Tallan Puti te houden. In "t booge wout werden deze beyde vruchten zeer groot , te weten meer dan een voet lang, en 2 vin. gers dik, de bladeren zoo groot als een kleen Jcbildeken, dienende tot fcbuylplaatzen voor de Leguaanen , die ge- meenlyk zich in zulke boomen ophouden. De feven- en twintig Ge Plaat Vertoont een Tak van de grootfte Sirie-Struyk. AANMERKING. Van deze Saururus werden veele zoorten gevonden by Plumier defeript. des Pl. d’Amerique van pag. 50 tot 62. - CAPUT VIGESIM. QUINTUM. : Sirium arborefiens tertium, Tsjabe ®, : Heren arborefcentis Sirii claffis filveftre & longum A. quafi Piper eft, utia Malaienfibus vocatur, hoc autem Sirium nullo alio modo cum longo Pipe- re convenit, quam foliorum ac fru&uum forma, fä- por autem ejus non eft aromaticus. - us Ejus funis plerumque pedem feu brachium craf- fas eft, qui nempe in litore altas adfcendic arbores, ‘Qui enim in minoribus filvis fupra humiles. prorepit ruciculos , funis eft haud pollice craffior, & præ- -Cedenti Soulamu adeo fimilis eft, ut vix diftingui poffint, immo ne ab ipfis quidem indigenis Rhizo- ,thomis, praefertim quum folia non obferventur: qui vero adcurate adtendít , comperiet , genicula bre- viora effe „nec ipforum annulos adeo protuberantes quam in.Soulamu, immo ne ipfe funis adeo rotun- dus eft quam in Soulamu, fed magis compreffus ac per longitudinem fulcatus, Hujus cortex non adeo:crafíus eft, fed dufior, ficcior, ac quam Sien Ejus fubftantiainterna chartam quoque complicatam refert circa centrum con- volutam, que durior-& craffior eft quam in Soulamu. Corticis fapor quam maxime diftinétionem facit, uti enim in Soulamu' vere amarus eft; fic in filveftri Sirio primum ad domefticum Sirum adcedit , quam diu recens eft, in ficco autem ad mofchum adcedit , uoque (iccior ac vetuftior eft, eo penetrantiorem pirat odorem, hoc autem laborat vitio , quod nem- pe in ramenta facile diffolvatur , ac fragilis fic, cutis- que pruritum excitet, unde & in ore mafticari nequit. Ejus articuli non ample diftant, ac tranícifii- pallide ruffi funt, & copiofam emittunt aquam , qua alius de- fettu potabilis eft, prefertim iftorum funium , qui juxta folum prorepunt. : t 1 In XXV. HOOFDSTUK. R De derde boomagtige Siri-Struyk, > | y Et derde geflacht van de boomachtige Siri’, is een wilde H lange Peper, zoo bem de-Maleyers noemen, want anders ech deze Siri geen andere gemeenfchap met de lange Peper, als de gedaante van bladeren em vruchten , zonder deszelfs fmaak of /peceryachtigheid. Zyn touw werd ook meeft een been of een arm dik, te weten bet geene op bet ftrand hooge boomen oploopt , want bet geene in’t kreupel-bofch over lange ruygte loopt , béeft zyn touw of booft fleel niet dikker dan een duym. De dikke booft-touw nu is bet voorgaande Soulamu zoo ge-* dyk, dat men ze qualyk onderfcbeyden kan, zelfs by de nde Ee $ E ais. ^ Ge bla- "deren niet ziet; doch die naauw-oplet , zal bevinden , dat de leden korter zyn, en de kringen aan dezelwe zoo zeer niet uytbuylen als aan Soulamu ‚ook bet: touw zelfs is zoo rond. niet als aan Soulamu , maar meer gedrukt, en in de a evoornd. De febr]: is.200 dik niet, maar harder, droger, en ligt bryzelende. ` De fubflantie van binnen gelykt mede t'zamengecouvoen papier rondom een centrum gezet , bar- mie Bon als aan Soulamu, ; e van de fchorfJe geeft het befte onder{cbetdy want gelyk dezelve aan (te ii klaat oa is an be- vind men dezelve aan de wilde Siri eerft na tamme Siri trekkende, zoo lange zy verfch zyn , maar aan de drooge merkelyk na, mufcus trekkende, en boe droger ze werd, boe fterker dezen reuk zig openbaard , dt ze beeft die foute, dat ze zeer fplinterig en bryzelig is , en op de buyd een jeuken veroorzaakt , daarom ook in de mond niet te bandelen is; de leden Doan digt by malkanderen, bet doorgekapte /chynd ligt-ros „geeft ook veel water wyty bet welk men ter nood drinken kan , zonderlyk wan de touwen , die langs de grond lopen. Het — REINER A La B YY, y SA N NON NN NN N \ ^il) Yy GIL M d M h 7 1 “Wy EN Z TF VII Boek. XXV Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. In multos dividitur bic funis; brevesque laterales ramulos , uti cuncta Siria, qui viro non fuant ftriati fed rotundi , hisce folia infident , in quovis nempe geniculo unicum, atque huic obponuntur breves ra- ducule more Siriorum. E folia oblonga funt, quatuor & quinque polli- ces longa, ultra binos digitos lata, in acutum api- cem exeuntia , que cuspidem hafte referunt , fed infe- rius ampla funt , vel quz Amboinenfes comparant cum [fpecie quadam latarum Sardarum: fuperne vero hzc folia ex nigro virent, inferne ex cinereo viridia, ac quinque nervis donata funt, quorum tres majores acute protuberant , atque ad fummum excur- yunt,bini extremi feu laterales breviores fünt ac tes nuiores, atque ipforum interftitia tenuiffimis venulis transverfalibus pertexta funt, firma, ficca, faporis & odoris aeris, uti in cunctis Siriis, Fructus fant caude longe ac tenues inftar junio- ris Siriboz , ultra quatuor pollices longe, culmum craffe, & flaccide, primo virides dein flava , acres, inftar reliquorum Siriorum , fed efui inepte, unde inutiliter decidunt, Quum in umbrofis crefcit locis, ejus folia multo funt majora & latiora, fructusque craffiores , qui tamen una eademque eft fpecies. Quum. fructus penitus fint maturi, parum dehifcunt , ac granulofi funt. In ventofis crefcit collibus, cam in litore, quam ipfi vicinis montibus, potiffimum vero in incultis infulis , ubi fupra rupes prorepit , & al- tifimas etiam adfcendit arbores, quarum corticibus fefe infigic per radiculas e geniculis provenientes. Nomen. Latine Sirium arboréfcens tertium ; & Mas cropiper filveftre. Malaice Siri Utan, nomine nimis ge- nerali, magis autem proprie dicitur Tsjabe Utan, h. e. Piper longum filveftre; item Siri Utan Babau, h. e. odoratum filveftre S;rium , ob corticis odorem mofcha- tum. Amboinice Ammelaun tallan laun maun, h. e. Sirium filveftre anguftifolium. Alii Amboinenfes illud vocant Ammelaun Maäke. In Loehaea vocatur Camu Maite , juxta quandam Sardarum latarum fpeciem; Amboinenfibus Madke dictam ; & in Loehcea Maáte. Locus. COME in Amboinenfium infulis crefcit j prefertim in: Ámboinenti: finu prope Batu Luban & Ayer Guro Guro, item in cunctis parvis fcopulofis: que infulis, ipfarumque tractibus aquofis inter hanc Provinciam & Javam fitis, ac porro in toto Archis: pelago di St, Lazaro. : Ujus.. Ejus; folia ac fructus nullum peculiarem probent ufüm , craffi vero hujus plante funes ali- ando .trans mare navigantibus, ufui funt , quum in. incultas adpellant infulas , ac fiti laborent, hi enim diffe&ti copiofam emittunt aquam , que alius. defectu jotabilis eft; contra ejus cortex magno in üfu eft apud Malaienfes, Javanos, & Baleyenfes, qui vero hisce Amboinenfibus ignotus eft. — Kee Hic autem cum aqua contufus & filtratus infervit ad veftimenta in hac aqua eluenda, que gratum ip- fis conciliat odorem, qui incolis placet, noftra au- tem nationi nimis gravis oft Veftimenta quoque fuffimigio' melius inpregnari poffunt , quum prius huie aque Geet inmerfa, iterum: ficcata, ac dein cum Dupa odorata adfperfa. Fragilis hic cortex a cute externa arcendus eft, nec folus in ore mafticandus, quum pruritum excitet. Bangayenfes hoc fune utun- tur, uti Ternatenfes fuo Soulamu, in frufta contcif- fo; & aque incottus propinatur i€cricis, pulticula itidem ex hoc. conficitur febricitantibus , inquiecis pueris, & fenibus condücens, qui gravi oris halitui obnoxii funt: Hunc in finem adhibetur Pulafarii , veri Sari, & Sandali, ana una pars, corticis hujus filve- ftris Sirii , Anifi , Putsjock , & Benjoin ana fesqui pars, que fimul conteruntur in pulticulam , qua corpus obli- nitur. mento fervari poteft, non autem in ciftis, mofchatus enim ifte odor in ficcato cortice fenfim magis pene- trantior eft. Siquis lancinationes vel dolores artuum fee fpasmodicos quafi ex frigore ortos, tum ic cortex mafticatur, vel quod melius eft, fupra porphyritim conteritur cum pauxillo Zingiberis , Ca- ryophyllorum , ac Nucum Mofchatarum in pulticulam, quz artibus inlinitur, unde titillatio perfentitur, ac fimul dolor extrahitur , fic quoque recentia folia cum aqua contrita & fronti inlinica Cephalalgiam ms uu Totus funis cum adherente ipfi cortice in pavi- 47 Het verdeeld zich in veele korte zyde takken , gelyk alle Siris, niet geftreept , maar rond, daar aan de bladeren aan, aan teder lid een, en tegen over korte worteltjes, na gewoonte van Siris, De bladeren zyn lankwerpig , 4. en 5. duymen lang ruym 3 vingers breed, met een fcberpe fpits, gelykende bet yzer van een piek , doch agter breed ; of gelyk onze Am- boinezen willen, na een zeker flag van breede Sardynen. Boven zyn ze fwart-groen, van onderen graauw groen en aldaar met 5 zenuwen , waar van de 3 groot/te Scherp wytbuylen, en tot aan ’t eynde gaan; de 2 uyter[le zyn korter en dunner , de fpatie daar tuffchen met fubtiele dwers-adertjes uytgevuld, (tf, droog , van een fcberpe Siri-achtigen fmaak en reuk. De vruchten zyn lange dunne fleerten, als jonge Siria boa, ruym 4 duymen lang, een ftroobalm dik, flap, ecrft groen ‚daar na geel , [cberp, Siri-acbtig oan fmaak , doch ondeugend tot bet eten, vallen dierbalven voor niet met al af. Als bet aan lomberachtige plaatzen ftaat., zoo wera den de bladeren veel grooter en breder , de vruchten dikker, bet welk men egter voor geen bexondere zoorte moet bou- den. Als de vruchten gebeel ryp zyn, zoo fplytenze wat van malkander , en werden korlig. Het waft op luchtige beuvelen, zoo wel op ftrand, als op de naafle bergen, doch liefft op onbewoonde Eylanden, daar bet over de klippen loopt, en de boog fte boomen beklimt, in welker ; Jtbor[Je bet zig over al vajt maakt met de worteltjes , die by ieder knie fiaan: Naam; Jn ’t Latyn Sirium arborefcens tertium ; en Macro Piper fylveftre. Maleyts Siri Utan , meteen al te erum naam, eygentlyker lsjabe Utan; dat is wilde ange Peper. Item Siri Utan Babau, dat is welriekende wilde Siri, wegens den muscus-reuk in de Jcbor(Je. Am- boinfch Ammelaun Tallan laun maun, dat is /malbladig wilde Siri. Andere Amboinezen noemen bet Ammelaun Mäake. Op Loeboe Camu Mäate, na een zeker breed- flag Sardynen. In't Amboinfch Maüke , en op Loeboe Maáte genaamt. Plaats. Het «vafcbt overal in de Amboin/cbe Eylanden, inzonderbeid in den Amboinfcben Inbam by. Bata Liban en Ayer Guro Guro. Item op-alleikleene en klippige Eye landen, in't Vaar-water, die men tu[Jcben. bieren: Fava: ontmoet ,envoorts in de gebeele: Arcbipelagus. de St: La. zaro. Gebruyk.. De bladeren en vruchten werden zonderlyk niet gebrukt ; doch de dikke touswen komen dé Zee-varende zomtyds te pas, als zy op onbewoonde Eylanden komen, en dorft lyden, want dezelve doorgekapt „gevén veel wa- ter uyt , dat men ter nood drinken kan; daarentegen de Jcbor[fe is in groot gebruyk by de Maleyers, Javanen, en Baliers, maar onze Amboinezen onbekend. Dezelve in 't water gekneufl en doorzegen, diend om de kleederen in dat water te waffen, op dat ze een goe- den retik bekomen , by de Inlanders aangenaam ‚doch voor onze Natie wat fwaars Ook-nemen alle klederen de Dupa beter aan, air zy te voren-in dat water gedompeld zyn ; weder uyigedroogd , et dan met de Dupa berookt werden. Men moet de bryzelige foborfJe niet op de buyd laten ko- men, noch in de mond alleen kauwen, dewyl ze jeuken veroorzaakt. De Bangayers gebruyken dit touw gelyk de Ternatanen baar Soulamu, in flukken gefneden, in wai ter gekookt, en gedronken, voor geelzuchtige menfcben ; men maakt "er een papje van voor koortfige en onru[lige kinders , ook oude luyden, die een quaden reuk bebben : Daar toe neemt men Pulafari ‚regte Sari ‚en Sandel-bout, ieder een deel, febor(Je van deze wilde Siri, Anys , Puts- jock en Benjoin, ieder 11 deel, wryft "t al te zamen tot een papje, en Jmeerd bet lyf daar meede. _ Het gebeele touw kan men met fcbor[fe en al bewaren gen zolder , maar niet in kiften , want den muscus-reuk komt boe langer boe flerker aan de gedroogde fcbor/Je. Als iemand groote fleekten en pyn in de leden gevoeld, als een kramp, door koude veroorzaakt , zoo knouwd , of welk beter is, wryft men de fchor(Je op een fteen, met wat Gember, Nagelen, en Note-mufchaten tot een pje , bet welk men op de leden fmeerd , waar van een kleen tintelen komt, maar met een de pyn uyttrekt. De verfche bladeren met wat water gevreven , en op bet woorbooft ge/meert, trekken de booftpyn uyt. ~ Als 48 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXV. uum alicujus nafus infectus fit, ita ut externe cerulei fit coloris, hujus virides fume caules , quos contere fubtiliter fupra porphyritim ; ex qua pulti- cula fiat Emplaftri forma exterius nafo adplicanda , fimulque aquam iftam propina. Aniboinenfes nolunt aquam ex diffe&tis funibus po- tare, quum vero illud a Malayentibus audiverim , in-, quireadum porro eft,an non aliud fit Sirium filveftre in talibus incultis infulis crefcens , quas per naves frequentamus: : Altera fpecies Tsjabe Utan melius cum Tsjabe feu Pipere longo convenit, quam præcedens fpecies; Ejus funis binos digitos craffus eft, ac mox fefe di- vidit in majores quosdam ramos, qui incurvi funt, folidi, articulati, ac fragiliflimo cortice obduéti , qui acredine omnino deftituitur, que in aliis filveftribus percipitur Siriis: Ejus folia majora funt quam in pri- ma fpecie, quinque ac fex pollices longa, palmam lata, fex feptemque acutis nervis obliquis & longitu- dinalibus pertexta , quorum fummus ultra pollicis fpatium a petiolo ad medium nervum excurrit uti in . Siri Fava: Inter cunctas Sirii filvefbris fpecies hec minime de Sirii fapore participat. - ..Fruttus digitum longi func, craffitiem habentes vul- garis Siriboe „fed multo rugofiores funt , primo ex ci- nereo virides, dein lutei, ac tandem rubri, interne am maxime granulofi, inque medio diftincti lento nervo , faporis fatui: Crefcit, uti reliqua Siria,in mi- noribus filvis,& aliquando arbores adfeendit, quibus fefe non ita firmiter infigit quam prima fpecies. Nomen. Latine vocari poflet Macropiper filveftre fa- tuum, quum hoc faporem gerat omnium filveftrium Siriorum quam maxime fatuum , ac fic Malaice Tsjabe tan Tauwar: Sunt quidam , qui pre fe ferunt, qua- draginta fpecies Siriorum filveftrium poffe eftendere,, uds tamen-varietates tantum priorum efTe puto, ac. acile::ad unam alteramve harum fpecierum reduci. soflunt , factum autem fuit viginti fpecierum folia. conleéta fuiffe, que homini cuidam fimul 'abdomini . adplicata fuere, ac tantopere illud conmovere , ac- fi purgans quoddam adfumfiffet medicamentum. Amolago. Hort. Malab. part. 7. fig. 16. Bracmanis Miriffo. Portugallis Pimento Macho. Belgis Peper, bet mannetje, reprefentare videtur fupra defcriptum Tsjabe Utan, feu Sirium arborefcens tertium. Ad Figur. 1 exhibet fruticem, qui Sirium arborefcens ter- tium Rumpbio vocatur, ; a Figur, 2 Ramum denotat Piperis Canini. ` OBS.ER. Y 4d 0, Saururus hic videtur effe idem , qui Saururus alius hu- milis folio carnofo acuminato vocatur Plumier. defcript. pl. Americ. pag. 54. eftque Piper, qui Saururus foliis feptiner- viis, oblongo acuminatis. The/. Zeyl. p. 193. Tab. 83. Fig.2. & Piper Indicum filvaticum. Muf. Zen, pag. 20 & 24. & Piper longum arboreum , altius, folio nervofo , minore, fpica aciliore, & Sloan. Cat. pl. Fam. p.44. & Piper longum ilveftre. Ray. tom. 3. P. 641. reliqua vide in Thef. Zeyl. l. co & Commel. Fl. Malab. p. 54. Als iemands neus verdorven is, dat by van buyten gebeel blaauw werd , zoo neemt deeze groene fleelen, uryft ze fyn op een fleen, en maakt daar van een pley- fier buyten op de neus gelegt, geeft daar van aan bem ook te drinken. De Amboinezen willen bet water uyt de afgekapte tou- wen niet drinken, doch dewyl ik zulx van Maleyers ges + boord bebbe , zoo flaat bet te onderzoeken, of bet mi[Jcbien niet een ander Siri Utan zy , op zodanige onbewoonde Eylanden groeyende , die wy bevaren. De tweede zoorte van lsjabe Utan, komt beter met bet T yjabe of lange Peper , dan de voorgaande zoorte overs een. Lyn touw is 2 vingers dik, en verdeeld zich flrax in eenige booft-takken, krom, digt, geleed , met een zeer bryzelige fcbor/Je, daar geen fcherpigbeid in is, van bins nen geplooyd, gelyk andere wilde Siri. De bladeren zyn grooter dan aan de eerfte zoorte, 5 en 6 duymen lang , een band breed , met zes en zeven fcherpe zenuwen , Jcbuyns in de lengte.doortogen, waar van de voor[le rum een duym breed van de fleel tegens de middelfte zenuwe floot, gelyk aan Siri Java. Onder alle wilde Siris is dit bet minfte van de Siri finaak bebbende. De vruchten zyn een vinger lank, in de dikte van ge- meene Siriboa, doch veel ruyger , eerft graauw groen; daar na geel, ten laatfben rood, van binnen zeer korlig, en in de midden met een taaye zenuwe , gant/cb flap van fimaak , bet wafcht gelyk andere Siri in "t Kei bofch , beklimd zomtyds de boomen., daar aam bet zich: zoo vafl niet begt gelyk de eerfte zoorte. Naam. Men mag bet in ’t Latyn noemen Macropiper filveftre fatuum, om dat dit bet laffte van fm. rk is van alle de wilde Siris, en zoo in "t. Maleyts 1 jabe Utan. Tauwars ‚Daar zyn zommige , dewelke bun ver- meten 40 zoorten van wilde Siri te kunnen aanwyzen y dewelke ik flegts voor veranderinge van de voorgaande boude, en kunnen ligt ónder de een of de andere zoorten gebragt. werden. Immers bet dr gebeurt,- datze: de bla- deren van 20 Zoorten: by-malkanderen hebben ‘gebragt s dewelke een Perzoon onder malkander op den buyk gebon-. den, den zelven zoodanig beroert hebben, als of by een Purgatie ingenomen badde, Amolago. Hort. Malab. part.7. fig. 16. Braminees Miriffo. Portugee/cb Pimento Macho. Op t Neerduitfch Peper, het mannetje, wil bet bovenftaande Tsjabe U- tan, of Sirium arborefcens tertium zyn. De acht- en twintig fie Plaat | EX : Vertoont in de eerfie Figuur een Struyk, welke het derde hoomachtige Sirie van Rumphius genaamt wert. De tweede Figuur wyft aan een Tak van de honde Pepers AANMERKING Deze Saururus fchynt dezelve te zyn , welke de laage Sau- rurus met een puntig en vleefig blad genaamt wert by Piu- mier defcript. pl. Americ. p. 54. en is de Peper ofte Sau- rurus, met bladen, die zeven zenuwen hebben, en uyt den lankwerpige puntig zyn, van de 7e. Zeyl. p. 193. Tab. 83. Fig. 2. en de Indifche wilde Peper van het Muf. Zeyl. $. 20 en 24. en de lange hooge boomachtige Peper, met een ` Due zenuwachtig blad, en een deiten FORE aair b x oan. term e de Famaice planten p. 44. en de lange wilde Me y Ray. tom. 3. p. 641. het overige ziet in de Thef ; vois de aangehaalde plaats, en by Commel. Fl. Malab. . 3 m ^. XXVL VII. Boek: XXVI Hooft. \AMBOINSCH KRU YDBOEK: 49: CAPUT VIGESIMUM SEXTUM. Piper Caninum. Lada Andjing. jing , feu Piper Caninum , quod non craflum for- “mat funem, fed in plurimos fefe dividit ramos, atque hi iterum in plures rachides, ita ut in amplum fele extendat fruticem , attamen fefe arborum corti- cibus infigit per flagella, que has adtingere poflunt. * Primárius vero éjus funis modo pollicem craffus eft, vel, fi folitarium obcupet locum , minoris brachii craf- fitiem: adtingit , atque interna ejus fubftantia albior eft ac durior quam in aliis filveftribus Siriis , ex trans- fe&to itidem fune copiofasexftillac lympha ,. odoris ac faporis inftar Siriorum , rachides & flagella ro- tunda funt, multoque tenüiora:quam in prioribus, quibus. folia eodem modo infident, illis Javanenfis Sirii finiilia, fed anguftiora , ultra quinque pollices longa; binos lata, tribus majoribus nervis longitudi- nalibus, binisque minoribus lateralibus donata: Ho- rum fapor odorque-ad illum Siriorum adcedit , fed qui magis filveftris eft ; cuivis folio obponitur ra- cemus frugifer uti in Pipere, digitum longus , immo longior; granula autem multo minora funt , ac pa- rum oblonga, glabra, & inftar Corallii rubra , inter bec quoque petiolus confpicitur uti in Siriboa, "»Bacci externe mollem gerünt:carnem , faporis dul- cis & "difti ;"intusque reconditur albicans & oblon- gum granulum , quod (men elt, Jo minoribus cre: Cit filvis circa pagos ad: poss ripas in: ventofis locis. Fructus Aprili maturefcunt. saf Qs: arborefcentis Siri fpecies eft Lada And- o ERE. SNIJ t SN Zu wé DA CAPUT VIGESIM. SEPTIMUM. s puit. Sirioides. Tali Ke i U? ego fupra libro quarto arborem defcripüi Si: bina foliorum. paria: gerentes, Superiores vero. Ta- p p foliorum paria prodúcunt, longiora & firmiora , glabra, &-ex.nigro virentia, ve- dni quafi ers quinque pollices-longa , binos & bi- -pos cum dimidio lata , juniora feptem , otto, decem , & eene ` pollices longa , quatuor, quinque , & octo Jata, in fenioribus tres, in.junioribus quinque nervi longitudinales decurrunt , horumque interfticia pluri- mis transverfalibus venulis pertexta funt , per quas folium inferius -parum rugofum, eft. Breviflimis ac curtis infident- petiolis droite D) obpofita, femper . ad fefé invicem vergentia, Done mafticentur, primo ficca & fatua funt , dein vero.levem prebent amari- tiem ;fübtilem admodum, ac diu imore fupermanentem. Tom. V. : Fructus E A XXVI. HOOFDSTUK. De Honds-Peper. Et wierde geflagt van boomachtige Siri is bet Lada H Andjing of bonds-peper, bet welk niet dik van touw werd, maar zig in veele takken verdeeld, en dezelve in veele ryskens, zoo dat bet een breede Struyk maakt, en egter met xyne ranken ,.xig aan de Jcbor ffe der bomen vaft begt, die bet bereyken kan. De boöfttouw is maar een duym dik , of , zoo bet aan een eenzame plaats ftaat ‚een kleene arm dik , van binnenis een witter en; barder fubftantie dan aan andere wilde Siris, uyt de.doorgekapte touw loopt mede rykelyk water , Siri- achtig van reuk, en fmaak. De ranken zyn.rond , veel dunder dan aan de voorgaande, daar aan de bladeren op dezelfde manier flaan, de oude. Favaanfe Siri gelyk, doch fmaller , ruym 5. duymen lank , 2 breed , met 3 roote zenuwen in de lengte , en 2 kleene daar agter, euk en fmaak trekt na de Siri, doch veel wilder , by ieder blad tegen over waft een fieel vol vruchten „gelyk Peper-tro[fen , een vinger lang, of wat meer, maar de korls zyn:kleender, en wat langwerpig, glad en rood; als coralen , leben de befién ziet men den fleel , als in de Sirihoaw De befitin. hebben van buyten een week vleefcb , zoet zen Anys-acbtig van fmaak, binnen een witachtig en lank- werpig korreltje , «bet welk: bet zaad is. - Hetswafb in ^t kreupel-bofch, omtrent de -INegoryen ,aan. de kanten van. de rivieren „op luchtige plaatzen. De rype vruchten vind. men in April. mic scs Naam. Jn ’t Latyn Piper Caninum. Maleyts Lada Andjing , dat is. Honds-peper , om dat by maar een flegte gedaante beeft van peper „ maar la oa den reuk of Jmaak. : „Gebr yk. Tot noch toe is bier van niets bekend. “XXVILHOOFDSTUK.. d | ME. De witte wilde Syring. | Elyk ik boven in ’t,vierde Boek een boom be/chreven G bebbe , en Sirifolia genaamt , wegens de gelykeniffe der bladeren met bet Siri „zoo zullen wy nu befcbry- ven eent touw „om dezelfde reden Sirioides genaamt , boewel bet in aart eneygen/chap veel vande Siri werfchild. * Het ts een lang touw , in de dikte van een kinder arm, de boomen oploopende , in donkere leden, of knietjes bier en daar verdeeld. | TR T er : "T : if E nr s Het bout is wit, poreus, droog, en grofdradig , als of bet van enkêlde lange draden aan malkander gezet was. ‚ De feborffe is dun, bitter, doch flapper als Soulamu, anders, dezelve nader by komende; deze bitterbeid werd men in + cele niet ftrax gewaar , maar als men ze wat geknoud beeft , en aan 'tgedroogde vergaat ze meeft. Uyt bet dikke touw lopen andere touwtjes, in de dikte van een pink , mede in donker leden verdeeld, zeer lang „daar aan (baan korte ryskens met 2 paren bladeren; De voorfte ryskens hebben 5.4.6 paren, doch de agterfte paren val len af ,. en ‘maken. nieuwe knietjes. it a en G m " Prucb. so HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cop. XXVIE Fru&us nunquam in hoc obfervati fuere , licet cras- fiffimos jufferim exftirpari funes & divelli, hinc inde autem firmz & bifide confpiciuntur clavicülz , que vicinis fefe inplicant ramis. Funis hic nullos vel pau- cos admodum format finus vel arcus , nudaque ejus flagella adeo recta arbores adfcendunt, ut tenfas men- tiantur chordulas. Radix ejus eft valida, & in longas fefe excendit fibras. Nomen. Latine Sirioides , & Sirium Alexiacum. Ma: laice Tali Siri. Amboinice in Hitoea Wale Ammelaun, h. e. funis Sirifolius , aliis Aywäa Umali. Malaice Accar Pamali , h. e. radix contra vertigines magicos. Locus. In planis ficcisque crefcit locis haud procul a litore in humilibus filvis, in Hitoea obcurrit ad promontorium Hila, in Amboinenfi finu in promon- torio Laha & e regione Uritetto: Raro reperitur , at- que incolis huc usque parum innotuit. Ufus. Patticubu, qui gubernator Eli erat, ac fimul celebris rhizothomus , hunc fruticem habebat tan- uam fummum arcanum contra graves morbos, ac praefertim contra incantamenta , quum magi feu Swan- gis noxio fuo 'adfpe&tu vel:venenato halitu aliquem ]edant vel infeftent , quod Hirmu vocant, contra quod hunc exhibebat funem tanquam:alexiacum, li- cet ipfi nullum peculiare inponere poffet nomen, uti & hec natio talibus plantis, quas tanquam arcanum habent contra quosdam graves morbos , nullum pe- culiare folet inponere nomen. Hunc. in finem longas eligunt radices, fub terre fuperficie prorepentes , quas forti inpetu e terra e- vellunt matutino tempore, ita tamen , ne umbra Rhi- zothomi radicem tangat ; quz fupra porphyritim con- teritur cum aqua & aceto, addito fruftulo- minoris. Zingiberis, talique propinatur modo. TE ` Conducit itidem Pleuritidi: táli modo üfürpata „item contra anxietatem:. & vertiginem ex-efu-noxiorum pica e cbe ue. Cum minore: Zingibere & inanga mafticata adípergitur in artus incantatos, in, quibus Hismu latet ‚quod fepe tantum eft Eryfipelas, aliquando etiam totum inficitur corpus , fimulque propinant hanc radicem cum aceto contritam. ernatenfes quidam hoc quoque vocant Soulamu, a quo tamen multum differt, ac tantummodo ob hanc fic'rationem, quod magnum nempe fit Alexiacum , hoc enim nomen, uti dictum fuit , Pharmacum ma- gnum denotat, d EE em 40 Dein alteram parvifoliam Funis Sirioidis fpeciem inveni, que copiofos profert flores, ac mihi Sirioides älter vocatür ‚forma € modo crefcendi haud multum a priore differens, quod fequenti defcribam modo. Funis hic non ultra binos pollices craffefcit, atque inferius breviffimum ac. finuofum format ftipitem, qui mox fefe in plurimas breves & firmas dividit ra- chides, arboribus autem adftans has per longa ad. fcendit flagella. Prope rachidum ortum hinc inde fir- ma confpicitur clavicula hisce obpofita, bifida, & quam firmiffime adítantes continens quasvis res. Folia bina fibi quoque funt obpofita, triaque qua- tuorve horum paria uni infident rachidi, uno inpari extremo, quz breviflimis petiolis connivent, a quin: que ad feptem pollices longa, tres quatuorque digi: tos lata, atque inferius ad ipforum ortum tres ma- gni concurrunt nervi , ac preter hos bini alii minores ad ipforum oras excurrunt, fed non per totum de: currunt folium » Cetera interftitia plurimis transver- falibus venulis, non tamen multum protuberantibus, obpleta funt. Folia ipfa feabra fünt, fuperne ex nigro admodum colore virentia, inferne pallidiora. Flores huc usque me latent. | Fructus magno infident racemo, illi Vitis fimili, qui in plurimos fefe breves & intricatos dividit la- terales racemulos , quorum quivis binos tresve -füfti- net fructus, brevibus infidentes pedunculis, ac ma- gnitudinem habentes globulorum fclopeti manualis funt autem paulo oblongiores, externe primo vif: des, dein lutei, ac tandem pallide Corallii rubri co- loris , glabri ,& aquales, faporis dulcis inftar Cafta- nearum, intus in flava ac cartilaginea carne nücleus locatur rotundus, ma nicudiriém ` Sé PO ap una tamen parte notatus fovea plana, inftar fructuum Ligni Colubrini feu Nucis Vomice, fepe etiam in hisce Vruchten zyn "er nooit aan gezien , hoewel ik van de dikfte touwen bebbe laten afkappen , en gebeel om laag balen, doch bier en daar ziet men flyve ‚en in 2 geklo- vene clavieren,, die zich om de naafte takken vaft vlegten, ` Zyn touw maakt geene of weinige bochten, en de bloote ranken ‘lopen zoo regt de boomen op, 200 dat zy ftaan als ge/panne Cordulen. De wortel is fterk, en verfpreyd zjn lange Wazelingen. Su, eri Naam. Jn ’t Latyn Sirioides , en Sirium Alexiacum; Maleyts Tali Siri. Amboinfch op Hitoe Wale Ammé- laun dat is funis Sirifolius , by andere Ay wáa Umali, in °t Maleyts Accar Pamali, dat is wortel. tegen betos verde duyzelingen. 3 lia Plaats. Het waft. op drooge vlakten;. niet verre van firand, in ’t kreupel-bofcb. Men vind het op Hitoe, op den boek vau Hila, in den Amboinfchen. Inbam, op den boek van de Laba, en tegen over op den boek van Uris tetto. Het werd weinig gevonden, en ts de Inlanders ook nog weinig bekend. pf >; A Gebruyk. Patticuhu;. Regent en vermaarde Wortels man van Eli, bield dit gewas voor een groot fecreet tes gens eenige favaare «ziekten , inzonderbeid. tegens betove. ringe , wanneer bare Tovenaars of Swangis ‚met baar guaad gezicht of venynige aafem iemand be/chadigen of beiezen, ^t welk zy Hismu noemen, dat was dan zyn Alexicacum of tegen-baat , hoewel hy bem geen zeker naam koft geven, gelyk deze Natie in gebruyk beeft zoe danige planten die xy voor een fecreet tegens. eenige ` Fwaare ziekten bóuden’, geen vafte benaminge te geven. Hier toe nemen zy de lange wortelen „die onder-"t rifcb van de aarde kruypen , dezelve met een flerken ruk: uyta trekkende des morgens vroeg, zodanig dat: de-/chaduave van den uytgraver niet over, de-wortel- valle, Ly werd op een Been gevreven met Water en deg, gë met een fhe kleene Gember , en alzoo gedronken. j "Ze belpt ook tegen bet pleuris , op dezelfde manier-ge- bruykt; als mede tegens de benaautbeid en: dueling. aig iemand overkomen door *t:muttigen.van fcbadelyke:F' iffa en Krabben. Met kleene Gember en Pinang geknouwd, be/proeyen zy de betoverde leden „daar bet Hismu zit, bet welk zomtyds de roze is, ook bet geheele lichaam , en drinken te gelyk de wortel met azyn gewreven, Zommige Ternataanen noemen bet ookSoutamu , waar van bet. nogtans veel. verfchild, alleen uyt die oorzake dat bet en groot Alexicacum is, want die naam’, ak gezegd y beduyd Pharmacum magnum. Naderband beb ik noch een kleenbladige zoorte van Fus nis Sirioides gevonden, overvloedig vruchten dragende , dewelke ik Sirioides alter noeme , aan gedaante en was- dom niet veel van de bovenftaande ver{chillende, "t welk ik nu befebryven aal, ` - "Het touw werd niet boven twee duymen dik, en zit van onderen een zeer korten en bocbtigen flam , die zich firax in geck Korte en flyve ryskens verdeelt, maar by boomen gróeyende , loopt bet dezelve met lange Zeelen op. By den por foron van de ryskens , ziet men bier en daar een flyve clavier aan de andere zyde, die zich in tween verdeelt ‚en zeer daft bouden , bet geen xy omvatten kat. „De bladeren Doan mede twee en twee. tegens malkan- deren, met 3 en 4 Paaren’ aan’ een rysken y en. een. voor- uyt , met baare korte fleeltjes na malkander gekeerdt s van 5 tot 7 duymen lank, 3 em 4 vingers breed, by den vor/pronk floten 3 zenuwen Ze zamen, be die , ziet men noch o mindere , digt aan den rand, de: welke niet doorgaans uytlöpen. De reft beeft veele davers- ribbetjes ‚die hiet zeerustbuylen ,flyf , boven: boog fwarte gn, van onderen “bleeker, “Het bloeyzel i$ nog onbte BIS E Suen y pasen e Va à Cp HA (umo iy E De vruchten flaan aan een groote tros; gelykende een druyve-tos , die zig verdeelt in veele korte , en verwerde zyde-tatjes, dragende ieder 2 a'g vruchten ; op korte voetjes , in de groote van een Musquet-kogel , doch wat langwerpig ; van buyten eerft groen, daar ma geel ; en ten laatften bleek coraal-rood , effen en glad; en zoet van [maak als Caftanien. Binnen in een geelachtigven kraake- beenig vleejch, leydt een wonde korrel ;ruym ro su als een Penning , doch aan de eene zyde met eem: kuyl- tje, gelyk de vruchten van Slangenbout of Nux Vomica, ook vind men dikwils in de vruchten meer dan een kór- tel, te weeten, 2 Jen: 4, doch die zynaan pe od DÀ adde RR UA ME TA YH Dë HD waer UN | il | "pg hee = x Lom. V. VII Boek. XXVII Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK:. e hisce fructibus plures uno reperiuntur nucleo, bini nempe , terni , ac quaterni, hi autem ab interna parte non concavi funt , fed protuberantem quafi gerunt coftam , que etiam in quibusdam Ligni Colubrini detegitur fructibus , cujus hanc puto prorepentem effe {peciem. Ejus radix fibras emittit longiffimas laterales, fub terre fuperficie prorepentes, que a rhizothomis ef- fodiuntur. . : Trunci lignum folidius ac durius eft quam aliorum Siriorum, circulos gerens rotundos, quum transver+ fum diffecetur. ` Nomen. Latine Sirioides alter. Leytimorenfes vero bunc vocant Wari Ammo , h. e. Malaice Tali Siri feu funis Sirioides. & Tali Siri Kitsjil, he parvus Siri Tali. Locus. In diftriétu Amahuffu obcurrit prope pro- montorium patibuli dictum, locosque amat faxofos, Ujus. Leytimorenfes ejus radice. utuntur cum Di. nanga mafticata contra abdominis tormina, item mi- nutim contufa adplicatur debilibus articulis ac geni. bus, que in Paralyfi Indica: feu. Beriberi dolent; at- que inceflum inpediunt , (imulque. ejus. propinatur pars quedam. Sapor primo, debilis eft, fed maxime ad illum-Ligni.Colubrini adcedit, diuque in ore fu: per eft:. Externa. cartilaginea fructuum caro editur vulgo contra abdominis tormina , que ex flatibus oriuntur. : Tabula F'igefena Nona ` - Ad Figur. Primam ramum exhibet Funis filvatici, qui $7- * rioides alter Rumpuio dicitur. a Figura Secunda ramum fiftit fraticis farmentofi, qui fos pergulanus, feu Syringa alba repens-Rumpuio vocatur. zyde niet bol, maar bebben een wytflekende ribbe ,’t welk men ook aan zommige vruchten van, Slangen-bout ziet, waar van ik oordecle dit een kruypende Zoorté te zyn. De wortel fchiet ter zyden uyt zeer lange Vazelin en, dewelke onder "t rifch der aarden lopen , en van de Wor- tel-mannen uytgegraven werden: ` - AS Het bout van den fla is digter en barder dan eenige Siri, mede in ’t ronde geftraalt, als bet dwers gekapt wert. : Sc s4 Naam. In't Latyn Sirioides Alter. Die van Let: mor noémen, het Wari Ammo, dat i$ in "t Maleyts Tali D un touw, en Tali Siri Kitsjil, dat is kleyne iri lali. PE Vt ME UN Plaats., Het wert gevondenin’tdiftri& van Amabuffu, beweften den Gälg-boek, en bemind fieenachtige plaatzen, Gebruyk. Die van Leytimor gebruyken de wortelen met Pinang geknouwd, tegens büykpyn: Item kleen ge- Jlooten wert bet over flappe knien gebonden, dewelke in de ‚Beri.Beri zeer doen, en het gaan beletten, als mede daar van. wat ingenomen. De fmaak is in "t eerft wat Slap, dog trekt merkelyk na. Slangenbout , en blyft lang in den mond. Het buytenfte kraakébeenig vieefcb van de vrucht, wert meede gegeten tegens gemeene buykpyn; dat van winden. komt. me "id : De negen en twintig fte Plaat … Wyt by de eerfße Figuur een Tak: van een bo/ch-rowe ; het welk de ztveeZe Sirtoides by RuMPRIUS genaamt wert, ^ De tweede Figuur vertoomt' een Tak van een kruypende Struyk, welke de Flos Pergulanus of witte wilde Syringe Struyk van RüMPHIUS genaamt wert, CAPUT VIGESIM. OCTAVUM. : Flos Pergulanus. ‘Pele T: vjedangati. ` y Ic frütex eft repens Syringam alam emulans; H eujus truncus. inferius. brachium vix craffus eft, $- qui autem mox in plura dividitur flagella inftar Vitis, comam. gerens. denfam. . " Ejus folia utraque parte uniformi funt , illis dome- ftice Gumirz fimilia , quatuor & quinque pollices longa , binos cum dimidio. ac tres lata, crafla, piñ- guia, fplendentia , craffisque & albicantibus. venis pertexta; bina fibi funt obpofita, quatuorque fimul crucem efformant , atque viridibüs & flaccidis infident flagellis. „Ex abruptis foliis, uti & ex lefis. ramis Jax exftillat fpiffum , flavum, & vifcofum. Ca . Ex foliorumalis breves laxeque excrefcunt umbel- le ‚alba fultinentes capita , tubulofaque, quz ftellato infident calici y ex quinque amplis radiis conftruéto. - :Flores.quodammodo cum illis Jasmini conveniunt; fed. breviores gerunt tubos , ex quinque craffiusculis petalis conftantes, coloris albentis, que ad tertiam partem-conereta funt inftar florum Borraginis. In flo- ris centro. erigitur piftillum , quinque albiffimis capi- tulis. circumdatum, inftar lapillorum fplendentibus, floris autem fundus virefcit , hujusque odor fortis eft; incolis gratus, noftratibus vero hircinus , &, ut vera dicam, ad recentem. adcedens Oryzam, qui odor Malaienfibus Wangi vocatur. Ipfius petala plerum- que complicata funt, nec ullos profert fructus, unde per furculos propagatur , qui transplantantur. In areis prope zdes colitur , ac fupra afferes vel pergulas du- citur , quum.denfam format frondem , elegantemque praebet umbram. , . Nomen. Latine Flos Pergulanus , quia ufus ejus maxi- mus elt ad umbrofas pergulas. Malaice & Baleyice Pele Tsjedangan., & Fliffe dangan. pom Locus. In Amboina raro obcurrit, atque huc dela- tus eft ex Java & Baleya, ubi vulgatior eft. Ufus ejus hucusque mihi nullus alius innotuit, Difi quod fupra pergulas ducatur ob denfam ipfius um- bram & odoratos flores , quos Malaienfes mulieres amant capillis innectere, Tom. V. CAPUT XXVII. HOOFDSTUK. s; a cos De Luyfel-Blem. jJ ludis ae Tr Jt wil: een-Syringa Alba Zyn „en "t werd een but, . D pende Struyk, met een ftam, beneden een kleene -c ; arm dik, maar die zig firax in veele ranken vet- deeld., gelyk den wyngaard, d'et van loof. D De bladeren lopen achter en voren eenparig toe, de tamme Gumira wat gelykende, 4 en 5 duymen lank, 2; en 3 breed, dik ‚vetachtig,, blinkende met grove witte aderen. Zy Baam 2 en 2 tegen malkanderen, en met bun 4 in ’t kruys, aan groene en Jlappe ranken. Uyt de afgebrokene bladeren , als ook uyt de gequetfte takken, vloeyd een dikke, geelachtige, en kleverige melke ` `< Uyt den fcboot der bladeren, komen’ korte en ydele. dol- len voort, dragende witte knopen met een hals, op ge- flernde voetjes ftaande, van vyf-groote frraalen gemaakt. De bloemen gelyken enigzints de Fasmynen , doch kor- ter van bals, van y dikachtige blaadjes gemaakt, vuyl of geel-wit „met baar derde deel aan malkander vaft , ge- lyk de bloemen van Borrago. In de midden ftaat een pi- laartje , ombangen met 5. fpier-witte knopjes, blinkende als Jamie ep de grond van de bloem is groenachtig. De reuk 15 Vert, by de Inlanders aangenaam, by de on- ze bokacbtig , doch om eygentlyk te zeggen, ma wer[Jcbe rys riekende , welken rout men in ’t Maleyts Wangi noemd. De bladeren ftaan meeft ven weinig t zanienge - vouwen, en bet draagd geene vruchten ‚daarom men bet met jonge febeuten verplanten moet. Men voed bet op de pleynen by de buyzen, en leyd bet op latten of Iuyffels, wanneer bet een digt loof maakt, en fraaye febaduwe eeft. zn 8 Kan. In’t Latyn Flos Pergulanus, ómdat zyn méefte ebruyk is tot de toda op de D Maleyts en Ba- NL Pele Tsjedangan, en Pliffe dangan. Plaats. Men vind bet in Amboina weinig , zynde ber- dwaarts gebragt uyt Favaen Baly; alwaar bet geméender is, .. Gebruyk. Tot nog toe is my. anders niet bekendy als dat men "t op luyffels leyd , wegens zyne dichte fchaduwe en welriekende bloemen , die de Maleyt/che Vrouwen eerne in de baayren dragen. E das oS Gti M ORRIN, 52 CAPUT VIGESIM. NONUM. ‘Flos Manora. Bonga Manoór. Ic omnium florum Indorum nobiliffimus eft, li- cet ejus forma fit vilis, ad Jasmini genus per- tinens , fed foliis ab ipfo multum differt. Eft frutex lignofus, partim erectus, partim Juxta folum & fupra. humiles prorepens fruticulos , non autem longa emittit flagella, prope radicem plerumque ejus ftipes digitum craflus eft, pallide cinereo & glabro obdu&us cortice, qui mox in breves laterales fefe dividit ramulos. : e k Ipfius folia bina fibi funt obpofita, in ramis Dro: cumbentibus per binos ordines locata , in ere&tissau- tem quodammodo cruciata , funtque fimilia Aurantii foliis , fed breviora & rotundiora , nec adpendice ifto cordiformi donata, ac integra. Suprema & juniora in obtufüm definunt apicem , ad illa Aurantiorum magis adcedentia, minimum digitum circiter longa, binos pollices lata. Inferiora & vetuftiora breviora funt , fuperius rotundiora, aliquando etiam bifida, ex nigro virentia, glabra, & fplendentia, in medio arumper gibbofa feu rugofa. Curtis infidentia petio- is, fere ramo adcumbunt & connivent. In ramulis extremis umbellule excrefcunt, tres vel quinque fuftinentes flores, quorum tres unoin ordine ac bini fubtus ac transverfaliter locantur, quod in Caryophyllorum corymbis itidem. obtinet, plerum- que vero tres tantum flores fimul obfervantur. Qui yrimo bini funt quafi nodi, cum brevi tubo , ftellato infidentes calici, ex octo novemque radiis feu folio- lis compofito, now zig $c E Seer E Aperti fere flofculi albiffimi funt, optime referen- tes flores Aurantiorum , ipforum vero petala latiora funt & copiofiora , non introrfum fed extrorfum flexa, ofto navem & decem numero fibi incumbentia, ita tamen , ut non bina feparata forment ftrata. In floris centro concavus erigitur tubus, quod brevibus ambitur ftaminulis , ipforum odor gratiffimus eft, cerebro a- micus , ad odorem florum Aurantiorum vel Lilii con- vallii proxime adcedens. Noctis foror & amica eft, poft Solis enim occafum fefe modo ifti aperiunt „quum horum odor penetran- tiffimus eft, apertique manent per totam iftam no- Gem ab fubfequentem diem , quum decidunt, nullis fubfequentibus fru&ibus, fed diu fupermanentibus ftellatis ipforum calicibus. ` Per furculos propagatur juxta terram prorepentes, qui prope foliorum genicula radiculas emiferunt, & amant crefcere in nigro argillofoque Solo, quale cir- ca edes obcurrit, ubi & luxuriofe excrefcunt, & af- feres adfcendunt, ac fupra ipforum ftratum fefe am- le extendunt. Si vero talis locus fibi relinquatur ac homines domicilia füa mutent , tum hic ftipes quam. maxime marcefcit ac perit uidam volunt ex hoc frutice arbufculam erectam formare, multis tamen adfurgentem ftipitibus, quum fepius ipfius frondem amputant. Hinc multos qui- dem P flores , fed pufillos ac viles. Optime au- tem fuccedit , fi afferculis vel pergulis inponatur ita ut ample fefe extendere poffit , eodem modo, quo Jasminum , tumque fub vefperam copiofos ac femi apertos proferunt flores, pingues , ac matutino tem- pore per rorem inpregnatos, & elegantes. Ejus ra- dix eft longa, dura, lignofa, raras emittens fibras. Bonga Manobr tudju lapis ; feu plenus, folia gerit fru- ticis rotundiora 4 ac tardius fuos profert flores , qui prioribus funt fimiles quoad magnitudinem & colo- rem, fed preter tria externa ftrata fafciculum peta- lofum gerunt in medio, qui fere nunquam fefe ape- rit, KE exteriora a cant. ebiliorem quoque fundunt odorem i magis curiofitatis gratia quam ob Bee odorem, atque ex Java primum in dedu&us eft terras. Anni tempus. Stipites hi per totum fer i um foriferi fine, prefercim ficcis menus, quo. gue magis ejus flores ac caules decerpuntur 1 piofiores illos profert, Xd. Qui HERBARII AMBOINENSIS Lider VIL cap. XXIX XXIX. HOOFDSTUK. De Manora Bloem. It is eene van de edelfte bloemen. in- Indien, boewel ` D Slegt van gedaante ‚uyt bet geflagte der Fasmynen; boewel in bladeren veel verfchillende. Het is een houtachtigen beefter , ten deelen overeynd ftaande , ten deelen langs de gronden en over de lage ruygte kruypen- de, doch met geene lange ranken; by de wortel gemeen- lyk een vinger dik, met een licht-graauwe evene jchorffe, en voorts in korte zyde takjes verdeeld, De bladeren ftaan 2 en 2 tegen malkanderen, aan. de takken ‚die plat neerleggen ‚in oryen , maar aan de: flaans de ryskens eenigfints in "t Kruys. Zy gelyken de blade- ren van de Oranje-appel, doch korter en ronder , zonder bet agterfte bertje, en met evene-kanten. ‘De voorfle en jongfle fpits , de Oranje- bladeren. gelyker „ omtrent een pink lang, 2 duymen breed. De agterfle en oudfte zjn korter , vooren ronder , zomtyds ook in o gekloven , [wart- mu) glad , en blinkende, in de midden een weinig ultig, of rimpelig. Zy ftaan op korte fleeltjes , fchier tegens den tak aan, en wat na malkander gebogen. Aan de uytterfte ryskens komen kleene kroontjes woort, 3 en 5 bloemen, dragende , te weten 3.1m eene rye, en 2 daar onder overdwers , gelyk men aan de kroontjes van de nagelen ziet, doch gemeenlyk ftaan maar 3 by mal- kander. Eerjt zyn bet 2 witte knopen, met een kort balsje, op een gefternd voetje, van 8 of y flraaltjes „of baardekens gemaakt.. E De EEN bloempjes zyn Dier wit, geopend, zeer wel gelykende bet bloeyzel van. den Oranje appel , doch de blaadjes zyn breder, en meerder in "t getal, niet iñe waarts 5 ‘maar uytavaarts' gebogen , 8. o em Yo: nt getal óp malkander leggende , 200 nochtans, dat zy geene 2 di- Jlinête lagen maaken, In de midden ziet men een bol Pypje, daar niets in flaat als korte. draadjes , haren reuk is zeer lieflyk „en de ber[Jenen aangenaam, den reuk van "t Oranje-bloeyzel of Lilium convallium naby komende, Het is een dochter des nachts, want na Sonnen: on dergang openen baar de knopen, wanneer baar: reuk op bet kragtigfte is , en-blyven-zoo geopend ftaan de gebeele nacht „en den volgenden dag over, daar na vallen ze af zonder vruchten, Ate de gefternde voetjes nog lang op den ftok ftaan. ^ Men plantze voort met ryskens ‚die langs de grond lo» pen, en » de knien der bladeren: worteltjes gefcboten bebben. Zy waffen geerne in een fwarte kleygrond , ge- lyk-ontrent de buyzen is ,alwaar zy weeldrig opfchietens e Paggers oplopen , en op derzelver dak zich wytbreyden. Zoo men de plaats laat verwilderen, en de men[cben van a CES zoo treurd den flok oogen{cbynlyk, en gaat uyt. Zommige willen dezen flruyk flaande maken tot een boompje, met veele ftammen opfcbietende , wanneer xy bem dikwils by de kruynen affnyden: Hier door dragen ze wel veel bloemen , maar kleen en onzienlyk. Den beften wille beeft men "er van, als men ze op latten of opgemel- de Paggers leyd , dat ze baar ter degen mogenuytbreyden, elyk men met de Fasmyn ook doed, als dan ftaan zy savonds vol luykende en vette bloemen , des morgens met den douw befwangerd, en [cboon om aan tezien. wortel is lank, bard, boutacbtig , en met weinige Vas zelingen. Bonga manoór tudju lapis of dubbelde, beeft ron der bladeren aan den ftam,en brengt zyne bloemen lang- faam voort , dexelve zyn de vorige gelyk aan groote en coleur , maar bebben bebalven de 3 buytenfte lagen nog een bos bladeren in de midden , die zich febier nooit opend, al beginnen de buytenfle te verwelken, Zy zyn ook flapper van reuk, en werden dierbalven meer tot een rariteyt dan aangenaambeid gebavend, zynde van Fava eerft in deze Landen gebragt. Sayzoen. De ftokken dragen fobier- bet gebeele Faar Bst ; pur ege Ster en Moron over, en boe meer men bem van bloemen | elen. t boe beter by draagd. et ee Die VIL Bock XXIX Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK: 53 Qui hisce floribus queftum exercere ftudent, om- ni femi anno ejus vetufta decerpant folia, ac rachi- dum quandam partem, tum amplius fefe extendet, ac copiofiores producet flores; in tubo ifto concavo ferenis diebus dulcis reperitur fuccus feu ros, qui exfugi poteft. Profp. Alp. Pl. ZEgypt. cap.19. T. 19.hos defcribit flo- res fub nomine Syringe albe, ubi dicit in Cairo in ZEgypto frutex obcurrit eleganter ramofus , qui pro- rependo fenfim altitudinem adtingit: Ejus folia cum illis Aurantii conveniunt, floresque gerit albicantes illis Jasmini fimiles , fed majores , odoratiores , & gra- tiores, vocaturque Syringa Arabica, & Fasminum Aras bicum , Arabice & /Egyptice Sambac , item Fesmen, & Gelzeminum Arabicum. | Ejusque ftipes ad trium qua- tuorve pedum altitudinem adfurgit , qui inferius mi- norem digitum craffus eft, durus, & lignofus , atque ad palme latitudinem fupra terram fefe dividit in plu- res ramos uti Jasminum. In /Egypto per fex conti- nuos menfes flores producit ab Aprili nempe usque in O&obrim. Flores hi albi funt, geruntque novem, decem, & undecim petala per bina ftrata fibi incumbentia , qui gratiorem fpirant odorem Jasmino Catalonico. Cadu- ces admodum fünt, tubumque gerunt longum inftar illorum Jasmini, quo calicibus vix inherent. In iftis regionibus ejus rachides Jasmini ftipiti ino. culantur, ac tali modo poft binos annos jam flores gerunt: Ex /Egypto in Europam deducti per longum durant tempus. Nomen. Latine Flos Manore. Malaice Bonga Manoór. Ternatice Saja. Manure. Indoftane & Portugallice Fula Magori & Mogoli. Javanice Camban Malatie. Am- boinice Copa Puti , quibusdam autem Malaienfibus Malori vocatur. Macaffarice Balur. Bandice Bonga Wungan. Sinice Batti hoe. Malabarice Madiapu. A- F i Profperi Alpin. nomen fupra conmemoratum uit. Locus. Nobiles hi flores fere per totum Orientalem obcurrunt tractum. ab /Egypto per Arabiam & Indo» ftanam usque in aquofam Indiam - atque fine dubio ab hominibus in hasce delati funt terras , fponte enim nullibi crefcunt, atque, uti dictum fuit , hominum confortio. & zdibus adeo adfueti funt, ut extra il- lud.territorium facile degenerent ac pereant. Per. nomen Fula Magori denotatur Flos Magorenfis, ach Mogorenfis populus, qui feroces funt Tartari, atque hodie fummam Indie partem inhabitant, qui- que vulgo Mogolli vocatur, primum hosce flores in ufum & zftimationem adduxiffet, atque ab hoc no- mine reliqua Malaienfium nomina Manoór , Manure, Malori , & Balur fuam habent originem. U/us. Magis ad ornamentum & oblectamentum uam. ad ufum Medicum hic frutex adhibetur, quod & teftatur Pro/p. Alpinus, in /Egypto nempe hosce flores a mulieribus magis ornamenti cauffa quam rei Medicz in ufum vocari. Ufitati enim funt & grati cun- &z conditionis hominibus, tam viris quam feminis; praefertim vero juvenibus, qui capillis hosce inne- &unt , ac veftibus adpendent ornamenti gratia, Hunc in finem circa Solis. circiter occafum talia capitula decerpenda funt, qua iíto vefperi fefe aperirent, poft hore enim fpatium , quo, decerpta fuere, fefe aperiunt fponte , ac penetrantiffimum fundunt odo- rem, dein a radiatis feparantur calicibus , amentis adligantur, vel in fafciculos varios conneétuntur, & capillis inne&untur. Talesque colligatos feu connexos flores Malaienfes nominant Carang a forma: alborum Coralliorum , que in mari crefcunt, ac nodofos ge- runt-ramos, ex quibus calx exuritur, quaque a Ca- rol. Out libr. exotic. 6. cap. 7. delineantur & defcri- buntur fub nomine Plante faxee Abrothanoides , atque a me loco fuo libro nempe duodecimo defcribuntur ac vocantur: Litbodendron Calcarium. Hisce floribus cubilia & lintea alba etiam fpergun- tur, quod calidis diebus gratum eft, & cerebrum re- focillans. Flores vespertino tempore decerpti., & recenti infufi aque, ita ut per fex octoque horas in- fufi & te&i fupernatent, hanc tam forti inpregnant odore , ut aqua Rofarum habeatur, qua facies lavatur ad refocillandum » ardentesque oculos refrigerandos. Pul- . Die geene, die met deze bloemen winft zoeken, moe ten bem alle halve jaar wan de oude bladeren , en een party ryskens ontbloten , zoo breyd by zig beter uyi, en draagd meer bloemen, In "t bolle pypje vind men by klar ren dag een. zoete zap of douw, die men uytzuygen pan. . Prosper Alpinus Pl. Egypt. cap. 19. T. 19. befcbryft deze bloemen onder den naam van Syringa Arabica, zeggen- de te Cairo in Ægypten vind men een welgetakte firuyks die kruypende , allengskens zyn boogte gewind. De bla- deren gelyken die van den Oranje boom, by draagd. wit- achtige bloemen, de Fasmynen gelyk, doch groter , wels riekender 5 en aangenamer , menypoemd ze Syringa Ara- bica, Jasminum Arabicum. In $ Arabi/ch en /Egyptifch Sambac , als mede Jesmen en Gelzeminum Arabicum, De flok werbeft bem tot de boogie van 3 a 4 weten, beneden is de ftam een kleene vinger dik, bard, en bout- achtig , maar een band boog boven de aarde , verdeeld by zich in veele takken, g yk de Fasmyn. In Ægypten is by zes maanden na malkander met bloemen. beladen , te weeten van April tot in Oétober. [ _ De bloemen zyn wit, en bebben ook 95 10 eR 11. blaad- jes in 2 lagen boven malkanderen , welriekender dan de Spaanfche Fasmynen, bebbende een gemengde reuk van Oranje-bloeyzel en Fasmynen. Zy vallen ligt af , en bebben een lange bals, geint de Fasmynen, waar meede zy loffelyk aan baare voetjes. ftaan. i In die Landen werden de ryskens op een flok van Fas- mynen geënt , en xo dragen zy in de eerfte 2 jaren. Zy konnen ook, uyt Aeren in Europa gebragt, lang duu» ren. Naam. In ’t Latyn Flos Manor. Maleyts Bonga Manoor. In’t Ternataans Saja Manure. Jn’t Indoftaans en Portugeefeb Fula Mogori en Mogoli: Op Favaanfch Camban Malatte. Amboinfch Copa Puti, by zommige Maleyers Malori genaamt. Maccaffaars Balur. Banda- nees Bonga Wungan. Sinees Batti how. Malabaarfch Madiapu. De Arabifche namen van Prosper Alpinus ziet boven. Plaats. Deze edele bloemen, vind men febier door bet gebeel Ooften van Ægypten, door Arabien en Indoftaaan tot in water- Indien, zynde buyten twyfel in alle deze Eylanden:gebragt door men/then , want van zelfs wajlen zy niets. zynde, als gezegt, zoodanig aan de bywooning van menfchen gewend, dat xy buyten dezelve ligt: ver- wilderen en uytgaan. De naam Fula Mogoti wil zeggen Flos Mogoren- fis, als of ze: de Mogoren, dat zyn wilde Tartaren, dewelke hedendaags Opper-Indien bezitten, en die men int gemeen Mogollen noemd , eerftelyk in gebruyk of e[lime badden gebragt , en van die naam zyn de andere Maleytze woorden , Mandor, Manure, Malori, en Balur verdraayd, Gebruyk. Ze werd meer tot cieraat en vermaak, dan tot de Medicynen; geoefend , gelyk'ook Prosper Alpinus getuygt, dat ze im Ægypten meer tot cieraat der. Vrous wen, dan in de Medicynen dienen, ` Zy zyn gebruykes lyk en aangenaam by. allerhande Stands-perzonen , zoo annen als Vrouwen, doch inzonderheid bet jonge volks die bet boofd-baayr daar mede behangen, en de klederen daar mede befleken. Hier toe moet men omtrent Sonnen ondergang zodanige knopen afbreeken , die den zelven avond {taan open te gaan , want omtrent een uur na bet afbrecken , gaan 2 van zelfs open , en zyn danop’tkrage tigfle van reuk; dan werden ze van de gefternde voetjes afgeplukt , aan fnoeren geregen , of: aan ruykertjes van verfcheide fatzoen gefteken, in de.bamyren gedragen: Zodanig aan malkander geregen. of eet bloemen; - noemen de Maleyers Carang , na de gelykeniffe van de avitte kraal-fteenen., die in Zee waffen met geknoopte taks ken, en waar wyt men kalk brand, by Carol. Cluß Exotic. libr. 6. cap. 7. afgefchetft onder de naam van Planta faxea abrothanoides , doch van my op zymplaats Lib. 12 befebreven, en genaamt. Lithodendron Calca- rium. Men beftrooyd "er ook de bedfteden en "t witte linnen met deze bloemen , bet welk by beete dagen aangenaam is, en de ber (Jenen verquikt. De bloemen *s avonds afgeplukt, en in verfch water gedaan , zoodanig'dat zy daar op dry- ven, 6 of 8 uuren daar op gelaten en toegedekt „geven bet zelve een zoo fterken reuk, dot men ’t woor: rooze: water zoude aanzien , waar mede men ’t aangezicht swaf om te ververfchen, en de verbitte ogen te verkoelen. ` G 3 Een s4 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXIX: Pulticula ex teneris ejus foliis ac floribus preparata conducit ad infantum corpora refrigeranda , ubi in- flammata funt, eadem hzc bina cum Oryza , Anifo, & Pulafario contrita optimam prebent pulticulam , qua, conducit omni cutis inflammationi & exanthe- mati, ad refrigerandum & exticcandum. Radix five fola, five cum illa Caju Baru feu Bonga Raja Puti, . in aqua.contrita & propinata, febrium zftum exftin- uit. d y Profp. Aip. l.c. dicit; ex floribus fui Sambac oleum in Agypto componi Oleum Sambacinum dictum , fine dubio per florum macerationem in alio quodam oleo; quod ibi adhibetur cogtra quosvis tumores duros, Scir+ rhos matricis , & nodos in partibus genitalibus, hoc enim oleum virtutes habet emolliendi ac. modice calefaciendi, uti & plures ejus ufus & utilitates ibi laudat, quas omittimus, quum nobis ignotus fit ejus preparandi modus in /Ezypto. . Ex iisdem quoque floribus Portugalli aquam deftils lant, uti & ex iftis arboris triftis, que in India ufurs patür loco aque Rofarum, quz dulcis eft, odorata, cor refocillans in Lypothymia € fummis ardoribus. Diximus, flores tantum per fex o&ove horas in a- qua effe macerandos, fi enim diutius relinquantur , putrefcunt , & aquam mucilaginofam & acidulam red- dunt, fub vefperam vero recentia iterum capitula eidem aque infundi poflunt. Flores, qui per diem aperti fuere, non adhibentur , quum ipforum pene- trantiffimus odor per radios folares in auras avolave- rit, quod plerumque in cunctis albis obtinet floris bus: ` DE Curam gerere oportet ; ne hujus fruticis flagella per terram prorepant , quum talia flagella producent copiofa folia nullos vero flores, quos magna profert copia, quum omnes. ejus rami ad quatuor vel quin- que pedum altitudinem adtollantur & ducantur. - Mulieres Indice -hosce macerant flores cum illis Sampacce, Canange, & Jasmini in recenti Calappi oleo, quod per tres dies Soli exponunt, omni au- tem die novos infundentes flores, talique modo o- leum adquirunt odoratum , quo juvenes praefertim tam mares quam femine, capillos inungunt, quod inter ipfos fummum habetur decus & ornamentum, fed a quo noftra natio abhorret ob fortem olei Ca- lappi odorem , cujus loco melius. eligitur oleum Caf- fambi , quod dein irroratur Benzoino & Agallocho. [n ardenti febre radix ejus contrita: cum fucco Sac- carbebo fronti inlinitur, ad eftum & dolorem tol endum. -+ m j In Celebe, ac prefertim in Macaffara in cunctis fepe fructibus dendrites quzdam reperiuntur , ubi inter alia in hoc quoque frutice talis dete&a fuit ; quz loco floris inventa fuit anno 1672 in.horto quo- dam Germani ibi habitantis, queque mihi biennium poft transmiffa fuit. Formam habebat capituli, feu inftar veri floris Bonga Manoér , nondum aperti , erat- que alba & dura inftar Silicis, feu Alabattri, inventa autem fuit in tubo veri floris, atque petiolum habe- bat ez ligno & lapide fenfim compofitum , quique hanc invenerant, inprudentur in menfa depofuerant, Limonum fucco conmaculata , qui fubito ejus portio- nem confumferat, atque poft fex annorum fpatium ipfius albus color in cinereum ac mortuum fere de- generabat colorem. +: ; ; „Dendrites hec Manorites, ac Malaice Meftica Ma- nior vocari poteft, quales plures Plinius libr. 37. cap. 10. & 11, enumerat ex forma animalium & planta- rum. denominatas ‚in quibus forte crefcünt, quales margaritariis hodiernis ignotz funt, ac fabule fuere habitz, fed que magis magisque producuntur. + Vere Jasmini fpecies hisce in terris quoque obviæ funt fab, nomine Bonga Gambir ,quz alba fpecies eft, ac potiffimum capillorum ornamento infervit mulie- ribus, inter quas quzdam tam mirum «habent. judi- cium: ut florum odorem comparent cum fimo galli- naceo, atque hinc Bonga Tay ayam vocent. Litoream quoque Jasmini fpéciem detexi. fed fe- mel tantum. in Saxofo Caytetto promontorio quz Hi- toés ora eft, illa autem mixtam gerebat formam Ma- norz & Jasmini. Frutex erat per fcopulos prorepens folia gerens Camuneng feu Lingoz, inferius. nem- pe rotunda, & in obtufum definentia apicem , paucis wa per- Een papje gemaakt van de jonge bladeren en bloemen, diend om de jonge kinderen daar meede te beftryken, die brandig van lyf zyn om te verkoelen ; dezelfde 2 met rysy Anys , en Pulafari ; geven een papje, bequaam op alle veri bitbeid en vurigheid des buyds te firyken y die bet ver. koeld en opdroogd. De wortel, % zy alleen, "t xy Pras men, met die van Caju Baru of Bonga Raju Puti, met water gewreven en gedronken, verflaat den brand in de koorize. Prosper Alpinus loco cit. zegt, dat van zyn Sam. bax-bloemen in Ægypten een olie gemaakt wordt, Oleum Sambacinum genaamt; buyten twyffel door "t weeken van de bloemen in eenig ander oly, bet welk aldaar ge. bruykt werd tegen allerley verbardinge,voornamentlyk van de lyfmoer en knopen in de Vrouwelyke deelen , want deeze oly beeft de krachten om te weeken „en matelyk te verwar- men, gelyk by nog meer nuttigbeden aldaar bybrengt , die quy moeten overflaan , om dat ons onbekend is’; boe bet zels ve in Aegypten gemaakt «verd, „Uyt dezelfde bloemen diftilleren de Portugezen een water , gelyk ook uyt die van Arbor triftis , dewelke men in Indien gebruykt voor Rooze-water , zeer verquikkende bet bart in flaauwte of groote bitte. Wy bebben gexegt, dat men. de bloemen maar 6 of 8 uuren in "t water moet weeken, want 200 Ze langer daar in blyven , zoo verrot- tenze , en maken ’t xelve goor, maar tegens den avond mag men verfcbe knopen in dat zelfde water doen. De- welke bloemen over dag geopend geftaan bebben, werden niet gebruykt , om dat baar mei reuk door de Sonne- firalen uytgetrokken is , bet welk gemeenlyk aan alle witte bloemen ge/chieds Men moet deze firuyk met zyne ranken niet veel langs de grond laten“ kruypen , vermits zodanige ranken veele bladeren, maar geen bloemen dragen, gelyk by anders doed „als-men alle de takken 4 of 5 voeten bong leyd. De Indifcbe Vrouwen weeken deze bloemen met die van Sampacca, Cananga, en Fasmynen in verfcbe Ca. lappus-oly , die zy drie dagen in de Sonne ftellen, doch dagelyks de bloemen vernieuwende, en zo bebben xy een oly na baar lands aart welriekende , waar mede "t jonge Volk, zoo Mannen als Vrouwen bet haayr fmeren, ge- vende onder baar luyden een groote bevalligbeid , doch onze Natie is.daar vies van, wegens den erken reuk van den Calappus-olye , in wiens plaats men beter neemd de oly van Cu[Jambi , die men daar na berookt met Ben- join en Agelbout. In de brandende koorts fmeerd men de gewrevene wortel met bet zap van Saccarbebe , op bet voorbooft , om de pyn van den brand te verminderen. Op Celebes , inzonderheid Maca[far , vind men in al- lerley vruchten dikwils eenige fleentjes , onder anderen ook zomtyds aan dezen ftruyk, diergelyke een-in plaats van een bloem is gevonden Ao. 1672. in een tbuyn van een Duytsman , aldaar woonachtig, die my 2 jaren daar na geworden is. Hy was gefatzoeneert als een knoop, of een regte Bonga Manéor , die nog niet-geopend is , wit, en bard, als een Kegel-fteen of Allabafter , by hadde ge- ftaan in de bolle pyp van de regte bloem, aan een fteel vaft ‚die niet fchielyk, maar allenxkens van bout en Been toeliep , die bet vonden , leyden "t onvoorzichtig op de tafel, daar Limoen-zop geftort was , °t welk bem met der haaft een boekje-afbeet , en 6 jaren daar na begon by allengskens zyn witte coleur te verliezen”, en doods of graauwacbtig te werden. SEO HS Dezen e mag men. Manorites , in’t Maleyts Mefti- ca Manóor noemen , diergelyke Plinius libr, 47. cap. TO em 11. veele verbaald , zoo by ‘zegt stu ead ope van gedierte en planten genoemt', daar in ze miJcbien waffen, onze bedendaagze Fuweliers meeft -onbekend , ew bes? fabulen gehouden , dog-die allenxskens voor den dag: omen. . ° LE ha ee uno. ADI De regte Fasmynen zyn in deze Eylanden ook bekend onder den naam van Bonga Gambir ‚te weeten de witte, en werd meeft tot vercierzel van "t booft-baayr by de Vrouwens gebruykt, xommige zjn zoo wonderlyk van oordeel, dat ze den reuk derzelver vergelyken by boender- drek, en daarom Bonga tay ayam. Ik bebbe ook een ftrandzoorte van Fasminum gevonden, doch maar eens op den klippige boek van Caytetto, der kuft van Hitoe , hebbende een gemengd fatzoen van Ma. noor. en Fasmynen. Het was een firuyk op de klippen kruypende , met bladeren als die van Camuneng of van Lingoo, te weten agter rond , en in een flompe AN toe- * 3 open- PE EE ET O Y VII Boek: XXIX. Hof AMBOINSCH KRUYDBOERK. 55 pertexta venulis, binos cum dimidio pollices longa, fesqui lata, kete virentia, ac bina femper fibi obpo- fita, curtis infidentia petiolis," Flofeulos gerit paucos fimul in racemo vel corymbo, formam habentes il- lorum Jasmini , longos gerentes tubos fed anguftio- res, quique compofiti funt ex quinque, fex, & octo petalis, albis,in quorum medio longus erigitur tubus iftillum continens: Horum odor eft inftar Jasmini ed debilior. Fructus mihi ignoti funt, ac forte nul- los profert, uti & incolis parum notus eft hic fru- tex, nec invenitur nifi in magnis & nudis rupibus; ad montium pedes fitis in terra. : Anno 1683 menfe Augufto gravi & infolito imbre reter hujus fruticis naturam fru&tus inventus fuit illi domefticorum Jasminorum fimilis, unicum. nem- pe modo granulum eo loci, quo flores locati fuere, magnitudinem habens Amboinenfis rubri feminis Catjang, fed anguítius & acutius, ac fuperne parum fiffum, roftrum quafi gerens prominens inftar roftri Anatis, anterius fufcum, pofterius viride „ad tactum molle & aquofum, ita ut videretur aqua effe repletum, femen gerens parvum nondum maturum , intra diei vero fpatium. exficcatum penitus erat in. tenue gra- nulum. ; $95 Anno 1688 fub finem pluvioforum menfiumin fi- nu Sinenfi Jasmini- fructus. iterum fuit obfervatus , qui granum referebat acutum. uti in priore, fed in- tus femen continebat nigrum & fplendens inftar Bliti vel Sajor Bajang. , Quum" hujus J'asmini litarei unicam modo obferva- verim plantam; alterum vero Jasminum litoreum feu Gambir Laut , magis. notum infra. ulterius deferipfis. QSJ E West - e $ e Ww Nomen. fupra memoratum Madja Pu a fene» quo- dam: Malabarico accepi , in Hort.'autem Malab. part. 6. Fig. 50. Malabarice vocatur Nalla Mulla, .Portu- gallicé Foela Magori. Belgice Moggari, ubi. &:dicitur aut nunquam hunc fruticem , aut non nifi in fumma fene&ute fructus proferre. a Tabula Ti Vigefina Son Ramum exhibet-fruticis , qui fos Manore Rumphio voca» tur, TESS tiu Ubi Li, A. ramulum fore. pleno majore: onuflum denotat. ru EL ne " X wl H ` OBSERVATIO. He plante vere Jasmini fpecies huc usque habite fant , tan- tummodo floribus differentes , funt nempe hujus Jasmini fpe- cies, que flores gerunt fimplices majores ac minores, tum & plenos majores quoque & minores, dein & foliatura etiam variar, nunc fcilicet obpofita nunc alternata & etiam ternata: Eftäue Jasminum Indicum Mali: Aurantiz foliis , flore albo pleno minore B/eys Prodr. 2. p. 59: & Jasminum Limo- nii folio conjugato , flore odorato pleno vario: Thef. Zeyl, P. 128. Tab. 58: Fig. 9. & Jasminum Arabicum folio Au- rantii flos pleno Muf. Zeyl. p. 32. & pte Arabi- cum foliis Limonii conjunctis; flore albo pleno odoratiffimo Boerb. Ind. H.L. B. p. 2. p.217. Syringa Arabica, flore duplici Parks Theat. p. 1467. reliqua vide in Thef. Zeyl. &c. H X « PS As E) Ex hisce parn Linneus fingulare conftituit genus, quod flores fint monopetali, faciesque externa penitus di- verfa, vocavitque Ny&antbem feu Noctis florem, quum fub vefperam flores fefe aperiant, per noctem albi niteant, & Oriente Sole decidant: Eftque Nyctantes caule volubili, foliis fubovatis acutis H Cor, p. 5. , CAPUT lopende » Mel weinige adertjes , 93 duymen lang , 1 breed, ligt-groen, en altyd 2 tegen malkander flaande , op kor- te fleeltjes. Dé bloempjes komen "weinig by malkander , aan een dolle ofte tros „van gedaante als Fasmynen , met lange halzen i doch Jmalder , gemaakt van 546 en 8 blaadjes, wit, en in de midden met een bol pypje ‚daar in een flieletje ftaat. De reuk is als aan Fasmynen , doch flapper. De vruchten zyn onbekend, en ^t draagd mi/Jcbien gene , gelyk "t ook de Inlanders weinig bekend is, en niet te vinden dan op groote en bloote klippen ‚aan de voet van de bergen op ^t land leggende, j Anno 1683. in Auguftus, by de fwaare en ongesvoone regen- MoufJon , is buyten gewoonte van die ftok gevonden een vrucht aan detamme Fasmynen gelyk , te weeten maar een korl ‚daar de bloeme geftaan badde , in de groote van een Amboinfche roode Catjang , doch fmalder en_fpitzer, aan "t, voorfte een weinig gefpleeten , met een overbangen- de fnuydt, als een Eende fnavel , voren bruyn} en agter groen „ gants vochtig en waterachtig in: "t aantaften; dat ze fcheen vol enkeld water te zyn, met kleen en fyn zaad daar in, "t welk niet ryp was, en binnen een et- maal droogt'*t gants op tot een dunne korl. Anno 1688. in 't wytgaan van de regen- Monffon , is in de Sineze ftraat de vrucht van Fasmyn weder gezien, zynde een fpitze korl als te vooren, maar binnen wierd Jwart en blinkend zaad gevonden, als dat van Blitum of Sajor Bajang. Dewyl ik nu van "t voornoemde Jasminum litoreum maar eene plante Lied bebbe, zoo beb ik in ’t wervolg dezes boeks eenander Jasminium Littoreum , of Gambir Laut, met die naam beter bekent beftbreven. De bovenftaende naam Madja Pu, beb ik van een ou» den Malabaar geboort , doch in ‘Hort. Malab. part. 6. Fig. so. wert bet genaamt in "t Malabaars Nava mulla, Portugeefch Foela Mogari. In 't Duytich Moggari yal- waar mede getuygt werdt, dat deeze Struyk of nooit yof alleen in boogen ouderdom vruchten voortbrengt. De dertig fle Plaat: … Vertoont een Tak van een Struyk, welke de Massen bloem van Rumpbius. genaamt wert, EES Sa bere Lett... A, een zakje aanwyft met een dubbelde grooter oem. ^ AANMERKING. Deze planten zyn tot hier toe voor waare zoorten van de Jasmynen gehouden, alleen doot de bloemen onderfcheiden, want daar zyn zoorten van deze Jasmynen, welke enkelde bloémen grooter en kleinder voortbrengen,als meede die dub- belde grooter en kleinder vertoonen, zoo verfchillen zy ook in hun blaaden , welke , te weeten ‚dan tegens elkander over, dan verwiffelt ftaan , en ook drie bladen byeen geven: en" deIndifche Jasmyn met bladen van de Oranje-boom ‚met een kleinder' witte bloem van Breyne Prodr. 2. p. 59. en de remisi met het zamengevoegde Limoen-blad , met-cen dub- ‘belde ruykende en verfcheide bloem van de Thef. Zeyl. p. 128. 7..58. Fig. 2. en de Arabifche Jasmyn mer het blad van de Oranje-boom , en een dubbelde bloem.in het Muf. Zeyl. p. 3a. en Arabifche Jasmyn met t zamengevoeg- de bladen van de Limoen met een dubbelde zeer ruykende bloem yan Boerb. Ind. H.L, B. p. 2. pag. 217..en Arabifche Syringe met een dubbelde bloem van Parkins, Theatr. p. 1467. het overige ziet verders in de Thef: Zeyl. op de aan- gehaalde plaats: i Uyt deze P anten heeft Linneus een byzonder geflagt ge- maakt, om dat de bloemen eenbladig zyn, en de uytwen- dige gedaante geheel verfchillende , en heeft het zelve Wy- &antbes , dat is nagt-bloem genaamt, om dat de bloemen zig tegens den avond openen, de ganfche nagt fehoon wit blin- ken, en met het opgaan van de Son weder afvallen „en is de Nyétantes met een omflingerende fteel, en rondagtige pun- -tige bladeren in de Hortus Cliffort. pag. 5. xxt 56 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXX, CAPUT TRIGESIMUM. Flos Coeruleus. Bonga Biru. Onga Bien funis eft, eandem habens craffitiem , B quam precedens Bonga Manoor , fed longiora e- mittit flagella, quibus mediocres adfcendit arbo- res, queque ramis fefe adeo firmiter inplantant , ut in corticibus ipfarum fulcos relinquant. Mox au: tem. ab ortu hic funis fefe in plures dividit ramos, atque hi iterum in tenues ac virides rachides , quibus quatuor vel fex infident folia, directe fibi obpofita, inpari uno. extremo. z 1.4 a Folia hec optime conveniunt cum illis Lathyridis Japanenfis , ea illis Corallarie parvifolie, pol- licis articulum longa, unumque lata , fuperne rotun- da, flaccida, viridia, ac parum rugofa , feu. pilofa, inferne glauca. Rachides , quibus infident , digitum longe funt, fatisque ample diftant, nihilominus tamen hic frutex frondem gerit denfam. Ex alis foliofarum rachidum alter provenit petiolus „ in fummo incurvum gerens geniculum ,atque ex hoc flos excrefcitfolitarius, cam- pane formam habens, fed inzquales in oras fefe ex- plicans „ab una enim parte deorfum dependet ; & quafi apertus eft, ubi & interne bina alia. minora confpi- ciuntur petala, que complicata fünt , ac fimul album obtegunt capitulum, fub qua alba quzdam latitant ftaminula ; Ípfius color eft intenfe coeruleus inftar Indigo, ad oras violaceus, floris vero fundus pallide flavefcit , ac parumper ftriatus eft y uti in Viola tri- colore.. Tubus autem floris viridi infidet ae barbato calici, atque hic inter-bina alia barbata- foliola. «i -..Fru&tus funt filique tenues &. anguíte, ultra. digi- tum longe ,.ac.vix.dimidium late, in quibus. decem vel duodecim locantur tenuia officula nigricantia , in- curvisque lineolis notata , paulo minora fabis Sinenfi- bus, ac tenuiora & glabriora.. Hujus plante fapor dulcis eft up in Trifoliis. Flores per totum annum in hoc obfervantur fruti- ce ‚qui magnum hortis praebent ornamentum ‚non aù- tem aliis adponendus eft arbufculis ,. quum ipfarum ramulis nimium fefe inplicet, ipfosque tandem fuffo- cet, fed in feparato horti angulo deponendus eft , vel fupra afferculos ducendus. Nomen Latine Flos Ceraleus. Malaice Bonga Biru, alia quoqüe 'adpropriata” gerit nomina fed minis in- condita, uti Malaice Bonga Calente. Ternatice Saja Cotele , & ‘Bokyma Cotele „A, €” Flos Clitoridis' feu“ Cli- toris Brincipiffe , atque hinc Portugalis dicitur’ Fula Criqua. Malaienfes enim Calente vocant, & Terna- renfes Cotele eam partem in concha feminea, que apud Muhammedanos circumcifioni feminarum dica- ta eft, nempe Nymphas utrasque, & Clitoridem, quam- vis eo nomine etiam indigitent carunculas in, hiante concha confpicuas , quas hic. flos magis refert. Qui- dam-porro Malaienfes hunc quoque vocant Bonga -Talian,& Bonga Nafi, quum coétam Oryzam hoc aa tingant, atque binc. Portugallice vocatur. Fula arróz. SOR ra d - "Locus. Non copiofe crefcit in Amboina; fed. fre- quentior eft in Java; inque hortis colirur,atque fù- pe las ducitur, ob ejus umbram, licee quoque hunc obfervaverim in Hitoeá fponte crefeéntem in- yd BER er argillofó ac faxofo Solo. - + us, Hirci & oves amant hecce depäfcere folia funt enim dulcia , ac ficca" d nente qualitatis uti Trifolit folia. Flores eum Calappi Iymphä coqui poflunt ac edi, olus enim prabent malle ac tene- rum. „Hi antem potifimim adhibentur ad ‚codtam ‚Oryzam cerüleo tingendam colore, in Indorum.e- -nim .conviviis ‚elegantia'Genferur, quum cocta Oryza tribus quatuorve- variis. coloribus diftinéta menfis iv- ponatur. lidem hi flores aceto & aque infufi , vel cum his contriti tinéturam exhibent, qua alba ica ceruleo inpregnantur colore, fed qui non admodum durabilis eft vel perfiftit. e Licet hujus plante flores campanam referant cœ- ruleam, maxime tamen differunt a Campana coerulea in Europzorum herbariis prefertim a Dodoneo libr, a cap. 7. defcripta , uti &a Granunbile , feu Bel ,& Grano Indico XXX. HOOFDSTUK. De blaauwe Chtoris-bloem. | Onga Biru is een touw van dezelfde dikte als de B voorgaande Bonga Manoor 4 doch langer van rans ken, met dewelke; bet middelbaare boomen, oploopt, en om derzelver takken zoo vaft flingerd y: dot bet ook kepen in de fchors maakt. Strax. van Zyn:oorfpronk ver. deeld bet zich in veele takken, en dezelve wederon in dunne en groene ryskens , daar aam 4 of 6 bladeren Jlaan , regt tegen malkander , met een voor uyt alleen, i` De bladeren gelyken beft die van. de Fapanfe. Aarda- kers, of van den boom Corallaria parvitolia,»ecn lid wan een duym lang , en een breed , voren rond, flap sbo- ven gras-groen , en wat ruyg-baayrig-, onder blaauw TOEn. > i DR : De ribbekens of ryskens , daaraan zy flaan, zyn een vinger lang , en die [taan «vut wyd van malkander ‚niet te min is de gebeele ftruyk digt van loof. Uyt den jelioot der blad-dragende fteelen:komt een andér fleeltje voort, op zyn top een krom knietje bebbendes daar aan waft een enkelde bloem, in gedaante van een klok - doch ongelyk van randen, want aan de eene. xyde is zy neergelaten.en als geopend , alwaar men van binnen*2 andere blaadjes ziet, die t zamen gebogen flaan , en bedekken: een wit beuvelken , waarsonder eenige. witte draadjes: fcbuylen. De coteur is boog-blaauw., igelyk Indigo, aande, kanten ook violet, maar de grond van de bloem is licbt-geel , en wat geftreept , gelyk ‘dan de Viola tricolor. De ‘hals van dit kloxken Baar in sen groen gebaard: kelkje, en ^t zelve tullcben 2 anderevensgebaarde-blaadjes. ` f De vruchten zyn dunne en fmalle bouwen , ruym een vinger lang , en-fchaars een-balve: breed, daar into a I2 dunne boontjes leggen, fwartachtig:, met enige krom» me linien geteykend „wat kleender dan Sineeze boontjes, dunner en gladder.~De finagk in. de plante is zoet, gelyk in de klaveren e AE x De bloemen vind men 't geheele har door aan den ftok, gevende een grooten cieraat aan de Late, doch: men moet bet niet by andere boompjes zetten, om dat bet des- zelfs takken te zeer. omflingerd en eyndelyk vertourgt , maar bem een byzondere boek in den tbuyn laten, of op latten leyden, f Naam, In ’t Latyn Flos Oæruleus.; Maleyts Bonga Biru, doch by beeft eygentlyk nog andere namen, die wat ongefchikt zyn: als in "t Maleyts Bonga Calente, "Ternataans Sch Corete, en Bokyma Cotele, daf is flos Clitoridis of Clitoris Principiffe ; en daarom by de Por- tugezen Fula Criqua. Want de Maleyers noemen Ca- lente, en de Ternatarien Cotele, dat deel van de Vrou- — welke febulp , bet welk by de Mubammedanen in de Vrouwen befneden wert , te-weeten byde de Nympben en de Kittelaar „ /choon: door dit. woord ooksbetekent werden de kreuken zig vertoonende in de geopende fchulp , „welke deeze bloem-meêr verbeeldt. ` Sommige Male yers noemenze ` Bonga Tallan , en Bonga’ Nafii, om dat: men: de gekookte ee meede verwd”, en-zoo in "t Portugeejch Fula amos... y SEN ES Me Xm 191 ius Plaats. Het waft niet veel in Amboina, maar meer op Fava, men voed bet in de thuynen en op luyfels , die men wegens fchaduwe maakt, boewel ik bet op Hitoe in de velden ook gezien bebbe van zelfs waffen , onder bet gras , op een barde kleyacbtige grond, it enin condi „Gebruyk. De Bokken en Schapen eeten. deze bladeren gem, want zy zyn zoet, boewel droog getemperd, in D cdanigbeid eek Maveren, E tas GE -Calappus koken en.eeten., doch zy geven een week .en mals zoet. moes, De werden meejb gebru | om de gekookte rys blaauw te verwen ‚want by deh dia” men op bare maaltyden werd bet voor een fraayigbeid gehouden. den gekookte rys van 3 of 4 coleuren op te zeiten. Dezelfde bloemen met azyn en water gewreven geven een tinttuur , om bet witte linnen blaauw te ver- wen, doch ze is niet beftendig. En! X Hoewel de bloem van dit gewas mede een blaauw kelxken gelykt,*z00 verfchild ze nochtans merkelyk van ` de Campana Coerulea, in de Europifcbe Kruydboeken» met namen by Dodonzus libr. 3. cap. 7. petes; Wei ——— TTE PER VII Bock. XXXI Hooff. Indico ab Avicenna & Serapione depicto , quod juxta ipforum relatum virtutem habet calidam ac purgan- tem, quz in cerulea hac Campana per totam fere Indiam nota non obfervatur, Galline hec quoque folia quam maxime expe- tunt, fepe enim hisce involant fruticibus , ubi folia depafcuntur, ac pullis fuis objiciunt, cunéta tamen hecce animalia frondem hanc fpernunt, quum hanc reperiant inter abrupta & proje&a flagella. Anno 1690 e Java in Amboinam delatus eft hujus fpeciei flos plenus, qui citiffime marcefcit, quam decerpa- tur, atque ad candelam ex purpureo rubet colore. Schanga Cuspi Malabarorum , Gocarni Bracmanis , Fabas d'Brbammane Portugallis , Smalt-kruyt Belgis, in Hort. Malab. part. 8. Fig. 38. defcriptum, fupra memoratus eft Flos Ceruleus , praefertim fecunda ejus feu coerulea fpecies in textu defcripta, ac Breynio Cent. 1. cap. 31. diéta Flos Clitorius Ternatenfium. Ternatice Bokyni Coteli. ; Tabula Trigefima Prima Ramum exhibet fruticis, qui Fos Ceruleus & Clitoridis vocatur. OBS ER VA ERO. Hic eft Flos Clitorius flore coeruleo. Thef. Zeyl. p. 100. & Flos Clitorius Breyn. Cent. pag. 76. Phafeolus Indicus Glycyrrhizz foliis, flore amplo coeruleo. H. Amfi. Tom. 1. pag.47. & Phafeolus Indicus purgans, feu Galega Pha- feoloides Zeylanica flore coeruleo Muf. Zeyl. pag. 10 & 31. Phafeolus Indicus Glycyrrhize foliis, flore coeruleo am- plo, five flos Clitorides Breyn. Prodr. 1. pag. 43. & Cli- toria foliis pinnatis H. Clif. p. 360. & Royen. Fl. Leid. Pr. p. 369. reliqua vide in Thef. Zeyl. Le, 5 t been AMBOINSCH KRUYDBOEK. 57 als mede van bet Granumbile of Bel, én Grarium Indi- cum by Avicenna en Serapio afgemaald „welke na baar Jchryven , een beete en purgerende &ragt zal hebben , waar van in onze blaauwe klokken niets befpeurd werd, boe- c: zy Be y door gebeel Indien bekend is. € iloenderen zyn ook gretig op de men ziet de Klok- Hennen $ den (ton Se afplukken „en bare Kuykens voorwerpen. “Egter ziet men alle de voornoemde dieren dit loof verachten , als zy tonder afgebrokene en weggeworpene ranken vinden. In’ Jaar 1690 is van Fava in Amboina gebragt cen dubbelde of gevulde zoorte bier van, dewelke zeer igt verflenft ; als men ze afbreekt; en by de kaars febynen zy purper-rood. Schanga Cuspi by de Malabaren , Braminees Gocarni, Portugeejeb Fabas d'Brhammane. Jn 't Duit/ch Smalt- kruyt, in Hort. Malab. part. 8. fig. 38. befcbreven, is bet bovenftaande Flos Coeruleus „inzonderbeid de tweede of blaauwe zoorte in de text befchreven , by Breynius Cent. I. cap. 31. genaamt Flos Clitorius T'ernatenfium. In't Ternataans Bokyni Coteli. ` De een- en dertig fie Plaat Vertoont een Tak van een Struyk, welke de Z/gauwe ofte de Clitoris bloem genaamt wert. AANMERKING. Dit is de Flos Clitorius met een blaauwe bloem van de Thef. Zeyl. p. 100. en de Flos Clitorius van Breyne Cent: p. „76. Indifche Phafeolus met het blad van het Zoer-hout, en een breede blaauwe bloem van de Hort. Amft, Part. 1. p. 47. en Indifche purgeerende Phafeolus „ofte Galega na boonen gelykende van Zeylan. met een. blaauwe bloem in het Muf: Zeyl. p. 10 en 31. en Indifche-Phafeolus met bladen van het zoet-hout, met een breede blaauwe bloem, ofte de Flos Clitorides van Breyne Prodr. 1. p. 43. en Clitoria met ge- vleugelde bladen in de Horz. Cliff. p. 360. en in van Royens HJ. Leid. Pr. p. 369. het overige ziet in de Tbef. Zeyl. op de aangehaalde plaats. } CAPUT. TRIGESIM. PRIMUM. Ser Abrus frutex. Zaga. Aga fabfrutex quoque eft volubilis ac prorepens, Ge cujus funis craffior ac lentior eft binis, prece- dentibus, non tamen ita ‘lignofus , ejus enim fub- ftantia magis juncea eft, ac proin difficilius frangitur, incusque parvam gerit cavitatem. — ^ ^" n “ Funis hic non rotundus eft fed planus, acfi bini concreti effent, ex cinereo & ruffo variegattis. Ejus trüncus feu ftipes mox fefe fupra radicem in pauca fed longa &,flexilia dividit flagella, atque hec iterum fefe in alia minora, que cunéta proximis fefe firmi- ter involvunt arboribus vel ftipitibus, fique hos ad- tingere nequeant , fibi invicem fefe inplicant, miram- que formant intricationem , atque hzc ubique ad la- tera novos tenues ac plerumque transverfales emit- tunt petidlos , qui retroflexi funt, fimplices, & inre- ulares y Hides Potiola infident bina fibi obpofita per Sodi: tredecim, ac Be Se paria. ^ Foliola hxc cum illis Tamarindi conveniunt, fed + fünt tenuiora, Szen pallide virentia h. e. fla-, vefcentia, que tam le prebent adfpectum , quam in ulla alia quavis planta’, vetúfta vero penitus fant viridia, ac fere paralelogramma formant, h. e. figu- f ` am & quadragonam , árticulum longa, ac vix feni agir lan ES - LL E Miram habent proprietatem Solifequam , Solis cur- fum adeo precife obfervantia, ut in nulla alia tam perfe&am obfervaverim planta, licet Tamarindus, & Crifta Pavonis fimilem quoque fed non ica regularem. , habeant naturam, matütino enim tempore , quum Sol oritur, fefe explicant, totusque frutex laete viridi & tenera ornatus eft coma, meridiano tempore furfüm fefe claudunt, quedam magis, quzdam minus, prout. Soli magis exponuntur, mox dein fefe iterum explí- cant usque ad Solis occafum, quum fefe firmiter deorfum contrahunt ac claudunt fub rachide, ita ut (Tm. Y. fupe- "na breyden zy baar weder uyt tot na XXXL HOOFDSTUK. | De Abrus-Struyk, ` ) s is mede een dunne kruypende beefter , dikker en taayer van touw dan de 2 voorgaande, doch min boutacbtig , want zyne fubflântie is meer biesachtig, inh aa qualyk te breeken , binnen met een kleene bol- eid. Dit touw is niet rond, maar plat, en als van tween aan malkander gegroeyd „uyt den graauwen en roffen ge- mengd, De flam verdeeld zig ftrax boven de wortel in weinige „doch lange buygzame ranken , en dezelve weder in andere, bun alle om de naafte boomen ofte ftaken zeer daft flingerende, en z00 xy dezelve niet aantreffen, vleg- ten zy baar om malkander zelfs „makende een wonderlyke verwerringe „overal. ter zyde wyt/cbietende andere dunne fteeltjes meeft overdavers ‚veele ook agterwaarts gebogen; die enkeld , en zonder ordrezyn , daar aan de blaadjes ftaan, in 2 ryen over mälkander, met 12. 13 en 14 paren. Deze blaadjes gelyken die van de Tamarinde ‚doch zyn dunner’, gladder , d Net gras groen, dat is geel-groen, zoo, blyde van aanzien, als men aan eenig gewas vinden mag, doch de oude worden regt. on, d d ralelogr EE, dat is lang wierkantig van fi- guure , een, lid lang , en Jebaars een balye vinger breed. ` Zy bebben een wonderlyke Sonnen-volgende Sen den loop der Sonne zoo precies waarnemende , als ik aan geen andere Plante zog volkomen gezien hebbe, boewel den Tama: tyhen Crifta Pavonisdezelve aard merkelyk mede bebben, ant des ogtends, als de Sonne opgaat, breyden zy baar uyt, en de Lag Jak pronkt met zyn jeugdig groen; des middags fluyten zy baar toe na boven, zommige min, zómmige meer ‚naar dat zy ín de Sonne ¿Jean Jirax daar onnen ondergank, . dan fluyten ze baar vaft toe beneden de Deel, zodanig dat als dan de E iiit zyde, °t welk anders de NE ir, uy- er als een Pa» 5 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXXI. fuperior ipforum pars, quz interna proprie eft, ex- terna fit, contrario modo quam in Crifta Pavonis, ux internam femper foliorum partem abfcondit, hzc omnia in teneris obtinent foliis $ Solique bene expofitis, vetufta enim nec Soli obpofita non tam recife hunc obfervant ordinem: Folia mafticata pri- mo faporem prebent amaricantem , mox autem dul- cefcentem, ac dein proxime ad Glycyrrbizam adce- dentem. 1 Flores peculiari ac crafío ex petiolo feu racemo excrefcunt , qui in fuprema parte inftar hami adun- cus eft, plurimaque gerit coadunata & acuta capitula, quz in elegantes fefe explicant flores, illis Lentis fi- miles, pallide cceruleos, ac parum purpurafcentes. Plurima horum florum pars decidit , qui veftigia que- dam verrucofa relinquunt. Perfiftentes breves pro- ferunt craffasque filiquas , vix minimum. digitum lon- gas & craflas, retroflexas quoque, & inftar hami a- duncas , quumque mature fint gilvi coloris, & ad unam dehifcunt partem , ubi officula exhibent rubra, eleganti & vivaci rubedine fplendentia. Officula hzc magnitudinem habent. Viciarum , feu paulo majora funt, ex rotundo acuminata inftar ovulorum, in a- cuto apice hilo nigro notata, & excavata, ubi venu- la locatur, per quam filique junguntur , reliqua offi- culorum pars eleganter rubet ac fplendet inftar poli- torum Coralliorum , glabra eft , & lapidea. Quum hzc officula nimis cito decerpantur, vel recenter de- cerpta in obclufo deponantur loco, fenfim penitus nigrefcunt, vel ex fufco colore fordent. ujus radix longiffima eft ac tenuis , longe fub terra prorepens, non autem tam dulcem gerit fapo- rem quam folia. Notandum porro eft , fupra memoratam Solifequam proprietatem turbari , quum tempus fit pluviofum , quod. plerumque obtinet in omnibus talibus plantis, uz pinnata gerunt folia; idem quoque obtinet, uti dicum fuit, ‘nimis‘ fub aliarum arborum ùm- bra locentur, vel talibus inponantur ramis, qui a So- lis radiis non tanguntur. ~ Nomen. Latine Abrus frutex , & fimpliciter Abrus , five Abrus Alpini , ad diftinctionem arboris Abrus di- Ge, que Corallaria eft fupra libro quinto defcripta. A Guo vocatur Vicia Africana, aliis dicitur Phafeo- lus de Jemen, id eft Arabie felicis. Malaice Zaga, e- jusque officula Bidji Zaga. Aliis Condori feu Condorin parvum, veri enim Condori funt femina Corallarie parvifolie. Belgice Coraal-kruyd... Ternatice Ide Ide Malacco, h. e. oculi Sturnorum a forma officulorum. Amboinice Aylaru Pidjar, h. e. granula obturationi infervientia ad diftin&tionem Aylaru Pobon, quod eft: fupra memorata Corallaria. In Hitcea Aylalun „ Ban- da Caju Lale. Sina Tsjontsjo feu mei > feu uti Germani fcribunt ac Wei od „€. pupilla oculi, licet Sinenfium granula paulo fint minora. ` -= Abrus Greca eft vox, qua fignificatur Mollis, te- ner, quum ejus folia fint tenerrima ; Zaga origine Ara- bicum eft, Zaga enim denotat artem Aurifabrorum exercuit , unde Mello Zagati fal aurificum'h, e. Bo- rax, grana enim hzc Aurifabris in ufü funt, uti in- fra dicetur, ` : ; `“ Locus. In cunctis fere obcurrit aquofe Indie infu- lis; DEE eea in Amboina , ubique tamen quan- tum videtür, per homines plantatus ‚ac dein five per aves five per alium cafum inter alios frutices per officula propagatus. In aliis quoque Indiz Orientalis regionibus notus eftusque in Sinam auftralem. Pröfp. Alpinus hunc in Egypto obfervavit ac defcripfit. In noftras terras primum deductus eft ex Guinea. Ho- noriuy Bellus in Candia illum invenit, fed ibi primum adlatus eft ex x Africa. In Brafliz campis nunc quoque copiofe reperitur. "Oportet autem, ut folum ‚in quo crefcit, fit durum, argillofum, ac lapillis mixtum, in molli enim arena hzc officula din decumbunt , ante- quam progerminant, ^ ^ — .^ Apud Clufium libr. 4. exotkeeap, 15. legitur , quem- nam inpenderit laborem, ut officula hzc ex Africa ipfi adlata progerminarent, atque quo modo com- pererit, horum quzdam poft trium annorum. decur- fum incorrupta penitus in terra decubuiffe, Obfervavi quoque poft annum a fationis tempore in terra argil- lofa fterilique modo progerminaflë, in argilla autem nigra pingui & faxofa multo precocius excrefcebant. * buyten komt, contrarie met de Crifta Pavonis , deweike altyd de binnenfte zyde verbergt , dit alles is te ver- ftaan aan de jonge bladeren , en die wel ter Sonne (taan: want de oude, en die niet veel Sonne uytflaan , onderbouden die order zoo precies niet. De fmaak van de geknouwde fchynt in "t eer(le wat bitterachtig , maar werd fbrax zoet, en ten laatften zeer eygentlyk bet zoet= bout verbeeldende. Het bloeyzel komt voort aan een bezondere dikke fleel of tros, aan zyn opperfte eynde krom „als een baak , digt bezet met fpitze knopen, waar uyt worden fchoone bloe- men, bet Linzeebloeyzel gelyk, ligt-blaauw , een weini na bet peerze trekkende. De meefte van deeze bloempjes vallen af, nalatende eenige wratten aan den feel. De andere brengen korte dikke bouwen voort, fcbaars een pink lang , en dik, cok agterwaards gebogen met een krom baakje voor aan, als zy ryp zyn ‚muys-graauw, herften aan de eene kant opem , en vertonen bare roode korls of zaden , met een levendige roodigheid blinkende, Deze korls:zyn in de groote van Vitzen,of wat grooter, uyt den ronden wat toegefpitft als een Eytje, aan bet Jpitze eynd een fwart plekje bebbende „en in het zelve een kuyltje, daar in een adertje flaat , met het welk xy aan de fchalen bangen, de reft van de koris is fcboon blin- kend-rood , als gepolyfte Coralen, even, en fleen-bard, Als men deeze korls te vroeg afbreekt „of de verfch af- gebrokene in een bedompte plaats verwaard , 200 were den ze met er tyd gebeel [wart , of leelyk bruyn. De wortel is zeer lang, en dun, verre onder de aar- de kruypende, zoo zoet niet als de bladeren. Het ftaat te merken , dat de bovenftaande Sonne-ey- genfcbap geturbeerd werd, als bet regen-achtig weer is, gelyk gemeenlyk gebeurd in alle zodanige planten , die gepaarde blaadjes bebben. Het zelve gefchied ook „als ge- zegt, als zy te veel onder de Jebaduwe van andere boomen flaan, of aan zodanige takken, die van de Son niet ge- raakt en worden. Naam. In ’t Latyn Abrus frutex , en alleen An brus, ofte Abrus Alpini, tot onderfcheyd van een Abrus Arbor, bet welk is de Corallaria ‚boven in "t 5de Boek befchreven. Clufius noemd ze Vicia Africana , andere Phafeolus de Jemen, dat is Arabie felicis. Maleyts Zaga , en de korls daar van Bidji Zaga. By andere Cons dori of Condorin, bet kleene, want de regte Condo- rins zyn zaden vande Corallaria parvifolia. Jn ’t Duitfch Coraal-kruyd. Ternataans Ide Ide Malacco , dat is Spreeuwen.ogen , van de gedaante des koris. Amboinfch Aylaru Pidjar, dat is Soldeer korls , tot. onderfcheyd van de Aylaru Pohon ‚bet welk is de voor/z. Corallarias Op Sige arem Bandanees ei von Sea? jontsjo of Tsjontsjii, of gelyk de Hoogduytfche fchryven en lezen Zongzi , dat is Papilla Een ab de Se koris wat kleender zyn. zx A A _ Abrus is een grieks woort , bet geen betekent zagt , teer, om dat deszelfs bladen zeer teer zyn. Zaga is van Arabi- Jebe afkomft , waar van Mello Zagati, dat*is zout van de Silverfmits , ofte.de Borax; de korrels bier van Ser de Goud/mids in gebruyk , zoo als beneden gezegt 24 werden. MO EA die Hr Plaats. Men vind bet [chier in alle de Eylanden van avater- Indien , redelyk veel in Amhoina , doch overal eer- fielyk „zoo men bemerken kan ‚door. menjcben. geplant, en daar na door "t gevogelte , of ander toeval,in de naa, ruygte gebragt, met de korls. In andere ryken van Ooft- Indién is bet ook bekend, tot.in zuyder- Sina toe. Prosper Alpinus heeft "t. in Algypten belchreven. In onze Lan den is bet eerft gebragt uyt Guinea. Honorius Bellus beeft bet in Candia gevonden „doch is al ar ze pra uyt Africa, In de Velden van Brafil vind men.’t ook nu overvloedig. De grond daar bet. walt, moet kleyachtig, bard , en. mei kleene fteenen gemengd zn» maar in ‘t mulle zand blyven de korls lang leggen » eer ze opkomen. - . By Clubs libr, 4.'Éxotic. cap. 15. kunt ; is libr, 4. E berg um wat moeyte by gedaan beeft, om deze, koris , hem H S doen - by bevond Africa toegebragt yi opkomen , en hog. by -bevond beeft , dat "er SÉ a drie jaren, noch. onbedorven in de aarde lagen. Ik Wie ervaren „dat xy een jaar na bet zaayen eerjt opquamen , in een magere kleygrond , maar, in een fwarte en vette kley, daar. flesnen. onderliepen » quamen zy veel vroeger op, "d acum. 5 = d ag ës dës Bee si - Gebruyk. Wi VH Boek. XXXI Haat, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 59 Ufus. Hic frutex fubtilibus ex partibus conftat, dulcis eft, ac fimul parum detergens, ejus vero offi- cula flatulenta funt, & ventriculum gravantia 5 foliola vero ejus hisce in terris loco Glycyrrhiza adhiben- tür ad binos faucium morbos , ad raucedinem nem- pe, ac tonfillarum tumores, unde & Malayenfibus tanquam fpecifica gutturis planta cenfetur. Foliola hec cum Siri Pinanga mafticantur, vel fervide in- funduntur aque, ac loco potus Thee bibuntür , ip- forum autem dulcedo multo magis naufeofa eft quam Glycyrrhize, obfervavique , fi per aliquot continuos dies ufürpentur, in lingua amaritiem producere, ita ut videantur in ftomacho bilem generare, ad pri- mum enim guftum fubtilis perfentitur amarities. . Zaga ab hisce incolis ad cibum non adhibetur , uti contra Profp. ` Alpinus cap. 21. de plantis ZEgyptüs teftatur, Algyptios hujus Zage officula coquere, & inftar Lentum edere; Pif autem teftatur apud Bon- tium cap. 43 Phafeolum Indicum rubrum in Brafilia, ubi copiofe crefcit, neque ab incolis necue a pere- grinis ad cibum adhiberi, ubi addit, oflicula hzc noxium ac flatulentum prebent nutrimentum. Gra- nula hec macerata intumefcere ac flatulenta elle, edoceri poteft ab aurifabris, quum hzc cum pauxil- lo aque conterant , tum unum granulum in fatis ex- tenfam glebam feu pulticulam fefe diffolvit, que vi- fcofa eft ac tumida, cum hac conmifcent contritum vel contufum oblinimentum , quod ex minerali quo- dam conficitur; vel Boraci etiam admifcetur, atque hoc obliniunt aureorum operum extremitates, quas tali modo confolidant. - Infcii non adcurate adtendentes , quid ifti admifcea- tur pulticulz , putant hzc officula fola ad confolida- tionem adhiberi, quod erroneum eft, hec enim pul- ticula tantum adhibetur ad minerale oblinimentum conmifcendum , ac melius adglutinandum: Defeétu verorum Condoriorum , que femina funt Corallariz arvifoliz , atque in paucis crefcunt regionibus , hzc Daga officula in ufum vocari poflunt , quz hinc quo- que Condoria parva vocantur, non autem adeo z- quale habént pondus quam Condoria genuina , quo- rum decem unicum Maas conftituunt , ac decem Maas unum Tayl feu decem cirtiter Drachmas Hollandi- cas continent, contra viginti funt, viginti & unum Zage officula unum Maas pon» derant, quod pondus circiter eft nummi aurei Hol- landici ducaat dicti, - Contra aphthas radix Liqueritie cum Zage foliis aqua incoquenda eft pro gargarismate. Ante fexaginta vel feptuaginta annos hzc officula apud Europaos magno erant in pretio ob elegantem ipforum colorem ac duritiem , quum primum nem- pe ex Guinea in Hollandiam adlata eflent, matrona enim tum folebant hec terebrata amentis adligare, vel fola vel cum margaritis interpofitis, que amen- ta vel manibus vel collo adpendebant inftar Coral- liorum. Ium d Hanc Zagam unam eandemque effe plantam cum Abro Alpini facile patet ex ejus defcriptione loc. cit. qué omnino cum noftra convenit , fi modo hoc non aliquem obfendat, quod Abrum fuum arborem vo- cet, fed cunctos frutices fuo more arbores nominat. Si Zagam cum Europea quadam planta compa- rare velimus , optime convenit cum Orobo Pannonico Jecundo a Carol. Cluf. libr. 6. rarior. plant. cap. 44. defcripto. Car. Rochefort. Hifl. Antil. cap. 9. art. 4. hujus fruticis mentionem facit; vocatque illum Corallium lignum, quod crefcit in Ancillis, feu Caribeis infulis. AliiSinenfes hanc Zagam lingua fua vocant Tsjen- dikitboe, h. e. aliquid, quod fefe extendit; Tota ejus fubftantia cum aceto & Sale contrita tumores curat poft aures inlinita. Abrus frutex deferibitur in Hort. Malab. part. 8. Fig. 39. fub nomine Konni. Portugallice Fruita Contsji. Belgice ronde weeg-boom , atque hujus generis tres alias fpecies Adnotator-conmemoravit ex Surinama adla- tas fub nomine in India Occidentali ufitato Anacoks Tom. V. Tabula uatuor, fique majora, Gebruyk. Dit gewas is fyn van deelen, zoet „en daar by wat afvagende , maar de korls zyn winderig , en fwel- len op. De blaadjes gebruykt men bier te lande in plaats van de Glycirrhiza, tot veelderley gebreken van de keele, inzonderheid: tegens de beefchbeid , en bet fwellen der A- mandelen, wesbalven bet by de Maleyers woor een toege- eygend kruyd voor de keel gebouden word. Men knouwd de blaadjes met Siri Fino, of men doed ze in beet wa- ter, en drinktze als den Thee, doch baar zoetigbeid is vry wat walgelyker als die van zoet-bout; enik bebbe gemerkt „als men ze eenige dagen na malkander gebruykt, dat zy de tonge bitter maken, zoo dat bet febynd, dat ze in de maage de galle verwekken, want als men ze eer ft proeft, werd men een fubtile bitterbeid gewaar, De Zaga werd by deze Inlanders geenfints tot de koft gebruykt, gelyk daar en tegen Profp. Alpinus cap. 2r. de Plantis ALgypriis betuygt , dat die van Ægypten deeze Zaga koken , en eten als Linzen; maar Pifogetuygt mede by Bontius cap. 43. van de Phafeolus Indicus ruber, dat bet in Brafil, daar bet overvloedig waft , noch by de Inlanders , nocb by de Vreemdelingen tot de koft gebruykt wert, daar by zeggende, dat zy een quaad en winderig voedzel geven. Dat deze korls geweekt zynde , zig ee zen, en winderig zyn , kan men bemerken by de Goud- Jmeden, als zy dezelve met veen weinig water wryven, wanneer men ziet , dat een korl een redelyk groot klontje pap word, lymacbtig , en opgeblazen; bier mede mengen zy bet gewrevene of geftoote foldeerzel, bet welk van Mineraal gemaakt werd , of onder Borax , en firyken zulx op de eynden van bet goud-werk , ’t welk zy uls dan folderen. ‚De onwetende, die "er niet opletten; wat xy onder dit papje mengen , meenen , dat deze koris alleen, Jude e E welk een abuys is, want dit papje alleenlyk. gebruykt werd om bet Mineraale foldeerzel daar meede te mengen, en gevoeglyker op te fmeren. By gebrek van de regte Condoryns , *t welk zyn zaden van d Corallaria parvi- folia, dewelke in weinige Landen waffen , kan men deeze Zaga-korls gebruyken , die men ook kleene Condoryns noemd, maar xy zyn ongelyker van favaarte dan. de regte Condoryns , van welke 10 een Maas maken,en 10 Maas maken een Tayl of omtrent 10 Dracbmas Hollandfcb ge- quicbt , daar eniam 24»en 200 2) groot zjn, 21 a- korls wegen een Maas ‚ zynde omtrent een Hollandjcbe ducaat zwaar, Tegens de fpruw „kookt zoet-bout:wortel met de blade- ren van de Laga in water , en daar meede gegorgeld. Voor 60 a 70 jaren , waren deze korls vry wat in agting by de Europeanen, wegens baare fchoone coleur en bardigbeid , doen zy eerft uit Guinea in Nederland gebragt wierden, want de Fuffrouwen plagten ze te las ten doorboren , dexeloe alleen, of met peerlen gemengd aan fnoeren te rygen , en aan banden en bals te dragen; als coralen. . .. Dat deze Zaga.een en dezelfde zy met de Abrus-Alpini, kan men genoegzaam uyt dezelve ‚befehryoinge opde aan- ebaalde plaats zien en befpeuren, want dezelve volkoment- yk met de onze overeenkomt, als men zig maar daar aan niet floot, dat by zynen Abrus eenen boom noemd , bet welk by na zyn manier met alle beefteren doed. _ Als men de Zaga met eenige Europiaan/che plant ver- gelyken wil, kan ment beft doen met den Orobus Pan- nonicus fecundus by Carol. Clufius, libr, 6. rarior. plan- tar. cap. 44. «dert Car. Rochefort. Hift. Antil. cap. 9. artic. 4. maakt gewag van dit gewas , en noemd bet zelve Coraal bout, mede groeyende in de Anthilles of Caribifcbe Eylanden. Andere Chinezen noemen deze Zaga in baar taal Tsjen- dikithoe, dat is iets, dat zich ver uitbreyd. Zyn gebeele fubftantie met azyn en zout gewreven „geneeft de gefwellen achter. de oren opge/meerd, Wës Het boven[laande Abrus frutex, werd befebreeven in Hort. Malab part. 8. fig. 39. onder de maam van Kon- ni. Portugeefeb Fruita Contsji. Op't Neerduytfch ronde weeg-boonen, bier van beeft den Annotator noch drie zoorten aangeteykent uit Suriname komende, onder de Weft-Indifche naam Anacok. De n Jm 60 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XX XII. Tabula Trigefima Secunda Ramum exhibet fruticis , qui Abrus vocatur: cum ejus filiqua a aperta, & ofieulis bb feminalibus. OBSERVATIO. Hic eft Abrus Dalech. fuppl. & Hort. Clifort. P. 488. & Phafeolus ruber, Abrus vocatus, Alp. Pl. Zeg, p. 40. T. 40. & Orobus Indicus, Abrus Alpino dictus, fructu coccineo, macula nigra notato. Thef. Zeyl. p. 177. & Vicia Zeylanica, tota parte dulcefcens, fructu coccineo, rotun- do, hilo nigro notato Herb. Hort. & Glyzyrrhiza Indica, fru&u coccineo rotundo, hilo nigro notato Mu/. Zeyl. p. 16. & Cicer Indicum fru&u rubro &c., vel Abrus Amm. Char. pl. p. 338. &c. reliqua vide in Thef: Zeyh I. c. CAPUT TRIGESIMUM SECUNDUM. Viftùm Amboinicum. Tay Burong. Ira plantarum genera, que Vifcum vulgo vo- M cantur, in’ hisce quoque obcurrunt infulis , vo- coque hoc Vifcum Amboinenfe , quum ibi tan- tum obfervaverim, licet in aliis quoque crefcat re- gionibus, La : y -—Potiffimum-hocobfervavi in hisce tribus arboribus, in Canario, , ac. Limonio, plerumque eandem habens formam, d & primam voco fpeciem: AL tera rubra fpecies hic & illic crefcit tam in arboribus uam in rupibus, utreque vero ramos gerunt ligno: Cep unde & ad frutices pertinent. ~ Prima Vifct Amboinici fpecies in craffis iftarum arbo- yum crefcit ramis ,caules gerens multos firmos & ligno- fos inftar denfi fruticuli ad binorum triumve pedum altitudinem , qui cortice obducti funt pallide cinereo, ac fragiles funt, . * Folia vulgaris funt forme, latiora illis Olez , craf- fiuscula > firma, & glabra „ digitum longa, pollicem Jatá, quedam vero breviora & craffiora, quaedam folitarià locantur , plurima autem bina fibi funt ob- ofita , & oblique cruciata, Ven Anong increfcit, olià gerit inftar illorum Gendaruffe ; firma, & gla- bra, ex nigro virentia ,. quum tenera fint, flavefcen- tia, quum vero. fint adulta, colorem imitantia folio- rum iftius arboris, cui infident: Paucas gerunt are- nofas quafi verrucas, nec laterales habent venas. "Flores copiofi fimul- proveniunt ex foliorum alis uni infidentes petiolo , tubum gerentes longum in- ftar Jasmini , fed ruberrimi, qui fefe aperiunt in uinque angufta petala retroflexa, & ex rubro lütea, n'tubo ifto medio quinque crocea locantur ftami- na, cum alio longiore intermedio , inodora. "Hos infequuntur ° nen & oviformes bacce, breves-mentientes Caryophyllos, craffiuscule , & co- ronaté, primo pallide virentes, dein lete Minii feu rubri coloris , intus refertz lento muco feu vifco. ` Omnês rami circa radicem craffum formant nodum, ui'undique circa arboris ramos geniculatos emittit. urculös verrucis-obfitos , fere initar fetorum pifcis Polypi diéti. Hi juxta ramum prorepunt , atque ad la- tera fibrillas emittunt, quibus fefe adeo figunt, ut evelli nequeant, per quas | j exfugunt, atque matricem fuam adeo. augent, ac fe- fe multiplicant, ut intra:unüm anni fpatium totum obcupent ramum , atque inftar herpetis prorepant , ita ut filvam fere conitituant in ramo, qui totus tan- dem amputandus eft, quin & fponte pereat. Adeo luxuriofe ze e hoc Vifeum jut fupra abruptos quoque fefe extendat ramos, ipforumque vulnera ci- catrice feu cortice obfolidet. Ejus flores Decembri obfervantur , ac fru&us ge > quum & verufta folia fint cinerea & rugofa, ac plerumque decidant fed non in omnibus fpeciebus. : Alte- imentum ex arboribus. De twee- en dertig fie Plaat Vertoont een Tak van een Struyk, welke de Abrus ges naamt wert, met deszelfs geopende peul 2, en de zaat- korrels bb. AANMERKING. Dit is de Abrus van Dalechamp fuppl. en in de Hortus Clifort p. 488. en de roode Phafeolus Abrus genaamt van Alpin. over de plante van Ægypten p.40. T. 40. en de In- difche Orobus, Abrus by Alpinus genaamt, met een roode vrugt, met een fwarte vlak getekent in de The/aur. Zeylans p.177. en Zeylonfche Vicia geheel zoet, met een rooderonde vrugt, met een fwarte ftee van Hertogs Herbar. en Ooft- Indifeh zoet-hout, met een roode ronde vrugt met een fwarte ftee in het Muf. Zeyl. p. 16. en Ooft-Indifche Ci- cer met een roode vrugt &c. ofte Abrus van Amm. chara&. Pl. p. 338. &c. het overige ziet in de Thefaur. Zeylan, op de aangehaalde plaats. t HOOFDSTUK. XXXII. De Amboinfche Miftel, E vreemde manier van gewa/Jen , die men Mapen- D takken of Miftels noemd, bebben wy: ook. in deeg . Eylanden , en ik noemze Amboinfche Miflels , om Eylanden ook waffen.: ini ; «Ik heb ze meeft. gezien op-deeze drie:bóomen „Canaris Capok 5 en Lemoen-boomen , meeft van eenerley gedaante, die ik de eerfte zoorte noeme. De tweede of roode zoorte waft bier en daar, zoo op boomen als op klippen , beyde met boutachtige takken , en daarom onder de ftruyken bes horende. De eerfte zoorte van ’t Vifcum Amboinicum, waft op dikke takken van voornoemde boomen, met veele fiyve en boutachtige fleelen , als een digt firuykje, 2 en 3 voeten hoog , met een licht graauwe /chor/Je bedekt , en breuk/aam. De bladeren zyn van: gemeen fatzoen, breder als die van den Olyf-hoom, dikacbtig , fiyf „en glad , een vinger lang, een duym breed , zommige korter en dikker , eenige ftaan alleen, doch de-meefte met 2 tegens malkander , en in een fchuyn kruys. Het geen op den Anona-boom waft, beeft-bladeren als de Gendarufla, ftyf, en glad, fwart- groen, als zy jong zyn , maar geelachtig „als zy oud wer- den , namentlyk , volgende. de coleur der bladeren des booms., waar op zy flaan. Zy zyn met weinige zandige wratjes bezet, en bebben gans zyde aderen. De bloemen ege in e ; E der bladeren , op een fteeltje geboopt , gemaakt van lange. balzen , gelyk de ese sig doch deleng , die haar openen in i JSmalle blaadjes, agteravaarts gebogen , en rood-geel. In het middelfte pypje fiaan vyf Saffraan-geele draadjes , met nog een langer in de midden , zonder reuk. „Daar op volgen lankwerpige of eyformige befién , als korte Garioffel nagelen , met een dikachtige buyk , en een. dat ik ze aldaar maar gezien heb, hoewel zy in andere kroontje boven op , eer bleek-groen , daar na ligt Menie-_ rood, binnen vol taaye flym of lym. n - Alle de takken maken omtrent de wortel een dikken knoop, dewelke rondom des booms takkencknoppige afzet- zels uyt/cbiet , met wratten ini e o ois .de-baar- ie langs den zy zich zoo vaft maaken: dat men. ze mi afrukken kan, De ‘by malkander uyt den fcboot ` Lag. Go. Lab. XXXI. Y VII Boek. XXXI Hooft. AlteraVifci Amboinici fpecies eft rubra, folia ge- rens majora, flaccidiora, & glabriora, ex rubro vel fufco virentia , ac plerumque lateralibus venis de- ftituta. Flores fructusque funt uti in priore, feu pau- lo majores: Circa litus crefcit in humilibus arbori- bus, uti in Gajang Laut, & aliquando etiam in de: ciduis ramis, in talibus decumbentibus fcopulis ,qui pauca tecti funt terra vel herbis, vel in putrido quodam ligno , quod cum Vifco ibi proje&um fuit, ac computruit. Ambe he fpecies originem fuam ducunt.ex fter- core avicule , que Reguli fpecies eft , Amboinenfibus Cacopit dicta, in Loehua Sa/upite , Malaice Tjchui, que nunquam terre infidet , ac roftrum gerit longum & incurvum , quo fuccum ex cunctis exfugit floribus, uti in Europa Vifcum putatur generari ex fimo Tur-, dorum. | ; ; Incolæ putant ftercüs iftius aviculz. adeo vegeta- tivum effe , ut ridiculo metu credant , fi hoc cafu quodam in alicujus caput vel corpus decidat , nec cito fefe-aqua abluat, Vifcum e corpore fuo propul- lulaturum effe, vel quod magis vero adcedit, infor- tunium quoddam timent, quum omnes rami , quos hoc Vifcum obcupat, & perambulat, pereant:.. Sic enim fepe ingentia funt Canaria & Eriophora , hisce Vifcis obfita , quorum rami fructibus fatis funt onufti, fed foliis fere deftituti. Nomen, Latine Vifcum Amboinicum, Malaice Tay Burong , Amboinice Manutayn:& Manutay , h. e. avium fimus didam ob rationem. Macaflarice Caju Puli, h. €. planta cum arbore fimul virens. Altera es cognominatur tantum rubra, Baleyice Bappa SON: nr EX A "Sunt quedam alie plante , que aliis quoque in- crefcunt arboribus, more Vifcorum , atque oriri vi- dentur ex fimo quarundam avium, vel ex fubtili quo-: dam femine in rugofo ac mufcofo arhorum corrice deciduo, quales funt cunde Angreci fpecies, Num- mularia lactea , € Varinga parvifolia , quas plantas fuis defcribimus locis, que tamen arbores non ita fuffocant quam hoc Vi/cum, Non tamen credendum eft, hasce ex fimplici. avium. ftercore fuam ducere, originem:fed vero adcedere videtur , aviculam iftam Cacopit maturas comedentem baccas aliorum Vifco- rum, inde vifcofum ejicere fimum, qui in rugofum arborum corticem decidens , ibi adheret, atque ex vegetativa fua natura novam producit plantam. ` “Sic quoque pro vero adfirmant Sturnos baccas iftius Varinge comedentes ipfarum femina dein per ftercus ejicere in fiffuras Calapporum , vetuftorum murorum, ac putridorum lignorum, e quibus dein excrefcunt., Hisce autem non adnumerande fünt multe Filicum ac Polypodiorum fpecies , que femina non profe- runt, & tamen ex mufcofo arborum cortice excre- fcunt. Locus. In Amboina, Moluccis, Celebe, & cunctis reperitur regionibus, in quibus iftz crefcunt. arbores. Rubra fpecies raro obvia eft. In Leytimora obcur- rit circa Amahuflu, circa litoreos fcopulos, ac præ- fertim in quodam Batu Tsjapeo dicto ob formam pilei baculo inpofiti. Ujus. Vifcum apud Amboinenfes raro in ufu eft, non enim norunt ex ejus baccis Vifcum preparare, quod conficiunt ex vifcofo lacte arboris Socci fupra libr. 1. cap. 25. defcripte; mulieres foliofos ramos in aqua macerant , qua infantes làvamt, credentes hinc precoces fore, ac naturam adquirere ftabilem , qualis in hac obfervatur planta. Macaflarenfes hoc ligno utuntur contrito ad Afthma, ac mulierculz ad lochia ex pellenda. In India vulgatiffimum eft, ac cuique notum, plurima arborum ac. plantarum femina vege- tativam fuam naturam non modo incorruptam fer- vare in ventriculis quarundam avium , animalium , ac hominum, fed etiam inde excitari & augeri, ita ut tales arbores multo magis luxurient , & elegantiores excrefcant reliquis ex vulgari femine provenientibus, Tali modo Nuces Mofcatz , Caryophylla , & Canaria ropagantur ac feruntur per palumbes , ipfarumque pecies, Nucivoras Bandenfes dictas, item per aves Cacatoes & Cafuarios Lanfia, & Guajavi per homi- nes ac animalia, & Varinga ifta per Sturnos &c. Atque AMBOINSCH KRUYDBOEK. 6: De tweede zoorte van bet Vifcum Amboinicum, is de roode, met grooter , flapper, en gladder bladeren, uyt den roden of bruynen en groenen gemengd , ook meeft zon- der zyde-aderen. De bloemen en vruchten zyn als aan t voorgaande „of wat groter 3 bet waft omtrent de Brand op laage boomen , gelyk op de Gajang Laut, en zomtyds op afgevallene takken, de op zodanige klippen leggen daar, op een weinig aarde of ruygte is, of op eenig ^ x rot: bont, dat met den Miftel daar op gevallen „en ver- gaan i5, Beyde deze planten hebben baren oorfpronk uit den drek van een kleen Vogeltje, zynde een zoorte van Regulus in *t Amboinfch genaamt Cacopit, op, Loebu Safupite : in ^t Maleyis Tfchui, nooit of zelden op de aarde ruso tende , een lang krom fnebbetje bebbende, daar mede bet den zap wit allerley bloemen. zuygt,, gelyk men in Europa den Miftel zegt woort te komen uit den drek vaneen Lyfter, De Inlanders houden den afgank van voornoemde Ko- geltjes zoo groeyzaam , dat xy met een belachelyke vreeze GOUT als bet zelve by gewal-iemaud op de kop:, of bet yf kakten , en by zich niet dadelyk -pmet. water afwaft ; dat de Miftel op zyn lyf zal groeyens of "t welk waars Jebynelyker is, dat Zy voor eenig ongeluk bange zyn : want alle takken, daar deeze Miftel opkomt , en de over- band krygt , gaan uit, Zoo ziet men dikwils. groote. Ca- nari en Capok-boomen met deeze Miftels beladen, die wel vol vruchten bangen, maar weinige bladeren hebben; . Naam. Int Latyn Vifcum Amboinicum, - Maleyts Tay Burong. Amboinfcb. Manutayn en Manutay,. dat is Vogel-drek , om voorfz. reden, Macaffaars Caju Puli, dat is een gewas , dat t’ zamen leeft met den boom. De tweede zoorte-werd--maar bygeriaamt de rode, Baleyts Bappa SHAD 74 l9 ei um . Daar zyn.eenige andere planten, die meede op andere boomen wafjen., in, maniere als de Miftels, en baar oor- Jhrosk Ze te Bee , Gen den afgank eeniger Vos geben ,. of wit conig [yn saad. inde ru, ] Jcbor(Je der boomen vallende , als daar dg alle d cbagtige van Angrec, Nummularia lactea , en de kleenbladige Waringe., die wy op yn Plaats befcbryven doch des quel&e- de. boomen: zoo licht met; verflikken als de gemelde Miftel. ` Echter moet men. niet geloven, dezelve uit den enkelen drek der Vogelen baren oorfpronk te nemen y maar bet is waarfchynlyk y dat. bet voornoemde Vogeltje Cacopit de yor bel van andere: Miftels etende „daar van een lymachtigen, afgang. &rygt „dewelke op de ruyge JcborJe der boomen vallende , daar aan beklyft , en-uit zyn aangeboorne zaadkragt , een nieuwe plante voortbrengt, Zoo howd men voor zeker, dat de Spreeuwen de befiën van deze Waringe etende, dezelve daar na door den af- gang zaayen in de kepen van de Calappus-boomen, oude muuren y; en verrotte balken „ daar zy dan uyt groeven. Hier onder. moet men niet -rekenen veele. zoortenvan Kaa- ren en Polypodium, die geen zaad. hebben , en egter uit: de mofchagtige fcbor[Je der. boomen groeyen. B5 Plaats, Men vind. bet. in. Amboina, Moluccos ;: Celes; bes „en alle plaatzen , daar. de voornoemde boomen.waffen.. Het roode werd zelden gevonden. Op Leytimor beeft men *t omtrent AmabufJu , omtrent de Frond klippen., met namen op eene die-men*Batu Tsjapeo , ( van een boed op een Dat ftaande) noemd. Gebruyk. De Miftel beeft by de Amboinezen weinig gebruyk , want zy weten uyt zyne-befién geen Vogel-lym. te maken, *t welk zy doen met de kleverige melk des booms Soccun libt. 1; cap. 23. befcbreven. Hare Vrou- wen gébruyken de geblade takken in water geweekt , om de jonge kinderen daar meede te va[fcben , gelovende , dat zy daar van baaft zullen groeyen , en een bardlevende natuur bekomen, gelyk dit gewas beeft. De Maccaffae ren gebruyken dit bout gewreven en ingenomen tegens de engborjtigbeidi , en de Vrouwen om de nageboorte uit te jagen, Het ts in Indien zeer gemeen, en alle man bekend, dat veele zaden van boomen en planten baar groeyende kragt niet alleen onbedorven behouden in-de mage van zommige Vogelen , Gedierten, en: Menfcben , : maar ook dat dezelve daar door opgewekt en vermeerderd werden „zoo dat dezelve boomen veel weelderiger en fchoon- der groeyen door zodanig uytgeworpenzaad voortkomende, dan die anders gezaayd worden. Zoo worden Nooten , Nagel ‚en Canari-boomen gezaayd , door de wilde duyven, en baar meede-zoorten de Bandaze Noot-eeters ; item door de Vogels Kakatoea en Cafuari de Lan/en , en de Gajaven door men/cben en beeften ‚de voorn. Varinga door Spreuwen c. Pe: Hier naar. gedaante 62 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cop. XXXII, Atque cum hac re optime quadrat illud Plinii , quod mihi hic lubet addere , ex libr. ejus 16. cap. ultimo. ubi dicit. uedam plante in terra gigni non poffunt , & in ar: boribus nafcuntur, uti Vifcum, nam cum fuam fe- dem non habent, in aliena vivunt,ac dein: nam fa- tum nullo modo nafcitur, nec nifi per alvum avium redditum maxime palumbis & turdorum. Hec eft na- tura, ut nifi maturatum in ventre avium non proves niat. &c. Uti in Europa obfervatur, quedam Vifca per hye- mem folia fua deponere , qualia func Quercui & Ca- ftanez increfcentia quedam vero hzc retinent , qua- lia funt, que Pino, infident ; fic Vifcum hoc Amboi- nenfe eandem fequitur naturam , quod enim Canario & Eriophoro increfcit , fua partim dejicit folia , quum he arbores fructus fuos proferant , quum & he maxi- mam vetuftorum fuorum foliorum partem demittunt, contrarium vero obtinet in illis , que Limoni infi» dent. : Po ER Factum etiam fuit, licet hoc fft rariffimum, ac po: tiffimum in Baleya obfervetur , Vifca hec ex nuda ropullulaffe terra, füb carice nempe in folo duro k argillofo, cui avicula ifta forte fortuna infedit , ac fimum fuum ibi depofüit. Hoc inveftigant Baleyen- fes quam diligentiffime, cum quo magnas & obcul- tas exercere volunt artes, que me huc usque latent. Hoc Vifcum gramineum pufillum admodum eft, nee ultra .palmam excrefcit. Mihi fatis notum eft, Bauhinum aliosque hodier- nos auctores negare, Vifca ex ftercore quodam a- vium füam ducere originem, putantes ex ipfa arbo- rum fubftantia excrefcere, uti verruce alieque ex- crefcentie ex hominum corporibus, hanc vero opi- nionem huc usque a:pleéti nequeo , quum in om~ nibus Vifcis ; que unquam ex arboribus fuftuli,nun- quam detegere potuerim, Vifci lignum ex arboris li- gno immediate provenire, fed femper externo cortici tantum adherebat, quáfi ipfi foret adglutinatum , at- que licet quam firmiflime ipfi effet junctum , bina ta- men ifta ligna facile feparati poterant; quo modo etiam tot Vifca homogenea in diverfis provenirent arboribus, que tam diverfa gerunt folia, quales in- ter reliquas funt tres ifte memorata arbores ; contra- rium faltem nos docet Varinga parvifolia ex putrido ligno & muris excrefcens. L In Ganitro oblongo Amboinenfi, feu Tay Gigi aliam Vifci fpeciem quoque inveni, cujus folia ultra quin- qe pollices longa, actransverfalem manum lata erant, uperne fubrotunda feu obtufa ; craffa , & glabra, fex , feptem, & otto nervis longitudinalibus pertexta , qui circa folii extremum concurrebant. Baleyenfes folia cunctarum harum fpecierum adhibent contra abdo- mina tumentia & Hydropica , contrita nempe ipfis inponuntur, humores enim adtrahunt & exficcant. Tabula Trigefima Tertia Ramum exhibet Vifci Amboinenfis aibi. OBSERVATIO. Varie Vifci fpecies ab aliis etiam recenfentur au&oribus, quarum tamen nulle cum noftra quadrant, in primis a Sloane in Hifl. Fam. tom. 1. p. 250. & tom. 2. p. 92. & Catal. Pl. Fam. p. 76 & 168. & Plukn. Alm. p. 390. & Ray. Hift. pl. tem. 3. p. 591. ac Vifci aucuparii przpa- ratio invenitur in Valent. Hift. fimpl. p. 231. & Dale Pharmac. in 4to. P- 392. atque hoc Vifcum aucuparium ex corticibus Agrifolii etiam preparatur , quod defcribitur ab eodem Dale in Pharmae. p. 352. CAPUT Hier op flaat zeer wel , bet geene al voor lang Plinius gefchreven beeft, bet welk my luft bier by te zeiten, wit zyn 16de Boek cap. ultimo, in °t Duyt/ch aldus luy- dende: Sommige planten konnen op de aarde niet voortkomen; maar waffen. op boomen , want baar eygen zitplaatze niet hebbende, leven op een vreemde, gélyk de Miftel, want gezaayd zynde , loopt bet geenzints voort , maar uytge- worpen door den afgank van zommige Vogelen, meren- deels door de wilde Duyven en Lyfters; dit is zyn nas tuur , dat bet niet voortkoome, dan ryp gemaakt in den buyk der Vogelen , Ec. Gelyk men nu in Europa ziet , dat zommige Mare: takken des winters baar loof afwerpen, gelyk die op den Eyken- en Caftanje-boom waffen , zommige feeds be- bouden, gelyk die op den Pynboom , zóó olst ons Am- boinfch Vifcum dezelfde natuur, want bet geene op den Canary en Capok-boom groeyd , werpt zyn loof ten deelen af, als dezelve boomen rype vruchten dragen wanneer zy bet meerendeels van baar oude bladeren mede af werpen , en ter contrarie bet geen op de Lemoen boom waft. _ Her gebeurd ook , boewel zeer zelden , en meeft op Bali, dat men deze Miftels uyt de bloote aarde groeyen vind, te weten onder bet {ny-gras , daar een barde kley-grond is, en bet voorfchreve Vogeltje gezeten, en by geval zy« nen afgang gemaakt beeft.. Dit zoeken de Baliers zeer neerftig, en willen groote en verborgene kunftjes daar meede doen, die my nog bnbekend zyn. Deze gras-Mifte blyft zeer kleen, en word niet boven een band boog. Het is my wel bekend, dat Bauhinus en andere bes den-daagze Schryvers ontkennen , dat de Miftels wyt eenig drek der Vogels baren oorfpronk zoude bebben, maar Ju- ftineren , dat by uit des ‘booms fubftantie zelfs groeyd 5 gel k wratten eh andere misgewalfen uyt des mienfchen ichaum. ` Dese totns men, dewylik by allerley men afgenomen: bebbe, nooit bebbe kunnen bevinden , dat des Miftels-bout , uit bet bout des booms onmiddelbaar voortquam , maar altyd buyten op de Jebor [Je deszelfs zy daar dan bingen y evenwel konde men de beyde bouten gemakkelyk van mal» vaft geplakt was ; en hoe vaft kander fcbeyden. En boe zouden ovk.z00 veele Miftels van eenerley gedaante op verfcheide boomen konnen voorts - komen, die zoo verfchillend loof bebben, gelyk onder ans dere de drie voornoemde boomen doen. Immers bet tegendeel leerd ons bet uit/pruyten van de kleenbladige Waringe fe Sa en prz pi et Amboinfche Ganitrum oblongum , of Tay Gir, bebbe ik nog een andere zoorte or Loch, E: vonden, waar van de bladeren ruym vyf duymen lang; en een dwersband breed waren, voren rond of flomp , dik en glad, met zes, zeven, en acht zenuwen in de lengte, dewelke omtrent bet agier/le t'zamen flieten. De Baliers gebruyken de bladeren van alle deeze gewaf- Jen, tegens gefwolle en waterachtige buyken gewreven, en daar op gefmeerd, want zy trekken de vogtigheid na zig, en drogen op. De drie-en dertig fle Plaat Vertoont een Tak van de witte Amboinfche Miftel. AANMERKING. Verfcheide zoorten van de Vifcum werden van andere. Schryvers ook aangehaalt, dog geene, die met deze over- eenkomen » voornamentlyk by S/oane in zyn Hiftor. van Ja- maica tom. 1. p.250. en tom. 2. p.92. en in zyn Catal.p.78- en 168. en by Plukn. Alm. p. 390. en by Ray in het derde deel. p. 591. De manier om de Pogel-lym te maken, vint men by Valent. in zyn Hiftor. fimpl. reform. p.231. enby ` ` Dalein zyn Pharm. in 4to. p. 342. Lm. Ge ec meede - uit de fchorffe van dé Hulft geprepareert wert; het geen be- fchreven wert by dezelve Dale in zyn Pharmacol. p.352. — XXXIL kan ik tot nog toe niet aanne- Ais, die ik doit van boo- EE en SEHE TEEN AP AI ND Jab. XXXII. VII. Boek XXXIII Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 6 CAPUT TRIGESIM. TERTIUM. Funis Uncatus. Daun Gatta Gambir. Aun Gatta Gambir non proprie funis eft, fed fru- tex repens , longa emittens flagella, vicinis fru- ticulis incumbentia inftar Vitis , bine ejus funt fpecies, que parum differunt, latifolia nempe & an- guftifolia. Daun Gatta Gambir latifolia vulgatiffima eft, feu fe- mina, que fubtus truncum gerit rotundum, non ul- tra binos 'digitos craffum , qui fefe ad latera dividit & extendit in longa lignofa & firma flagella, quo- rum fuprema viridia ac quadragona funt, hisce folia infident fibi obpofita, atque ex quovis nodo alii ex- crefcunt rotundi & firmi caules, pennam craffi, qui- bus per ampla intervalla bina quoque & cruciata in- fident folia. Hi quoque caules fenfim quadragoni funt, atque poft quodvis folium recurvus e ha- mus, viridis , fed firmus, qui in vetuftis ramis non confpicitur. Caules virides concavi funt, aquofa me- dulla repleti , craffi vero rami diffecti aquam quan- dam emittunt, ac mox ruffefcunt. Caules quadragoni interftitia habent fpithamam di- ftantia , dein alterum fubfequitur foliorum par cru- ciatim pofitum , fimiles emittens rotundos caules ; Extremum IS Spier caulium ad palme circiter fpatium molle eft, flaccidum, & per quatuor fulcos diftin&um, in fummo foliola gerens bina inftar Bur- fe obclufa, & fibi inpofita. á Folia cum illis filveftris Sirii majoris conveniunt , funtque integra, quinque & fex pollices longa, tres quatuorve lata , fubtus protuberantibus & obliquis admodum coftis donata, tenuia , nihilominus firma, & quodammodo rugofa, faporis parum amaricantis & adftringentis ac fimul detergentis , pauca vero funt integra , plurimaque horum pars ab Erucis exefa, ' ruffisque maculis ferrugineis quafi notata eft. Flores forma globulorum progerminant , magnitu- dine Limonis Nipis, vel paulo minor eft hic glo-. bus, qui componuntur. ex plurimis anguftis | flosculis , longo tubo gaudentibus , achi minoris Jasmini flores eflent , qui quam ar¢tiffime adunati. funt , quie: autem flofculus fordide albicat, atque ex quinque conftat apicibus , ac totidem {taminulis , cum uno longiore filamento in medio: E vero glo- bus longiusculo infidet petiolo ex foliorum ala pro- duéto, gratumque fpirat odorem inftar olei Cinna- momi , ac provenit fub initium Februarii , quam rami paucis hamis fint armati , fed angufta & fir ma folia; flofculi hi tam penetrantem fundunt o- dorem , utin camera depofiti hanc odore fuo per «aliquot dies repleant, ac tandem fordide purpura- fcant,fed plerumque inutiliter decidunt. >> Secundo Daun Gatta Gambir anguftifolia fen mas, fimilis eft frutex, flagella emittens longa’, tenuia, ac leramque rotunda, quibus per ampla intervalla in- dent folia fere cruciata, prioribus fimilia, fed an- guftiora, inferius rotunda, fuperius acuminata , tres, gaam ac quinque pollices longa, ultra binos lata, € quoque maculis adfperfa, bina fibi obpo- fita, faporis amaricantis. Juxta quodvis folium adun- cus locatur hamus, circinnatus quafi, qualis in prio- re fpecie fub folio locabatur , qui fefe extendens in firmum explicatur petiolum , minorem digitum lon- gum, cuivis extremitati increfcit globus florifer, uti in precedente, fed minor, magnitudine nempe bul- borum Allii. Reliqui hami pofterioribus adpofiti foliis craffiores funt, & incurvi manent, nec flores prodücunt. Flores ejusdem funt forme cum prioribus , fed mi- nores, lete purpurafcentes , ipforum vero ftamina fordide albicant , flores referentes Trifolii, inodori. Poft horum lapfum fructus quidam excrefcunt oblon- gi menfe Julio, funtque breves & angufte filiquz , articulum digiti circiter longe, parum angulofe, & incürvate, que lanugine tenui replete funt. Vetufti rami modo binos digitos craffi funt , rugofo & fifTo cortice obdudi , fungofam habentes. fubftantiam , quumque diffecentur , lympida exftillat aqua fatis co? piofa „bona, & falutarem praebens potum. Nomen. "& longis XXXII. HOOFDSTUK. Het weerbaakige Touw, D* Gatta Gambir is geen eygentlyke touw, maar een kruypende ftruyk, met lange ranken, op bet naafte kreupel-bofcb zig uitbreydende , gelyk een wyngaard. Hy beeft 2. zoorten, doch met eem kleene onderfcheyd , breedbladig , en fmalbladig. 1. Daun Gatta Gambir, bet breedbladige , is bet gemeenfte „of wyfken , beeft van onderen een ronden flam, niet boven 2 vingers dik, die zig ftrax ter zyde uit in lange en flyve ranken verdeeld , waar van de voor fte groen, en regt vierkantig zyn, daar aan de bladeren te- gen malkander ftaan , en uyt ieder fcboot groeyen ande- ren ronder en jtyver fleclen , een fcbaft dik, daar aan met wyde tuffen-plaatzen insgelyks 2 en 2 bladeren in bet «kruys flaan. Deze Deelen worden allenxkens mede vier- kant , Sa s dd yder blad poas een kromme baak, agterwaarts gebogen, als een vishoek, groen „egter dewelke aan de oude takken niet E Ass n groene fteelen zyn bol „en met waterachtig merg. gevuld, de dikke takken afgekapt , geven eenig water uyt y en be- fterven firax ros. De vierkante fleelen bebben tu[fcben-plaatzen., een fpan lang , daar na volgt een ander paar bladeren in ’t kruys, met diergelyke ronde fteelen ter zyde uyt. Het uyterfte van de vierkante fieelen , omtrent een band lang, is week , flap, en in 4 voren verdeeld , aan baar eynde bebbende 2 kleene blaadjes ‚als een beursje tegen malkan- der geflooten. 2 = De bladeren zyn als die van de wilde Siri, van "t groote geflagt, met effene kanten , 5 en 6 duymen lang, 3 4 4 breed, van onderen met uytpuylende , en zeer Jebuynze ribben, dun, en niet te min yf ‚van aanzien wat gerimpeld, van {maak een Weinig bitter, Wat tza- mentrekkende en afvagende , weinige beel, maar de mee- fte van wormen doorvreeten , en met roode vlekken als RE T, ‘Het. bloeyzel komt voort aan ronde bolletjes „in de groo» te van een Limoen Nigis ; F wat pander pf re ate weele [malle en lankbalzige bloempjes „als of bet kleene Fasmiynen waren, digt in een. gedrongen e eet? je is vuyl-«wit', in y Jpitsjes gedeeld, en daar in zoo veel draadjes , met eem langer in de midden. Ider bol Staat op een lankachtig [leeltje uyt den fchoot van zyn blad , riekt CEO als Caneel-olye, en werd gezien in "t begin van February , bebbende als dan de takken wei- nige baaken , maar Jmalle en ftyve bladeren, Deze bloemp- jes zyn zoo flerk van reuk, datze in een kamer gelegt, dezelve met baren reuk eenige dagen vervullen „en wer» den ten laaffen vuyl-peers , em vallen meeft vergeefs af. (corr 2. Daun Gatta Gambir, het fmalbladige of manne, ken is een diergelyke firuyk, met lange, dunne „en meeft ronde ranken, aan dewelke met wyde tuffen-plaatzen de bladeren flan y Jebier in't kruys, de vorige gelyk , doch Jimaller , agter rond, en toegefpitfs , 4 en 5 duymen lank, ruym 2 breed, mede met yzere plekken befprengd, 2 te- gen malkander , en bitterachtig van fmaak. Bezyden elk lad ftaat een krom baakje in, malkander gekruld, gelyk bet aan de eerfte zoorte onder het blad flond , bet welk zich wytrekkende tot een ftyf fleeltje word, een kleene vinger lang , aan Wiens top bet bloeyzel voortkomt in een bolletje,’ gelyk aan "t vorige, doch kleender , te wer ten: in F groote ES en a De andere baakjes y die le agti eren Doan, zyn dikker , èn b lU e, im voort te cs ; we Se De bloempjes zyn van dezelfde gedaante als de voor- gaande , doc kleender , ligt purper, of peers, magr de draadjes zyn vuyl wit, gelykende de klawer-bloemen , zonder ri Na bet afvalleu van deze, volgen eenige lankacbtige vruchten ‚in de maand Fulio, zynde korte en finalle bouwetjes , omtrent een ving er lank, cen weynig hoekig , en wat krom, bebbende binnen een wolachti pluxel. De oude takken zyn maar twee vingers dik, met een ruyge en gefpletene Schonffe bedekt, van geen vafte Jubftantie, en als men ze doorkapt , loopt "er een klaar water uyt, en dat in redelyke quantiteyt , goed „en ge- zond om te drinken. Naam: 64 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXXIII. Nomen. Latine Funis uncatus, ac prima fpecies pe- culiariter Malaice vocatur Daun Gatta Gambir , ob amarum foliorum faporem, qualis percipitur in tro- chifcis Gatta Gambir dictis , quorum arborum fapor adeo convenit , ut putaret quis hosce trochifcos ex fucco horum foliorum effe compofitos, quod tamen non ita fefe habet, uti infra indicabitur; Item Daun Catsjos h. e. Lycium Indicum, Amboinice Kay Kayl, Kakabil , & Kakabir, acfi quis diceret hamorum fu- nis. Baleyice Fidjubu, & Gitta Gambir. Altera fpecies anguftifolia nempe, Latine vocatur Funis uncatus anguftifolius, Amboinice Kakabir, uti precedens. > ; © Locus. Prima fpecies in apertis crefcit campis , & in ventofis, faxofis , & gracilibus locis, foli tamen be- he expofitis, ubique obcurrit in Amboina, Celebe , Baleya, & Sumatra circa Palimban. 1 j - Altera anguftifolia fpecies in levibus crefcit filvis vel ad ipfarum oras uti & in vallibus inter alios fru- ticulos, potiffimum vero in litore. In altis filvis raro vel non obcurrit, fed frequens eft in altis mont. bus, fi modo filve non minis fint denfe vel opaca. U/us, Prima fpecies in foliis fuis qualitatem habet detergentem & exficcantem per ipforum amaritiem, uz tamen non magna eft, fed fatis tolerabilis ori. olia hec cum Sirio & calce loco Pinangz maftican- tur, rubro enim colore quoque tingunt , ipfumque de- purant, ipforum fapor quam maxime conducit illis, qui Aphthis laborant: ldem quoque fuccus cum ru- bigine miftus.inlinitur Amboinenfium variolis, quum exficcandz fint, Secunde fpeciei ufus in eo maxime confiftit, quod ejus aqua conligatur, quum per filvas iter inftituatur, er ad manus fir aqua, quo in cafu optime con- venit. ` ; < In utriüsque fpeciei defcriptione pórro .adnotari ue ; quod hami foliis. adftantes plerumque hunc obfervent ordinem, quod nempe ad unum foliorum per bini locentur ad unam partem vergentes, ac fo- a ad alteram partem pus fint obpofita : dein ad fub- fequens foliorum pat fimplex locatur hamus feu fo- litarius , ac dein iterum bini, fed, uti dictum eft , non ita precife femper hunc obfervant ordinem... Quum aqua defideretur potabilis,, inferior trunci pars am- putanda EE fupra radicem, ubi finum format. Javani & Baleyenfes primam fpeciem prope edes fuas plantant ob preftantem florum odorem , ejusque folia aliquando loco Pinange mafticant; fupra indi- catum fuit ; non putandum effe, acfi planta, quam hic defcribimus , fit una eademque eum illa , ex qua trochifei Gatta feu. Malaice Gitta Gambir dicti con- onuntur , illa enim tota alia eft planta, uti hoc mi- i adparuit ex ramulo quodam , qui anno 1684 mihi a D. Herberto de Fager ex Malacca transmiffus fuit, cujus & figuram curaveram formari, ut hic fimul locari poflet , fed que cum ramo aliisque chartis tres annos poft per magnum incendium confumpta fuit, ita ut illam jam proferre nequeam... Confido autem dein iftam plantam defcriptam fore per Dominum de ger in aliis fuis operibus, ad que lectorem ablego. oc unum adhuc addendum eft, quod ab illo intel- lexerim auctore ‚in Sumatra nempe ac forte in Java aliam quoque effe plantam repentem. Gitta Gammir: Akar di&tam cujus folia loco Pinange adhibentur , KE modo s de SCH Daun Gatta. Gambir diximus, que forte une exdemque -erunt pl ac e Ge “Akar Malaienfibus dances non Së PS 2. cp C CAPUT Naam. In ’t Latyn Funis Uncatus. De eerfte zoorte in ’t bezonder biet in”t Maleyts Daun Gatta Gambit , ng den bitteren [maak der bladeren, diergelyke men vind in de koekjes Gatta Gambir genaamt , welker beyde maak zoo overeen komt , dat men zeggen zoude, de koekjes wä- ren van bet zap dezer bladeren gemaakt, "t welk nog tans z00 mieten is, gelyk bier onder xal gezegt werden, Item Daun Catsjo, dat i$ Lycium Indicum, Amboinfep Kay Kayl, Kakahil ; en Kakabir, als of men 3eyde , vis. boeks-touw. Baleyts Jidjubu, en Gitta Gambir. De tweede of fmalbladige zoorte noemd men in’t La. tyn Funis Uncatus angultifolius. Amboin/ch Kakahir , gelyk bet voorige. Y Plaats. De eerjie zoorte groeyd in opene velden , en op lugtige plaatzen, die fteenig en mager zyn, en wel ter Sonne [laan , men beeft bet overal in Amboina, op Ce. lebes, Bali en Sumatra, omtrent Palimban. De tweede fmalbladige zoorte waft in de ligte boffen of aun de kanten van dezelve , als mede in de Valleyen onder ander kreupelbofcb , doch meeft op bet firand. In de booge boffen vind men 't weinig of niet , maar veel op booge bergen, als maar de boffen niet te donker zn, Gebruyk. De eerfte zoorte heeft in baar bladeren een bitter , afoagende , en opdrogende eygen/cbap , doch de bita terbeid is niet groot , maar verdragelyk in den mond, De bladeren werden met Siri en kalk in plaats van Pi. nang gegeten; want zy verwen den mond mede rood „en zuyveren den zelven, Het zap daar van is zonderl goed woor die de Ten in de mond bebben. Het zelfde — zap met yxer-roeft gemengd werd opgefmeerd in de Am» boinfebe pokken, als bet tyd is om dezelve te drogen, — . Het gebruyk van de tweede zoorte is meeft om bet wa. ter daar van te vergaderen zals men in bet bofchreyft, en- geen ander drinkwater. krygen kan, in welk geval — bet treffelyk te pas komt. In de befchryving oan de beyde zoorten: flaat nog aan + te merken, dat de baken by de bladeren ftaande , gemeene- ` lyk deze ordre bouden „datter by bet eene paar bladeren twee fiaan, na de eene zyde gekeert, en de bladeren na de andere, Daar na aan °t volgende paar bladeren fiaat een enkelen baak en daar weder twee , doch, als gezegt zy bouden zoo precies deze ordre niet; als men drinkwa- ter daar uyt wil bebben, moet men den. onderften flam afkappen, kort boven den wortel „daar by een bogt maakt. _ De Javanen en Baliers glo. : buyzens-om den goeden reuk 2: de bloem, em de Made- ren-zomtyds in de plaats van rınang te eeten. > Boven is ` gezegt, dat men niet meenen moet; als of deze plante, die. wy bier. befebryven , een en dezelfde zy get die geneng — aar van. de koekjes Gatta , of in "t Maleyis Gita _ Gambir genaamt , gemaakt werden, want dit is eem ges beel andere plant, uytwyzende zeker takjen , "t. avelkimy Anno 1684.. door den Heer Herbert de Jager, van Ma: lacca toegezonden is , waar van ik ook een Kar gel badde , om neffens dezen te vertonen , doch is dezelve, | m. eer fte zoorte bybare - guur en tak, nevens meer anderen myner papieren, drie ` jaren daarna door een grooten brand wernielt , 200 wat ik dezelve nu niet kan tonen; doch betrouwe, datze nav gens zal befchreven zyn. door den gemelden Heer „onder — zyn andere Werken „waar been ik den Leezer Wys. La moet-ik bier mog byvoegen, bet geen ik van gemelde Heer verftaan bebbe, dat op Sumatra en p i e pj — i nog een ander kruypende plante xy, Gitta Gammir Akat genaamt , wiens bladeren in plaats van Pinang gebru werden ‚op dezelfde manier als wy van ons Daun Gatta Gambir, gezegt bebben „ zullende: miffchien een en de: We | kruy aleyers niet alleen een wortel ‚maar ook een kruypend® er moet men ook weeten, dat onze: planten den bynaam van Gambir, dat is Jasminum bekomen beefts niet van eenige gelykenis der bladeren of bloemen , maar: ik giffe van den lieffelyken geur der bloemen. van de ee planten zyn, en bet woord Akar beduyt by de — zoorte dewelke vry na Fasmynen trekt. — T 00 oc De vier- en dertigffe Plaat Vertoont by Lett. A. een Tak van het breedbladige hagkist ET EEE mu B. Wyftaan een Takje van het fmalbladige baakige tout. . C: Verbeeldt een Tatje van het wolagtige gehaakte touw: XXXIV. i i4 g de | f L1! VIL Bock. XXXIV Hoofifl. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 6; CAPUT TRIGESIMUM QUARTU M. Funis Uncatus Lanofus. Daun Gatta Gambir, Bulu Bula. Aun Gatta Gambir lanuginofa fimilis eft frutex, qui laterales ramos ample extendit , fed non aliis fefe circumvolvit rebus , ac bini femper rami fibi directe fant obpofiti , aliquando etiam quaterni ad unum ortum proveniunt, qui ubique cruciati funt. Ramus inferior ex rotundo angulofus eft , binos gerens fulcos , ac rugofus eft & nodofus, brachium circiter craflus , incernaque ejus fubftantia folidior eft illa priorum, fimili repleta medulla, ac fatis copio- fam effundens lympham, potiffimum ex ejus ligno. Rami ejus quadragoni funt, inftar cornu firmi , ho- rumque bina latera prima parum concava vel fulcata funt, bina alia excavata feu plana, fuperiores vero ex quatuor fulcis conftant , ac herbacei funt, ho- rumque fupremum plurima exhibet foliola convolu- ta , inter que bine reconduntur gw conso infi- dentes petiolo , quedam in flores ac fructus excrefcunt. Folia bina fibi quoque funt obpofita ac cruciata , fed majora ac firmiora quam in prioribus , feptem, otto, & novem pollices longa, quatuor, quinque; & fex lata, inferius multis obliquis coftis donata , quarum quatuor vel fex prope petiolum concurrunt, flava lanugine obduéta,-cofte autem ruffefcunt. Fo- lia inferius in binas quoque anguftas definunt auricu- las, praefertim ipforum latiffima , unde & cordiformia efle. videntur. | | Rami ad tactum molles quoque funt inftar ferici, ipforumque ore fufca funt, lateralesque rami non ita rotundi funt quam. in prioribus, fed magis qua- drati. Hami incurvi eundem fervant ordinem uti in precedentibus, inque foliorum alis locantur, fed pa- rum ad ipforum latera pofiti funt, ita ut inter bina folia videantur reconditi hoc ordine. Inferius foliorum par unum gerit hamum , fubfequens binos 4 ac fic porro, non autem femper tam precife hunc fervant ordinem, -hamique femper ad unam partem , folia autem ad alteram inclinant : Inferiora bina vel tria hamorum paria incurva funt , nec quidquam aliud proferunt, fuperiores vero hanfi molles funt, & ex- tenduntur in petiolum firmum ultra digitum longum, qui ad extremum ftellulam gerit ex fex brevibus fo- liolis compofitam , atque ex hoc iterum petiolus ex- crefcit parvus , pilulam fuftinens Fragiformem , multa gerentem capitula , ex quibus propullulant flores lon- gis ex tubis conftantes, ex albo & flavo mixti colore, in quinque apices fefe aperientes, in quorum centro longum erigitur filamentum feu piftillum: Hz pilu- le majores funt , nec peculiarem fpirant odorem : Poft flores fructus excrefcunt, quorum quivis longo infidet pedunculo , & angulofus eft ac ftriatus , lanu- ginofus, in -binas dehifcens partes, ac fupra umbili- catus , ubi & emarcidus adparet flofculus , intus porro nil confpicitur nifi ficca ac fufca filamenta; Poft flo- rum ac fructuum lapfum capitulum füpereft Fragum referens , non ita granulofum, fed durum ac planum. Ejus truncus circiter brachium craffus eft, ex duro & firmiffimo conftans ligno, ejusque aqua ebulliens quafi profiliens lympida eft & dulcis inftar aque flu- viatilis, fi vero parum ftagnat, levem contrahit ama- riciem & adítrictionem. 2 Nomen. Latine Funis Uncatus lanofus. Malaice Daun Gatta Gambir , Bulu Bulu. Alii hunc Malaice vocant Tali Ayer , h. e. funis aquofus. Amboinice Kakabir & Abair. mas, quum prior femina habeatur. In Hi- toea Kakailo. Ternatenfes comparant cum Cobebba Ma- golo Tsjifi, h. e. aquile unguibus ob uncorum for- mam, quod nomen alioquin eft Folii Polypi. Diftin- guendus quoque eft ab alio Tali Ajer, qui eft Funis Murenarum latifolius in Auftuario defcriptus. Locus. In fruticofis obcurrit filvis ad montium pe- des, atque, uti audivi,in parvis etiam fcopulofisque & incultis infulis, ubi trans mare iter facientibus fæ- pe conducit, quum aquam defiderent pro potu. Tom. V. — : 3 pr Ufus. XXXIV. HOOFDSTUK. Het wolachtige boekige Touw. H; wolachtige Daun Gatta Gambir ‚is een dierge- lyke firuyk, die zig met zyn zyde-takken verre uit/preyt, doch nergens omflingert , en altyd Baan twee takken regt tegens malkander , zomtyds ook, vier by eenen oor/pronk , en overal regt in *t kruys. De onderfte [lam is uit den ronden boekig , met. twee geuten, ruyg en knoeftig , en omtrent een arm dik, bin- nen digter van fubftantie dan bet voorgaande 5 met dier- gelyke merg, redelyk veel water uytgevende ‚doch meeft et pout, De volgende takken zyn vierkant , ftyf als een boren, en van de vier zyden zyn de twee eerfte een weinig bol, of gegeut, de twee anderen uytgevult of vlak, maar de allervoorften bebben 4 geuten, en zyn kruydachtig, bet uyterfte derzelve vertoont veele blaadjes in malkander gea rolt, tufJcben baar verbergende twee pillen op een lange Steel, waar uyt namaals vruchten en bloemen werden. De bladeren ftaan meede twee en twee tegens malkan; der, en in "t kruys, grooter en fiyver dan aan ’t- voor- gaande, 7. 8. en 9 duymen lang, 4. 5. en 6 breedt, beneden met veele fcbuynze ribben, waar van 4. of 6. by den fteel fcbier zamen floten, met een geele wolach- tigheid bezet, doch de ribben zyn ros. De bladeren lo- pen ook agter met twee fmalle billen toe, inzonderheid de breedfte , waar door ze bertformig fcbynen. De takken zyn meede zagt, in "t aantaften als ful; en bare kanten bruyn, ook zyn de zyde-takken zoo rond niet als aan °t voorgaande , maar meer vierkant. De kromme baaken bouden dezelfde ordre als aan "t woor- gaande; en flaan in den fcboot der bladeren , doch een weinig ter zyden gebogen, zoo dat ze zuffeben de blade- ren hier in te flaan, te-weeten met ordre; bet agterfte paar bladeren beeft eenen baak , bet volgende paar twee baaken , en zoo vervolgens ‚doch zy houden zoo precies deeze ordre niet , en de baaken ftaan ook altyd na de eene , en de bladeren na de andere zyde geboogen. De agterfte 2 of 3 paar baaken blyven krom , en dragen an- ders niets, maar de woorfle zyn week, en rekken baar uyt tot een Dréien fleel, meer dan een vinger lang, om- trent het uyterfle met een flerretje van 6 korte blaadjes gemaakt, en dan weder een klein fleeltje, daar op een pilletje als een Aard-befié flaat , met veele korreltjes be- zet. Hier uyt komen woort langbalzige bloemen ‚uyt den geelen en witten gemengt, in 5 fpitzen baar openende , met een lang draadjen daar in, doch zyn grooter van bollen, van geen zonderbaren reuk ; agter de bloemen groeyen de vruchten, yder op een langen fieel, boekig , of geftreept, en meede wolachtig, sen gefpleten in tween, met een balsje of kelkje boven op; daar in men de ver- * droogde bloem nog ziet; binnen ziet men niets dan drooge bruyne vezeltjes, na 't afvallen van de vruchten en bloe- men, blyft een diergelyke knop, als een Aard-befiz , doch zoo korrelig niet, maar bard en plat. De flam is omtrent een arm dik, van een bard enzeer Daf bout, bet:avater al kokende daar uyt komende, is klaar en zoet , als revier-water , doch als bet wat ftaat, zoo krygt bet een kleene bitterbeid en zamentrekking. Naam. Jn "t Latyn Funis Uncatus lanofus. rege? Daun Gatta Gambir Bulu Bulu. Anderen noemen bet in’t Maleyts Tali Ajer, dat is funis aquofus, Jn’tAm- boin/ch Kakahir en Ahair bet mannetje, (ze bet voorgaande voor bet wyfken bouden. Op Hitoe Kakailo. De Ternatanen maaken een Cohebba Magolo Tsjiffi, dat is Arends-klauwen , daar van, na de gedaante der banken , "t welk anders den naam is. van folium Polypi. Men moet bet ook onderfcheiden van een ander Tali Ajer, *t welk is de Funis Murznarum latifolius ‚in °t Autua- rium befchreeven. Plaats, Men vind bet in *t kreupel-bofcb , op’ e, a gebergte „en-zoo ik verfta, op kleene , klippige , en onbe- woonde Eylandjes, daar bet den Zeevaarenden dikwils te pas komt, als zy om drinkwater verleegen de I ebruyk. 66 HERBARII AMBOINENSIS. Liber VII. cap. XXXV, Ufus. De hoc fune jam diétum eft, quod ex ejus inferiore & crafliffima parte diffeêta lympida exftillet lympha, qua alius defectu fitis exítingui poteft , fcien- dum vero eft, non cunctos hosce funes hanc emittere aquam, nec omnibus in locis vel temporibus, quod experientia edocendum eft. Incolz faitem Leytimorz hanc lanuginofam fpeciem non pro vero aquofo ha- bent fune „fed precedentem anguftifoliam Daun Gatta Gambir, quod tamen contrarie obfervavi , ita ut fu- nes ficci per experientiam diftinguendi fint. Ex firmo & lento trunci ligno incole tenues no- runt fabricare afferculos , quos in circulum inflectunt, orisque inferviunt ipforum orbium Atittens dicto- rum, qui plane funt patinz ex arundinibus Bambu vel Rottang nexe , que fuperius orbem gerunt al- tum inftar cribrarum Europzarum, quaeque inferius "quoque circulum habent, cui inponuntur uti patin® , in quibus cunéta ciborum genera venalia proponunt. Ex eodem itidem ligno & ramis incurva fabricari pof- funt tenacula navigiorum , quibus Sammet feu fluctu- antes pali cansveríalibus lignis feu Nadjos adligantur. Gebruyk. Hier van is alreede gezegt , dat men uyt bet onderfte en dikfte touw doorgekapt, cen klaar water kan krygen, waar uyt men ier nood den dorft verflaan kan, doch men moet weeten, dat niet alle deze touwen dit waater geeven, noch op alle plaatzen en tyden, bet welk men by ervarenbeid leeren moet. Ammers de Inlan- ders van Leytimor bouden dit wolachtig geflacht niet voor bet regte water-touw , maar bet voorgaande en fmalbladige Daun Gatta Gambir , waar van ik echter andere ondervinding bebbe, zoo dat men de drooge flok- ken moet leeren kennen. Uyt bet flyve en taaye bout des flams , weeten de In. landers dunne plankjes te maaken , die zig in een Cirkel laaten buygen , en dienen tot randen aan baare Atittens, "t welk zyn vlakke fcbootels van Bamboezen of Rottangs gevlogten , boven met een booge rand, gelyk de Siften in ons Land, met diergelyke rand van onderen, waar op men bet zetten kan als een fchootel , en waarin zylieden alderbande Eetwaren te koop brengen. Uyt bet zelve bout en takken kan men ook de kromme ooren maaken aan de Vaartuygen, daar men de Sammet of Vlotbouten aan de dwers-houten Nadjos vaft bind. CAPUT TRIGESIMUM QUINTUM. Funis Murenarum. Tali Morea. Ic frutex aliquando folitarius erigitur , longaque H emittit flagella, proximis. fruticulis incumben- Ga, aliquando etiam... quum arbori aditet , banc longo adícendir fune, qui fefe circa genicula in ip- fius corticem per fibrillas figit , ubi alia recta & late- ralia emittit flagella; dividitur autem in marem ac fe- minam. Primo Funis Murenarum mas , frutex eft ample ex- tenfüs, multis adfurgens ftipitibus pollicem circiter craffis, qui omnes prope radicem concurrunt. Ad latera plures alii & recti excrefcunt rami, digitum craffi ex fragilliffimo conftantes ligno, viridi & a- quofa repleti medulla, corticem gerentes tenuem & externe cinereum , fub quo alter viridis feu liber lo» catur. Rami hi quodammodo quadrati. funt & ample geniculati, quodvis ipforum laterum per longitudi- nem auctum eft duplici fed tenuiffima pellicula, que finuofa eft feu inflexa, & aliquomodo refert pinnas dorfales anguillarum. . Ad genicula quatuor locantur folia cruciata cum illis Plantaginis latifolie quodammodo convenientia, inferius autem anguftata ac fuperius lata, a quinque ad novem pollices longa, binos cum dimidio ac qua- tuor lata, per longitudinem quatuor nervis donata, * qui inferius maxime protuberant, ac quodammodo acuti funt ac rubentes , quorum bini medii in nervum medium terminantur ad pollicis circiter fpatium ab ipfius folii ortu. Seffilia funt in ramis, intenfe glau- ca, nec notabiles gerunt venulas in interftitiis, que in fuprema folii parte vix confpici poffunt , funtque porro craffiuscula, pinguia & acidula, faporis inítar raffice fermentate, cum filveftri adítriétione. Si hec quatuor deciderint folia, ex ipforum alis bini tres ac quatuor breves ac rubentes excrefcunt petioli, quorum quivis füftinent quinque fexve oblon- ga capita, teneras glandes referentia, quorum dimi- dia & inferior pars calicem conftituit ex purpureo rübentem , fuperior: capitulum eft album, quod fefe in florem explicat , vx ex quinque , rarius ex fex eraflis, concavis, & albis conftat petalis, in circulo pofitis, & retroflexis inftar floris Folii Lingue. Jo ejus centro decem firma & alba locantur fta- mina, antheras gerentia flavas teliformes, inque ho- rum medio longius cornu viridi infidens capitulo feu ermini ; Stamina hzc inftar acinacis parum incurvata Ene » ac parum prominent. Horum decem Stami- num quinque femper majora funt quinque aliis obpo- fitis , inque capitulis mox fefe aperientibus combinata funt cum antheris elevatis inftar linguarum avium. _ Poft XXXV. HOOFDSTUK, Het Aale-Touw. IX firuyk flaat zomtyds op zich zelven, en breyd LZ zich met lange ranken uyt, die op de naafte ruyg- te leggen, zomtyds als by by een boom ftaat , loopt by dezelven met een lange-touw op , die baar omtrent de ledenin deffelfs fcbor [Je met kleene worteltjes vaft maakt, en andere regte ranken ter zyden uytfchiet: Hy is vera deeld in Manneken en Wyfken. s I. Funis Murznarum bet Manneken , word een wyd uytge/preyden firuyk , met veele ftammen opfchietende, omtrent een duym dik, die alle by de wortel t? zamen fto- ten. Overdwers komen veele anderen en regte takken, een vinger dik, van een zeer bros bout, binnen met een groenen waterachtig merg , buyten met een dunne graat» we {chorffe, daar onfer een groene leyd. Zy zyn enig- fints vierkant, en in leden verdeeld, die wyd van mal. kander Haan, ieder van de vierkanten is langs benen bê- zet met een dubbeld, doch fmal velleken, gekrult of ge- fronfi, gelykende eenigfints de vinne op dem rugge der alen. In de leeden flaan vier bladeren regt in ^t kruys, de Weegbre bladeren enigfints gelyk , doch achter final, en vooren breed, van 5 tot 9 duymen lang, ot ew 4 breed, in de lengte met 4 zenuwen doortogen , van onderen zeer uytpuylende, en eenigfints fcherp en roodachtig , waar van de twee binnen[le in de middel-zenuwe floten , on- trent een duym van den oorfpronk des blads. Zy ftaan zonder Delen tegens dem tak aan, boog zee-groen , zonder merkelyke adertjes in de tu[Jcben-plaatzen , die men aan de bovenzyde even bekennen kan , dikacbtig , vet „en zuur van fmaak ‚gelyk fuure kool „met een wilde zamentrekking:' Als deeze 4 bladeren fcbier alle afgevallen zyn, 200 waffen uyt derzelver fcbeot 2. 3. en 4 korte roodachtige fleclen, ieder dragende 5 of 6 lankwerpige knopen „jonge Eekelen gelykende , waar van de Enea belft een pur- per-rood kelkje is , de bowenfte beeft een witte knoop s waar uyt de bloem werd, dewelke beftaat. uyt 5. 9f zelden 6 dikke , belle, en witte bladeren, in een kring fiaande , en agterwaarts gebogen , gelyk de bloem van bet Folium Linguz. S : Binnen ftaan 10 ftyve en witte draden , op bare top pen dragende geele baaken ; gelyk pylen, en in de mids den cen langer: boorntje op een groen heuveltje fraandes de draden zyn ook wat krom, gelyk Zikkels, en fleken ver uyt. Onder deze 10 Zikkels zyn de 5 altyd groter, dan de andere y.aan de overzyde Jfiaande. In de knopen, die effen ontluyken , liggen zy t? zamen gevouwen met de pylkens boven uytkykende, als Wogeltongetjes: VII Bak: XXXV Hoofif.. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 67 Poft horum lapfum inferior calix magis craflefcit, coronulamque format fuperius coarétatam uti in An- thophyllis; hic autem fructus brevior eft, paulo ma- jor baccis Oxyacanthe , externe ex fummo purpureo rubet colore, interne viridis , multis granulis repletus inftar fructuum Varinge ; fed: mollior eft, ac primo acidulus ,dein maturus , dulcis „ac fatui faporis ; quum & hic fructus mollefcit , multe quoque interfunt baccz non penitus purpurez , fed viridi diftinéte colore. í Secundo Funis Murenarum femina , feu glaber , fi- milis eft frutex; fed rariores gerens ramos, qui rotun- diores & glabriores funt, in ampla quoque diftinéti genicüla, ac fere alis iftis; feu pelliculis deftituti la- teralibus, quarum quzdam. modo veftigia in fummis adparent geniculis. A i mech olia itidem quatuor fimul cruciata locantur, fed fant glabriora:& anguftiora quam in mare; ac tres quoque tantum gerunt Coftas; quz in una fpecie al- bz, in altera parum rubre funt , faporis aciduli cum filveftri adítriétione. Flores funt uti in priore fpecie , fed minores, ac pallide virenti infident caliculo. Fructus etiam funt uti precedentis , fed rariores numero , & majores, fere inftar juniorum Mespilorum ; ac fuperius coro- nula ornati, quz ex majoribus componitur fquamis ; illi vero externe albicant , & interne pallide virentem habént medullám ; qué per maturitatem ruffefcit , ac granulofa eft uti in Siri Bobpar tor? aquofi. Ma- ris fructus plerüniqde rotundi fant & rubri, femina autem oblongi funt & albi. ` = Utreque fpecies florent Novembri & Decembri: ac fractus: maturefcunt Januario: & Februario: ` ` Huc &:tertia pertinet fpecies, plerumque funicula- ris, in fimilia divifa genicula, ac folia gerens uti fe- mina, fed multo majora, fpithamam nempe longa, ac palmám lata, faporis parum aciduli ac multo ma- gis fatui. Ejus flores fructusque mihi hucusque igno- ti fant, quum raro obcurrat, $ fere nullius fit ufus. Nomen. Latine Funis Murenarum, juxta, Malaienfe Tali Morea. Amboinice in Hitcea Wali Malubu, in Leytimora Wari Marubu, Malubu feu Marubu ef Malaienfe verbum Malucco, quod anguillam denotat, que vulgo Malaienfibus ex Portugallica derivatione Morea vocatur , quod defcendit a Latinorum Murena, hujus ratio füpra data eft, ac infra latius explicabitur. Hitoenfes primas priores fpecies vocant, Wali Malu- bu laun maun, h. e. parvifolia Tali Morea ad diftin- Etionem Wali Malubu laun ela, h. e. latifolia, qua tértiam denotant feu filveftrem fpeciem. Prima fpe- cies cognominatur mas feu rubra, altera fémina feu labra. ` 5 Aylaun Nya, h. e. Herba Serpentum a Hitoenfibus mihi dicta eft fimilis effe planta, in marem ac femi- nam, divifa , cujus prima fpecies frutex effet quodam- modo erectus, altera funis, quantum vero ex ipfo- rum defcriptione concludere poflum, putarem unas easdemque cum Tali Morea effe plantas... Locus. Prima fpecies in frigidis crefcit vallibus , & ad fluminum ripas , ubi arbores & denfi locantur fru- ticuli. In Amboina obcurrit in Valle Waytommo & Batu Medji. In Macaffara & Celebe quoque repe- ritur. Tertia fpecies in montibus magis crefcit , & ad filvarum oras faxofas. ; Ujus. Si exterior cinereus cortex leniter abradatur nsque ad viridem , tum TOSS hi; inftar anguillarum labri funt & mucofi, quod & nominis origini anfam edit. Amboinenfes illum ad cibum non adhibent , fed Macaffarenfes ejus folia pifcibus adcoquunt , quum acidulum prebeant condimentum: In re Medica z- qualis pollent viribus, licet Hitoenfes marem prefe- rant, ac Leytimorenfes contra feminam. . Hitoenfes gloriantur multo cum fucceffu vulnera & ulcera curaviffe, quum fibrillz eligantur, quibus fefe arborum corticibus inplantat, atqueh depuratz contundantur, & Emplaftri forma inponangur: Hoc itidem ee ey globorum & telorum , quz alicujus corpori inherent five abrupta five inmiffa: iridis ejus cortex interius morfum curat Murzna- rum. " , E ee Hitoenfes dicunt ipforum. Aylaun nya effe a vulnerarium ferpentum, quo infliéta curant vulnera, Tom. Y. i immo Na bet afvallen van dezeloe , word bet onderfte kelkje dikker , met een gefloten kroontje „bowen op als een Moer- nagel , doch korter , wat grooter als de befiën van de Ha- gedoorn , buyten boog purper-rood ; binnen gras-groen , met veele koris vervuld , als de vruchten van Waringa , doch weker, eerft zuuracbtig , in de rype zoet of fmets , wan neer ook de vrucht week word , veele befiën zyn ook niet gebeel purper, maar met groen gemengd. 3 2. Funis Murznarum het Wyfken, of gladde , is diergelyken firuyk, doch weiniger van takken, dewelke ronder en gladder zyn , ook in wyde leden verdeeld ; Jcbier zonder de voornoemde vellekens aan de kanten ; — van men flegts eenige voetflappen ziet aan de voorfte eden. zr De bladeren ftaan mede 4 en 4 in "t kruys, maar zjn wat gladder en fmaller dan aan bet Manneken. Zy bebben maar 3 ribben, die aan de eene zoorte wit, aan de andere een weinig rood zyn , mede zuuracbtig van Jmáak , met een wilde zamentrekking. ; Het bloeyzel is als aan "t voorgaande, doch kleender; en flaat in een bleek-groen kelkje. De vruchten zyn mede als de vorige, doch weiniger in getal, en groter y bykans als jonge Mispelen , met een kroontje boven op , van groter Jcbubben gemaakt , buyten witachtig , en van binnen een licht-groen merg , en in de rype wat ros , korlig, als in de Siti Boppar, waterachtig van fmaak. De vruchten van bet Manneken blyven meeft rond en rood, maar die van bet Wyfken blyven lankwerpig en wit. e Beyde bloeyen in November en December. De vruch- teti Siet men ryp in January en February. an A. Hier toe beboord de derde zoorte „dewelke meerendeels een touw werd, met diergelyke leden en bladeren als bet Wyfken , maar veel groter , te weten een fpan lang sen een band breed, veel laffer van fmaak, en met weinig zuurte. Vruchten en bloemen zyn my noch onbekend, want bet werd weinig gevonden ‚en it van kleen gebruyk. Naam, /n°t Latyn Funis Murenarum, na Eet Ma- leytfche Tali Morea. uae Hitoe Wali Maluhu, op m Wari Waruhu. ` Maluhu of Maruhu, is bet Male ytfche woord Mälucco, bet welk een Aal wil zeggen , dewelke men in ’t gemeen Maleyts uyt bet Por. tugees noemd Morea, afkomftig van bet Latynfcbe Mu- rena, de reden ziet bier boven, en noch meer bier on- der. De Hitoeezen noemen de twee ek zoorten Wali Maluhu laun maun , dat e kleenbladige Tali Morea, tot onderfcheid, van Wali Maluhu [aun Ela, dat is groots bladige, waar mede zy de derde ofte wilde zoorte beteee kenen. De eer[le zoorte werd bygenaamt bet Manneken of roode, de tweede bet Wyf ken of gladde. Aylaun Nya, dat is Herba Serpentum, is my van de Hitoëzen opgegeven, te zyn een diergelyk gewas , ver- deeld in Manneken en Wyfken, waar van bet cerfte een ftruyk zoude zyn „eenigfints overeynd ftaande , bet andere een vouw; maar zoo veel ik uyt baar befchryvinge be» merten konde E dt bet in e bet zalfde et ali Morea. ` ESTATE sad ? Plaats. De eerfle zoorte waft in koude Valeyen, en aan de kanten van de rivieren, die met geboomte en digte ruygte bezet zyn. Men vind bet op Amboina ‚in de Valey Waytommo, en Batu Medji. Op Macaffar en Celebe vind men 't ook. De derde zoorte waft meer in "t gebergte, en aan de randen. van bet bofcb „daar bet [leenig is. Gebruyk. Als men de buytenfle graauwe Jebor[Je zoet- jes affchrapt tot op de groene, zoo werden deze flokken zoo glad en flymerig als een Aal, bet welk mede een reede van zjn naam is. De Amboinezen gebruyken bet niet in de koft, maar de Maccaffaren koken de bladeren by Viffcben, om dat zy een zuure fouce maken. In de Mee dicynen zyn zy beyde even kragtig, hoewel de Hitoëzen meer van 't Manneken bouden, gelyk de Leytimorezen daar en tegen meer van ’t often. - Op Hitoe roemen zy veele ondervinding daar van te bebben , om wleefch-wonden en Ulceratien te geneezer, Als men de kleene worteltjes neemd, waar mede bet zig in de febor{Je der boomen sar be, indt feed erde floot, enals een pleyfter opgelegt : Het zelve zal ook ftukken van kogels en pylen uyttrekken , die iemand in "t lyf gefcboten, en daar in afgebroken zyn. “De voornoemde groene bin- nen-fcbor(fe geneeft de beet van den Commer. Aal. De Hitoeêzen zeggen, dat baar Aylaun Nya een wond- ge? van Slangen zy, waar meede zy baar genezen, als uh 3) 68 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXXV. immo ipforum offium , ut & artus luxatos ac tumentes, Leytimorenfes viridem femina fumunt corticem ad cunéta carnis vulnera curanda. Tenerum folium tam maris quam femine (quod in mare pallide fufcum eft), cum aqua marina & pauxillo Curcumz , externe Cadel & Noman inponitur, que Lepre ficce funt fpecies, . Tali Morea vulnera quoque curat tribulo- rum, uti & ejas:mucofus cortex cum minore Zin- gibere contritus, fi calefa&us vulneri inponatur. Altera fpecies feu femina, quum arbores adfcen- dit , varietas eft prioris, a qua differt. Ejus funis pennam circiter craffus eft, brevibusque fpinulis ar- matus, que in fibrillas longas excrefcunt, arborum ramos comple&entes , obducitur autem cortice ad- modum: mucofo , latéralesque emittit breves ramulos, quibus quinque fexve infident folia folitaria, non in orbem, uti in rugofa fpecie: Illa autem funt glabra, tenuia, quatuor, quinque, & fex pollices longa, bi- nos lata, tribus nervis longitudinalibus donata: Cor- tex exterior vifcofus abrafus' anthracibus inponitur ad hasce maturandas. Tabula Trigefima Quinta Ad Figur. primam ramum exhibet Funis Murenarum, . qui Mas vulgo vocatur. Figura Secunda ramum fittit Funis Murenarum , qui femina cenfetur. Funis Murenarum latifolius in Au&uario fequenti defcribitur modo. Preter binas Funis Murenarum fpecies, fupra li- bro feptimo defcriptas , tertiam obfervavi latifoliam, quam hic adeurate deferibam. Lise tertia fpecies multo craffiore fune arbures adfcendit, fefe in plu- fes leterales dividens ramos, longe lateque depen- dentes, qui rotundi fünt, ac pelliculis iftis extanti- bus deftituuntur, que in vulgari Taly Morea obfer- vantur, atque repleti funt medulla viridi & aquofa, ex fauciatis ramis lympida quoque exftillat lympha, quz alius defectu potabilis eft, fed mox craffefcit & vifcofa eft inftar tenuis vifci, uti & ejus cortex ad- modum vifcofus eft. Folia quoque. ab illis Tali Morea differunt, folita- ria enim proveniunt, ab octo ad decem pollices lon- ga, quinque & feptem lata, crafía, firma ‚in longum apicem definentia , fubtus decem vel undecim obliquis coftis donata , ipforumque interftitia multis venis pertexta funt, inftar foliorum Sirit magni filveftris , Amboinice Amelaun Tallan dicti. Ex ramis ampli excrefcunt corymbi , formam um- bellarum referentes , ex rubris petiolis compofiti , hisce infident primo plurima viridia capitula , magni- tudinem habentia feminis Sinapios, quz fibrillas ha- bent virides ac breviffimas. Capitula hee rubent , ac fuperius veficulam gerunt formam Peponis, que purpurafcit, ac pellucida eft, atque interne dulci re- pleta aqua, alios fru&us in hoc non obfervavi fru- tice, = ; Amboinenfes hunc funem vocant Tali Morea ma- rem, pro quo fupro libro 7. cap. 34. aliam defcripfi- mus plantam, unde & hic ad diitineioneni Funis Murenarum latifolius mihi dicitur, alii illum vocant pedo nomine Tali Ayer h. e. funis aquofus , a fub- equenti ejus ufu. ` Stm ocus. In Amboina obcurrit in vallibus prope flu- vium Batoe Gantong. ^ =` , Ujus ejus non multum notus eft, excepto quum in filvis fitis aliquem vexet, tum ejus aqua potui in- fervire poteft, que fatue dulcis eft, uti & relique ejus partes: Vifcofus ejus cortex fiffuris adglutinatur canalium , in quibus Sagu Manta fubigitur ad illas obturandas. eel aqua potabilis defideretur , ejus fegmentum orchiam circiter longum amputandum eft, ejusque fuperior pars ore efflanda eft, tum aqua inferius ftrepitu exftillat , que inftar aque fluvialis eros = TER en Amboinenfes hunc quoque referunt ad Ay Zaun feu Wary Warubu, h. e. funis Murenarun y zm 3 Diftia- zy gewond zyn ; item dat bet diend in een beenbreuk, ver. pé» en gefwolle leden. De Leytimorezen nemen de groene fcbor[Je van bet Wyfken, om allerbande vleefch- wonden toe te beelen. Het jonge blad zoo van 't Man- neken als van "t Wyfken ( zynde van 't Manneken licht- bruyn.) met zee-water en een Weinig Curcuma gewre- ven, werd van buten op bet Cadel en Noman gelegt zynde zoorten van Lepra Sicca. Tali Morea geneeft de quetzuure van Voet-angels ‚als men de flymerige {chor{fe met kleene Gember aoryft , warm maakt, en op de quet- zure bind. De tweede zoorte of Wyfken, als bet de Boomen op- loopt „zoo maaktze een verandering ‚van bet boovenftaan- de verfchillende. Het touw is omtrent een fcbaft dik, met korte dorentjes bezet , waar uyt lange worteltjes wer- den , die de ftammen omvatten , bekleed met een zeer fly. merige febor[fe. Hier uyt komen korte zyde takjes, daar aan 5 a 6 enkelde bladeren flaan , niet in een kring, ` gelyk aan *t ruyge geflagt. Deze zyn glad, dun, 4. 5, en 6. duymen lang, twee dito breed , met drie fenuwen in de lengte. De flymerige buytenfte fchor(Je afgefchrapt, werd gelegt op bloed-fweren om die te rypen. De vyf- en dertig fle Plaat Vertoont in de eerffe Figuur een Tak van het 4ale-Touw, het welk in ’t gemeen het Mannetje genaamt wert, De tweede Figuur verbeelt een Tak van het Aale-Touw, het welk voor het 775/je gehouden wert. Het breedbladige Aale-touw wert in het Aus &uariumop de volgende wyzebefchreven, ` Bebalven de twee zoorten van Funis Murenarum, boven int 7. Boek be/cbreven, beb ik noch een derde Hire: vonden „dewelke ik uitvoerlyk bier aanbaa- len zal: Deze derde zoorte loopt met een veel dikker ftam de boomen op, zich in lange en weele zyde takjes verdee- lende , die wyd en zyds afhangen , rond , en zonder die velletjes of vlerken, dewelke aan de gemeene Taly Mo- rea zyn, met een kleen, groen, waterachtig bert; uyt de gequetfte takken loopt een klaar water, "t welk men ter nood drinken kan, maar firax dik en flymerig wert, als een dunne lym, gelyk ook de fchorJe beel flymerig is, De bladeren verfchillen meede van Tali Morea, want ze ftaan enkeld, van 6 tot 10 duymen lank, 5 en 7. breed, dik, ftyf, met een ftompe fpits,van onderen ` met YO a 1I fcbuynze ribben, en de tuffen-plaatzen met veele aderen doorweeven, gelykende de bladeren van de groote wiide Siri, in °t Amboinfch Amelaun Tallan genaamt. l Uyt de takken komen breede troffen in de gedaante van dollen , gemaakt van roode fteelen; bierop zitten eerft veel groene knopjes, in de groote van moftard-zaad , be- zet met groene en zeer korte vezeltjes. Dezelve knopkens werden rood, en dragen boven op een blaasje, in de ge- daante van een Kalbasje , wa 't peerze trekkende en door- ZE ‚van binnen met niets dan met zoet water vers vuld, andere vruchten zyn daar aan niet gezien. ` ` De Amboinezen noemen *t Tali Morea, 't Mannetje , waar voor, wy boven in "t zevende Boek, cap. 34. een andere plante befchreven bebben ‚daarom ik deeze tot on- der[tbeyd Funis Murenarum latifolius noem , andere noemen "t met een gemeene naam Taly Ayer, dat is Wwa- ter-touw van zyn volgende gebruyk. Së Plaats. Men vind bet op Ambon in de Valleyen, by de Rivier Batoe Gantong. ; Gebruyk, Daar van is niet veel bekend, behalven als men in `t bofcb dorft beeft , zoo kan men ter nood zyn wa- ter drinken, zynde laf zoet al wat aan de plante is, De kleverige fchorfJe plakt men tegens de fcheuren aan de geu- ten, daar in men de Zagu Manta kneet om die te Jop: pen. Als men drinkbaar water daar uyt bebben wil, moet mem zoo een fluk van een cadem lank afkappen, op 't bovenfte eynd Gert blazen , zoo loopt bet wa- ter met een gedruy uyt, zoo zoet als eenig Rivier water. KEE De Amboinezen rekenen bet meede «oor baar Ay Laun, of Wary Waruhu, dat is Funis Murenarom. ERAN Ne TN A NNT ANA Lab. XXXV. n ` Pag. 68. ee T MD BE Ly DER E d 7 A ——— Zed. XXXyr GG Oe HIER WIR ER Bess, KHI A M "HAM H PHH VII Bock. XXXVI Hoof. AMBOINSCH KRUYDBOEK: 6 Diftinguendus eft ab alio Fune Aquofo feu Taly Ayer : Daun Gatta Gambir feu Abayer, ac potabilem quoque fübpetit fupra libro feptimo defcripto, qui eft aquam. Tabula Trigefima Sexta Ramum exhibet fruticis, qui Funis Murenarum latifolius Ruaeuio in Aufuario dicitur, Men moet bet onderfcbeyden “van een ander Funis A- peni of Dar Ayer à eni in ’t 7. Boek befebreeven , is bet Daun Gatta bi d meede drinkbaar water geeft. ud m M . De fes- en dertig fle Plaat Vertoont een Tak van een Struyk, welke het breedbladige Aale-toww van RUMPHIUS in zyn Au@uarium genaamt wert. CAPUT TRIGESIM. SEXTUM. Funis convolutus. Tali Bacompol. PE Bacompol omnium fere fruticum intricatiffi- mus eft, prope ortum vix brachium craffus , ac mox fefe in multa , longa , lenta, & rotunda dividit flagella, que fefe circa proximas circumvol- vunt herbas, fique hic frutex folitarius locetur, mi- ris giris fibi ipfis fefe inplicant, ac denfam quafi for- mant filvam vel congeriem: Flagella hzc obducta funt ex nigro fufco & zquali cortice, ac fefe ad latera undique extendunt in plurimas lentas rachides „ pro- pe ortum geniculatas feu nodofas. Majora flagella longo ac nudo fune prorepunt, qui fefe plurimis inftar clavicule convolvit arbufculis, ac porro ex- currens fefe iterum. in alias dividit rachides. Trun- cus juxta terrám prorepit , atque intus repletus eft fic- ca & ruffa medulla, que vero in flagellis major eft. _ Cuivis rachidi bina ternave foliorum infident paria directe fibi obpofita cum inpari extremo , eodem modo uti in Metrofidero vel Faba Marina. Hec au- tem cum illis Mali conveniunt, fed funt majora, vel magis- proprie.cum illis Fabre Marine quadrant, a quatuor ad fex pollices longa , binos cum dimidio ac tres lata, utrimque fübrotunda , paucis lateralibus venulis pertexta , firma, glabra, craffiuscula , plerum- ue conniventia, faporis dulcis ; ficcique, cum levi ad- riétione , gratiora tamen illis Metrofideri , teneraque apta funt, que cruda edantur. Supra fruticis extremum racemi floriferi fefe. ex- tendunt, quorum quivis petiolus pedem longus eft, capitula füftinens obfcure lutea, ex hisce flores ex- crefcunt illis Fabarum fimiles, unum nempe latum petalum retroflexum eft; reliqua quatuor minora & anguftiora firma quadam abicondunt ftamina albi- cantia. Fructus funt filique tenues ac plane inftar illarum Metrofideri, fed tenuiores & graciliores , peculiarem habentes formam, quedam enim fimplex, alie du- plex referunt fpecillum ,quatuor ac fex pollices lon- ge, ultra unum late, quadam enim ex binis, alie ex tribus conftant fegmentis feu cameris , anguftis collis feu ifthmis fibi adherentes, que ad extremita- tes rotunde fünt, prope ifthmos parum incurvate , erfecte uti in fpecillo, quedam unicam tantum ha- Bane cameram, eftque brevis ac plana tum filiqua. Externe fümeum habent colorem , intricatis venulis notate & rugofe, Intus faba locantur tenues plane, & oblonge , ad unam partem acuminate, ubi per venulam filique nectuntur , parum quoque rugofz , ac pallide ruffe inftar lateris cocti. uum crefcit in locis maritimis , latiores & glabrio- res gerit filiquas , ac craffiora folia, que non tam grati funt faporis quam terreftris fpeciei. Floret De- cembri & Januario: Fruétusque maturefcunt Aprili, ac fübfequentibus pluviofis menfibus, fed raro. con- fpiciuntur, quum frutex hic fic humilis , ac fepe de- pafcatur. Nomen. Latine Funis convolutus juxta Malaienfe Tali Bacompol, & Amboinenfe in Hitoea Wali Abuun, h.e. funis convolutus ob rationem fupra dictam : Quidam hune vocant Tuli in, h. e. funis refri- gerans. In Java dicitur Tatort Maa, Locus. In apricis crefcit campis ad fluminum ri- pas, uti & in locis maritimis, copiofus eft in Leyti- mora circa Caftellum Viétoriam , rarior eft in Hitoes ora, Ujus. XXXVI HOOFDSTUK. Het famengerolde Touwe-Struyk. Ali Bacompol is een van de verwerdfte ftruyken T by zyn oor/pronk /chaars een arm roim SEN eg TA: eri. v Sc? ranken verdeeld , ar of om en door de naafte ruygte flingeren of zoo den ftruyk alleen flaat, met een de ver: werring door malkander lopen, een digt bofch of klomp makende. De ranken zyn bekleed met een fwart-bruyne nod eck d en en ter zyden uit in veele aaye gerten of ryskens , die aren oor/pronk een knob- bel of nie bebben, De Boo! eegen Ad met een lank en kaal eynd voort, bet welk zig om de naafte boompjes Singers gelyk een Clavier, en verder lopende zich al weder in andere ryskens verdeeld, : De [lam kruypt langs de aarde, en beeft van binnen een droog en ros bet welk in de ranken groter is. Aan ieder rysken flaan 2 of 3 paren bladeren regt tegens malkanderen » met een alleen voor uyt, na de of- der of fituatie van Yzer-bouts bladeren , of die van Faba Marina. Zy zelfs gelyken de bladeren van de Appel- boomen , doch zyn grooter , of eygentlyker na voornoemde Faba Marina, van 4 tot 6 du lank , 23 en 3 breed, ter en vorenfcbier even rond , met weynige zyde-ader- Hes. D en glad, nn » meerendeel wat t'zamen wykende, van Jinaak zoet, droog , met een kleene zamen- sec, E aangenamer dan die van ’t Yzer-bout, en de jonge bequaam om raauw te eeten, oven de hoogte van den ftruyk, fteeken de bloemdra- gende troffen uyt een enkelde fteel , een voet lang „en met donker geele knoppen bezet. Hier uyt worden bloempjes , bet bone-bloeyzel gelyk, namentlyk een breed blad Daat agterwaarts geboogen , de andere vier kleendere en fmal- verbergen eenige ftyve draadjes, alle witachtig van coleur. De vruchten zyn dunne en platte bouwen, gel 7 van °t Yzer-bout, doch pots en vin o er bezondere fatzoen , oven zommige een enkelden , zom: mige een dubbelden bril, 4 en 6 duymen lank, ruym een breed, want zommige zyn van 2 of 3 delen of kamertjes gemaakt , met een fmalle bals aan malkaar bangende , aan de eynden rond „en by de balzen een weinig gebogen, regt als een bril, zommige beftaan maar uyt een kamer. üytmakende een korte platte bouwe. Buyten zyn zy rooks verwig , met verwerde adertjes geteekend en rimpelig. Binnen leggen dunne, platte „en lankwerpige boonen , aan "t eene eynd wat toegefpitfl, alwaarze met een adertje aan de fcbaal vaft bangen , meede wat rimpelig en licbe- ros, als gebakke Been, METE y Als bet aan de Zeekant waft , beeft bet breder en glad- der bouwen, ook dikker bladeren, die zoo fmakelyk niet zyn als de landelyke. Het bloeyd in December en Fa- nuary. De rype vruchten ziet men in April en de vols gende regen maanden , doch zelden, vermits deze firuyk g biyft, en van bet Vee dikwils afgeweyd word, Naam. In ’t Sam gs Funis convolutus na bet Maleyt- Jebe Tali Bacompol , en bet Amboin/cb op Hitoe Wali Ahuun , dat is een t' zamengerolde touw of firuyk, om reden als boven ftaat. Zommige moehen bet Tali Din. gin, dat is verkoelende touw. Op Fava Tataru Mia, Plaats. Het waft in opene Velden aan de Oevers van de Rivieren , als meede op de kanten van de Zee , veel Leytimor rondom bet Cafteel Vittoria , weinig ap de Ou van Hitoe. 13 Gebruyk, 70 HERBARII AMBOINENSIS Lil VIL isp. XXXVII Ufus. Vim habet refrigerantem & exficcantem , te- nera ejus ac juniora folia , pallide virentia cruda edun- tur after Ulang Ulang ad Bocaflan, Sagum, & Ca- .narios, non autem tam bene fapiunt illis Varingz , circa pagos quoque tenera hzc folia raro reperiun- tur, quum vacez aliaque animalia plerumque hzc depafcant , - quod tarhen ipfi frutici non adfert dam- num, quum eo denfius crefcat. j Amboinenfes -aliquando hec adcoquunt folia Cat- jang: feminibus inftar aliorum olerum: Folia hzc pa- rum contufa, in aqüa macerata, feu parum ebullita julapium prebent in febribus aliisque inflammationi- bus utile, praefertim pueris, illas enim tollit per le- ves fudores: Omnibus vero hisce ufibus inepta eft litorea feu maritima fpecies, quum nimis dura ac in- graca ejus fint folia: Tabula Trigefima Septima Ad Figuram Primam ramum exhibet funis Convoluti. — | D Figura Secunda rémum exhibet Chmpani funicularis. ew li Gebruyk. Het heeft een werkoelende en opdrogende kragt. De jonge malze bladeren ‚die licht groen zyn, eet men raauw als Ulang Ulang tot Bocaffan , Zagu zen: Ca- nari „doch zy zyn verre zoo fmakelyk niet als de Warins gen, ook omtrent de Negoryen zyn de jonge bladeren zel. den te vinden; om dat zy van de Koeyen em ander Vee geftadig afgeweyd worden, waar van egter den ftruyk zelfs geen letzel krygt , want by te digter uyt/chtet. De Amboinezen koken xomtyds dezelve bladerenby Kat. jang, gelyk ander Moeskruyd. Een weinig gekneuft, im water geweekt, of wat opgekookt , geeft een koeldrank in koortzen en andere inwendige verbitting „inzonderheid by de Kinderen, want bet doed dezelve verdwynen door een zagten fweet. Tot al bet voorgaande is onbequaam bet géene op ftrand waft, als Zynde te bard en: onfmake. lyk van bladeren. ` * ` De zeven- en dertig fie Plaat Vertoont in de eerfle Figuur een Tak van het /amengerolde Touwe-flruyk. .. De tweede Figuur wyft aan een Tak van de souwegtige * “Clompan-ftrayk. , [OX CAPUT TRIGESIMUM v^ SEPTIMUM . Clompanus funicularis. "Tali Bocompol 5 Mera. rr Lompanus funicularis fpecies videtur precedentis C funis convoluti, fed qui altior excrefcit, ac ro- "T tundis fuis lentisque; flagellis ample fefe. exten- dit. Folia dire&e fibi quoque fünt obpofita brevibus jn rachidibus,. reri ons MEME Dina paria funt cum: inpari extremo. In. fuperioribus. tria folia uni infident petiolo; aci planta, effet trifoliata. Acutiora fans gum in precedente , magisque conveniunt cum ilis Varinge parvifolie , funtque firma, glabra, ac fere venis deflituta , parumque conniventia inftar lie bri femi aperti, quinque & fex poilices longa , fupe- riora vero breviora funt, faporis dulcefcentis ac fa- tui, uti in priore fune. “Flores quoque funt uti in precedenti , fed minores, in longo iidem oe progerminantes: _Hosce copioli infequuntur fru&us , qui parve funt filique, prmam habentes Clompami minoris, fed multo mino- tes, digiti articulum longz , ac transverfalem digitum Late, que ad unam partem, ubi dorfum eft, recte funt, ad alteram ventricofe inftar femi lunularum , ubi & dehifcunt, durum gerentes apicem ad extremi- tatem: Externe Kermefini funt coloris inftar Clompani minoris , interne flavz , inque iis reconditur officulum nigrum, glabrum, & fplendens, hilo fuo incumbens car- nem habens luteam : Hoc vero officulum pellicula tegi- tur nigra, füb qua reconditur altera tenuis ac gilva pelli- cula, que ipfam, tanquam nucleum, ambit fabam , que in biria fegmenta dividi gore , fubftantie ex viridi flava, fäporem habens Piforum crudorum, fed ma- gis adftringentem. Fructusque hi Januario obfervantur. Vomen. Latine Clompanus funicularis ‚non quum fit veri Ck mpani fpecies , fed ob fructuum formar. Amboinenfes fümmo jure adfinem putant precedenti funi, ac Malaice hin: vocatur Tal: Bacompol Mera, & Amboinice in Leytimora Wari Abuun € Wari vun, cum cognomine rubri, uti prior alba cjus fpecies habetur. A E & s i Locus. Bee » atque ad fluminum fipas gf in vallibus. montis. rubri prope Caftellum Vi- Orlam.. ` eee Er E Ufus ejus huc usque magna ex parte ignotus eft, excepto quod Amboinenfes ejus tenera folia Catjang adcoquant tanquam olus, füpra afferculos duci poffet ad umbracula formanda ,. quum adeo flexilis fit, ac denfam prebeat frondem. ed P. S. Ulterior efubfequitur florum defcriptio , qui plures fimul, racemofi excrefcunt, & calici infident albicanti feu pallide virenti ‚in quinque apices divifo. uti & flores in quinque divifi funt alba petala cum to- tidem in centro (taminibus , quivisautem flavum con- tinet capitulum feu germen, totusque flofculus ‘haud major eft grano Oryze. SW è CAPUT XXXVI. HO OF DS T UK; De Toinöägtige Clompan-Struyk. f te zyn van de voorgaande Funisconvolutus, boger opwaffende „en met zyn.ronde taaye ranken zicb ver — uytbreydende. De bladeren fiaan ook regt tegen malkan- deren.aan korte ryskens.‚ aan de agte twee paren me een enkeld voor uyt.. Aande voor) fi D? Clompanus funicularis /cbynd. een -meede-zoorte "s en aart was. Zy vallen wat ders de voorgaand elyken meer, na de: kleenbladige Varinga, fiyf, Sla Jcbier zonder aderen, en watt? zamen luykende, als eem = balf geopend boekje , vyf en zes duymen lang, doch de ar voorfte zyn korter , van fmaak zoerachtig en fmets , gelyk — aan bet voornoemde touw, Het bloeyzel is meede als aan bet voorgaande „dog kleen- der „aan een langen tros voortkomende , de vruchten vol- gen. daar op y veele op malkander geboopt , dezelve zyn kleene houwen , van. fatzoen als Clompanus Minor, dog veel kleender ; een. lid lank , en een dwersvinger breed y hebbende de eene zyde, bet welk de russe is, regt, en S aantj. Í el i i de andere of den buyk bultig , als halve es „ daar zy ook open gaan, met een bard fpitsje aan de voor fte boek. Buyten zyn zy fcharlaken-rood „gelyk de voorfz Clompan, binnen geel , en daar in leyd een [warte „gladde , en blin- kende Boone , met. bet agterfte eynde in een dooyr-geel vleefch fteekende. De Boone zelfs is bedekt met een [wart en onder bet zelve met een ander vaal en dun velletje „en daar onder de beeft als een Boone, die zig ook in, tween laat deelen „groen-geel, van fubftantie en maak als roau _— we Erweten , doch met meer zamentrekking. Men vind ` ` de vruchten in January. z Naam, In 't Latyn. Clompanus funicularis, niet om ` dat bet eenige maag [cbap van de regte Clompan zy., maar na de gelykeni[fe van de vruchten, De Amboinezen bous ` ` den bet met goede reden voor een meede zoorte van t voot- gandes en noemen. bet in ’t Maleyts Tali Bacompo Mera, en in 't Amboin/cb op Leytimor Wari Ahuun, et Wari gun met de bynaam van rood , gelyk het de voor- gaande voor bet witte houden, . ua e DC - Plaats. Het werd weinig gevonden en wáfk aan de Rivier-kanten in de Valeyen van, den roden bergs b) Eos gp : Era ehe ic de eo ae Gebruyk. Zyn gebruyk.is noch merendeels onbekend» bebalven dat es zyne jonge bladeren ole ot jang. koken tot Moeskruyd ; men zoude bet op latten kon- nen leyden om Galderyen daar meede te bedekken „om dat bet zoo buya faam is, en digt vol og, e PS. Nader befcbryving van bet bloeyzel, Het bloeyzet komt veele by malkander aan trosjes , daar aan ziet men een vuyl-wit of bleek-groen kelkje, in 5 fpitzen verdeeld, en daar in s-witte.blaadjes met zoo veel draadjes in de ‘ midden y. ieder bezet met een geel. mopje ; en "t gebecle * Ze bloempje is niet grooter dan een ryjt-korrel, 6 E s mh | 1 | 4 } | | a ee un Lab. XXXVI. va VII Boek. XXXVII Hof. AMBOINSCH KRUYDBOER. 2 CAPUT TRIGESIMUM OCF AVU A Udani. Dani planta eft exotica ex Celebis regionibus U in hasce delata , ubi & nunc luxuriofe pro- germjnat, tam miram & inregularem exhibens formam, ut fi nomen fuum a Batava quadam natio- ne accepiffet , jure diceretur quis qualis effe vo- candam loco Udani, quum enim modo progerminans intueatur, arbufculam reprefentat erectam , que non altiorem adtingit altitudinem, quam trium vel trium cum dimidio pedum , queque nil aliud porro exhibet : Poft longum dein tempus longum ac rectum emittit flagellum, quod in funem excrefcit , cui folia infi- dent folitaria & inordinata, nunc per paria, nunc al- ternata, nunc tria in triangulo locantur „in uno loco flagella funt fpinofa „in alio inermia, ita ut pro certo dici nequeat, quis & qualis fit planta. Quis qualis. Hunc itaque Proteum defcribemus a prima fua ori- gine usque ad fencétutem, qualis fefe in horto meo obtulit, ubi nullam nifi exoticam admitto plantam, ubi & ingentem obcupavit locum „ac difficilem cauf- fabat intricationem , donec ejus notitiam adquirerem. Obfervavi itaque unam alteramve excrefcere arbu- fculam, ultra tres pedes altas, atque erectas , raris inregularibus ramis fefe extendentes, e quibus folia folitaria & inordinata proveniebant , unde putabam ejus venditorem mihi inpofuiffe, ac mendacem efe, uum cum tradito pretio pronunciaverat plantam ef- E convolvulaceam; poft femi annum circiter e radi- ce alterum longum progerminabat flagellum , glabro & pallide cinereo cortice obductum, intermixto lu- teo colore, hoc autem multo craffius erat ipfis arbu- fculis, quod fefe fenfim inflectebat, & in funem ex- crefcebat, qui fuper & per adftantes prorepebat ar- bores, mulus fefe infleetens gyris antrorfum .& re- trorfum , nullibi.autem fefe circumvolvebat , quum funis hic nimis firmus effet ac reétus , qui fenfim brachii erafficiem obtinebat, cujus cortex in quibus- dam partibus fiffus erat in teneras lamellas chartaceas quafi, prime autem ifte arbufcule eodem in ftatu manebant, donec tandem perirent. In ipfo fune , quam diu in ramos fefe non explicet, folia alio fitu locantur, tria nempe in triangulo , non directe juxta fefe pofita, fed tertium femper paulo altius excrefcit binis aliis, curtis ac firmis infidentia pedunculis, qui folia furfum elevant ; quo funis hic fit vetuftior ac longior, eo remotiora funt hzc tria folia, ita ut in remotis flagellis nulla ternata confpiciantur folia, fed folitaria ibi fint, quz decidua ex petiolis relinquunt craffas & firmas fpinas. SC Ex ala unius horum foliorum longus excrefcit fur- culus feu ramulus lateralis, cui folia infident non in triangulo, fed per paria, ac fere directe fibi obpofi- ta, per quinque fexve paria, peculiari fitu locata, unum nempe extrorfum parumque retrorfum , alte- rum introrfum, acfi unum aliud infequeretur, in a- liis lateralibus ramulis hic .ordo.inverfus eft, in iis nempe folia alternata funt. nec per paria, nec fpinu- lz in hisce adparent rachidibus. . Folia ipfa quodammodo conveniunt cum illis Can- nz fiftule, inferius nempe rotunda, ac fenfim angu- ftata, in. longum anguftumque terminantur apicem , quatuor & fex pollices longa, binos ac tres digitos lata, integra ac tenuia, fuperne viridia , inferne plu- rimis obliquis admodum &.protuberantibus coftulis donata, quz per finus in arcus fuperne concurrunt , odorem fpirant fortem A ingratum , fere inftar fo- liorum Daturz feu Stramoniz , feu inftar potus Japo-. nenfium Sacki , qui etiam percipitur ab adftantibus, manibusque adhzret, quum tractentur: ipforum ta- men fapor haud ingratus eft, ad illum Raphani mi-. noris adcedens, crudaque edi poflunt inftar foliorum Sinapios. In fummis & extremis ramulis parva éxcrefcit um- : bellula quafi; feu corymbus , ex plurimis oblongis & viri- XXXVII. HOOFDSTUK. De wonderlyke Hoedanig-Struyk. | p Dani is cen uytlandifeb gewas, uyt de Celebifche U Landen bier in gebragt, alwaar bet nu weeldrig voortkomt , van zulke twyfelagtige en ongeftadige gedaante , dat indien bet zyn naam by eenige Duysfibe Natie gekreegen badde , men zeggen zoude , bet moefte Hoedanig , dat is quis qualis, genoemt zyn ‚in plaats van Udani; want zoo men "t eerft voortkomende aanziet , gê- lykt ’t een regt overeynd flaand boompje ,’t welk niet bò- ger dan 3 en 3i voeten werd, en daar vân verders niet komt ; een tyd lank daar na ziet gy een langen en regten rank voortkomen , dewelke verder tot eem touw word: Hier ziet gy de bladeren enkeld en zonder ordre, daar met paaren en ryen eenigfints tegen malkanderen , op een andere plaats drie in een drie-angel, Hier zyn de ranken doornagtig, daar niet „zoo dat men niet vaft kan zeggen, Hoedanig by eygentlyk zy. Wy zullen dan dezen Proteus befchryven , van zyn eerfte geboorte tot zyn volkome ouderdom, gelyk by zig vertoond heeft in myn tbuyn,daar ik bem als een vreem- deling zyn moetwille toegeftaan bebbe , boewel by een groote plaats befloeg , en een moeyelyke verwerringe maakte, tot dat ik hem kennen leerde. Ik zegge dan dat în "t eerfte een of twee boompjes voort- komen , ruym 3 voeten boog, regt overeynd ftaande, en met weinige onge/chikte takken zig uitbreydende , daar aan de bladeren enkeld en zonder ordre fionden, waar over ik den brenger van leugen verdagt bielt , om dat by’t my voor een flingerende-plante verkogt badde. Omtrent een balf Jaar daar na quam uit de wortel een ander lange ranke, met een effene licht-graauwe fchor (Je bekleed , daar wat geels onder liep, veel dikker dan de boompjes , de- welke zig allenxkens omboog, en tot een zeel wierde, ?t welk over en door de naafte boomen kroop , met veele bog- ten been en weer, doch zig nergens omulegtende, want bet touw was te fiyf en regt, "t avelk met der tyd zo dik als een arm werd, daar aan men de fcborffe bier en daat ge/pleeten ziet „in dunne lappen als pamper „en de eerfte boompjes bleven voor niet met al ftaan, tot datze allenx- kens vergingen. Aan bet touw , zoo lang bet zig niet in takken verdeeld , ftaan de bladeren in een ander poftuur , namentlyk drie 1m een drie-angel, niet regt nevens mal- kander , maar bet derde altyd wat boger dan de twee andere, op korte en flyue fteeltjes, die bet blad opwaarts buygen. Hoe ouder en langer bet toww werd , boe wer- der deze drie bladeren van malkanderen koomen , 200 dat men aan. de verdere ranken geen drielings meer ziet, maar de bladeten fiaan weder enkeld, De afval- lende ,-xo0 werden uyt baar fleelen dikke res doors netart vs , Uyt den feboot wan eenen ‘dezer drie, komt een lang rysken of zyde-taxken, waar ‘aan de bladeren niet meer in drie-angels Doan, maar met paren en fchier in reyen tegen malkanderen, met y a 6 paar, en dan in een by- zonder poftuur, te weten bet eene wytwaarts , een weinig na agteren toe, en bet ander inwaarts, als of "t eene het ander vervolgde „aan de verdere zyde takken ziet men deze ordre al weder veranderd, want daar aan ftaan de bladeren verwiffelt. tegen malkander , en niet meer in ryen; ook vindmen geen doornen aan de ryskens. De bladeren-gelyken wat na die van Canna Fiftula, te weten-agter rond , en. allenxkens toefmallende , tot een lange fmalle fpitze , 4 en 6 duymen lank , 2 en 3 vin- gers breed „met effene Kanten en dun , boven glad, be- neden met veele zeer fcbuynze en wytfleekende ribbekens, dewelke met: bogen na voren loopen, van reuk is "t wat Bert, ep onlieflyk , fcbier als aan de Dutra bladeren, of den. Fapanfcben drank Sacki , dewelke men ook ge- waar word als men daar by flaat, en aan de banden blyft, als men ze bandeld , de fmaak al evenwel is wat radys agtig s en laat zig raauw eteri gelyk als moftaart- bladeren, re Aan de voorfle en uyterfte ryskens komt een kleene dolle of tros voort y van veele lankwerpige groene knoppen, waar », HERBARITAMBOINENSIS. Liber VI cap. X&XXVIIL ‘viridibus conftans capitibus , quorum unum femper longius eft altero, queque fucceflive fefe aperiunt. Flos ipfe longum gerit tubum inftar Jasmini ,' tres -transverfäles digitos longus, fuperne in quinque divi- fus petala, ftelle in modum locata uti in Jasmino , fed breviora, atque apicibus fuis parum furfum ele- vata, matutino tempore albicantia, poft meridiem pallide rubentia, füb vefperam rofea , & fubfequente die fanguinea, ita ut hic flos tricolor vel quadrico- lor fit'üno tempore eodem in frutice, qui plenos a- Jiquando etiam profert flores , fed non tam copiofos ‘quam fimplices. In floris centro novem vel decem Jocantur ftamina , antheras gerentia obfcure luteas, que paulo fupra tubum eminent, cum ftilo nudo in medio, que omnia non ad ipfum floris fundum pe- netrant, fed circa tubi medium ejus lateri adcre- fcunt: Floris petala inferne quinque incumbunt api- cibus, in quz tubus fuperne determinatur, qui al- bicat. Fructus racemofi quafi feu adunati dependent ma- gnitudine glandium , digiti articulum longi, ab utra- gue parte acuminati, ex quinque exítantibus alis formati, quarum ale parum inflexa funt, tali modo, utin quovis fruétu bine confpiciantur ale, parum magis aperte, atque oris fuis parum feparate, tali- ue modo planum latus formantes, primo ex viridi A eicon: dein fumei coloris. Nunquam hi fru- Gus fefe aperiunt , fed maturi a vento dejiciuntur, & claufi in terram decidunt , ubi facillime progermi- ‚pant. Intus locatur officulum oblongum & pentago- pum inftar Olive officuli , fed majus, fubltantia & fapore ‚ad Nuces avellanas adcedens, fi maturum fit, femi maturum vero, nec penitus album amarum Ra- phani minoris prebet faporem. Quum ad cibum expe- tantur hzc officula , fructuum ale divelluntur, atque ofliculum eximitur. Vetuftorum truncorum lignum fatis durum eft, al- ‚bum ,, & folidum, cor gerens parvum: ac fungofum , «Crafli vero ac molles laterales rami intus concavi fant, aquofa medulla repleti: Ubi hujus fruticis fla- gella terram adtingunt, ipfi adeo firmiter fefe infi- gunt; SCH comprefla ipfam perforarent, ubi & no- vas in ipfam inmittunt radiculas. T'runci radices lon- giffime funt, transverfaliter per terram prorepentes, paucas gerentes fibrillas , eundem habentes Raphani minoris odorem ac faporem. Nullos, nifi fit biennis, profert fructus, intra quod tempus illas fubit muta- tiones , atque cl leng commodum, opor- tet „ut füpra aflerculos ducantur ejus flagella longe lateque difperfa inftar Vitis, quz aliquando etiam am- putanda funt quam primum truncus binorum digito- rum craffitiem adtigerit. Nomen. Hec planta -mihi Latine Quis qualis voca- tur, acfi juxta Belgicum „Hoedanig denominata effet, atque hoc nomen ipfi inpofui ob multiplices , quas fu- bit, mutationes, & variabilem formam. Malayenfibus, Baleyenfibus, & Macaflarenfibus dicitur Udani. ` Si- nenfes mihi adfirmarunt in fua regione tales fructus vendi fub nomine Succun Tsjii, non provenientes in Provinciis maritimis, fed ex aliis deduétos: locis , & Occidentalibus regionibus. Batavig Portugallice di- citur Catappa de Mato. Locus. Obcurrit in Baleya, Celebe, & Macaflare regione, fponte in campis & circa fluminum ripas , ubi. & intricatam. format filvofam congeriem: Inde anno 1682. huc in. Amboinam juffi per femina trans- ferri, ubi nunc luxuriofe crefcit, & magnum obcupat locum, ut rite fefe extendere poffit. z WW ez Ufus. Apud incolas ejus fructus. magno in ufu fünt loco. lemigtededeene. ad vermes puerorum expel- lendos. ..Bina terpave ipforum fumuntur officula re- centia, quz viridem. ac Raphanaceum iftum habent faporem, vel penitus matura, & inftar Nucum avel- lanarum dulcia, quinque fimul pro. una dofi in infan- te, que cum aqua conteruntur, & matutino tempore opinantur. bono cum fueceffu , immo-fepe magis oc profuit quam ipfum Semen Santum, 'quod ali- quando tali in cafü nil operatum fuit. Mulieres Baleyenfes hujus folia conterunt cum Putsjoe & Sari, ac cum ftaminibus florum Nagaffa- ^ edes pueris munt E. propinant contra tumens induratum abdomen, five per ver i induratum, feu Tehatu. 2 a m Yen —- "Tenera waar van de eene altyd langer is als de ander. baar fucceffivelyk acte, s P a CO De bloem beeft een langen hals, gelyk de Fasmynen drie dwers vingeren lang , boven verdeeld in 5 blaadjes. [terrens-gewyze geopent , gelyk Fasmynen, doch korter. en met baar /pitzen eem weinig opwaarts gekromt. Bh de morgen-fionden wit , na de middag bleek-rood , deg avonds rooze rood, des anderen daags bloed-rood „zoo dat deze bloem van drie of vierderley coleuren op een tyd aan dezen flok te zien is; men vinder ook met dubbelde blog. men, maar die dragen zoo veel niet als de enkelde. In de midden van de bloem ftaan 9 a 10 vezeltjes vof draadjes. met donker-geele noppen effen buyten de pyp uytkykende met nog een bloot [lieletje in de midden, alle welke niet tot op den grond van de bloem gaan, maar omtrent de midden van de pyp aan de zyde vaft xyn; de blaadjes van de bloem ruften beneden op 5 fpitzen, waar in de Pyp boven eyndigt , dewelke witachtig blyft, De vruchten bangen in bosjes by malkanderen, in de groote van Eekelen, een lid van een vinger lang, een vinger dik, agter en vooren toegefpitft , van s uytflee- kende vlerken gemaakt, welkers kanten wat omgeboogen zyn, met zoodanige ordre, dat men aan ieder vrucht $ vlerken ziet, wat wyder dan de andere geopent , ook met baare kanten van malkander afgekeert , en aldus een vlakke zyde makende , eerft groen-geel, daar na rookver- wig. Zy gaan nooit open, maar ryp zynde werden van de wind afgeflagen , en wallen geflooten op de aarde, daarze dan zeer ligt weer uyt/chieten. Binnen leyd een lankwerpige vyfboekige korl, als een Olyoe-[leen , dog grooter , van fub[Lantte en fmaak de Hazel-noten gelyk, aan de rype, doch aan de balfrype , en die niet ter degen wit zyn, is by wat bitter en Raapachtig. Als men za eeten wil , trekt men de vruchten met de vlerken van mal- kaar , en neemt den kor! daar uyt, Het bout van de oude ftammen isredelyk bard , wit, en der, met een kleen voos berdt, maar de dikke en weeke zyde-takken zyn binnen bol, met een waterachtig merg; waar deeze ranken de grond raaken, daar drukken zj zov vaft in, als of ze geperft wierden , fcbieten ook nieue we wortelen in de aarde. De wortelen des [Lams zyn zeer lang, dwers in de aarde kruypende, met weinige vezels, van den zelfden radysachtigen fmaak en reuk. Het moet 2 jaren oud zyn, eer bet zyne vruchten voortbrengt, in welken tyd alle de bovengemelde veranderingen voorval- len „en als men goeden dienft daar van bebben wil, 200 moet men 't op latten leggen, de ranken been en weer lys dende , gelyk de Wyngaard, ook zomtyds befnoeyen , 200 dra den flam twee vingers dik geworden is. Naam Ik beb dit gewas in ’t Latyn Quis qualis ge- noemd , als of ik bem na bet Duyt/che Hoedanig gefor- meerd hadde, en dat wegens zyne veele veranderingen en ongefladige gedaante. By de Maleyers , Baliers „en Mac- caffaren biet by Udani. De Sinezen verzekeren my, dat in baar land zulke vruchten verkogt werden onder den naam van Succun Tsji, in de Zee. Provintien niet groe- yende , maar van andere plaatzen op Weftelyke Landen ere A Op Batavia in't Portugeejcb Catan de ato. ` Plaats. Men vind bet op Baly, Celebes , en bet Land van Macaffar , van zelfs in de Velden, en omtrent de Ri- vierkanten , daar bet een verwerde Boffchagie maakt. Van daar beb ik t Anno 1682. door zaad bier in Am- boina laten brengen , daar bet nu weeldrig groeyd , eneen groote plaats vereifcht , op; dat het zich ter degen uyt- breyden mag. Gebruyk. By de Inlanders zyn deze vruchten ingroo gebruyk , in plaats van Worm-zaad tegens de buyk-wore men der Kinderen : Men neemt 2 of 3 verjche korls y daar den groenen en radysachtigen {maak noch aan 15, of van de rype (die Zoet zyn als Hazelnoten ,) vyf fius voor een Kind, wryft ze met water , en geeft ze de Am deren ’sogtens te drinken, bet welk van goed fucces M» ja zomtyds gebolpen beeft „daar bet Semen Sanctum; Y Worm zaad niets gedaan beeft. De Balifcbe Vrotitven wryven de bladeren met Putsjoc. en Sari , of vezels van de bloemen Nagaffari , geven eulx. de Kinderen te drinken, die een barde gefwollen bebben, bet zy van Wormen, of van de Milt, of Te- r* hatu. - VII Bock. XXXIX Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 7j „Tenera folia, ex fufco flava, inftar alius Ulang Ulang cruda, edi poffunt ad Bocaffan & Pifces, im- mo Lactüc& admiíta haud ingratum przbent faporem. Maturi quoque. fructus crudi edules funt; dulcem enim inftar nucum avellanarum habent faporem , fed miram prebenc in quibusdam hominibus operationem; quidam: enim innoxie horum decem vel duodecim e- dere poflunt , quod & ipfe deleétationis gratia fine noxa feci, alii contra. poft binorum triumve officu- lorum comeftionem naufeofi erant; & inde gravi la- borabant fingultu. Medici Sinenfes Succun Tsjci præ- fcribunt ad quasvis Diarrheas fiftendas , fi officula hzc in femi excavato ovo torreantur füb. cineribus ignitis , ac fimul cum ovo edantur; contra febres etiam illa adhibent, fed ad vermes horum ope expel- lendos hi ignorant , quum ipfam arboris formam nefciant, incertum eft,an una eademque fit cum hoc Udani: Incolz monent maturos fruétus inpari numero ef- fe exhibendos , ne fingultus fuperveniat, quod ta- men fabulofum eft. Singultus quoque non mox poft adfumptionem fubfequitur, fed circa meridiem, at- que mirandum eft, .hosce fructus adeo dulces , qui inftar illorum Coryli. commode. edi poflunt , tales offidere contra abdominis vermes virtutes tam in adultis quam. junioribus hominibus , qui ceteroquin per tam amara expelluntur medicamenta. : In Java quoque fponte crefcit, ubi a noftratibus vocatur- Catappan de Mato, fractus vero ibi-profert minores Macaffarenfibus, in Formofa gene obcur- rit ibidemque Malo. vocatur , ejusque fructus primum arum torrentur ad ligneum verruculum, quum in- ae avidius. illos comedant, nec: adeo fingultibus fint obnoxii. * Tibiils Trigéfima Oftava Fruticem mirum.exhibet , qui.& hine Quis: qualis Rym- «puro vocatur, ubi Litt. Ax ejus corymbum. Aoriferum, majori exhibet forma, & B, frudum pentagonum cum alis . —veaftantibus , ac C. ejus furculume, >, DR < e CAPUT TRIGESIMUM NONUM. Stäer, Tel Sepia. Inapifter fratex-eft prorepens , cujus: rami fefe núl- S lis circumvolvunt rebus ; attamen pet elaviculas fefe: ubique figunt: Ejus truncus circiter brachium craffus eft; non rotundus , fed ex flagellis quafi com- pofitus, longa firmaque emittens Jateralia flagella , que cortice obducuntur albicante: Hisce folia infi- ent folitaria, vulgaris forme, feptem & octo polli- ces longa ultra tres lata, ad oras obfcüre &: ample dentata , quatuor vel quinque obliquis coftis pertex- ta, obfcure virentia, & ad unam inclinantia partem, Ve > firma, gn we, D Wée" matti- cata odorem faporemque habent foliorum Sinapios , qui in hisce petecrautior eft, quam in vetuftis & fir. mis folis; 7239 BA lom WESS E "atem Ex alis fuperiorum folioram longe & fortes excres fount: clavicule , que fefe-proximis figunt herbis, atque preter has ex iisdem alis longe & nude que excrefcunt rachides ; plurimas gerentes clavicu- ` Jas. Ejus üm ex-craffis conftat fibris, firmum eft Du nad sere fed faci uras agit, fique findatur transverfaliter , in diametro füo radios exhibet. Fru&us ejus huc usque gnome (co^ esos» Shee o qoos Nomen. reser ie er. Malaice Tali Safawi , h. e. funis Sinapios ob foliorum faporem. Amboinice in Hitoea Wali Safawi , & Wali Puti. - - Locus: Raro obeurrit‘, ac tantummodo hunc ob: fervavi circa Hilam in plano promontorio Et es fruticulos circa litus in folo arenofo ac faxofo, ac er rege annum ae fervaverim , nullo: en ejus detegere potui früdtus; ^ -— 77 t Tum P. p D/us. De jonge: bladeren., dewelke bruyn-geel zyn, kan men als ander. Ulang Ulang. raauw eten tot "Bocaflan en Vi/Jcben; zelfs onder Salade gemengd, zyn zy niet’ on- aangenaam. e rype vruchten kan men ook raauw eten; want zy Jmaken zoo zoet als Hazelnoten , doch bebben mede een wonderlyke werkinge by diverfe menfchen, want zom- mige konnen zonder fchade 10 of 12 korls na malkander eten, gelyk ik zelfs uyt pleyzier gedaan bebbe , zonder eenig letzel daar van te gevoelen. Andere, die maar 2 of 3 korls gegeten badden, wierden daar op qualyk, en met een [waren bik overvallen. De Sineeze Artzen or- dineeren baar Succun Tsjci om allerley buykloop te ftop- pen, als men de korls doed in een half uytgeheld Ey, in beete affche braad, en zoo t’ zamen eet. Zy gebrüykenze ook tegens de koortzen „doch van Wormen te verdryven; weten zy niet; en dewyl zy de gedaante des booms zelfs niet kennen, zoo is bet onzeker;of bet eem en bet zelfde zy met onze Udani. De Inlanders willen bebben , dat men de rype orucbten oneven zal ingeven, zoo zoude men geen bik daar op ge- voelen , maar dit is beuzelacbtig bevonden. Men krygt ook de bik niet flrax na "t eten van de vruchten, maar - eerft tegen de middag; en bet is te verwonderen , dat deze vruchten , die zoo zoet fmaken als Hazel-noten , en zoo ge- makkelyk gegeten worden, zulke krachten, bebben tegens de buyk-wormen, zoo wel aan oude als jonge menjcbe die men anders met zulke bittere dingen verdryven moet. « Het vald mede op Fava in *t wild > alwaar bet by de onze genoemd word Cattappan de Mato, doch de vrüch- ten zyn wat kleender dan bet MaccafJaarfe. Op Formo/a vald bet mede; en biet aldaar Malo, daar zy de vruch- ten eerfl een weinig braden aan een boute fpeetje, zoo eten "t de kinders liever ep krygen de: bik’ Zoo favaar niet. 3 De acht- en dertig fie Plaat Vertoont een wonderlyke Struyk, welke hierom van Rum- PHIUS Hoedanig gendamt- wert ; alwaar Lett. A. zyn ` bloem-tros in grooter gedaante-verbeelt, en B. de vyfboe- ; kige vrucht met de uytfteekende vleugels j en -C, een jonge ,, febeut ofte uytfpruyrzel, ets BIG 5 ) c. XXXIX. HOOFDSTUK. De wilde Moflert-Struyk. — "C Inapifter is een kruypende firuyk, wiens takken bun S wel nergens ingeren, maar egter met clavieren, — zich overal vaft maken. Zyn flam is omtrent een arm dik, niet rond, maar als van firengen gemaakt , lange en flyve takken ter zyde uyt/cbietende, met een witachtige Jcberffe bekleed. Daar aan flaan de bladeren enkeld , van gemeen ten » 7 en 8 duymen lang , ruym 3 breed, aan de kanten donker en wyd getand, met A of 5 fcbuynze ribben doortogen , donker groen, en naar de eene zyde bellende , droog en fiyf. De jonge bladeren ewreven of geknouwd, rieken en [makerí na Moftert» laderen , en dat flerker dan de oude en {tyve bladeren. ` Uyt den’ feboot der voorfte bladeren groeyen lange en flerke clavieren, die zig om dé naafle ruygte val ken. Daar. en boven uyt derzelver fchoten groeyen Doa ger en bloote ryskens „die vol clavieren zyn, Het, bout is ofdradig, Dat, doch ligt Jplytende „en als men "t overs ur kapt » ‘zoo fcbynd bet in de rondte geftraald, De vruchten zyn noch onbekend, i Naam. In 't Latyn Sinapifter. Op "t Maleyts Tali Safawi, dat is Moftaard-touw ‚na de fntaak der bladeren, Amboinfeb op Hitoe Wali Safawi, en Wali Puti — Plaats. Het word weinig gevonden, en ik beb "t al. leenlyk gezien omtrent Hila , op den vlakken boek van Eli, onder de ruygte omtrent bet Zo „daar een zandige en Jteenige grond'is, en hoewel tk een gebeel Faar daar op, gelet eb e ,egter geene vruchten daar van vinden kunnen. M Gebruyk. 744 HERBARII AMBOINENSIS Ufus. Folia in pultem contrita, & per noétem in- linita , grandines emolliunt feu diffipant , ut deci- dant: Eadem folia quevis etiam levia curant vulne- ra: Radix optimum prebet antidotum contra efum noxiorum Pifcium, contra ictum Pifcis Aranei, ican Swangi, fimiliumque, externe & interne adhibita. Minor Sinapiflri fpecies in litore Halong crefcit, Wale Poeti quoque dicta, multos in racemo profe- rens fructus, Udani omnino fimilis, fed minor & in- fipida. Ejus folia folitaria funt , paulo majora illis Udani, cujus eft filveftris fine dubio fpecies, primo autem funt infipida, dein levem habent acrimoniam inftar Sinapios , ita ut he tres Tali fpecies congene- res (int. Cum hoc convenire videtur Pongolam. Hort. Ma- lab. part. 7. Fig. 59. defcriptum. Bracmanis Samma- na. Portugallice Raiz da Moftarda. Belgice Kerswortel, nihil autem certi determinari poteft, quum neque flo- res neque fructus ibi defcribantur, atque juxta tex- tum non obferventur, uti & in prima feu majore fpe- cie illos neque detegere potui. ^ Tabula Trigefima Nona Ad Figuram Primam ramum exhibet Sinapiffri. Ad Figuram Secundam ramus Amare litoree reprefentatur, | cum ramulo a forifero. Liber VII. cap. XL, Gebruyk. De bladeren gewreven tot een pap, en een nacht opgefmeerd, verdryven de harde fteen-puyften, en doen dezelve wytvallen. Dezelfde bladeren geneezen ook alderbande ligte wonden. De wortel is een tegenbaat in "t nuttigen van quaade Villen, tegens de fteken van den Vifch Araneus , Ican Swangi, en diergelyke fchadelyke koft, binnen en buyten ’slyfs gebruykt. Een kleender flag van Sinapifter vald op bet firand van Halong, insgelyks Wale Poeti genaamt , draagd veele vruchten by malkander aan een tros , t’ eenemaal bet Udani gelyk, doch kleender en zonder fmaak, De bla- deren Baan enkelt , wat grooter als die van Udani , wiens wilde zoorte bet buyten twyfel is, in 't eerft fmaaken xy laf , daar na met een kleene fcberpigbeid als Moftaard , zo dat deze 3 Talis van een geflagt zyn. Hier meede fchynt overeen te komen Pongolam. Bras minees Sammana. Portugeefcb Raiz da Moftarda. In `t Duitfch Kerswortel, befchreeven in Hort. Malab. part, 7. Fig. 59. doch men kan niets zekers raamen, de&oyl noch bloeyzel noch vrucht befebreeven wert, en volgens de text dezelve niet en beeft , gelyk ik ze aan de eerfte of groote zoorte ook nooit gevonden beb, De negen- en dertigfle Plaat da in de eerffe Figuur een Tak van de wilde Mofterts ruyk. $ rj In de tweede Figuur wert een Tak verbeeldt van de bittere Strand-firuyk, meteen kleyn bloemdragend takje a. CAPUT QUADRAGESIMUM. Amara litorea. Paria Laut. Aria Laut frutex .eft gracilis , qui erectus ftare A nequit, fed flagellis fuis per alias prorepit her- bas, nec ullibi fefe convolvit. Ejus flagella funt longa, firma, lenta, rotunda, vix digitum crafla, & glabro atque obfcure fufco cortice obducta , qui fuccofus & vifcofus eft, quum decorticetur, intus- ue fungofa repleta medulla. Raros gerit transver- ales ramulos , qui inregulares admodum, transver- fales, & retroflexi, atque alternati locantur , virides & firmi , atque ex ipforum ortu folium in ramo ex- crefcit. : Folia folitaria & inregularia petiolis infident pufil- lis ac fupra fulcatis. Folium ipfüm quodammodo cum illis Urtic& convenit, cordato oblongum , gla- brum, & lete virens , ad oras fübtiliter, fed obtufe dentatum , inferius fubrotundum: Subtus vero ab utra- que nervi medii parte tres cofte obfervantur , obli- que admodum furfum excurrentes , quarum bine majores prope ortum fuum concurrunt; Odor fapor- que cum Gumira domeftica convenit , cujus hec plan- ta prorepens videtur effe fpecies. € -ilüPatrarities pauca eft , ac fimul vifcofa & herbacea, „unde nefcio, cur incole hanc plantam ad Amare - feu Papari reduxerint genus , quin forte ob odorem foliorum contritorum amaritiem prz fe ferentem fa- étum fuerit, qui meo judicio magis hircinus eft, uti in Gumira. In ramis atque ex foliorum alis breves excrefcunt racemuli, obfcure virentia gerentes capi- tula, quz in flofculos excrefcunt ftellatos feu radia- tos ac pentapetalos , coloris viridis, intus continentes tuberculum flavum feu germen acuminatum , circa "aS quod decem brevia locantur ftamina. . Hosce infequuntur bacce rotunde inflar illarum pres fed füperius parum planz, externe tribus ulcis notatz , ac pae igiles.& flavefcentes in- ftar foliorum deciduorum, In tribus iftis cameris fub tenui putamine interne locantur tria nigricantia ac Wies officula feminalia. -~ „He bacce diu rotundo infident-calici, nec facile decidunt, ita ut tote rachides diu hisce referte con- Ípiciantur, licet foliis fint orbate. Folia fortem fpirant odorem ac faporem ad Apium adcedentem cum levi amaritie, qnam proxime cum Gumira convenientem , ita ut ejus repens videatur effe fpecies. ps SEN nein CS Añas XL. HO:OF DS TUK. De bittere Strand-Struyk. Aria Laut is een ranke beefter, die op zich zelwe niet Jtaan kan , maar met zyne gerten door andere ruygte kruypt , doch zich nergens omflingert. De gerten zyn lang, fiyf, taay, rondt, fcbaars een vinger dik, met een effene fwart-bruyne fcbor[Je bedekt , die zappig en Jlibberig is „als men zelaftrekt , binnen met een voos merg. Het heeft weinige xyde-taxkens , die zeer ongefchikt , overs dwers, en veele agterwaarts gebogen ftaan , verwiffelt tegen malkander , groen’, Daf, en bebben by boren odr- Jpronk een blad aan den tak. De bladeren ftaan enkeld en zonder ordre aan middel- baare fieeltjes , die van boven gegeut zyn. Het blad ge- lykt eenigzints na de Netelen, uyt den bertformige lang- werpig, glad, en blyde-groen , aan de kanten fyn, doch Stomp gezaagt , agter met-2 ronde: billen. Van onderen ziet men ter wederzyde van de middel-zenuwe 3 ribben s die zeer fcbuyns na vooren. loopen , en de twee: grootte Jlooten: agter by den oorfpronk t’zamen; reuk en fm komt overeen met Gumira domeftica, waar van dit em ` kruypende zoorte fchynt te zyn. 2 : De bitterbeid is kleen ‚en. daar by fmeerig en moeskruyde achtig , daarom ik niet weet „waarom de Inlanders deze plante onder bet geflagt. van Amara of Papari gebragt hebben, of bet.moefte zyn „om dat de reuk van de gevree vene-bladeren wat bitter /chynd , dewelke mynes oordeels eer bokachtig is Ee ee aan Gumira. Aan dezelve en-uyt den e, der bladeren komen. korte fteeltjes voort, draagende donker-groene knopjes: Hier uit worden kleene geflernde en vyfbladige bloempjes, groen van coleur bin- nen met een geel beuveltje, met een fpitze boven ops eh rondom met Yo korte draadj DT ` Bier op volgen ronde bef boven wat plat , van buyten met 3 voorens afgedeelt: ryp zynde, zjn ze E mde ali evalle loof. In de drie binne-kamertjes onder de dunne al, vind men drie fwarte driekantige koris , dewelke "t-200d zh: Deze befién blyven.op, haar rond bordje lange ftaan "8 vallen niet licht af „zodat men de gebeeleryskens ziet lan uytfieekende , digt daar mede bezeten zonder eemig blé . De bladeren hebben eenen fterken reuk en fmaak , near bet Apium trekkende , met een kleene-bitterbeid , zeer nd met bet Gomira overcenkomende, zoo dat men bet: een kruypende zoorte daar van zoude bouden. H S, SC ES A fiën „als Genever-befiën , doch Deg | Tab. XXXIX. ao ee RP P Za ee ee, ARRA P VIL Boek XLI Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 45 ` Amarities hc uno tempore atque in uno frutice magis obfervatur, quam in altero, cujus cauffa dici- tur efTe, quum folia unguibus decerpantur , tum nem- pe amariora effe, quam fi avellantur. Ejus radix longe lateque prorepit, fuccofo & len- to cortice obducta. Floret Octobri , fructusque ma- turefcunt Aprili & Mayo, quum brevi poft nova in hoc frutice regerminant folia , que cruda edi pof- funt, ac preftantiorem habent faporem illis Gomire. Nomen. Latine Amara litorea. Malaice Paria Laut , acfi diceremus Pariban feu Papariban udo rA enim Malaice denotat Papari feu Amaram Indicam. Amboinice in Hitoea Utta Maht , h. e. Olus Favanum, quum ejus ufum a Javanis didicerint , quod nomen ale gerit fpecies quedam Halicacabi Peregrini Vo+ - lubilis. Locus. In litore crefcit faxofo , arbufculis gauden- te, fola enim non facile reperitur. Nota eft in om- nibus Amboinenfibus infulis, uti & in Java & Boe- tona; Ufus. Tehera ejus folia cruda eduntur ad Pifces & Bocaffan, ac falutare habentur Ulang, Stomachum neutiquam gravans, gratumque in ore praebent itre- pitum cum falfa amaritie ac levi vifcofitate. ` Vetufta folia huic ufui inepta funt, aptaque cen- fentur , quam diu rachides fint virides & flaccide : Trunci & craffiffimorum ramorum cortex cum radi- cibus in aqua contritus fpumefcit , que loco aque ter adhiberi poteft , in qua & lintea elui pof: unt, Deze bitterbeid werd men op de eene tyd en aan de eene firuyk meer gewaar dan aan de andere, waar van men de oorzaak zegt te zyn, als men de bladeren met de Nagels afnypt, datze dan bitterder zyn, dan zoo men ze aftrekt. De wortel kruypt verre, ook met een zappige en taaye Jebor/Je bekleed. Het bloeyd in Oétober, ipa orvebten beeft men in April en May, kort daar na gewint de firuyk jong loof, °t welk bequaam is om raauw te eeten, en Jmakely&er dan Gomira. „Naam. In " Latyn Amara litorea. Op Maleyts Pa- ria Laut; als of men zeyde Parihan of Paparihan Laut, want Paparihan is in "t Maleyts Papari of Amara Indie ca. Amboinfch op Hitoe Utta Mahu , dat is Olus Javanum, om dat ze zyn gebruyk van de Favanen eerft geleerd bebe be, welke naam ook voert een zoort van den Haliacaca- bus Peregrinus Volubilis. Plaats. Het waft op ftrand, daar het fleenig en vol laag geboomte is, want alleen vind men ’t niet lets bet is bekend in alle Amboinfche Eylanden ‚als mede op Fava en Boeton. Gebruyk. De jonge bladeren worden raauw gegeeten tot Viffen en Boca[fan , en voor een gezond Ulang Diane gebouden, de maage geenzints befwaarende , zy kraaken aangenaam in de mond , bebbende by een ziltige bitterbeid een kleene fmeerigheid. De oude deugen bier toe niet , men boud ze bequaam, zoo lange de ryzen groen en flapzyn. De fchorf]e aan den ftam en dikfte takken met de wortelen in water gewrees ven, fcbuymen , en "t zelve kan men in zeep-water ge- bruyken om linnen daar in te waffen. pee | CAPUT QUADRAGESIMUM PRIMUM. Olus crudum. Sajor Pepe. Utta Matte. HX eft planta convolvulacea feu Convulvuli fpecies, fed caules gefit lignofos, ac truncum binos pollices: vel digitos craffum , qui fupfa fefe in plura dividit flagella , intricata admodum & denfa: Hujus bine funt fpecies, major & minor. Primo Olus Crudum minus, quod & parvifolium vo- catur , rotunda & lenta gerit flagella , pennam vel Culmum craffa ; fuperius glabra, inferius rugofa , ac punêtulis notata, hisce folia infident bina fibi obpofi- ta longiusculis in petiolis, qui folia ad unam infle- €tunc partem , feu fibi ipfis adcumbunt per ampla fpatia ; nullas vero gerunt claviculas. Sunt autem cordiformia , binis auriculis rotundis notata , feu infe- rius fubrotunda, nec profunde finuata, tres quatuore ue pollices longa, tres lata, in anguftum apicem destoentia , fuperne glabra & obfcure virentia , fubtus obliquis admodum & protuberantibus coftis pertexta, quarum quátuor inferiores prope folii ortum ad ner- vum medium concurrunt, rugofiora, latiora ; & ro- tundiora Sirii foliis: Horum fapor primo eft herba- ceus , & parum amarus, ac demum dulcefcens , qui diuin ore remanet. Ex foliorum alis hinc inde ramulus excrefcit la- teralis, quaes circiter longus , fimilia fed minora gerens folia per paria, ex horum alis parvi excre- fcunt racemi, in binos tresve cauliculos divifi , digiti articulum longi, capitula gerentes minima, unde Si- riboz fruftulum referunt. Ex hisce flofculi excre- fcunt, quorum inferiores potiffimum decidunt, ac cauliculum nodofum relinquunt. Flofculi hi funt campaniformes, ac fefe dividunt in quinque albentia petala parum retroflexa, intus recondentes capitulum oblongum fine ftaminibus , ex quo fructus excrefcit: Flores hi plerumque inuti- liter decidunt, ita ut in quovis racemo vix unus al- terve fructus perfeétus fit. Qui folitaria quafi funt cornua , quatuor & quinque pollices longa, ac digitum craffa , fenfim acuminata, ac fuperne obtufa inftar epiftomii, quod dolio intruditur, externe viridia & diis; ab una tamen parte fülco plano per longitu- dinem excavata, ubi & matura dehifcunt. Tom. V. =- - $i ALL HOOFDSTUK. De bittere Sajor. P is een Anger gewas of een Convolvulus, doch 't_gewint boutachtige fleelen , en een flam. twee duym of vingers dik, dewelke zich boven in veele ranken verdeelt , die digt verwert bangen, men beeft er twee zoorten van, groot en kleene. 1. Olus Crudum minus, *t welk men ook kleenbladig noemd , beeft ronde en taaye ranken, een fcbaft of balm dik, vooren glad, agter ruig „en met puntjes bezet, daar aan ftaan de bladeren twee en twee tegens malkander , op langacbtige fleelen , dewelke de bladeren na eene zyde of na malkander draayen in Wyde tuffen-plaatzen, en bebben geene clavieren, zy zyn bertformig , met ronde bile len, doch bebben geen diepe kloove, 3 en 4 duymen lank, 3 breed , met een all fpits ‚boven glad en donker-groen, van onderen met zeer fcbuynze en uytfleekende ribben doortogen, ‘waar van de vier agterfte by den oorfpronk des blads in de middel-zenuwe Roten , ruyger, breeder en ronder dan Siri-bladeren. De fmaak is in "t erft moeskruytachtig, maar wat bitter, en in °t laafte weer zoet, en lang in de mondt blyvende. Uyt den feboot der bladeren komt bier en daar een zyde taxken , omtrent een band lang , diergelyke doch kleendere bladeren met paaren dragende, en uit derzelver fcboot komen kleene trosjes im 2 of 3 fleelen verdeelt, een lidt van een vinger lank, en met kleene knopjes bee zet ‚als een ftukje Siriboa. Hier uyt worden kleene bloempe jes, waar van de agterfte meeft afvallen , en bet fleelije knopig laten. et bloempje is wat klokke vormig , en verdeelt zich in vyf vuyl witte blaadjes , die wat overbangen ‚binnen werbergende een lankwerpig knopje , zonder vezeltjes waar uyt de vrucht wert. De bloempjes vallen mee woor niet met al af , zoo dat aan yder trosje maar een a twee vruchten tot perfeCkie komen. - Dezelve zyn en= kelde boorns, 4 en 5 duymen lank, em een vinger dik, allenxkens tozge pitt. , doch wooren . ftomp als een fwik, die men in een vat fteekt. Van buyten groen en effen, doch aan de eene zyde met een vlakke geut in de lengte y daar de rype openberften. Ka 2c . Als 76 Si modo parumper vulnerentur , lac exftillat al~ bum & vifcofum, quod in nulla ceterum plante par- te detegitur: In apertis longus ac rotundus confpici- tur conus juxta filiquz formam , qui ex innumeris fufcisque componitur fquamis , oblique fibi incum- bentibus, atque a polterioré dehifcunt. parte. In fu- periore ipfius parte anguftum obfervatur penicillum , album, & inftar ferici fplendens, quod fefe aperit, ac per ventum in auras adtollitur, quum vero pos- teriores fquamz tollantur , penicilla illa circa mediam columnam feu axem fixa manent. Quzvis fquama in- terne continet tenuem & album nucleum , faporis amaricantis, in quo vis feminalis later. Secundo Olus Crudum majus , feu Sajor Pepe longi- folium, folia quoque gerit illis Sint fimilia, majora, & longiora illis prioris, fex nempe feptemque pollices longa, vix palmam lata, inferius anguítata & fubro- tunda, fed non profunde finuofa, fubtus quoque obli- quis admodum coftis donata ; bina quoque fibi funt abpofita & obverfa per ampla fpatia, fique abrum- pantur, lac exftillat album: Ipforum fapor eft uti in prioribus, primo nempe amaricans, dein dulcefcens, fique per aliquot dies in domo adfervata fuerint , ma- gis amara. fynt. . Flores inter vel poft folia nunc in fimplici nunc in geminis excrefcunt petiolis, qui in laterales excrefcunt ramulos, quibus capitula vaga & viridia infident , quz in flofculos fefe aperiunt albos, ex quibus tantum u- nus alterve fructus ad maturitatem pervenit, qui multo craffiores funt fed breviores quam in prece- dente, ad filiquas Suffuele adcedentes : Sunc enim ultra quatuor pollices longi, & binos digitos craffi, fenfimque acuminati, pallide virentes , molles, & ad fenfum concavi, externe plicis quibusdam notati , & fulco decurrente perpetuo, juxta quem maturi dehi- fcunt, in quibus columna quafi adparet ex fquamis compofita, uti in priore. Caules plerumque non ultra culmum craffi funt , ac fauciati lac exfundunt, inferiores autem plani quo- dammodo funt, acfi"complicati binas gererent oras; Truncus primarius brevis eft & lignofüs , mox fefe in longa dividens flagella, quz intricata admodum, & fi- bi intermixta funt. Radix fefe in multas dividit fibras, quz füb terra oblique decurrunt in paucas divilz fibrillas, quz ta- men ad extremum mulcifide funt. Prima fpecies ad foliorum petiolos aliquid rubri gerit, ejusque flagella magis fufca funt, quod in hac majore fpecie non obfervatur. In filvis crefcit, atque in hortos transplantari po- teft. pet radicem , non autem per femen; quod non progerminat. Nomen. Latine Olus Crudum;- Malaice Sayor Pepe. Amboinice Utra Matte feu Utta Matta, he Sajor "Crudum, quum potiffimum cruda ejus edantur folia. Ternatice Gura Mamadi, h. e. Sajor amarum. In Boe- rone Walifiva. Prima ac vulgatiffima fpecies eft Olus crudum minus. Malaice Sajor Pepe Daun Kitsjil: AL tera feu latifolia fpecies eft Olus crudum majus. Ma- laice Sajor Pepe Daun Bezaar. Locus, Obcurritin Amboina, Boerone, & Moluccis. Ujus. Folia prime feu parvifolie fpeciei potiffi- mum cruda eduntur ad Zagoe, Bocaflan , & Canarios, inftar aliorum Ulang Uang, feu viridium herbarum. Ipforum fapor, uti di&um fuit, primo amaricat „fed dein dulcefcit, atque cum Bocaflan mafticata nullam fere. exhibent amaritiem , que Stomacho -falutaria cénfentur. Pifcibus quoque adcoquuntur inftar ole- ris. Imre Medica adhibentur contra anxietates , & cordis lancinationes, Upe fpeciem , quum ejus radix cum.àqua conteritur $ propinatur , uti & fi pifces vel cancros noxios quis comederit, ex quibus bomines anxii funt: oa Pina: inftar oleris cum reliquis edantur cibis la&tantium mulierum lac augent, quum fimul. contrita. hee folia mammis adplicentur , tam fola.quam cum illis Gutnirz & Gelale conmifta; Di- cunt tamen, quod fi nimia adfumanturscopia , vel quo- tidiano fint cibo, genua inde flaccefcere , unde tales ambulantes mox defatigantur. . ik — Tabula Quadragefrma ... Ad Firuram primam ramum exhibet oleris erudi majoris, quod vera Periploce fpecies eft. Y" sb a Figura fecunda ramum fiftit O/erís Crudi minoris cum ejus fofculis æ, & filiqua > feparata. «T CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XLI. Als men ze maar een weinig quetft, zoo loopt er een kleverige witte melk uyt , die men anders aan de geheele plante niet en vind. In de geopende ziet met een lan. gen ronden kegel, na de gedaante van de bouwen, ge. maakt van ontelbaare bruyne fcbubben , dewelke fchuyns op malkander leggen , en van agteren geopent werden; aan ^t voorfte eynd ziet men een [mal raat da Wit en. blinkend, als zyde, ’t welk zig opend en verfiuyft „doch als men de agterfte [cbubben afneemt, zoo- blyven de penceeltjes rondom bet middelfte pilaartje zitten. leder Jchubbe heeft van binnen een dunnen witten beeft ‚bitter van fmaak, waar in de zaad-kragt ficekt. 2. Olus Crudum majus. De groote of langbladige Sajor Pepe, beeft mede bladeren die van Siri gelykende, grooter en langer dan de voorgaande, te weeten 6 en 7 duymen lang, [cbaars een band breed, agter met [malle ronde billen , doch zonder diepe klowen, van onderen mede met zeer fcbuynze ribben. Zy flaan ook twee en twee tegens malkander , en na malkander gekeert., in wyde tu/Jen plaatzen, en als men ze afbreekt , zoo loopt "er een witte meik uyt. Haar fmaak is als aan "t voomige ‚te weten eerft bitteracbtig , daar na zoet „maar als ze eenige dagen in huys gelegen hebben, zoo vermeerderd de bitterheid. .. Het ‘bloeyzel komt tuffen of agter de bladeren woort y; dan op een, dan op twee fteelen in eenige xyde-takken verdeelt , daar aan ydele. groene knopjes flaan, waar ` uyt witte bloempjes werden, Aan ieder tros komt maar een of twee vruchten tot perfettie, dewelke veel dikker, doch korter zyn dan aan "t voorgaande „en gelyken na de bouwen van Su/Juela; want zy zyn ruym. 4 duymen lank, en 2 vingers dik, allenxkens toegefpitft , ligt groen , week, en bol in ’t gevoelen, met eenige plooyen van buyten, doch een donrgaande naad, langs welke de rype baar ope- nen ; daar in ziet men een pilaartje van fcbubben gemaakt gelyk aan + Voorgaande; Ici. _ De fteelen zyn doorgáans ‘niet boven een firoobalm dik, en de gequet[le geven melk uyt , doch de agterfte zyn wat plat „abs vof ze twee kantem badden. De, booft:ftam is kort en boutachtig, verdeelepde zig flrax in lange ranken , de- welke zeer verwert in en door malkander lopen. 1 De wortel verdeelt zig in veele takken, en kruypt dwers onder de aarde met weinige vexelen , doch baar ` eynden zeer verdeelt. ` De eerfte zoorte beeft aan de fleelen der bladeren wat roods , ook zyn de ranken bruyner ,'t welk men aan deze groote zoorte niet en.ziet. ES ^ Het: groeyd in "t wilt „en men kan. bet ookin detbuynen Planten met de wortelen, en niet met bet zaad, "t welk niet, wil opkomen: ; , : - Naam. Jn’t Latyn Olus Crudum. Maleyts Sajor Pe- pe. Amboinfch Utta Matte of Utta Matta, dat is rauwe Sajor,om dat bet meeft dient om raauw te eeten. Terna- taanfch Gura Mamadi, dat is bittere Sajor. Op Boero Waliffiva. De eerfle en gemeenfte zoorte is Olus Crue dum minus. Jn ’t Maleyts Sajor Pepe Daun Kitsjil. De tweede of grootbladige, is Olus Crudum-Majus, Op Maleyts Sajor Pepe Daun Bezaar. m Plaats. Men vind bet in Amboina, Boero, en de Moluccos. Gebruyk. De bladeren van de eerfte of faible dg werden meeft gebruykt om raauw te egten tot Zagoes cajan, en Canari, gelyk ander Ulang Ulang of groeme kruyden. De fmaak is, als gezegt , in ’teerft wat bitter, doch eyndigt in zoet , en by Boca(Jan genuttigt verd men Jebier geene bitterbeid gewaar , en men boud bet voor de maage gezond. Het werd ook by Viffen gekookt. als ander moeskruyd. In de Medicynen «verd. bet gebruykt tegens - benauwtbeid en "t. bertfteeken , een zoorte van Upas., a men de wortel met avater oryft , en-inneemt. . Item als men eenige quade Vis of Crabben gegeten beeft, daar men benouwt van wert , als mede de bladeren inde koft gelyk moeskruyd gebruykt , vermeerderd de zoogende Vrouwen haar melk, wanneer ze te gelyk de gevrevene bladeren op de borft fmeeren , zoo alleen, als die wan Gumira en Gela- la gebruykt, Egter wert daar van getuygt ‚dat „als men bet te gesi of dagelyks in de koft nuttigt , de knien daar van flap werden „waar door men in "t gaan firas moede werd. De veertig fie Plaat - Vertoont Ip de eerfe-Figuur cen Tak van ber groote bittere — moeskruyt „het welk een waare zoort is van de Periploca. De tweede Figuur wyft aan een Tak van het Aleyne bittere moes- kruyt met deffelfs bloempjes a en de houwen b sender eege N X= AOS SSS VII Bock. XLI Haat? ` AMBOINSCH KRUYDBOEK. 77 CAPUT QUADRAGESIMUM SECUNDUM. Funis Butonicus. Tali Boeton. Ic eft funis incomptus, infra brachium , ac por- E ro pollicem craffus , firmus ,& lignofus , externe rugofus , ac fefe: dividit in magnos longosque laterales ramos , qui quam maxime inregulares, ac plerumque transverfales ex majori ftipite exoriuntur, ac mox in minores fimilesque dividuntur, ac demum in firmas tenues ac rotundas terminantur rachides, quibus folia infident folitaria & inregularia, Canarii foliis fimilia, fed minora, a fex ad novem pollices longa, quatuor & quinque transverfales digitos lata , füperne viridia, ac per medium fulcata, inferne pau- cis finuofis coftis pertexta, in obtufum apicem defi- pentia. Flores huc usque ignoti funt. Fru&us copiofi fimul excrefcunt, ac racemofi ex rimario trunco & craflis flagellis, qui magnitudinem haben globulorum fclopeti manualis, fed funt ma- gis oblongi , externe glabri, & rubentes feu aurantii coloris, fere inftar Palale fecunda , fub. duriuscula & mucofa carne nueleus reconditur inregularis , ac fub tenui putamine alba ac ficca medulla inftar Nucis avellanz, que tamen inedulis eft: Hujus funis lignum porofum elt inftar arundinis Rottang , quod diffectum copiofam effundit lympham: Nullis fefe circumvolvit rebus, altas tamen adfcendit arbores , ampleque fuos extendit ramos. P Leytimorenfibus vocatur Wari Bouton, h. e. Funis Butonicus atque hunc quoque putant effe Tali Bubut, uum ex ipfius craffis flagellis funes forment , quibus pifcatorias machinas Bobbers dictas in mare demit- tunt -quos primo contorquent , item Gadings feu Ruffü , que funt auricule Nadjos navigiorum Corre Corre dictorum , que incurvz funt inftar femi cir- culi , quibus fluctuantia ligna feu Sammed adligantur. Alii hunc vocant Utta Wanat, quam vero ob ratio- nem, me latet, "Alia infuper ejus fpecies eft minor , cujus tamen truncus pedis eraffitiem obtinet s gui fuperius fefe di- vidit in fimiles intricatos ramos d erumque-transver- falës, qui ad minimam usque rachidem nigricant, fu- nisque hic diffetus lympidam.quoque emittit aquam, rachidibus folia itidem infident folitaria & inregularia, que glabra funt , firma, & fplendentia, ac fuperius plano fulco notata & integra, inferne pauca ‘finuofe decurrunt cofte, funt vero a tribus ad fex pollices longa, binos lata digitos, & in longum determinan- tur apicem. > . Ejus fru&tus alio progerminant modo, juxta enim feu füb folio hamus generatur deorfum flexus, qui prope ortum nodos quosdam format rugofos, uti in Coralliis, «quidein longum emittit petiolum in binos tresve laterales pedunculos divifum , quibus poft flo- res fructus. infident folitarii vel bini fimul, formam habentes juniorum Canariorum, fed. calice deftituti funt, ac quidem ad unam quoque inclinant partem, lerümgue virides: In hisce intus locantur officuta ina oblonga fibi adcümbentia inftar fegmentorum operculi, ad internam vero partem fulcata funt, ac fubtus bifida, glabra, € hepatici coloris. Amboinenfes hünc quoque vocant Wari Metten feu Tali Ttam Daun Kitsjil, h. e. funis niger parvifo- lius ad diftin&ionem prioris, qui ipfis habetur major feu latifolia funis nigri fpecies. ; - Locus. Obcurrit in vallibus fluvii Elephantis. Ufum quoque prebent ejus recta flagella pollicem circiter eraffa „ex quibus iftas ne&unc auriculas, que prius füpra ignem calefaciunt, ut flexilia fint. — Tabula Quadragefima Prima Ad Figuram Primam ramum exhibet Funis Butonici, à Figura Secunda ramum exhibet Funis nigri parvifolii , cum ejus fru&u & officulis feparatis, K CAPUT + XLIL HOOFDSTUK. De Touwagtige Butonie-Struyk. D^ is een onge/chikt touw , beneden een arm en voorts een duym dik; ftyf „en boutacbtig „van buyten ruig, en verdeelt zich in groote lange zyde-takken , dee welke zeer ongefchikt , en meet dwers uyt den booft-flam loopen , en al wederom in andere diergelyke verdeelt „ten laatften in flyve dunne ronde ryskens : Hier aan ftaan de bladeren enkeld „en zonder ‘ordre, de Canary-bladeren ge lyk, doch kleender , van 6 tot y duymen lang, 4 en dwers-vingers breed , boven glad , met een doorgaa geut, beneden met weinige bogtige ribben, en van voren met een ftompe fpits. Het bloeyzel is noch onbekend, De vruchten komen veele by malkander voort, in troe- pen digt boven malkander , uyt den booft-flam, en dikke ranken; deze zyn in de groote van Musquet-koogels „doch wat langwerpig , van buyten glad en roodachtig , of oranje- verwig, fcbier als de Palala fecunda. Onder een bard- achtig en flymerig vleefth, vind men een ongefchikte kor- rel, en onder een dunne fcbaal een drooge witte heeft als Hazel-nooten, doch nieteetbaar. Het bout des touws is po- reus als Rottang, en doorgekapt geeft veel water uyt. Het flingert zich nergens om, egter loopt bet booge bod- men op, en [pryt zyne takken wyd ujt, ` Die wan Leytimor noemen bet Wari Bouton , dat is Funis Butonicus, en maken meede een Tali Bubuc daar van, om datze uyt zyne'dikke ranken de touwen maken waar meede xy de Bobbers in Zee neerlaten , dezelve eerft drayende, item de Gadings of Ruflu, dat zyn de ooren aan de Nadjos van Corre Corren en Vaartuygen , dewelke krom geboogen zyn als een baloe Cirkul, waar aan men de Vi Tothouten of Sammed bind. Andere noemen bet Utta Wanat, om wat reden, weet ik niet. ` ‘Daar is noch een kleender zoorte, wiens ftam egter een been dik word „en bet bovenfte verdeelt zich in diergelyke werwerde takken, meeft dwers flaande , en tot de minfte ryske toe fwart, eh bet afgekapte touw geeft een klaar avater wyt; aan de ryskens flaan de bladeren enkeld en zonder ordere , dezelwe zyn glad , ftyf, en blinkende , van boven met een vlakke geut, en effen , beneden loopen wei- nige bogtige ribbekens, van 3 tot 6 duymen lang , twee vingers breed, met een lange fpits. De vruchten komen op een andere manier voort , want neffens of onder bet blad, formeerd bet neerwaarts een krommen baak, by zyn oor/pronk met eenige ruige knob- beltjes bezet, als eenig Craal-gewas, bet welk dan een langen fleel wytfcbiet, in twee of drie zyde-takjes ‘ver- deelt. Hier aan na ’t bloeyzel komen de vruchten voort, een of tavee by malkander , tn gedaante van jonge Canaris, doch zonder kelkje, en zommige na de eene zyde gekromt, mee E blyvende. Binnen vind men twee lankwerpige fleen-barde korrels „tegens malkander zittende ‚als de dee- len van een dekzel „doch aan de binnen-zyde bebbenze een gj, en van onderen een kloofje , leververwig en glad. e Amboineezen noemen bet meede Wari Metten of Tali Iram. Daun Kitsjil , dat is Funis niger parvifolius, tot on je heta van bet bovenftaande , 't welk zy voor een grootbladig Funis niger bouden. Plaats. Men vind bet in de Valley aan den Olipbant, Gebruyk. Zyn gebruyk is meede van de regte ranken, omirent een duym dik zynde, om voornoemde ooren daar van te maken, dezelve eerft over "t vuur warm makende, dat men ze buygen kan. De een- en veertig fle Plaat Vertoont in de eerfte Figuur een Tak van de touwachtige Butonie-Struyk. De tweede Figuur vertoont een Tak van het Kleyne fwarte Touw, met deffelfs vrucht en Zaden afzonderlyk. ' — K3 XLUL 3 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XLII. CAPUT QUADRAGESIMUM TERTIUM. Funis Mufarius. Tali Piffang. Íc frutex funis eft perfectus, longo ac fimplici H flagello arbores adfcendens, vel vicinis incum- bens fruticulis , pollicem craffus , rotundus , len- tus, ac cortice obduétus ex fufco nigricante: Folia in lateralibus ramis alternata locantur duplicis forme, juxta binas diverfas fpecies. ite Latifolia fpecies folia gerit illis Canarii fimilia, fed minora, glabriora , & flaccidiora , inferius anguftata, ac fuperius latiffima, palmam longa, & intenfe viri- dia: Ex foliorum alis in curto craffoque petiolo fim- plex ac folitarius excrefcit flos , minoris Rofe formam pra fe ferens, ex fex craffiusculis, rotundis , fufcis, feu fanguineis petalis conftans, que capitulum am- biunt planum ac flavum , ex brevibus ac craffis ftami- nibus compofitum , que adeo arcte fibi incumbunt , ut unicum conftituere videantur corpus, ac fuperne vifcofitate quadam obducuntur, odoris dulcis ut & ejusdem faporis, quum matura fint , que maturam quo- que referunt Mufam feu Pifang. Dein fructus excrefcunt plures in racemo fimul con- ]ecti , breves, & incurvos emulantes digitos, feu in- ftar fructuum Tamarindi, at breviores & rotundiores, ac potiffimum tres gerunt exftantes protuberantias, a- liquando tantum binas, & aliquando unicam tantum, ach majores fabe in iftis protuberantiis locate effent. Intus vero continentur plures rubre feu ruffe glabre fibi incumbentes fabe, plane, ac femi lune formam quodammodo referentes. uiua fpecies eadem gu folia , fed anguftio- ra & breviora, fübtus grifea feu albicantia, inftar il- lorum Palale, atque cum ipforum odore convenien- tia: Hujus cortex nigrior eft quam pracedentis , len- tiffimus , odorem ne Nun Mofchatarum habens, ita ut Palala repens haberi poffet: Palale autem vocan- tur omnes filveftris Palale feu Nucum Mofchatarum fpecies. Lignum ejus eft fungofum, lentum, nihi- Jominus tamen folidum ac ruffum mox exficcatur , uum diffectum fit. Hzc fpecies raro fuos producit ru&us, nec ita Mufz odorem fpirant quam prioris fructus, unde potius in binas diftinguere has vellem fpecies, ni incole illas uno indigitarent nomine. Nomen. Latine Funis Mu/arias. Malaice Tali Pij- Jang ob rationem fuperius datam: Hitoenfes hunc vo- cant Wali Maua ,h. e. funem Rottangi formem, quum fimplicem formet longumque funem uti Rottangz , alii illum vocant Wali Mette, h. e. funem nigrum ob corticis colorem, item Sabit Metten. Locus. Ad oras crefcit altorum montium in campis fub aliis humilibus arbufculis, uti & in litore , fed tum minimum Nucum Mofchatarum fpirat odorem , uoque magis in ipfa crefcit regione, eo melior cen- etur, Obcurrit autem in Amboina, Baleya, & So- lora. Ufus. Medium ipfius floris tuberculum crudum edi poteft, quum per maturitatem fit molle & fuccofum, quum Mufe faporem gerat, fed parvi zftimatur. Sie mie ac Cercopitheci ejus fru&us maxime expetunt & edunt, quibus & in Baleya capiuntur, quum ipfis‘la- quei adponantur: Ex tenuibus firmisque ramis den- tiscalpia formantur, quibus virtus adfcribitur dentes firmandi- Nigri radices, inferiorque trunci pars fe- cunda nempe fpeciei, que fatis durum gerit lignum, in re Medica. a hibentur, in aqua enim contritz pro- pinantur, ac minutim confciffe cum Mute fruétu eduntur, curantque Upas Jtam, per quod apud inco- jas denotatur" Colica ventofa , & cordis anxietas , quum aliquis quafi fuffocationem perfentiat. "Oportet au- tem, ut niger hic cortex ligno adhzreat,in quo plu- rima latet virtus Medica, neutiquam enim hzc in ligno detegitur: In plantis hisce detegenda prius eft ejus virtus, non.omnes enim hujus frucicis funes hac re- ferti fünt , quum ifto deftituantur odore ac fapore, qui in efficaciffimis etiam poft quorundum annorum fpatium evanefcit, unde & aliquando recens czden- dum eft lioc lignum. os : Tabula -XLIT HOOFDSTUK, Het Pieffang Touw-Gewas. It is een formeel touw, met een lank enkeld zeel de D boomen oplopende , of op de naafte ruygte kruypene de, een duym dik, rond , taay, met een fwarts bruyne fchor(Je bekleed; aan de zyde takken ftaan de bla- deren verwiffeld tegens malkander , van tweederley ges daante , na de twee zoorten. De breedbladige zoorte beeft bladeren , die van Canary gelyk, doch kleender , gladder , en flapper , agter fmal , en voren breedft, een band lank, en boog-groen. Uyt den [choot der bladeren uyt een kort dik fleeltje , komt een ene kelde bloem voort, in de gedaante van een kleene rooze y van 6 dikacbtige , ronde , bruyne , of bloed-roode blaadjes gemaakt , omgevende een geele platte beuvel van korte en dikke draden gemaakt , zoo digt aan malkander ftaande , datze een lichaam fcbynen , boven op met een flymerigbeid bedekt , zoet van reuk, en als ze ryp zyn ook van fmaak, gelykende een rype Piffang of Mufa. Hier op volgen de vruchten , by malkander waffende in een tros, gelyk korte en kromme vingers , of als de vrucht van Tamaryn , dog korter en ronder , bebbende meeft ieder 3 ruggen, en verdeeld in twee bulten , als of er groote boonen in waren, veele bebben ook maar een bult ; binnen leggen veele roode of rosachtige boontjes op malkander ge- pakt , plat, en eenigzints in de gedaante van een balve _ maan, De fmalbladige zoorte heeft dezelwe bladeren, maar Jmaller en korter , van onderen grys of witachtig , gelyk die van Palala, ook naar denzelven reuk trekkende, Jcbor[fe is fwarter dan aant voorgaande , zeer taay senna Noote Mufcbaten riekende „zoo dat men ’t voor een Palala À Repens zoude konnen bouden. Palala dan werden ges naamt alle wilde zoorten van Palala of Noote Mufcbaten, bet bout is voos, taay, niet te min digt „en befterft Drog ros „als men 't doorkapt. Deze zoorte brengt baare vruch- ten zelden voort, en rieken ook zoo wel niet na Piffang als de voorgaande , daarom ik liever twee byzondere zoor- ten daar van wilde maken, indien ze de Inlanders niet onder een naam begrepen. > : Naam. In " Laryn Funis Mufarius. Maleyts Tali Piffang , om reden als gezegt. De Hitoëezen noemen bet Wali Maua, dat is funis Rottangi formis , om dat bet een enkelde lange touw maakt , als een Rottang. Andere noemen °t Wali Mette, dat is fwarte touw , na de co der fchorfJe, item Sahit Metten. r Plaats. Het waft aam de randen van ’t booge bofch, in de velden onder ander laag gebeomte , als meede op firand, doch dit laatfte beeft de minfte reuk na Noten, en boe landelyker , boe beter dat bet is. Men vind bet in .. Amboina, Baly, en Solor. Gebruyk. Men kan bet middelfte beuveltje van de bloem raauw eeten , als bet door rypheid week en zap is geworden, om dat bet na Pilfang /maakt , doch werd weinig geacht. E. Apen " eerkaiten eeten de vruch- ten graag, en werden op Baly daar meede gevangen; men flrikken daar by bind. Uy de dunne ër, KS? zyn „maakt men tand-peuters , die de kragt bebben de tan». en te beveftigen. De fwarte wortelen, en bet onderjie des flams van de tweede zoorte „daar bet een redelijk bard bout beeft , werden in de Medicynen gebruykt, want m water gewreven, gedronken, en kleen gefneden, en met Piffang gegeten „genezen bet Upas Itam , waar meede de Inlanders betekenen Colicam Ventofam , en benout des berten, wanneer zig iemand bevoeld , als of by ver- Stikken wilde. De fwarte feborffe moet aan t hout bly- ven, want daar inne fteekt de méefte kragt, en niet 4^ bet bout ; ook moet men leeren kennen aan de planten, waar bet kragtig fle vald, want niet alle touwen-van dit was hebben voornoemde reuk en fmaak , dewelke ook zelfs de beften na eenige Faren verlieft, daarom men zomtyas bet verfche moet afkappen. De Tabula Quadragefima Secunda Ramum exhibet Funis Mufarii flore ac fructibus confpi- cuum. VU Bock. XLIV Hooff. -AMBOINSCH KRUYDBOEK. 19 De twee- en veertig Ge Plaat Vertoont een Tak van het Pie[fang touw-gewas met zyn bloem en vruchten. CAPUT QUADRAGESIMUM QUAR T.U M. Labac. Funis dentarius. Riorum funium hee tertia videtur fpecies hoe P in capite defcripta. Hic autem funis digitum craflus eft, nigro obduétus cortice inftar pr&ce- dentis. Folia ejus folitaria funt locata in lateralibus ramulis curtis in petiolis , octo novemque pollices longa, palmam lata, inferius rotunda inftar folio- rum Canarii, fuperius in oblongum apicem definen- tia, Fru&us magnis in racemis feu corymbis plures fi- mul excrefcunt, fed omnes in peculiari petiolo , u- na tamen bacca longior excrefcit altera , parvaque referunt avicularum ova, primo rubra, ac dein per maturitatem nigra , rubra medulla repleta , faporis fatui , fed quodammodo aufteri & adítringentis, in- ftat Prunellorum filveftrium maturorum , odoremque habent unguentaceum $ intus locantur tria, quatuor » & quinque angulofa, & ex nigro fufca officula , fe- mi lume formam &mulantia. ` Niger cortex lentiffi- ‘mus elt odorem habens faporemque Nucum Mofcha- taruni filveftrium , uti Funis Mufarü. — . Nomen. Latine Funis Dentarius. Malaice Tali Gaf- fogigi. Amboinice in Leytimora A/Jaibe y h. e. den- ‘trificium. Baleyice Labac. ^ et ATEN a ee d weDmDOmSCT Locus. In: Amboinz levibus crefcit filvis, ut & ad i MM Ag fed raro obcurrit, & in Baleya copo- Or KS as ; AM Mh d o en Lx : Mam ejus fructus ab Amboinenfibus non 'düntur, atque hic funis apud ipfos in nullo alio eft “pfu, nifi quod ejus cortex dentium frictioni infer- viat; Baleyenfes maturos ejus fructus crudos edunt, ubi & delicatiores funt quam in Amboina. Hujus & nigra obcurrit fpecies Amboinenfibus A/- fa ibe metten di&a , fructus gerens. oblóngos zmu- lantes Vidaras, quos & Baleyenfes edunt. Ejusrami circinnas gerunt uti Duri- Carbou, ex e- jus rachidibus dentiscalpia ac dentrificia quoque formantur, xS CAPUT XLIV. HOOFDSTUK. De Tande-vryver. M bet voorgaande febynd een derde zoorte te zyn; % geen wy in dit Capittel befcbryoen. Het touw iS een vinger- dik, met een [warte fcbor[fe bekleed, gelyk bet voorige. De bladeren flaan enkeld aan de zyde- taxkens, op korte fleelen , agt en negen duymen lank, een band breed, agter met ronde billen, gelyk de Canary- bladeren, en voren met -een-lankachtige /pits. De vruchten waffen in groote troffen of dollen , veele by málkander , yder op een byzonder fteeltje, hoewel de eene befië langer uytfteekt dan de andere , en gelyken kleene Vogel-eyers , eerft rood, en als ze ryp geworden zyn, fwart, met een rood merg van binnen , fmets van Jmaak , wrang en t'zamentrekkende , gelyk de rype Sléens met cen zalfachtigen reuk , binnen leggen drie, vier , en vyf-boekige en fwart-bruyne korls , gelyk een balve maan. De fwarte fcbor/Je is zeer taay , riekende en finaaken= de na wilde Noten, gelyk de Funis Mufarius. Naam. In’t Latyn Funis Dentarius. Maleyts Tali Gaflogigi. Amboin/ch op Leytimor Affaihe , dat is Tande- vryver. Baleyts Lahac. i Plaats, Het waft op Ambotna in ligte boffen, en aan de randen der zelve, dog. men vind bet zelden; op Bali is bet overvloediger. . Gebruyk, De rype vruchten werden by de Amboine- zen niet gegeten, en dit touw beeft by baar-lieden geen ander ia als datze met de [cbor[fe de tanden vry- ven: De Balyers eten de rype vruchten raauw , dog al- daar zyn ze wat fmaakelyker dan in Amboina. Men beeft nog een favarte zoorte bier van, by de Amboinezen Affa ihe metten genaamt , met vruchten als lankwerpige Widaras , die de Baleyers eten. De takken hebben krullen gelyk Duri Carbou - uyt de ryskens maakt men insgelyks tande-oryoers. 8 HERBARITAMBOINENSIS. Liber VII. cap. XLV; UT. QUADRAGESIMUM QUINT UM. Rudens filvatieus. Wit Befaar. pAUnis hic mixtam habet naturam Europzorum He- dere , & Indorum Varingz , qui in tor fpecies ac varietates dividitur, ut cunctas defcribere non auderem fuftinere, ac folummodo illas eligam, que magis funt obvie,ac mihi note, queque in bina ma- jora dividuntur genera, majus nempe ac minus, quo- rum quodlibet in peculari defcribetur capite. CAP Woit befaar proprie eft Rudens filoaticus , qui inter mirabiles res in Amboinenfium filvis ac folitudinibus reperitur, qua vela quafi funesque circa malum de- pendentes exhibent uti in nave: Hujus autem tres mihi obvenere fpecies , 1*. latifolia, 2°. parvifolia , 3°. rugofa feu pilofa. Er Prime oit. latifolium eft funis filvaticus , fimplici „flagello arbores adfcendens, inferius brachium , ac orro plerumque binos craflus digitos, qui fupra ar- Bores efe modo in plures breves explicat ramulos; Cortex externe maculis quibusdam variegatus , fatis- que craflus eft, quumque incidatur , paucum exftillat lac: Lignum grave eft, junceum , ac plurimis forami- nulis pertufum, uti Rottange. e Folia cum illis Ebeni conveniunt , fed paulo mino- ra funts craffa, firma, & in rotundum apicem defi- nentia , plurimaque fimul locantur fuperne obfcure virentia, inferne albicantia & rugofa. Laterales ra- muli fefe adeo inplicant arborum ramis , quas adíten- dunt, ut divelli nequeant, quique ab una ad aliaui fcfe extendunt arborem, quas adeo connectunt, ut una fine altera procumbere nequeat. ^ Fünes brachium minimum craffi fine metu adfcen- di poffunt, qui vero digiti modo craflitiem habent, vitandi funt, quum molles fint, fragiles, atque hinc facile abrumpi poffint. Fructibus plerumque orbus confpicitur, in vetuftiffimis vero, atque adultis hi pro- germinant hinc inde nullispr&cedentibus floribus mo- re Varingarum. Eftque pomulum , magnitudinem ha- bens Limonis Nipis, diu virens, dein flavefcens , ex carne compofitum duriuscula & quafi cartilaginea, cui interjacent plurima plana femina, fere inftar illorum "Trong, caroque paululum lactefcit; Hominibus inu- tiles funt cibo „fed avibus relinquuntur annuis di&is, aliisque. Secundo Woit parvifolium multo tenuior funis eft, non ultra pollicem craflus, non vere rotundus „fed arum compreffus inftar inteftini femi vacui: Plures Sima! emittit rachides feu ramulos, qui intricatam for- mant congeriem , hisce folia infident copiofa, haud longiora uno alterove digiti articulo , fuperius fubro- "a, Portulace folia referentia, fed tenuiora, in- ferne albicantia,rugofa, ac fubtilibus cancellatisque ve- nulis pertexta inftar illorum Varinge , quorum fapo- rem etiam habent. Rachides ifte deciduz obtufas hinc inde formant fpinas in craffis ramis, qui fauciati lac itidem quoddam exftillant. Fructus lente excrefcunt, . qui folitariz funt bacce , plerumque vero geminz ad quodvis folium , rotundz , inftar illarum Varinge pàr- vifoliz , quz eandem, uti priores, habent tat am, avibusque itidem relinquuntur. - EZ Tertio rugofum feu ehm Woit, multo majora ge- rit folia binis precedentibus , maximeque convenit cum ree funiculari, Eft enim funis intricata ge: : ecu ` rens flagella, que ex arboribus dependent, ae p liarem quafi glebam feu congeriem formant. Folia cum illis Varinge funicularis conveniunt, ` craffa nempe, firma, fex ac novem pollices longa, tres lata digitos, fuperne rugofa, plurimis cancella- tis venis pertexta, inque tenerioribus vagos gerentia m^ , inferna parte quinque fexve gerunt coftas o- liquas admodum, quarum binz inferiores ultra fo- lii dimidium excurrunt ; rugofa penitus, denfisque ac pungentibus pilis hirta. Solitaria locantur, atque ad quodvis folium bini fructus excrefcunt magnitudine globuli felopeti manualis , feu paulo maj 1 À i es , tam prope quam poft folia , qui fuperius obtufo apice no- tati funt, - Caro - XLV. HOOFDSTUK. Het groote wilde Bofch-touw. It touw beeft een gemengde natuur van onze Eug, D pifche Hedera , of de klimmende Indifcbe Waringen, in zoo veel zoorten en veranderingen verdeeld, dat wy niet belooven kunnen dezelve altemaal te befchryven, maar alleen die geene „dewelke meeft bekend „en my voors gekomen zyn , en in twee hooft-geflagten verdeeld werden, namentlyk groote en kleene. . Zullende ieder zyn bezonder Kapittel bebben. 1 Woit befaar is bet eygentlyke Rudens filvaticus, een van die bezondere dingen, dewelke de Amboinfche wil- derniffen affchilderen , vertonende in bare boffen bet gee» ne flaagb, want, en touwen, om een maft in een Scbip ‘doen, waar van wy 3 zoorten aangemerkt bebben : 1. groot- bladige, 2. kleenbladige , 3. ruyge , of batriges 1. Het grootbladige Woit is een bofch-touw s ook met een enkelde zeel de boomen oploopende , beneden een army en verders doorgaans twee vingers dik, op de boomen zij eerft in veele korte zyde-takken verbreydende. De bore is van buyten met eenige /pikkeltjes bezet, redelyk dik, en als men daar in kapt , een weinig melk uytgevende. Het ` bout is fwaar , biesacbtig , en vol kleene gaatjes , als Rot- tang. Be bladeren zyn als die van ’t Ebben-bout , doch wat kleender , dik, fiyf, en met een ronde fpitze , dewelke veel by malkander fiaan, van boven donker-groen , van onderen witachtig en ruyg. De zyde-takken verwerren bun in de takken van: de boomen, die ze oplopen , zodanig, dat menze niet aftrekken kan, lopende van de eene na de andere boom s eg pag aan malkander bindende , x00 dat den eenen niet vallen kan, zónder den. anderen. De touwen, die een kleene arm dik zyn, mag men vry- lyk oploopen , maar dewelke niet boven een vinger dik zyn, moet men myden , want dezelve zyn week, bros, en bre ken ligt af. Het werd meeft zonder vruchten geziens . doch aan de oude touwen, die baar volkomen wasdom bebs ben, komen dezelve voort , bier en daar eene , en dat zone der bloeyzel, na de aard van alle Waringas. Dezelve is een appeltje, in de groote van een Limoen Nipis , langen tyd groen, daar na vuyl-geel, gemaakt van een bardacb- tig of ees vleefch, vermengd met veele platte za. den, fchier als die van Trong, en bet vleefch beeft min of meer melk. Zy zyn voor menfchen onbequaam te eten, maar werden gelaten voor de Faar-vogels , en Koeskoezen. 2. Kleenbladige Woit is veel dunder van touw, niet boven een duym dik, niet regt rond , maar gedrukt, als een balf leegen darm , bet beeft meer ryskens , by malkan- der ftaande, en maken een verwerden bofcbi, daar aan Dam veele bladeren, niet boven een of twee leden van een vinger lank, vooren rond , in de gedaante van porce- leyn bladeren , maar dunder ‚van onderen. ook witachtig, ruyg „en met fubtiele adertjes , netswys geteykent „als Wa ringa, wiens {maak zy ook bebben. De afgevallene ryzen ` maken bier en daar ftompe doornen aan de dikke takken, dewelke gequeft zynde, ook eenige melk uytgeven. De vruchten komen mede lankfaam voort, zynde enkelde be- fien, doch meeft twee aan ieder blad, rond , gelyk die van kleenbladige Waringen , beftaande uyt dezelfde fub- Stantie als de Borige, en werden voor de Vogels gelaten. s » Rui eo irige Woit, beeft veel groter blade- rgaande , en groote gemeenfchap met S, Want bet is een touw, met ver- aan de boomen bangende , of een klomp op zig zelfs makende, 1 ds ken die van Varin weten dik, flyf , Jes en negen duymen 2 „drie vingers breed van boven ruyg , met veele adertjes metsgewyS doorweven, en aan de jonge met ydele baayrtjes bezet, aan de onderzyde bebbenze 5 a 6 zeer fchuynze ribben, je van de twee agterfte meer dan bet balve blad door- open, gants ruyg en digt, met flekelige baayrtjes bezet. Zy ftaan enkeld, en by ieder d cues 2 oruchten, in de groote wan Musquet-kogels , of wat grooter, 200 wel by als agter de bladeren, boven op met een flomp Jpitsje , insgelyks met fteekelige baayrtjes bezet. funicularis , fe Van VII Bock. XLV Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Caro interna denfa eft, & repleta granulis albis, forma feminum Cumini: Quum folia fructusque ab- rumpantur , lac fpiffum exitillat paucumque: Hujus ' & varietas obcurrit, que fructus gerit haud majores pifis fufcis, quique primo fünt virides, ac dein lutei. Utriusque fpeciei pungentes pili cutis pruritum exci- tant. Nomen. Funes hi filveftres mihi, Latino nomine vocantür Rudens filvaticus. Malaienfe nomen huc us- que ignotum eft. Amboinice Woit vocatur , ac pri- ma fpecies Amboinenfibus dicitur Woit laun Ela, h. e? Jatifolium ;; Secunda Woit laun Maun, h. e. parvifo- lium; Tercia Malaice nominatur Tambun. Tali, quum intricatam per ramos formet congeriem. Amboinice autein Woit Kuri. A Locus. Bine priores fpecies in altis potiffimum crefcunt filvis, aliquando etiam.in litore, ubi ingen- tes & alte obcurrunt arbores ac rupes, tertia hic & jllic erefcit in levibus filvis ac vallibus, ubi rar& re- periuntur arbores, Um, Funis hie omnium aptiffimus eft, qui in fil- vis obcurrit, pro Amboinenfibus ad arbores confcen- dendas , quum enim a terra oblique ad arbores ad- fcendit , & ab una ad aliam extenditur arborem , hinc prius explorant Amboinenfes per hunc, an fa- tis fint firmate arbores, quumque hic brachii craf- “fitiem adtigerit, intrepide unus alterve vir hunc ad- "fcendit, licet enim aliquo modo conmoveatur vel va- ‘cillet, innumerz tamen ejus rachides arborum ramis fir- miter inherent, qué cum illis quam maxime conjuncte & intricatz funt; ita ut libera natura haud inutiliter incomptum hunc funem in filvis tetenderit , qui in- colis conducit ad victum in filvis querendum , quales funt fructus Coescoe/en diéti, ad quos apte tendere Munt ope horum funium ; funt & praterea alii fu- nes, fed quibus fefe non ita certo conmittere audent, quam huic ob fummam ejus tenacitatem, immo in tenuiffimis etiam ejus funiculis. i Anguftifolia fpecies non tam apta eft ad adfcenfio- nem; quum etiam tenuior fit, utriusque âutem ‘cor- tex abhibetur loco Pinang# cum Sirio & calce ad mafticationem , aufterum enim ac parum adítringen- ‚tem prebet faporem, < a. >. eia “ Quarto. Leytimorenfes Quártami pteterea hujus Wt pt ua fpeciem; A us’ gë RES digiti craffitiem håbet , ac füngofüm gerit lignum ; Aii tas Rd pvc Fania hie non vere rotundus eft; fex excavatus, & flagellofus , brevibus "ubique ac firmis apicibus fpinas mentientibus arma- tus, non tamen mulum pungentibus, coloris ex fus Íco nigricantis. Folia ejus longis infident rachidibus fibi obpofita ac parva, uti in Turio minore , ejus cortex fragilis „eft, nec mafticatur. Loehoerienfes hunc vocant Wali Mette a nigro corticis colore , quód nomen precedens funis Maforius apud Hitoénfes quoqüe gerit, atque ulteriore inveftigatione comperi, hunc differre à vero Woit, fed unum eundemque effe cum Solulo funiculari, fupra capite quadragefimo fecundo defcripto. ` ur Tabula Quadragefima Tertia Binas: éxhibet Funis rudentis fpecies, unam nempe majorem, alteram vero in Figura fecunda minorem. ` és at e) 1 OR Tom. V. Sr „Van binnen hebbenze een digt vlee/ch ,uytgevuld met witte Korrels ; in de gedoánte als Comyn ; als men: bladeren en vruchten afbreekt , zoo komt. "er een weinig dikke melk uyt. Zy beeft nog cen verandering , daar aan de vruch- ten niet grooter zyn dan ns Erweten, eert groens daar na geel. De fieckelige baayrtjes van beyden ver- wekken éen jeuken op de buyd. Naam, Deze wilde bofcb touwen noem ik in bet Latyn Rudens filvaticus. De Maleytfche naam it nog onbekend, Amboinfch Woit, de eerfle zoorte biet in ’t Amböin/ch Woit laun Ela, dat is groötbladig De tweede Wait laun Maun, dat is kleenbladige De derde in ^t Maleyts Tambun Fali, 6m dat bet een verwerde klomp met zyn iakken maakt. In 't Amboinftb-Woit Kuri, ` Plaats. De 2 eerftè zoorten groeyen meeft in *t boogë wout, zomtyds ook op ftrand , daar booge bomen en klip- pen zyn, de derde groeyd bier en daar tn ligte boffen , en in Vallyen, daar weinig bomen flaam. ', ; Gebruyk. Dit touw is bet beguaamfte , dat men in "t bofcb vind, voor de Amboinezen om booge bomen op te klimmen, want vermits bet van de aarde fcbuyns tot op de bomen loopt , en van de eene tot den anderen, 200 voe len de Amboinezen eerft daar aan, of bet vaft houd „en als ^t dan een kleene arm dik is 200 klouwtêrt-daar een of twee man op, zonder: vreeze. van breekens “want of ` bet féboon een weinig verfcbiet, zoo blyft *t egter met zyn veelvoudige ryfen in de takken bangen, als zynde te zeer door malkander verwerd, Zoo beeft dan de milde natuur. dit onaanfienlyk touw in de boffen gefpannen , want bet nodig is voor de Inlanders om baar koft- te be komen in "t wilde bofth, 't welk zyn de Coeskoezen, dewelke zy weten te beklimm E bl van dezé touwen. Daar zyn wel meer andere touwen, maar zy durven baar zoo vaft daar niet op betrouwen , als op dit, wegens %yn extreme taayigbeid, bebalven als gezegt , in de dunne touwen, "7^ t De fmalbladige zoorté i$ zoo bequaam niet om te be. klimmen, om datze dunder is , maar de fcbor(Je.van beydé werd gebruykt in plaats wan Pinang met Siri en Kalk te eten, want zy beeft een fmetze en weinig t’2amen- trekkende kragt. ` ity bai, et ~ 4. De Leytimoreczen maken nog een vierde zöörte van Woit, wiens touw een a twee vingers dik werd, voos van bout , niettemin redelyk fiwaar , niet. regt rond; maar wytgebold, en met 'ftrengen , overal met korte en ftyve punten als’ doornen bezet’, die dog niet zeer ftekens van verwe [wart-bruyn: De bladeren ftaan aan lange ryskens tegens malkan- der gefcbikt , en kleen als aan de kleene Turi. De fcborffe is brofch, en werd niet gegeten. De Loeboeneezen not- men 't Wali Mette van de fwarte coleur der Jebor fe» welke naam dé pre Fag Mufarius by de Hi- tobezen ook beeft,en by nader onderzoek bevinde dit van de regte Woit te verfebillen , daar en tegen een en ^t xelffie te zyn ‘met de Solulus funicularis , boven Cap. 42. befcbreven. > SCH, De drie- en veertig ffe Plaat Vertoont twee zoorten: van wilde Bofch-touwen, te weten in de eerffe Figuur de grosse ‚in de fweede de kleynder zoorts EEA tee MEN onn 621 PUDO. ^! Gmeeldrnul A Uy: 9 HERBARII AMBOI Ex Rumpbii Aultuario quasdam porro fu- - nium filvaticorum fpecies hic fubjun- gemus. Funis felleus. Putra Waly. Circa annum 1690 in Amboinam delatus fuit hic funis, in gyros convolutus, vix minimum digitum craffus, ubique eminentes gerens fquamas , que obtu- fas fpinas, feu parvas referunt exitantes alas , & lie cet per aliquot menfes in ciftis fuerit occlufus vel confervatus, hic tamen fuccofus erat, & terre con- miffus propullulabat. Intra breve temporis fpatium longa emittebat hic funis flagella iftis tuberculis fcu werrucis obfeffa , que adftantibus fefe inplicabant arboribus , quorum quedam amputabamus. ` Amputata autem hac flagella ad extremitates ex- ficcabantur , fed plerumque tamen fuccofa erant, lon- aque & fimplicia, ac brevia etiam erpendicularia Ls Eus fila in terram , ubi bifida erant, & nutrimentum videbantur querere. “ Anno 1691 menfe Novembri flores producebant ; cunctis deftituta foliis, erantque longa ac fimplicia flagella , palmam longa, e quibus flofculi depende- bant albicantes feu virentes , qui compofiti erant ex tribus parvis & retroflexis petalis cum totidem apici- bus intermediis, fupra hac fex alba eriguntur ftami- na, flavas ántheras gerentia , fupra ifta petala fefe ex- tendentia,ac fruftra decidebant, contra in ftipite vi- ridi ac foliofo nullus obfervabatur flofculus. ‘Succus ex hoc fune manans, quam maxime amarus, Qualis & tota planta eft, unde & a nullo tangitur vel depafcitur animali. In Java hic funis ad. mino- tis brachii. craflitiem excrefcit , atque in longa fefe ES t flagella, arbores adfcendentia altas, & ubique ele circumvolventia , que digitum craffa funt, & u- bique obfeffa iftis verrucis feu tuberculis, non ordi- natis, fed inregularibus ; Ex ipfis alia longa & rotun- da excrefcunt vimina, Rengam circiter craffa, ab initio & ad digiti circiter longitudinem , vagis & parvis tu- berculis obfeffa, ac porro ex viridi flavefcentia. — . Hisce folia infident folitaria, longis & firmis petio- lis podia: e prope ortum incurvum formant finum ubz ` Folia ipfa funt cordiformia , inferius auriculata, in- ar illorum Convolvuli, a cribus ad quinque pollices longa ac lata, fubtus multis coftis & venis pertexta & rugofa, quorum quinque maxime prope ortum concurrunt , fuperius in brevem excurrunt apicem. -In Java nunquam flores fru&usque producti fuere obfervati, inque meo horto nulli quoque provenere, nifi in amputatis ramis, qui feparati aliis involuti e- rant arboribus , nu loire modo ipfis jun&ti vel ad- herentes, ita ut mirandum fit, undenam hi rami fuum hauferint nutrimentum, ni forte ex amputatis extre- mitatibus illud traxerint , que fenfim marcefcunt , nihilominus camen. mula viridia emittit vimina , mul- táque deorfum demittit fila, que tamen. magis per terram prorepunt, quam fefe ipfi figunt. Circa Bata- viam obcurri¢ ram fponte quam in hortis tranfplanta- tus circa fepes, raro autem fructus vel flores producit, Diftinguendus eft hic funis ab Ampedu tana, feu fel- le terre, quod eft parvifolia Serratula amara, feu Daun wcurang. In Java. altas adfcendit arbores , ac fefe ip- fis circumvolvit inftar Caju Rapat. Mulierculæ Ba- leyenfes adhibent inftar alius Oebat contra abdominis tormina. Co iofe obcurrit circa Kuddus & Demack, fed non adhibetur, contra vitatur „quum liquorem Nomen. Javani hunc vocant Putra Waly; & Bratta Waly. Baleyenfes Andra Waly, & Anda Waly , h. e. amarum vel felleum funem 5 atque hinc mihi Latine dicitur funis felleus. Zu J Ufus, NENSIS © Liber VII cap. XLV, Uyt het Aultuarium van Rumphius zullen wy verders hier nog eenige zoorten van Bofch-touwen byvoegen. De Gal Touw-ftruyk. Omtrent bet Faar 1690 is in Amboina gebragt dit touw met kringen in malkander gevlogten , fchaars een pink dik, overal met wyiftekende fchubben bezet , als of 't flompe doornen of kleene vlerken waren, al warenze eenige maanden in de kifi gefloten geweell , zoo bevond men ze nogtans zappig , en in, de aarde gefloken groeyen s "t gewon in korte tyd lange ranken, met de voorgaande „knobbelen of wratten , die zich om de naafte boomen flin- gerden, waar van wy eenige afkapten. De afgekapte ftukken droogden op aan de eynden , dog bleven doorgaans zappig „zonden lange, enkelde , en korte draaden na beneden op de grond, daar ze baar in twee verdeelden, en fcheenen haar voedzel te willen zoeken, Anno 1691. in November bragtenze baar bloeyzel voort zonder eenig blad te bebben, "t welk waren lange en ene kelde ránken , een band lank, daar aan bingen de bloem- Bier, witachtig , na den groenen trekkende „beftaande uyt drie kleene, en agterwaarts gebogene blaadjes; met zoo veele ftompen daar tuffen; boven dezelve Joan 6 witte draadjes, met geele nopjes, over de voorn. blaadjes wyt- gebreyd , en vielen voor niet met al af , daar en tegen aan den groeyender flok zag men niet een bloempje. — Het zap daar uyt lopende is wyttermaten, bitter, ge- lyk bet gebeele gewas i$ ,en wert daarom van geen Dier aangeraakt. Op Fava wert dit touw zelfs een kleenen arm dik, doch verdeelt zig in lange ranken , dewelke de hooge boomen oplopen, en zich overal omflingeren. . De ranken zelfs zyn een vinger dik, en overal. bezet met de voorn. wratten of knobbelen , niet in ryen, maar. zonder order. Uyt dezelve komen andere lange en ronde Serien, omtrent een fchaft dik, van baar begin af ‚noch omtrent een vinger lank, met ydele en kleene knobbeltjes bezets en voorts geel-groen. Aan dezelve ftaan de bladeren enkeld ; op lange en ftyvé fieelen, dewelke by haaren oorfpronk een. kromme bogt maken, gelyk die van, Tuba. : De bladeren zelfs zjn bertformig „agter met twee tone de ooren gelyk die van Convolvulus , vam 3 tot 5, duymen lank, en ook zoo breed , an, onderen met. veele ribben en aderen, rimpelig, waar van de groot(le vyf by. baren oorfpronk t'zamen flooten, en vooren met een korte Dit, Op Fava beeft men nooit, bloemen of vrugten daar aan gezien, en in myn thuyn ook niet, dan, aan. de afgekapte takken , dewelke (ar op andere bomen flingeren, , geenzints daar aan klevende, dierbalven bet wonder. is „waar- van dit touw zyn voedzel heeft, of bet moefte. uyt de afge- kapten eynden zyn y dewelke allenxkens verdroogen, en niet te min brengt bet veele jeugdige ranken voort, en zend veele draaden, als firenge gaarn na beneden., dewelke egter meer op de aarde kruypen, dan daar aan vaft zjn. Men vind het omtrent Batavia, zoo in ^t wild als in de dog men kan "er om dezelve, als Caju Rapat. De ruyken bet als ander Oebat tegens ait os wert niet gebruykt , maar veel meer D, uA > liers gebruyken bet tegens m/cbens bet touw gewreven, en en lende- gn om bet lyf. De Kinders werd bet ook onder ander joedjamboe gegeven. Naam. De Favanen noemen't Putra Waly , en Bratta Waly. De Baliers Andra Waly, en Anda Waly , dat is bitter of Gal-toww, en daar van in t Latyn funis fel- leus, i 2a ~Gebrayk. : ai / GPS = \ NS z ARA AS N a STS ——— VIL Boek: XLV Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK: 83 Ufus: Apud Javanos in multo oft Medico eft, cu: jus tamen nulla alia. quam füpra memorata mihi fant nota. Corona hujus funis circa collum urne flexa prohibet vermiculos in aqua crefcere, quam diu etiam ftagnet; Contra capitis furfures adhibetur, & aliis ad- miítus Djoedjamboe ; interne propinatur. Alii dicunt coronam talem urnz; in qua falfa fey. aqua marina eft, adligatam , potabilem inde fieri , quod mihi tamen non fucceffit, forte quod urna effet nimis craffa, ad- firmabant tamen, non opus effe huné fanem aquam tangere. Qui dolore laborant dorfali , fruftum hujus funis fumant , orchiam longum, quod lumbis circum- ligent inftar cingule, parumque radicis in aqua con- trite adfumant cum Anifo , & femine Sary. Tabula Quadragefema- Quarta Ad Figuram Primáni ramum exhibet Funis Felles. Figura Secunda ramum fiftit Funis quadrangularis: Funis quadrangularis. Funis quadrangularis , cipe Follo feu Corda quadrocando, fpecies videtur effe Amboinenfis Funis crepitantis fupra libro g. defcripti, hic vero funis nul- lum dat crepitum, eftque quadragonus, fed bina la- tera planiora funt binis aliis , atque per acutas oras fulcata inffar fructuum Boteri, in annulos feu articu- los dividitur hie funis, quotum inferiores fex , fupe- riores quatuor pollices longi funt, ac divifi non pet nodos fed per fulcos. In quovis fulco folium locatur cordiforme, fubrotundum, ac fuperius obtufum, ad Oras rotundum , & obtufe dentatum : inferius tres con- currunt coftz , cum aliis quibusdam lateralibus, que omnes oblique furfum excurrunt. Sunt autem haec folia craffiuscula & fuccofa, fed flaccida, & ingrati o- doris, ac faporis primo aciduli, dein acute pungen- tis, & pruritum excirantis; huic autem obponitur cla- vicula fingularis ac firma. : RER Prope fuprema folia flores eXerefcunt in brevibus torymbis jd primo funt capitula rubentia, que fefe aperiunt in flosculos albos quadripetalos, cum toti- dem fubrilibus ftaminulis , & alio longiore intermedio capitulum gerente, quod piftillum eft; _ Prices fidem infident corymbis magnitudine gra- norum Piperis, rotundi & glabri , fere inftar illorum Pfeudochinz., per maturitatem rubri , intus. binis tri- busve angulofis officulis referti; Acutus ifte fapor & odor in tota detegitur planta, Mgr teg o ejus par- tes fenfim ex cinereo virent , fed nulle funt lignofz. Locus. Ex Bengala in Bataviam tpanslatus etit bic funis, ubi & plurimum a Bengalenfibus colitur, per articulos plantatus ad hortorum oras, ubi fefe. late extendit per laterales ramulos , qui transverfaliter prorepunt. ; : Ufus. Licet viridis hec planta fit filvatica , Ben- gue tamen gratum. ex ipfa norunt preparare ci- um, ex füperioribus & molliffimis ejus.. articulis , quos in aqua leniter ebulliunt, iterum exficcant, & cum aliis herbis Aatsjar admifcent. - Malabarenfes ore Cormandelénfis bunc. vocant Perinde Coddy , ubi & edulis quoque eft, virides enim ejus fümunt ramulos , quorum. exteriorem desqua- as corticefn , quos porro in aqua macerant, & e- unt. , - Finis pinguis.. Utta Mina. : - Funis-hic. quam intricatiffimos gerit ramos lateras les, qui finuofi admodum & inregulatiter decurrunt, pennam craffi, parumque rugofi feu ftriati. Folia bi- na fibi funt obpofita , tres quatuorque pollices lon- ga, ultra binos lata, in medio latiffima , quedam fu- perne- rotunda, & obrufa , paucas gerentia coftas, que in inferioribus foliis fupra, in fuperioribus in- fra parum protuberant, faporis primo fatui & olera cei, dein vero pruritum in ore-excitantia, unde nec cruda edulia funt. Ex abruptis paucum exftillat fpif- fum eund cito exficcatur. ` Tom, P. Fru&us . Gebruyk. By de Pavanen beeft bet een groöten Medi- pos ebruyk „waar van ons niet meer dan bet bovens aande bekend is. Den krans van deze touwen om dew bals van een waterpot gelegt, laat geen wormpjes in "E water groeyen , boe lang bet ook Boot "t'avert tegens de Jtbubben des boofts gebruykt, en onder ander Djoedjam~ boe binnens lyfs. Andere zeggen ‚dat de voorfz. krans om een pot met brak water gebonden , "t zelve drinkbaar maakt, bet welk my nogtans niet beeft willen lukken, miffchien om dat den pot te dik was, en egter wierd ik verzekert , dat dit touw bet water niet raken moet. De- welke met rugge-pyn geplaagt zyn, zullen een ftuk van’ dit touw memen , ruym een vadem lang , en bet zelve om de lenden binden als een: gordel „als mede een weinig van de wortel innemen , in water gewreven met Anys „en bet bloemen-zaad Sary. De vier- en veertig fte Plaat Vertoont in de cerfte Figuur een Tak van de GalTouw-fruyks De tweede Figuur wyft aan een Tak van het vierkante touw- gewas, Het vierkante Touw-gewas. Funis quadrangularis , in "t Portugee/ch Follo of Corda quadrocando , /chynt eem. mede zoorte te zyn van de Amboinfcbe Funis. crepitans ‚in "t 9 Boek befcbrex ven, doch dit touw kraakt niet , het is gekant , doch twee: zyden zyn platter dan de anderen , met jcherpe kanten ge- zoomt, gelyk de vruchten «an. Boter, werdeelt in leden s, de onderfbe van 6, de voorfte oan 9 duymen iank , niet. met knien maar met keepen afgedeelt. In ieder keep flaat. een enkeld blad „ beriformig., rondachtig , en voor. flomp y. aan de kanten rond of ftomp getand, agter -ftootem drie, ribben t° zamen , met nog eenige ter zyden, alle fcbwyns. na voren lopende. Zy zyn dikachtig en zappig , doch: flap , onaangenaam van reuk, van {maak eerft rins, daar: na fcherp bytende „en jeukende, tegenover ftaat cen ene kele fiyue klavier. De vruchten flaan aan deffelfs kroontjes , im de groote: van peper korrels, rand, en glad, fcbier -gelyk die aan onze Pfeudochina , in. bare. rypbeid regt rood, binnen; met 2 of 3 hoekige. zaadkorrels. . De fcherpe {maak em reuk is in de speeds plante, en de onderfte delen wef- den metter tyd graauw groen , doch niets. boutácbtigs is, "er oan, . E Plaats, Het zal uyt Bengale op Batavia gebragt SA alwaar, ber, ook meeft van. Deen 7 ekt — met. de leden. geplant. aan de kanten van eine u we: wyd uytbreyd, met zyne xyde-takkem regt dwers, . Gebruyk. Hoetwel bet groene een Both kruyd is 5 200 weeten ziogtans de Bengalers een aangename kof? daar van te maken, nemende de voorfte en weekfte leden , kokenze zagtjes in water, drogenze wederom, en mengenze met andere kruyden onder Atsjaar. "^ i De Malabaren op de kuft-van Cormandel, noemen bet Perinde. Coddy , alwaar.. bet. mede eetbaar is, want zg. nemen de groene takjes ‚fchillen de buyten[le feborfje daat- af , wekenze in Warm waster , en etenze dan, Het vette Touw-gewas.- > e Dit touw groeyd zeer verwert met zyne zyde takten, Per onordentlyk lopende',een fchaft-dik, en wat malkander, zeer ruig of geribt. De bladeren Baan twee — gen g duymen lank , ruym twee breed , in de midden t breedft , zommige ook vooren rond en flomp , met weinige ribben , dewelke aan de agterfte bladeren boven , en aan: de voor fte beneden een weinig uytbuylen , van fmaak eer laf en moeskruydachtig , bie roe rid na in de bi? jeukende , en dierbalven niet bequaam om raauw te eten. Uyt de afgebrokene druypt een weinig dikke melk, doch’ verdroogt in korten. ` = OR T. > Y $4 HERBARII AMBOINENSIS ` Libor VII. cip: XLVI, Fru&us in rachidum fupremo germinant eodem fe- re modo, quo. Varingz , plures fimul, immo quidam ramuli toti iftis func onuíti , & conveniunt quam maxi- me cum illis Varingz parvifolie „ex rotundo quadra- goni, feu in quatuor fulcos diftinéti, ac fuperius ca- itulo ornati, quo haud male Capparides referunt. nterne fub tenui putamine quatuor adparent cellule, atque in hisce quatuor officula femi lunz formia. Nomen. Amboinenfes in Leytimord hunc vocant funem Utta Mina, h. e. pingue olus feu Sayor. Ufus. Folia aliis adcoquuntur oleribus , & eduntur, uidam cruda quoque audent illa edere cum Bocat- an. N, B. Hujus plante nulla addita fuit in Au&uario Icon: De vruchten komen voort aan °t voorfte der ryskens ; op de manier als aan de Waringen, veele by malkander ; ook zyn zommige taxkens gebeel daar mede bezet. Zy gelyken meeft die van de kleenbladige Waringen , uyt den ronden vierzydig , of met vier keepen afgedeelt, en bo. ven op met een knopjes waar door ze niet qualyk Kap- pers gelyken. Binnen onder een dunne fcbaal vind men vier Celletjes „en daar in vier boonen, als balve maantjes. Naam. De Amboinezen op Leytimor noemen bet Utta Mina, dat is vette Sayor. Gebruyk. De bladeren werden onder ander moeskruyd gekookt en gegeten, zommige dervenze ook raauw eten ; met Bocaf]an. N. B. Van deze plant is geen Figuur ofte afbeelding in het Auctuarium bygevoegt geweeft. i A CAPUT QUADRAGESIMUM et DRUM | Crufia arborum. Woit Kitsjil. Inus Woit genus in India nobis magis proprieac M naturaliter Hederam reprefentat , quum nulla laxa gerat flagella, fed plurimis fefe ramis ar- boribus palisque infigit, quos etiam adfcendit: Hu- jus quatuor exhibebimus fpecies. Primum Woit minus fubtus ftipitem format curtum ac craffum, vix brachium minus craffum , ex rotundo compreffum , ach ex binis compofitus effet ftipitibus fibi adcumbentibus: Cortex fufcus eft, cinereis pun- ulis feu verruculis variegatus , lignum ejus internum i rofüm eft ; lentum, ac paucum exftillans lac album : tos gerit nodos fea tubercula, quibus multi infidené Pani fon furculi, multa gerentes folia ac fibrillas, s fefe“ arboribus inplantant, domeftice autem pecies circa hominum ‘edes locatz gon craffos for- mant ftipites, fed mox fefe ab ima parte arboribus adplicant, atque fefe undique in innumeros expli- cant ramulos , qui iterum in breves dividuntur rachi- des, que per fiorillas fuas ubique fefe tam firmiter infigunt arborum corticibus , acfi adglutinatz effent, totum obtegentes truncum usque ad ejus verticem. Foliola ejus alternata funt, vix digiti articulum lon- ga, quedam autem longiora funt , ac pollicem lata, magisque finuofa , illis Baxi vel Pilofellz fimilia, fir- ma , Craffa, ex nigro virentia, ac fubtus albis macu- lis notata ; una quoque folii pars multo latior eft al- tera; ex abfciffis ramulis lac exftillat album ac vifco- füm,fed paucum. ^" . ^" - " Fructus raro obfervantur, nec prius nifi poftquam totam Obcupaverit arborem, tum in alto confpiciun- tar foliofi quidam ramuli dependentes, in quibus fru- &us excrefcunt bini ternive fimul uno ex petiolo, qüi pleramque magnitudinem habent Lanfiorum , fü- pra umbilicati , ac brevi apice ornati, quorum quidam nagnitudinem habent malorum Armeniorum, qui in hac fpecie lütéi funt coloris, in aliis; vero fpeciebus ex “aurantio rubent cólore, in deffe&is exterior pel- panic aA oi craffitiem habet, vifcofum admodum gerent m SS pd | Age ` hisce pili dees eS formantes lanuginem, que etiam fepärari po- tê intar Gamm ge det Sat: ac fapore conveniunt. Secunda feu alba Woit fpecies, funem format digitum craflum, qui pärofam habet fübftanriám, ac minori copia gerit lac , quam precedens fpecies , externe pal- lide cinefeus , quum prior fic fufcus, radiculas quoque hic: &.illic in arbores-emittie, quas adtingere poteft, ad latera autem plurimi rami transverfales ac latera- les excrefcunt , atque ex: hisce ale breves rachides, quibus folia infident. bina ac terna ‚a, prioribus mul. tum diverfa: Hac enim Varinge foliis fimilia funt, inferius.rotanda, ac fuperius acuminata, tres pollices longa , binos lata digitos, horum autem multa-non majora: funt. pollicis ungue , ac notabilibus coftis la- teralibus notata, unde..& parum fcabra funt; füperne rugofa , acf fubtilibus pilis hirta effent; > ve ai > + Ejus hic funis prorepat, donec arbores adtingat , mul- ` ac medullam fungofam , cai infidené gra- ar € fru&uum medio “cavitas ad- paret uti iff Varingz fructibus , cum quorum odore XLVI HOOFDSTUK. De korft der Boomen. Y.3 £t kleene geflagte van W oit , verbeeld ons in-Indién wat eygentlyker de Hederam of klim, OR bet De blaadjes ftaan met beurten tegen malkander , fcbaars een lid van een vinger lank , zommige langer „en een duym breed, met neergebogen randen, die van den Buxboom of Muyze-oor gelyk, ut. dik, fwart-groen , en van onde- ren met coin Bankier bezet, ook is de eene belft van 't blad veel breder dan de andere ; uyt de afgebrokene ryzen loopt een witte, kleverige melk, doch Bi „De vruchten ziet men zelden daar aan ‚en niet eer voor dat bet den gebeelen boom beklommen beeft , dan ziet men in de baogte eenige wel-beblaade takken afbangen; daar. aan de vruchten voortkonten , en 2 of 3 by malkander aan eene Steel; dezelve zyn in ’t gemeen zoo root als de Lan- zen „met een naveltje,en kort fpitsje boven op, zommige zoo groot als Abrikozen, aan deze zoorte blyvenze geel, maar aan andere werdenze oranje-rood. ` Aan de opgefnes den is de buytenfte fchel een fchaft dik, zeer kleverig van melk, én voss, daar aan Zitten kleene geele korls „en op dezelve purperverwige baayrtjes „als een fyne wolachtige beid , die ug ook van malkander laten trekken als Capo latende in de midden een ydel bol, waar mede zy de Wa- ringe-vruchten gelyken, ook van dezelfde zeuk en fmaak, De tweede of witte zoorte van Woit touw ,'t welk maar een vinger dik is „en van een poreuze. Jubftantie , met minder melk dan de voorige , van buyten ligt-graauw , daar de voorige bruyn was, en Tebet bier en daar worteltjes uyt de bomen , daar ze dezeloe berey- ken kan; ter zyden en overdwers komen veele 2yde-ranken, en-áan. dèzelve andere korte ryskens ‚daar aan 2:4 3 bladeren Bag, oan de voorige veel verfchillende , want deze zyn de Waringe-bladeren gelyker , agter road. en voor ren [pits y drie duymen lang , twee vingers breed, doch veele zjn niet grooter dan een nagel van een duym, met merkelyke dwers-ribben „ en daar door wat rimpelig , bo ven wat ruyg ¿als ofze fyne baayrtjes badden. =- > Siet een E | | | Es VII Bock. XLVI Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK, ge Ejus fructus Lanfiorum quoque magnitudinem ha- bent, ac lutei funt coloris, fubftantie ac forme in- ftar priorum. er e Tertia feu odorata fpecies funem quoque format in: ferius haud pollice craffiorem, qui multa emittit bre- via flagella, ac laterales ramos arborum corticibus quo- que infixos , foliola gerit. fubrotunda inftar minimo rum fecundz fpeciei, fed pilofa ac fubtus albicantia: Ejus rachides cum foliolis abrupte , ac per binas ho- ras Soli expofitz gratum, Pulafarii fpirant odorem: Hujus fpeciei fructus majores funt quam priorum , oviformes ac rubentes , quorum {fubftantia interna eft, uti in precedentibus, 1 Quarta ac minima Woit fpecies foliola gerit tenuia, plerumque digiti unguem longa, quz in fupremis ra- mis majora funt, & ad oras parum pilofa, unde & Pi- lofella foliis fimilia func, horum una pars latior eft altera. i ak 3284 Ejus fructus minimi funt inftar: feminum Catjang, atque ex fummis tantum dependent ramis, nullumque fpirant odorem. Amat crefcere prope arbores, rugo- Les ac fiffum corticem gerens ac fimul mufcofum , prefertim vero ad palos, qui ex Palmi-filice for- mantur, quibus per breves & raras rachides fefe fi- git, que haud craffiores funt filo velorum. Nomen. Latine Crufta arborum, quum tam-firmiter arboribus-adhereat; ac tanquam erufte adglutinatur, uti Oryza adufta in ollis. Nomen Malaienfe igno- tum eft; Amboinicé Woit Kitsjil, feu Laun Maun bh e.«parvifolium.; T'ertia- feu odorata fpecies pecu- liariter vocatur Woit Habur ‚he: Woit Mangas ; quam potiffimum in hac crefcat arbore. Locus, Plerumque crefcit in Calappo , Sagu, Manga, áliisque in arboribus, ác peculiariter primam adeo adícendit, & obvolvit,ut totus ejus obveletur trun- cus, quod ín aliis-non jta efficit arboribus. Odorata fpecies tam in Gajáno quám Manga obférvatur. In olo etiam crefcit inter filve(tres Guajavi frutices. Incole putant hunc funem ortum fuum non habere ex terra, fed ex fimo avicule Cacopit., quam fupra defcripfimus. in capite de vifco Amboinenfi, quod fi- mili provenit modo. Si hzc ita fint; neceffario fe- quitur, utrasque hasce plantas originem debere non ex ipfo fimo, fed ex binis peculiaribus fen nibus feu granulis, qua avicula ifta comedit, tales eni binz plante adeo divetfe ex una.eademque re or- tüm ducere nequeunt ,' variasqué arbores per. aves ex devoratis nucleis tali modo. propagari multis in locis innuimus, prefercim libr. 4. in capite. de par vifolia Varinga, ac fupra cap. 33. r En .. Hujus rei argumento adducere _poffem , plurimas inveniri Calappos & Mangas hoc Woit obvelatas, cujus nullus firmus truncus vel, ftipes terre eft in- fixus, qui forte fenfim oritur , quum demiffz ab. al. to chordule terre fefe inplantent: Heee autem fu. permanet difficultas, cur nempe hz quatuor ac plu- res Woit fpecies peculiares füas. habeant, arbores , quas adfcendunt, quin avicula hac miro effet pradita ingenio, femiña nempe tantum deponere in propria harum. arbore. . Hinc &.ipfe quoque inter fefe vis riant fpeciés, ac quantumi memini , odorata non tan- tum faum. penïitas perdit odorem, fed folia quoque ‘Mutat, quod ulteriori disquifitioni & examini relin- Be, ene de Man, : S "Ufus. Woit parvifolium in Omnibus fuis partibus lattefcit; ac primo faporem habet dulcem, dein a- maricantem cum levi in oré ardére, fed innoxio peni- tus. Binarum priorum fpecierum rami digitum craffi, eliguntur in filvis, quum Pinanga, ne 1 abrafa enim exteriore tugolá pane in fruftula fcin- api admifcuerat bujus foliola ac furculos minutim confcif- fos additis araneis, nunquam tamen audivi, in Woit aliquid toxici latere, quin ex noxia abrafum poe effe De vruchten zjn mede in de groote van Lanzen; bly- ven maar geel „van fubflantie en maakzel als de woorige; De derde of welriekende zoorte heeft ook een touw; beneden niet boven een duym dik; met veele korte ranken en zyde-takken aan de Jcbor/Je der bomen vaft, heeft kleene rondachtige bladeren, als de kleenfte van de tweede zoora te, doch baayrig „ en beneden witachtig. Deze ryskens met de bladeren afgebroken, en een paar uuren in de Son gedroogd , rieken lieflyk, als Pulafari. De vruchten van deze zoorte zyn grooter dan de voorige „eyformig „en «vor. den rood, binnen van fubftantie als de voorige. . De vierde of allerkleenfte. Woit ‚beeft „kleene en dunne blaadjes, in "t. gemeen een nagel vaneen vinger lank 5 aan de bovenfte takken zyn ze grooter , aan de kan- ten een weinig baayrig , en daar door de Muyze-oore-ge- . lyk, de eene helft breder dan. de andere. Zyne vruchten zyn kleen, als Katjang , bangen maar aan de bovenfte takken, en bebben geen reuk. Het groeyd guru aan bomen, die een ruyge en ge[cbeurde. fcbor[fe ebben, en daar by. wat mo/chagtig zm. inzonderheid aan de Pagger-[Lylen, die men van de Vare-boom maakt waar aan bet met dunne em weinige ryskens zeer val zit, die niet dikker zyn dan zeyl gaarn. Naam In ’t Latyn Cruíta:arborum , om. dat-bet zoo vaft aan de bomen bangt, gelyk een korfte aan de rys- pot. De Maleytfche naam is onbekende Op Amboinfch~ Woit Kitsjil‘of. Laun Maun, dat is &leenbladige. - De derde:of welriekende zoorte , biet in "t bezonder‘Woit Haöur , dat is Mangas Woit,{ om dat bet aan die boe men veel groeyd. Plaats, EIL gemeenlyk aan Calappus , Sagus, Mangas, en ändere bomen , inzonderbeid beklimd bet den eerften zodanig , dat, men dikwils van zynen ftam niets bekennen kan ,' bet: welk "€ de andere bomen zo. niet doed. De welriekende zoorte vind men -zoo wel aan de Gajang als Mangas-bomen. Het groeyd ook op de grond, onder de wilde Gujavos-ftruyken. De Inwoonders meenen, dat dit gewas zyn oorfpronk niet bebbe uyt de aarde, maar uyt den drek van 't Vogeltje Cacopit, % welk wy bier vooren befchreven hebben in "t Capittel van Vitcnm Amboinicum , dat zyn oorfpronk op dezelve ma- nier beeft. ' Indien dit zoo is , 00 moet rioodzaakel yk ed gen , dat beyde deze planten baren. oorfpronk hebben ‚niet uyt den drek zelfs, maar uyt twee verfcbeyde zaden of korls , dewelke dit Vogeltje eet, want zulke twee ver» Sebillende planten kunnen geen eenerley oorfpronk bebben , en dat veelerley bomen door de Vogels van ingeflokte korls op dusdanige manier gezaayd werden , hebben, wy opweele plaatzen gezegt, inzonderheid in't ade Boek, in 't Ca» pittel van kleenbladige. Waringen , en boven Cap. 33e Tot een bewys bier van zoude ik konnen nemen ,: dat men veele Calappus en Mangas-bomen ziet met Wit bes bangens: bet welk noch geen va[le [lam in de aarde beeft, die ze mifJcbien metter, tyd krygen , wanneer de neergee zonde Chordulen zich in de grond wortelen: blyft alleen» Lyk: deze j ee over y waarom deze vier, én meer zoorten van, Woit haar bezondere bomen hebben, daar 25) oplopen , of dat Vogeltje-maefte een wonderlyk verftand hebben, dat bet de zaden juyft op zyn beboorlyke boom kakte. “Zoo veranderen ook. de-zoorten onder malkanderen zelfs , en zoomy niet beter voorftaat., de welriekende ver- lieft zomtyds niet alleen baren reuk ; maar veranderd ook de bladeren „yt welk tot nader onderzoek uytgefleld blyft, Gebruyk... Alle kleenbladige Wort is in alle bare delen melkachtig, eerfé. zoet van denge daar na bitteracbtig s met cen kleene brand in de mond, doch onfobadelyk, Te takken die een winger dik zyn ,meeft aan de 3 eerfte zaor- ten , werden gezogt „als men in "t bofcb geen Pinang beefts apant ds e ruygie afgefcbrapt., werd de ref. in flukjes gefneden van een vinger lank, met een fleen wat gekr of geklopt , en dan met Siri en Kalk in ‚plaats van Pinang Beknouwd, .—. | génica * _ Uyt de welriekende zoorte maakt men by drooge dagen _kranfJen, ‚die men op tafels en kleerkiften legt, om baar en bebouden.. aar is noch een misbruyk van de allerkleenftezoorte ¿my uyt Ternaten aange[cbreven saldaar verkregen Cie? een confelfie van een Meyd ;die-baar Meefter en Meeftre[fe. met een Siri Pinang vergeven badde, daar in.zy deeze. blaadjes en ryskens kleen gemeden, en met Spinne kippen gemengd badde , boewel tk nooit geboord hebbe , dat in 3 er reuk, diem zy doch niet boven 8 dag Woit Ki 86 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XLVII. vulgo enim cenfetur , Woitformam fuam UN. acedae ex arboribus, ex quibus excrefcit, uti id in pluribus aliis detegitur plantis, quz arbori- bus iherefeunt, Non facile admittitur ad frugiferas atbores , praefertim fi totos obcuparet truncos , vel eraffos ramos, hinc enim adeo emaciantur , ut fru- &us proferre recufent , quod in Calappo praefertim obfervavi, preterquam quod tales arbores haud fa- cile adfcendi poffint, ac plurima in iis nidulentur in- feta. Inquirendum eft, an hac eadem fit planta cum Bra- filienfiam Tetipoteriba a Pifone libr. 4. cap. 61. de: feripta ;que ramis increfcit Aurantiorum, ex fimo avi- cüle Tetin, quos inftar Hedere adeo compleétitur, uthos fenfim totos obcupet & fubfocet, foliola ge- rens Myrthi majoris, Ejus autem fructus non defcrie buritur, nec indicatur, an lactefcat , nec ne: Ex ejus radicibús ac flagellis in oleo vulgari frixis falutare ibi praeparatur linimentum , quo tumentia abdomina ac pedes cedematofi Hydropicorum fepius inliniuntur, unde tumor extrahitur feu detumefcit. Tabula. Quadragefima Quinta ëng exhibet Crufe arborum fpeciem , uti a Rumphio -wocatur, queque cum Hedera arborea proxime conve- nite : m Wit zelfs eenige fcbadelykbeid zit , of bet moefle van een Jebadelyke boom genomen zyn, want men -boud doch int gemeen daar voor , dat Woit zyn gedaante em krachten verandere naar de bomen , daar het aan groeyd , gelyk zulks aan andere planten meer bevonden werd , die op boo- men groeyen. Men leyd bet niet gaarn aan eenige vrucht= bomen , inzonderbeid als bet gebeele Dommen of dikke tak- ken gantfch bekleed , want zy worden bier door zoo wyt- gemagerd , dat zy geene vruchten willen dragen , bet avelk ik inzonderbeid aan de Calappus-boom ervaren bebbe, bebaloen dat men zodanige bomen niet wel beklimmen kan , en veelderley ongedierte zich daar in opbotid. Het flaat te onderzoeken, of dit bet zelve zy met bet Brafiliaanfebe Tetipoteriba\, by Pifo in "t 4de Boek. Caps 61 befebreven, groeyende uyt den drek oun "t. Vogeltjé Tetin; op de takken van de Oranje Appel-bomen; de. zelve als een klim zodanig omgevende; datze die -metter tyd gantfch bédekt of cer ike , met blaadjes als de grooté Myrtbus. De vruchten worden niet befcbreven , als mede of bet melk beeft of niet. Uyt de wortelen en rankjes in gemeene olie gebakken, werd aldaar een beilzaam Medica» ment gemaakt , waar mede men de gefwolle buyken en beenen door waterachtige zucht verdorzaakt dikwils fmeerdj en zoo de zugt uyltrekt, De vyf- en veertig fie Plaat Vertoont de éerfte zoort van de horft der Bomeh, zo als die van Rumphius genaamt wert; welke met de Boom-klim het naaft overeenkomt. " — CAPUT QUADRAGESIMU M e S. E PL I M U M. ei ; nl Jasminum Litoreum. Gambir Laut, Icet fupra: in capice Manore aliam defcripferim Y plantam: fub nomine ‚Fasmini litorei, hoc tamen capite vulgare fatisque notum defcribam Gambir Laut. . $asminum itaque hoc litoreum eft frutex late fefe extendens, medius inter verum fruticem ac funem filvaticum , multis fefe adtollens duris ac rotundis ftipitibus , qui mox fefe in rotundos firmosque divi- dunt ramos laterales. ei a. vind 'ex hisce transverfaliter eriguntur rachides foliofe , rotunda quoque ‚ac firme , quatuorque fimul crucem formant, uibus folia infident per quatuor vel: quinque paria bi obpofita, & oblique cruciata : Rachides vero ad ortum habent folium majus. ac folitarium , vel ejus loco alias breviores rachides , que non femper etiam funt extenfe, fed fzpe ad unam inclinant partem, uti & ipfarum folia genicula habent uno verfu pofita. - -Ejus folia cum illis Limonis conveniunt, fed mi- nora funt:nec cordata, quatuor pollices longa , bis nosque lata, in brevem apicem definentia, & jnte- gta s orm ica airs ex nigro virentia, inferne cis obliquis admodum , ac vix protuberantibus co- -motata, que in una fpecie purpurafeunt , feu lide fufez funt, in alia albe, faporis ingrati cum evi o do beams AAA fus In ramulorum extremo flores progerminant umbel- lati quafi, fed pauco numero, longis ex tübis còn- ; Jas fimiles,:ex quinque albis peta- ompofiti » que non rectum formant circulum , horum enim quattuor ad utrumque latus gxtenfa func, ac quintum folitarium locatur , obpofita parte parum elevatum , inftar cochlearis excavatum y nullius odo- ris, atque in ipfo tubo quinque pui ol iras gerentia fordide Hayas. Qux he 'protuberant, quintum vero erigitar, atque quivi flos alio mader viridi, quí sten ad umi piss fufcus eft, qualis eft petiolus lignofus ,” eni florifer infidet corymbus: Sic quoque in utráque fpecie bre. ves foliorüm petioli fufci funt, ^. ^ ^^ ES Jiruyk, twyffelende tuffen eenen opregten fir ‘XLVI, HOOFDSTUK. 510 de Bon CC tinuta magri S S oae Strand. Jasmyn Sieg, » Oevel ik boven in "t Capittel van Manoor een ane der plante befchreven bebbe, onder de naam van Jasminum Litoreum , 200 zal ik egter in. dit Cas pittel bet eygentlyke en gemeene bekende Gambir Laut ` befchryven. Jasminum Littoreum dan, is een wyd uytgefpreyde en bos- touw, met veele harde em ronde ftammen: opfcbietende , die zig firaks in ronde fiyve zyde-takken verdeelen , ver- werd door malkanderen. Aan dezelve ftaan regt over- dwers de blad-dragende ryskens, meede rond en ftyf , em met bun vieren in "t kruys, daar aam de bladeren met vier of €yf paaren regt tegens malkander „en een fchuyns kruys maaken. De ryskens hebben by baaren oorfpronk nog een enkeld groot blad, of in plaats van "t zelve nog andere kortere ryskens „dewelke ook niet altyd erch ftaan, maar dikwils na de eene zyde bellen, gelyk ook ps bladeren met bun knietjes ma malkander geboogen aan. De bladeren gelyken de Limoen-bladeren , doch kleen- der, en zonder bert, 4 duymen lank, o breed, met een korte fpitze, en effene kanten. Boven glad en fwart- groen, beneden met weinige, zeer fcbuynze, en pas uyt- Puylende ribbetjes , dewel lke aan de eene zoorte peerfch of ligt-bruyn zyn, aan de andere wit , van fmaak om eflyk , met een kleene. bitterbeid. = ` " Aan’t in kroont op de bloem-tros faat. Zoo zyn ook de der bladeren in aan alle dende Arten VIL Boek. XLVI Hoofif. AMBOINSCH.KRUYDBOEK. 87 Fru&us funt bacce pyriformes , inferius nempe an- gultatz , fuperius late , € umbilicatz , magnitudinem habentes Ceraforum minorum , quatuor fuleis fere cruciatis notata , diu virentes, ac tandem nigricantes, feu terrei coloris, pericarpio infidentes profundo ,& arte claufo. o. Glandes j intus cellule funt qua- tuor, aliquando tres, quarum una alterave plerum- que vacua eft, ac bine relique femper majores , iu quibus officulum locatur inftar minoris feminis Ricini, quod tamen non maculatum eft, fed fufcum, & alba medulla repletum, bacca he femper dure funt, Hcet fint mature, atque decidue nudum relin- quunt pericarpium: "Tronc lignum gerunt durum & album, cortice óbduétum fordide flavo, tenui, & lamel- lato: Radices ejus admodum funt incurve, & late ex- tenfe, ex duro conftantes ligno, fiffum quoque ha: bentes corticem: Species Macaffarenfis paulo mino- ra gerit folia, fufeis feu purpureis coftis donata, e- jus vero fructus majores funt, czterum Amboinenfi "fimilis eft; Nomen. Latine Fasminum litoreum, & Pbarmacum litoreum, Malaice Gambir Laut ob formam florum , qui illis Jasmini fimillimi fant. Apud Amboinenfes nullum aliud obtinuit nomen, nifi generale Wayle , feu Wale puti lobaba , h. e. funis litoreus albus, ob al- bum ramorum corticem. Macaffàrice Birindjene , h. e. Malaice Pingir ayer, feu aquarum ora ob rationem fubfequentem. ` Locus, Hie frutex nullibi obdurrit’ nifi in litore, ut & ad fluminum oftia, ubi folam eft faxofum cum traffa arena mixtum , eftque notus feré ubique in cun- &is harum Orientalium infülarum litoribus.. ~ Ufus ejus. Amboinenfibus magna ex parte ignotus eft, er Seld vero ac Macaflarenfes mihi ejus no- titian indiearünt, ejus enim granula adfumpta con- ducunt iis; qui noxios comederunt pifces, cancros, fimilesve ex. marjgproductos cibos , habent enim hunc fruticem tanquam fpecificum remedium talibus in ca- fibus , qui pifcatoribus plerumque fuperveniunt, quem in finem larga ac faufta natura in cunctis fere litori- bus hanc obviám profert plantam ; faltem ab illis tan- ti eftimatur , quanti Anticbolerica fupra Cer fexto defcripta a Moluccanis & Amboinenfibus ; i quis ma- gna fentiat tormina & lancinationes ab adfumpto vé- heno, vel fimilibus pifcibus, tum ejus folia aque in» *oquantuf; cumque iis corpus lavetur, ipforumque decoctum propinabitur, quum vero matura granula in fuperiore cafu conquiri nequeant., ipforum. loco radix adliibebitür cum aqua fupra porpbyritim fubti- ` ter contrita & propinata , quos in fines Macafla- tenfesin itineribus marinis maturas fecum ducunt bac- “cas vel radices, +, Recentia folia cum oleo inlinita , fupra ignem cale» falta, & inpofita curant vulnera recentia: Malayen- fes hxc qüoque adhibent folia ad mirabilem Aa compoficionem, quam viridem Oryzam feu Naff radji voeant j-quum boe cotte Oryze quaevis recentia & penetrantia admifceant folia , minutim confciffa , qualia fünt folia Limonis Nipis, & Limonis Martis, Gambir Laut; Sinapios, Laganfe , & Cepe:. qui ci- bus aliquando ab iis expetitur ad adpetitum excitan- dum, licet enim cunéte harum plantarum partes in- p prebeant faporem, inftar nempe Gendaruffz el Rape foliorum , ifte tamen non percipitur , fi cum iftis peuetrantibus mifceantur foliis. Tabula Ouadragefima Sext Ramum exhibet Jasmini Diet ` Ze ch OBSERVATIO E mese A en ee .. Varias hujus-Jasmini Givettris fpecies in tom. 6. Hort. Malab. obcurrunt, quarum illa, que Tab. 55. exprimitur, proxime cum -nOfita convenit, excepto quod in floribus quedam obferverur differentia, loco natali forte adferiben« da; Carerum & huc pertinere. videtur Jasminum Pericly- meni folio, flore albo, fru&u favo, rotundo, tetrapyrermo; Sogn, Catal. pl. Jam. p. 169, : U. CAPUT De vruchten zyn peerformige befién , te ^ueten agter Smal, vooren breed, met een kuylije, in de grootte van kleene Äeren, met vier vooren Jcbier im.’t &ruys gedeeld, langen tyd groen, ten laaften fwartachtig , of aardver- wig, ineen diep digtgefloote kelkje flaande , gelyk Eeke- len; binnen zyn mede 4, en 20mtyds ook SUUM E, waar van een of twee gemeenlyk war zyn , en de twee andere altyd grooter ; daarin legt een korrel als een kleene Ri- cinus-zaat, doch zonder fpikkelen , en bruynachtig , met een wit merg. De befiën blyven altyd bard ,alzynze syp, en afvallende, latenze bet bloote kelkje ftaan; de ftam- men bebben een bards wit bout, bekleed met een vuyl- geele , dunne, en flappe [cborf]e. De wortelen zyn zeer krom, en ver ver/preyd, bard yan bout, en ook met een gefcheurde fchor[Je ; ^t geene o, i groeyd , heeft wat kleender bladeren, met bruyne of peerfcbe ribben, md vruchten zjn grooter, Aan de reft bet Amboinfche gelyk, Naam. In ’t Latyn Jasminum litoreum, of Pharma- cum litoreum. Maleyts Gambir Laut, na de gedaante der bloemen, dewelke de Fasmynen zeer gelyk zyn. By de Amboinezen beeft bet geen andere naam dan den gene- ralen Wayle , of Wale puti lohaha „dat is Strand witte touw , wegens de witte fchorfJe der takken, ..Maca[Jaars Birindjene, dat is ‚in °t Maleyts Pingir ayer , of water- rand, om reden als volgt, Plaats. Deze firuyk vind men nergens dan op Brand, en aan de uytgangen van de Rivieren, daar bet fleenig is, met grof fand gemengd; in deze Ooflerfcbe Eylanden Jchier op alle firanden bekend:... = gag Gebruyk. By de Amboinezen is zyn gebruyk meeft onbekend , doch de Maleyers en Macafjaren bebben my weel beter kenniffe daar van gegeven, want de korls ine genomen, belpen die geene, die vaneenige quaade P'iffcben, Crabben , of diergelyke fcbadelyke dieren uyt Zee komen- de, gegeten bebben; boudende dit gewas voor een toege- eygent tegenbaat tot zodanige ongevallen , die de V'iffcbers gemeenelyk overkomen , tot welke eynde *t de milde natuur op allerley firanden zoo gereet voortbrengt. Immers bet werd by hun lieden in zoo groote sting gebouden als de Anticholerica , boven, in ‘t Ode Boek be/cbreven, by de Moluccanen en onze Amboinezen.; als iemand groot krime pen en febeuren in bet lyf gevoeld van ingenomen Geng of diergelyke V'iffcben , zoo zal men de bladeren in water kooken , daar mede "t lyf «wa[Jcben , en ook daar wan drine ken. Als men de rype korls niet wel krygen kan by bo- wengemelde voorval , zoo zal men de wortel gebruyken met water fyn op Ags fas gewreven en gedronken , tot welr ken eynde de MacafJaren op. Zeesryzen gemeenelyk de rype befiën of wortelen met bun. voeren. De werfche bladeren met oly gefmeerd , over ^t vuur warm gemaakt, en opgelegt , genezen verfche wanden. De Maleyers gebruyken ook deze verfche bladeren onder die wonderlyke Compooft , die ze groene ryft of Nafliradji noemen , wanneer men onder de gekookte ryft alderhande vene en [cberpe: bladeren kleenge/neden mengt , air hla- eren van Limoen We en Limoen Martyns van Game bir Laut , Moftaart-bladeren, Lagan/a „en Ajuyn ; welke koft zy zomtyds eten om een rage maag te maken. Want boewel alle de delen van. deze plante onaangenaam van [maak zjn, te weten als Gendaruffa of Raap-bladerens zoo gevoeld men.egter denzelven niet, als menze met de voornoemde fcherpe bladeren mengd. De fes- en veertig ße Plaat Vertoont een Tak van een Strand-Fasmyn firuyk, | AANMERKING, .. Verfcheide zoorten van deze wilde Jasmyn komen voor in het zesde dee! van de Hortus Malabar, waar van die gee- ne, welke in de 55 Plaat uytgedrukt wert, het naaft met het onze overeenkomt; uytgezondert dat er eenig onder- fcheid in de bloemen is, het geen mogelyk aan de verfchei- de plaatzen toe te fchryveniis. Verders fchynt hier toe mede te behooren de Jasmyn met het blad van de Periclymenum, met een witte bloem, een geele vrucht, rond, en in viere adt, van Yoane in de Caral. van de Pamaije gewaffen. p. 169. : 2 - XLVIII. $ HERBARII AMBOINENS IS. Liber VU. cap. XLVIII QUADRAGESIMUM C'T A VU M. Rubus. Moluccus. Kuru Keku. N hisce infulis Rubi unicum mihi obvenit genus, ] cujus tamen forma magis ad Rubum ldzum ad- cedit, hujusque duas obfervavi fpecies , unam pat- vifoliam, latifoliam alteram. ` gus : Primo parvifolia feu vulgatiffima fpecies in fruti- cem excrefcit ample extenfum, qui multos emittit furculos flagellofos, qui in lentos ac virides fefe di- 'vidunt ramos , quibus infident laterales petioli fimpli- ces & alternati, atque hisce folia infident directe fi- bi ‚obpofita,, ternata, cum uno inpari, illis Rubi I- dei kuropzorum fimilia, digitum nempe longa ,, bi- nos lata, ad oras profunde dentata, multis obliquis coftis, ac fubtus fpinis hamatis donata , quales & funt étioli omnes ac rami, fed magis laxe. Flores‘ fructusque funt uti in Europzorum Rubis Ideis, hujus vero fruétus molliores funt, intusque cavi,& faporis aquofi. Folia parvam habent amari- tiem cum quadam adfttictione: Radix longa eft, ac late fub terra prorepit, hic & illic multos emittens furculos , qui re&e fefe erigunt, fique rite colatur, firmum generat truncum, in formam arbufcule ex- crefcens , qui tamen non ultra pollicem craflefcit. Floret Septembri , fructusque profert per reliquos fic- cos menfes. Secundo latifolia fpecies hon tam recte excrefcit ; fed magis prorepit flagellis cinereis magisque fpinofis, quorum rami tam arcte fubtilibus fpinis funt obfiti, ut tractari nequeant , quales & cuncti funt petioli , fo- liorum nervi, ac cofte. Folia quam maxime ab illis prioris differunt , fimi- lia enim fant illis Vitis, in tres magnas lacinias di- ftin&a, quarum quaevis ad oras leviter dentata eft, füntque füperne glabra, & ex nigro virentia , inferne quam maxime rugofa, ad coftas fpinis feu hamis do- nata, & albicantia feu gilva, fex ac feptem pollices longa, feptem & octo lata; Vetufta folia multo mi- mora fünt , nec bine laterales lacinie completum formant apicem, fed funt rotundz vel angulofz, ac fübrüs binis rotundis & prominentibus auriculis do- nate, quodvis vero folium peculiari infidet petiolo. «Flores» fructusque fefe habent uti in priore, hujus vero bacce magis plane funt ac compreffz , nec ita concave , faporis delicatioris. Utriusque fpeciei bac- ce rubent, licet fint-mature. ^ Latifoliz fpeciei fo- lia nullam habent amaritiem , fed penitus ficca func, ac faporis fatui cum notabili adftrietione. Nomen. Latine Rubus: Moluccus. Malaice vocari poffet: Ayam Bakuku , juxta Amboinice Kuru Keku,h. e. gallus cucurriens. Baleyice Gouggong feu Gobun- gung. Losus. In campis crefeit ac depreffis locis , Soli be- ne expofitis ad oras fluminum, & ad ripam Sagu fil- varum, eflque ubique obvius ac vulgaris in Amboi- nienfium-infulis, uri & in Baleya. — He. Amboinenfes ejus fructum fpernunt, ac fefe mirantur, quum videant nos eum edentes ; pueris ta- men fuis exhibent édendos tanquam antidotum , quum E noctem in le&o mejant ` Hujus fpeciei radix cum ingibere minore, albo Sirio, & Pinanga mafticata per feptem continuos dies, Hemoptöen cürat, fed ifto tempore” nulli edendi furit pifces. Ejus folia funt refrigerantia s atque inflar Sajor feu oleris eduntur: Cum Anifo, Pulafario,& cortice Maffoy contrita , € Racks conducunt in febribus. otra quc cruda eduntar inftar Ulang, & La- &ucz admifcentur "tum vero ipforum hami abra- dendi funt , licet teneri non multum pungant, vel ledant: [atifolie fpeciei radix cum Jod Tsjon- kor mixta, & comefta conducit ad abdominis tormi- na. Hát quoque utuntur Papoenfes füperftitiofe , quam mafticant , ejus deglutientes fuccum, quum putant virile robur augeri , praefertim quum in pradam exe- ant, quafi homines tam facile adriperent „quam hzc planta prztereuntium. veftes-adtrahit. "Tenera folia cum tofta -Calappi. medulla mafticata ; ipforumque faccus deglutitus, aphthas oris & faucium curant. CAPUT O Eadem XLVI. HOOFDSTUK, De Moluccife Braam-firuyk: An de Rubus vind men in deze Eylanden een E V flagt, dog van gedaante meer naar de Rubus I- deus of Framboizen trekkende , en "t zelve twees derley van gedaante. 1. kleenbladig , 2. grootbladig. 1. Het kleenbladige of gemeenfte werd een grooten uytgebreyden flruyk; met veele ftammen op/chietende , die zig in taaye en groene takken verdeelen „daar aan de zyde- Balen enkeld „en met beurten boven malkander flaan ; oan dezelve ftaan de bladeren regt tegen malkander met drie paaren , en een vooruyt alleen , de Europifcbe Framboizen gelyk, te Weten een vinger lank, twee breed ‚aandekan- - ten diep getand, met veele [cbuynze ribben, en van on- deren met bakige doornen bezet, gelyk ook alle de Delen en takken Zyn, doch wat ydel. Bloemen en vruchten zyn als aan de Europifche Fram. boizen, doch deze vruchten zyn weeker , van. binnen boly en waleratbtig van fmadk. De bladeren bebben een kleene bitterheid , met eenige zamentrekking. De wortel is lank; en kruypt verre onder de aarde , bier en daar veele fcbeu- ten voortbrengende , die regt opfchieten, en als men ’t bavend , gewind bet een ftyve ftam, in de gedaante van ten boompje, doch niet boven een duym dik. Het bloeyd in September ‚en draagd zyne vruchten de volgende drooge Mouffon over. 2. Het breedbladige waft zoo regt niet , maar kruyré meer met graauwe en doornagtiger ranken, zoo digt met Syne doornen bezet , dat menze niet aanvatten kan, ge- lyk ook alle de flelen, fenwwen, en ribben der bladeren, . De bladeren verfcbillen veel van "Booorgaande , want zy gelyken bet wyngaard-loof , verdeeld in 3, groote lap» pen, en ieder is aan de Ränten wat getand , boven evens en fwart-groen, van onderen zeer ruyg , aan de ribben met doornen of haakjes bezet , en witachtig of vaal van coleur , 6 en 7 düymen lank, 7 en 8 breed. De oude zyn veel kleender, en de 2 zyde-lappen bebben niet alle een formeele [pitze; maar zyn rond of hoekig, en agter met 2 ronde en wyifteekende billen, en ieder blad aat op een fieel alleen. - Bloemen en vruchten zjn als aan 't voorgaande, doch deze befiën zyn platter , meer gedrongen , zoo bol niet ` ‘van binnen, en beter van fmaak. Beyder zoorten befiën blyven rood, al zyn ze rýb. De bladeren van ^t. breede bladige bebben geen bitterbeid , maar zyn gant/ch droog; en fmets van Jmaak » Met een merkelyke zamentrekking. . Naam. In 't Latyn Rubus Moluccus. In >+ Maleyts mogte men "t noemen Ayam Bakuku, naar bet Amboin- — Jebe Kura Keku, dat is een kraayende Haan. Baleyis Gouggong of Gohungung. REC Plaats. Het waft in de Velden en laage plaatzen, die wel ter Sonne [laau , aan de kanten van de Rivieren, en van bet Zagu-bofcb , overal gemeen in de „Amboinjche Eylanden, en op Bali. PAS Gebruyk. De Amboinezen achten deze vrucht niet en. — zyn verwonderd, als zy zomtyds zien, dat wyzeeten. Ly ` geven ze egter bare Kinderen te eten tot een tegenbaats — als dezelve zig in de flap bepiffen. Da wortel van de eerfle zoorte met kleene Gember, witte Siri, en Pinang gegeten 7 dagen na-malkander , zal bet bloed/pouwen ge- nezen, doch men moet in die tyd geen Viffchen nuttigen. De Mert zyn verkoelend en werden mede als Sajof gegeten, gewreven met Anys , Pulafari ,en Malfoy opge- Jmeerd , zyn Bora tegen ry Mis Së > 7 Men, eet de bladeren ook raauw, als ander Ulang ‚en onder Salade, doch als dan moet men de onderfte baakjes af/chrappen „ boewel.de jonge niet zeer fleeken. De wor = tel. van - bet breedbladige , met een weini - Tsjonkor ge mengd en gegeten sisgoed tegens bet Fr. ie des buyks. Dezelve gebruyken de Papoëezen ook tot bare fuper titie » die knouxoende, en den zap infwelgende’, bet welk de mannelyke kragten zal vermeerderen , inzonderbeid als 2) willen uyt roven gaan, quantswys dat zy de menjcben zoo licht zullen aanbalen , als dit doornig gewas de kleederen van de voorby gaande. De jonge bladeren met gebrade Calappus-pit geknouwd , en bet zap ingefwolgens genezen de /prouw in mond en keele, De \ N d alt) N es : a VII Beek. XLIX Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 89 .-: Eadem cum Pinanga malticata conducunt feminis facile abortum: patientibus , fi fepius illa poft con- ceptum. mafticent, eodem quoque modo valent ad wm. Tabula Quadragefima Septima Ad Figuram Primam ramum exhibet Rubi Molucci parvis oi. ^. Figura Secunda ramum fiftit Rubi Molucci latifolii. OBS ER VAT LQ. He Rubi fpecies a nullo alio, quantum novi , auctore fueré obfervate; primaque feu parvifolia, Rubus foliis nunc tri- bus, nunc quinque oblongo acutis & dentatis donatus ; altera major Rubus folio folitario, angulofo, & dentato; feu Bryo- nie folio. dici poteft. CAPUT: QUADRAGESIMUM NONU M, ` air Gibbon. Klo A T Unc.cohottem adducemus fruticum fpinoforum, ; quos in. bina dividemus genera, prorfus tamen > ..a.fefe invicem diverfa. s i + Primum genus-adfine videtur Geniftæ aculeatæ; quod in quatuor dividitur fpecies, que omnes altius excrefcunt ; ac fefe amplius extendunt quam „Euros peorum quzdam Genifta, ac cuivis fingulare tribue- mus caput... An A Dä - Klitsji: vulgatiffima fpecies eft y ae dividitur in má» tem & feminam, quarum ultima.tanquam in familiati ac quotidiano ufu mágisobvia, a nobis prima propo» netur ác. deföribetars: ie ui COST ES, i "Klitsji femina amplus & horrendus frutex: et, ins fra brachium craffus , non alte fefe adtollens , fed er firmos ramos fefe ad latera extendens, qui fefe jterum in: alios..dividant laterales rarhulos , inregula- res penitus ; & vicinis ineumbentes fruticulis , vel per terram prorepentes, ac fefe hic & illic erigentes , qui omnes externe cortice obducuntur virefcente , qui len- tus eft „ac perlongitudinem: ftriacus „vel quafi gibbo* fus. Craft rami plerumque glabri fant, fupremi ver ro amos faliofos producentes , brevibus fpinis feu bamis «armati fune, iliis Cyuosbati fimilibus , qui ve- ro vagi funty ita ut rami facile tractari , fed: difficile abrumpi poffint... Pascoe abico sb - Rachides foliofe direéte fibi obpofite funt, fed uedam contorte, & inregulares, ita ut nunc retfor- um ,nunefurfum. elevate fint, atquehisce foliola in- fident per «paria' nunc terna, nunc quina, fena, ac ra: ro feptena, plerumque fibi obpofita, fed in vetuftio- ribus rachidibus: quodammodo. variant, & aliquando in inpar extremum excurrunt. © à Folia in boc-genere maxima funt , ac fimilia fo- liis :árboris- Blimbingi Bulu:,-.quatuor ac. quinque transverfales: digitos: longa ; binos. lata breviflimis in- fidentia petiolis, leete virentia; glabra, nec notabiles cóftas gerentia, ac prope ortum-hamulo armata funt abfcondito, quales bini ternive quoque adparent pro- paidon foliofarum concuríum-in majore ramo. olia. fab. ac per noctem fefe claudunt füb rachide, per diem ‘vero erecta & extenfa funt uti fupra libr. 6. in capite Ligni j indicatum fuit. Interftitia quo- ue foliorum ac rachidum hic & illic hamis-armata nt, ita ut hic frutéx in fummis partibus haud facile - tractari poffit ne: manuum: lefione: ++ 000 » In ramorum fummo longus , anguftus , ac barbatus excrefcit corymbus, palmam Jongus, immo longior, inregularibus nodis gaudens , quorum quivis peculiari infidet petiolo undique circa ramum, ex his flofculi 'efcunt:; illis Genitte vulgaris: maxime fimiles , quorum: vero :quinque éxterna petala retroflexa funt, atque infimum maximum. elt, coloris ruffi, rn Tom. Y, Quatuor Dezelve met Pinang geknouwd, zjn goed voor de Vrouwen , die ligt mis-vallen , ‘als. zy bet Brot na de ontfangeniffe nuttigen. Op dexelfd. k tegens de hoeft. 8 p dezelfde “manier zyn ze goed De zeven- en veertig fie Plaat ` Vertoont in de eerfle Figuur een Tak van de Ai : e MUS Braam-Rruyk. eynbladigé e Tweede Figuur verbeeld een Tak van de breedbladir Moluccife Braam-firuyk. ladise AANMERKING. Deeze zoorten van Braamen Zyn val geen ander Schry- ver, zo veel my bekent is, aangemerkt; en de eerfte zoort, ofte de kleynblaadige mag men noemen Braam met lank- werpige, puntige, en getande, bladen, nu drie, nu vyf te gelyk voortkomende , de andere grooter kan genoemt wer- den Braam, met een enkeld, hoekig, en getandt bladt-als dat van de Bryonia, ofte de wilde. Wyngaardt; "XLIX, HOOFDSTUK. ciam De Ballet jes-Struyk. 3 U zullen wy een troep doornagtige beefteren opvoer ren, die wy in 2 E e doch V'eenemaal van malkander verfcbillende zyni >: Het eerfte geflagt fcbynd een maagfchap te zjn ban flekende brem, verdeeld in 4 xoorten, en alle veel hoger opfchietende , ook zig meer uytbreyde dan eenige Europi» Jcbe Genifta, waar aan wy ieder een byzonder Capit- tel zullen geven. -. Klitsjt Jr de gemeenfte zoorte „en verdeeld in manneken en wyfken; bet laatfte als bet gemeenfte in gebruyk, zullen wy eerft befebryvene >er xg on T xot -. Klitsji bet wyfkén ‚is een groote en moeyelyke Deg beneden cen arm dik , zig niet ren verbreid, rd de Jtyve takken zig ter zyden uytbreydende, en dezelve we- der in- andere zyde-takken , gant/ch ongefchikt, en op de naafte ruygte ruftende , anders op de grord kruypende', en zig er ep daar verheffende ‚alle van buyten met een groenachtige Jcbor/Je bekleed, taay „langsheen ge- Jtreept of. geribd. De dikke takken zyn meeft glad „maar de, oorjte , die de geblade ryskens dragen, zyn met korte doornen of baaken bezet ;-die van den Egelantier gelyks ( doch ydel, 200 dat men ze gemakkelyk bandelen. ; maar f ree qualyk afbreeken kan. De geblade ryskens flaan regt tegens malkander , doch verfcheyden gedraayd , ndi agterwaarts ‚en zommige opwaarts; en daar aan de blaadjes mèt 3 tot 56, en zelden 7 paren, meeft tegens malkander , of aan’ de oude d'eng wat ver/chillende, en zomtyds met een voor uyt alleen. De bladeren zyndegrootfte-onder dit geflacht, en lyken die og den re: Blimbing Bulu SC ber vingers: lank , 2 breed, op zeer korte fleeltjes , blyde-groen, glad, en zonder febynbare ribben , by baren oorfpronk ebben zy een krom: baakje van onderen verborgen , dier- gelyke 2. of 3 men ook ziet by de t’zamenvoeginge der eblade fieelen „aan den tak. Deze bladeren Sluyten baar "s nachts onder den fteel t° zamen , en over dag flaán ze uyigebreyd , gelyk boven in ’t 6de Boek, in ^t Kapittel van Sappan bout gezegt is. De tuffcben-plaatzen van de bladeren en Delen zyn ook bier en‘daar met baakjes be- zet, zoo dat men dezen firuyk aam zyn voorfte delen, zonder de-banden te bezeren , niet evel handelen kan. ` Aan bet voorfte der takken, komt een langen , Jmaliens en gebaarden tros voort, een band lank of meer, met ón- gelyke knopen bezet , ieder met on bezonder fteeltje rond: om den tak flaande, daar uyt worden bloempjes „die van onze Genifta meeft gelyk, doch de 5 buytenfte blaadjes flaan alle agterwaarts gebogen, waar van het onder fte bet grootfte is , ros van coleur. - M De 90 HE uatuor feu quinque fuprema minora funt , colo- ris pallide ruffi, ac quinque obtegunt ftamina colo: ris plumbei, & fere inodora. Quivis flos prope fuum ortum foliolum gerit anguftum ac viride, unde. co- rymbus barbatus adparet, ac rari flofculi fefe fimul aperiunt s füpremi enim glauci nodi, feu capitula par- va fant, ac diu'claufa, que plerumque etiat fine fru- &u decidunt: Corymbus ifte florifer in Banda obfer- vatus fuit , ác forte mafculinus fuit: Klitsji vero fe- mina prope Caftellum Victoriam pofita in rachidibus gerebat quinque fexve foliorum paria altcrnata, ac digitum longa, vix binos lata, faporis maxime amari- cantis & ingrati. jt Corymbi floriferi terni & quaterni fimul locati erant longi, ac ipicati, net barbati. Flofculi autem minores erant illis Fabarum , inferius capitulo viridi feu burfüla hotati, quinque ipforum externa petala «qualia funt; ac retroflexa , coloris gilvi feu hepatici, interne lo- cantur quinque alia minora petala , flavefcentia , & concluía, ftaminula quzdam obtegerítia , que anthe: ras fufcas gerunt , odoris debilis; Floret Oftobri. Ipfius rachides quam maxime hamate erant; rami vero paucas gerebant fpinas: Floribus fubfequeban- tur filique fpinofz, tres quatuorque pollices longz, binos late, brevibus fpinulis denfe obfitz , viridibus ac mollibus, quales funt ¡lle Caftanearum, in vetu- {tis Vero filiquis jam nigricantibus firmiores ac pun- gentes funt, fuperius ac prope apicem fpinam ha- bent craffiorem , venulam mentientem , quz aliis mi- noribus gaudet. Intus locantur bina, terna, & qua- terna rotunda femina; puerorum globulis luforiis quam maxime fimilia, quz a pueris etiam ad lufum adhi- bentur, coloris pallide cinerei, glabra, & fplenden- tia, circulis quibusdam fubtilibus notata, ad unam partem parum protuberantia „ubi & gilva macula no- tata funt, qu iu fuere: nexa:: Horum quedam perfe&te ípherica funt , excepto illo prominente an= gulo; am magis oblonga inftar ovorum Lacer- tz, quedam cinerea penitus funt:; alia: pallidiora , & ‘albicantia , cuncta vero putamen -gerunt offeum, ac-fub hoc medullam albam, ficcam bomini: Su- premi femper rami bifidi fant, ac variis exfurgit hic frütex ftipicibus ex radice., que infuper fub- terra prorepens hic & illic novos profert furculos inftar ‚Genittz, Floret menfibus Junio & Julio, filique ve: ro. longui requirunt tempus , antequam maturefcants … Nomen, Conte he fpecies Indice Genifte aculeate, communi: nomine Ternatenfi Malaico Catti: Catti vo» «cantur , Belgico Praatjes, cujus originem in fubfe- quentibus. deducemus capitibus. Peculialiter hanc voco fpeciem Latine Fruticem Globulorum, ac fru- ctus Globulos „ commune vero Indicum nomen eft Klitsji feu Kalitsji. Amboinicum generale nomen eft Sebit , atque hee fpecies cognominatur femina ; quum pauciores gerat fpinas fubfequentibus; Macaflarice Rogare. Boegice Tambu Nuno. Frutex ipfe in Java vocatur Sabu, ac fructus Malaice Boa Gore. s5 Locus. Crefcit proprie in Amboinenfibus ac Mo- luccz infulis in campis fterilibus, ac faxofis locis circa litus; x quod hinc. inpervium cft. - In oceidentalibus plagis non ita obvius eft hix frutex. In Portugallia quoque hunc vidi, ubi delatus fuit ex Brafilia fub nomine feminum Brafilienfis fruticuliz- ===> - Ufus.. Glabra & offea hujus fruticis femina in India multum adhibentur ad vulgarem lufum . Tsjoncka di- Gum „qui formatur ex oblonga machina , in qua qua- tuordecim foveole per ordines excavatz funt jin qui- bus juxta certas leges per hosce globulos feu: Kiitsjis numeratur, Ge „una pars feu ordo deficiat. Defe- Cu horum Kl je: ad iftum lufum eliguntur glabri en e en eu =, tubulorum fpecies , Cauris lcka , enere eft minimaru feu Concharum D eneris, mr AM cocum. Semina conftipantem habent vim sac quidam Am- boinenfes propugnatores tanquam artem babent belli- cam a dusdraginta horum officulorum per-aliquot con- tínuos. devorare dies, putantes ex i "opinione in.bello duros; atque a vulneribus liberos hinc fore. Recentia folia cum uc aqua fubatto contrita , ac mane. propinata menítrua provocant ataue indu- ratum refolvunt lienem, . P SCH cm inda In RBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XLIX: De 4 of s bóvenfie zyn kleender, ligt-ros , en bedek- ken vyf loodverwige draadjes, Jcbier zonder reuk, ledef bloeme beeft by baar oor/pronk een mal, groen blaadje, waar van den tros gebaard werd, en weinige bloempjes gaan teffens open , blyvende de bovenfte blaauw-groene knopen kleen, en lang ongeopend , die ook meeft vergeefs afvallen. De voorfchreve bloemdragende tros is in Banda gezien, en miffchien bet manneken geweeft ; maar 't wyfs ken Klitsji aan "t Cafteel Vittoria, badde aan bunne rys- kens 5 of 6 paren bladeren verwiffeld tegens malkander; een vinger lank, fcbaars 2 breed, zeer bitter , en one lieflyk van finaak, E De bloemdragénde troffen ftonden 3 én 4 by malkaar; als lange aayren , zonder baarden. De bloempjes waren -Kleender , als boone-bloeyzel, agter met een groen knopje of beursje. De vyf buytenfte blaadjes zyn even groot y en flaan achterwaarts gebogen , waal of leververwig. Binnen ftaan «yf andere kleendere, geelachtig, en t'za- men gefloten , verbergende nu. draadjes met bruyné nopjes , van een flappen reuk. Het bloeyd in Oëtober. De ryskens waren zeer gebaakt , maar de takken bad. den weinig doornen : bier op volgden doornagtige bouwen; a 4 duymen lank, a breed, met korte flekeltjes digt bezet, dewelke groen en week zyn, gelyk de Caftanje- buyskens , maar dan de dude bouwen , die /wartachiig worden, ftyver en ftekelig, voor en by de fpitze bebben- ze een byzonder dikker doorntje,-als ten ader, "t welk met kleendere bezet is. Binnen leggen 2,3, en 4 ronde zaden, de knikkers gant/ch gelyk ; waar mede de jongens Jpelen, licht-graauw, glad, en blinkendé, met Zommige fyne cirkeltjes omgeven, en aan ?t eene eynde met een uytjteekend hoekje, en daar by een vaal plekjes daar ze aan de fcbaal vaft gebangen bebben. Zommige zyn per- fect rond , bebalven dat. uyt/teckend- boekje „zommige wat lankwerpig 3 gelyk Hagediffeseyers , zommige zyn ee dere. lichter y en witachtig, doch “hebben zY onder een fleenbarde febaal , eén wit, droog, en hitter merg. De voorfte takken verdelen bun telkens in twee delen y en bet fchiet op met. verfcbeyde Dommen uyt eene wortel > dewelke dag en boven onder de aarde kruypende, bier en daar. nieuwe fcheutent voortbrengt, gelyk de Brem doed. Zyn bloeytyd is im de Maanden juny en Fuly, maar de bouwen. vereya Jchen langen tyd , eer ze ryp wordens P — Naam: Alle de xoorten van deze Indifche Genifta beeft dan de volgende. Maccaffaars R GE Boegis ahu, de vruchten was, werden in Indien veel gebruykt tot. dat. gemene ` de fleentjes', of t; uyt bet De. zaden hebben een ftoppende kragt ; en zommige van de Amboinfche pinea E de konftje >veertig. dan: deze korls eenige: na malkaat ‚om na baar gelove in den oorlog bard en oti- quetsbaar te worden, si Seas net AL E “De groene bladeren met: gew exc "oi ef Da aj gedronken , verwekken: de: maand-ftonden , en doen de verbarde milt /melten. = men 0 Ss? VII Boek. XLIX Hooff. In Moluccis tam hujus quam fubfequentis Catti Cat- ti femina eliguntur, que circa clauítra feruntur, ubi propullulantes frutices fibi invicem inneétuntúr, at- que inperviam formant fepem , amplum vero obcu- pant locum , atque excrefcentes & erecti rami fepe amputandi funt , ne nimis alte excrefcat. ! ejus radix contra inveteratam Dyfenteriam adhibea- tur, ac qua ratione hz filique a Clufio defcribantur fub nomine Lobi Echinoidis in fubfequenti vide capite. Quum Klitsji & Gondo habeantur easdem poffide- re virtutes, hinc leétor monitus fit, quod de his in uno indicetur capite, id de alcero etiam intelliges dum fit. Klitsji folia in Towack cocta cum fruttulo majoris Zingiberis, ac quotidie propinata , conducunt I&ericis & cedematofis hominibus. Radix quovis mo- do exhibita conducit hominibus, quos putant perin- flammatos oculos, fet matta pannas, effe incantatos, vel iis, qui per adfumptum quoddam venenum infeéti funt. Recentes radices minutim contritz cum Zin- gibere, ac quibusdam aromáticis foliis coíte, Oryze admifte debilem confortant ftomachum, ac proitra- tum reftituunt adpetitum ; Officulorum germen con- tritum, ac pueris exhibitum ipforum vermes expel- HE GRA Inquirendum efi, an Javatiorum fructus Semper Wando non fit fpecies Klitsji, planta enim erit flagel- lofa, longa lentáque emittens flagella , fed nullas erit fpinas. Folia eodem modo locata funt , magnitu- dine illorum Kellor. Fructus plans funt flliquae ,bi- nos vix pollices longe, utrimque acuminate, dure, gilvz , brevibus ac vagis fpinulis obfite ; intus unum alterumve locatur officulum , quod in Javanorum ci- ftis aromaticis. venale eft. — Javani parvi faciunt hosce fruêtus, nec multim é- tiam adhibent, nucleis autem Caju Tawo utuntur in lufu Tsjonka dido. Fruétusque parvos albos ac ro- tundos proprie vocant Klitsji feu Kalitsji , ac majo- ies oblongos cinereos fructus putant effe Camarungi, quod mihi videtur erroneum effe, quum Camarun- gi melius quadrat cum fübfequenti Gongay. Tabula Quadragefima Octava. — Frartcon extiter glbbulorum RoMpuro di&um, floribus & fructibus onuftim. ; ' OBSERVATIO. 'Hec ‘eft Guilandina caule; fruétuque aculatis H. Clif. p. 158. & Bonduc vulgare majus polyphyllum Plum. gen. $5. & Boerh. H.L. B. part. 2. p. 59. & Acacia, qui lo- . “bus echinatus, feu Oculus Cati Thef. Zeyl. p. 4. cujus va- rietas-eft Acacia gloriofa, Lentifci folio, fpinofa , fl. luteo Tom magna muricata P/ukm. Phyt. Fig. 2. T. 2. Caretti H. M. tom. 2. T. 22, reliqua vide in TZef. Zeyh Tom. P. Quo modo de _AMBOINSCH KRUYDBOEK. ox In de Moluccos neemd men de zaden zoo wel van dit, als van de volgende Catti Catti, werdende rondom de Fortreffen gezaayd , daar 2y dan opkomende , door mal- kander gevlogten werden , en een ontoegankelyke Hage maken , doch zy beflaan een breede Plaats, en: men moet opftaande takken dikwils affnyden , dat bet: niet bong waffe. Hoe de wortel tegen den ouden bloedloop gebruykt werde, ook. boe deze bouwen by Clufius befcbreven wera den onder de naam van Lobus Echinoides, ziet in ’t volgende Capittel. ` ewyl de Klitsji en Gondo van eenderley krachten &ebouden werden, zoo moet den Lezer , iets in 't eene Ca- pittel vindende, zodanig verftaan ‚als of bet in " ander Capittel ook ftond. De bladeren van Klitsji in. Towak gekookt met een ftukje groote Gember, en dagelyks ge- dronken, zyn gezond, voor geelzuchtige en gefwolle men- chen. De wortel ingenomen ‚is goed voor menfcben , die zy zeggen van quade oogen betoverd te zyn, of die Serie: ven zyn met eenig ingenomen femyn. De verfche wortelen kleen gewreven, met Gember , en eenige fcberpe. bladeren onder den gekookten ryft gemengd, en gegeten, verbeterd een bedorven maag „en berftelt den verloren etens-luft. Het pit van de zords gewreven , en de kinders ingegeven; jaagt de buykwormen uyt; Het flaat te onderzoeken ; of de Javaagícbe vrucht Sem- per Wando niet een mede-zoorte van Klitsjii zy, want bet zal een zeelend gewas zyn , met lange taaye ran- ken, doch zonder eenige doorens daar aan. De bladeren aan op dezelfde manier , in grootte als die van Kellor. De vruchten zyn platte bouwen , fcbaars 2 duymen lank, agter en vooren toege/pitft , bard , vaal , met korte en ydele doorentjes bezet. . Binnen ziet men een of twee Jwarte bonen, eh werden in de Favaanfche kruyd-dezen verkogt. De Ha agten en gebruyken deze vruchten A gebruykende tot bet Tsjonka: [pel de korrels van Caju Ta- wo. De kleene witte ronde noemen ze eygentlyk Klitsji of Kalitsji , de grootere langwerpige grauwe , boudenze voor de vruchten van Camarungi, °t welk my dunkt abuys te zyn, dewyl Camarungi beter paft op "t volget- de Gongay. d des i } f $7 f e D , " > " H De acht-en veertig fle Plaat. Vertoont de Struyk der Balletjes, zoo als die van Rum PHIUS genadmt wert, met z?n bloemen en vruchten. AANMERKING. - Dit is de Guilandina, met een hoekige fteel en vrucht in de Hort. Clif. p. 158. en het gemeene, groote , veelbladige Bonduc van Plumier in zyn geflagten p. 25. en Boerb. Hs L. B. tweede deel p. et. en de Acacia, welke is de geégelde vrucht in de Thef. Zeyl.p. 4. waar van een.verandering is de heerlyke Acacia, met het blad van de Lentifcus; en een geele geaairde bloem met een groote platte houwe van Plukn. in zyn Phyt. Tab. 2. Fig. 2. en de Caretti van de H. Malab, Tom. 2. T. 22. het overige ziet in de Thef. Zeyl. 92 CAPUT QUINQUAGESIMUM. Globuli majores. Klitsji Befaar. Gondo. Ecunda Catti Catti fpecies eft mas, a priore non S multum differens, eft enim fpinofus & ample ex- tenfus frutex, diverfos quoque ftipites uno ex ortu proferens, quorum medius parum fefe erigit, inftar arbufcule ‚immo totus erectus eft frutex , quum inter alios crefcat fruticulos, Quidam hunc in binas dividunt fpecies , fructiferam nempe & fterilem , quum vero forma maxime conveniant, ac fterilem plerum- que in arenofis ac ficcis invenerim locis, hinc unam eandemque effe puto fpeciem, ac differentiam folo tantum tribuo, uti mox indicabo. Frutex , uti di&um eft, in medio erigitut, aliis aŭ- tem ramis per terram prorepit , vel aliis incumbit fruticulis initar Rubi, multoque fpinofior eft prece- denti, viridis , lentus, firmus , magisque ftriacus. Huic rachides infident magis ordinate , ac fibi obpo- fite , atque hisce eodem modo foliorum pinnz, quz longiores funt , ac foliola per longos ordines fibi funt obpofita regularia , que minora funt illis prioris , aréte fibi adeumbentia , ac fere paralelo. gramma formant, pallidiora, feu flavefcentia , atque cum brevibus petiolis parum deorfum flexa, que per no&tem fefe deorfum etiam claudunt. Binos plerumque digiti articulos longa funt , digi- tum lata,in frugifera fpecie majora, in fterili mino- ta. Ad quodvis foliorum: par in prima fpecie prope. petiolum hamulus locatur, in altera bini, ac porro cuncti ramuli talibus hamulis copiofe armati funt, fem- per ab inferiore ipforum patte, ita ut ad primu adfpeétum non obferventur, ac facile & fortiter in- cautum ledant; quum inprudenter tangantur. Ad ra- chidum ortum in ipfis ramis alterum porro obferva- tur folium peculiaris forme, quod fubrotundum eft, ac barbatum. Frugifera fpecies acuminatum feu fpicatum pro- fert racemum, inftar craffz fpice formatum , qui ex plurimis conftat viridibus & pallide fufcis, anguttis- que foliolis barbatis quafi , inter quz flofculi emi- nent flavi, minores quam in precedenti , magisque fimiles illis Hyperici, pauci autem fimul fefe ape- riunt.. Fru&us fimiles funt fpinulofe filiquz, breviores ac planiores illis feminz , digitum longe , binos late llices, inftar plani renis formate, undique ac den- fpinulis armate , primo ex viridi flavefcentes , dein terrei coloris, feu nigricantes, ac propter fcabritiem cum moleftia tractantur: ad internam feu concavam hujus filiquz eue haud procul: ab apice peculia- ris excrefcit fpinula, aliis craffior, que aliis minori- bus lateralibus extenditur , venam emulgentem in re- nibus haud male referens. Intus bina reconduntur officula, majora illis vul- garis Klitsji, ex rotundo parum oblonga, & ad late- ra compreffa, cinerei coloris, quzdam vero cerule- fcunt,& alia nigrefcunt , qualia funt, que in Cerama crefcunt, funtque porro glabra, fplend plo, & inperfe&z infequuntur: filiquz , nulla per- ` Lignum quam maxime lentum eft, fungolum , ae j| gi poteft, Radices longe fub terra prorepunt, De wor -, weinige fcheuten voort. vix fed raros emittunt furculos, . Nomen. Latine Globuli majores. Belgice groote Praat- jes. Malaice Catti Catti, feu Klitsji Befaar, & Lacki Lacki, h. e. magnum feu Klitsji mas. Amboinice Se- bit Ela, Hujus oflicula feu Klitsji peculiariter Malai- ce vocantur Gondo. Vox Amboinica Sebit derivari poteft ab Hebraico Schaid, quod vepretum fignifi- cat. Locus. Ambe fpecies in planis crefcunt campis , ac potiffimum juxta litus , quod aliquando inftar muri cingunt ac claudunt, unde hominibus & animalibus inpervium eft, quum enim hamuli ifti fefe pretereun- -tium HERBARII AMBOINENSIS » ita ut ad primum entia, & offea. . Liber VIL cap. Li L HOOFDSTUK, De grooter Balletjes Struyk, E tweede zoorte van Catti Catti is bet manneken j D van "t voorgaande niet veel ver/chillende , want bet is een. doornachtige en wyd uytgebreyde firuyk; mede verfcbeyde Dommen uyt eenen oorfpronk bebbende ; waar aan de middelfte zig wat opheft als een boompje; ja den gehelen firuyk ftaat overeynd , als by tu[fcben am- dere ruygte waft. Zommige verdelen bem in twee zoors ten, vruchtdragende en onvruchtbaren , doch dewyl ze aan fatzoen malkander gelyken, en ik bet onvruchtbaare meeft op dorre en zandige plaatzen gevonden bebbe , zog boude ik ze voor eenerley , bet verfcbil den grond toe/chrys vende, gelyk ik firaks aanwyzen zal. Den flruyk, als gezegt ; flaat in de midden overeynd; met de andere takken kruypt by langs de grond, of ruft op andere ruygte ; gelyk de Bramen , veel doornachtiger als bet voorige, gras-groen ;taay , ftyf,en mede geftreept. Aan dezeloe flaan de ryskens gefchikter tegens malkan- der, en aan deze op dezelfde ordre de geblade ryskens of Steeitjes. Deze Delen zyn langer , en de blaadjes ftaan in lange ryen gefchikt tegen malkander , kleender dan aan bet voorgaande, digt aan malkander , fchier een Para. lelogramma uytmakende , ligter of geel-groen ‚en met bare korte fteeltjés wat neerwaarts gebogen, en 's nachts na beneden baar toefluytende. Zy zyn in?t gemeen 2 leden van een vinger lank , een Vinger breed, aan bet vruchtdragende grooter „en aan bet onvruchtbare kleender. By ieder paar van de eerfte zoor- te aan den fleel, ftaat een haakje, aan de ander zoorte twee, en voorts alle takies vol zulke baakjes , en dat ale tyd adn de order (le zyde, zoo dat men ze fen eer (Len niet ziet; en zig dapper bezeerd, als men onvoorzichtig bet zelve aangrypt. By den oorrfpronk-der ryskens aan de takken ; ftaat nog een ander blad „van een byzonder fatzoen , ronde achtig, en gebaard, dus De vruchtdragende zoorte brengt een fpitfe trots voorts als een dikke aayre , wan veele groene en licbt-bruyné Jmalle blaadjes , als baardekens gemaakt, daar tu[fcbem geele bloempjes uytkyken, kleender dan aan ’t vorige, en meer na die van Hypericum gelykende , doch men ziet ‘er weinig teffens geopend. SE De vruchten yn diergelyke flekelige bouwen , korter; en breeder dan aan "t Wyfken, een vinger lank, 2 duy- men breed, als. een platte niere geformeerd, rondom en digt met flekels bezet , eerft geel-groen , daar na aardver- wig, of fwartachtig , en wegens bare ftyvigbeid moeyer _ lyk om aan te taften. Aan de binnen of bolle kant van deze bouwe , niet verre van de fpitze , ftaat-medecen ber zonder doorntje, dikker dah de andere en aan. de-zyden met andere kleendere bezet , verbeeldende de Venam £- mulgentem in de Nieren. ingedrukt, regt afch-graauw „zommige blaauwacbtig „en en fwarten trekkende, gelyk die op Ceram 2 Naam. In ’t Latyn Globuli majores. o 't Duitfcb „groote pe Maleyts Catti Catti, of Klitsji Befaar, en Lacki Lacki, dat is groote of Mannekens Klitsji. Amboinfch Sehit Ela. De korls of Klitsji bier van, noemd men in’t Maleytseygentlyk Gondo. Het Amboin- Jebe woort Sehit kan men afleiden van het Hebreeuw/che Schaid, bet welk een doorne begge betekent. Plaats. Beyde zoorten waffen op vlakke Velden, doch lief ft pas x bet firand, bet welk zy zomtyds als een muur toefluyten, daar menfchen noch beeften door komen kunnen, want als deze baakjes in’t minfte iemands A en ` a fl Dy ~ VII. Beek. L Hoofif. > * AMBOINSCH KRUYDBOEK. tium veftibus infigant, atque illos extrahere velimus, totus adtrahitur frutex ‚nec alio modo refolvi, vel extricari poffunt, quam D quis pedem Dear, ac quie- feat, vel paulo retrocedat, ac cum patientia inhe- rentes diffolvat, acfi fruticem hunc quis fallere deberet verbis , ut talem dimittere velit, unde & Belge no- ftrates omnibus hisce fpeciebus nomen Praatjes , feu loquela inpofuere: Ahí autem volunt hoc nomen ip- fis effe datum, quum omnes luéte ; clamores, & di- re,vane quafi fint nuge ; quum quis hisce fpinis in- tricatus inpatienter clamitet,ac vi fefe extricare velit, Mas iisdem crefcit cum priore in infulis, fed ma- jori copia quam femina , quem vulgatiffimum voca- vimus ob. vulgarem fructuum ufum. Sic totum obcurrit litus hoc Klitsji majore obfitum, uale inter reliqua eft illud in Hitoés ora, & totus nus Ceyt dictus, atque alia litora in Auftrali ma- gne Cerame ora, cujus & officula, uti dictum fuit, majora,& nigriora fünt illis Amboinenfis fpeciei. U/us. Hec officula non tanto funt in ufu quam præ- cedentia ad lufum. Tsjoncke dictum , quum nimis ma- gna nec rotunda fint, pueri autem tantum unum al- terumve horum eligunt in lufu ifto tanquam princi- pem inter alios minores globulos, quem peculiariter quoque Gondo vocant. Viribus Medicinalibus con- venit cum priore, quas lector in priori capite nota- tas inveniet. d e or d LOBUS ECHINODES Caroli Clufii exotic. E tap. 15. defcriptus , unus idemque eft cum Klitsjis In- dicis , ibi enim varias defcribit fpecies, quarum que- dam cum noftro mare; quaedam cum femina conve- niunt , ac peculiariter magnam maris defcribit fpe- ciem cap. 30. libr. 2. ac vulgaria maris officula in ifto decimo quinto capite, quorum bina dicit femper uni filique inclufa, vel tantummodo unicum in bre- . viori continetur filicula: Minora autem officula ro- tundiora defcribit, pallide cinerea , offea, ac glabra; quedam etiam flavefcentia; ac macula fufca notata ea parte; qua filique nexa füerunt; atque hzc funt illa femina Klitsji , ipfi autem transmiffa fuere ab amicis fuis, qui illa Conquifiverant ex Africa ;° Bra» filia, Virginia ¿ & Java; fcribit enim tum temporis nullas naves in patriam reduces effe; quin inftar ali- id peregrini ac reri-adportarent utriusque hujus bed officula. Ex Portugallia ipfi transmiffum fae- rat fimile officulum cum infcriptione Mates de India Pardo, h. e. Mates cinereum Indicum, dicit autem Hifpanos plurés tales duros ac lapideos fructus vo- care Mates. Portugalli faltem Brafiliam inhabitantes Mates vo- ‘cant, omnes tales folitudines, in quibus hi frutices otiffinum ctefcunt, quumque Hispanicam Etymo- logiam inveftigare velimus ; comperio Mates ipfis de- notare, aliquem eludere vel fallere, quod tali faci- mus, qui-hisce fruticibus intricatus eft , atque hoc tali modo éum belgico idiomate Praatjes conveni- ret. Alioquinipfis Matojo denotat veprem , unde for- te derivatur Portugallicum Tojo, quo Portugalli in- telligunt ac denominant Geriflellam Aculeatam, que in Portugallia in cineres comburitur, Hujus Sebit radice utuntur Hitoënfes , mafticata cum Pinanga alba & Sirio, ad Diarrheam & Dyfente- riam fiftendam "79 ejus autem exftirpatione' caven- . dum eft ; ne effofforis umbra radicem tangat; — OEC f beraq 23 & . Tenera folia aque incodta propinantur illis , qui Taborant febri quotidiana & quartana, eadem quoque cum radice in aqua contrita cum pauxillo Pulaffario & alumine ad vermes expellendos propinantur , quem in’ finem hzc parvifolia fpecies efficacior habetur precedenti , folia autem majori in ufu (unt quam-ra- dices,quüm melius ac commodius comparar poffint; fed gir ede amara funt, & ingrati faporis: Ann 1683. circa Caftellum Victoriam ingens ejus exftirpa- batur frutex triginta circiter annorum, qui radices habébat pedem 'eraflas, circa cor fulcas inftar Sali- moery , quum nempe primum eradicabantur , fed dein Pallidiores.erant, 7 — 57. GC T e = Tabula 93 raken, en men daar aan trekt, zoo baald men den gebe- len flruyk naar zig, en men kan anders niet las raken, dan met ftil te flaan , of wat achterwaarts te treden ‚en met gedult de baakjes los te maken, even als of men aan den firuyk een zoet praatje verlenen moefte „dat by ons weder los late, waar van onze Nederlanders alle deze zoorten de naam van Praatjes gegeven bebben. Andere willen, dat bem deze naam gegeven xy, om dat al bet worftelen , tieren, en vloeken „vergeefs of ydele praatjes zyn, als iemand in deze doornen verwerd , zich ongedul- dig toont, en met gewelt los maken wil, Het Manneken waft in dezelfde Eylanden, met bet voorgaande ook in meerder quantiteyt dan bet Wyfken, bet welk wy bet gemeenfle genoemd bebben , wegens bet gemeene gebruyk aer vruchten. Zoo vind men een gebeel flrand met deze groote praate jes bezet, gelyk onder andere is op de kuft van Hitoe, den geheele boek van Ceyt „en andere firanden op de zuyd- zyde van Ceram, welkers koris, als gezegt , grooter en Jwarter vallen dan de Amboinfcbe: Gebruyk. Deze korls zyn im zoo groot gebrüyk niet als de voorgaande , tot bet Tsjonka fpelen , om dat zy te groot „en niet rond zyn, alleen de Fongens bebben een of twee van noden in haar fpelen , tot hooft onder de andere knikkers „die zy dan eygentlyk de Gondo noemen; _ Aan Medicinale krachten werd bet met bet voorige ineen graad eier , die den Lezer in bet voorgaande Capittel vin- en zal. LOBUS ECHINODES var Carol. Cut Exotic. Lib. 3. cap. t5. befcbreven , is een en’t zelfde met de Ooft- Tndifehe litsji , want by befchryft aldaar verfcheide zoorten , die ten deele ons manneken , ten deelen ons wyfken reprefenteeren ` Inzonderbeid befchryft by bet groote ge- Jlagt van "t manneken in "t 30. cap. in ’t 2 Boek, en de gemeene mannekens-korls in ’t voornoemde 15 Capittel, waar van by zegt altyd 2 in een bouwe te fleeken , of een alleen in de kortere bouwens. De kleendere korrels waren ronder ‚licht afch-graauw , fleen-bard , en glad , zommige ook bleek-geel met een bruyn plekje , aan dien oort , daar ze aan de fcbelle gehangen badden. Dit 2n onze voorgaande wyfkens Klitsjis > zy waren bem enden door zyn Vrienden ‚die ze bekomen badden uyt Africa, Brafiel, Dir ginien, en Fava,want by fcbryft, dat doenmaals van die plaatzen geene febepen t'buss quamen , of zy bragten tot een rariteyt deze korls van beyde zoorten mede. y ‘Portugal was bem toegezonden diergelyke korl, met bet opfchrift Mates de India Pardo, dat is afch-graawwe Mates van Indiën: doch by zegt , dat de Spanjaards meer diergelyke barde vruchten Mates noemen, Immers de Portugeezen in Brafiel wonende , noemen Ma- tes alderbande wilderniffen , daar deze finuyken geerne waffen; en als men de Spaanfche Etymologia wil na- Jpeuren ,z00 bevinde ik dat Mates by dezelve te zeggen is, iemand befchimpen of befpotten gelyk men die geene doed, die im deze firuyk verwerd zyn, en’ dit zoude dan met bet Duytfche Praatjes overeenkomen ; anders biet Mato- “jo by dezelve een doorn-báge, waar van miffchîen komt bet Zeg Tojo ; waar mede de Portugeezen be- duyden de Geniftellam Aculeatam, die men in Portu- gal tot bet branden gebrukt, De wortel van dit Sehic, gebruyken de Hietoezen met witte Pinang en Siri gegeten, om de buyk en bloedloop te floppen , boudende dit voor bet-uyterfte remedie ineen verouderden bloedloop , doch in bet uytgraven moet men vermyden ‚dat des gravers /chaduwe niet over de wortel valle. t De jonge bladeren in Water gekookt „geeft men te drine ken tegens de dagelykue en derdendaag [cbe kaortzen; de- “zelfde met de wortel in water gewreven, t' zamen met wat Pulafari en Ajuyn, geeft men te drinken omde ‘buykwormen uy! te jagen , waar toe deze kleenbladige zoorten voor kragtiger werd gebouden dan de — e, zynde de bladeren meer in gebruyk dan de wortelen, om "datze gemakkelyker te bekomen zyn, boewel afe bitter ‘en moeyelyk in t innemen. Anno 1683. wierd omtrent " Cafteel Vittoria een groote flrtùyk omgekapt, over de jaren oud, wiens wortelen een been dik waren , om- trent bet bert bruyn als Salimoery , doen bet eerft gekaps wierde , "t welk kort daar na verbleekte, M 3 04 HERBARII AMBOINENSIS Tabula Quadragejima Nona Ad Figuram Primam ramum exhibet Guilandine minoris; foliolis acutis, caule & fructu aculeatis. Figura Secunda ramum fiftit plante, que Nuge filvarum mi- nime RuMPHIO dicuntur, que vera Acacia fpecies vide- tur. OBSERVA TEO. Hee vera quoque Guilandine fpecies eft, eftque illa, que Acacia gloriofa Lentifci folio, &c. vocatur a Plukn. in Al- mags p. 4. ubi vide reliqua, ut & in Thef: Zeyl. p. A H Liber VII. cap. LL De negen- en veertighe Plaat Vertoont in de eer/?e Figuur een Tak van de kleindere Cuts landina , met fpitze blaadjes en doornagtige fielen en ersch, Zen, De tweede Figuur wyft aan een Tak van een Plant, welke dé kleynfte Praatjes der boffen van Rumpnıus genaamt wert; en een waare zoort van Acacia fchynt te zyn. AANMERKING. Dit is mede een regte Zoort van de Guilandina, en is did geene, welke de uytmuntende Acacia, met het blad van de Lentifcus &c. genaamt wert by Plukn. in de Almag. p. 4. alwaar het overige ziet, als mede in de Thef. Zeyl. p. 4. CAPUT. QUINQUAGESIMUM PRIMUM. ‘Nuga filvarum. Catti Catti Kitsjil. Ertia fpecies minima eft quoad fruticem ac ra- T mos, fed omnium peflima & quam maxime vi- tanda: dividiturque in litoream & terreftrem. Primo litorea feu odorata fpecies tenuis eft frutex, flagellis fuis ac rotundis ramis fupra ac per alias her- bas fefe extendens: Inferior ejus {tipes minus .bra- chium craflus eft, rugofo ac fillo cortice obduétus, lignumque durius eft quam in prioré fpecie, nibilomi- aus tamen porofum , ac. paucum exftillat gummi , quuin-incidatur, reliqui rami minimum digitum vel .pennam craffi fünt, ‚ac rotundi, hisce transverfali- ter er Apad locantur foliofe rachides , quz tene- rz, nullis armate funt fpinis , fed fenfim illas generant, atque hisce foliola infident plerumque obpofita, in multis etiam alternata, vel non ita directe obpofita , quatuor, quinque, & ad fummum fex foliorum paria conftituentia, atque femper prope fummum par bini hamuli excrefcunt, quibus fefe veftibus facile figunt, quales malignos licet. parvos hamulos cunéte gerunt xachides , fub inferiore parte abfconditos & vagos; Foliola hec optime conveniunt cum illis Blimbingi veri, funt autem glabriora & anguftiora, primo flave- Ácentia, dein maxime virentia, pollicis articulum cir- citer longa. Flores excrefcunt ex ordinato racemo non barbato, illis Genifte quam maxime fimiles „feu .hisce interris cum illo Sappani ligni conveniunt, quod in precedenti defcriptum eft libro, füntque hi flores eleganter lutei, ex novem petalis conftantes , quo- rum’ maximum retroflexum eft, in inferiore floris parte novem locantur ftamina , obfcure fufcas ge- entia antheras , que denfe admodum fibi, adcumbunt, „ac cornu formant, in fummo autem. petalo. rubrz quzdam macule confpiciuntur. Flos gratum fed de- bilem fundit odorem , fere inftat floris Lingoz , fed cito marcefcit. 2. : Fru&us funt filique breves, plane, & late „ex fu- fco nigricantes , durg , & glabrz , nullis fpinis obfitz, & incurvo apice donate , binos pollices longe, ultra unum late, in quovis fructu reconditur unum alte- zumve officulum nigrum ‚planum ; ex quadrato oblon- gum, parvam referens Fabam Marinam fea Parran, totaque filiqua cum illa Sappani ligni convenit, ex- .cepto quod minor fit. . E LRL m Le terreftris fpecies tenuiffima emittit flagella, . ‚non ultra culmum crafla, fed quam maxime lenta, ac longe per herbas prorepentia, vel in altum fefe „elevantia, paucis abfeonditis hamis armata, in pin- nis transverfalibus non plura binis vel ad fummum tribus foliorum paria locantur , illis prioris fimilia, „ac fimilibus hamulis armata: Floriferum quoque pro- fert. racemum , fed paucis floribus ac fructibus onu- ftum , ita ut a multis tanquam fterilis habeatur. _ _ Nomen. Latine Nuge filvarum. Malaice prima fpe- cies Catti Catti Pante, & Sebit Laut. Altera fpecies Catti Catti Kitsjil. Amboinice Sebit cum cognomine parvi. Belgice kleene Praatjes. - "Locus, ` der LL HOOFDSTUK. De kleene Praatjes der Boffen. E derde zoorte is wel de kleenfle van firwyk en take D ken, doch mede de fnootfte en batelykfte: verdeeld i in firandelyke en landelyke. —.. SONDA 1. De ftrandelyke of welriekende zoorte is een dun: ne firuyk met -zyn ranken en, ronde takken over en door andere ruygte fwervende. Den benedenften flam is een“ - kleene arm dik ; met een ruyge en gejcbeurde /cbor Je. He bout is barder dan don de voorgaande ee: niet te min poreus, en geeft een weinig gom uyt, als men daar in [nyd. De re, een Cy een pink of een fchaft dik en rond „ aan deze flaam overdwers en tegen malkander blad-dragende ryskens , die in baar jonk- beid geen doornen bebben , maar metter tyd gewinnen; en aan dezelve de blaadjes meeft tegens. malkander , aan veele ook verwifJelt, of van den tegenftand afwykende, met 4. y. en ten boogften 6 paren, bebbende telkens by bet voorfte paar 2 baakjes , waar mede zy bun aan de, kleeren zeer ligt vaft: maken, diergelyke fnoode , boeweb kleene baakjes aan alle de ryskens ham „mede aan de on- e. Side verborgen , en wat wyd van malkander, blaadjes gelyken beft. na die van de Blimbing , doch zyn gladder; enifiahlder s eerft geel-groen, daar na boog- groen „ omtrent een lid van een duym lank. De bloemen komen voort aan eenen welgefchikten tros , zonder baar- den, die van de Genifta meeft gelykende , of bier te lan- de na die van "t Sappan-bout , in bet voorgaande Boek befcbreven „ fcboon-geel , van 9 blaadjes gemaakt, waar van bet groot[le agterwaarts gebogen flaat ; aan de onder- Ste zyde van de bloem [laan 9 draadjes , met donker-bruyne’ noppen; digt tegens malkaar gepakt „en een. borentje uit- makende „en aan ’t opperfte blaadje ziet men eenige roode linien, De bloem beeft een lieffelyken, doch Nappen reuk, Jebier als bet bloeyzel van Lingoa, en verwelkt ligt. ag De. vruchten zyn korte, breede , en platte bouwen, uit den bruyne [wart , bard, en effen, zonder eenige doornen, vooren met een kromme Jpitze „ twee duymen lank, en ruym een breed. In ieder vrucht leyd een of 2 Swarte bonen, plat , uit den vierkanten lankachtig 5 gt- dykende een kleene Faba Marina of Parran., en de ge- beele bouwe gelykt na die van "t Sappan-bout „ bebaloen datze kleender is. o o „mei Re .2. De landelyke zoorte beeft de alderdunfte ranken; niet bowen een ftroobalm dik, doch zeer taay , enver door de ruygte kruypende , of in de lucbt,favierende , met wei- nige verborgene baakjes bezet. Aan de dwers-ryskens flaan niet zeo, fan 2, of ten bos S paren bladeren, de ‚voorige gelyk, en met dezelfde baakjes gewapent. He „brengt zyn bloeyende troffen ook voort., docb E e bloe- men en vruchten daar aan, zoo dat bet van veele voor onvruchtbaar gehouden werd. TET ze Naam. In "t Latyn Nuge Sylvaram. Maleyts, de eerfte zoorte Catti Catti Pante , en Sehit Laut. De tweede zoorte Catti Catti Kitsjil. Amboin/eb Sehit , met de toe- naam van kleene. In 't Duitfch kleene Praatjes. Plaats. Ny DA N eil 2N Lab, XLIX. Zed. L. E= VII Boek: LII Hoöfifl. “Locus. Prima fpecies amat litóra, vel haud procut ab iis crefcit circa Mangi Mangi , atque ubi folum parum eft faxofum , altera ubique crefcit, tam in fil- va, quam inter alios fruticulos, — ` MEE. Ujus. Hic inucilis frutex nulli alii infervit ufui, ni(i quoa unius cujusque fic tedium , quum ubique per fubti- les & abfconditos hamulos pr&tereuntium veftibus ad- hereat, fique non ilico pedem quis figat , vehementer veftes lacerat, vel cutim vulnerat, prafertim terre- ftris fpecies, que hoc prompte efficit; quum vagam gerat , & laxam frondem, atque cum nudis flagellis ubique prorepat, que hinc non facile evitari poteft. Litorea fpecies invius quoque frutex eft tam homi- nibus quam animalibus. Ob denfiorem vero frondem melius dignofci & evitari poteft. . Hujus tamen radices in re Medica adhibentur , que tenues funt, ac dure, & lignofe ; ipfarum enim de- cotum cum aqua praeparatum conducit calculo & Nephritide laborantibus. , Carol. Cluf. libr. 3. cap. 16. exot. quosdam depinxit lobos membranaceos, inter quo$ prima fpeciei, filique hujus noftri parvi Catti Catti haberi poffent, nifi mo- neret fabas effe glabras, fphzricas, atque fabarum pellicula$ contórtas , quod cum noftra defcriptione non quadrat ; dici autem poffet. hoc ‚adfcribendum forte effe diverfis regionum folis ; quantum enim detegere poffum ; omnes filique, quas ibi defcribit; ex Guinea adductz erant , atque in precedenti innui- mus capite multas Catti Cart fpecies non tantum re: periri-in India Orientali & Occidentali; fed etiam in Africa. SUPPL AC AE op za Tabula Quinguagefima Ramum exhibet Fruticis, qui Nuge fivarum Rumenid dicitur. ` OBSERVATIO.. Hed etiam planta ad Guilandiñas pertinet „fed a priori, bus filiquis-glabris inprimis differt; eftque Crifta Pavonis monospermos fecunda, five arbor yefpertilionis Indica, Len- tifci folio, fpinofiffima flore lüteo , racemofo ;paryo , odorato, filiqua & femine gano Jireyn. Prodr. 2. ti. edit. p. 58. 8 Acacia gloriofa Colute folio, rachi media tam ad genicula quam ad internodia fpinis curtis duplicatis deorfum flexis munita Plukn. Alm. p. 5. Cacu Mullu. H Malad. p: 6. T: 19. réliquá vide in Thef. Zeyl. p. 4. $ e AMBOINSCH KRUYDBOEK. 55 ‚Plaats. De eerfte zoorte waft geern op firand, of niet verre daar van af , omtrent de Mangi Mangi, en daar t wat fleenig is, de andere waft overal , zoo in "t bofcb; als andere ruygte, Gebruyk. Dit ondeugend gewas beeft fcbier geen an- der gebruyk, als dat bet alle mans verdriet is, overal met fyne, fubtiele , en verborge haakjes, de kleeren der voorbygaande aanvattende , en. zoo men niet flrax flik Staat , jammerlyk fcheurende, of de buyd quetzende. De land-zoorte kan dit op "t veerdigfle doen, om dat ze ydel wan loof is, en met bare kale ranken overal kruypt , waar voor men zig dan niet wel kan wagten. De firand-zoorte maakt oek een ontoegankelyken [iruyk voor menfchen en beeften, maar wegens baar digt loof , kan men ze ligter bekennen, en zig beter daar voor wagten. . ... De wortelen bier van worden egter in de Medicynen gebruykt , zynde dun, bard, en boutacbtig , want bare Decoctie van water gedronken, zal goed zyn die geene, die aan de fteen en graveel vaft zyn. ` . Carol. Cluf. libr. 3. cap. 16 Exot. beeft enige Los bos Membranaceos afgemaald , waar onder men de eerfté zoorte voor de bouwen van ons voorfchreven kleen Catti Catti zoude konnen bouden , indien by niet daar by zeide, dat de bonen glad , cirkelrond ,.en de fchellen van de bonen omgekromd waren; bet welk met onze befchryvinge niet overeen komt; doch men kam zeggen , dat zulx de verfcbeydentbeid der Landen medebrenge ; want na dat ik bemerken kan, zoo waren alle de bouwen, die by àl« daar befchryft , wit Guinea gebragt , en wy hebben 1n "t voorgaande. Capittel gezegt „ dat veelerley zoorten van Praatjes gevonden worden , niet alleen in Ooft- en Weft- Indiën , maar ook in Africa, De wyftig fie Plaat ©... Vertoont een Tak van een Struyk , welke de keene Praatjes der Bofen van Rumpnius genaamt wert. AANMERKING, -Deze plant behoort mede. tor de Guilandina, doch. ver- fchildt van de voorgaande, .vóornamentlyk door de gladde ‘houwen, en’ is de Crifta Pavonis, de tweede met een. zaad, ofte de Indifche Vleermuys-boom , met het blad van, de Len- tifcus „zeer:doornig smet cen geele , kleyne,ruykende ,tros- achtige bloem; en een gladde houwe, eh zaad van Breyne ade Prodr. p..58. van de nieuwe uytgaaf; en de voortreffe- lyke Acacia, met het blad van de Colutea , en dubbelde doorens &c. van P/ukn. Almag. p. 5. Cacu Mullu., H. Ma- lab. p.6. T. 19. het overige ziet verders in de Thef. Zeyl. p. A. CAPUT QUINQUAGESIMUM ESEC UN DUM ^ -— -Nuga filvarum minima. Gongays — C Uarta Nugarüm fpecies minima getit folia; fed M omnium maximus eft frütex, funem énim pro- fert fatis craffümi & longum, qui fefe erigit, & ¿arbores adfcendit , quum hasce adtingere poffit , alio- Quin in altum adtóllitùr, & per äerem quafi volitat , - ac fole opge Jarcque gor multos. laterales extendit fui ramos, qui cra po: s partibus terre incumb atgüe hic & illic r oe sed i ee T'enuiores eriguntur; ac foli Wo Pichialbus per “äerem fefe etiam difpergunt, den am ac lüteo viridem xhibentes comam , quod gratum prebet fpectaculum. Wo pinne' folio omnium We Nr an a z de Br longo foliolorum ordine ornantur, H invicem junguntur , atque cum illis amarin el Herbe Inicia: Ge fed fir- miora fünt, glabriora, ac lete virentia: Folioram pinne, quam diu funt tenere, fpinis deftituuntur , ac fenfinf paucas generant, contra rachides ac re- liqui rami tot hamis feu incurvis fpinis armati fünt, mof Eglanteria dicta, ita ut vix tractari pof- Hee fpecies raro flores fruétus ue profert, quot- que vidi, fteriles fuere , excepto VERD sit fru- tice prope pagum veterem Bagualam locato, cujus truncus LIL HOOFDS TUK. e. ST : Fest; ph. Ss De kleinfde Praatjes: . . FE vierde zoorte van Praatjes is de Kleinfle vari Ha: deren, en groót(te Gun USR want ze werd een redelyk dik en lank touw, bet welk zig opregt „en de bomen beklimt , als ze die bereyken kan, «vant anders febiet bet boog op, en faverft in de lucht , ook met vele zyde-takken zichwyd en zyd uytbreydende , die met baar dikfte delen op de aarde ruften, bier en daar inworte- ge num ee eee. oe ae De dunnere flaan overeynd „ en favieren met bare gë- blade ry. gas Mede in de lucbt „vol loof em gantfcb jeugs dig om aan te tien. Zyne blad-dragende Pera cuba langfte van allen , te wederzyden bezet met CS e blaadjes , digt aan malkaar gevoegd , gelykende die v Tamaryn, of Herba Sentiens , doch ftyver y; ren blyde groen. De gebladé fteettjes, zi ang a jong zyn, bebben > ag doornen , en gewinnen metter tyd maar Wei» nige , daar en tegen de ryskens, en alle andere takken zyn zoo bol kromme doornen, of baken,gelyk den Eglantier, dat men ze qualyk aanvatten kans ; Dit geflacht brengt zelden bloemen of vruchten voort , | en al bet geene ik gezien beb was onvruchtbaar , bebalven aan een oude Dok by de Negory oud Bogualo, wiat Bom 96 truncus inferior pedis craffitiem habebat; ramisque fuis multas obcupabat arbores , in quibus quidam con- fpiciebantur flores , qui potiffimum erant parva & ro- tunda capitula, in flofculos lanuginofos fefe aperieu- tia, quales funt illi Sappani ligni. Fructus vel fili- quas hunquam in ipfo obfervavi, & a paucis tantum hominibus audivi fefe illas. vidiffe in vetuftiffimis pe- nitus truncis, qui profunde in montibus excreverant. Sic quoque dicunt Baleienfes in fua patria effe fer- tilem , fed a vulgo pro floribus habentur rachidum extremitates, que capitula quedam emittunt ex læ- te virentibus & rubentibus foliolis compofita , ac flo- rum rudimenta reprefentant , fed tempore nil ni(i foliola exhibent, : 3 Rami amputati gravem fuódunt odorem inftar Cri- fle Pavonis y crafforum ramorum fragmentum , fcu tenuiores rami cum frufto majoris terre conmifli de novo regerminant, ac novum formant fruticem, po- tifimum vero progerminat in folo argillofo ; lapidi- bus mixto. HO E Nomen. Latine Nuge filvarum: minima. : Belgice Kleene Praatjes. Malaice & Ternatice Catti Catti Kits« jil. Bandice Re WA A : À shige Locus. In incultis crefeit campis , ubi lapides ac rupes adfunt. In Amboina raro obcurrit, ac potiffi- mum circa Paffo Bagualam, & in Hitoes ora circa Hilam. Majori copia reperitur in magna Cerama , fed refertim in Banda, ubi fterilia & inculta loca tam in campis quam ad. montium pedes hisce fruticibus luxuriant. In Baleya quoque obfervatur, ac porro in Moluccis. Ufus. Apud Moluccanos ac Ceramenfes praefertim montanos hic frutex magno in ufu eft ad fepes for- mandas circa ipforum clauftra, per quas vie funt inperviz. In Amboinz tractibus nobis divería norunt . demonítrare loca, inter „fant vetus Rumacay ih Cerama, & vetus pua oS iquat a quodam-hofte devicta fuere, quum cincta fuerint am- lis, & aleis inftar murorum fepibus ex hoc Catti Baró formatis. Per ramos autem, uti dictum fuit, terra conmiffos propagatur, quumque nimis alte ex- crefcant, amputantur, vel adpenfo pondere. depri muntur, ac quam denfe etiam defideratur, fibi invi- cem inne&untur; Nullo modo hz fepes poflunt ba- lüftris perforari , vel enfibus amputari , rami enim amputati in alicujus corpus decidui, ipfi majori funt incommodo, quam fi non fuiffent amputati. _ Novitiani in Banda miro modo per hunc fruticem falluntur, per elegantem enim ac lete viridem go> mam quz per graciles ramos fefe diffündit ad vias, : & in aére quafi volitat , adliciti , mox ramulos cu- - iunt decerpere & adfpicere, fed per infidam hunc hospita inclementer decipiuntur, quum per obcul- * tos hamulos manus‘ l&dant, ‘ac fanguinolentas retra- ' hant, prefertim quum equitent, dein autem alios fal- lere didicerunt , quum ipfis perfuadeant foliola hecce tractare & explorare, quam eleganti rubro colore manus inficiant. Ramulorum extremitates, flores men- : Hac fpecies videtur in Java vocari Camarungi,eo tamen imine, quod Javanenfis parva & alba ge- lain fpinulofis filiculis , que minora etiam nt quam in Amboinenfi, Amputati unt aguam, que probatum eft abluendos, & fauces depurandas nt partes. ! e "AT XN AR, tae s0 Tabs 49. Fig. 2. invenitur ex- HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap. LU, beneden wel cen been dik! was, met zyne takken. ele bo. men beflaande ‚daar. aan zag men eenig bloeyzel , beftaande mecht in kleene en ronde knopen , zig in wolachtige bloemp- jes openende , gelyk aan bet Sappanbout. Vruchten of bouwen daar aan beb ik nooit gezien, en maar van wei. nige perzonen geboord, dat zy dezelve aan gebeel oude flammen , en diep in "t gebergte gezien badden. Zoo zer. gen ook de Baliers , dat bet op baar land vruchtbaar zy, maar in "t gemeen werden voor bet bloeyzel gebouden de eynden der ryskens, die met eenige knopjes uyt licht: groene en roodachtige blaadjes gemaakt , /chepzelen van bloemen vertonen, doch metter tyd ziet men anders mies daar uyt worden dan bladeren. De afgekapte takken bebben een favaare reuk; gelyk de Crifta Pavonis. Een fluk van de dikke takken of de dundere , met een knoeft van de dikke in de aarde gelegt, Jchieten weer op, en maken een nieuwe firuyk, doch bet wil liefft opkomen in een kleyagtige grond, daar flenen onder lopen. D Naam. In ’t Latyn. Nuga filvarum minims: In % Duitfch kleene Praatjes. ` Maleyts en Ternaten Catti Catti Kitsjil. Bandanees Gongay. 1 Plaats. Het waft im ongebouwde velden, daar flenen onder lopen, en -daar omtrent. klippen zyn, ^ In Amboina beeft men ^t niet veel, bet meefte omtrent de Palo Ba» guala, en op de kuft-van Hitoe , omtrent Hila, Meer- der vind men bet op groot. Ceram , doch inzonderbeid Banda, alwaar dorre en ongebouwde plaatzen, zoo op velden, als aan "t bangen der bergen weeldrig bezet zyn met deze ftruyken, Op Bali vind men "t ook , en voorts in de Moluccos. Gebruyk. By de Moluccanen en Cerammers , inzonder-, beid by de ‚ Bergwoonders , «verd. dit gewas veel ges ZO ous bagen € bare Fortreffen , en daar oor de pafJagien ontoegangelyk te maken. Zy weten in de Ambuinfcbe quartieren wer feveide plaatzen aan te sy zen mn, andere oud Rumacay , A Ceram, en oud Eli op Hitoe, die nooit van eenig vyand. inge ny OM do: zy breede en boosh bazo al maden ali à n deze Catti Catti gemaakt. et werd, als gezegt ‚met takken ingelegt „ em. als bet Ze boag opichtet , werd bet afgekapt, of met aangebangen gewigt neergebogen , en zoo digt doof. malkander gevlogten als men begeert, Daar vald niet door te fcbieten, noch te fnyden, want al wat men af- kapt vald iemand op bet lyf, en belet bem veelmeer, als of bet nog [lond. gott A > De: Nieuwelingen in Banda worden aardig ede door dit gewas , want door zyn [choon en Veit Inf doch met dat onderfcheyt , dat bet Favaanfe kleene en witt tas draagt» in lige binges rich ider dan. aan't Ai in Ehe, De afgefne ne takken geven veel wa- ter, "t welk een geprobeert middel is om de gen te waf- Jeben, en de keel te fpoelen, in de Rinder-pokken „om mitt daar mede geinfetteert te werden. © ANB; De afbeelding van deze plant wer op de 49 Plat ME RR Sr. wë Wark Figuur 2, gevo VII. Boek. LIT Hodfi?.. AMBO CAPUT QUINQUAGESIMUM TERTIU M. Palmijuncas Calapparius. Rottang Calappa. Ecunda funium, fpinoforum. claffis eft la. que Rottanga nobis dicitur;ac mixtam gerit formam - Palme Indice feu Calappz, & Juncorum , fupra enim libro primo capite primo innuimus in charactes ribus Palmarum -Indicarum > quandam ipfarum fpe- ciem degenerare in funem. prorepentem y- qui Ror- tangz claflem conftituit. Idem in pluribus aliis ob- fervatur arboribus ; inter frutices-nempe ac funes fil- veftres degenerantem quandam habere fpeciem, feu quafi zmulationem ,- fic Sideroxylum reprefentatur a fune quodam, qui fabam marinam profert, Lingoa per Caju Laccam, Palala feu Nux Mofchata tilvettris per Funem mufarium;feu Wali Mette &c. - Rottanga itaque fi generaliter defcribatur , planta eft fpinofa, quz primo ingentem format fruticem inftar fil- ve tenerarum Sagus arborum, multos adtollens rectos: ramos, in circulo locatos, fed qui breviores funt illis Sa- gus,quorum cofte longis ac fubtilibus fpinis funt obfi- tz uti in Sagu ‚circa hosce ramos folia expanfa funt ab utraque parte uti imSaguy que varie func magni. tudinis ac forme, uti in quavis fpecie hoc indicabitur, lerumqué vero funt inftar illorum Caricis,. Ex hu- jus fruticis centro primo longum ‘excrefcit cornu, düodecim - pedes: longum ; antequam fefe in foliófos dividat.ramos laterales , atque hine funis prorepit fimplici: flagello feu ftipite ad pollicis vel binorum di- gitorém craffitiem , ad incredibilem usque diftantiam; que plerumque eft a fexaginta ad centum orchiarum, immo quibusdam in regionibus ducentz vel trecente orchie fuere numerate. Hic funis nunquam fefe in binos dividit ftipites; fed ex uno aliquando frutice fucceffive tres quatuorve funes excrefcunt , quorum: quivis in varios diftinétus eft articulos, fesqui pedem: vel binds tresve pedes longo$ juxta diverfas fpecies y atque cuivis articulo inponitur. foliófus ramus, brevior. quam in'ipfo-frutice, ac prope ortum juxta majorem. ramum: od quandaim diftantiam fimilibus ‘obfitus eft - jd BORN ete OEE ESS ou y KC funis extremitates in bina-lohga dividuntur inftar forcipis cornüa , quorum breviffimum in no- vum excrefcit ramum, alterumque in longum deter- minatur juncum, per quem funis hic extenditur ‘ab una in-aliam arborem, ac tali modo varias connectit arbores,inter quas per magnos arcus ac finus depen- det; ita; ut una fine alia exftirpari nequeat ; uti id fü- pra: de pluribusaliis inpuimus funibus filvaticis. Quum detruncare iftum velimus „tum primo amputatam pars, tem fortiter adtrahimus ; quum reliquá funis pars detra- hi poteft , ni. modo: nimis in arborum ramis fit intri- catus ; alioquin oportet , ut quis arborem adfcendat atque ibidem folvat vel amputet, quum vero vario* rum: fruticuin funes fibi fintintricati, miram formant intricationem, ex qua vix integer comparari poteft funis , fed per fragmenta: binas tresve ulnas longa “eónligendusveft; ita ut hic funis in Indie filvis ac folitudinibus inpervium fere formet tran(itum , quum multo majorem-obcupet tra&um: reliquis preceden- tibus Catti Cattis; atque preterea non tantum fufficit; ‘ut memoratis fpinis fit armatus ; fed quzdam infuper Apecies hamulos gerunt in foliofis ramis , qui veftibus Anfixi quam. maxime hascé lacerant.= . ^ ^'- * +a Funis hic ab: ej decim circiter pedum, cortice obductus eft femi di- spe dat trado ,atqüe-externe obfitus eft fpinu- dis ré&tis ,denfis „ tenuibusque inftar fübtilium acuum , que tamen.non.tam firme funt quam in ipfis ramis, ` satgue hinc. rami» alternatim locantur ad diftantiam -trium quatuorve pedum, quibus folia infident „ac quo- tum: interfticia: fpinis. vacua funt.. Sub dito cortice verus locatur liber feu funis, qui proprie Rottang wocatur,. pollicem circiter-eraffus, € in quibusdam rotundus, in aliis parum angulofus, per unum alte- rumve eminens dorfum , dividiturque in articulos bi- nas tresve,fpithamas , immo in quibusdam, tres pe- des longos, quique componitur ex lentiffima & jut cea, nihilominus tamen denfa fubftantia, in qua füb- Ton. P. tilia us ortu usque ad longitadinem quiti- . INSCH KRUYDBOEK. 67 LII. HOOFDSTUK. De Calappus Palms Booms-Bies. E tweede ordre van de doofnachtige tousven , is bet D geene men Rottang noemd, een gemengde fatzoen van de Indifche Palma, of Calappa, en Biézen want wy bebben boven in ’t eerfle Boek cap. 1. gezegt, in de kenteekenen.van de Indijcbe Palma-geflachten , dat een zoorte daar van in een kruypend touw veraarde , bet welk dan deze Rottang is. Het zelfde ziet men aan meer an- dere bomen, dat zy onder de beefteren en Bos-towwen eeni- ge ontaardinge of nabootzingejbebben. Zoo werd bet Yzer- bout nagebootft door bet touw „die de Faba marina draagd, bet Lingoo door °t Caju Lacca; de Palala of wilde no- ten door de Fünis Mufarius, of Wali Mette Ge, Rottang dan in-’t generaal te befchryven ; is een doorn- ücbtig gewas, makende eerft een groote firwyk , gelyk een jong Sagu-bofch „met veele tegte takken , korter dan aan de Sagu , in een kring ftaande',.welkers ruggen met lan- ge en fubtiele doornen bezet.zyn,' gelyk aan de Sagu , aan aveerzyden om deze vakken flaan de bladeren , uytgebreydt gelyk aan den Sagu., van verfcheide groote en fatzoen s gek in ieder zoorte zal gezegt werden, in ’t gemeen ge- ykenze bet lange Sny-gras. Uyt het midden van deze firuyk groeyd eerftelyk een lange boorn, wel 12 voeten lank, eer bet zig in peblade-zyde-takken verdeeld, en van daar loopt bet touw met een enkelden fram in de dikte van een duyim of 2 vingers voort;tot een ongelovelyke lengte, in "t geneen zeftig tot bonderd vademen, ja in zommige Landen beeft men 2 of 3co vademen lank gemeten. Dit tóuw verdeeld zich nooit in 2 ftammen, maar wel uyt eenen flruyk komen fucceffivelyk drie en vier touwen , ieder touw is in verfcbeyde leden verdeeld, van i tot 2 en 3 voeten lank ‚na de verfcheydezoorten , en aan ieder lid flaat een gebladen tak, korter dan aan den firwyk ‚en by zyn EE langs den booft-tak , een fluk weegs met tiergelyke dorens bezet, een -—Het uyterfte van dit touw deeld zich in 2 lange boornss als een beer waar van bet kortfte een nieuwe tak word, en bet ander in een lange bieze uytlopende, bet touw voort= zet, van den eenen boom tot den anderen voortlopende „en 200 verfebeyde bomen t° zamen vlegtende , en tuf]chen beya den met grootte bogten bangende y zoo dat men de eene Zonder de andere miet omvellen kan, gelyk wy boven van meer "bofcb-tousven verhaald hebben. Als men "t ou wil afs kappen „zoo baald mien ’t eerft gekapte eynd fberkelyk aan, dan kan ment Bebeele touw aftrekken „als bet niet te zeer in de takken der boomen verwerd is, anders moet "er ie- mand op deg boom klimmen „en "t 2elve los kappen ; maar als de touwen van verfcheydeferuyken over en door mal- kander lopen; zoo- geeft bet een wonderlyke verwerringe, wadr uyt men dan qualyk een Bebeel touw halen kan} maar moet bet met ftukken wan 2 of 3 vademen vergaren, Dit touw maakt, dat de boffcben en wilderniffen van In- dien moeyolyk door te wandelen zyn, als beflaande een vry rooter plaats dan de voorgaande Catti Cattis, en bet is “hem niet genoeg met voornoemde doornen gewapend te zyn, maar: zommige zoorten hebber daar en boven noch ¿baakjes aan de bladdragende takken, dewelke in de klee- ren vaft rakende , een geweldige fcheuringe maaken. Het touw van den oorfpronkaf , tot-de lengte van ome ' “trent 15 voeten, is met een fcbor(fe bekleed , omtrent sten : vinger dik jen van buyten digt bezet met dunne:regte doorens , als fyne Naalden ‚doch zoo ftyf niet alsan de «takken des ftruyks. Van daar af beginnen de takken met beurten tegens malkander ftaande , in de wydte van 3 a ‘4 voeten, daar aan de bladeren flaanyzynde de tuffcben- -plaatzen meeft bloot van doornen.» Onder de voor/cbrevé yeborffe leyd bet regte touw , datemen eygentlyk Rottang moemd , omtrent een duym diky-zommige rond , zommi, “wat kantig , met een of 2 wytfleekende ruggen y verdee ‚in leden van 2 a 3 fpannen’, zommige ook 3 voeten lanky gemaakt van een zeer taaye en: biesachtige, niet te: min dichte fubftantie , daar de fubtile gaatjes van beteeneeynd tot bet en gaan y bet. welk men Zewaar word gals men aan 98 tilia foraminula ab una ad aliam extremitatem excur- runt, quz deteguntur, quum ad unam extremitatem faliva applicatur , & ad aliam partem quis flet, tum bullule excitabuntur. Recens hee Rottanga externe valde vifcofa eft, fi tangatür , licet nullus in to detegatur mucus, qui fenfim, fi cum arena & aqua poliatur, perit. Male note eft, fi tali Rottanga alicujus nudum feriatur cor- pus, quum cutis inde intumefcat, acfi adulta foret , immo aliquando inde exulceratur. Viridis hzc Rot- tanga pro lubitu infle&i. poteft, fumo vero exficcata eandem fervat formam, unde quum ad baculos ad- hibere eam velimus, qui manibus geftantur, pondus ipfi adpendendus eít per menfis fpatium ,. vel recto afferi adligandus eft, ac fumo exponendus eft hic Rot- tangzg. baculus, : j ruétus raro in confpectum veniunt, unde & multis incolis incogniti funt, nec provenire videntur, nifi in vetuftiffimis penitus fruticibus, nec etiam omni anno; atque hi-excrefcunt ex racemo ramofo utiin Pinan- ga arbore ex centro füperiorum ramorum , qui funt nodi quafi rotundi , elegantes , & fquamofi , ex cancel- latis formati fquamis , clegantiffimo ordine in obliquis & cruciatis diftantiis locatis» quique magnitudine ae forma differunt juxta diverfas fpecies, - Ex fune detruncato. limpida exftillat lympha cum ftrepitu quodam , potabilis.: & grata iis in. locis, in quibus deficit aqua, fed faporis quodammodo eft fil- veftris; ac: capiti. molefta, & gravis , fi nimium potetur: Poft hujus lymphe ftillicidium ad detruncatam extre- mitatem gummofa. quadam . fubftantia: ac vifcofa ad- haeret, que ruffa exficcatur. Radix componitur ex plurimis craflis, rectis , & du: tis fibris , aréte adunatis 5 & perpendiculariter depen- tibus, que tamen in nullos regulares articulos-divife funt , quales. in. ftipitibus obfervantuf , qui,Rottang feu baculi Japoneníes vocantur y quique nom funt ra- dices Rottangarum., fed degenerati ftipites Índicz a- rundinis Bambu dicte, uti id libro fexto innuimus. o Ux jam ad ulteriorem perveniamus deferiptionem , Rottangas dividimus , quas in Amboinz regionibus obfervavimus, in fex fpecies preter binas tresve exo- ticas fpecies, quas in tranfitu loco fuo defcribemus. Sex vero indigenz fpecies funt, primo Palmijuncus Calapparius, Rottang Bezaar feu Calappa, que hujus capitis materia eft, fecundo Palmijuncus niger, Rot- tang Itam , tertio Palmijuncus albus , Rottang Puti, quarto Palmijuncus verus, Rottang, Tunis quinto Pal- mijuncus: viminalis, Rottang Fava , fexto A equeftris , Rottang Tsjavoni. iwi Take Primo. Palmijuncus Calapparius , prima ac, maxima fpecies crafüiffimum gerit funem , qui ad fummum bra- chii craffitiem habet, atque denfis ac fubtilibus fpinu- lis armatus eft. Hujus folium ultra fesquipedem lon- gum eft, ultra pollicem latum, obfcure virens nec fplen- dens, in tres fere protuberantias per tres nervos. di- vifum ; quorum medius fupra eminet , cuncti autem in- ferius obfiti funt fubrilibus, fufcis ac mollibus fpinu- lis inftar pilorum. In ramis prope quodvis tertium folium incurvi, firmi, ac pungentes bami locantur. , Funis hic admodum longus eft, fed incurvus , mul- seriei. m inflexus „ ac facile per longitudinem fif- ras patitur „unde ad nullum opus aptus vel-utilis eft. „Folia in ramis deorfum. pendent uti in Calappo „ac cunctis arundinum fpeciebus. Ex primarii funislatere peculiaris excrefcit ftriatus ac lentus ramulus, qui ma- jori quafi adpofitus eft,ac craffo cortice tamquam va- KS obduêtus: Hic ramulus brevibus quoque & mol- ibus-fpinulis obfitus eft ,- dividiturque in plures alios laterales petiolos inftar racemi Pinange , eftque binos ac binos cum dimidio pedes longus, cui fructus infi- dent nullo calice contenti, non autem adeo: denfe quam Sagueri fru&us ; quivis autem peculiari infidet petiolo. . Hi: vero «fant rotundi nodi , vix pollicem crai, perfecte fphe: ice, quivis autem nodis videtur compofitus ex mul- tis. cancellatis fquamis feu lamellis ¿non dehifcentibus fed ar&te (ibi adunatis, & unicum conftituentibus pu- tamen. | Hi cancelli apice fuo feu angufto angulo de- orfum vergunt, contra naturam aliorum fquamoforum fructuum , atque adeo regulariter locantur, ut ipforum ore obliquas forment lineas, fefe invicem decuffantes. Ab ipforum parte fuprema fulcus feu fiffüra decur- tit deorfum per mediam cancellorum parte; que ta- men non omnino inferiorem adtingit partem. , ; kÉÁ. Hi almijuncus : fici, excepto prominente obtufo /j HERBARILAMBOINENS IS, Liber VIL cap; LUE aan "t eene eynde wat fpeexel kleeft, en aan ’t ander ine blaaft , 200 zal men bobbelen vien opvaren. y H De verfche Rottangb is van buyten vry wat kleeverig in ’taantaften, boewel men niets daar aan ziet , bet welk metter tyd, en door "t fchuuren met zand en water y Uer- gaat. Het is niet goed met zodanige Rottang iemand op "t bloote lyf te flaan, want zy doen de buyd opfwellen, als of ze verbrand was „zomfyds ook [weeren. De groene Rottang kan men buygen zoo men wil, maar in de rook gedroogd , blyft ze fbyf „zoo als ze is; dierbalven als men ze tot-flokken wil gebruyken in de band te dragen, moet men xe ophangen met gewigt daar aan, een Maand lang; of tegens een regte latte binden, en in den rook leggen.:> De vruchten ziet men zelden; weshalven die ook veele Inlanders onbekend :zyn en bet fcbynd ‚dat ze niet voortkomen dan aan volkomen oude firwyken,en dat noch niet alle Saar. Dezelve komen woort aan een getakte tros; gelyk aan den Pinang-boom, uyt den fcboot der voorfte takken , zynde ronde , cierlyke, en fcbubachtige knopen van ruytformige fcbilferen: gemaakt , die zeer ordentelyk in febuynze ryen en kruyswys over malkander lopen ; doch in ell: en gedaante verfchillende na de ver /cbeide zoortens Jyt. bet afgekapte touw loopt een kldar' water ‚met een gedruys dat drinkbaar is „en aangenaam in plaatzen, daar: men géen, water beeft, boeivel wat wild van finaak y eni bet hooft eenigzints befwarende , als men bet te veel drinkt.: Na "t uytlopen van dit water ,blyft "er.aan*tdoorgekapte eynü een gommeufe fubftantie kleven, die:ros befterft, - 5 De wortel is gemaakt van veele dikke regte y en barde Vazelingen , dicbt-by een gevoegt „ em tegt neergaande, doth geenzints in gefchikte' leden verdeeld , gelyk men zi aan de flokken „diemen Fapanze Rottang noemd , dewelke geenzints wortelen van Rottang 2:yn; maar veraarde ftam- men van't Indiaanfcbe riet Bambu, gelyk in-t Ode Boek. BEES Eet ONT eet SA erm SENE j den: worden: en bet is de regte Palmijuncus van de Fa wanen, welke in. de Schepen door gebeel Indiën omgevoert wert tot bet dagelyks gebruyk , waar van bier onder meer zal gezegt werden. En fchoon ik boven gezegt beb , dat bet anjcbe' geflagt van de balletjes -flruyken ofte de Catti atti der Indianen eygentlyk was uit de maagd/cbap van de Genifta ofte de Brem , evenwel is bet gebruyk van de Palmijuncus ofte de Rottang, te weten om te binden y meer overeenkomftig met bet Sege Rothem :enik beb dit geflagt Palmijuncus genaamt , om dat bet een Lë mengde gedaante en natuur beeft van de Indifche Pt boom, en de Biezen , want bet is anders niet dan de In- difche Palm-boom ofte de Caladous in een bies verandert. N 2 _ Plaats, zoo HERBARII AMBO ^ Locus, Diverfe Rottang fpecies in India crefcunt extra Gangem per totam Cherfonefum auream, at» ue inde per Sumatram, Javamque usque in cunctas Orientales aquofe’ Indie infulas. Prima fpecies hoc in capite defcripta in Amboinz locis crefcit, ac po- tifimum in Hitóes ora, raro autem ac fere nunquam in Leytimora. Circa litus nolunt crefcere, fed fem- per in montibus, altisque filvis, ubi arbores adfcen- dere poffunt, que enim per terram. prorepunt in planis campis, & litoribus inutiles cenfentur. Ufus. Hujus juncez arundinis ufus in India adeo familiaris ac neceffarius eft ad fupellectilem dome- fticam , ut provincie hac deftitutz ex aliis locis eam petere cogantur. Generaliter autem infervit ad ques vis ligamina & texturas, uti id infra ad quamlibet notabitur fpeciem. Hzc prima fpecies fere nulli alii infervit ufui, nifi quod ejus fubftantia tenera & de: licata Palmyta di&a cum exteriore cortice fupra carbones ignitos torreatur , vel in aqua ebulliatur, ac dein depuretur, minutimque confciffa cum pipere & jure carnium fricetur, quod delicatum prebet olus inftar aliarum Palmytarum. In Bourone aliisque lo- cis, in quibus Pinanga non crefcit, hujus fpeciei res centes nuclei ejus loco adhiberi poffunt. Inter Europzos fcriptores, quot ad manus meas pervenere, hucusque nullum obfervavi, qui Rottan- gam defcripferit, immo ne Garzias & Chriflopb. Acofta ujus mentionem faciunt , quum tamen ejus baculi er multos jam annos in Europa innotuerint, cujus forte folummodo cauffa eft, quod in remotiore In- die parte, & longe diffitis crefcat montibus, quos raro frequentaverunt Europei , antequam. quasdam jam fub inperium haberent regiones. Solummodo jn Dodonei adpendice cap.47. nov. edit. quaedam con- memorantur hujus arundinis fpecies, fed obfcure & a admodum, quas Lectori fequenti modo ex- licabo. - RGA P Primo ‘Asche Indicus porofus, dicitur effe arundo tenuis , inftar farmentorum flexilis, lenta , fortis, fla- vefcens, glabra , in quosdam diftinéta articulos, qui tamen aliquando ad vifum non adparent , quorum qui- dam quatuor vel plures pedes longi funt , Afparagi craffitiem habent vulgarem. Atque hzc eft Rottang feu arundo Javanica, que per naves devehitur ad Corbiculas & farcinas vinciendas. ~ Secunda eft;arundo Indica , incredibilis longitudinis, ac crefcit in infüla Sumatra, que fefe circa arbores ita infle&it , & circumvolvit , adeoque longe prorepit, ut Roo es enee orgyarum longitudinem extendatur, ita ut ejus initium vel finis indagari fæ- e nequeat , queque adeo lenta & tenera eft , ut cum ea Cupe & dolia vinciri poffent, eftque vulgaris a- rundo Rottang Puti di&a, que infra defcribetur. ` Tertio. Arundo Indica arborea a Clufio defcripta, eft Arund-arbor Vafaria, feu magna Bamboes fupra li- bro fexto defcripta. Quarto. Canna de Bangala a Pyrardo exarata , eft ea- dem ifta magna arundo. . Quinto. Reliqua Bengale arundo haud craffior eft latitudine quatuor digitorum, putat in diametro, al- tiffime excrefcens, adeoque lenta, & obfequiofa ac fungofa; ut una pars ad alteram infle&i poffit fine ulla disruptione , attamen eft dura ac firma, eadem- que iterum magna iftà arundo. Sexto. Rottan fpecies eft arundinis in Bengala quo- que crefcens , haud eraffior minore digito, queque jnfle&i poteft inftar viminum Salicis, formam habens modumque crefcendi Be fimilem: Eftque hzc pro- prie minor Rottang fpecies cum Aracanenfi conve- niens, de à vide infa. | o 'eptimo. Arabie ac Judaiez regionis arundo ab A- rabibus, uti Bellonius kit: adh ibecar ad jaculato- ria, haftas, atque levia manilia‘ex ea formanda. Eft- ue maxima arundinis plumofz fpecies , cujus mino- rem in hisce terris habemus fpeciem füpra libro fex- to defcriptam. AS E Oftavo. Arundo far&a feu Naftos eft toxica Theo- pbrafti, quum medulla fit repleta, minimaque arun- dinum fpecies eft in Afia , Syria, & Tartaria que utiles = ad haftilia & pri ex ea formanda, eft- ue eadem, que arundo noftra plumofa, oc. ci Ze xs plumofa, Supra loc. cit. Nom, INENSIS ` Liber VII cap. EMI, Plaats, Verfcheide zoorten van Rottamg: waffen in. Ina dién,buyten de Ganges, door den gehelen Cherfonefüm Aus ream , en van daar door Sumatra, Fava, tot in alle de Oofterfebe Eylanden van Water-Indién. De eerfte zoorte in dit Capittel befchreven ‚vind men in de Amboinfche quartieren, en wel meeft op "t Land van Hitoe ; maar weinig of niet op Leytimor. Omtrent Brand willen ze niet waffen , maar altyd in:’t-gebergte „en "t hooge Wout, daar xy bomen konnen oplopen, want die langs de grond kruypen op vlakke Velden en firanden, werden voor one deugend gebouden. Gebruyk. Het gebruyk van dit biesagtig riet is in In. dien zo gemeen en nodig tot bet dagelykze buyswerk y dat Provintien daar van verfieken xynde , dezelve van andere plaatzen moeten: eifJcben. Het diend in "t. gene- raal tot allerley bind en vlegtaverk , gelyk bier onder by ieder zoorte zal gezegt worden. Deze eerfte zoorte diend Jebier tot niets, als dat men baar Palmyt met de buy- tenfte fchor(Je op kolen brade , of in water opkoke , daar na feboon maake, en kleen gefneden, met peper en zop Rove; "t welk een fmaakelyk moes geeft, gelyk andere: Palmyten. Op Bouro, en plaatzen, daar men geen Pi- nang beeft, kan men de verfche korls van deze xoorte in deffelfs plaats nuttigen. Onder de Europifche Schryvers , zoo veel my ter band Zyn gekomen , bebbe ik tot nog toe niet gezien , dat iemand van de Rostang gefcbreven bebbe , ja zelfs in Garzias en Chriftoph. Acofta niet, daar nogtans de flokken nt al lange jaren in Europa zyn bekend geweeft , waar van miffcbien de oorzaak is , datze alleen in ’t verdere Indiën en afgelegene gebergten waft , daar de Europianen zelden been quamen , al eer zy eenige Landen overwonnen bad- den; alleenlyk in de Appendix van den-nieuwen Dodo- neeus cap. 47. werden. eenige zoorten. van dit riet afge- maald , doch zeer donker en confues’, dewelke ik den Le: zer aldus uyipluyzen, en uytleggen xal. : 1. Juncus Indicus porofus, werd gezegt te:zyn een dun riet, als teenen , taay, buygfaam, Bert: bléek-geely lad, met ettelyke leden. afgefcheyden , die zomtyds niet enbaar zyn, zommige vier of meer voeten boog , zoo dik als een Afpergie. Dit is de Favaanfe Rottang die inde m uytgevoerd word om korven en pakken daar mee e binden. S 2. Is bet Indifche riet, van ongelooffelyke lengte , waft op "t Eyland Sumatra, dat zig ees er de ath d vlegt en wind, en 200 verre kruypt, dat een vam deze rieten zomtyds meer dan 300 vademen lank werd , 200 dat bet begin of eynd daar aan niet te vinden is ,'t welk 200 taay en flerk is, dat men kuypen en :tonnen daarmede zoude kunnen binden, dit is de gemeene Rottang Puti, bier na befchreven. 3. Arundo Indica arborea , of boomachtig riet van Indiën , by Cluf..befcbreven , is de Arund.arbor Vala- ria, of groote Bamboes , bier boven in ?t 6de Boek befcbrt- ven. GE 4. Canna de Bengala door Pyrard be nis dee zelfde „groote Sage a — 5. Ander riet van Bengalen is niet dikker dan vier duy- men breed, by wil zeggen: in den omloop , zeer boog op- Jebietende , 200 taay-en voosachtig , dat men bet eene eynde tot bet ander kan brengen, zonder te breeken, nogtans wel bard em ftyf. Dit is wederom de groote Rottang- 6. Rottan is een geflacht van riet , ook in Bengale waffende , niet dikker dan een kleine vinger ,'t«velk buygt als wilge ryzen of teenen, van gedaante en maakzel als het voorgaande. Dit is een kleender port ome MM met de: Aracanfe overeenkomende ‚waar wan ziet bierna (COT. Riet oan Arabien en "t Foodfebe Land’, word van de Arabiers , zoo Bellonius /cbryft ; gebruykt y om daar van Werp-ftokken, Favelynen, Schigten , en lichte Lan- cien te maaken, Dit is bet groot fe flag wan. Pyl-riet, waar van wy een Kleine zoorte in deze Eylanden bebben, mede int Ode Boek befcbreven. ES gen 8. Arundo far&ta of Naftos, is de toxica Theophra- fti, omdat bet met merg gevuld is „en de kleenfte van deze rieten in Afien, ‚Syrien, en Tartarien dienfti 2 om daar ftraalen of Werp-pylen van te: maken. Dt bet *zelfde met ons Indifche Pyl-riet , loc. cit. befebre- VEN. i 9. 4% Lag. 102. NIX S QA So EN > Ga Sc TAS DP — VIL Bock, LIV-Hoofi. AMBOINSCH KRUYDBOEK. tot Nono. Alia Arundo Indica far&a.adhibetur etiam, ut ipfi incumbamus, ut & etiam ad haftilia & miffi- lia, multos gerens articulos & nodos protuberantes, eftque denfiffima.ac folida; lignofa, glabra, polita, dura, & fplendens, ex ruffo variegata per longitudi- nem, & ob(cure fpadicea ; dentibus quafi & fiffuris notata inftar ferre. Hec eft arundo feu Baculus Fa- ponenfium, quam Scriptor defcribit forte incruftatam, vel pigmento quodam obductam, naturalis enim ip- fius color eft pallidus, ftramineus, feu feftucaceus, non vera eft arundo, fed, uti fupra innuimus libr. 6. cap. 8. funt ftipites degenerati Bulu Swangi in. Japana & Sina crefcentis, eftque vulgari in: ufu per Indiam, in Suratta autem adulteratur feu componitur ex duro quodam ligno tali modo excifo ¿ quodque ineruftatur obfcure fpadiceo Colores . % Decimo. Alia arundo. Naftos. Indica flexilis facile infle&i & incurvari poteft.; eftque glaberrima, po- lita, & fplendens, flavefcens, lignofa, & dura, inftar prioris farce , craffitiemque habens. penne Olerine vel Anferinz. Eítque hee-arundo Palimbanenfis , qua. hodie. manibus geftatur, ac poftea defcribetur - in fubfequentibus. Tabula Ouingüagefima Prima Ramum exhibet Palmijunct Calapparii cum fru&ibus a fè- paratis. ‘ PER OBSERVATIO. Peculiares hæ fübfequentes plantea nullis. aliis diftinéte fuere obfervate auctoribus , in P/ukn. autem Amaltbeo p. 9. conmemoratur Arundo Rottan di&a, ex cujus vimini- bus fedilia conficiunt Indigen#, que harum fine dubio erit fpecies, uti & ille, quein Hort. Malab. tom. 12. Tab. 64; 65, & 66. obcurrunt,cum quibus convenit Arundo nucifera Ro- tang dicta, fru&u fpadicei coloris , ftriis purpureis venufte teflulato Plukn. Alm. p. 53. ubi vide reliqua, nec non Thef. Zeyl. p. 36. &c. Varië porro arundinüm exoticartim fpecies recententur in S. Dale Pharmac. in 4to. pag.290 & 291. © EEE >. Ander Indiaanfch gevuld riet, Arundo far&ta In- dica, werd ook gebruykt,om. daar op te leunen en fteu- nen, zoo mede om Schigten en Werp-pylen daar van te maaken , heeft veele knopkens of kniekens; ep uytfteeken- de knobbelen, zeer digt en vaft ,, boutacbtig , efen, glad, hard , ende blinkende , met ros gemarmert in de: lengte 5 Caflanje-bruyn, donker , vol tanden en kerven; als een Jaage. Dit is de Fapanfe Rotiang ‚die den Schryver mif- Jebien verlakt, of met eenige verwe beftreken , gezien heeft , want baar natuurlyke coleur is bleek of ftroo-geel. Het is geen eygentlyk riet, maar gelyk wy boven in 't 6de Boek, cap. 8. gezegt bebben ; veraarde flammen van Buli Swangi, in Fapan en Sina waffende, xynde nog een gemeene dragt in Indiën, boewel ze in Suratten na- gebootft , en van eenig bard bout. op diergelyke manier uytge/neden, en donker-bruyn verlakt werden. 10. Ander Indiaanfcb buyg faam gevult riet ,in’t Latyn Arundo Naftos Indica flexilis , is gemakkelyk om te buy. gen en krommen , zeer effen „glad, en blinkende ‚geel, bout- eng: en bard, gevuld als het. voorgaande , zoo dik als een Zwane of Ganze=fcbaft. Dit 1s de Palimbanfche Rottang, die men bedensdaags in de banden draagd , en in °t vervolg befcbreven werd. De cen- en vyftig fle Plaat Vertoont een Tak van het Calappns Palm-riet, met zyn af- zonderlyke vruchten 2. AANMERKING. Deze byzondere planten zyn van geen andere Schryvers duydelyk ofte onderfcheiden verhandelt, ofte aangemerkt geweeft, alleen wert in het Amalth. van Plukn, 9439. ver- meldt de Arundo, Rottang genaamt, uyt welkers tienen de Inlanders zittingen maken, welke zonder twyffel van dezen een mede-zoort is, als meede die geene , welke in de Hort. Malab. tom. 12. Tab. 64, 65, en 66 voorkomen, met welke overeenkomt het Neut-dragende Riet, Rottang genaamt, met een Caftanje-bruyne vrucht, die geruyt en met purpere ftreepen afgedeelt is in Plukn. Almag. p. 53. alwaar het ove- tige ziet, als mede in de Tiet Zeylan. p. 36. Ge, . . _ Verfcheide zoorten van vreemde Rieten werden verders vermeldt in de nieuwe Pharmac. ip 420 van, 5. Dale p. 290 a ee CAPUT QUINQUAGESIMUM QUART UM. - Palmijuncus niger. Rottang Team... C Ecunda Rottang fpecies eft nigra, & cum antece- AP dente: craffiffimum gerit funem, eftque primo fru- tex, uti füpra indicatam fuit , „armatus plurimis longis, anguftis, mollibus , & ex nigro fufcis fpinis, quz facile abrumpuntur, atque in cute majorem ex- citant dolorem, quam abrupta tela: Ecbinometre Seto- fe, Bulu Babi dicta. (eds Funis hic externe: graminei feu viridis eft coloris, in longos craffosque articulos divifus , funis autem E non tantam habet craffitiem, quantam Rottang Zap nec tam bone note eft ad opera liganda ; quum fragilis fit , atque inregulares agat fiffüras. Rami late- rales, digirum craffi , & femirotundi in primario fune eodem modo locantur, quo in fübfequenti Rottang Puti, per binas vero fpithamas poft ortum breves ge- runt fpinulas arte fibi junêtas, reliqua ramorum pars erumque hamis deftituta eft usque ad fummam par- em quod cunétis fübfequentibus Rortang fpeciebus conmune eft. i Hujus fpeciei folia obfcure funt virentia feu nt. gricantia,quindécim,immo novendecim pollices longa, ultra quatuor pollices lata, per nervum medium fir- mumque findofa, qui füpra protuberat , ac per bi- nos minores laterales infra protuberantes , longis quo- que ac firmis pilis hitta funt^, tam ad oras quam in utraque ipforum füperficie, fed paulo minori copia, gum. in fubfequenti Rottang Puti , atque hinc gli- ; Fruêtus fimili in racemo excrefcunt quo illi præ- ‘cedentis Rottang Bezaar, paulo majores fed'ejusdem forme ac plerumque virefcunt; nullis purpureis weg E culis LIV. HOOFDSTUK. Het fivarte Palm-riet. [^w E. tweede zoorte van Rottang is de warte „en naaft de voorgaande mede de dikfte van touw , eerft een Brut, gelyk boven gezegd is, gewapend met veele - lange, doch ranke; weeke , en fwart-bruyne doornen , die liebt afbreeken, enin de buyd al zó zeer doen als de af- gebrokene pylen van de Echinometra Setofa , Bulu Babi Het touw is van buyten gras-groen , in lange diffe lé- den verdeeld, doch bet touw zelfs is zoo lang niet als dat van Rottang Puti, ook verre zoo goed niet tot bet werken , om dat bet bros is,en ongefchikt fplyt. Dezyde- takken y 2ynde een vinger dik sen balf rond, flaan aant booft-touw , op dezelve manier als aan ’t volgende Rot- tang Puti', doch een paar [pan agter de oorfpronk , beb- benze korte doorntjes digt by een, de reft van de tak is ‘mee/t zonder baken, tot aan de uyterfte fnebbe , alle vols gende Rottäng' xoorten gemeen. De bladeren van deze zoorten zyn donker of fwart- groens 15 én 19 duymen lank, ruym 4 duymen breed, geplooyd miet een ftyve middel-zenuwe , die boven yyte puyld, en 2 mindere ter zyden , die beneden uytpuylen, met lange flyve baayren bezet , zbo wel aan de kanten, als op beyde vlaktens, doch wat minder als de volgende ‘Rottang Puti, en daarom gladder. aft " De vruchten komen aan diergelyke tros voort ; als, aan de voorgaande Rottang Bezaar, wat groover , maar van eenderley fatzoen, blyven meeft groen zonder de purpere IEN S plekken roo HERBARIL AMBOINENSIS Liber VIL up. LW: culis notati, nec ficci vel maturi adeo flavefcunt , fed magis ruffi unc, interiores nuclei funt uti in réliquis arundinibus feu Rottangs. : Detruncatus funis copiofiorem effundit lympham quam relique fpecies, que fatis dulcis eft ac pota- bilis, atque in extremitatibus amputatis copiofum lentumque concrefcit gummi, quod tamen non in- durefcit. . Nomen: Latine Palmijuncus niger. Malaice Rottang Stam. Amboinice Ua Mette „ob nigricantem foliorum colorem, ac tenere recentisque arandinis, Quidam Malaice:hane vocant Rottang Tubu. Amboinice Ua Tebu, hs e. arundo Saccharifera ob dulcem lympha iftius faporem , ni modo ejus fit fpecies. Locus. Non obcurrit in Leytimorz regione , fed uti plures alia fpecies ad borealem plagam finus Am- boinenfis, atque in Hitóes ora, prefertim circa flu- vium Ayer Guru Guru. Ufüs. Hee nigra fpecies in re domeftica ac fupel- leétile paucum habet ufum , quum in fila nullo modo conteri poffit, atqué adeo inregularia det ramenta & fiffuras, ut:nulla fubtilia vimina vel ligacula ex hoc formari poffint, excepto quod. rudiores. feneftras.& fedilia ex ipfo texant, que tamen difficulter depurari poffunt , quum per. fiffuras orasque acutas alicujus manus facile ledant & findant, ex integris vero ba- culi formari.poflunta , - | Alphurenfes ejus ftipites in arundinibus excoquunt; findunt, & corbulos ex iis nectunt. Ipfius medulla feu fubftantiatenéra Palin yta diéta eodem prieparari poteft modo, quo illa precedentis Rottang Calappa, fed paulo amaricat. Tabula Quinquagefima Secunda E Rámum exhibet Palmijunoi nigri cum fru&ibus aa fepa- 4 ratis, ` ET ; S As G > 295 SE o 8% plekken , en befterven ook geenzints zoo ligt-geel, maar roffer ; de binnenfte koris zyn gelyk aan andere Rottangs, Het afgekapte touw geeft rykelyker water dan de an. dere zoorten , redelyk zoet, en goed om te drinken, en aan de afgekapte eynden zet zig mede veel taaye gom’, bet welk niet bard word. Naam. Jn ’t Latyn Palmijuncus niger. Maleyts Rot- tang Itam. Amboin/cb Ua Mette , na de /wart-groene coleur van de bladeren , en bet verfche riet. Zommige noemenze in ’t Maleyts Rottang Tubu. Amboin/ch Ua Tehu, dat is Zuyker-Rottang , na de zoetigbeid der wa- ters, zoo bet niet een byzondere zoorte daar van is; Plaats. Men vindze geenzints op °t Land Leytimor ; maar gelyk meeft alle andere zoorten aan de Noordzyde van den Amboinfchen Inbam, en op °t Land van Hitoe, inzonderbeid omtrent de Rivier Ayer Guru Guru. Gebruyk. Deze fwarte zoorte beeft in "t buyswerk weinig gebruyk om dat ze baar geenzints tot touwen dra- yen laat, em ook zoo ongefcbikt fplinterd, dat men geen fyn bindwerk daar van maaken kan , bebaiven om groove ramen en fioelen daar mede te fcberen , maar zy yn moeye- lyk fcboon te maken, dewyl ze in bet fplyten met bare Jcberpe kanten iemand zeer ligt in de banden quetzen en Jayden, Anders uyt de gebele kan men bandftokken maken. De Alpburezen kokenze in Bamboezen, fplytenzé en vlegten bare MafJaketes (dat zyn bare eetkorven ) daar van. Haar Palmyt kan men ook tobbereyden als die van de voorgaande Rottang Calappa, doch vald wat bitter; Sp De twee- en vyftig fre Plaat Vertoont een Tak van het fwärte Palmarier , met deszelfs vwrogren 4.4 afzonderlyk. = I CAPUT QUINQUAGESIMUM QUINTUM. Palmijuncus albus. Rottang Puti. ES vulgatiffima & ufftatiffima fpecies hic im Amboina eft Palmijuncus albus , feu Rottang Puti, quam hinc exacte defcribemus, ut per eam re- A lique meljus dignofcantur., . I Ejus frutex ramos generat longiffimos,a duodecim ad quindecim pedes altos; Fruticisque hujus {pine ipfis infident ramis, in ipforum nempe dorfo, Ka, que firme, in obpofitis ordinibus locate nunc bréves. nunc longiores fibi invicem mixte. er .. Ex hujus fruticis centro verus excrefcit funis , qui Rottang vocatur, qui primo longum acutumque re- fert cornu, in altitudinem duodecim immo quindecim P excrefcens, antequam in laterales fefe expli- ce@famos, ac plerumque fpinofo obducitur cortice, cui {pine transverfalibus in ordinibus infident, fed breviores quam in'ipío frutice, tempore hic cortex decidit, tunique genuinus Rottang denudatur & gla- ber eft, circa inferiorem ftipitem brachium craffus, circa extremum vero fpinofus hic cortex undique re- manet, . r7 i Funis hie, altiffimas adfcendit arbores , & ab una ad aliam tranfit, non fefe circumvolvens, fed ipfo- rum ramos. percurrens, atqüe iis quafi incumbens, in quibus tamen adeo intricatur, ut vix extrahi pof- fit, ab eos centum immo. centum & quin- ' juaginta orchias. longu: Së um i igi e us, & duobus ol a A bos E In ipfo ine; uti dicum eft , null E ur fpi- nz, nifi ad ramorum ortum , qui in hoc fune in va- gina tanquam in canali locantur, cui vagine {pine uoque infident in transverfalibus ordinibus pofita: ed breviores illis fruticis. Buc. z Porro hic funis plerumque craffiusculo obtegitur cortice , ultra culmum ac infra femi digitum minimum craffus, externe ex viridi flavefcens „ac latis albisque maculis variegatus , acfi avium fimo eflet conmaculatus, fub LV. HOOFDSTUK, Het witte Palm-riet. + de.andere daar ná te reguleren. Zyn rn ed de Long fe takken, van 12 tot 15 voeten boog. De doornen des fbruyks zitten aan de takke zelfs yte weten op bare ruggens , en zyn ftyf , in dwerf]e yen ftaande, lange en korte door malkander. Uyt bet midden dezes ftruyks , komt bet regte touw voort, bet welk men. Rottang biet, zynde eerft als een lange fpitze hoorn, tot de boogte van 12 a 15 voeten, eer bet zig in zyde-takken verdeeld , doorgaans met een ` doornachtige fcborffe bekleed, daar aam de doornen over- dwers.in.ryen flaan, doch korter dan aan den firuyk , - -metter tyd vald deze fcborffe af , en dan blyft.de regte Rottang blood en glad, omtrent “den onderften, flam. een arm dik , maar omtrent "t uyterfle blyft die doornachtige Jchorf]e-daar rondom zitten. . -. ; - Dit touw loopt de boogfte boomen op , van den eenen tot den anderen, niet omflingerende , maar door derzelver takken lopende. , en daar:op als ruftende, egter loopt "i daar in 200 verwerd, dat men ze yk aftrekken kan y van 80 iot 100 en 150 vademen lank, en doorgaans 2 vingers dik, en met 2 donkere ruggens. Te Aan *£ touw zelfs, als gezegt , zyn. geen doornen, be- Pp e oor/pron& der takken , dewelke aan 't touw in een fei JLaan mede doorns in dwerze ryen, doch korter dan die van den firuyk, Ss Se ro. Voorts 1s bet touw doorgaans bekleed met een dikach- tige fchorfJe , ruym een firoo-balm , en beneden een $ pink dik, buyten geel-groen, en gefpikkeld met breede witte plekken „als of bet met Vogeldrek befpat was; daar SE a E derde gemetnfte en gebruykelykfte zoorte in Ame 1 boina, is de Palmijuncus albus, of Rottang Puti, : daarom wy die wytvoerlyk zullen befcbryven , om ` als in cen Beute liggen „en aan dezelve fcbede ` Vil Beck LV. Hoofi?. +: AMBOINSCH KRUYDBOEK. 163 fub hoc proprie locatur fubftantia illa nobis Rottang di&a, fubrotunda , ac. binis obfcuris dorfis notata , primo albicans ¿ fed ficca in gilyum feu hepaticum tranfit colorem, efítque magis flexilis ac lentior præ- cedente fpecie, unde & in operibus ufitatiffima eft. Ad diftantiam fesqui vel binarum orchiarum funis hic laterales, emittit ramos ,. plerumque . alternatos , interdum etiam inordinatos, qui ad ortum, uti di- ctum eft, fpinofi funt, atque vaginz incumbunt , uti in Sagu arbore. Ab iplorúm. ortu per quatuor vel quinqué pedes nudi func, fupra plani, feu parum ex- cavati; infra rotundi , orisque: ferratis notati, inftar illorum Lontari; Reliqua ramorum pars, ex qua fo- lia excrefcunt, fex pedes longa e(t , atque in dorfo ad certam diftantiam, binas, tres ,i quatuor incurvas gerit {pinas feu. hamos , uti in nugis filvarum , fed majores. Folia novendecim & viginti pollices longa funt , di- gitum lata, firmoque ac medio riervo longitudinali notata s-qui-fupra protuberat., bini infuper alii mino- res laterales infra protuberantes folium. hoc finuofum conftituunt,. quale eft Pinangz folium, Ab utraque parte pilis hirtum eft, molles. referentibus fpinulas , que apices feu glumas referunt ariftarum Secalinarüm, ‚fed non ita firme fünt;. 3... T ge Ramorum extremitas; in longum excurrit apicem uinque fexve pedes longum, ftriatum , & foliis de- icutum j qui tamen plerumque curtis armatur fpinis &.hamis ; „quibus facile adharimus , atque ‚hi -hami fefe usque..ad foliorum .dimidiam extenduht partem in ramo , reliqua autem inferior, pars glabra eft, ra- morum. vero ille extremitates .periculofiffimz -funt $ difficillime illis, qui filvas hasce perambulant. Menfe- Novembri feu. in initio ficci anni temporis funis-hic perfectos, circa extremam ramorum partem, atque ex ipforum alis germina profert ‚ex quibus fru- tus excrefcunt fere eadem forma, qua Sagus, totus enim corymbus binas ulnas longus 3i atque inferius tantum ex uno conftat ramo , planiusculo, ac fpinis copiofis armato ; excepta parte quadam fpithamam circiter longa, que trunco adjacet tanquam fulcrum. Primarius bic ramus feu corymbus.ex vagina produ- £tus ad quodvis latus fefe dividit in quinque fexve Jaterales ramos alternatos ; fpithamam circiter longos, atque hi iterum in. minores ramulos. Hisce. infident incurvi quafi digiti feu cornua, angufta, planiuscula, ultra digitüm longa ; ad oras ferrata „atque ex fqua- mis 9 af. vid tur effe. compofita. Atque hisce fru- &us infident bini tresve fimul feffiles fere, qui infes riore fua. parte. caliculis fquamofis continentur, Fructus hi multo minores funt quam in binis prece- dentibus fpeciebus , paulo nempe majores officulo Ce- fafine , ex rotundo oblongi , ac porro eleganter cancel- lati, in brevem durumque apicem exeuntes , primo obfcure. virentes , dein cinerei, fub exteriore fragili putamine nucleus reconditur durus , niger , foraminu- ee obductus.ab utra opare uti in aliis fpe- ciebus., hic autem pre. aliis- hoc peculiare. habet , quod nempe ad unum latus ad tertiamcirciterpartem fit mollis: ubi & fenfim etiam -cariofus eft, A quafi exefus , que pars etiam decidit, tumque nucleus hic ab hac parte excavatus eft formam fere habens oculorum. Cancri. |... Fruétus hi quam proxime adcedunt ad illos Soeur fila- . ris feu Hacun ; cujus cancelli magis protuberant , & ad oras obtufiores feu rotundiores funt, magisque fuíci illis Rottang. Hosce.corymbos frugiferos binos ter- nosve fimul quivis profert. funis. Hac quoque. fpe- cies hoc peculiare habet ,. quod plures nempe ftipites feu. funes ex uno excrefcant frutice, immo fepe de- cem fimul numero tam juniores quam: adulti, quum precedentes tantum tres quatuorve fimul ad fummum producant, ac fubfequens unicum modo femper for- met Rh ud Amputatus hic funis fpumofam quo- que exftillat lympham , quodammodo potabilem , que tamen non tam bonz notz eft quam przcedentis fu- nis, queque caput quodammodo gravat. Ad ipfius extremitatem paucus quoque lentusque adheret mu- cus inftar pultis feu Papede , queque etiam nunquam indurefcit. Ejus fubftantia tenera, Palmyta di&a, ad cibum non adhibetur, quum nimis amaricet. Recentes ftipites feu baculi diu externe vifcofi funt, gratumque fpirant odorem ,acfi vernice quodam fuif- fent quondam obduêti, unde arena & aqua poliendi & depurandi funt. Nt Palmi- leyd bet geene men eygentlyk Rottang noemd: y. rond, doch met 2 donkere ruggens ‚eerfl witachtig „maar dege- droogde befterft vaal of lever-verwig , buyg famer en taa- yer dan de voorgaande zoorte „en daarom de gebruykelyk- Je in ^t werken. Op de diftantie van 1} en 2 vademen, geeft dit touw zyne zyde-takken uyt, meeft verwiffeld tegen malkander s of ook; wel zonder order , dewelke by baren oorjpronk , als gezegt , doornachtig zyn , en in een fcheede ruften , gelyk aan den Sagu-boom. Van baren oorfpronk zyn ze ; a 5 voeten blood, boven plärachtig , of wat wytgebold , van onderen rond; met gezaagde kanten; gelyk die van den Lontar-boom. De reft van den tak, caar de bladeren ftaan, is.6 voeten lank, en beeft op de rugge in zekere diftanties 2. 3 en 4 kromme doornen of baaken, gelyk aan de Praatjes , doch grooter. De bladeren zyn 19 en 20 duymen lank, een vinger breed, met een fiyve zenuwe in de midden y die boven uytbuyld, en noch 2 mindere ter zyden, die beneden Sai buylen , en bet blad gerimpeld of gevouwen maken, gelyk bet Pinang-blad. Aan wederzyden is bet met bayrtjes of weeke doorntjes bezet ,gelykendé de /pitzen aan de rogge ayren ; doch zoo fLyf niet. 5 Het eynde der takken eyndigt in een lange Jnebbe, 5 en 6 voeten lang , geftreept., en kaal van bladeren , dog doorgaans bezet. met korte doornen, en weerbaken , daar aan men ligt blyft bangen, en deze baken gaan wel tot de belft van de bladeren aan den tak, zynde de reft na agteren glad, en deze fnebben zyn bet zorgelykfle en mocs yelykfte voor die geene , die deze boffen doorwandelen, In November, of "7 begin van de drooge Mouffon, brengt bet -volwaffenetouw omtrent de voorfte takken , en uyt den fchoot derzelver zyne-fcheuten woort , waar aan de vruchten waffen ,:bykans.op het fatzoen als aan een Sagu-boom, want den gehelen tros is 9 ellen lank, en beftaat beneden maar uyt een tak , platcbtig , en gant/ch vol doornen, bebalven noch een ftuk van een fpan lanky ^t welk tegens de flam aanlegd als een voet, Dezen booft- tak uyt zyn febede komende, verdeeld zich aan ieder zy- de in: 5.-a-6-zyde-takken over en weer , omtrent een fpan Jamk , en-dezelve wederom in mindere takken, „Aan de: zelve [Laan kromme vingers of boornen , [mal , en platach- tig, ruym.een vinger lank „aan de kanten gezaagd „en ge- lyken van fcbubben C zamen gezette zjn. Hier aan zite ten de vruchten 2 en 3 by malkander, zonder fteelen s bebalven met "t agterfle in gefcbubde buysjes. Deze vruchten zyn veel kleender dan de beyde voorgaan- de jte weten wat grooter daneen Ker(Je-fleen , uyt den rone den wat lankwerpig , voorts mede aardig geruyt , met een kort bard fpitsje boven op , eerft doods-groen , daar na afch- graauw. Onder de buyten[le broji Jebaal, leyd een barde [warte korl, met blinde gaatjes onder en boven, gelyk in de andere zoorten:; doch deze beeft dit byzonders, dat by aande eene zyden ruym.voor een. derde week is, bet. welk-ook met ter tyd: vermolfemd , en uytvald.,en dan blyft de regte korl aan dezelue zyde een weinig uytges bold; 3. in gedaante van den fleen Kreeften oog. Deze vruchten komen zeer na overeen met die van Sa- gus filaris of Hacun, welkers ruytjes meer uytbuylen y en.-aan. de boeken flomper of ronder zyn. ook. bruynder dan de Rottang vruchten. Van zulke vrucht dragende troffen vind men 2 of 3 te gelyk aan een touw, Ook beeft-deze zoorte-dit eigen, datter veele Dommen of tou- wen wyt. een firuyk komen, te weten tot 10 fluks toe , jonge en oude „daar de voorgaande maar 3 of 4 ten boog- flen bebben, en de volgende noyt meer dan een ftam, zet. Het afgekapte touw geeft al meede bruyzend water uyt, enigzints drinkbaar , doch zoo goed niet als.’t woorgaan- de , en "t booft wat befwarende. Aan de:eynden zet zig ook een weinig taaye flym ,.gelyk FE sey die niet bard werd. Het Palmyt word tot de-kofi-ntet gebruyktz om dat bet te bitter is, Soca A De verfche Rottangs-ftaven blyven langen tyd Dest van buyten, en bebben een goeden geur, al of ze eertyds gevernift waren geweeft , bet welk men met Sand en water moet affchuuren. D 104 Palmijuncus bie albus habet quandam varietatem , que Latine mihi dicitur Palmijuncus graminofus. Malai- ce Rottang alea, & Amboinice Ud Laun Sebi vocatur, cujus folium eft minus , undecim ac duodecim polli- ces longum, vix minorem digitum latum, illi mino- ris Zingiberis fimile , quod’ cognomini dedit an- fam, ejus fpinz funt molles, albe, & vage , atque ad extremum rami foliofi,hami quoque locantur uti jn priore , qui veftibus facillime inherent. . Funis vero ipfe digitum circiter eraflus eft , ejusdemque cum priore fubftantie. Nomen. Latine Palmijuncus albus. Malaice Rottang Puti. Amboinice Ua Puti „atque cjus maxima fpecies Ua Ela & Ua Abun Tayn, h. e. avium feu palumbis fimi arundo feu Rottang, a dictis iftis maculis corti- cis, minor vocatur Rottang Alea. Amboinice Ua La- bun Sebi, h. e. Rottang foliis Zingiberis ob rationem füpra datam. iM Locus. In arenofis crefcit locis in Amboina , uti fu- pra notatum eft, multo autem vulgatior reliquis fpe- ciebus, atque a Baleya obeurrit per. Javam aliasque Occidentales regiones, licet quodammodo variet. Plu- rima ejus pars reperitur in Amboina ad Borealem ejus finus plagam ; in loco Laba dicto , ubi toti regioni fuum pr&bet ufum ac commódum , eftque mirandum, hunc fruticem non diu jam fuiffe. exftirpatum: Ujus. Hzc fpecies praefertim utiliffima & ufitatiffis ma ad quevis-opera liganda & texenda, uti ad fco- ‘bes Serien di&as „& corbiculas quasvis ;ad fedilia , cu- bilia, ut & loco minorúm funium in navibus adhi- betur Indicis precipue in illis ‚que Corre Corre vo: cantur, uti & ad baculos, qui manibus tenentur, & recti formantur , uti dictum fuit, adpenfo pondere, átque per aliquod tempus fumo exficcantur , quod lerumque etiam inítituitur in operibus recenter ela- ‘boratis , ut durabiliora fint. Manubria quoqae ex hoc formantur telorum, haftaruin, atque inftrumentorum "[oraneén dictorum , que in Zeylana aliisque locis eleganti vernice & pigmento obducuntur. ` =: Amboinenfis noftra arundo feu Rottang concolor eft, obfcüre nempe lutea, feu rava, glabra, & poli- ta, ac nullis circulis notata , diverfis autem figuris pingi poteft ac circulis , fi ftipites nempe recentes madefacta calce obtegantur , ac tali modo in fumo exficcantur. | Cavendum eft, fi quis recentém infle- &at Rottang , ne nimis prope admoveatur oculis , jum fubtilia diffiliant facile rämenta , què oculos tangentia ingentem éxcitant dolorem. Kä i ~“Amboihenfis Rottang non tam bone note, nec ita "durabilis eft ad baculos, licet fatis fit firma ac levis, ‘fed facillime etiam rimas agit y quum vetuftior fit, atque cum eo majorem infligamus ictum , quem in ‘finem “melius conducit Aracanenfis exotica, “vel fub- fequens fpecies. CS ina ficce hujus arundinis frufta fortiter fibi invi- cem adfricta tantas emittunt fcintillas, ut fubtiliora Cannabis fila incendantur, quod magnum prebet in ‘filvis commodum , fi ignis expetatur. d ua feparate PS Sted i55 en majore. HERBARII AMBOINENSIS Liber Vil. cap. LV, Deze witte Rottang beeft een verandering, int La: tyn Palmijuncus graminofus. Op Maleyts Rottang alea genaamt , in "t Amboinfch Ua Laun Schi, kleender van blad, 11 en 12 duymen lank, Jcbaars een kleene vinger breed, die van de kleyne Gember wat gelykende, waar van ze toegenaamt is. De doornen zyn week, wit, en Ydel, en aan bet eynde van de-geblade tak, ftaan mede Don me haken; gelyk aan de voorige , daar aan men met de kleeren zeer ligt blyft bangen. Het touw is omtrent een vinger dik van dezelfde fubftantie als bet voorige. Naam. In ’t Latyn Palmijuncus albus. Op Maleyts Rottang Puti. Se air Ua Puti , en daar van de groot- Ste zoorte Ua Ela ,en Uu Ahun Tayn, dat is Vogel- of Duyvendreks Rottang , van de voornoemde plekken dep Jcborfje , de kleendere biet Rottang Alea, Amboinfcb Ua Lahun Sehi, dat is Rottang met Gember-bladeren , om reden als voren. Plaats. Het groeyd op zodanige plaatzen in Amboina; als boven flaat , doch is veel CE rid dan de andere zoorten, en men vindze van Bali door Fava en andere Wefterbyke Landen mede , boewel met eenige verandering, De mette vind men in Amboina, aan de Noordzyde van deszelfs Inbam , in de plaats Laha genaamt , waar van bet . gebeeleLand zyn gerief baald , zynde te verwonderen ‚dat die flruyken niet al lange Uyigekapt zyn. j Gebruyk. Deze zoorté inzonderbeid is de allerdienftés Iykfte en gebrüykelykfte tot allerbande bind- en vlegtwerk, als tot binden van Serien , tot vlegten van' allerbande korven, tot fcheren van ramen, [Loelen , en Bedfteden', en tot kleene fcheeps-touwen op de Indifche Vaartuygen';in- zonderbeid Corre Corren, tot ftokken: in de banden te dra- gen, die men, als gezegt, met een gewigt regt maakt ‚en een tyd lank in de rook droogd', gelyk men ook doorgaans doet met verfch gemaakte werken , om: durabel té werden. Men maakter ook Delen tot Toranen en Pieken van, die v eng andere plaatzen /choon verlakt en gefcbilderd f. P Qi SOC. COROT 369 IOS Ga X3 j Onze Amboinfche Rottang ús wel van -eén£fley toleur j te weten donker-geel, of Wolfs verwig , glad, ‘en Ze zonder circulen , maar men Kan ze fcbilderén met vérfebem ` de figuren en banden, als men op de verfcbe ftokken nate gemaakte kalk firykt , en zoo in den rook legt: Mei moet zig wagten , als men de werfche Rottang buygt , dat men ze niet te digt by de ogen boude , om dat er Wad: Jpren- kelen van afjpringen „dewelke in de ogen koménde , groote Jmerten verwekken, oL RT De Amboinjebe Rottang is 200 goed en dúrabel niet tot "bandtokken , om dat ze wel Dat en ligt is „maar ook ligt Jebeurd,als ze oud werd , en men een barde flag daar m doed , zynde bier toe bete? de uytlandfe Aracanfe,envol> — . gende zoorte. - ar f ; Kë + puede 244 ` Twee ftukken van Ge Rottang fterkelyk tegen mal- kander gewreven , ontvonken zodanig , dat men werk daar by kan aanfteken, een groot gerief in ^t bofch , als men vuur wil bebben. i ' { doeken bewinden, om dat de verfch gefpletene Rottang . D a jeuwe korven e mi ‘als men diet belirien. CPU OST HO SION SOO eee BON cur Vertoont een Tak van bet witte. Palm-riet , met deszelfs «vrugt afzonderlyk en grooter. arts VII Boek. LVI Hooff.. CAPUT QUINQUAGESIMUM SEX DM . 5 j $ Palmijuncus verus. Rottang Tumi. Oc in capite tres Rottangæ fpecies defcribemus , que fenfim tenuiores funt præcedentibus, qua- rumque prima in Amboina eft indigena, bineque alie exotice. Primo Palmijuncus verus. 20. Araca- nicus. 39 Palimbanicus. : E Primo Palmijuncus verus , feu Rottang Bubut quarta Rotrangarum Ípecies eft, atque in binas dividitur fpecies, in anguflifoliam & latifoliam. Primo Palmijuncus verus anguftifolius cognomina- tur verus , feu Rottang Tuni, non acli tres pr&ceden- tes effent fpurie, fed quum hujus fubftantia fit len- tiffima, & aptiffima ad flectendum, ` Hujus frutigis rami fefe non in altum erigunt, nec tot foliis gaudent ,: quot priores, foliofus enim fruti- cis hujus ramus feptem modo vel octo pedes altus eft, ac praterea ab ejus extrema parte filum quafi itidem dependet longius quam in prionbus » quod hamulis obfitum eft ordinatim fibi obpofitis, qui firmius fefe veftibus infigunt illis Nugarum. filveftrium. _Fruticis ipfius fpinz funt longe, firme, & vage. Contra e- jus funis omnium longiffimus eft, vix pollicem vel vulgo digitum craffus, fubftantie lentioris & flexilio- ris quam precedentium. —. sss iioo EUR . Prope radicem genicula gerit y atque ex quovis fru- tice unicus tantum excrefcit funis, quum priores ex una radice plures producant, - Quod hac fpecies pre - aliis pro peculiari hábet charactere. . Quum jam hic funis fit perfe&us , fenfim marcefcit frutex , ita uttan- dem nil remaneat, Funis hic adultus digitum circiter eraffiis eft , inque longos articulos diftinétus , fine illis fpinis vel lateralibus ramis, eftque plerumque quinquaginta vel fexaginta orgyas longus , externe autem craffum gerit corticem „ obfcure virentem , ac parum rugofum , qui feriendo decorticari, poteft s atque fub hoc vera reconditur Rottanga, ultra digi- tum craffa; In fumma parte tres quatuorve rami ex- ‘crefcunt , quivis octo pedes longi , & hamis obfiti , quo- rum tres quatuorve fimul locantur per interfticia. ` à^ US jo "m A 1 ` 14 rvs ^ n A . Quodvis folium fesquipedem longum eft , binos- que digitos latum, ad oras brevibus & vagis fpinulis armatum, uti & nervus medius cum binis lateralibus "minoribus fubtus obfiti fant vagis & mollibus fpinu- Jis: inferiora folia breviora funt acglabriora, cunêta- que acuta funt, exceptis quibusdam vetuftioribus , quz fiffuras patiuntur, feu bifida funt. ` Paulo ante hofce ramos racemus excrefcit feu corymbus florifer ac. fructifer, primo ín.acuto quafi facco feu vagina 'obclufüs; que quam maxime fpinofa eft, atque ille fenfim excrefcit in longitudinem quatuor cum dimi- dio pedum, glaber, ac fpinis carens, fefe dividens . feu extendens in multos laterales ramulos , primo gla- bros, & politos inftar longi fructus Siriboe , quorum “apex parum retroflexus eft... Ramuli bi laterales fefe aperiunt in füperiore parte, multosque emittunt di- gitos quafi, feu julos, digitiarticulum circiter longos, qui per binos ordines denfis obfiti funt capitulis, magnitudine feminis Sinapiós , funt autem magis ob- longa hee capitula, atque. fuperne. flofculum gerunt ex tribus albicantibus petalis compofitum, flavaque ftaminula continentem , quorum quodvis füperne lin- guam quoque füftinet bifidam. . . SC Hi autem flores ac capitula magna ex parte deci- _dunt 5 folummodo nuda relinquentia ftamina , que tum „dentata quafi videntur, remanentibus tantum. tribus quatuorve capitulis in fructus excrefentibus , tresenim quatuorve fimul uno infident julo , qui magnitudinem .habent globulorum fclopeti, parumque oblongi funt, in brevem craflumque excurrentes apicem, funtque compofiti ex fimilibus fquamis cancellatis, quales in Rottanga Calapparia fuere defcriptz , funt autem mi- nores ,: & ad tactum magis granulofz , fimilefque ge- runt interne nucleos, qui nempe ad unam partem -gibbofi funt, ad alteram femi .exefi -quafi fere inftar .Oculorum Cancri.. Trunci vertex feu extremum in ‚acutum determinatur cornu, ex quoiterum novi ex- .crefcunt fami ac folia, ~~~ SE Tom. Y. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Flo. iof LVI HOOFDSTUK; De waare Palm-riet Struyk. N dit Capittel zullen wy drie zoorten van R ] befchryven, die allenskens dunder vallen dan Sech rige, waar van de eerfte in Amboina inlants , de twee andere uytlants zjn. 1. Palmijuncus verus. 2. Araca- nicus. 3. Palimbanicus. 1. Palmijuncus verus, of Rottang Bubut i$ de vier- de zoorte onder de Rottangs , en verdeeld in 2. andere zoorten , 1. fmalbladig, 2. grootbladig. 1. Palmijuncus verus anguftifolius wert de opregte of Rottang Tuni by genoemt, niet als of de drie voor- gaande baftard-zoorten waren „ maar om dat deze de taay- Ste van flof is, en bekwaamfte om te draayen. : De takken des firuyks zyn niet boog , en bebben zooveel bladeren niet als de voorgaande, want den gebladen tak van den firuik is maar 7. en 8. voeten boog, en daaren- boven bangt van de[felfs eynden mede een fnebbe af , langer dan aande voorgaande; bezet met kromme baakjes inryen tegens malkander fiaande , die zig fnoder in de kledefen begten als eenige praatjes. De doornen des ftruyks buy- ten zyn lank , ftyf , en ydel. Daarentegen is bet touw een van. de lang fte, fchaars een duym, of in °t gemeen een ef dik, taayer ; en buigzaamer van ftof dan de voors gaande, et Het -beéft by de wortel leden, en uyt yder firuyk maar een touw, daar de voorgaande meer uyt eene wortel voort- brengen. "t Welk deze zoorte-onder anderen tot een by- zonder kenteken heeft. Als mu dit touw volwalfen is, zoo vergaat den ftruyk allenskens „zo dat men ten laatften niets meer daar van ziet. Het volwaffene touw is om- trent een vinger dik; en in langer leden Mrdeelt, zon- der doornen, en zydetakken , en dat in "t gemeen so. a 60. vademen lang, bet beeft egter van buyten een dik- ke [cbor[Je , donker-groen, en wat ruyg , dewelke men afkloppen kan, en daar onder vind men eerft de regte Rottang nog eya een vinger dik; Aan "t bóvenfteeynd beeft zy maar drie a vier takken, ieder acht voeten lang, en met bladeren bezet, bebalvem de fnebbe nog wel zoo lang , en met baaken bezet, waar van gimesnlyk 3-44 by malkander fiaan met tu[Jen-plaatfen; leder blad is anderbalf voet lang , twee vingers breed , aan de kanten met korte en ydele doorntjes bedekt , gelyk ook de middel-zenuwe met nog twee zyde-zenuwen van onderen met ydele en weeke doorntjes bezet is: De agter. fie bladeren zyn korter en gladder , alle [pits toelopende , bebalven eenige van de ouden [plyten in tweg fpitzen. Kort voor deze takken begind e br > dewelke ege en vrugten draagt , eerjt in een fpitze zak of fcbeede ber floten y dewelke zeer doornagtig is, Deze groeyd dan verder tot de lengte van 4. en een balf voet; d sen zonder. doornen , verdelende zig in veele zyde-takjes, eerft glad, en even gelyk een lange Siriboa, en met- de its een weinig agterwaarts-gebogen. Deze zyde - takjes openen haar. aan de voorfle zwyde em fcbieten veel vin- gers nyt, omtrent een lidt vaneen vinger lank, in twee ryen digt bezet met knopjes, in de grootte van Moftaard- zaad, dog langwerpig. Deze knopjes dragen boven op een kleen bloempje , gemaakt van 3 witagtige blaadjes, en daar in geele vefeltjes ; ieder vefeltje dragende boven op een tongetje, "t welk. van agteren in twee gefpleeten is, Deze bloempjes en knoppen vallen voor bet meefte deel af, nalatende de bloote draden , dewelke dan gekerte cbynen , bebalven drie of vier knopjes, waar uyt 5 vrugten werden, te weten drie en vier by malkander aan een vinger, &ynde in de grootte van roerkogels, wat lank- bein? s met een korte dikke [pits voor ops zy beftaan uyt diergelyke fchilfferen of ruytjes, gelyk van de Rot- tang Calappa gezegt is, dog deze zyn r, en int evoelen wat korrelig , met diergelyke korrels van binnen, dewelke aan de eene zyde een kuyltje bebben , en balf uyigevreten fchynen , febier als Kreefts-oogen. Het deren worden. uyterfte van den ftam eyndigt-in een fpitze born , waar uyt weder jonge takken en T SA Q Het 16 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LVI, Flores menfe Octobri excrefcunt ex tribus quatuor- ve magnis corymbis , fed femel tantum hofceprofert, ac tum fenfim perit hic frutex: Recentes ftipites feu baculi ad tactum vifcofi funt, ac quodammmodo o- dorati, fere inftar unguis odorati, quod in Rottang Tuni prz aliis fpeciebus magis ac notabilius eft, fic- ci autem ac depurati ejus baculi colorem adquirunt allide fufcum. CM E i Secundo Palmijuncus verus latifolius fimplicem quo- que emittit ftipitem , cujus tamen tenuiores rami jam perierunt, nudusque ejus funis altas adfcendic at- ze ubi modo 19 ramos fefe expandit. Nudus au- tem ifte funis externe corticem gerit , qui per feneétu- tem fenfim: defquamatur , vel levi pulfu facile diffilic, atque inter hunc ac verum Rottang pellicula infuper confpicitur tenuis inftar Chinenfium charte , verum autem Rottang pollicem circiter craffum eft ; fuperius vero magis crafiefcit uti relique Rottang fpecies, Ple- rumque rotundum eft, fed.in quibusdam locis gibbo- {um parum, & aliquando etiam trigonum. Rami laterales glabri , quinque pedes longi funt ; at- que preterea fuperius adpendicem habent otto no- vemque pedes longam, quz denfis firmifque armata eft hamulis, quibus hic frutex ubique tam firmiter ar- boribusadheeret , ut quam difficillime avelli poffit , li- cet adpendix ipfa non lenta fit, fed facile abrumpatur; Folia alternata funt , inordinata per vaga interftitia, uatuordecim & fexdecim pollices longa, binos lata, ema, & per longitudinales coftas dittinta y parum- que concava feu deorfum inflexa inftar canalis, ado: yas fubtilibus pilis hirta, qui itidem in medio confpi- ciuntur nervo , fuperius autem in longam terminantur apicem. Ipforum rami minimum vide haud craffi funt , fed ubique iftis. brevibus .hamulis armati , qui copiofiores funt. quam. in aliis Rottang fpecie- bus , ac proinde difficultertra&tari poflunt: Ad quem- vis ramum ®nis hic primarius longam gerit vaginam; viridem , longis & vagis fpinis armatam. ‚Flores funt uti. inprecedenti fpecie , racemus autem fruétifer octo pedes longus eft ‚atque in multos diftinétus laterales amos, qui cohortatim quafi locantur per intervalla glabra & vaga, plerumque autem retroflexi funt. Quivis vero lateralis ramus contortus quafi eft in- ftarcochlez , atque in ramulos iterum expanditur late- aples, & inordinatos , totusque corymbus tractabilis eft, quum glaberfit, ac fpinis deftitutus. Minores hi ramuli diftinéti iterum funt non in julos lanuginofos , uti An reliquis Rottang fpeciebus , fed in petiolos, Witis racemos mentientes, hisque petiolis fructus ïn- fident adgregati, quivis autem peculiari infidet ca- liculo, fructusque hi decidui petiolum quodammodo fpinulofum formant , fru&us vero aliarum Rottanga- rum patinz quafi infident plane & lanuginofe, que arcte petiolo incumbit, Fru&tus autem magnitudinem habent Piforum fufco- rum , inque ordines cancellatos diftinguuntur , feu qua- fi (quamofi funt uti reliquarum Rottangarum fructus, he vero fquamule magis eminent, atque fuperne in 'apicem terminantur durum, interne autem nucleus lo- «caturdurus , femi rotundus inftar oculi Cancri, albus, “Sí femi .pellucidus, vifcofa & acida carne obduétus , que in vetuftis exficcatur. ` Nomen. Latine Palmijuncus verus , & unicaulis. Ma- laice Rottang Tuni; & Rottang Bubut ab ufu naffarum pifcatoribus ufitatarum ; Prima autem fpecies peculi. ariter vocatur Palmijuncus verus anguftifolius , ac Ma- laice Rottang Tuni, Amboinice in Hitaea Ua-Helite, h. e. Palmijuncus fimbriatus. Altera fpecies vocatur Palmijuncus verus latifolius , Malaice Rottang Tum duun bezaar , & Rottang Boeloe, quum facile per lon- itudinem findatur inftar Bamboes. Amboinice Ua- egen in ejus latis foliis Panis offe Cana dite pinfantur.*Ternatice Oerioma. . Vocatur etidem ‘Rottang Way-Ory; feu Ua-Ory juxta certum fluvium Baflo Bagualem , obt copiofe crefcit. : - - + Locus. Ambz he fpecies in-imis crefcunt montibus in sten Ger in - & circa Dammarz filvas oft p: ay; in Leytimorz regione potiffimum eet theca dictum fluvium Way-Ory. b Div. Hee Rottangz fpecies multum “expetitur , quum adeo lenta fit, ad navium funes ex en necten- dos prefertim anchorarum, majorum Indicorum na- vigi- t lze ligt in “Boes. Opt Amboins Ua- GE Het bloeyzel ziet men in OGober , dragende als dan twel drie a vier zulke groote troffen, maar brengt in zyn leven niet meer dan eenmaal dezelve voort , en gaat dan allenkskens uyt: De werfche flokken zyn kleeverig in % aantaften; eenigzints wel riekende , fchier als Unguis o- doratus, bet welk de Rottang Tuni voor andere zoorten meer en-kennelyker beeft; De drooge en fcboon gemaakte ‚ftorken befterven ligtbruyn of tanyt. 2. Palmijuncus verus latifolius groeyd mede met een enkelden [lam ops als dan zyn de jonge takken van den firuyk vergaan, en men Ziet bet bloote touw de hooge boo- men oplopen, alwaar bet zig eerft in takken verdeelt, Het bloote touw beeft egter nog een fcborfJe van buyten, dewelke in den ouderdom allenskens affcbilffert ; of met bet zagte flaan van een Parring af/pringt , en tuffen dezelve en de regte Rottang ziet men nog een vliesken dun als Chi- nees-papier y blyvende de regte Rottang nog fchaars een duim dik, dog na vooren toe wertze wat dikker , gelykan- dere Rottangs ook doen. Zy is meeft rond, dog beeft bier en daar een kleene rügge , en zomtyds ook wat drie- zydig. . ‘ E» gladde xyd-takken zyn vyf voeten lank; en bebben daarenboven voor aan een fnebbe van agt en negen voeten lank, dewelke digt bezet is met kromme en ftyve haakjes, waar mede dit gewas overal zoo vaft aan de boomen banat , dat bet moeylyk vald af te trekken , boe wel de Snebbe zelfs niet taay is, maar ligt afbreekt. De bladeren flaan verwiffelt , onordentlyk , en Jcbier met ydele tuffen-Plaatzen , veertien en feftien duymen lank, twee breed , Haf, in de lengte geribt , wat bol of naar beneden gevouwen als een geut, en aan de kanten metfy« ne baayrtjes bezet , dewelke men ook ziet aan de de mid- del - zenuwe , van voorenin een lange [pits toelopende. Ha- re takken zyn geen pink dik , dog overal met die korte haakjes ‘bezet , meer dan men aan andere Rottangs Zoor- ` ten ziet. , en dierbalven kwalyk om te bandelen; By ieder tak beeft bet boofdtouw een lange groene fcheede, en is met lange en ydele doornen bezet. Het bloeyzel is als aan "t voorgaande : De vrugtdragende tros is agt voeten lang y verdeelt in veele zyd-takken , dewelke troepsgewys Doan met ydele en gladde tu/Jen- plaatzen meeft agter- waarts gebogen; ge Teder zyd-tak loopt wat gedraayd als een wendeltrap ; en verdeelt zig weder in xyde-takken, die onordentelyk Jiaan , en den gebeelen tros kan men bandelen , de by geene doornen beeft. Deze kleene takken zyn al we- derom verdeelt niet in wolachtige vingers, gelyk. andere Rottangs, maar fleeltjes , gelykende een tros druyvens Aan deze fieelijes zitten de vrugten digt op malkander, "eder op een byzonder voetje, dewelke nat afvallen der vorugten dem fteel eenigzints ftekelig maaken, gelyk de vrugten aan andere Rottangs in een plat wolagtig Jcho- teltje digt tegens den fleel aanzitten. De vrugten zyn in de grootte van grauwe erweten, verdeelt in ryen van fchubbetjes gelyk aan alle Rottang- vrugten, dog deze fcbubbetjes fleken wat meer uyt, en hebben voor op een bard Jpitsje, binnen leyd een barde korrel, half rend als een Kreeften-oog, wit en balf door- Jcbynende , omgeven met een kleeverig em zuer vlees, "t welk im de ouden opdroogt. ` ` Naam. Jn °t Latyn Palmijuncus verus en unicaulis. Op Maleys Rottang Tuni en Rottang Bubut, van t gebruyk tot vifchuuyken of bobbers , de eerfte zoorte biet in ^t byzonder Palmijuncus verus anguftifolius , en in t Maleyts eygentlyk Rottang Tuni, in ^t Amboins op Hi- toe, Ua-Helite , dat is Palmijuncus fimbriarum ; of Zoom - Rottang, De tweede zoorte Palmijuncus verus lalifolius, op Maleyts Rottang Tum daun bezaar, en Rottang Boeloe, de IM Jplyt als Bam- Cana dexby men iz zyne bree de bladeren de broodftokjes Cana bakt. Ternat. Oerioma. Men noemdze ook Rottang Way-Ory , of Ua-Ory na zeker rivier by den Baffo Baguala , alwaarze veel SH Plaats. Deze beyde zoorten vallen diep in ?t gebergte Op bet land van Hitoe, în de Laba en omtrent de Dam- ‘mar-boffchen agter de Negóry Way; Op bet land Leyti- mor beeft menze meeft omtrent de voornoemde revier Way- ry. § SN Gebruyk. Deze zoorte Rottang werd veel gezogt we- gens baare taaijigheyd , om fcheeps-touwen daar van te vlegten , inzonderheid ankertouwen, tot. Fonken,- Cha- To VIL Bock. LVI Hooff. vigiorum , nulla enim Rottange fpecies tam bene flexionem & torturam iubit quam hzc: Infervit etiam funibus, Quibus Naffz, Bubut ditte, in mare dimit- tuntur, unde & cognomen fuum habet; Aptiffima quo- que eft ad baculos, qui tenues fatis funt, fed qui fa- cile in rectam extenduntur lineain , & in fumo indu- refcunt , ipforüm vero internodia non ultra pedem longa funt; ita ut horum tria quatuorve ad ünum re- quirantur baculum, ipforum quoque fubftantia cras- fior & gravior eft quam in prioribus, atque hi bacu- li perfecte rotundi funt, equaliter fufcifeu ruffi, nec ullis fduamis vel maculis notati, quas Aracanenfes habent, variegatus aucem color ipfis conciliari poteft per calcem inlinitam , fique tum igni exponantur., Ut hi baéuli diu integri ferventur fine uilis filuris, opor- tet, ut aliquando ad ignem incalefcant , inftillentur gut- tulis quibusdam Olei, non etiam deponendi funt in af- ferculis armamentariis, ne pulvis vel ramenta in iis de- cidant, undé omnes baculi fet Rottangs perduntur , & fragilefcunt. Quum vero Aracanenfis Rottang copi- ofetransferatur.& circumducatur , hinc hi Amboinenfes baculi non magni eftimantur, & plebi relinquuntür: Rottang Tuni per medium fiffum adhibetur ad ob- longos Moluccorum clypeo$, Solówacko dictos, o- ra$que armorum T'omtommen dictorum fimbria ob- ducendas, quare inftrumenta itipediuntur ` ne fiffuras patiantur, unde & fupra memoratum obtinuit nomen, Carbones vetuftorum funium ex Rottang textorum , combufti, &in pulteni contriti, apti funt, utcalci ad. mifceantür, qua muros nigro obducunt colore , uti & Oleo Ricini feu minjac Djarac aliisquespultibus ade no confecta nigto tinguntür colore. 7 Secunda fpecies quam aptiflima etiam eft, ut ex ea bàculi manuales formentur , quum ejus internodia non multum protuberent, facillime in longitudinem findi poteft, tumque optima eft ad corbiculos ex eo ne&endos, cxterum ejus folia quoque adhibentur ad anem Cana dictum in iis pinfendum, de quo vidé fupra libr. 1. in capite Sagus. k mifceri poffunt. quibüs navigia aliaque opera ex lig- Secundo Palmijuncus Aracanicus in Amboina exotie. tus eft; fed defertur ex regione Aracana, vicina au- ftralf Bengalz parti, Elegantiffima & optima fpecies eft ad baculos mantales intet omnes fpecies, que huc usque vidi, excepta Japonenfi, qe proprie non vera elt Rottatiga. Ipfius frütex ac folium mihj igito- ta fünt, fed quantum hallucinor, credo proxime con- venire cum mox antecedenti, Ejus baculi ultra di» gitum craffi funt, firmiffimi, rotundi, & aliquando parum ftriati , nature eleganter variegate , acfi tenues Jamellz feu maculz ipfis effent inpofite, que non e- vanefcunt , fed firmiter ipfis inherent , ipforumque in- ternodia longiora funt, nec tam inregulares habent protüberantias quam Amboinenfes , funtque magna ex parte glabri , ita tamen , ut articulorum feparatio fa- cile digriofci ac diftingui poffit, coloris pallide fufci, ` Ante annum 1676 adeo vulgares erant, utper totam Indiam , immo ipfam Ettropam , defererentur pro bacu- , lis Inperatorum ob ipforum elegantiam, ftabilitatem- que, neque etiam facilerimaspatiebantur, poftiftud vero tempus tenuis Palimbanicus in ufum venit, quo Aracanicus in defuetudinem venit. . Tertio Palmijuncus Palimbanicus, Tenues funt qua- fi farculi, pennam vel minimum digitum craffi, gla: bri, & politi, pallide fufci, nec ullis maculis nota- ti, quorum frutex nos huc usquelatet. In breves dis- fecantur bacellos, ünicum conftituentes articulum , at- tamen qui tres quatuorve pedes longi funt, ipforum- que extremitates argento vel auro obducuntur, qui hoc tempore manibus geruntur magis ad ornamentum quam ad ufum, jis enim incumbere nequimus, nec verberare , unde & duces bellici- Aracanicum præfe- runt. Per totam crefcit Sumatram, optimi vero ex .Palimbano & Jambo adferuntur, Binas pofteriores hafce fpecies primo Rottang Tu- ni adfines effe, facile ex ipfarum forma & figura ade ‘paret; alie fine dubio fpecies Rottang Tuni tam in ava & veteri India, quam in Zeylonareperientur. Ip: forum enim fructus quadrant, excepto quod fint ma- jores , ac per maturitatem nigricantes , crudi quoquee* di poffunt, quum fint aciduli & grati faporis; Hinc quoque muria condiuntur, qui ad potum Thee edun- tur, noftre autem nationi nullo alio noti funt nomine „nifi Portugallico Fruita Rottan, . AMBOINSCH KRUYDBOEK. 107 loupen, en diergelyke groote Indiaanze vaartuygen, want geen ander Rottang bet draayen zoo wel verdragen kan als dezé: Zy dient ook tot touwen; waar mede men de vifcbvuyken , Bubut genaamt., in Zee laat zinken , bebbende daar van baren toenaam; Zy is ook bekwaamft om hand- flokken daar van te maaken, die wel dun vallen. e ter zig gemakkelyk rekken laten, en in den rook foyf cal den, dog de leeden allen niet boven een poet lang ‚Wife halve men drie a vier leden tot een flok moet bebben ` ook is bare fubftantie dikker en zwaarder dan aande voorgaan- de, bare flokken zyn regtrond, eenpari, donker-geel , of ligt tanyt , zonder eenige fchubben of plekken: gelijk de Aracaanze doed, dog men kanze gemarmelt maaken als men kalk daar op [irykt , en zooover ’t vuyr houd. Om deze fiokken lang goed te bouden „en datze niet ligt fcbeuren ? moet menze zomtyds warm maken , en eenige droppels Oly daar in druypen , men moetze ook niet op de geweer- rakken leggen , op dat "er geen [lof op valle, "t. welk ale derley Rottangs bederft , en.bros maakt: Dog dewyl de Aracaanze Rottangs in overvloed uytgevoerd werden zo komen deze Amboinze in weinig confia, en Were den voor de gemeene man gelaten. De Rottang Tuni in de midden doorgefpleten gebruykt men om de langwerpige Moluxe fchilden Salowacko, en de kanten van de Tomtommen daar mede te xoomen, wel- ke dingen zy bewaard tegens bet fcbeuren , waar van ze de bovenftaande naam beeft. De koolen van oude en balf gefletene Rottang touwen gebrdnd , én tot meel gewreven, zyn bekwaam onder kalk te mengen , de muuren daar mede zwart te verwen, gelyk menze ook onder °t Oleum Ricini of minjac Djarac , en andere pappen vermengen kan, om vaartuygen en andere boutwerken zwart te maken. De tweede zoorte is mede de befte om bandftokken daar dan te maaken , dewyl de leden niet zeer uythuylen s men kanze ligt in de lengte fplyten , en dan isze d bes kwaamfte om mantjes daar van te vlegten, anders neemt men de bladeren, en bakt bet voornoemde brood Cana daar in, waar van ziet lib, 1. in "t Cap. van Zagoe. - 2. Palmifuncus Aracanicus, Aracanze Rottang, is in Ambon uytlands, maar komt uyt bet ryk Aracan in’t Zuyden aan Bengala flootende, Het is defraayfte en bes- te zoorte tot bandflokken onder alle, die ik tot nog ‘toe ium heb, bebaloen Fapanze , dewelke geen eygentlyk ottang is. Haar flruyk en Wad is onbekend, dog og gifing gelove ik , datze meêf met de naaft voorgaande overs eenkome. Hare ftokken zyn ruym een vinger dik, zeer fy , rond, zomtyds cen weinig geribt 5 van natuur aare dig gemarmerd, als of er dunne fchilfferen of plekken daar óp gelegt waren, die dog niet afgaan , maar vaft daar op kleven, en bare leden zyn langer, bebben zulke plompe uytficekende afzetzels niet als de Amboinfche, maar zyn meeft effen, zo nogtans ‚dat men bet onderfcheyd der te- den genoegzaam bekennen kan, van coleur licht-bruyn, ` Zy waren voor *t jaar 1676 zo gemeeñ ; dat menze door gebeel Indien, ja zelfs in Europa vervoerde tot handftok- ken voor de Officiers wegens bare fraayigbeyd, flyvig- heid, en om dat ze niet licht fcbeurden, maar ná dien tyd is de dunne Palimbanfche opgekomen, en heöft de A- vacanze meêlt buyten gebruyk gebragt. | 3. Palmijuncus Palimbanicus. Palimban/che Rottang, zyn dunne ryskens , een fcbaft of een pink dik, glad, en effen ligt-bruyn, zonder eenige fcbilderyen , wiens ver- der gewas ons ook onbekend is. Men kapt ze in korte fiokjes, die maar uyt een lid beftaan, en egter van drie tot vier voeten lank zyn, en de eynden werden met Silver én Goud beflagen , die men dan bedensdaags in de banderi draagd „meet tot een welftand als dien[t , want mén kan "er niet op fteunen, of daar meede flaan , dies bet de Krygs- Officiers nog meeft met de Aracanze bouden. Ze waft over gebeel Sumatra, dog de befte wert van Pálimbang en Jambi et ed : Dat de twee laaft genoemde zoorten met de ebffte Rot- tang Tuni maagfchap hebben, kan men genoeg uyt baar fatzoen en gedaante merken , ook moeten nog andere zoor- ten, 0 op Sava en in oud Indiën als op Ceylon van Rot- tang Tunis geflagt te vinden zyn. “Want baar vrugten komen over een, bebalven dat ze Wat grooter zyn, en in de rypbeyd zwartagtig werden, men kan ze rauw eten want ze zyn rins en aangenaam van fmaak. Men petélt- ze oûk in , om by den Thee-bak te eten ; zy hebben by onze Nas tie DAR andere naam, als den Portugeefen Fruita Rod ^ a: 108 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. LVII, Tabula Quinquagefima Quarta Ad Figuram Primam Palmijuncum exhibet verum cum ejus fune fingulari A. Figura Secunda verticem floribus ac fructibus onuftum 5 "majori reprefentantur. forma; Gftit Palmijunci veri anguftifolii, ubi & flos a fructusque 2 De vier- en vyftig fle Plaat Vertoont in de eerfte Figuur het waare Pa/m-rie?, met des. zelfs byzondere en enkelde touw A. ; De Tweede Figuur verbeeldt het opperfte van een volwaffe waare fmalbladige Pa/m-riet met zyn bloemen en vruch- ten behangen,alwaar de bloem 4; en vrucht 4, in grootet . gedaante verbeeldt werden. AA CAPUT QUINQUAGESIMUM io SEPTIMUM Palmijuncus viminalis. Rottang Java. Uinta Rottangz fpecies partim exotica „partim Ql indigena eft, atque ob fummum ejus ufum per ""e-toram circumfertur Indiam. ‘Tenuifimum habet funem , qui penne Anferinz circiter craffitiem liabet, in breves fed non protube- rantes articulos divifus , fed fquamulis & lamellis quafi obdu&us , inter quas fubtiles confpiciuntur fiflure feu circuli, qui funem ambiunt, uti annuli ventrem ferpentis, Inferidres articuli o€to & novem pollices longi funt, fuperiores duodecim vel quatuordecim, atque per iftas lamellas quodammodo picti vel varie- atl, acfi inful quadam in illis effent notat , ac (emper magis flavefcunt quam reliqua arundinis pars. Szpius füperiores articuli craffiores funt inferioribus, uod in aliis Rottangis itidem. obfervatur. . Javanenfis frutex quàm maxime conveniet eum illo Rottarig Tuni, vel adhuc propius adcedet illi Rottang Tsjavont, lata nempe gerens folia, ramosque hamis obfitos, fed tantümmodo circa fuperiorem ipforum partem, inferius enim glabri funt; qui ad longitudi- nem duodecim vel quatuordecim pedum amputantur, complicantur , & quinquaginta fimul in fafciculum ST „atque ita per toram Indiam , immo in ip- fam Europam venales circumferuntur. . Nomen. Latine mihi vocatur Palmijuncus Viminalis, vulgo Malaice Rottang Fava, quum in Javanorum foris maxime venalis fit, licet minima pars ibi cre- feat. % S i dë 3 ` d. t M y “ x " x 7 Locus. In. Javanorum reperitur filvis , plurima vero , optima pars ibi adfertur ex ipfi obpofito Borneo, Banjermaffin, & Pulo. Laut,inter Borneum & Cele- bem fito. In Celebe quoque obcurrit usque ad ip- fius.boreales plagas , provincias nempe. Manadum & Gorontalum. ` Ufus. Tenuis hzc & juncea quafi arundó per to- tam Indiam magno in ufu-eft ad quaevis nettoria. & viminalia opera ,poteft enim findi tam in magna quam in parva loramenta, ex majoribus enim fegmentis fibi junctis matte formantur, quz calidis diebus gratam dant requiem ob fummum ipfarum refrigerium , ac porro quivis corbiculi, ciftule, fcrinula , clypei „ fe- neftrz s fedilia, fcamna, & cubilia: Ex integris vero viminibus fibi innexis funes anchorales aliaque opera formantur, GE politiora ac durabiliora funt quam ex alia quavis Rottanga. Javani enim norunt ex hisce yiminibus feneftras adeo eleganter conneêtere, ut ftella, Rofe ; fimilesque figure in illis confpiciantur „ atque ex fübtiliffimis ipfius corticis fcorzis fübtiles componunt mattas, & tegumenta ligneorum fcrínio- rüm ita ut in horum textura confpiciantur flores , a- let. Ge mb, sm Jayanica hzc Rottanga in carbones combufta & ~ foto "er trira Cum debili potu Arack ad unum alte- rumve cyathum.propinatur tali, qui a cane vel alio quovis maligno animali morfus eft ad venenum ex- pellendum, atque intumefcentiam inpediendam , vul- nus autem ipfum calceo leviter pulfandum eft, do- nec fanguis largiter exftillet , tumque fumuntur Li- monum folia, quz cum debili potu Arack conterun- tur, & vulneri inftillantur, quod dein Limonum fo- ho clauditur. . X k , Sinenfes & Malayenfes unum alterumve minorem iftius Rottange H ampullis inponunt , in quibus aquam in navigiis confervant, unde aqua a putre- LVI: HOOF DST UK: Het Teen Palm-riedt. E vyfde zoorte van Rottang is ten delen uytlandfcbg D en ten delen Inland/ch, en werd wegens zjn groot gebruyk , door geheel Indiën vervoerd. Ze is de dun[le van touw , in de dikte van een Ganze- Schaft „ of wat meer, in korte, doch in geen wytftekendé leden verdeeld, maar met fcbilfferen en [cbubbetjes be- kleed, en daar tu[fcben met fubtiele /cheurtjes of ringeta jes y die bet touw omgevens als de kringen aan den buyk van een Slange, De onderfte leden zyn 8 en 9 duymen lank, de voorfte 12 en 14, door de voornoemde fcbilffe- ren enigzints gemarmert „als of er Eylandekens op getey- kend waren, en zy zyn altyd lichter-geel dan bet ander lichaam: : Dikwils zyn. de voorfte leden dikker dan de achterfbe „ bet welk aan andere Rottang mede gebeurd, ¿Den firuyk aan de Favaanfche zal meeft overeenkomen met dée van Rottang Tuni, of nog eygentlyker met die van Rottang Tsjavoni, te weten breed van -bladeren y en de takken met baken bezet , doch maar omtrent bet voor- fte deel, want achter zyn zy glad. Zy werden tot de lengte van 12 en 14 voeten gekapt, !’zamen gevouwens | | en met so in een bondel gebonden, die men dan door gg beel Indiën, ja zelfs in Europa te koop voerd, vp Naam. In ’t Latyn noem ik ze Palmijuncus Vimina- lis , dat is Teen Palm-riet „in 't gemeen Maleyts Rottang Java , dewyl men ze-op de ‘Augen qj Markten meeft te e vind boewel bet minfte deel aldaar waft. : Plaats. Men vindze in de Favaanfche boffen, doch de meefte en befte worden aldaar gebragt van bet tegen over gelegen Borneo , Banjermaffin, en Pulo: Laut, tuffchen Borneo en Celebes. gelegen. Op Celebes vind men ze ook ` tot in deszelfs Noorder-delen, de Provintie van Manado ~~ en Gorontalo. Gebruyk. Dit dunne en biesachtige riet „is door gel Indiën in em gebruyk tot allerley vlegt en bind-werk> want shet laat zich zoo in grove als fubtiele riemkens [nye den. Uyt de grootte flukken aan malkander geregen, worden matten gemaakt , die by beete dagen aangenaam zyn om op te ruften, wegens bare koelte., voorts aller- bande korfjes , koffertjes, doosjes , en ronda/Jen , werden daar uyt: gemaakt, als mede ramen tot venfters , ftoelen, zitbanken „en flaap-fteden. Uyt de geheele teenen door mal- kander gevlogten, maakt men anker-touwen , en alle wer- ken daar van gemaakt, zyn netter en durabelder dan van alle andere Rottang. De Javanen weeten de ramen ook 200 konflig te vlegten, dat "er Sterren, Rozen, en dier- gelyke, figuren in gezien werden, ook uyt de fynfte rie men vande fcborfJe maaken zy fyne matten, en bel dingen . van boure koffertjes ,200 dat de geweeve riemen daar in uytbeelden , bloemen , dobbel-ftenen &c. - De Favaanfche Rottang tot koolen gebrand ‚en fyn ge wreven , geeft men met flappen Arak een of twee thee- kopjes vol te drinken „ die van een bond of eenig ander quas. sojgebetan is, om het fenyn uyt te dryven, en et fwellen te beletten, maar men moet de quetfuure zelfs met een muyle zachtelyk kloppen, dat bet bloed wakker uytlope „en als don neemd. men Limoen-bladeren , wryft die met een weinig flappen Arak, doed dit in de wonde, en bindze met een Limoen-blad toe. De Sinezen en Maleyers nemen ook 1 a 2 kleene bon- delkens van gemelde Rottang, en werpen die in bare me A eel water-bakken, die zy op bare Vaartuygen bebben , - al p up Tab. LIV. Ss III Preis 8 E E / ES SSS SSSsss A aa N VI Bock: LVII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. ` 109 putredine inpeditur , & potui apta fervatur in diutur- nis itineribus-marinis. Supra memoratus pulyis con- ducit quoque alicui, qui pedes in tribulo fauciavit, Carbones ifti minutim contriti admifcentur itidem Ja- vanorum calci & Minjac Djarac , quum nigrum requi- ramus plafticum in fuperiore navium parte , quod no- ftrates per picem liquidam efficiunt. ` Hujus viminis fegmenta quedam conligata, qua nempe quater fiffa func, in India adhibentur loco virgarum , quibus malefici pleétuntur , quum Betula aliaque vimina hic deficiant. e : ) Precedentis Rottang Jav& nobis alia obvenit fpe- cies in Amboinenfibus regionibus , quz tamen non multum ab ea differt , in Bourone enim crefcit arun- do Wanitette feu Wantette dicta, qua duplicem deno- tant fpeciem. Prima eft funis tenuis, fine frutice ex terra propullulans , quumque fit adultus , infra in bre- ves diftinguitur articulos inftar Rottang Tsjavoni, dein prorepit ad longitudinem fexaginta vel feptuaginta orchiarum tam per folum quam humiles per arbores; inferius & in medio haud multo craffior penna an- ferina, fuperne autem fenfim magis craffeícit ad di- giti circiter craffitiem ; albicans vel flavefcens, ibi- demque fpinofo obducitur Cortice feu vagina, quz in inferioribus articulis fenfim decidit, ac nudum exhi- bet funem , qui circa nodos tamen fpinulofis mem- branulis obductüs eft; arbores adfcendens & defcen- dens, nullos emittens laterales ramos usque ad extre- mam circiter partem ; ubi paucos tantummodo pro+ fert ramulos , nullosque fructus nifi in fumma fenectu- te, atque femel tantummodo. dlc . Ejus folia haud multum differunt ab anguftifolia Rottang Tunis funt enim alternata & vagas octo no- vemque pollices longa , binos ac tres digitos lata, ac quinque nervis longitudinalibus donata, qui in in- feriore parte brevibus hamulis armati funt, fuperius autem hoc folium terminatur in firmum apicem , ai lateralis ramulus quatuor circiter pedes lon- us eft, ; y Fruétus itidem fimplici ex petiolo excrefcunt infe- rius digitum craffo, ex rotundo parum compreffo & plano „ac penitus rugofo & fpinulofo , cetera fuperior pars in-plures laterales dividitur ramulos, qui multis incurvis corniculis feu julis obfiti funt fibi intricatis ad craffitiem filoruni velorum , funtque nodofi quoque ac fpinulofi: Hisce infident minimi fructus , minores Pifis;.ex- rotundo planiusculi ,in brevem, terminantes apicem, Hic autem corymbus, non excrefcit nifi in fumma fencétute, ac femel tantummodo. Recens funis vifcofus quoque eft inftar Rottang Tuni. Altera fpecies in Bourone quoque crefcens tenuior eft, externe plerumque virens, ad unam partem fla- vefcens, ac potiffimum per terram prorepens, unde non tam bone note eft quam præcedens. Ambz fpecies in Bourone crefcunt, in diftritu Tommahu, in Kelanga, Bonda, atque hic in Laha, In Bonóa vo- catur Ua Huay, h. e. Rottang ambulans, quum 'po- tiffimum per terram prorepat. Funis autem ipfe non tam eleganter pictus vel variegatus eft quam Javanus, nec ita aptus ad flexionem, hic tamen pro Javano adhibetur, atque in fruftis quindecim & viginti or- chias longis ex Bourone transmittitur , quales & funt omnes Rottang fpecies in boreali Celebis parte cre- fcentes, queque ex relatu incolarum haud multum quoad modum crefcendi differunt a Javanico. Tabula Ovinguagefima Quinta Ad Figuram Primam verticem exhibet Pa/mijunci veri la- tifolii. cum fructibus 4 majori forma expreflis. Figura Secunda ad Litt. A. folium exhibet Palmijunci vi minalis. B. Ejus racemus frugifer eft. benemen bet water zyn fcbadelykbeid , dat bet goed blyve tot bet drinken op een lange reyze. ovengemelde poe- jer ingenomen , is ook goed voor iemand , die in een Voete angel getreden beeft. . Dezelfde koolen fyn gewreven y werden mede onder de Favaanfche kalk , en Minjac Dja- rac gemengd, als men een fwarte pleyfler wil bebben s om bet bovenfte deel van de Vaartuygen te beftryken , gelyk de onze met teer doen, Eenige ftukken t'zamen ge- bonden, waar van ieder in wieren gefpleten is, werden in Indiën gebruykt tot roeden; waar meede men geeffeld, dewyl men geen Berken of teenen albier beeft. Van de voornoemde Rottang Fava , bebben wy een Jlag in de Amboinfcbe quartieren , dewelke niet veel daar van verfchild, want op Bouro waft een Rottang Wanitette of Wantette genaamt , waar mede xy tweederley flag verfiaan. Het eerfte is eem dun touw, zonder Jiruyk uyt de aarde voortkomende, wanneer bet touw volwa/Jen is, beneden in korte leden verdeeld , gelyk de Rottang Tsjavoni, daar na loopt bet voort tot de lengte van 6Q a 70 vademen , zoo langs de grond als over de lage bomen; agter en in de midden niet veel dikker dan een Gonze- Jcbaft , na voren allenxkens dikker werdende tot dé dikte van omtrent een vinger , witachtig , of bleek-geel en ale daar met een doornachtige fcbor[Te of fcheede bekleed, des welke aan de agterfte leden. allenxkens afvald , ag bet bloote touw vertoond, omtrent de leden nog al met ednige Jplinterige vellekens bebangen , de bomen op en neerlopexé de, zonder zyde-takken , tot omtrent bet wyterfte, ze eerft weinige takken voortbrengt ; en geene vruchten tot in de boog fie ouderdom, en dat maar eenmaal. De bladeren ver/cbillen niet veel van de fmalbladige Rottang Tuni, want zy aan verwiffeld en wat ydel van malkander , 8 a 9 duymen lang, 2 en 3 -vingers breed , en met s fenuwen in de lengte geplooyd , dewelke aan baar deu f met korte haakjes bezet zyn ‚naar vooren eyndigd bet blad in een ftyve [pits ; en ^t gebeele zyde- takje is omtrent 4 voeten lank. De vruchten komen mede voort aan een enkelden fleel , agter een vinger dik, en uyt den ronden wat plat, en gantfch ruyg of fleekelig , de reft na vooren toe in veele zyde-takjes verdeeld, en dezelve met veele kromme boren- tjes of vingers bezet ,door malkander gebogen, in de dikte van doy Baar, mede geknoopt, en jteekelyk. Hier aan zitten de allerkleenfte vruchten, Heinder als Erweten, uyt den ronden platachtig , met een-korte (Ditze, Dezen trots brengd bet niet voort dan in de boogfle ouderdom, en dat maar eens, f Het werfche touw is mede kleverig , als Rottang Tunis Het ander flag op ’t zelfde Bouro groeyende, is wat dunder , en van buyten meeft groen, aan de eene zyde bleek-geel, meeft langs de grond lopende, dierbalven zoo sed niet als de voorgaande. Beyde deze zoorten waffen op Bourg, in "t diftritt van Tommabu , op Kelang , Bonba, en bier in de Laba. Op Bonöa biet ze Ua Huay , dat is wandelende Rottang „om datze meeft n" degrond kru te Het touw zelfs is zoo mooy niet gefchilderd, of geplekt , als de Favaanfche , ook zoo bequaam niet om te draayen, egter word bet bier te Lande voor Favaanfche Rottang ebruykt, en. met ftukken van 15 en 20 vademen van ouro gezonden , gelyk ook doen alle de Rottangs , die op "t Noorder-deel van Celebes vallen, en na *t getuygeniffe der Inlanders aan wasdom niet veel van de Favaanfche verfcbillen. De vyf- en vyftigfte Plaat Vertoofit in de eer/fe Figuur de opperfte Tak van het regte ^ breedbladige Palm-rier , met zyn vruchten a in grooter gedaante. ; De Tweede Figuur vertoont by Lett. A. een blad van het ` teenachtige Pa/m-riez. B. is de vruchtdragende tros í LVIII. uo HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap. Lvmt CAPUT QUINQUAGESIMUM | OCTAVUM - Palmijuncus equeftris. Rottang T sjavoni. Exta fpecies eft, que Rottang Tsjavoni adpellatur; S que minimum gerit fruticem, ac tenuiffimum fu- nem,avulgari Rottangz forma maxime diverfa, ei nempe folia, non autem quoad arundinis fub- antiam. In quasvis minores dividitur fpecies, hic autem vulgatiffimam defcribemus. j : uz primo longum format fruticem, quicum illo Sagùs junioris convenit, componiturque ex otto vel decem tenuibus & rectis ramis in circulo pofitis, ad viri circiter altitudinem , funtque vix minimum digi- tum craffi,in breves articulos divifi, infra paucis bre- vibus fed reétis & firmis fpinis obfiti; ex quovis nodo folium excrefcit, atque ipfi obponitur aliud ex fub- fequenti nodo , feffile, ac firmiter ramo adcumbens, ad ldtera transverfale & obliquum, in rami autem ex- tremo erectum, funt vero hec folia fimilia illis Le- lebe ‚vel aliarum arundiñum, ex nigro virentia , fed . glabriora, multis nervis longitudinalibus donata &' rugofa. ` ENG ami hi fenfim pereunt, atque ex trunci cen- tro longus excrefcit tenuisque funis, qui verus eft Rottang , & per finum mox itefum in terram fefe demittit , at per aliquot orchias fefe circumvolvit , & ex nodis fuis parvas firmasque in terram inplan- tat fibrillas, uti Sirii plante fefe arboribus ipfarum- ue ramis infigunt, quas adfcendunt , dein iterum efe in altum adtollit, fique arborem adtingere pof- fit , hanc per duodecim ad quindecim orchias ad- fcendit , ubique zqualis craflitiei , nullos emittens la- gerales ramos , qui oloris penne craffitiem habent, externe nullo obduétus rugofo cortice, fubftantiam’ habens lentam admodum, nec facile fragilem , dein hic funis fenfim craffefcit, donec minimi digiti craf- fitiem adtingat, ubi fefe in laterales incipit expandere ramos, & externe rugofo ac fpinulofo obductus eft cortice. Rami hi non multo craffiores funt perina , ultra tres pedes longi, infra rotunduli , fupra plani, binisque anguftis oris aucti , qui fpinulis denfis obfiti funt, atque hisce fimilia infident folia, uti fupra defcripta func, alternata, a feptem ad decem pollices longa, binos ac ¿esqui digitos lata, tenuia, firma, & glabra, in fir- num apicem definentia , in fuperiore parte curtis fpi- ulis obfita, quz nervis incumbunt per totum folium lecurrentibus, cujusvis rami extremum in longum terminatur loramentum , tres quatuorque pedes lon- gum, fpmulis denfis obfitum, feu proprie hamulis, ui efficiunt, quod he filve difficulter permeari pof- fint; funis hic ramofus ac folfofus quatuor & quinque orchias infüper longus eft, in quo rami alternati func, uti & folia in his ramis. Hujus funis extremum in culmi craffitiem definit, ac demum inftar fili, quin- que pedes longum , inque inferiore parte plurimis anguftis.& firmis foliolis cinctum , que enfium lamel- las referunt , atque arcte funiculo. ipfi adcumbunt, reliqua autem pars mollibus obfita eft hamulis, non- dum penitus explicatis, : Fructds tam raro in confpe&um venit, ut pluri- mis incolis fit ignotus, cujus cauffa, ut mihi vide- tur, eft, quod funis hic modo erectus , qui Rot- tang eft,non permittatur juftam adtingere fenectu- tem, in locis enim remotis, ubi funis hic nudus ar- bores adfcendit ad longitudinem viginti & triginta orchiarum , di&ique junioris: fruticis ramuli. decide- runt, fruétus fuos edere incipit , qui longis ex pe- dunculis excrefcunt ex foliorum alis, funtque primo We eet tres cum dimidio pedes longi , horumque pofterior pars pedem circiter longa eft, hujusque di- ' midia pars ex rotundo plana binis obtufis oris parum- que fpinofis auéta, dimidii digiti latitudinem habet fuperior dimidia pars craffior, rotundior, & fpinofa penitus, minimi digiti craffitiem adequat, ubi latera. les quidam emittuntur ramuli-, qui in duodecim ac quindecim incurvos &, nodofos digitos feu julos di. vi- Lvut.HOOFDSTUIÉR De Ruyters Palms- Boom Bies. E zesde zoorte , is 't geene men Rottang "T'sjavoni noemd , bet kleenfte van ftruyk , en dunfie van touw; van bet gemeene fatzoen der Rottangs vry wat af- wykende, te weten in de bladeren , maar niet in de Jub- fiantie des Riets. Zy is verdeeld in eenige minder zoor= ten, doch wy zullen alhier dè gemeenfte befchryven. Deze zet eerftelyk eenen langen ftruyk, gelykende cen jonge Sagu-firuyk, van 8 òf 10 dunne en regte takken in de rondte fLaande , omtrent een man boog ; zy zyn febàars een pink dik, in korte leden verdeeld , beneden met wey- nige korte, doch regte en Droe doornen bezet, uyt ieder lid Daat een blad , en tegen over uyt bet volgende een an- der, zonder fleelen digt tegens den tak aan zittende , aan de zyden overdwers ‚doch aan bet uyter[le des taks over. eynd , zy gelyken na die van Leleba of andere Bamboezen wart-groen , doch gladder , met veele, zenuwen in de lengte doortogen, en rimpelig, Deze takken vergaan allenxkens, en uyt het midden des fiams komt een lang dun touw voort, "t welk is dé eygentlyke Rottang , die zig met een bogt ftraks weder na de aarde kromt, en eenige vademen daar op flingert; en uyt de leden kleene ftyve worteltjes in de aarde zend, gelyk de Siri-planten aan de bomen en takken doen, daar” aan ze oplopen , van daar verbeftze baar in de boogte, 200 ze een boom aantreft, die ze dan oploopt van 12 en 15 vademen , van eenparige dikte ‚en zonder Zyde-takken, te weten een groote Lwane-fchaft dik, en zonder ruyge Jchorffe van buyten , van een gants taayé en onverbrecke- lyke fubftantie ;daar na werd dit touto allentkens dikker ; tot dat bet de dikte van één; kleéne vinger, en meer ges wind, daar bet dan in zyde-takken zig begint te verdeelens en büyten met een ruyge doornachtige [cbor[fe bekleed is, De takken zyn mede niet veel dikker dan een (haft, em ruym 3 voeten lank , beneden rondacbtig , boven plat y met 2 finalle kanten , dewelke digt met kleene doornen bezet zjn, bier aan Maan diergelyke bladeren , als boven * vermeld, veraviffeld tegen malkander van 7 tot 10 duy- , men lank , 2 en een $ breed , dun, ftyf, en glad, in ` een fiyve fpits eyndigende , en agter aan de bovenfle zyde met korte doorntjes bezet, dewelke op de zenuwen fiaan, die door bet gebeele blad lopen, bet eynde van ieder tak loopt nog woort met een fmalle riem , van's tot 4 voeten lank, digt bezet met kleene doorntjes , of eygent- Iyker haakjes , dewelke maken , dat deze boffen moeyelyk te paffeeren zyn. Dit getakt en gebladert touw is noch 4 a 5 vademen lang , ftaande de takken verwiffeld te- gen malkander , gelyk ook de bladeren aan de takken; bet uyterfte van dit touw loopt zoo dun toe als een ftroo-balm , en ten laaften als een Zyl draad, s voeten lang, en aan bet agterfte bezet met veele fmalle en ftyve blaadjes, gelyk degen-klingen , dewelke déet tegen bet touwtje aan leggen , en bet refteerende is met aveeke haak: jes bezet , dewelke noch niet te degen geopent zyn. De vrucht werd zoo zelden gezien, dat ze be de meefte Inlanders onbekend is , waar CS de ME 2 zyn, dewyl men bet uytgefchotene touw, zynde de ey- gentlyke Rottang , geen ruft laat , tot dat ze baar volko- men ouderdom gewint , maar op afgelegene plaatzen, daar bet bloote touw de bomen oplopende 20 en 30 var demen lengte bekomen kan,en de voornoemde takken van den jongen flruyk rondom afgevallen zyn, begint bet eerfl zyne vruchten te geven. Dezelve komen voort aan lange fteelen „uyt den "boot der bladeren , en&eld , 33 voe- ten lank, bier van is bet agterfle eind omtrent een voet lank, en daar van de agter[le helft uyt den ronden plat, met 2 flompe en wat doornachtige kanten, fcbaars een balve vinger breed, de woorfte helft is dikker ronder „en gants doornachtig , fcbier een pink dik, daar op volgen eenige zyde-takjes , en dezelve in 12 a 15 krommen en knobbelachtige vingers verdeeld , en alle agterwaarts ge- 5 bogen; Vl Boek. LVI Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. art viduntur, retroflexos, quibus fructus infident hic & illic folitarii , licet & quidam hosce ubique proferant, qui Piforum magnitudinem habent , eleganter can- cellati, inftar aliorum Rottangs fructuum , fuperius apice duro coronati; coloris {qualide lutei, fed qui ficci, pallidi funt; intus autem continent nucleum du- rum ac nigrum, fere inftar ftercoris murini , fupra hunc lateralem ramulum primarius petiolus tenuis eft ac glaber; vix culmum craffus, ac dein iterum craffus ac fpinofus, adeoque pungens, ut vix tractari pofüt: Ad alteram partem fimilis excrefcit lateralis amulus; tales julos &fructus gerens, ad fpithame irciter diftantiam a priore, ita ut totus corymbus non plures quatuor vel quinque talibus gerat ramulis. Quum hic frutex ter quaterque bosce produxerit , perit uti & quum ejus funis nullas adtingere poteft arbores , fed juxta terram prorepere debeat , hic & il- lic fibrillas emittat, nec ullibi fefe erigere poffit , uti & omnis talis funis, juxta terram tali modo prore- ens facile finditur, nec ad ligamina multum valet. ft itaque peculiaris character vel qualitas hujus fu- nis, quod in ominibus fere partibus infra fit tenuis & glaber, fupra vero craffus ac fpinofus. adix mox füb ftipité proveniens nodus eft craf- fus & oblongus, ex quo undique dependent plurima nigre & firme fibrille; vix culmum craffe, ac per- pendiculariter terram petentes , que adeo lente ac dure funt , ut neque frangi neque extrahi poflint, quam pufilla etiam fit arbufcula, unde ubique effo- diende & amputande funt. Medii funis articuli fex & feptem pollices longi fünt, ‘externe concolores , pallide Be flavefcentes , inferiores autem nodi parum virefct unt. Ejüs fubftancia non adeo flexilis vel obfequiofa eft quam aliarum arundinum Rottangs; fed firmior, ex longioribus conftans fibris ¿ac facile fiflurasagens: Recens funis parum vifcofus eft, quum tractetur; gratumque de fe fpargit odorem fere inftar Unguis Odorati. —. cse omen. Latine Palmijuncus Equeftris a fubfequente ejus ufu. Malaice Rottang Tsjavoni, ac fimpliciter Tsjavoni , aliis autem Rottang Cawa, h. e. filamentos fus Rottang ; dum ejus funis inftar Chordularum tes huis Dr. licet Rottang Cawa proprie Bert Oe fit fpe- cies, quam mox infra deferibemus. Amboinice U: Tore, € Dia Pala P 000 E EE ^ Locus. In Amboina obéurtit in Hito&s "montibus faxofis, uti & in Hulamohela, in Bourone autem in planis reperitur filvis itidem faxofis. ~ In infulis ante Bataviam & Javam ad borealem lagam fitis craffiffimus reperitur Rottang Tsjavont , KC gerens folia, fpinas , & nodorum articulos quam Amboinenfis , fed plerumque multo major, arundo hzc ultra tres orchias alta eft, recta, & inftar cornu firma, infra ultra binos digitos craffa, inque breves diftinéta articulos , hec autem craffities fenfim in- minuitur ad illam digiti, ac demum ad penne craffi- tiem, funtque erticuli fenti longiorés ; quorum co- lor eft fqualide luteus, Adeoque firma eft hec a- rundo ‚ut ex-efus inferiore parte oGo vel novem pe: des longi baculi formari poffint, pre. reliquis. mul- tum crefcit in infuia Circkzee dicta , que omnium maxima eft infula. Ufus. Equites hanc potiffimum eligunt arundinem, quam inter equitandum manibus tenent , uti in Europa vimina Salicum fimiliaque manibus tenentur, hunc in finem inferior eligitur pars quatuor pedes longa, cui adheret nodofe radicis fegmentam , cüjus crafla abfcinduntur fila, ita ut commode manibus eam am- plecti poffint. Recentes baculi , uti dictum fuit, externe fimili obduéti funt muco , quo reliqui Rot- tangs ftipites, hic autem nunquam adeo exficcatur, quiu frigidis noctibus iterum exfüdet, hi quoque ba- culi, Tsjavoni hinc dicti, aliquando in aqua fünt deponendi, vel oleo obliniendi, ut lenti fint > nee findantur,in ufü domeftico adhibentur ad pueros ple- €tendos, ac fervos loco Chambokken , sd lororum. ,Reftans glabra,& fpinis vidua funis pars a quinde- Cim ad viginta orchias longa ad vimina adhibetur tam integra quam fiffa, fed non tam bonz eft notz quam Rottang Java , quz ad primum intuitum haud mul- tum differt ab hoc T'sjavoni , multo autem magis jun- cee eft fubftantie, ac longiores habet articulos, & eX- bogen; bier aan ziet men de vruchten bier en daar enkeld Dam, boewel zommige ook beel en al daar mede bezet 2yn , deze zyn in de grootte van Erweten , aardig geruyt, gelyk andere Rottangs-vruchten , met een bard fpitsje voor op 3 van coleur vityl-geel ; maar befterven bleek , binnen meteen barde [warte kori, Jcbier als een muyze- keutel , boven deze zyde-tak werd. den. booft-fteel wederom dun en glad, fcbaars een ftroobaim dik „en dan wederom dik en doornacbtig , zoo frekelig , dat men Ze qualyk aan- vatten kan, Aan de andere zyde komt dan een dierge- lyke zyde-takje , met zoodanige vingers’ en vruchten, omtrent een [pan van den vóorgaanden , zoo dat den ge- beelen booft-fteel niet meer als 4 of 5 zydestakjes beeft. Als den firwyk drie of viermaal gedragen beeft, zòo gaat.by uit, als mede als zyn touw geene bomen kan bereiken, maar langs de aarde moet kruypen „bier en daar inwortelen, en nergens zig oprechten kan , gelijk ook al bet touw, dat dusdanig langs de aarde kruipt ‚licht fplyt, en tot bet binden niet veel deugd. Het is dan een byzon- dereeigenfchap aan dit touw , dat bet meeft aan alle zyne Ke agter dun en glad, miar na vooren toe dik en ekelig is. Së i De Wortel naaft onder den ftam is een dikken lankwer- pigen WEN , rondom bebangen met veele ftyve en fwart- achtige Vazelingen, fcbaars een ftroobalm dik; en regt neerwaarts in de aarde gaande , zoo taay en bard , datze niet te breeken noch vm te trekken zyn, hoe kleem bet boompje ook is , daarom men ze rondom losgraven en af- kappen moet. De leden van bet middel-touw zyn. 6 en 7 duymen lang, van buyten eenparig van coleur , te weten bleek-Beel „ven aan de onder[le leden een weinig na den groenen trekkende. De Jubllantie is zoo buy Tian noch gedweeg niet als aan andere Rottangs , maar ftyver , tang- dradiger , en ligt /plytende ; bet wet touw is wat kleeverig als men bet bandelt , en geeft een goeden reuk van zich, fcbier als Unguis Odoratus. Naam. In ’t Latyn Palmijuncus Equeftris van zyn voigende gebruyk. Maleyts Rowang Tsjavony , en flegts Tsjavont, by anderen Rottang Cawa, dat is draad- Rottang , dewyl zyn touw 200 dun is als Cbordulen , of Jood Iynen; hoewel Rottang Cawa ; eigemilyk een by- zondere zoorte is, die wy. ftraks bier onder dele fm zullen. Op CN, ja Cawa , en Ula Pala Pala. ` Plaats. Men vindze In Amboina op bet Hitoeéze gå- bergte, daar. bet ‚fleenachtig is, als mede op Hulámoel, maar op Boero beeft men ze in de vlakke boffen, daar bet mede vol fkeenen is. Op de Eylanden voor Batavia en Fava , in "t Noorden leggende , vind men éen zeer dikke Rottang Tsjavoni, met diergelyke bladeren „doornen , en verdeelingen van le- den als j^ Amboinfche, doch. doorgaans veel grooter, bet riet is wel 3 en meer vademen hoog ‚regt , en 200 Raf als een hoorn , beneden ruym 2 vingers dik, en in korte lè- den verdeelt , maar deze dikte vermindert fcbielyk tot een winger , en ten laatfben tot een fchaft, en werden de le- den ook vervolgens langer: De coleur is ouyl-geel , bet is zoo flyf , dat men van "t bnderfte fluk 8 of 9 voeten lang , -knodzen en fpringftokken kan maken, bet waft onder anderen veel op t Eyland Cirkzee, zynde een van de grootfle van de voornoemde, Gebruyk. De Ruyters zoeken meeft deze Rottang om te paard rydende in de band te bouden , gelyk men in Europa, met de Teenen, Chamboeken , en diergelyke doet, bier toe meemt men maar bet agterfte eind van 4 voeten lank, daar een fluk van de knoeftige wortel noch aan zit, awiens dikke draden mien kort affnyd en befnoeid , dat men ze gemakkelyk in de band kan houden. De verfche ftok- ken , als gezegt, bebben van buyten diergelyke fmeerige beid als de andere Rottangs , die nooit zoodanig vergaat, of ze fweet by koele machten weder uyt , ook moet men ze bünd-rieten , die men daarom Tsjavoni noemd, zome tyds in water leggen, of met eenig olye befiryken , op dat ie? blyven eh niet ee pu buysbouden ge- bruykt men ze tot ftraffe van Kinderen en Slaven in plaats van Chambokken, en Bulle-peezen- Het refteerende gladde en kaale touw van 15 tot 20 vademen lang , kan men tot verfebeide bindwerk gebruy- ken, zoo heel als gefpleeten „doch is zoo goet niet als Rot- tang Fava, dewelke in *t eerfte aanzien niet veel yer- Jebilt van dit Tsjavoni , maar zy is veel biesachtiger en langer «an leden, em is ook van buten en t 130 HERBARITAMBOINENSIS. Liber VIL cap. LVII, externe ita maculata eft, acfilamelle quedam ipfi ef- fent inpofite. Ejus folium mihi huc usque ignotum eft, quum neque hic neque in Java cretcat , ubi ex Bourone venalis adfertur , praefertim ex vagis ejus in- fulis ad partem ipfius Euralem fitis, que regio Poelo vocatur, uti & ab ipfi vicino Paffir , unde Macaflaram venalis adfertur. GM ; Supra‘ di&um fuit Tsjavohi quibusdam etiam Rots tang Cawa vocari, ulteriore autem examine detexi binas. diverfas effe res ; T'sjavoni enim proprie eft a- rundo fupra defcripta, cujus funis non ultra quinde- cim vel viginti orgyas longus eft, ac proprie Am- boinenfibus vocatur Utta Laun Cana, quum in ejus foliis panis Cana pinfitur , quod nomen Hitoenfi fupra defcripto Rottang Tuni tribuunt, quum utraque hec folia ad. idem adhibeantur ufum. 4 Rottang Cawa vero eft funis repens & flagellofus, per terram prorepens , atque ad fecundum vel tertium nodum radices agens, {upra quoque craflior quam in- fra, dein modo fefe dividit in laterales ramos, alter- natos, tres pedes longos , quorum inferior ad fpitha- mz fpatium nudus eft, fed oris acutis & pungentibus “armatur uti Lontarus, reliqua ipfius pars folia emit- tit parva ,inftar minoris Zingiberis , alternata, pedem longa, fupra acuta , & plerumque pilis vagis hirtas : Poft folia hujus Rottang Cana tenuia quzdam & firma locan- tur fila, incurvis fpinis feu hamulis obfita , atque poft „hos cortex feu pellicule fibi inponuntur, qui externe longis ac mollibus fpinulis inftar Sagus obducitur. In funis extremo alter tenuis excrefcit caulis, fi- miles gerens hamulos , binos pedes longus, e quo fru- étus excrefcunt, primoque ad latera emittit varia pla- na filamenta, acfi bina effent adcreta , fesqui pollicem longa, rugofa, & dentata quafi inftar Siriboe, que alternata funt, ac plerumque retroflexa. Hisce infi- dent in quibusdam locis fru&us magnitudine Piforum, fquamofi, & cancellati inftar aliorum Rottang fru&uum, qui fuperne quoque apice. duro ornati funt. Longus fructiferi racemi petiolus aliquando fimplex eft, aliquando bifidus , funis ipfe penne craffitiem ha- bet,eftque glaber, & rotundus, nec vifcofüs, nec odora- ‚tus. Verus ligni cortex eft tenuis, ac facile feparari oteft ab interna medulla. Radix nodofa eft, & dura, inftar radicis Chine, multisque duris fibrillis terre infixa heret. None omen ejus Malaienfe eft Rottang Cawa, in Boerone Cadat , ir i , “Locus. rumqne ad juxta terram prorepens, aliquando altas ad- tambores, ^ — "Tabula Quinquagefima Sexta : RO Funem exhibet, qui Pa/míjuncus equefiris Rumpnto dicitur, als of bet met eenige blikken belegt was. Het blad daa van is my nog onbekend, dewyl ze noch bier te Lande noch op Fava waft , alwaar ze van Borneo te koop werd gebragt, inzonderbeid van de gebrokene Eylanden, voor deszelfs Zuyd-ooft-bock leggende Land Poelo genoemt, als mede van bet naafte Paffir , van waar ze tot Makaffar ie koop gebragt werd. Got Boven is gezegt , dat de Tsjavoni by zommige ook. Rote tang Cawa genaamt werd, doch by naarder onderzoek bevinde, dit twee verfchillende dingen te zyn , want Tsja- voni is eygentlyk bet geene bier boven befchreeven is, wiens touw niet boven 15 a 20 vademen lang word, eh eigentlyk in't. Amboinfcb Utta Lau Cana genaamt, om dat men in zyne bladeren bet Cana bakt , welke naam de Hitoëzen aan't voorfchreeve Rottang Tuni geven, om dat beide bladeren tot dit werk gebruykt werden, Maar Rottang Cawa is een kruipende en lang-zeilige touw, langs de grond kruypende , en om de tweede of derde knoop weder inwortelende , na vooren mede dikker dan agte- rens daar.nà verdeelt bet zig eerft in zyde:takkenzverwillelt tegens malkander , drië voeten lang, waar van de agter- Jte een fpan blood is, met Jcberpe flekelige kanten , gelyk. aan de Lontar-boom ; de reft is bezet met [malle bladeren, gelyk die van kleene Gember, verwifJelt tegens malkander, een voet lank „vooren [pits „èn doorgaans met ydele bayr- tjes bezet „agter de bladeren van dit Rottang Cawa ftaan eenige dunne en ftyve draden, bezet met kromme doornen of baakjes, en daar agter de fcbellen of fchorfJen , veele + over malkander, en van buyten bezet met lange weeke doorentjes, als Sagoe. ` du Aan ’t uyterfle van't touw komt eenandere dunne Bel woort , met diergelyke baakjes bezet, twee voeten lang y daar aan de vruchten groeyen , eerftelyk ter zyde uyigee vende verfcheyde platte fielen als of er twee tegens malkaar gegroeyd waren, 13 duym lang , ruyg , en ge- Kertelt als Siriboa, verwiffelt. tegens malkander., em de meefte agterwaarts gebogen, Aan dezelve zitten bier en daar de vruchten,.in de grootte van Erweten,, galeba en geribt als andere Rottang-vruchten , met een barde Jbits boven op. — GER ann E MAS. 4 De lange Za van de vfuchtdragende tros is dr enkeld , zomtyds in twee verdeelt; bet touw in de dtkte van een Jchaft, glad, en rond , niet kleeverig noch ries kent. De regte Jcbor[Je van °t bout is dun, en laat zig Jepareeren van "t binnenfte merg. De wortel is knobs belacbtig., bard, als Radix China, met veele barde Eë ` zelingen in de aarde vaft. — vod Naam. Zyn naam is in 't Maleyts Rottang Cawas ` op Boero Cadat, op Amboinfch Ua Cawa. A . Plaats. Zy groeyd op Boero , Bonoa , en in de Labay . meeft langs de grond , zomtyds hooge bomen oplopende, Gebruyk. Men gebruykize tot. dagelykze Timbels 5 doch dewyl ze zoo ligt fcheurd , werd ze. meet ‚gefpleeten tot riemkens, waar mede men op Bonoa: de randen. van Tontommen en Toedongs bind. ws De fes- en vyftig fle Plaat = > Vertoont een Touw-gewas , het geen de Ruyters- Palm: „ Doom-Bies, van RumPuius genaamt wert. nn STEN PAR: 7 Y A lab. LVI, VII Boek. LIX Hooff. -AMBOINSCH KRUYDBOEK. 113 CAPUT QUINQUAGESIMUM | NONU M. | Zolacca. Rottang Zalack. Reter fex precedentes Rottang fpecies tres alie P funt fpuriz feu inregulares, uti Zalacca , Rottang Utan, & Daun Gindi, quarum prima licet exoti- ca fit, in Amboina tamen hoc tempore adeo multi- plicata eft, uc ubivis fit obvia & nota, quam itaque hoc in capite defcribemus. Zalacca frutex eft; quoad modum crefcendi magno Rottang , vel cenero Sagus frutici quam maxime fimi- lis, nullum autem producit funem. Ejus rami hic in Amboina daniele duodecim pedes alti.fünt,in Java vero & Baleya altiores exere- Ícunt, non craffi; angulofique, ubi folia excrefcunt, inferius. vero. femi excavati inftar Sagus ramorum, atque amputati fimilem ftillant pultem feu Papedam , quique circa radicem arcte conjunguntur, & horren- dis obfiti funt fpinis usque ad ipforum extremum , ita ut fine vulnere vix tractari poffint: Spine hz funt rete, & inftar acuum firme, per ordines fupra fefe invicem locate ; maxima autem circa radicem excre- fcunt, fenfimque decrefcunt, ac longiffime minoribus interponuntur; plane, & quafi. péctinatim juncta. Folia cum illis Rottang tam: conveniunt, fed funt paulo latiora & glabra ,.ex nigro virentia , inftar illo- rum Sagueri , ita ut totus frutex e longinquo nigre- Ícat: Subtus autem. hee folia albicant , & ad oras fpinis denfis obfita fant, fuperne ad apicem quafi abfciffa feu fiffa „ fesqui pedem longa, binos lata pollices. > Fructus alio modo progerminant quam in vulgari ottang, ejusdem tamen magnitudinis, inter fpinofos enim ramos ex ipfa radice pedunculus excrefcit, fpi- . thamam longus, cujus fummo. increfcunt. quinque , Septem, decem , vel undecim. fimul. magni. fruckus , formam habentes Ficorum vel Pyrorum , brevibus pe- tiolis ramo juncti, & fefe comprimentes Pyriformem "mittunt formani , inferius angufta quadam excre- fcunt foliola , hosce inftar vaginarum ambientia , pri- mo enim craílus excrefcit nodus inftar retorte, fru- €tús vero quivis externe. videtur compofitus ex fim- plicibus lamellis, quz» tamen non feparantur, fed uni- cum formant putamen, fragile, & inftar illius Cafta- nearum comprimi & feparari poteft , cum quibus etiam quoad colorem convenit. Lamelie ha feu cancelli non adeb regulares funt quam in Rottang fructibus, multasque obliquas for- füant lineas fefe invicem decuffantes, quaque prope acutum angulum brevem mollemque gerunt fpinulam retroflexam , = fructus fpinulofus eft, fed non vul- nerans , atque hac facile diffolvi poteft. Interne gle- ba locatur fuccofa, fed duriuscula, $ carnofa, ex bi- nis pluribusve minoribus glebis compofita , flavefcens, & undique ab exteriore putamine feparata, excepto uno angulo, quo leviter ipfi jungitur. Caro hzc fi- milis eft illi Aurantiorum dulcium , fed durior eft, nec ita granulofa, atque in hac unus alterve, rarius tres lo- cantür rotundi nuclei, fclopeti globulos referentes, obfcure fufci, duri, & una parte umbilicati, altera in brevem apicem: definentes. Caro hzc itidem circa illos feparata eft, excepto ad umbilicum, cui per bre- vem nectitur venulam , qua pars refpicit fupremam "feu latiffimam fruétus partem." Caro hac delicatiffimi “eft faporis, grate acida. nempe "eft. cum quadam ad. “ftritione ; inftar Uvarum, mofchatellarum, vel Ana- naffe, fed magis ad(tringens. Senfim hic frutex fti. pitem format, qui tamen nihil aliud eft quam con- '"geries ramorum ,' binos tresve pedes altorum, tum- que petioli frügiferi fimul. quoque excrefcunt a folo magis elevati, quorum qui extra fpinas dependent, ab hominibus avelluntur, quique inter fpinas locan- tur, a gliribus devorantur , qua adftuta animalcula juxta internam ramorum partem , quz glabra eft , de- currunt, ac fructus comedünt. ` Varii fimul frugiferi .racemi ex uno codemque progerminant frütice, at- que radices füb terra prorepentes hfc&illic novos ee mittunt furculos, à; da Hd ; Tom. V: ` Nomen. LIX. HOOFDSTUK, De Zalack-Struyk. n de zes voorgaande geflachten van Rottangs ; zyn er nog drie oneygentlyke of baftaard-zoorten: als 1. Zalacca, 2. Rottang Uran, en de de Daun Gindi, waar van de eerfte wel wytlandifcb is, egter in Amboina nu zoodanig vermeerdert, datze genoegzaam be: kend is , die wy in dit Kapittel befchryven. Zalack is een ftruyk, in wasdom de groote Rottang of jonge Sagu-firuyk zeer gelyk, maar zy brengt geen touw woort. De takken zyn bier in Amboina gemeenlyk 12 voeten hoog „maar op Fava en Baley werdenze booger , niet dik, hoekig , daar de bladeren ftaan , maar beneden balf uytge- bold , als de Sagu-takken., en doorgekapt mede diergelyke Papeda uytgevende , omtrent de wortel digt by malkaar flaande, en met yzelyke doornen bezet , tot het uyterfte van den tak toe , zoo dat men die zonder zig te bezeeren quas lyk bandelen kan. Deze doornen zyn regt, en ftyf als naal. den , in ryen boven malkaar: fLaande , de grootfte omtrent de wortel, en allenxkens kleender „en de lang fte met kor- tere tu[Jcben beyde , plat , en aan malkaar gevoegt, als kam- men. - De bladeren gelyken die van Rottang Itam , of wel zoo breed en glad, fwart-groen y als die van de Sagueer-boom, zoo dat den gebeelen hk van verre [wart gelykt : doch van onderen zijn ze witachtig „en aan de kanten digt met doornen bezet , en vooren aan de fpitze afgebroken of ge- Spleeten, anderbalve voeten lank, twee duymen breeds De vruchten komen op een ander manier voort „als aan de gemeene Rottang; egter met dezelve groote gemeenfchap hebbende „ want tu(Jcben de doornachtige takken uyt de wor- tel zelfs , komt een fteel voort , een fpan lank , of minder, op wiens top groeyen, 5, 7, 10,en 11 groote vruchten by malkander , in gedaante van Vygen of Peeren, op korte fleeltjes aan baren tak zittende , en malkander drin- gende, waar door ze van de Peerform afwyken , beneden ebbenze eenige [malle blaadjes, die rondom haar ftaan als [cbeden, want daar wu eerff een dikken knop, als een kolve, ieder vrucht [cbynd van buyten van enkelde fchilfferen gemaakt te zyn , die nochtans niet van malkaar gaan, maar een doorgaande fcbaal maken , die bros is, en zig ligt breken laat, gelyk aan de Caftanjen , welkers coleur zy ook beeft. e e [chilfferen of ruytjes Daag koo ordentelyk niet als aan de Rottang-vruchten, maaken egter veele fchuynze linien, die malkanderen kruy/Jen , by den fcberpflen boek een kort en week doorntje bebbende ‚naar agteren ftaandé, waar door de vrucht doornachtig werd, doch niet bezee- rende, en men kan xe lichtelyk aforyven. Binnen leyd een klomp zappig ; doch bardachtig vleefch, uyt een groote en twee of meer kleene klonteren t zamen gezet , geelachtig, rondom van de buytenfte febaal los , bebalven met bet eene eynd wat vaft daar aan. Dit vleefch gelykt dat van de zoete Oranje-appels , doch is barder , en zoo korlig niet, en. daar in leggen een of twee , en zelden drie ronde korls, als Roer-kogels , donker-bruyn , bard , aan ’t eene eynd met een kuyltje, aan 't andere met een kort fpitsje. Het wleefch leyd "er insgelyks los om, bebalven in "t kuyltje, met een kleene ader vaft, bet welk na bet opperfte of breedfte deel van de vrucht ziet. Dit vleefch heeft een excellente /maak, aangenaam rynfch, met een kleene za- mentrekking ‚als Mufchatelle Druyven, of Ananaffa , doch noch meer zamentrekkende. Met er tyd zet dezen firwyk de gedaante van een ftam, "t welk echter anders niet is dan een ‘vergaderinge van takken, 2 en 3 voeten boog ; als dan komen de vruchtdragende ftelen ook zoo veel booger van de grond, waar van die geene, die buy- ten de doornen bangen ‚tot vyanden hebben de Menfcben, en die binnen de doornen, de Rotten, welke flimme bee- fien langs de binnenkant van de takken, die glad zyn ‚af- lopende, weeten by de vruchten te komen. Verfcbeide van deze vrucht-dragende fielen komen teffens uyt een en dezelfde [truyk en de wortelen onder de aarde kruypende, brengen bier en daar nieuwe febeuten voort. bo P Naám; 114 HERBARII AMBO INENSIS. Liber VII cap. LXI, Nomen. Latine Zalacca, Javanice & Baleyice Rot- tang Zalack, ac modo Zalack , quidam Batavi in Bata- via Belgice vocant Zergjants-klooten. Locus. Vera ejus patria eft infula Baleya, & orien- talis Jave pars , unde antiquioribus temporibus de- duéta eft in infulas Bande per peregrinos mercatores , ubi nunc fatis copiofa & obvia eft. In Amboina raro obcurrit , ac tantummodo in hortis curioforum „ tar- de autem fructus producit. Ujus. Hec inregularis & intractabilis planta ob de- licatos tantummodo colitur fruétus, qui crudi edules funt, externumque ipforum puramen fpinulofum pri- us digitis confringitur , & projicitur. „Caro ipforum a- cidula-ftomachum reficit, & jecur quodammodo re- frigerat, eftque quàm maxime falutaris in itineribus marinis, ac illis, qui modo adpelluntex mari. Hunc in finem, ut poflit transvehi, toti muria condiuntur fructus, &in ollis fervantur, fi vero nimis diu ferven- tur, nimiam adtrahunt muriz quantitatem , &- infipi- di funt, quales fuere, quos Carolus. Clufius in Hol landia vidit & guftavit, de quibus fcribit libr. 2. exotic. cap. 43 ubi errorem conmifit, putans anguftiorem ip- forum partem fummitatem effe fructus. - Si hofce nucleos plantare velimus , tum anguftiffima nuclei pars, que petiolo jungebatur , gon ponenda eft, alioquin enim non progerminant. Glires ac mures quam avidiffime hofce comedunt fructas, quod miran. dum eft , quo modo nempe ad illos permeare poflint , ac decerpere, quum tam horrendis fpinulis fint obfiti, ut homo vix hos adtingere poffit. Quam faluberrimi habentur bominibus ex morbo quodam reconvalefcen- tibus „ ac debili laborantibus ftomacho, Tabula Ouinquagefima Septima ` Ad Figuram Primam, alıeram Palmijunci equeftris exhibet - fpeciem fructibus onuftam, ubiad litt. A frudus majori ts- . `" prefentatur forma, B peculiarem hujus fruticis obfert nu- "dum fünem. ` GO : Dë q^ "Figura fecunda Froticem exhibet fpinofum Za/accam di&um, «ubi litt. C frudum ejus majori fiftit forma, que forte eft , Hibbutu Thef. Zeyl. p. 121. In Rumeau 4uctuario Palmijuncus Dra- co. cum binis aliis Rottang {peciebus . defcribuntur , quas bic inferere con- scs s gruum duximus, .- e CH 3S P ~e : Palmijuncus Draco. Rottang Djernang. Quod in India Orientali vocatur Djernang feu Dje- renang, verus eft Sanguis Draconis out in. Europam defertur, cujus maxima fpecies in rotundis placentis compingitur, hic enim in India tres ejus obcurrunt {fpecies , que infra conmemorabuntur. Quum autem libro feptimo tot Rottange fpecies defcripferim, & dein cognoveram Djernang quoque ex Aottanga con- ligi, hinc non potui omittere tot de hoc conmentari, quot indagare potuerim. : + Poft magnum vero inpenfum laborem , & inquifitio- nem diu nihil aliud conlegi, nifi varias ac diverfas de hoc opiniones, quas conlegi , quz que omnes in ea ‘concurrebant re, quod nempe Djernang ex Rottanga provenire, ©. 3. .» Ejus-fruêtus mibi quoque potiffimum ex Java trans- mittebantur, in quibus tamen detexi, non genuinam elle fpeciem ,.quum tam paucam rubri gummi, conti- nerent-quantitatems u. … 5 Tandem optimum relatum acceptum ferre oportet dNobiliffimo Dno Jfaacode.St. Martino, Senatori ordina- sio & Duci fummo Batave Indie, qui Rottang cum fo- liis: fructibus , ac crudo gummi, ex. ejus juflu fibi ex Palimbango tranfmiflum, mecum conmunicavit, jux- fa qua fpecimina fubfequentem compofui, defcriptio- Dem. 49 ` es . ipfum Rottang erat illud, quod vulgo Rottang Pa- limbanicum vocatur, ex quo elegantes formantur ba- culi, cujus articuli binos cum dimidio , ac tres pedes longi funt, minimum digitum craffi, coloris homoge- nei, pallide lutei feu flavefcentis, fuperior autem cjus pars -x Eyndelyk Naam. In’: Latyn Zalacca, Fav. en Bal. Rottan Zalack, en flegts Zalack , zommige Neerlanders op Ba. tavia noemen "t Zergjants-klooten. Plaats. Zyn regte vaderland is bet eyland Bali, en bet Oofterdeel van Fava, van waar ze in oude tyden gebragt isin de Eylanden van Banda door de vreemde Hande- laars , daur ze nuredelyk overvloedig is. In Amboina beeft men ze weinig , en dat alleenlyk in de booven van de Lief- bebbers , en ze draagd lankzaam. Gebruyk. Dit leelyk em onbandzaam gewas werd ale leenlyk gebavend wegens: de lekkere vrugten, die men raauw kan eeten, de buytenfte doornagtige [cbaal eer ft met de vingeren in flukken duwende en weg fmytende, Het rynfebe oleefcb verkwikt demage,en verkoeld eenigzints de lever , zeer gezond op Zeereyfen, of als men eerft uyt Zee komit.: Tot dezen eynde, en op dat men ’t:vervoeren kan, zo werden de gebeele vrugten ingepeekeld met gebeg- le potten vol, dog als deze fe oud werden ,, trekken zy te veel Beete in, en werden. onfmaakelyk, gelyk die geenege. weeft, zyn die Carol, Clut. in: Holland gezien en geproefs beeft, waar van by lib, 5. exotic. cap.4.febryft; alwaar by een abuys beeft gehad meenende dat het: fmalfte deel bet bovenfie van deze vrugt: was. . Ais men deze korls planten wil, o moet men bet Jpitfte deel vande korl ("t welk onder den fleel lag) boven planten,want anders willen ze niet opkomen. Rotten en Muyzen zynzeer grectig na deze vrugten, "t avel& te verwonderen is tee- tende daar by te komen, en dezelve af te balen, al zynzy met zo yfelyke doorntjes of doornen omcingeld , dat "er kwalyk een menfch by kan komen. Zy werden zeer gé- zond gehouden voor luyden , die uyt eenige ziekte opkomenz en een verzwakte maag bebhen. m duri rkomt, i2 In de Vermeerdering van Rumpuius wert de Palmijuncus Draco, met twee andere — Zoorten van Rottangs befchreven, wel- ` _Keikoordeele, dat nootzakelyk hier: _ingevoegt behooren te werden. ^'^ Palmijuncus Draco. Het geen men bier in Ooft-Indiën Djernang , of Djere- nang. noemd , is een opregt Sanguis Draconis, of Drog, kenbloed , bet welk men na Europa voerd, dog. meefb de groot/te zoorte in ronde, koeken gepakt avant bier in-Jn- ‚dien beeft men drie zoorten. daar'van „dewelke bier onder zullen aangewezen, werden, Dewyl ik nu in ^t zevenfie buet, 20, veele zoorten. van, Rottangs-befchreven heb, en in kenniffe kreeg, dat-Djernang mede van een Rottang kwam, 20 beb ik niet wel kunnen nalaten daar van 20 veel te befcbryven , als ik beb kunnen wytvraagen. - "Së Na veele moeyte en uyturaagens heb ik lang niets-an- - ders opgedaan, dan een. party verfcbillende opinien by malkander gebragt , dog alle daar in ccna , dat -Djernang van een Rottang kwam. — De vruchten wierden my ook gezonden: meeft van qu va, waar aan ik egter bemerkte, dat bet van de regte niet moefte zyn, dewyl daar aan zo weynig van bet rood gom hing, - de Lë Be ae Bin moet ik bet befte berigt dank weeten aan den -Edele Heer 1faac de St, Martin , ordinaris Raaden Set- geant Majoor van Nederlants India, dewelke A. 1694- de Rottang met baar bladeren, vruchten, en bet raauwe gom, 20 als ze op zyn Edelbeyds begeeren. bem van Pa: ` limbang: toequaamen , my toegezonden beeft, waar na tk de volgende befcbryving gemaakt beb. es " De Rottang zelfs was van die geene, die men anders Palimbanze Rottang noemd, waar van men curieuze handftokjes maakt, zynde die leden van twee en een. half tot drie voeten lank, een pink dik, van coleur eenparig bleekgeel , bet voorfte egter is veel dikker » dewyl dre BSS té Jab. LVI. AEE SORES S Lag A9: YII Book. LIX Floof:/?. AMBOINSCH KRUYDBOEK.. pars muito craflior eft, quum verum Rottang ibi ob- ductum fit craffo cortice , qui externe armatus eft fubtilibus & longiufculis fpinulis in transverfalibus or- dinibus pofitis, uti in vulgaribus Rottang fpeciebus. Ibidemque laterales incipiunt prodire ramuli, digi- tum lati, femi digitum craffi, & ad oras fortibus fed brevibus fpinis ferre in modum armati, in dorfo ge- rentes fortes hamos. Folia cum illis Rottang Puti conveniunt , pedem circiter longa , digitum lata, non vel parum pilofa , longitudinalibus coftis donata, $ in acutum termi- nantia apicem: Quum vero ramus effet mutilatus, de reliquis foliis, & adpendice nil conmentari poflum. Ex relatu Palimbanenfium ex quavis ramorum fo- lioforum ala anguítus excrefceret racemus , binos ac binos cum dimidio pedes longus, inferius hamulis denfis & adunatis obfitus. Reliqua pars fpinis caret, atque in multos incurvos digitos feu julos explicatur, qui auteni magis vagi ac laxiores funt quam in aliis Rottang fpeciebus, quique magis antrorfum vergunt, in quibus & vaga confpiciuntur foliola. Ac cuivis ca- lici fructus infidet , paulo minor & oblongior illo Rot- tang Itam, fuperius rotundo ac notabili apice coro- natus, ac porro in fimiles cancellos diftinétus. _ Externa autem fuperficies maxime ac plerumque obtecta eft ex fufco rubente & ficco duroque gummi, qua in reg cunctis aliis Rottang fructibus differt, in- tus reconditur nucleus durus magnitudine Uvz Cris- eme nullis foveolis notatus, quz in aliis obfervantur, nterne porofus, & refertus ifto rübrofücco, quiper poros corticis exfadat. < es). toner Externum vero gummi fructus inveftiens eft illud, ex quo genuinum. componitur Djerenang, quod juxta relatum ex Palimbana fequenti peragitur modo. Quum bo fpecies omnium Rottangarum fic fertiliffi- ma, a ex quavis ala fru&uum racemos proferat, hinc feriincole Sumatra interioris partis fructus hofce magna copia conligere poflunt , maturi enim decidunt, qui ab incolis in farfinis ac corbibus domum ferun- tur, ac dein in Oryzz machinis tam diu conmoven- tur & agitantur, donec ipforum gummi , quod verum ac genuinum eft Djerenang, decidat, quodque con- leGtum ;- per naturalem aéris calorem ; vel ope ignis in placentas liguefcit, & compingitur, & ab incolis iftis feevis mutuatur pro ferreis cultris feu Parrangs , fecuribus, haftis, ac veftibus: non porroindicatum fuit, qua ratione minores globuli & ifte placente formen- tur, fed referebatur, in ifta regione varias infuper Rottangarum fpecies crefcere; que eosdem produ- cebant fructus quoad formam , fed qui nullo obdu- &i erant gummi, ipforum baculi non ita regulares ac proportionales erant illis Rottang Djernang. Incole tamen non facile hos amputant in baculorum ufum, quuin majorem reditum ipfis fubminiftret Djerenang , quivis enim fürculus ; licet quinquaginta orgyas fit longus, unicum modo fübpetit baculum, qui conligi- tur ex frufto feu fegmento mox fupra radicem pofito. _ Ex hoc autem relatu mihi non conftat, qua ratione tres diverfz Sanguinis Draconis fpecies ex uno eo- demque frutice conligantur, cujus rei alíi mihi fubfe- uentem dedere relationem: Maturi fru&us, -uti di~ um fuit „in facco quodam conmoventur, & agitan- tur, donec exterior rubra decidat crufta, quz ad So- lem calefacta liquefcit, & manibus in globulos iftos parvos formatur ad magnitudinem vulgaris fabe. At- que hic puriffimus ac nobiliffimus eft Sanguis Draco. nis, qui inficcisfoliis arboris Licuale , vel fimilis con- ligatur, ac tali modo venalis defertur ac proftat, qui in ipfa India fatis caro conftat pretio, quum non ma- gna copia adquiratur , dein reliqui fructus, fucco ifto rubro turgidi , contunduntur , & five ad Solem, five fu- pra ignem pe coquuntur, tum fupernatat fubtilis Vbi fubftantia, ex qua quadrate formantur pla. centule, tres quatuorve digitoslatz, que fubftantia ac fubtilitate haud multum differunt a prioribus, ac proinde feparatim venduntur: Ex fuperflua craffiore fubftantia conmixta magne ac rotunde formantur glebe feu placentz, fpithamam vel pedem late, & ultra pollicem craffe, que vulgarem exhibent San- guinem Draconis, qui in Europam transvehitur. Placentz diffe&z vel difrupte interne ex purpureo Tubent colore , ac fæpe lamellas fructuum exhibent , ‘ex quibus funt compofita , atque carbonibusinpofite 115 te Rottang aldaar bekleed is met een dikke Jcbor[fe , van buyten met fubtiele en langacbtige doorntjes bezet , în dwers-ryen ftaande , gelyk aan onze Rottangs. . Aldaar beginnen de zyde-takken uyt te fcbieten , zynde fie Tec gen Ser halve dit. en aan de kanten met erke, dog korte doornen zaags-gewys, en op de rugge met flerke baken bezet. Vides f i E De bladeren gelyken die van onze Rottang Poeti, om- trent een voet lank, een vinger breed, niet of weynig baayrig , in de lengte geribt , en in een fcberpe pits toe- lopende: Dog dewyl den tak afgefneeden was , kan ikvan de andere bladeren, en wyterfte fnebbe niets zeggen. Volgens aanfchryven van Palimbang zoude uyt ieder Jeboot wan deze geblade takken een fmallem tros komen, twee en twee en een balf voet lank, agter met baakjes digt op malkander bezet. De reft is zonder doornen, en in veele kromme vingers verdeelt, dog ydeler dan aan ande- re Rottangs , en meer na vooren gekeerd, daaraan men y- dele blaadjes ziet, en op ieder eet een vrugt , wat Heen, der en lankwerpiger dan onze Rottang Itam, boven op met een merkelyke flompe Ditz, voorts in diergelyke ruyi= jes afgedeelt. De buytenfte vlakte is meeft doorgaans bekleed met een bruyn:roode drooge en barde gom , waar in ze van alle ande. re Rettangs werfchild , binnen in leyd een barde korrel, in de grootte van een Krays:befie, zonder de kuyltjes, die menin de andere ziet; van binnen poreus en vol van voorfchreve roode zap in de gaatjes, welke door de fcbelle uyifweet, ` „Het buytenfle gom nu, "t welk de vrugten bedekt, is ‚bet Seege, waar van men bet opregte Djerenang maakt ; bet welk volgens verbaal van Palimbang aldus toegaat. Dewyl deze zoorte onder alle Rottangs de vrugtbaarfte is, en uyt ieder [choot vrugt-troffen voortbrengt „zo kon- nen de wilde Inwoonders van Sumatras binnen lande de- velue in groote meenigterbekomen, want als ze ryp zjn, zo wallenze af , wanneer ze dan de Inwoonders in manden en zakken te buys dragen, daar na in ryftblok- ken zo lange door malkander roeren of fchudden , tot dat dezelve gom, =t welk bet opregte Djerenang is, komt af > trwelk by een gezamelt ¿ door de natuur- ike warmte „of wel met vuur tot koeken gemaakt wert , -die door de wilde Inwoonders voor yzere Parrangs , bylen, pieken, meffen, en kleeden getroqueerd werden, voorts wierde daar by niet verhaalt , boe de kleene bolletjens en de kleene koeken gemaakt werden, maar wel dat op't zel; ve land nog verfcbeyde andere Rottangs wallen, die 't zelffte fatzoen van vruchten voortbrengen , maar zjn met geen gom bekleed , en de handftokken daar van zyn zowel niet geproportioneerd als die van Rottang Djerenang. Egter willenze de Inlanders niet gaern afkappen tot bat ftokken , dewyl ze meer profyt van ’t Djerenang bebben, en van ieder fpruyt, al is ze vyftig vademen lank, kon- nen ze niet meer dan een band ue krygen, "t welk komt van bet fiuk kort boven de wortel, . Uyt bet bovenftaande blykt my niet , boe dat men drie diverfe zoorten Draakenbloed van een én dezelffte firuyk E waar van my andere de volgende berigt opgegeven bebben: De rype vruchten werden, als gezegt, in een zak door malkander geroerd of gefchud, tot dat de buy- tenfte roode korft afvald, welk in de Zonne warm ge- maakt zynde , tot dat bet week word, en dan met de hane den tot kleene bolletjes geformeerd in de grootte van een middelbare boon. it is bet zuyverfte enedelfte Sanguis Draconis, °t welk men in drooge bladen van den boom Licuala, of diergelyke bind , en zo te koop brengt, zyn- de zelfsin Indie redelyk duur, dewyl men bet in geen meenigte bekomen kan, daar na werden de overige vrug- ten „die nog vol roode zap zyn , door malkander ge- flampt, en bet zy over °t vuur, 't zy in de Zon, een weynig.gekookt , zo komt wederom boven op een fyne fub- flantie ‚waar uyt men vierkante koekjes maakt „drie en wier vingers breed, dewelke in fubftantie en fynte niet veel werfchillen van bet cerft genoemde, em dierbalven apart verkogt werden: Uyt de overige fubftantie door malkander werden groote ronde koeken gemaakt , van een Jpan of een voet breed, en ruym een duym dik, dewelke dan uytmaken bet gemeene Sanguis Draconis, bet welk men na Europa voerd, De doorgekapte of gebrokene koeken zyn van binnen purper-rood , en vertoonen dikwils eenige reftantjes of ed or van de vruchten , waar van ze gemaakt zjn, 2 ' an 16 HERBARII AMBOINENSIS. Liber VIL cap. LIX: gratum fundunt odorem, fere inftar Styracis Calami- te, unde & ab incolis aliis admifcentur fuffimigiis. Prima mémorata craffa, & obfcure rubens farina, inftar furfurum a fructibus feparata, fic diu in faccis ficca confervari poteft, atque pictores norunt eam , uti & globulos ex hac formatos , cum aqua gummata præ- parare, ut elegantem exhibeat tinéturam,ac pigmentum inftar Florentine Lacce , cum Oleo autem mifceri nequit. Ex Sinenfis cujusdam relatu, qui cum hanc merca- turam exercuit , quam ipfe in Sumatra preparaverat, intellexi, fructibus quoque, quum pinfantur & con- minuantur, aliquid petiolorum vel ipfius ftipitis ad- mifceri poffe, qui paucam quoque iftius rubri fucci contineret quantitatem , atque hzc fimul excoquenda :effe.ad magnas iftas placentas formandas. vue Hee vero fimilia videntur, in quibusdam enim dis. ruptis placentis tales furfures reperiuntur: atque ex Domini Herberti de Fager monitu intellexi, fefe ex amputatis & expreflis fegmentis fimilis Rottang colle- gile fuccum quendam obfcure rubentem , Catsjou fi- millimum quoad colorem & faporem , excepto quod hzc granula parum falfa effent. Hoc autem cafu ex- pertus fuerat, quum fruftum talis Rottang igni con- mitteret, quod in altera parte rubrum quendam ex- fudaret fuccum.. Mercatores Sinenfes lucri cauffa a- lios quoque ipfi admifcent pulveres, praefertim Ory- zz furfures ac paleos, ut placenta ifte fint majores, ex qua compofitione placentas formant inítar patina- rum, quam fraudem haud aliter detegere poffumus, quam in diffectis placentis ; Caeterum Sinentes Sangui- nem Draconis in quasdam quoque dividunt fpecies, vulgo enim omne Djerenang feu Sanguinem Draconis in ipforum lingua vocant Hoygjec , h. e. Sangyinis guttam , optima vero ejus fpecies in nodulis ac foliis ligata ipfis dicitur Tsjou Fec, h. e. nobile gummi feu praftantiffimum, quum fit optima ae nobiliffima plan- te hujus pars: An autem noduli ifti unum idemque -fint, quod. in Etropzorum pharmacopzis vocatur ‘Sanguis Draconis in guttis feu Lachrymis, abfolute de- terminare nequeo , quum illud, quod fub ifto nomine venditur , potiffimum a mercatoribus ex maris medi- terranei parte deferatur , attamen conícius fum, no- dulos iftos Indicos in patriam noftram etiam trans- mitti. Denique differentiam & difquifitionem hujus In- diz Orientalis -Djerenang , ac Indie Occidentalis , ‘quod pr&fertim ex Porto Santo defertur, iftis inqui- rendam relinquo , quibus occafio & obportunitas fa- vet. Es Nomen. Planta, que hoc fubpetit Gummi, mihi ‘Latine vocatur Palmijuncus Draco, Malaice Rottang Djerenang , ejus vero fuccus expreffus tam in placene tis quam in nodulis mihi dicitur Sanguis Draconis, Malaice Djernang & Djerenang , Macaflarice Ferenne, ac peculiariter noduli ifti Djerenang Tsjowwflji, h. e. Sanguis Draconis purus. Locus. Copiofiffimus & optimus Sanguis Draconis reperitur in Jamby & Palimbang, quz bine funt ce- Jebres Metropoles in Sumatrz ora Orientali, licet in aliis quoque iftius ore plagis obcurrat, uti & quoque oos in Bager-Mafüng Metropoli auftralisi Bornei age. ` In fave diftri&u Bantam dicto hzc quoque crefcit arundo Rottang , quum vero ejus fructus ibi pauca xubente ifta cruftafint obdu&i, hinc ibi Djerenang ex ilis non conligitur vel componitur, fed tantum ad pigmentum- adhibentur, uti infra indicabitur. ` Fru&us porro iftarum regionum mihi transmiffi quo- dammodo etiam variant, maximi enim ac recentiffi- mi quoad craftam illam rübram conveniebant cum Rottang Itam, aderant quoque alii minores cum illis Rottang Toéni convenientes, quod & detegebam ex ipforum defcriptione & baculis mihi transmiffis, Rot- tang Djernang nempe effe fpeciem noftri Rottang Tu- ‘ni, fimplicem enim tantummodo emittit tenuem fti- pitem, quum aliz Rottang fpecies plures fimul pro- “ducant. > > KEE Ups, Nullum alium prebet Rottang hzc arundo u- fum,quam quod baculi ex ipfa formentur varii & elegan- tes, haud digito cráffiores , quorumarticulitres circiter pedes longi funt, externe pallide lutei, ac per fene- ctutem fufer non autem plures unico , uti dium fuit, ex toto frutice conligi poffunt. 5 ; Hoc A en op koolen geven ze een aangenaamen reuk, fcbier alt Styrax Calamita , waarom ze ook by de Indianen onder ander reukwerk gemengt werden, Het eerft genoemde groffe , of donker-roode meel, als zei melen van de vruchten afgefcbud , kan men aldus droo in zakken lang bewaren, en de Schilders weeten het zel ve, als meede de bolletjes daar van gemaakt met gom-was ter te bereyden „dat bet een /choone purpere verf geeft, als Florentynje Lak, doch met Oly laat bet zig niet mengen, Uyt verbaal van een Chinees, dewelke deze koopman- febap op Sumatra zelfs gemaakt en gebandeld beeft, ver- fla ik, dat men by de vruchten in "t flampen ook iets van de Helen of ftam mengen kan , dewelke insgelyks een aveynig roode zap zoude in bebben, en aldus t'zamen op- kooken om de groote koeken daar van te maaken, Dit beeft eenige waarfchynlykbeyd, want in fommige opgebrokene koeken wind men diergelyke floppelen: en uyt aanfchryven van de Heer Herbert de Jager beb ik ver- ftaan, dat by uyt de afgekapte en uytgeperfte [Lukken van diergelyke Rottang een donker-roode zap gekreegen beeft, de Catsjou zeer gelyk van coleur en fmaak , bebalven dat deze kruymtjes een weynig brakkigheyd by baar hadden, Dit bad by by geval gevonden; als by een fluk van dier gelyke Rottang in't vuur leyde , en aan’t ander eynd een rood zap zag uytzweeten. De Chineeze kooplieden uyt winzugt mengen meer andere (tof daar onder , inzonders beyd kaf van Ryft om grooter koeken te maken , waar uyt ze dan koeken maken zo groot als een fchotel , welk bes drog men niet anders merken kan dan aan de doorgekap- te; Anders de Chineezen verdeelen bet Draakenbloed in zoorten, want in ’t gemeen noemen Ze al bet Djerenang of Drakenbloed in bare taal Hoyg-Jec , dat is bloed drop, maar bet befte in bolletjes in bladeren bewonden, noemenze Tsjou Jec, dat is Edel gom of Juweel- gom; dewyl dit de befte en edelfte fubftantie is-van die plante, of nu deze bolletjes een en het zelffte xyn met bet geene men in de Vaderlandfe Apotheeken Sanguis Draconis in guttis , of in Lacrymanoemd ‚dat en kan ik niet regt zege en, dewyl bet geen men onder die naam verkoopt smeefk door kooplieden uyt den Levant gebragt werd ; en nogtans weet ik ook , dat onze Ooft-Indi/che bolletjes mede naar?t Vaderland gebragt werden. : Voorts laat ik bet onderfcheyd en onderzoek van dit ons Ooft-Indifcb Djerenang , en bet geene men uyt Hief. bn, dien, en inzonderbeyd uyt Porto Santo brengt aan die gee= ne, die daar toe gelegentheyd hebben. TU Naam. De plante , waar van dit Gom komt ; noemikin 't Latyn Palmijuncus Draco, in °t Maleyts Rottang Djerenang, maar bet zap daar uyt geperft, zo in koe= ken als in bolletjes noem ik Sanguis Draconis, in’t Ma- leyts Djernang en Djerenang, op Maccaffar Jerenne, doch in °t byzonder de bolletjes Djerenang Tsjouwftjis dat is zuyver Drakenbloed. Plaats. Het meefte en befte Sanguis Draconis vald op Famby en Palimbang , twee vermaarde koopfteeden op Su- matras Ooft-kuft , boewel bet op andere plaatzen vande- zelve kuft ook vald, gelyk men bet ook vind op Bager- Maffing , een Koopftadt van Borneos Zuydzyde. Op Fava in bet diftri& van Bantam vald deze Rottan, ook; dog dewyl de vruchten weynig van de roode kor, hebben, zo werd daar vangeen Djerenang gemaakt , maar alleenlyk tot verwen gebruykt , gelyk bier onder volgt. De vruchten van de voorfchreven landen my toegezon- den, verfchillen ook onder. malkander , want de grootfle en vetfte van de roode korft kwamen overeen met onze Rot- tang Itam, dan waaren ’er andere kleendere met onze Rottang Toëni overeenkomende , gelyk tk ook bemerkeuyt de befchryving , en uyt de bandftokjes my toegezonden, dat Rottang Djernang een mede zoorte is van onze Rottang Tuni, want ze fcbiet maar met een enkelden dunnen ftam op, ^L welk andere Rottangs niet doen. & Gebruyk. Van de Rottang zelfs beeft men: geeen ane der gebruyk, als dat men rare bandftokjes daar van maakt, dewelke niet dikker dan een vinger zjn, en de leden om- trent drie voeten lang , van buyten doods-geel, in de ou- derdom werden ze bruyn em als gezegt, van een geheele Boom kan men niet meer dan eene Rottang krygen. Dit Di VIL Boek. LIX Hooft/. .. Hoc autem videtur repugnare relatui. quorundam Si- nenfium , qui mihi referunt , Rotjang Djernang brachii vel pedis craffitiem habere , que crafla frufta, quum fint fuccofa, amputantur & contunduntur , & conmifcentur maffe ifti, ex qua maxima formantur placente: Qua- rum ufusin India non ie im eft momenti vel familiaris, ac proinde non caro conítant pretio, maxime enim in ufum vocantür;ut aliis admifceant fuffimigiis, praefertim Macaffarenfium Dupe, quum odorem fundant Sty- racis Calamite, ac proinde quibusdam Maleyenfibus , licet erroneé , Cominjan Mera , feu Rubrum Benzoin vo- cantur, quum hoc peculiare fit Gummi ex Benzoin genere purum ac femi pellucidum inftar fuccini opa- ci, fed quod magis rubet; & carbonibus inpofitum ignitis odorem fundit Dammar . Selan, nullo autem modo lignum vel chartas rubro tingit colofe, Rubri ifti noduli feu Sanguis Draconis im guttis non tam gratum fpirant odorem quam placente, ip- forum enim odor ad Sandalum cum Caryophyllis mix- tum adcedit, unde nec quis facile crederet fuccum effe unius ejusdemque arboris , ac proinde ad fuffimigia non adhibentur, fed ad pigmenta & ufum Medicum. Cuncta enim ligni opera polita & levigata tingi illis poflunt, duum calefiant, & noduli illis adfricentur. Sinenfes norünt chartas fuas ; paúca admixta aqua, eleganti tingere Carmefino rubente colore , cum oleo auter mifcerirecufant. In hifce chartis eleganter ni- tent ipforum characteres nigri, atque proinde hz u- furpantur ad idola & pro miagnatibüs. In re Medi- ca non magnum hic loci in India habent ufum, nec unquam magnum inde vidi fucteffum, quum interne adhiberentür contra Dyfenteriam , contra fubtiliffime contufi vel conmioliti, ac vulneribus recentibus infper- fi, in ufü mágno, fünt ad Sanguinem fiftendum , vul. “nusque curandum, fi modo fit recens, ac carni infli- Gum, quani ob cauffam a Japonenfibus maxime ex- .petuntur. Si itaque hzc intelligatur arundo Rottang, “vera effe poffent, que fcribunt quidam auctores, fed nimis generaliter de Rottang, aliquem nempe ledi “ac vulnerari poffe per arundinem, ac fimul per oleum feu fuccum ex eo expreffum curari. De Rottangoleo autem nil novi, fed fi intelligant fuccum ejus fupra eg ri Djernang, tum véra dicunt,.& illis ad- entio. e E rn rs ite . Macaffarenfe$ fucco hoc ficca & glabra Licualz fo- lia obliniunt, que fupra inverfam & calefactam ol- lam tenent; donec fuccus hic iftis firmiter adheereat foliis, que dein ad Bonkoffen feu volvellos Tabaca- “rios adhibent, quum externe eleganti ex pürpuro ru- benté colore niteant. , Quum /pecies Favanica paucá tantum quantitate contineat refinofam illam fübftantiam , hinc Djernang ex ea non conligitur, tanta tamen fructibus adhz- tet fubftantia illa tingens, ut manubria haftarum his- ce adfricent, & clypeos, ipforumque loramanta ex fiffa arundine formata illâ tingant, ex quibus itidem “loramentis mattas conftruunt purpureo illo ac ruben- “te colore inbutas. Sic mihi quoque indicarunt, Ja. vanos ex talibus Rottangs craffum flum ducere ac fin- dere poffe , ex quibus veftimenta quadam texunt, vi- lia quidem fed maxime durabilia. d Leer non aliter fciam, quin vulgaris Sanguis Dra- conii, in Europzorum Pharmocopeis venalis, fit ni- hil aliud , quam eig defcriptum Djernang, ex In- dia noftra Orientali deductum ; Nullo tamen mo- do hoc confündere volo cum alio Sanguine Draco- ne ex Occidente tranflato, cujus arbores quam maxi- me differentes ab auctoribus exhibentur, inter quos le&ores ‘pre aliis ablego ad Carol. Cluflum rarior. ‘plant. libr. 1. cap. 1. & adnotationes ejus in Nicol. Menard. preterea binas alias reperio exoticas arbo- tes in Dapperi Africa defcriptas, quarum prima San- guinem Draconis ex fuo fundit cortice; hic enim di- cit, eft gummi ex arbore Ber profluens, que in in- fala Socotria crefcit, unde quondam celebris fuit fas Ga hzc infula. Vide Dapperi Africam pag. 308. `` Hec arbor ulterius porro defcribitur in Dapperi Madagascara, pag. 31. fab nomine Rbaa, quod in il- “Ta lingua fanguinem denotat. Arbor autem hzc in "altitudinem Nucis Juglandis excrefcit, folia gerens ‘Pyri, früctusque formam gerunt minoris Pyri. Galli _Autém in diffe&o fruétu nullam Draconis imaginem reperire potuerunt, ; e Ex AMBOINSCH KRUYDBOEK. ary Dit fcbyns echter te flryden met bet verbaal van 26mmi- ge Sineezen , dewelke my berigten dat de Rottang Djernang een arm of een been dik werden, welke dikke flükken, om dat xe zappig zyn, gekapt en geftampt, vermengt wer- den onder de Majja, waar uyt ze de graotfle koeken ma- ken: Het gebruyk van de koeken is bier in Indien: niet groot; en daarom ook niet duur , want zy werden meeft gebruykt om onder. ander reukwerk té mengen, inzonder- ' beyd onder bet MaccafJaarfe Dupa, dewyl ze rieken als Styrax Calamita , en daarom.by zommige Maleyers 5 boewel abufivelyk Cominjan Mera, of roode Benjoin genoemt werden, daar nogtans dit een byzondere Gom is, uyt bet geflagt van Benjoin , zuiver ende balf doorfchy- nend als donkere Barnlteoh ; dog rooder 5 op koolen trekt zyn reuk na Dammar Selan, en verft geenzints rood op bout pf papier: ee tE cs De roode bolletjes of Sanguis Draconis in guttis zy zo aangenaam van reuk niet als de koeken, riekende meer na rood Sandel met Nagelen gemengt, daarom men niet geloven zoude , dat bet zap van eegen boom zy, dies xy ook geenzints tot reukwerk gebruykt werden, maar tot ver- we, en in de Medicyne. Want men kan alderband glad gefchaaft boutwerk daar mede verwen, als men bet zelve warm maakt, en de bolletjes daar over firykt. ` De Chineezen weeten baar papier jchoon Carmozyn-rood daar meede te verven, met een weynig water mengende , maar met oly laat bet zig niet mengen. Op dit papier ftaat bare zwarte fchrift zeer fraay uyt, en dierbalven wer- denze gebruykt voor bure Goden en groote Heeren. Inde Medicyne weet ik bier in Indiën geen groot gebruyk, hebbende nobyt veel fucces gezien als bet binnens lyfs ge- braykt werd tegens bloedloop of Dyfentberia , daarente- en werd bet veel bebruykt in verjcbe wonden, om bet Bet te ftelpen, en meteen te genezen, fyn geftoten of gemaalen , en daar in geftrooyt , als bet maar een verfche vlee/ch-wonde is, om welke oorzaken bet by de Fapanders meeft geacht is. Dierbalven als men deze Rottang ver- Staat , zo zoude konnen waar Zyn, bet geen zommige Au- tbeuren van de Rottang int. gemeen gefcbreven hebben, te weten dat men met de Rottang iemand beferen en quet» zen, en ook met een oly of zap daar uyt geperft wederom genezen kan. Van een Rottang-oly weet ik niet, maar verflaan ze door bet zap °t bovenftaande Djernang s zo geve ik baar gelyks < > — E DE Mascoftiror gebruyken het om de gedroogde en glad. de bladeren van Licuala daar mede te beftryken, die ze dan op een omgekeerden en beet gemaakten pot botiden , tot dat de verwe ter dege aan de bladeren Kleve , die ze daar ma tot bare BonkojJen, dat is, Tabaks-rolletjes , gebruyken, om dat ze [cbóon hoog purper-rood van buy- ten zyn. , ei Ia .. Dewyl nu de Favaanfche zoorte arm van die refineti- Je Jtoffe is , zo maakt men geen Djernang daar vans egter zit'er nog zo veel van die vervende ftoffe aan de vruchten, dat ze daar mede vryven de ftelen van ba- re pieken, bare fchilden, en dunne riemtjes van ge/ple- te Rottangs pennata » waar van ze bare matten maken, om alle dezelve hoog-robd te verder. Zo werde ik ook berigt , dat dezelffte Favanen uyt zulke Rottangs een grof garen weeten te trekken of te fplyten, waar van ze zekere kleedjes weven, die wel flegt dog durabel zyn, Hoewel ik mul niet betér weet, of bet gemeene San- guis Draconis , dat men in de Europifche Apotheeken werkoopt, is anders niet , dan bet boven befcbrevene Djer- nang, uyt ons Ooft-Indiën aangebragt; Zo wil ik bet nogtans geenzints vermengen met bet ander Draakenbloed uyt bet Weften komende, wiens bomen zeer verfchil- lende opgegeven werden , waar mede ik den Leezer wyze onder andere totCarol,Clufium rariorum plant. lib. r cap. 1. en deszelfs Annotationes op Nicolaum Monardums Boven dié vind ik nog twee vreemde bomen in Dap- pert Africa beftbreven, waar van de eerfte Draken- loed uyt zyn feborze zal geven; want bet zelve, ze, by, is een gom , van den boom Ber , groeyende op "t Eyland Socotora, waar van bet zelve eertyds vermaard is geworden. Ziet Dappers Africa pag. 408. Deze boom werd noch nader beftbreven in Dappers Madagascar, pag. 31. met de naam Rhaa, 't welk in die taal bloed betekent. De boom groeyd in de boogté van een Noote-boom , met bladeren van een Peere-boom, De üruchten bebben de gedaante van een kleene Peer : doch de Franfchen bebben in de opgefnedene vrucht , geen beel- tenis van een Draak konnen vinden; P 3 Uy ng HERBARII AMBOINENSIS Ejus cortice , ramis, & trunco , quum fcindantur, pungantur , vel conminuantur , fuccus exfluit ruber in- . ftar fanguinis humani vel animalis, qui vulgo in Phar- macopzis fanguis Draconis vocatur. Puto autem hanc Rbaa , totam aliam ac diverfam effe arborem prece- dente illa Socotrica arbore Bek dicta, ac potius haben- dam effe fpuriam Nucis Mofchatz fpeciem ,quz fan- guineum quoque fundit fuccum, praefertim quum Dap- perus ipfe teftetur , internum fru&us nucleum odorem fpirare Nucis Mofchate. Additamentum in Caput Sanguinis Draconis. ` Anno ijot. a quodam adjutore , qui diu prefuit ¿mercaturz "Sanguinis Draconis in Palimbang ,. fubfe- quentia mecum funt conmunicata, que 1n prioribus non conmemorantur. s Idem vero confirmat, Sanguinem Draconis conligi quidem ex quadam Rottang fpecie , quam jam prete- reo, & que defcripta fuit; uti quondam a Dno. St. Martino mihi fuit transmiffa. Scribit autem mihi fe- mel deciduis maturis fructibus , fruticem nunquam dein alios proferre fructus, illosque conligi a monta- nis, donec fufficientem haberent quantitatem , qui in Oryze vel alia machina minutim contundebantur, ipforumque furfures ac cortices per cribrum fepara- bantur, quantum fieri poterat , reliqua. ac fuperflua malfa purus erat Sang Draconis , qui ad folem fupra mattam in eum finem conftructam , deponitur, per cujus calorem in lentam ducitur fubftantiam, at- que per montanos iftos populos in rotundos forma- tur globulos feu placentulas, magnitudine Pinange , aulo majore vel minore, qui tali modo praeparatus ab ipfis Palimbang deferebatur ac vendebatur , ac dein porro Bataviam, & inde porro in Patriam feu Europam. Quum vero Societas Indica dein experta fuerit, incolas ac Sinenfes Sanguinem hunc Draconis adul- ‘terare per Ceram vel aliam admiftam maffam, hinc anoluit dein hunc accipere nifi in parvis fruftulis di- «giti.articulum longis , ac pollicis craffitiem habenti- P que fequenti preparantur modo. >. Crater ingens aheneus vel ferreus ad tertiam ejus partem aqua inpletur, & igni inponitur, tum mattu- L ex arundine conftructa ipfi inponitur , ita ut undi- que craterem obtegat , ita tamen ut ad trium quatuor- ‚ve digito altitudinem fupra aquam emineat , in qua dein Sanguis Draconis deponitur, ac bene ob- tegitur, ita ut nullus vapor exhalare poffit. Quum aqua jam ebulliat, placentz Sanguinis Draconis per ejus calorem adeo mollefcunt , quam defideratur , que maffa tum a Sinenfibus in talia conminuitur & forma- tur fruftula, uti modo dictum fuit, que, ut priftinam recuperent duritiem , frigide inponuntur aque, Li- cuale folio involuta, & dein Javanorum filo, ad diftantiam binorum digitorum adligantur in formam «caudx Draconis. Tali modo in ciftis compingitur Pa- Jimbani, ac Bataviam transmittitur, & hinc porro in Patriam. Exploratur autem Sanguis Draconis fequenti modo, an bonz fit note. Qui igni inponitur, vel ad arden- xem tenetur candelam, fi tum lucentem emittat de fe olorem , optimi eft ufus ad rem Medicam; quum vero pollicis vel digiti unguis fit madidus , ipfique sadmoveatur Sanguis Draconis, quo magis tum rubeat, & ungui adhereat ‚quo melior eft piétoribus. Unde autem nomina Sanguis Draconis in Lacrymis & in guttis fint derivata, mihi indicare non poterat , fubtilis enim ac craflus ibi unum idemque gerit no- men, Djernang nempe, hinc itaque hoc inquirendum eft in Sanguine Draconis, qui ex India Occidentali, & Canarienfibus defertur ailis, Addenda quidam mihi porro funt, que reperi in Horto 21. nuper edito cap. 109. ubi quzdam arbor a ara Favana dicta, que in Patriam transmifla, & ibi habita fuit Sanguis Draconis, quum plani ejus fru- &us quodammodo formam reprefentent Draconis, «que hic in Amboina alta eft arbor, eleganter rubrum exhibens lignum, ex quo ciftulz formantur quique chic Ternatenfi nomine Lingoo vocatur, ac defcribi- tur libro tertio Herbarü mei, ch “Nullus ° “titeyt by malkanderen bebben, we Liber VIL cap. LIX, Uyt de fcbors , takken, en ftam; wanneer daar in pes Jneden, geftoken, of gekorven werd, uloeyd een Zap, 200 rood als dat van een Menfch of Dier | gemenelyk in de Apotheeken Draken-bloed genaamt. Doch tk giffe; dat dit Rhaa een gant/ch verfchillend gewas van den voorgaande Sokotoorfche boom Bek, en EL meer te bouden xy, woor een bafterd-zoorte van de Noote-mufchaten boom y dewelke mede bloedig zap uyigeeft,te meer, dewyl Dapper zelfs getuygt > dat de binnenjte korl na de Noote - mufcbaat riekt. Byvoegzel op bet Capittel van Sanguis Draconis. Anno 1701. beb ik van een zeker Affiftent , dewelké langen tyd de opzicht over den bandel van Sanguis Dra- conis op Palimbang gebad beeft , bet navolgende verftaan, "t welk in "t voorgaande niet aangebaald werd. e Dezelve beveftigt , dat bet Sanguis. Draconis wel van een zoorte van Rottang komt, die ik in zyn Wezen laat , zoo als my voor dezen van den Heer St. Martyn, toegezonden is: maar by wift my te berichten , dat de rype vruchten afgevallen zynde, den flam nooit andere vruchten draagt, en dat dezelve van de bovenlanders by een verfamelt werden, tot tyd en ae zy een goede quan- Ike dan in een ryft of ander blok fyn geftampt zynde, word de fcbil of bak » 200 veel doenlyk, daar uyt gexift, "t Overblyfzel, dat goed Sanguis Draconis is, werd im de Son op een matje, ten dien eynde daar toe gemaakt „gelegt , door welkers warm. te het zig tot een leenige fubfbantie begeeft , en door baars te weten de bovenlanders , tot ronde koeken gekneet werd, in de grootte van een: Pienang , iets meer en min,’t geen zodanig, van die lieden naar Palimbang afgebragt en ver- handelt werd, en voor dezen zodanig naar Batavia, en verders naar ^t Vaderland: gezonden is. | Doch doordien aan de Ooft- lmdi/cbe Compagnie naderband door de ondervinding geleert is, te deo eae en Chi- nees daar mede begon te morfJen , en met wajch of ander Stof te vervaifcben; heeft de Ed. Compagnie zulks niet anders willen ontvangen, als by kleene flukjes „de lengte ' ruym een did van een vinger; en de dikte van een duym hebbende , "t welk op de volgende wyze toegaat. ; Men neemt een grooté kopere of yzere pan, die eender- de vol water werd gedaan, en op "t vuur gezet „dan doet men een Rottang-matje in de pan, dat dezelve daar net in komt te Jluyten , doch zoo, datze 3 a vingeren. breed boven "t water blyft , waar in dan bet ‘Drakenbloed g- legt, en digt toegedekt werd, dat "er geen waafem + uytkomen. Wanneer dan "t water aan 't kooken raakt, ‚werden de voornoemde koeken door deszelfs warmte. zoo leenig , als men zou avenfcben , "t geen dan door de Chie neezen tot zodanige flukjes gekneet werd „als even gezegt is, dewelke om zyn voorige hardigheid te bebouden, in kout water gelegt., in een blad van Licuala gewonden, en aan een Favaanfch Nette-gaarn , ieder twee vingeren breed van malkander gebonden werden, in de gedaante van een fleert van een Vlieger. Zoo werd bet van Pa- limbang in Kaffen afgepakt naar Batavia, en van daar voort naar "t Vaderland gezonden, De proef van ’t Drakenbloed is aldus: als men bet Drakenbloed neemt, en men legt bet in ^t vuur, of houd bet in de brandende kaarze; indien bet een lichte coleur van zig geeft, is "t byzonder goed tot de Medicyne; en wanneer men den nagel van zyn duym of vinger nat maakt, men klopt daar °t Drakenbloed op, boe helder rood, en hoe vafter bet op den nagel blyft zitten , boe bee- ter voor de Schilders. Ei A Waar nu de namen van Sanguis Draconis in Lacry- mis, en in Guttis van daan komen, en wifte by niet te zeggen , want bet fyne en bet grove beeft aldaar eener- kep maan » te weten Djernangs eier moet men dit onderzoeken in "t geene uyt Wefi-Indién, en de Canarije Eylanden komt, * ue d e ke … Noch moet ik bier byvoegen , bet geen ik gewonden bel» be in den nieuwen Hort. Amftelod. cap. 109. alwaar een zekere boom genaamt Angfara Javana, naar t Vader- land gezonden, en aldaar aangezien is voor een, Sanguis Draconis, dewyl zyne platte vruchten eenigzints y beelden de gedaante van een Draak, ^t welk bier in At boina een hooge boom is, gevende een fchoon rood bout, waar van men kleene ites maakt , en dewelke albier met een Ternataanfche naam Lingoo genaamt werd Aë: Jebreven in 't derde Boek van myn Herbarium. D b oc VII Boek. LIX Hooft. Nullus autem. rubrum ejus fuccum hic pro Sangui- ne Draconis adhibere vult, exceptis iis , qui cuncta rubra ligna pro Sandalo rubro, & cunctos rubentes fuc- cos pro Sanguine Draconis habent , cui opinioni ac fen- tentie nunquam adfentiar. Tabula Quinquagefima Oclava Fruticem exhibet, qui Palmijuneus Draco Rumpuio dicitur, ubi Zitt. A. folii pinnam naturali repr&fentat magnitudine ac forma, B. ejus fructum naturali magnitudine, & C. ejus nucleum exemptum. D. Depuratum denotat. hujus ` arundinis articulum baculo infervientem. Figura Secunda Corymbum denotat fructiferum Pa/mijunci acidi, qui Rottang Afam in Auftuario vocatur , ubi E. fructus ejus diffectus eft. OBSERVATIO. Hec eft Palma Sanguinem Draconis fundens altera $277. Dale Pharmac. in 4£0. p. 297. & Palma foliis & caudice undique fpinofis ¿longis, acutiffimis ; nigris armata Ds Sche- rard. ibidem. & Dsjerenang, i.e. Sanguis Draconis ex fru- &ibus.Palme conifere fpinofe elicitus. Kemphs Amoenit. exotic. D. 552. veni a ` Hic Sanguis Draconis ex tribus inprimis diverfis arbori- bus colligitur , que a Sam. Daleo 1. c. memorantur. De hoc porro vide Valent. Hifl. fimpl. reform. p. 265. & feq. & Ray tom. 3. app: pag. 65 ES a " In Auéfwario itidem deferibirur Rottang acidum , feu Rottang Affam. uedam Rottang Itam fpecies anno 1692. ex Bou- tone mihi transmifla eft , quz primo fruticem format inftar junioris Sagus , longa gerens arundinacea folia inftar aliarum Rottangs, ex quorum centro fefe, eri- it truncus ad viri. circiter altitudinem , ae pedis craf- itiem, qui uüdique denfis ac, fubtilibus cingitur fpi- nulis, & füperne fefe in ramos explicat inftar Calap. pi, fpinulofos quoque, inter hos. vero ramos fructus SE, unde concludo fpeciem efTe Sagus Filaris, eu Hacun , libro-primo cap. 19 defcripta, ` ` Racemi floriferi ex multis componuntur incurvis digitis feu julis , quibus fructus compreffi fibi infident, in his vero null confpiciuntur {pine ac magnitudi- nem habent Uvarum majorum, noh rotundi , uti in ‚hoftro Rottang Itam, fed oblongi feu Oviformes , in durum. exeuntes apicem , funt quoque magis fquamofi & fumei coloris: Sub tenui putamine nucleus recon- ditur oblongus, planus, & contractus ‚qui fuccofa cin- gitur carne inftar Tamarindi , excepto quod rugofa fit. Nomen. Nullo alio innotuit nomine, nifi Rottang Afam, h. e. acidum. Rottang. is Locus. Non tantum obcurrit in Macaffara, & in di- ftri&tu Boeloe Boeloe, fed etiam in Boutone. Ufus. Fructus pifcibus adcoguuntur , ut .acidum prebeant condimentum, uti Tamarindi, ac caro fru- &uüm ad fitim exítinguendam valet. Funis autem ipfe. nulli infervir ufui; i : Beeloe Rottang. Anno 1693 menfe Decembri in Hitoés montibus detecta eft rara Rottang fpecies, que mixtam habet formam Rottang & arundinis , longum enim emittit funem, tam juxta folum quam fupra arbores, qui cen- tum circiter orgyas longus eft, nec multo craffior digito, ejus vero nodi & articuli magis protuberant quam ialis arundinibus, totusque funis nullos ex- plicat ramos , fed prope nodos craffam babet vagi- nam ad ar Circiter longitudinem, que facile de- glubi poteft , externe ex cinereo virens, glabra,ac arum vifcofa inftar Rottang , fubftantie denfioris oe tuy. Interna pars concava eft inftar arundi- nis; vix autem minimus. digitus intrudi poteft, ficca nec aqua ulla repleta; Extrema funis pars penne circiter craffitiem haber, atque ibi otto vel decem . orgyas longa, ubi fimplices ac breves confpiciuntur ramuli, AMBOINSCH KRUYDBOER. 119 Dech miemand wil den rooden zap daar wyt komende, voor Sanguis Draconis gebruyken , bebalven die geene, dewelke alle roode bouten voor root Sandel , en alle roode zappen voor Sanguis Draconis bouden, welk gevoelen ik nimmer zal toeftaan. De acht- en vyftig fie Plaat Vertoont een Struyk , welke de Palmijuncus Draco van Rum- PHIUS genaamt wert, alwaar Lett. A. een pen van het blad in zyn natuurlyke grootte en gedaante verbeeldt, B. de vrucht in zyn natuurlykegrootte, en C. deszelfs uyt» genome korrel, D. ìs een gezuyverd lid van dit riet, tot een handftok dienende, : De tweede Figuur vertoont een tros met vruchten van de zuure Palmijuncus, welke de Rottang Affam in het Audua- rium genaamt wert, alwaar Lett. E, een doorgefneede vrucht aanwyft. AANMERKING. ` Dit is de andere Palm-Boom, het Drakenbloedt uytge- ' vende van Sam. Dale Pharmac. in 410. 9:897. en de Dim. boom met bladen ,- en gen Dronk overal met Tante; ~zeer {cherpe, en zwarte doornen gewapent van Sherard. & Dsje- renang, dat is Draake-bloed vergaderd uyt de puntige yriich- ten van een doornachtige Palm-Boom , van Kempb. in Zyn Amenit. exotic. p. 552: , Dit Draken-bloed werd voornamentlyk nyt driederhande verfcheide Bomen, vergadert, welke van Sam. Dale op de aangebaalde plaats vermeldt werden. Hier over ziet ver- ders Valent. Hifl. reform. p. 263. en de volgende, als mede Ray $ deel. app. pag: 65. © i In het Auffuarium is mede befchreven | De zuure Rottang. Een zoorte van Rottang Itam is my Anno 1692. van Bouton gebragt, zettende eerfi een ftruyk als een jonge Sagoe-firuyk, met lange rietachtige bladeren „als andere Rottang , uyt wiens midden zig verbeft een lammetje , omtrent. een. man. boog , ep een been dik, en digt bezet met fyne doorentjes. Boven werdeelt bet zig in takken, als een Calappus-boompje „noch al doornacbtig , em tu[fcben de takken komen de orucbten voort , waar uyt ik gilfe, dat het een zoorte zy van Sagus Filaris of Hacun, in’t éerfle Boek, cap. 19 befchreven. De troffen beftaan mede uyt veele kromme vingers, daar aan de vruchten op malkander gedrongen zitten „dog men ziet geene doornen daar aan, als groote Drwyven , in ’t rondt, niet gelyk onze Rottang Itam, maar langwerpig, of Ey-formig , met een barde /pits , doch meer fcbubacb- tig als de onze , en rookverwig , onder een dunne fchaal leyd een lankwerpige, platte „en gerimpelde korrel\,, om- geven met een zappig vleefcb , als Tamaryn, bebalven dat bet rimpelig is. (Sa debis Naam. Hy is met geen andere naam bekend dan Rot» tang Affam, dat is zuure Rottang. o .: laats. Men vindze niet: alleen op Macaffar, en in ’t diftritt van. Boeloe Boeloe y maar ook op Bouton.. ` Gebruyk. De vruchten werden by viffen gekookt , om een zuure Sauce te maken, gelyk met Tamaryn, en bet vleefcb van de vruchten om den dorft daar mede te vers flaan 3 doch bet touw werd tot niets gebruykt. Beloe Rottang. Anno 1693. in December , is in "t gebergte van Hitoe gevonden een zeldzame zoorte van Rottang „dragende cen gemengd fatzoen van Rottang en Bamboes , want, bet groeyde met een 9/4 zeyl zoo langs de grond, als over de bomen, na gilfing by de bondert vademen, en niet veel dikker dan een vinger ‚doch de leden buylen meer uyt dan aan andere Bamboezen , zynde bet gebeele touw zon- der takken, bebalven by de leden beeft bet eemdikke fobee= de, omtrent een vinger lank , die baar liebt laat affcbilf- eren , van buyten groen-graauw even, en wat kleverig, gelyk de Rottang , van ere dichter dan Boeloe tuy. et binnènfle is bol, als een Bamboes , doch men kan "er qualyk een pink in fleken, droog ‚en zonder water. Het uyterfte touw is omtrent een fchaft dik, en noch wel B ` a 10 vademen lank, daar aan ziet men enkelde en kor takjes-uyt de leden voortkomen, met bladeren als Go a celoe 120 ramuli, ex nodis progerminantes , folia gerentes inftar Beloe tuy , tenuia, glabra, nec rugofa, fed per longi- tudinem fubtilibus coftis donata. Articuli circiter ad fpithamz fpatium diftant , funis- que gyros format inftar Rottang, fed non flexilis eft. Extrema funis feu tenuis pars hic & illic bifida eft, quod nec Rottang nec Bamboes efficit , ibidemque internodia parum rugofa fünt, externe inftar Bueloe tuy, cui puto elle adfinem. In Amboina parum notus eft hic fünis, & dicto anno repertus in remotis Hitoés montibus. Incolz hunc vocant Boeloe- Rottang , & male Rottang Boeloe , quod cognomen eft latifolie arundinis Rottang Tuni. - Nullus ®tiam ejus innotuit ufus, nullas enim habet rectas partes baculis convenientes, nec euam in fila torqueri poteft. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. LX, Beeloe tuy, dun, glad, zonder ruigte , doch in d te fubtiel geribt. : : is * leng. De leden fiaan omtrent een fpan van malkanderen en bet touw loopt met bochten, gelyk een Rottang „doch laat zich zoo wel niet buygen. Het uyterfte of dunne tou Jplyt bem ook bier en daar in tween, bet welk noch Rot tang noch Bamboes doed , ook zyn de tuffcben-leden aldaar wat ruyg van buyten, gelyk. Boeeloe tuy , uyt aviens maag [chap ik bet giffe te zjn. Het is in Amboina weinig bekend ; en in ^t voorfchre ve Faar gevonden op bet woefte gebergte van Hit. De Inlanders noemen bet Boeloe Rottang , en qualyk Rottang Beeloe, *£ welk een toenaam is van de breede bladige Rottang Tuni. Men weet ook geen gebruyk daar van, want men vind er niets rechts aan tot band of avever-[Lokken 200 laat bet zig ook niet drayen om touwen daar van le maken, CAPUT SEXAGESIMUM. Palmijuncus levis. Rottang Utan. Æc planta nullam haBét adfinitatem cum Rot- | | tang, excepto fune, qui vero non eft lignofus, fed junceus & viridis, ut tamen receptum, ac vulgarem fequar ordinem, inter Rottang fpecies hanc quoque defcribam. Funis hic digitum craflus eft, vel paulo minus, len- tiflfmus, ex craflis conftans fibris, junceus, externe virens, interne albus , uti & externe , ubi alicui rei ad- hefit , fine fpinis ac nodis feu articulis , fed folia ple- rumque gerit alternata , inque ramos dividitur. + Folia cum illis Leleba conveniunt , longitudinali bus coftis donata, funtque glaberrima & fplendentia, oris peter ` A parum inflexa, cum petiolo ipfo funem ampleétentia , atque inde geniculi formam exhibentia. Folia hec aliquid peculiare ha- bent, quod in nulla alia obfervatur planta, nifi in hac & iubfequente. In folii enim extremo nervus medius excutrit, qui fefe infleétic, atque deorfum varias exhibet circinnas feu circulos , qui firmiffimi funt , ac fortifime illas tenent res, quas inter crefcendum ample&i poffunt. RR SEES oe lores excrefcunt in ordinatis racemis , uti in Li- ftro, vel Galanga majore, fed magis extenfi, primo» que funt fimplicia alba capitula, majora femine Sina- pios, que fefe explicant in flofculos albos & penta- petalos; maxima ex parte gerentes fimplicia ac bre- via ftaminula, odoris debilis. Plerumque fruftra de- cidunt, pauci autem hic & illic in fructus exerefcunt, qui bacce funt rotunde, paulo majores granis Pipe- ris, dure, glabrz, & cinerez. Sub externa pauca carne-officulum locatur rotundum , obfcure fufcum; Reliqua vero racemi pars obducitur fquamofis petio- dis, parvos julos referentibus, quidam autem racemi pe pm fruétibus onufti, qui omnes fimul matu- reicunt. ` Funis hic plerumque per fruticulos ac herbas pro- ferpit, in altis vero filvis arbores adfcendit fatis lon- e. Inferior ejus pars. quodaminodo lignofa eft, re- a, & firma, ita ut baculi ex ea parte formari pof- fint, fuperior vero pars ex craffis conftat fibris inque fubtilia loramenta findi poteft. Floret Julio, Augufto, & Odtobri.: Videtur mixtam habere naturam Rottang & Mw e e MEGA omen. Latine | aM Mul levis. Malaice Rottan Utan. Amboinice in Hitaa Walo & Wala; in Pd mora Waro, Wara, & Aywara, Ternatice Urioma. Sewer “Locus, Plerumque circa litora crefcit uti & i 2 ‘gam anterioribus partibus, ae levibus lvis 7 "7? ` Ufas. Virides rami a foliis depurati in loramenta ‘finduntur, ace cunctis ligaculis inferviunt. Recen- tia folia mafticara & inpofita levibus vulneribus, quz Amboinenfes in filvis contrahunt , Emplaftri loco in. ferviunt , adftringencem enim & confolidantem habent WIDE = 2000. Hara “Ultima — bA.HUO.OEDSIURLR Het gladde Palms-Boom-Riet. I pus heeft geen gemeenfcbap met de Rottang y bebalven bet touw, "t welk dan doch -niet boutach- tig, maar biesachtig „en groen ts, écbtef om de ges meene fleur te volgen, zullen wy ze mede onder de Rot. tangs befchryven. . Het touw is een vinger dik „of mindef , zeer taay , grof- dradig , en biesacbtig , buten groen, binnen wit, gelyk bet ook van buyten is, daar bet ergens aan gezeten beeft, zonder doornen of eygentlyke leden , “doorgaans bezet met bladeren, die met beurten boven,en tegens malkanderen Slaan, en bet verdeeld zich ook în takken. ` De bladeren gelyken die van Leleba , langs benen wel geribd , doch zeer glad en glimmende, met effene kanten en by den Deel een weinig gedraayd , maar met den fleet zelfs bet touw omvattende , en daar door de gedaante van een lid makende. Deze bladeren hebben iets bezon- ders, bet welke men aan geen andere plante ziet dan aan deze en de volgende: want aan "t wyterfte des blads loopt de middel-zenuwe alleen voort, kromt baar om, en vera toont neerwaarts verfcheyde krullen of cirkeltjes ‚die zeer fof ay „en vaft bouden;, als zy in *i groeyen wat komen € Vatten. ` < a ei ` - Het bloeyzel komt voort aan gefcbikte troffen > gel ykaati het Liguftrum, of Galanga Major ‚doch meer wytgehreyd, beftaande eerft uyt enkelde witte knopjes , p dan Mofterd-zaad , die bun openen in kleene, witte , en vyf- bladige bloempjes, meeft uyt enkelde korte drandjes be: ftaande , met een flappe reuk. Zy vallen meeft vergeeft af , doch weinige bier en-daar werden tot vruchten, ® welk zyn ronde befién, wat grooter dan Pepers-korl, bard, lad, en graauw. Onder bet buytenfte weinige vleefch eyd een ronde donker-bruyne [leen , zynde bet refterende van den tros bebangen met Jebubachtige fteeltjes , als kleene Kattekens, doch men vind ook troffen met vruchten volla- den, en alle te gelyk rypende. SC) Eë a S EH i : Het touw kruypt ordinaris door de P e i ia? in "t booge bofcb loopt bet de bomen op , és See redelyk lank. Het onderfte deel dr pat boutachtig , regt , en ftyfa 200 ys men -E daar uytkan maken , maar bet voorfie is grofdradig , en. laat-zig tot. fubtiale riemen fplyten. Het bloeyd in July, bilis ee A zoude zeggen, dat bet een gemengde aart beeft van Rottang “en Galanga. . Naam. Zn’ Latyn Palmijuncus levis. Op Maleyts Rottang Utan. Amboin/ch op Hitoe Walo Oh ala LEN Waro , Wara, en Aywara. ‘Ternataanfch rioma. Eeer . Plaats. Het waft meeft omtrent de firanden, als mede in * voorfte van "t gebergte, en lichte boffchen. . — Gebruyk. De groene takken van de bladeren gezuyverd, werden tot riemen géfneden , die tot allerband. bindwerk dienen, De verfcbe bladeren geknouwd en opgebonden, dienen de Amboinezen tot pleyfters, als zy. in °t-bofch eenige lichte quetzuren bekamen „want zy hebben eentzar mentrekkende en genezende krâgt… …—…… -or Hi d Leni ic ^ x m — 5 : NN S ge VII Boek. LXI. Hoofi/i. Última hujus funis pars cum recentibus ac teneris foliis contufa, & in aqua macerata capitis lavacro con- ducit, capillitii enim profluvium inpedit , atque effi- cit, ut longius excrefcat. Aliquando in hac planta inferiores ftipites cum parte quadam radicis odorati quodammodo funt, fi nempe 1n faxofis & fcopulofis provenerint locis. es Panambu Valli. Malab. Bracmanis Silona , Portu- gallis Rotao Falfo. Belgis wilde Rottang. in Hort. Ma- lab. part. 7. Fig. 53. defcriptum, eft Palmijuncus nd- fter levis. Tabula Quinquagefima Nona Ad Figuram Primam ramum exhibet Pa/mijunci Levis , qui eftPanambe H. Malab. part. 7.Tab.53..& Canna Indica, florida, baccifera, fru&u umbilicato, moriopyreno , flo- ribus racemofis Ray. Hifl. pi. tom. 3. p. 573. & Frutex Indicus, fcandens , folio Mendoni inftar in capreolam defi- nente, fru&u parvo coronato Plukn. Amalth. p. 101. Figura Secunda Plaritam fitit Canthariferam Rumpuio di- &am, cujus forma quam maxime ab illa Thef. Zeyl. T. 17. que Bandura ibi vocatur, eft diverfa, ita ut, quum utrz- que figure re vera fint genuine ;. varie hujus generis fpecies fine, dubio obcurtant; quod & ex Rumpuit teftimonio etiam comprobatur, quas. plantas hino gin con- junétas, diverfas jam habeo fpecies, atque hec cum illa : Pluknetii convenit, illa vero The/auri Zeylanici cum planta Grimmii & Breynii hocce autem genus jam /Vepenthes vo- catur auctore Breynio, & nunc etiam Linneo in H. Clif. $- 431. ubi vide reliqua, & in Thef. Zeyl. I. c. f.q Xie AMBOINSCH KRUYDBOER. ri Het tiyterfle eynde van dit touw met de jonge bladeren geftoten, en in water geweekt , dienen om bet hooft daar mede te waffchen , want zy beletten bet uytvallen des baayrs, en doen andere waffen. Men vind zomtyds aan dit gewas de onderfte ftelen met een gedeelte van de onderfie wortelen eenigzints welriekend , doch die moeten op fleenachtige en klippige plaatzen waffen.. . Panambu Valli. Malab. Braminees Silona; Portugeefcb Rotao Falfo. Neerduytfch wilde Rotting „in Hort Ma- lab. part. 7. fig. 53. befchreven , is ons bovenftaande Palmijuncus levis. De negen- en vyftig fle Plaat Wyft aan in de eerfte Figuur een Tak van de gladde Palmi- Juncus, welke is de Panambe van de H Malab.,7 deel Tab. 53. en de Indifche bloeyende, en vruchtdragende Canna, met een genavelde, eenzadige vrucht, en trosachti- ge bloemen van Ray. bif. pl. tom. 3. p. 373. en dé Indifché klimmende Struyk, met het blad van de Mendoni in een krulletje eindigende, met een kleyne gekroonde vrucht van Plukn. Amalth. p. 101. De tweede Figuur wylt aan een plant, het Kannetjes-kruyt van Rumpuius genaamt, welkers gedaante zeer veffchilt van die, welke in de Thef. Zeyl: T. 17. is afgebeeldt „welk aldaar Bandura genaamt wert, zo dat, wyl der beyder afbeeldingen zeer egt zyn , verfcheide zoorten van; dit geflagt moeten gevonden worden, het geen ook door het getuyge van Rumerius beveftigt wert, en die twee plan- ten eertyds -t 'zamengevoegd. nu voor byzondere zoorte . houde,en deze plant. met die van Pluknet overeenkomt, dog die van de Thef. Zeyl. met de plant van Grimmius en van Breyne. Dit geflagt wert hedendaags Nepenthes ge- naamt, daar van Aucteur zynde eerft de Hr. Breyne, en nu ook Linneus in de HO. p.431. alwaar het overige Siet, als mede in de Tiet. Zeyl, op de aangehaalde plaats; CAPUT SEXAGESIMUM ALE EMM us Cantbariforá: Daun Gundi. ` ¡ori adfinis eft hae rara planta ; per quam natura “miro ludit modo, cui non fufficit.creaturas fuas , uti flumina, arbores, animalia , fimiliaque etfin- gere, & exprimere in Achatis, fed lubet quoque fpe- ciem fupelleétilis imitare , & plantam fimili modofor- mare, qua merito inter rariffimas Indie res numera- tur. i ^ Dien adfinem efTe precedenti Rottang Oëtan , quum «um ejus foliis ac modo crefcendi conveniat , licet non agam vel folidam former funem, nec altitudinem excedat repentis herba. . Ejus truncus inferior digi- tum longus eft, lentus, & junceus, mox autem fefe dividit in laterales ramos , qui tam diu eriguntur , do- nec a fructibus deprimantur, quum prorepant , vicis masque arbores vel rupes adícendant. - -Ex lentis his.& nodofis ramis. folia progerminant -inordinata , feffilia , illis precedentis Rottang. Octan fimilia, feu inftar illorum Orchidis , palnam nempe vel fpichamam longa, in medio binos pollices lata , arum conniventia , & ad oras paulisper finuofa , juxta quas bin tresve fubtiles vene longitudinales decurrunt , per: medium vero firmus excurrit nervus, qui folium firmat, atque in una fpecie fufcus eft, quí: amas cenfetur, & cujus folia fepe. ferrugineis maculis funt adfperfa, in altera albus, que femina eft ; majo- ráque gerit folia ac cantharas. EPOR. Qus ; Nervus ifte medius in folii extremo quam longiffi- me extenditur, atque uti in priore planta quasdam format circinnas, fic in hac in longum excurrit fir- mumque filum ; quod prius fefe deorfum inflectic; dein introrfum verfus folium, ac dein quodammodo furfum, obt craffum format capitulum , ex hoc per "mirabilem ac fingularem -natur& dispofitionem fac- . culus excrefcit s femper erectus, vel parum inclinans, ex tenui & viridi pellicula conftru&us , quam natura- Jom. P, lifime LXL HOOFDSTUK. Yt de maag {chap van 't voorgaande, is mede deze U zeldzame plante, daar de natuur wonderlyk mede Jpeeld , die bet niet genoegzaam is van baar eygen fcbepzelen , als rivieren; bomen, gedierten €c. afbeeld- zels te leenen , en. drukken dezelve in de Agaten; maar bet luft baar ook een patroontje van ons buysraad te lee- nen ,.en een plante daar na te formeeren „dewelke met re- den onder de raarfte dingen van Indiën geteld word, — Tk zegge dat bet uyt de maag fcbap van de voorgaande Rottang Oëtan is, om dat bet im bladeren en wasdom dezelve nakomt.: Echter zet bet geen lank. of dicht touavs maar komt niet boven de maate van een kruypend kruyd. Zyn onderfte ftam is een vinger dik, taay, en biesachtig, maar verdeeld zig flrax in, venige zyde-takken, die 200 lang overeynd ftaan , tot datze van de vruchten neer ge- drukt werden, Wänneerze aan *t kruypen raken, en dan de naafte bomen en klippen oploopen. : Uyt de taaye en geknopte takken komen de bladeren woort , zonder order of ftelen ,. die van de: voorgaande Rottang Oétan gelyk, of als die van Orchis „te weten een band of een [pan lank, in de midden twee duymen breed, wat toeluykende , en aan de kanten wat gefronft; langs dewelke twee of drie fubtiele aderen in de lengte loopen. Door de midden loopt een flyve zenuwe, die bet blad regt boud, in de eene zoorte bruyn, dewelke men voor bet manneken boud, en wiens bladeren ook dikwils met yur rudis Law gelprengt zyn „en aan betandere wit , "t welk bet wyfken zal zjn , grooter van bladeren en kannekens. . ; no $ ; E rage Gemelde zenuwe loopt buyten bet eynd van ’t blad verre uyt, en gelykze aan de voorgaánde' plante eenige krullen maakt , zoo wordze bier tot eén lange ftyve draad, die zig eerft onderwaarts kromt daar. na inwaarts na bet blad toe „en weder eenigzints opwaarts , daar zy een dik boofdeken gewind , bier uyt word door een zonderlyke en wonderlyke befchikkinge der matuure een faxken, altyd overeynd flaande, of een weinig bellende, van een dun en d nn velleken gemaakt , en zeer eygentlyk Di. r e 122 HERBARII AMBOINENSIS liffime reprefentans Cantharam , excepto quod ad fun- dum acute definat , ubi ifti nectitur filo, Hec canthara plerumque quinque fexve pollices longa eft, fesqui vel duos digitos lata, quodammodo trigona, una autem ejus pars femper anguftior eft, bine alie rotundum formant dorfum. Inferior can- thare pars femper ventricofa eft, & firma, nervis qui- busdam re&is , feu femi obliquis pertexta, fuperior au- tem pars, quz collum format, anguftior eft & molli- or. Superne os confpicitur rotundum, a pofteriore parte acute definens, & fimbriatum ora rotunda, at- que ab anteriore parte excipulum quafi format, oper- culum dein fuper inponitur ex fimili pellicula con- ftruétum , quod firmiter obclufum eft in junioribus cantharis, in adultis vero fefe aperit & dehifcit, feu corrugatur fenfim, femper autem ad pofteriorem & fummam partem adhzret , feu conneétitur, uti opercu- Jum in canthara. Utriculus híc canthariformis, quam diu obclufus eft, aqua refertus eft lympida & dulci, operculo au- tem aperto, bzc fenfim minuitur usque ad dimidiam partem; ita tamen ut per noctem iterum aderefcat tanta copia, quanta per diem fuit exficcata, quum vero operculum totum fit contractum , aqua hzc fenfim minuitur fere tota. In aperto varii repunt vermiculi & infecta, que in hoc moriuntur, excepta parva quadam fquilla gibba, que aliquando in hoc reperitur & vivit: Interne cantharus hic eleganter pictus eft rpureo-rubris ftriis ac maculis, quales etiam linea ed minori quantitate externe confpiciuntur, in ru- bra fpecie frequentiores , quam in alba, atque ha linez Cantharam hanc eleganter ornant, operculum porro fupremum plerumque penitus rubet, viridibus & albis ftriis diftinctum. Pelliculaque cantharz fu- perne femi pellucida eft, ac marcefcit , quum aqua ad dimidium exficcata fit. a "Aliquando hzc canthara fuperná fua parte, que anguftiffima eft, introrfum ad ipfam vergit plantam, aliquando extrorfum, quod in initio putabam certum effe characterem fecundz fpeciei, fed dein conperi, in una eademque hoc obfervari planta fine difcrimine. Sunt & porro quzdam curiofitates tanquam hujus planta certi characteres , fed quos fciens praetereo, tantummodo repetens, quum aqua fit repleta, fur- fum feu parum retrorfum vergi, fimplici infiftens peti- olo, quod mirum prebetadípeétum , ulteriore autem inveftigatione comperimus fimul adtolli per firmum pedunculum s geene ac culmum craffus, fu- perius unum alterumve circulum formans , feu: cire @innas , quibus fefe ramulis aliorum fruticulorum vel fibi ipfi etiam circumvolvit, atque hzc canthara non habenda eft pro genuino plante fructu, fed tantum- modo pro folii adpendice, feu excremento. Contra verus fru€tus raro progerminat, nec nifi in adultioribus flagellis, que arbores vel rupes ample- Guntur, qui longi funt racemi, ultra fpithamam lon- gi, gerentes fere flores Galangz, quique minores conti- nent oblongos fructus , digiti articulum longos, ac minorem pennam craflos, per longitudinem angulo- fos & fulcatos, füperne formam referentes floris , at- que hinc exhibentes capfulas quafi feminales tene- ras , feu fructus minoris Angreci, infra libro undecimo deferipti: Maturi porro fructus.in quatuor vel quin- que dehifcunt partes, ac nil exhibent nifi fibrillas am. Alba fpecies aliquando duplo majora gerit folia ac fructus, cujus cantharas habui pintam liquoris conti- nentes, quz deduce erant ex Bess poft Locky in parva Cerama. — Ejus radix lignofa eft, lenta, ac nodofa, externe ex fufco nigra, & pelliculis obdu- “Eta, interne albicans, quumque vetufta fit, haud ma- le reprefentat radicem Chine, fub: terra parum pro- repit, atque in quibusdam locis novos producit fur- m , qui componuntur ex acuminatis & convolutis 118. OMEN Se: à X sr ‚Nomen, Latine Cantbarifera ; Belgice Kannekens- kruyd. Malaice Daun Gindi , Gindi enim. cantharam denotat feu guttum , quo alicuj aqua obfertur ad ma- nus lavandas. Amboinice Sobe LeypofJo, & Aytiba , h. e. arborexcipuli, cum quo cantharas comparant. Por- tugalli illum vocant Cannekas de Mato. — Ja Liber VIL cap. LXI. beeldende een giet-kanneken , bebalven dat bet by de bodem [pits toeloopt, alwaar bet aan den voorn. draag vaft is. e kanneke is in "t gemeen vyf en zes duimen lan een en een balf of twee vingers breed, eenigzints driezy. dig, dog de eene zyde altyd finalder , de andere tavee maa ken een ronde rugge. De onderfte belft vant kanneken is buikachtig en fiyf , met eenige regte of balf fchuinfeze. nuwen doortogen, de opperfte belft is fmalder en weker zynde een bals. Boven op is een ronde mont, agter wat Jbits toeloopende, en gezoomt met een roode kant, aant voorfte eynd zomtyds een tuit bebbende , boven op zit een dekzeltje van diergelyke velletje gemaakt, ’t welk digt geflooten is aan de jonge kannekens , maar aan de volwas- Jene gaat bet open, en krimpt met ter tyd in malkander, © blyvende altyd by denachterfte en boogeren boek vaft ban: gen, gelyk een dekzel aan een kanne. Dit kanneformige takje nog geflooten zynde is vol klaar en zoet water , maar bet dekzeltje opengaande verminderd bet allenskens tot de belft toe, dog zodanig , dat bets nagts al wederom zo veel aangroeye , als er daags wytdroogts maar als bet dekzeltje nu gebeel.en al is ingekrompen, zo verminderd bet water allenskens , febier tot niet. In "t geopende kruypen verfcheiden wormpjes en ongedierten ; die dangdaar in flerven, bebalven een zeker kleen Gar. neeltjeg®t welk men zomtyds daar in vind, en woont : Van binnen is bet kannetje fchoon gefchilderd , met pur- per roode flreepen en plekken , diergelyke lynen , dog weis niger men ook van buyten ziet, dog aan de roode zoorten meer dan aan de witte, dewelke dit kannetje treffelyk verzieren, en het bortje aan de mond is meeft gebeel rood y met groene en witte fivecpen, Het velletje aan bet kan- netje is aan "t. bovenfte deel balf doorfebynend, en begint ten eerfien te flenzen, als bet water er balf uyt is. Zomtyds ftaat dit kannetje-met zyn voorfte of fmalfle "zyde innewaarts of na de plante, zomtyds uytwaarts , "t welk ik in "t eerfte meynde een vaft kenteken te zyn. van de tweede zoorte, maar begond mamaals , dat ze aan e en dezelf/te [Lok zonder onderfcheid ftonden. Daar zyn meer kleene courieusheden tot kentekens, die ik willens overfla, alleenlyk repeteerende , dat bet zo gee vuld in het water overeynd of wat agterwaarts bellende op dien enkelen feel ftaat , wonderlyk in "t aanzien, dog by nader fpeculatie bemerkt men , dat zê gedragen werden door den fiyven fleel , die boutagtig , en een ftroobalm dik iss boven een of twee cirkeltjes of kringen makende , «vaar mede by zig om eenige takjes van andere ruigte , of om zig; zelfs geflingert badde, nog moet men dit annetje geen zints voor de regte vruchten bouden , maar flegts voor een uitwas van ’t blad, 2 Daarentegen de regte vrucht komt zelden voort 5 en niet dan aan de oude ranken, die de bomen of klippen oploo- pen, zynde lange troffen, een Don of meer lank, gely- kende bet bloeizel van Galanga, beftaande uyt onta lange vruchten, een lid van een duym lank een kleene Jcbaft di& , in de lengte böekig „en gevormt, bovenop met een gedaante van een bloem, en daar door vertoonende de jonge Zaatbuisjes of vruchten van bet kleene Angrek » in "t elfde boek befcbreven. De rype fplyten in vier en deeltjes open, en vertoonen binnen anders niet dam ve- zeltjes, J ge ; De witte zoorte werd zomtyds nog eens zo groot vun bladeren en vruchten, waar van ik kannetjes gehad beb- be, die wel een pintje nats hielden , gebragt uyt bet ge- bergte agter Locky op kleen Ceram. CR echt: bout- achtig, taay, en knobbelagtig , buyten bruin-fwart , en met vellen o » binnen witachtig , en als ze oud iS gelyktze niet qualyk de Radix China, zy kruipt wat 0n» der de aarde, en brengt bier en daar nieuwe fcheuten voort , beflaande in fpitze t’zamen gerolde bladeren. ` Naam. Jn ’t Latyn Cantharifera. In’t Duyts Kanne- kens-kruyd. Op Maleyts Daun Gindi , zynde Gindi een giet-kannetje te zeggen, of eygentlyk een gorgelet met Jnebbe , waar mede men iemand bet handanater toediend. In 't Amboins Sobe Leypoflo, en Aytiba , dat is Sc pers-boom, maar mede zy de kannetjes vergelyken. Portugezen noemenze Cannekas de Mato. E op tur. VII Bock. LXI Hooft/. In Leytimora Witu Alda h. e. diaboli ollula dicitur , quum in incultis crefcitlocis, quos Fauni , h. e. filva- yum vel montium diaboli inhabitant, unde & quibus- dam Gindi Zeytang vocatur. Quidam etiam hanc Malaice in Sumatra nominant Gada Gada. _ Locus. In remotis & incultis crefcit locis, in Am- boinenfibus faltem infulis nullibi reperitur, nifi in al- tis montibus faxofis vel fcopulofis , & frigidis, qui plu- rimis obcupati funt arboribus , uti in Leytimora montes funt Putz , in Hitoea montes poft Laric- quas, Waccafioe , & Mamalo, ubi ingentes funt Dammarze filve. In Uliaflara montes Oclatri , in arva Cerama vel Hoeamohela , magni Dammarz montes poft Locki, Contra in Zeylona crefcit in vallibus circa fluminum ripas ejusdem fere forme cum Amboinenfi, per longa flagella prorepens, Maxima fpècies obcurrit in thoritibus Locki & Ma- malo. Sumatrz montcs hanc quoque alunt ad Orien- talem plagam, unde montium incole aliquando il- Jam deferunt dono Radjas , feu Belgarum gubernato- ri. Sic quoque,intelligo in Brafilia crefcere, atque ex ejús defertis aliquando in litus deferri. Ufus. Mira hee planta maxime curiofitati infervit, ejusque cantharz inter miras & exoticas adfervantur Yes, que fe vera quoque d'eng funt, ad demonftran- dum mirum nature lufum. Hunc in finem apertz e= liguntur canthare, quarum dimidia aque pars jam exficcata eft, fuperflua autem exfunditur, ventoque exficcantur s & Goflypio inplentur , vel alia qua- vis fubtili textura, ut ndturalem fervent formam. Exficcate etiam libro inponuntur, & in planam com- primuntur formam , ut vero fingularis ejus character confervetur ; folium ipfim telirfqùendum eft. Incolz vix nobis ex montibus deferre illas volunt, uum fuperftitiofe credant , fi he cantharz abfcin- dantur, ipfarumque exfundatur agua, imbrem ipfis fuperventurum cffe , ahtequam domum redeant, quod forte fortuna bis adcidit, quum jufferam ma- jorem hujus plante fpeciem mihi ex montibus Ma- malo deferri , quod: populo, ifti, quam, maxime confirmavit fuperftitionem fuam , licet iplis perfua- derem, jam aliquot dies ante meum juflum pluvias cecidiffe. Alii pre caca opinione & fervore mon- tes petunt, quum longo tempore pluvia non adfu- erint, cecoque ftudio omnes exfundunt cantharas , quas conquirere poflunt, credentes regioni fupet- venturas effe pluvias, Chriftiani vero incole non au- dent tales inftituere artes, pre noftrorum reveren- tia, ac Mauri refpectu flaminum fuorum. , -a > ere mate . D $4 . Audi jam contrarium effectum, quum pueri in cue bilibus mejant, tum incola montés adfcendit, ibique petit quasdam plenas nec apertas cantharas, quarum aque certam portionem puerorum capitibus fuper- fundit, certamque copiam epotandam ipfis exhibet , quam & etiam adultis propinant, incontinentia uri- nz laborantibus; zg ; . Quantum autem videtur una res ingens erit men- -Bacium, altera fummum miraculum , per talem nem- pe cantharam aquam ex coelo extrahi poffe, & in puerorum vefica fubprimi. Sepius teritatum fuit, hanc plantam in hortos . deferre , ibidemque colere , fed nunquam fucces- fit, mihi tamen bis e voto evenit, quum teneras plantulas cum fruíto matricis radicis , depofuerim in loco conftruéto ex terra faxofa & montofa, plan- tz vero non ultra tres pedes excrefcebant ; ac pu- llas producebant cantharas. "Nobiliff D. Andreas Cleyerüs mihi fubfequentem relatum canthariferz plante in epiftola quadam de- dit, quod utile duco hifce fubjungere fequenti mo- do. Quum Anno 1683 ex Japana in Malaccam venirem , mihi ramulus obvenit , cui veficule for- ma canthararum increfcebant , que operculis fais erant munit£ , &. ex arboribus dependebant conti- m limpida repletz aqua , a Simiis autem opercu- ifta adtollebantur , que tum aquam iftam epotas bant, unde & ibi vulgo Kannekas de Bugio vocan- Tom. V. Hic AMBOINSCH KRUYDBOEK. 133 Op Leytimor Nitu Alda, dat is Duyvelspoijes, om dat bet op woefte-plaatzen waft , en daar de INitus , dat is bofcb of berg-duyvels woonen , daarom bet ook by zom- mige Gindi Zeytang genaamt werd. Zommige noemen ’t ook in 't Maleyts op Sumatra Gada Gada. Plaats. Het waft op verre en ajgelegene plaatzen, ims mers in de Amboinfche Eilanden vind men i nieuwêrs, dan in 't booge gebergte, daar bet klippig en fleyl is, koud en vol geboomte , gelyk op Leytimor bet gebergte vin Puta, op Hitoe, bet gebergte agter Larieque , Wac- cafioe , en Mamalo , daar de groote Dammar-bofjchen zyn. In de Ulia(Jar bei gebergte van Oclatri , op kleen Ce- ram, of Hoeamobel, in bet groote Dammar-gebergte ag- ter Locki. Daarentegen op Ceylon waft bet in de laág- te ontrent de kanten van de rivieren , van dezelfjle gedaante byna als de Amboinfche , met lange ranken kruypende. Het grootfle geflachte vindt men in’t gebergte van Locki en Mamalo. Sumatras bergen bebben ”t 00% aan de Oofi-zyde, van waar bet de Bergwoonders zomtyds afbrengen tot een prefent aan bare Radjas, of onze Ne. derlandfche Opperboofden. Zo verfta ik ook, dat bet in Brafil gevonden , en uit deszelfs Wilderniffen zomtyds Gan flrand gebragt werd, an Gebruyk. Dit wonderlyk gewas diend meeß tot een rariteyt, om deszelfs kannetjes onder vreemde din- gen te bewaren , die bet in der daad~ook waardig zyn, om bet aardige fpelen der natuur te vertonen.” Hier toe gericht men de geopende kannetjes, daar de belft van °t water al uitgedroogd is, giet bet zelve uit, laat ze wind droog werden, en vuldze dan met kattoen, of andere fyne ruigte , dat y baar matuurlyke form be- bouden. Of men legt de wind-droge in een boek, en perf ze plat, dog om de*rariteyt volkomen te vertonen, moet men bet blad daar aan laten, ge De Inlanders willenze ons kwalyk uit bet gebergte brengen, om dat zy een oud bygeloof hebben, als men deze kannetjes affnyd , en bet water uitgiet, dat zy een Wakkere regen zullen aantreffen, eer. zy. na buys ko- men, bet welk een reys of twee gebeurt zynde juift, als wanneer ik bet grootfte geflacht uit bet gebergte van Mamalo liet balen , wierd dat volkje niet weinig in baar bygeloof Et » niet tegenftaande dat ik baar over- tuigde, dat bet al eenige dagen voor myn uitzenden pe- regent hadde.. Andere lopen maar *t gebergte, als fe lange niet géregent beeft, em gieten met een domme y- ver alle de kannetjes uit, daar zy by komen konhén, willende daar*mede regen over ^t land brengen, doch de gecbriflende Inlanders durven zulke kunsjes niet be- dryven, uit ontzag voor de onze, en de Moorsgezinde voor baré Prieflers. . Hoord nu een contrarie werkinge, als de kinders te veel in "t bed piffen , zo loopt den Inlander na "t gee bergte, en baald eenige van deze gevulde en ongeopen- de kannetjes, waar van by * water de kinders over ?t booft giet, ook een party daar van te drinken e is gelyk zy ook doen aan volwaffene perzonen, die bun water niet bouden kunnen. S Zoo het febynt, zal een van beyde leugen of een groot mirakel Zyn, dat men inet dit kannetje water teffens wit den Hemel kan trekken, en in den buyk der kin- ders floppen. , Het is diktvils onderzogt, dexé plante in de boven te brengen, en aldaar te doen groeyen, doch beeft noyt willen lukken, alleenlyk is ’t my twee keer gelukt, dat ik. de jonge Plantjes met een fluk van de oude wortel gezet bebbes in een plaats van groote fleenen en berg- aarde opgemaakt, doch de plante wierden niet boven drie voeten boog, en droegen kleene kannetjes. De Edele Heer D. Andreas Cleyer , pe ac bet volgende verbaal van bet kannetjes-kruid in zêkeren brief toegezonilen, bet welk ik goed vinde bier by te voegen, luidende aldus. In ’t jaar 1683 uit Japan wezende gekomen op Malacca, kwam my een takje voor, daar aan blàasjes , in de gédaante als kannetjes waffen; en met bun dekzels, die aan de bomen gedurig met zeer zuiver water opgevuld bangen, en van de Apen geligt en uitgedronken werden, waarom zy aldaar van e meene-man Kannekas de Bügio werden genaamt. Q 2 Hier 24 HERBARII AMBOINENSIS Liber Vito. LXI Hic itaque iterum miranda eft fumma Divini Nu- minis fapientia, quod tot modis fubpetit tam homini- bus, quam aliis creaturis €a, quibus indigent. In Rumpbii Aultuario hxc addita funt. ~ Cantbarifera hzc eadem fere forma & qualitate de- fcribitur in Dapperi Madagafcara pag. 29. fub nomine Anramatica , dicitque incolas ibi quoque meticulofos effe, utriculos hofce decerpere , pluvias timentes , quod vero a Gallis falfum expertum fuit. Ad Cap 31. Abrus adde ex Rumpbi? Auttuario. Hic quoque crefcit in Madagafcara , vocaturque Voime ud Dapper. p. 29. ubi & ab aurifabrisad ob- folidandum quoque adhibetur. Ad Cap. 38. Quisqualis adde ex Aultuario. ` Hujus & alia obcurrit fpecies, que Mas cenfetur , nil nifi flores proferens, quia prioribus haud multum differunt, nifi quod completi fint per foliola, refe- runtque minores Tunice flores, ac copiofiores funt, unde & elegantiorem priotibus praebent adfpectum. Ad Cap. 51. Nuge Geng adde ex ` —Auttuario. „Huc pertinet filveftris fpecies, incolis Schit Utan di&a, que ferox admodum & incompta eft, eftque frütex repens inftar aliarum Nuge Sylvarum fpecie- rum; Ejus rami funt reéti, firmi, & ex duro ligno conftant, ultra digitum craifi & rotundi , aréte obfiti fpinis acutis, quarum quavis plano infidet fulcro , uti in Rofarum fruticulis, ` - Folia fibi fant obpofita per breves ordines, ultra digitum longa, binos lata pollices; integra, & craffi< ufcula, fuperne rugofa, inferne in nervo medio acu- tis hamis armata retroflexis „ quibus & cunéte rachi- des eg funt, ita ut hic frutex intraétabilis peni- tus fit. Fructus ac femina ab aliis differunt Nuge Silvarum fpeciebus, multi enim fimul excrefcunt brevibus in racemis ex alis fuperiorum foliorum , nunc unico, nunc bifido & trifido infidentes petiolo. Magnitu- dinem vero habent granorum Piperis , ex rotundo plani, & ora notati, interne fimilis. locatur nucleus ex fufco niger & offeus. In montibus obcurrit juxta -maris littora, fed raro , nullusque mihi huc usque ejus innotüir us Se en - Finis Libri Septimi. - H E R- Hier moet men immers over Gods wonderbare wysbeid verfteld ftaan, die op zo meenigerley awyze bezorgt, dat de menfcben en andere Jcbepzels, bet gene tot baar nood. druft Jirekt, niet en ontbreke, , à Dit werd in het Auduariun van Rumphiuf by gedaan, Dit Kannekens-kruyd werd fcbier in dezelve gedaan. te, en eygenfchap befchreven van Dapper in zyn Mada- gafcar pag. 29. onder den naam van Anramatica, en dat de Inlanders aldaar ook fcbroomagtig zyn de kannet- jes af te plukken, wit vreeze van een regen op ^t lyf te krygen, dog dat zulks by de Franfchen valfcb bevonden is. Op het 31. Hooftft. van de Abrus, doct daar by, uit het Aultuarium van. > Rumpbius. Dezelve groeit mede op Madagafcar , Voüme by Dapper pag. Goud/mits tot bet foldeeren. Op het 38. Hooft/?. van de Quisqualis doet daar by uit het Audluarium. | en werd genaamt 29., mede gebruykelyk by de Men beeft bier van een zoorte, die men voor bet Mans netje boud , niets dragende dan bloemen , die van dé voorgaande niet verfchillen, bebalven dat xe digter tite gevult zyn, met kleene blaadjes, en gelyken kleene Ans - gelieren, zy flaan ook met meerder meenigte aan de tros- b » en zjn dierbalve mooyer van aanzien dan de voori» By het 51. Haff. van de Praatjes voeg daar by uit her E 3 = Hier toe behoort een mede zoorte , by de Inlanders Schit Utan genaamt , dewyl bet zeer wild en onge/cbikt iss bet werd een kruypende firuyk gelyk andere Klitsjes: De . takken zyn regt, flyf , en van een bard bout, fuyr een rä dik, en rond E diss bezet met [cberpe doornen, y- er op een groot em platagtig voetj l de Boose don. fee eee a sz De bladeren flaan regt tegen malkanderen in korteryem; ruym een vinger lank, twee duymen breed, hy en dikagtig , boven ruyg , van onderen op de middel-ze- a d "en gei die agterwaarts flaan, waar mede ook alle de ryskens-bezet zyn t deze Jit niet te bandelen is. g ES M € De vruchten en zaaden verfebillen wan ändere Klitsjety — want zy komen voort by malkander aan korte trosjesy uyt den fcboot van de voorfte bladeren, zomtyds op een, zomtyds op twee, en drie freeltjes by malkander. Zy2n in de grootte van Peper-korrels , uit den ronden platagtigs met een rand omgeven, binnen ziet men een er korreltje , uit den bruine zwart, en Been bard. Men vind bet op de bergen langs de Zeekant , dog zelden, en my is nog. geen gebruyk daar van bekent. 5 Eynde van * Zevende Boek. | y M s HET WENNT oe HERBARII AMBOINENSIS LIBER OCTAVUS. De plantis agens domefticis, tam vi- lui, quam Medicine ‚© decori in- fervientibus. Pag. ny. HET AMBOINSCH KRUYD-BOEK. HET AGTSTE BOEK, Bebelzende de Hof-kruyden zo wel die tot dekofi, als Medicyn, ep ger, ` maak dienen. th CAPA PRIM UM Mufa. Figo de India, Piffang. Æc planta tam altitudine quam forma optime H arborem reprefentat , fubílantia autem ejus modusque crefcendi indicant fatis, nil aliud effe nifi majorem plantam, ac proinde a quibusdam Hifpanicis fcriptoribus Indiz Occidentalis Plantano vocatur , a quo alii erroneé Platano fecerunt. Ejus truncus feu ftipes decem ac duodecim pedes … altus eft, hominis crus craffus ac magis, non tamen ultra binos perennat annos, totaque ejus fubftantia adeo mollis eft, quam tenerrima planta, ita ut, uno i&u cedi & quond poffit;; Componitur autem ex innumeris pelliculis fibi invicem inpofitis , ac convo- Jutis inftar volvuli chartaceis inter has vero peculia- ris fungofa locatur fubftantia , magnis foraminibus pertufa, totusque ftipes interne albus eft, vifcofa re- fertus humiditate, que copiofe efiluit, quum vulne- retur: Externe autem glaber eft, viridis, & inpluvi- atus , fuperne fragmenta ficcorum dependent folio- Folium ómnidm plantarum maximum eft, oblon- gum, inftar clypei Moluccenfis , fuperne fubrocun- dum, Sin brevem apiculum definens, octo & decem pedes longüm.& ultra; binos latum pedes , nihilomi- nus tamen adeo tenue ac ficcum, ut melius chartam quam folium referat; cujus & fonitum edit, glaber- rimum porro elt, fuperné eleganter viride, inferne flavefcens. Quodvis autem peculiarem quafi format ramum , inque ftipitis fumma parte locatur undique difperfam, uti in Palmarum fpeciebus. - Ramus herbaceus eft, brachium craffus, miediuss que nervugifuperne hunc femi excavatum reddit in- ftar canalis; inferne rotundum inftar ramorum Sagus. Garzias-libr. 2 aromat. cap. 10. horum foliorum lon- gitudinem facit ad binos cubitos. Oviedus libr. 8. Hiftor. Indic, cap. 1. folii longitudinem ad duodecim extendit palmas, latitudinem ad binas, tres , & quatuor palmas. ` Chriftopb. Acoft. cap. 42. novem numerat pal- mas longitudinales , ac binas cum dimidio latitudina- les. Plinius ex aliorum relatu libr. 12. cap. 6. foliis far Palme, que noftra eft Mufa, tribuit longitudi- nem trium cubitorum; & latitudinem duorum, que omnes dimenfiones a noftra fupra memorata maxime differunt, quod tribuendum eft vel diverfo regionum traCtui y vel quod fcriptores folia hzc e longinquo ad- fpicientes, h&c ex opinione fua dementierunt. Pre aliis autem. miror Garziam gui teftis ocularis fuit earum rerum, quz defcripfir, foliis Mufe tan: tum tribuere longitudinem binorum cuübitorüm 4: qui modo fünt quatuor pedes, quum certum fit, in tota India Mufam nullam tam brevia proferre folia, quo» rum quzdam.vidi, que duodecim pedum longitudi- nem prater petiolum habebant , tantamque. latitudi- nem, ut viro. pro tegumento infervire poflent. _ Pyrardus fcribit. Mufz folia. in. Maldivis crefcentis non longiora effefesquiulnis, neclatioraulna, quum autem reliqua cum noftra fatis quadrant defcriptione, chine dubito, an quidem adtenderit dimenfionem folio- rum, itinerarii illud ibi ulterius indagare poterunt. Ovie- LHOOFDSTUK. Mufa ofte PifJang-firuyk. Eze plante gelykt in boogte en gedaante zeer wel een boom, egter bare fubftantie en wasdom be» tuigen genoegzaam , dat bet niet meer dan een groot kruid is, en daarom van zommige Spaan/che Schry- vers van Weft- Indiën Plantano nog genoemd werd, waar uit andere by abuis Platano gemaakt bebben. Zyn ftam is wel van tien tot twaalf voeten boog, en een mans dye dik en meer, egter duurt by niet boven twee jaren, en zyn gebeele fubftantie is zo week , als bet teerfte kruid , zo dat men bem met eenen flag doorbouwen en doorftoten kan; Hy is gemaakt van lin vellen , bo- ven malkaar gerold als rolle papier, dog tu[fcben de vel- len leyd nog een byzonder voze fubftantie vol groote gaten; en den gebeden ftronk van binnen is wit, vol flymerige vogtigbeyd , die rykelyk uitloopt, als men bem Dei: $ Buiten is. by glad, groen, met rookverwig gemengd, en na boven toe bebangen met ftukken van dorre bladeren, ‚ Het blad is ’t grootfte onder alle planten, lankwerpig, als TE E ‚van voren Ka toelopende, mie kort fpitsje, agt en tien voeten lank en meer, twee voe- ten breed , niet Ze min zo dun en dreog, dat bet beter pa- pier , dan een blad gelykt , ookzo rammelende, zeer glad, boven aangenaam gras-groen , en onder geel-groen. leder maakt een byzondere tak , en fbaan aan ’t bovenfte van den Jam rondom uitgebreyd , gelyk alle ag he doen, Den tak is-mede piney , ten arm dik, uitmakende de middel-zenuwe, boven half bol, gelyk een geute, van onderen. rond, gelyk de Zagu-takken. Garzias lib.: 2. aromt. Cap. 10. zet de lengte van deze bladeren twee cu- Hien, of wat meer, de breete van een cubitus. Ovie- dus lib. 3. Hiftor. Indic. cap. 1. zet de lengte des blads op twaalf palmen , de breedte op twee a drie en vier pal- men. Chriftoph. Acofta cap. 42. beeft negen palmen tot de lengte , en twee en een half tot de breedte. Plinius uit bet verbaal van andere, libr. 12. cap. 6. maakt de bla- deren van zyne Palma ('t welk wy voor onze Piffang bou- den) lank drie cubiten , en twee breed , alle welke maten van de onze bier bovenge[lelde vry wat ver/cbillen, bet welk men toefchryven moet of aan de verfcbeydenbeyd der landen „of dat de Schryvers de bladeren van verre aan/chou- wende , dezelve flegts na giffinge gemeten hebben. Inzonderheyd. verwondere ik my over Garcias, dieeen mg genui e van zyne befchrevene dingen geweeft is, dat -bladeren. van zyne. Mufa maar twee cubiten lank p abet welk maar vier voeten zyn, daar bet nogtans zeker: is.» dat. in d: Indiën de Mufa met zulkekerte bladeren. niet waffe, waar van ik er zo gezien bebbe die twaalf voeten , bebalven den bloten Gel lank waren, en zo breed, dat zy een man tot een dekke kon- den verftrekken. P. PS fcbryft wel, dat de bladeren van de Mufa in de Maldivis va[Jende , niet meer dan een en een half ellen lank, en een elle breed zullen zjn , maar dewyl de reft met onze befchryvinge overeenkomt , zotwyffel ik , of by op de mate der bladeren wel gelet bebbe , de Reyfigets moeten bet onderzoeken. et Q 3 ; "Omg: 126 Oviedus propius adcedit, quum per ejus palmas in- telligamus Palmum majorem , tumque ejus duodecim palme continebunt novem pedes. — q Hec adlego , ut cavillationes a fcriptis meis arce- antur, quum tot difcrimina apud alios obcurrant , & detegantur auctores, fervata fide ac reverentia alio- rum fcriptorum, qui fcire debent, cur talia fcripfe- rint Omnia ego ipfe dimenfus fum, quæ in hifce obferyavi.& defcripfi terris: y j Quodvis porro folium pertextum eft innumeris te- nuibus „ac paralelis venulis inftar linearum oblique decurrentibus, queque omnes ad oras in finum con- currunt, quzdam in hoc ad diftanciam minimi digiti locaütür, parum protuberant, ac furfum dorfum for- mant, fubtus fulcum, qui proprie cofta feu dorfum erit, juxta quod folium facile dilaceratur , unde & pauca folia, nec nifi tenera integra funt, per ventum enim conmota in anguíta finduntur loramenta ac la- cinias , que omnes in medio nervo fixz funt. Vetufta vero cüm toto petiolo undique circa ftipitem dépen- dent inftar ficcarum ac cinerearum pellium. Recens ramus feu petiolus ab ortu per ulnz circiter longitu- dinem nudus eft, & in fuperiore parte parum fufcus, uales funt quoque orz foliorum inferiores. Tenerum olium, antequam apertum eft, erectum refert cor- hum, fex pedes longum, antequam explicetur. Fructus proveniunt more Indicarum Palmarum , ex *éraffo nempe pedunculo feu corymbo inter ramos ex centro feu vertice trunci. Corymbus hic brachium craffus eft, deorfum flexus, in extremo gerens craf- fum & coniforme caput , feu inftar acuminati cordis, magnitudine ovi Struthiocameli , quodque componitur ex craflis fufcisque pelliculis inftar {quamarum fibiinpo- fitis, quarum exteriores fefe aperientes, & retrorfum flectentes ordinem exhibent viridium digitorum an- guloforum , & arte fibi adcumbentium inftar pin- narum cymbali mufici, alii illos compardht cum fa- bis viridibus. Quivis autem in apice gerit circinnata & albicantia foliola floris formam exhiberitia. Atque hi digiti alii incumbunt fimili fufco corti¢i, qui fefe fenfim erigentes locum dant fubfequenti cortici, ut fefe quoque aperiat, fub quo ad latera iterum ordina- ti alii ac fimiles confpiciuntür digiti, dein ad latera alius iterum in confpectum venit cortex feu fquama ; ac fub hac alius denuo digitorum ordo , ac fic porro, donec caput ipfum fuperfit, pugnum craffum ‚ac pal- mam longum , fufcum quoque, & coniforme, quod yroprie cor feu Malaice Djantong vocatur, quod per aliquod tempus dependet, ac tandem inapertum de- cidit, vel ab hominibus abfeinditür, ut ad cibum ad= hibeatur. Dr Totus jam corymbus tres quatuorque pedes lon- gus eft, quum apertus fit, fufcus ifte cortex inter digi- tos iftos locatus fenfim marcefcit ac decidit, tumque ifti digiti coacervatim fibi invicem oblique inpofiti eriguntur, uti gradus in cochlea,ac quzvis collectio feu ordo ex duodecim , quindecim, immo vigifiticom+ ponitur fructibus , talesque compages tredecim , qua- tuordecim, ac fexdecim uni infident corymbo, ita üt hic centum, centum & viginti, immo ducentos fu- ftineat fructus, qui fenfim craffefcunt, & elogantur , fe- feque erigunt, quidam ad latera, alii furfum , excre- fcentes ad longitudinem Cucumeris, fed multo te- nuiores, ex rotundo angulofi, quidam enim trigoni, alii pentagoni funt, tumque flores fuperius pofiti ce- ciderunt. ^ Juxta diverfas fpecies magnitudo , forma, ac fapor diverfi funt, que omnia exarare tam facile fieri poffet, quam in Europa cünCtas pomorum & pyro- rum enumerare varietates. Vulgatiflime fpeciei , que Pijang Medji vocatur , quamque tanquam normam reliquarum habebimus , fructus fant feptem & otto pollices longi, binos digitos craffi , in tres notabiles, ac binos obfcuriores angulos notati, ünde quodam- modo trigoni funt, plerumque re&i, vel parum in- flexi inftar cornuum Dame, externe obduéti funt crafla fed fragili pellicula, que tamen facile ab ipfa feparari poteft carne, funtque externe glabri & pal- lide flavefcentes , quumque penitus maturi fint, ad tactum molles , ac decorticati rotundiores fünt , refe- runtque fruftum farciminis, fed per longitudinem ta- men tres obfcuros gerunt fulcos, juxta quos in tria dividi poffunt fegmenta , quum leviter comptimantur. Sub- HERBARII AMBOINENSIS. Liber VIII cap. 1. Oviedus komt vry nader, als men zyne palmen voor Palmum Majorem wil verflaan, want zo maaken zyne swaalf palmen negen voeten. Lk wil maar bier mede alle cavillatie van myne Jchrif- ten geweerd bebben, als men diergelyke ver/cbillen by an- dere Autbeuren aantreft (beboudens bet refpet van ans dere Scbryvers , die weeten moeten , waarom zy zulks ges Jcbreven bebben) Ik beb alles gemeten , zo als ik’t in deze Eylanden gezien beb. leder blad nu is doorregen’ met ontelbare fyne en paral lele adertjes, als linien, die regt dwers lopen, en alle by de randen in een zoompje t’zamen komen s zommige wan dezeloe in de diftantie van een pink, buylen wat uyt, ` en mäaken boven een rugge, van onderen een viore, ’t welk de eygentlyke ribben willen zyn; langs deze laat zig het blad ligt [cbeuren , dierbalven men weinige bladeren, en maar de jonge gebeel ziet , want door de wind beweegt zynde , fcheuren zy in fmalle riemen en lappen, dewelke alle aan den middelften fleel vaft blyven bangen, Oud geworden, bangen zy met den gebelen “feel rondom dèn flam af, als gedroogde en graauwe vellen. De verfcbe tak is van den oorfpronk , omtrent een elle blood; en by de bovenfte kanten wat bruyn, gelyk ook zyn de kanten der bladeren van onderen. Het jonge blad, eer bet noch ongeopend is , verbeeld een regte hoorn y wel 6 voeten lank, eer bet zig uytbreyd. De vruchten komen voort op de manier als aan de In: diaanfche Palmen , te weten aan een dikken fteel , tu[fcben de takken uyt bet bert of opperfte des ftams voortkomen- de. Deze fleel is een arm dik, nederwaarts gebogen ‚aan "t eynd bebbende een dikken kegelformigen kap; of als een toegefpitfl bert „in de grootte van een Struys-ey „gemaakt van dikke bruyne buyden als fcbubbén , op malkander liga gende, van welke de buytenfle baar openende , en acbter- waarts emkrullende ; vertoond een ryé groené vingers, ‘wat boekig , en dicht tegens malkander zittende , al de clavieren van een Clavecimbal ; andere vergelykenze by groene bonen. leder aan zyn [pitze draagd gekrulde en Kaes t: blaadjes, de gedaante van een-bloem uytma- kende, Deze vingers leggen op een ander diergelyke bruyne Jchor{fe, en allenxkens baar opregtende , geven plaats; dat de naaftvolgende fcbor/Je baar ook opene , daar onder dan ter zyden afgaande , wederom in ryen diergelyke vingers ontdekt werden, al weder ter zyden af eem ans der fchorfJe of [cbubbe , en daar onder een ander tye wins gers, en 290 vervolgens , tot dat er een knop overfchietes van een vuyft dik, en een band lank, noch al bruyn en Ire mig » denwelken men eygentlyk bet bert , of in ^t Maleyts Djantong noemd; die noch een tyd lank ban- gen py 5 én ongeopend afvald , ef van menfchen afge- méden werd, om tot de koft te gebruyken. fni . Den gebelen tros 3 a 4 voeten lank ‚nu geopend 25nde; beginnen de bruyne fcbor[fen tu[fcben de vingers op te drogen en af te vallen, als dan ziet men @pvoornoemde clavieren by troepen of vergaderingen fcbuyns boven mal- kander ftaan, gelyk de treden aan een avendeltrap , be- flaande ieder vergadering of bos uyt 12 „15 én 20 vruch- ten, en zulke bofichen flaan 13 , 14 en 16 aan eénen tros; 200 dat dezelve met 100,120, tot 200 vruchten beladen is. Dezelve worden allenxkens dikker en langer , regten baar op, zommige ter zyden uyt; zommige opwaarts ge- Be Staande ‚en groeyen, tot dat zy de lengte van een omkommer gewinnen, doch veel dunder, uyt den ron- den wat hoekig , want zommige bebben 4 , ige $ ruggens, en bet bovenfte bloeyzel is als dan afgevallen. eifr. regt of een weinig gebogen, buyten zyn ze eased met zynde vallen a ronder , en vertoonen. een fruk van een langs benen 3 donkere vooren, langs De VIII Boek. 1 Hoof. Subftantia interna mollis penitus eft ,& coloris fla- vefcentis, perfecte inftar butyri, vel medullz offium Vaccarum , odoris & faporis dulcis, acfi tofta poma cum faccharo & butyro quis guftaret , proxime autem ipfo- rum fapor adcedit ad illum Ficorum,unde & a Portugal- lis modo in Indiam advenientibus Ficus Indici vocati fuere, quod nomen & hodie obtinuerunt. Delicatus eft cibus tam crudus quam toftus , præ- fertim iis, qui mox ex mari adpellunt, qui enim per aliquot tempus in India & terra continenti degerunt , non tantopere hunc expetunt, licet precipuum fit pabulum, quo omnes pueri Indici aluntur. uum transvetfim diffecentur hi fructus , tres late li- nez in triangulo pofite confpiciuntur y juxta quas fru- &us feparari vel dividi poteft, queque magis lutefcunt reliqua carnis parte , nunquam autem in eo crucem de- tegere potui, uti primi Indie exploratores Portugalli nempe, atque ex iis alii illud defcribentes conmemo« rant , quin femi crucem pro integra habuerint, quod & unanimiter de Occidentali Pacovos teftantur fcrip- tores. Quzvis arbor unicum modo talem profert co- rymbum, atque hoc femel tantum in fua vita, tem- us vero, quo producit, maxime differt pro ratione regionis , in qua crefcit, in calidis enim Indiz regio- nibus, ubi folum eft pingue & argillofum, intra an- num fructus proferre poteft, in hisce vero Orienta- libus terris & infulis, ubi copiofe & frigide cadunt pluvie, frequentes montes, & alte funt. filve , hzc arbor a fua plantatione octodecim vel quindecim re- quirit menfes, antequam fructus producat , atque per unum alterumve pendent menfes, antequam mature- fcant omnes 3 ita ut hic terrarum vulgo bini requi- rantur anni, immo quzdam fpecies tres inpleant an. nos, antequam fructus dederint. - Fru&tus non omnes fimul maturefcunt, fed ‘diu vi- rides funt, ac fenfim a fuperiore prius parte incipiunt luteum adquirere colorem , non autem tam diu ex- ípeétatur, donec omnes fimul maturefcant, fuperio- res enim jam conputruiffent ¿ vel a vefpertilionibus aliisque furibus furati effent; illi autem fcinduntur, qui flavi funt , ac reliqui tam diu relinquuntur, vel totus etiam abícinditur corymbus, qui aque marine infunditur, & in zidibus fufpenditur, quum unus poft - alium maturefcat fructus, atque hoc abfciffo racema ftipes fuperfluus nullius amplius.eft ufus , qui cum tan- quam. inutilis: moles inftar Braffica abfcinditur & abji- citur, vel in iftis locis, in quibus Elephantes alun- tur, ipforum pabulo infervit. Antequam autem jam fructus edere incipiat , pro= pagationem jam procuravit fuam , ad latera enim ra- dicum novas fubminiftravit & emifit plantulas , qua- fum una major, altera minor eft , queque maxima eft, in matricis fübcedit locum, que fimiles iterum MM proles, antequam pereat , quarum quzdam unt exítirpandz, ne fe ipfas fuffocent. Ita ut nullus labor fit hasce propagare arbores,quam quod femel plantentür „ac vetufti ftipites aliquando exftirpentur, nullum enim hzc profert femen. : uidam falfo putarunt, plantulas hasce provenire ex inucofo fucco, qui ex amputatis exflait ramis; fed non opus eft talia fingere, furculi enim femper mas trici adfixi herent , qui ab hac abftrahi € transplane tari poflunt. = Antequam vero jam ad fpecierum diftributionem tranfeamus , primo generalia enumerabimus nomina, ut dein peculiariter poffint ac melius applicari, ulte- riorem. earum: deferiptionem ad fübfequens deferen- tes caput. >“ ; “Nomen. Apud antiquiores fcriptores nulla hujus ym nomina mihi apta obvenere, nifi apud Plinium €. Pala. Hodie Latina lingua vocatur mufa, quod nomen defcendit ab Arabico Mauz, Meuz, & cum articulo Almauz & Ammauz , quod nomen ge- ritapud fcriptores Arabicos,funtque omnes ezdem lite- 12 ‚fed diverls punétationes vocalium , inter-alios fic vocatur ab Avicenna lib. 2. cap. 484. Serapiohe , & aliis. Hodierni Chriftiani Syriam & /Egyptum inhabitan- tes hunc vocant Pomum Paradifi „atque unanimo con- fenfu credunt ac putant effe illum fru&um , cum quo primogenita omniumque Mater Eva primum conmifit peccatum. sm fase ; 7) eerie refert membrum virile , cujus adfpe- ¿tu Eva in effrenam illam cupiditatem inftigata fuit. Poftea ufa, & A- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 127 De binnenfte fubftantie is gantfcb murw, van co- leur bleek-geel , regt als boter of merg van koe-beendea ren, zoet van reuk en {maak ‚als of men gebrade appellen met zuyker en boter at , doch den fmaak van Vygen naaft komende; daarom zy ook van de Portugezen eerft in In- die komende , Indifcbe Vygen genaamt wierden > gelyize nog bieten. Het is een aangenaame koft , xo wel raauw als gebake ken, en voor die geene ‚die eerft uyt zee komen, grootte lekkernye , maar die geene „die een tyd lank in bet Land gewoond bebben , maken er zoo veel werks niet af , boe- wel ze bet eenig[le voedzel is , waar mede alle Kinders in Indiën groot gemaakt werden. Als men ze overdwers doorfnyd, zoo ziet men 3 breede ftreepen in een drieboek ftaan ‚zoo als zich de vrucht des len laat , geelder van coleur dan bet ander vleefcb, maar ik heb nooit een kruys daar in kunnen vinden, gelyk de eerfle Bezoekers van Indiën de Portugezen , en andere uyt dezelve naafchryvende voorgegeven bebben, of zy moe- Jlen een balf kruys voor een beel aangezien bebben, gelyk mede oipota van de Welt: Indifche Pacovos getuygd werd. leder boom draagd maar eenen zulken tros, en dat maar eenmaal van zyn leven, doch den tyd van "E dragen, en zyn ouderdom is beel verfchillende na den Landaardt , daar by waft ‚want in de beete Landfcbap= pen van Indiën, daar een vette en mulle kleygrond is, kan by binnen een Faar vruchten geven, maar in deze Oofterfche Eylanden , daar bet veel koude regen geeft; vol bergen en booge boffchen is, moet dezen boom van zyn planting af 15 of 18 maanden bebben „eer de vruch- ten voor den dag komen, en die moeten dan nog een maand of twee hängen , eer zy alle ryp werden. Zoo dat ze bier te Lande in 't gemeen bet 2de , en zommige zoorten bet gde Jaar befluyten, eer zy eens gedragen bebben. . De vruchten worden niet teffens ry , maar blyoen langen tyd gras-groen, en beginnen allenkskens van bos ven af geel te werden , doch men wacht niet, tot dat 2) al Pzamen geel werden, want dan zoude de. boven- fie al bedorven ‚of van de Vleermuyzen en Dieven wega gehaald zjn; maar men fnyd die geene af ‚die geel zyn, en laat de andere nog wat flaan , of men SCH den ge- belen tros af, doopt bem in zee-water , en bangd bem zoo im de buyzen, wanneer: dezelve na malka ryp werden. Deze trots afgefneden zynde, deugd den ouden boom tot niet; meer , die men dan als een onnutten kool- Dronk afkapt , en weg werpt, of in plaatzen, daar Oli- pbanten zyn, dezelve tot voedzel geeft. Eer by nu tot vrucht-dragen gekomen is, heeft by om zyn voort-teelinge al gezorgt, ter zyden uyt de wortel werfcheide plantjes voortbrengende , bet eene kleen, bet ander groot, waar van bet grootfte in 's Moeders plaats komt, die alweer met diergelyke kinderen zich verziet , eer by wytgaat , waar van men een deel moet uytroeyens op dat zy malkander nieten verftikken, Zoo dat men geen andere moeyten beeft om deze bomen te vermenigvuldigen s don dat men bem eens plante, en de oude ftronken altemets' uytkappe , want anders beeft men geen zaad van den boom. - Zommige bebben wel gemeent , dat deze plantjes voort- komen uyt den flymerigen zap , die gt de deorgekapte tak- ken afdruypt, maar dit is niet nodig, want men vind de jonge fcheutjes altyd aam de booft-wortel vaft, die men van daar affteeken en verplanten kan. Eer wy nu. tot nader verdelinge der zoorten komen, zullen wy eerft de generale mamen ftellen, om die daar na in ’t byzonder te kunnen vermelden, de verdere bee fcbryvinge tot im "t volgende Capittel verfchuyvende. ` Naam.) By de oude Schryvers konnen wy van deze plante geen bequamen naam vinden, bebalven Pala, by: Plin. 1. c. Hedensdaags werd ze in ?t Latyn genaamt: Mufa en Amufa , afkomende van bet Arabifche Mauz s. Meuz,en meteen Artikel Almauz , en Ammauz „welken naam by beeft by de Arabifche Schryvers , zyndé alle eene derley letters , maar verfcheide teykens vanVocalen,met mamen by Avicenna libr. 2. cap. 484, Serapio „en andere. De bedendaagze Chriftenen in Syriemen Ægypten wos nende , noemenze Pomum Paradifi y em boudenze een- drachtig voor de vrucht, daar aan onze eerfte Moeder Eva, de eerfte zonde beeft begaan. Wyl de vrucht bet mannelykelidt verbeeld „door welkers gezigt Eva in zoo een flerke begeerte is aangezet ES . aar 128 Poftea alii nugatores addidere , & contra experientiam credi voluere , crucem in medio fructus formatam effe, ut indicet crucem zrumnasque poft illum efum fecutas. Unde Linfcbotanus cap. ss. itinerarii fui fcri- bit Portugallos fuperftitiofe cavere , ne fructum hunc cultro cransverfum fecent ,ne crucis imago nimis clara appareat. Contra Judei fine dubio ex antiqua quoque tradi» tione alium penitus habent fructum pro pomo Ada- mi, magnam nempe fpeciem Mali Affyrii, que po- ma ipfis aliquando ab amicis fuis ex /Egypto trans- mittuntur, quod & veritatis fpeciei magis adcedere videtur , demonftrari enim aut comperiri nequit , Mu- fam antiquioribus temporibus extra Indiam fuiffe no+ tam, faltem non in Affyrii regionibus, ubi Paradifus putatur fuiffe. Immo hodie in Syrie & Agypti lo- cis exotica & rara eft planta, que in Magnatum hor- tis diligenti colitur cura. Sic & Chriftiani Indie Occidentalis nunquam hanc foverunt opinionem, qui hos fructus primo in India viderunt: unde & Portugalli hunc vocant Figuo d’ In- dia, h. e. Ficus Indica, licet cum vera Ficu, (ex- cepto fapore) fru&tus hi nil commune habeant. Ad- curate autem diftinguenda eft a Ficu Indica veterum, quam libro quinto diximus nihil aliud effe quam Va- ringam. Nomina Indica apud Garziam funt in Mala- bara Palan, Portagalli autem ibi habitantes vocant minorem luteam ac delicatiffimam fpeciem Cenjorins, ac majorem Chinkapalones, in Bengala Quelli , vel uti nos legimus Kelli, nomen autem, quod ego audivi, eft Kola, que in Martabane crefcunt , Garzie vocan- tur peculiariter Fugo de Martabane , dicitque ibi pri- mo translatas fuiffe ex Bengala. InSofola, que pars eft Ethiopie ad Eurum fita , nomen dat Iminga , quod nomen ejus plagiarius Cbriftopb. Acofta fcribit Ininga. Apud J'ulium Scaliger. exercit. 160. ject. 2. mihi hee Indica obvenere nomina Cadelafon & Ciacampelon , que fine dubio corrupta fant nomina ex Portugallorum analibus male defcripta, pro Cadolint & Chinchapalo- nes. In Guinea vocantur Bananas, relique minores ac vulgatiores fpecies Bacovos. Oviedus l.c. € Fofepbus Acofta libr. 4. cap. 2x. quam maxime inproprie hanc vocant Platano, atque hoc nomen derivare volunt a Latino Platano , quum ma- gis vero adcedere videatur , contractum efle nomen 2 Plantano, huic plante inpofitum, vel quod ingens & eximia fit planta, vel quod fepius tranfplantanda fit inftar Braflice. Bacovo enim effe nomen Indicum Americz , uti Thevet libr. fing. Americ. cap. 23. putat, (ubi male Pacona legitur ) non videtur cum veritate convenire. Quum Oviedus teftetur Plantanum ab His- panis & Portugallis ex Canaria magna primum dedu- ¿tam fuiffe in novum mundum, ac dein ibi propaga- tam: Malaice Piffamg vocatur, quod nomen per to- tam Indiam Orientalem feu aquofam in ufu eft. Ja- vanice Kedang. Baleyice Bye. Macaflarice Unting, Ternatice Cojo, Bandice & Amboinice Kula, & Ury, In Loehoea & parva Cerama Tema , Sinice T/cbyo. Totus ejus ftipes feu congeries Malaice vocatur Sa Pobon Piffang , quivis autem fafciculus duodecim vel fexdecim fructuum peculiariter dicitur Saficka feu Sa- fickat , ob fimilitudinem fcoparum. Antiquiffima hujus plante mentio obcurrit, uti di- &um eft, apud Plin. bifl. nat. libr. 12. cap. 6. quem locum omnes fere do&i viri SS tribuunt, & inter- pretantur, unde & totum hic inferam locum. Major alia pomo, ES pracellentior faavitate , quo fapientes Indo- rum vivunt ; Folium alas avium imitatur longitudine trium cubitorum , latitudine duorum y fructum cortice emittit fucci. dulcedine admirabilem , ut uno quaterno fatiet , ar- bori nomen Pala „ pomo Ariene , plurima eft. in» Sydracis expeditionum Alexandri termino. v pe ns uum jam nimisadeurate omnia velimus excutere, mihi videtur , hanc deferiptionem fatis Mu/am deli- neare, quum ejus folia comparari. poflint cum alis majorum avium , quales funt plume Struthiocameli, que SCH inponuntur; Sic quoque verum eft Indo- rum fapientes ‚qui funt Bracmanes , maxima ex parte ex his vivere fructibus, quum plerumque. carnibus non vefcantur. SE Anti- HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL cóp, l Daar na hebben andere beuzelaars daar by ged gens de ondervinding doen geloven , dat pm a, bé midden van deze vrucht gevonden werd, op dat bet Gm wyze , de druk en finert na bet eeten van die gevolgt. Waas om ook Linfchoten in zyn Rysbefchryving cap e Jehryft, dat de Portugezen bygelovig zig wagten om dë vrucht met een mes dwars door te/nyden , op dat bet afbeeld. zel van bet Kruys niet te klaar gezien wert. 2 Hier en tegen bouden de Fodén buyten twyffel ook uyt een oude traditie een gebeelandere orucbt voor den ALL appel , namentlyk een groote zoorte van Malum Al]yrium; dewelke hun zomtyds door bare Vrienden uyt Aigypten toegezonden werd, bet welk ook meer fcbyn van waar- beyd beeft, want men kan niet bevinden, dat de Pian in oude tyden buyten Indiën bekend zy geweeft , ineo niet in de Landen van Affyrien , daar men bet Paradys field. Zelfs bedensdaags werden zy in de Landen van Syrien en Ægypten voor eene rariteyt gehouden, en in de Hoven van groote Heeren neerftig gebavend. Zoo zyn ook de Wefterfche Cbriftenen nooyt van deze opinie geweeft , die ze eerfl in Indien gezien bebben; wes- balven ze de Portugezen noemen Figuo d'India, dat is Indiaanfche Vygen, boewelze met de regte Vygen (bebal- ven den finaak) niets gemeen bebben. Men moet ze noch- tans duydelyk onder/cheiden van de Ficus Indica vete- rum, dewelke wy in ’t sde Boek gezegt bebben anders niet te zyn dan de Waringe-boom: De Ooft-Indifche na- men by Garzias, zyn in Malabaar Palan , doch de Por- ` tugezen aldaar wonende, noemen de kleene geele en fma- kelykfte Cenjorins , en de groote Chinkapalones ; in Bengala Quelli, of gelyk wy iezen Kelli , doch ik beb dien naam geboord Kola. ie in Martabane waffen, noemd by in ^t bezonder Figo de Martabane , en zegt; dat zy aldaar eerft gebragt zyn uyt Bengala. In Sofala, bet Zuyd-ooflely&[le deel van ZEtbiopia ; geeft by bun den naam van lminga , '? welk zyn uyt/ebryver Chrifto- ph. Acofta fteld Ininga. By Jul. Schalig: exercit. 160: fect. o. vinde ik deze Indifche namen-Cadelafon en Cia- campelon „'t welk buyten twyfel bedorven namen zjn uyt. de Fournalen der Portugezen qualyk uytgefchreven voor Cadolini en Chincapalones. In Guinea bieten 2) Bananas , de andere kleene en gemeene Bacovos. Oviedus loco citato, en Jofephus Acofta libr; 4. cap. 21. noemenze zeer oneygentlyk Platano , en willen zulks afkomftig maken van `t Latynfebe Platanus, daar het waar/chynelyker is „dat bet een verkorte naam is van Plantano, dit gewas gegeven sof om dat bet een groote aan- zienlyke plante is , of om dat men bem dikwils verplanten moet gelyk een Kool : Want dat Bacovo een Inlandifche naam van America zoude zyn, gelyk Thevet wil libr. fingul. Amer. cap. 23. Cabo. qualyk Pacona ftaat ) is niet aannemelyk , vermits Oviedus getuygt „ datde Platanen door de Spanjaarden en Portugezen wyt groot Canarien eerfimaal gebragt zyn in de nieuwe Weereld, en namaals vermenigvuldigt. In’t Maleyts noemd menze Piflang ; welke naam door bet gebeel Oofterlyke of Wa- ter- Indiën gebruykelyk isd Favaanfch Kedang. Baleyts Byo. Maca[Juars Unting. Ternataan/cb Cojo. Bandanees en Amboin/ch Kula, & Ury. Op Loeboe en kleen Ceram Te- ma, Sinees Tichyo. Den geheelen bofcb werdin’t Maleyts genaamt Sa Pohon Piffiang,maar ieder bofcb of vergadering van 12 a 16 vrugten, in't byzonder biet Saficka of Safickats nade gelykeni(Je van een Kleerbezem of Schuyer. De oudfte gedachtenijfe van deze plante vind men, als gezegt „ by Plin. Hiftor. natur. lib. 12,-cap.-6 welke Plaats meeft alle de Geleerde van de Mufa uytleggens dies ik de geheele plaats bier zetten zal: „ Hy is grooter ss dan een pees en zoeter, waar van de wyze in Indie s» leven: Het bladt gelykt de vlerken der Vogels, inde »» lengte van drie cubiteny in de breedte van twees bet » geeft een vrucht in een fcbors bedekt door de zoetigbeid ` s3 des zaps, zeer aangenaam, die een wierde vol zap is: » de naam van de boom is Pala, van de vrucht Ariene, » by is overvloedig in de Sydrace , bet eind van de togt. » Van Alexander. —— Des Als men nu alles niet ten naauften wil ziften „zoo dunkt my ‚dat deze befchryvinge genoegzaam de Mu/a vertoond; ae Seet bladeren yen vergeleken worden met enige vleugels van groote Vogels, gelyk "er zyn de plu van den Vi Së ya a o de See Kae ten draagt. Zoo is bet ook waar „dat de wyze der Indianen (°t welk zyn de Braminees ) meeft van deze vruchten ven, als die bun doorgaans van ^t vleefch onthouden. Den > VIII Bock. 1 Hoof?/.. Antiquum nomen Pala cum hodierno Palan fatis convenit ,- 4riene autem aliquod corruptum videtur effe nomen. Populi Sydraee ‚non noti funt, quin forte Ox ydrace eflet , qua natio eft, internam habitans Indie partem , ad quam Alexander magnus pervenit , uti in Curtio legitur. Quo modo nomen Ficus Indice apud auétores con- fundatur, & errorem induxerit , ex eo liquet , quod hodie tres diverfe penitus plante, pro Ficu Indica demonftrentur, quarum prima eft Varinga, que eft Ficus Indica veterum, fecunda. Mu/à feu Piffang , ter- tia Tuna ex Brafilia, aliisque Occidentalibus regioni- bus in Europam deducta, quz craflum ac fpinofum gerit folium , alterum alteri inpofitum: Atque hac planta inperitus quidam Botanicus J'ulium Scaligerum decipere voluit, uti id conqueritur exercit. 171. ipfi nempe obtrufüm fuiffe pro Muzy Avicenne, & Sera- pionis, que. hodie in Egypto Maus vocatur , & Car- dano Poma Paradyfi , ipfi autem ignotum erat , abtea hanc ipfam plantam fefe defcripfiffe füb nomine Ca- delafonis , & Ciacampelonis. ` Carol. Cluf. ih adnotationibus füis in caput decimum libr. 2. Garcie Arom. ad eam videtur inclinare opi- nionem , noftram nempe Mu/um forte effe Palmam Cypriam, de qua Theopbr. libr.2. plant. cap. 8. men- tionem facit, quz folia gerit multo majora cunctis Palmis, fruc&umque majorem pomo Granati, fed ob- longum. Aliam quaque arborem . defcribit. libr.: 4. cap. s. que longiffimum gerit folium fimile plumis Struthiocameli ,. que galeis inponuntur ; quodque bi- nos cubitos longum eft; ex pracedentibus autem, que adnotavimus , hiec neg opinio falfa eft , fi enim Mufa tum temporis in Cypria jam fuiffet, ulterius ifi- ne dubio prone ta fuiffet. : « In Hort. Malab. Tom. 1. cap. 6. defcribitur nomi- ne Malabarico Bala, Bramin. Kely, atque fub iftius capitis finem multe conmemorantur fpecies, in Ma- Jabara note , fed in hisce infulis. ignote , quas hinc omittimus. NOS De féfüig fte Plaat. Totam exhibet Mofa ein farchlis is Ü radicibus pro: pullulantibus. ‚Ubi Litt. A. racemum feu corymbum denotat frugiferum. B. peculiarem fructuum congeriem, feu fafcicutum Sickat di» cum. e C. Eft Fru&us Pifang Medji. ` BEE D. Idem transverfim fectus , ut interna confpiciatur fubftan- tia. E. Eft Fructus Pifang Swangi. F. Eft Pifang Bidji cum oficulis feu granulis fuis. G. Piffang Crobo.eft. TN H. Eft Conus feu Cor in extremo corymbi-femper excrefcens, _ fed marcefcens, ac decidens Djantong dictum. OBSERVADO. Hec eft celebris illa planta, de qua Carolus Linneus to» H wi “tum & elegantiffimum confcripfit tractatum fub nomine Mu- fe Clifortiane, ubi fere omnia , que ad hoc genus perti- nent, inveniuntur, nec non in H. -Malab. part. 1. & H. Clif.p.467. ubi Mufa racemo fimpliciffimo vocatur, reliqua porro Synonyma vide in Thef. Zeyl. p. 164. Tom. E -CAPUT ‚len, want zoo AMBOINSCH KRUYDBOEK: 12g Den ouden naam Pala komt met den bedendaagze Pa- lan wel overeen „ maar- Ariene, Jchynd iets bedorven. te zyn. De Volkeren Sydrace zyn niet bekend , of bet moè- Jien Oxydrace zyn , Volkeren van bet binnenfte Indiën, tot dewelke Alexander de Groote gekomen is, gelyk men in Curtius leeft. MA Hoe men met de naam Kicus Indica by de Autheuren Jpeelt , en malkander abufeert, blykt. daar uyt, dat men bedendaags drie gant/ch verfchillende planten voor Ficus Indica toond , als enen de Waringe boom, bet welk is Ficus Indica veterum 5 "t tweede de Mufa of onze Pif- fang; ’t derde de Tuna, tyt Brafil „en andere Weft-In- difche Landen in Europa gebragt zynde, een dik doorn» achtig blad „daar "t eene uyt bet ander groeyd. Hier mede beeft zekeren onervaren. Herbarift, den geleerden Julius Scaliger ook willen bedriegen, &elyk by klaagt exercit. 171. dat bet bem opgedrongen zy voor Muzy, by Avia cenna en Serapio be/chreven, bet welk men hedendaags in Ægypten Maus noemde , en by Cardanus, Pomum Pa- radifi, doch bet was bem onbekend , dat by't zelfde Muzy te vooren befchreven hadde ‘onder ‘den naam van Cadela- fon, en Ciacampelon. Carol. Cluf. in zyn aanteykeninge op bet 10. Capittel, lib. 2. Garcia, Arom. /cbynd na die meeninge te bel. len , dat onze Mufa mogte zyn de Palma Cypria, waar van Theoph, libr. 2. Brie cap. 8. gewag maakt , de- welke zal hebben een blad, grooter dan alle palmen, de vrucbt ook grooter dan een Granaat appel, doch lankach- tig. Of een andere boom, die by befchryft lib. 4. cap. 5. met een zeer lank blad, gelykende de pluymen van den E PARED , die men op de Helmen zet , 2 cubiten lank, doch uyt bet AEN moet deze vam? mede verval- Mufa doenmaals in Cypren was ge- weeft , zy zoude buyten twyfel al verder verfpreyd zjn. de In Horto Malab. tom. 1. cap. 6. werdze be/chreven met den Malabaar[cben naam Bala , in °t Braminees Kely „en aan dat eynde van't Capittel veele zoorten daar van in Malabaar bekend , doch in deze Landen niet, en daarom by ons uytgelaten. Tabula Sexagefima vens. Vertoont een geheele Mufa ofte Pifang-Struyk, met zyn jonge (cheutjes uyt de wortels té voorfchyn komende: Alwaar Lett. A. een geheele orugtdragende tros aanwyft. B. Een Zyzondere verzameling der vruchten Sickat genaamt: C. Is de vrugt van Piflang Medji. D. Dezelfde overdwars gefneden , op dat deszelfs binnenfte gedaante en fubftantie gezien wert. E. Is de vrucht van Pifang Swangi. F. Is die,van Piflang Bidji met zyn Zaat-korrels. G. Is de Piffang Crobo. H. Is het uyteinde ofte het fpitze bart „altoos aan het eynde uytgroeyende van de vrugt-tros, dog verdrogende en af- vallende, Djantong geniaaint. AANMERKING. Dit is die vermaarde plant, waar over Carolus Linneus een geheel en zeer fraay tractaat gefchreven heeft, onder de naam van Mufa Clifortiana, alwaar fchier alles, wat tot dit geflagt behoort, gevonden wert, als mede in het eerfte deel van de Hortus Malabaricus, en in de Hortus Cliffort. p. 467. al- waar ze Mafa, met een zeer eenvoudige tros genaamt wert; de overige benamingen ziet verders in myn Thefaur. Zeylans P: 164. R : SS I 130 CAPUT.SECUNDUM Mufe fpecies, Leet in pracedenti dixerimus capite , cunctas Mufz feu Piffang fpecies vix enumerari poffe, quasdam tamen praecipuas ac maxime notas hic conmmorabimus , juxta quas cetere dividi ac diftin- gui poffunt. Mes : : Ac primo tres primariz funt fpecies, uti Mu/a Sas tiva feu domeftica , que hoc in capite defcribetur. Se- cundo Mufa Alpburica , ac Semi filveftris; Tertio Mufa filve]tris „de quibus in fubfequentibus capitibus: Primo Muja domeftica eft illa, que in multas divi- ditur fpecies , quam Portugallici fcriptores in Indo* ftana modo in binas, tres , quatuorve primarias di- ftinguunt fpecies, uti Cenorins, que parva ac lutea eft fpecies, & Chincapalones, quz magna ac viridis eft fpe- cies. Lin/chotenus autem in Itiner. cap: 55. quinque enumerat fpecies, quarum prima eft vulgatiffima, feu Figo d'Orta , & Mufa bortenfis , fecunda minima & op- tima , que Senoriens vocatur , tertia huic adfines funt Cadolini , quarta inter optimas quoque funt Chincapa- lopes , quinta, que maxima, eft Malabárenfis. —— [n India Occidentali in binas primarias dividitur fpecies.. Primo Pacovos, que minor eft, fecundo Bas nanas „que major, uti jam fupra in nominum enume- ratione dictum fuit. In Java & Amboinenfibus regio- nibus fubfequentes obfervavimus fpecies. Primo Piffang Tando feu Mufa corniculata , ómnium ‘maximum gerit fructum , magnitudine &-forma cornu Vaccini , qui brachium fere craffus eft, ac carnem ha- bet albam & aufteram;. Hujus fpeciei corymbus ali~ quid peculiare habet , progerminat enim inftar ma- gni acuminatique facci, ex binis magnis & fufcis cor- ticibus compofiti ; qui fefe apériens mox uno adfpectu omnes exhibet ordines & fructuum fafciculos, nullis jnterpofitis peculiaribus fquamis , que in reliquis con- fpiciuntur fpeciebus ‚ad finem quoque nullum gerit cor feu Djantong , totusque corymbus binos tresve tantum gerit fafciculos feu Sickats, ac quivis fafcicu- lus mede .quatuor vel quinque fructus, quum vero plures gerat fructus, corymbus hic pauciores poteit alere fafciculos feu Sickats, unde inferiores abfcin- duntur, ut füperiores perfecti fint & adulti, qui non vire(cdnt, fed mox ex albo flavefcunt ; ac f: hifcunt, immo bini aliquando conjunéti fanc ‚feu ge- melli. ; Daach n k Notandum porro eft , hanc & omnes fere fubfe- quentes fpecies binas babere varietates, marem nem- pe & feminam , quz magis flavefcit, & molliorem ge- rit fubftantiam , maris fructus eft longior, durior, & in fubfequenti fpecie viridior. Piffang Tando non editur ob aufteritarem , fed aque incoctus vel toftus hic fructus adhibetur, atque oportet, ut diu coquatur vel torreatur, antequam mollefcat , & edulis fit, condu- citque iis, qui laxa laborant alvo, ett autem plerum- que cibus plebejus. T'ernatenfibus vocatur Cojo Cofi Mas lauw,h. eo Pefiang fine corde ob rationem fupra datam. Difcrimen inter Bananas & Bacovos, diftinGtiffime defcriptum inveni in Rochefortii Hiftor. Antill. cap. 9. ubi dicit; Fructus Bananas , (quem putamus Piffang Tando effe) duodecim ac tredecim pollicum longitu- dinem habet , prope apicem parum incurvatus, brachii fere craffitiem adtingens. Bacovos fere ad dimidium minor eft, fex pollices longus. Arbor Bananifera non plures viginti quinque, vel triginta gerit fructus uno in corymbo, quique vagi locati funt. Bacovos vero.cen- tum ac centum & viginti fex gerit fructus, adeo a- dunatos , ut fefe invicem comprimant. Bananas car- nem gerit ficcam & duram, coquendo tantum aptam, vel ut fub cineribus torreatur, qui & in furnis & ad folem ficcantur, ut conferventur. Batovos vero ob pin- guedinem omnes hasce przparationes fübire nequeunt. Ramus hosce fructus ferens , furca faffulciendus eft, ne ob monum pondus frangatur, neque ex- fpectandum eft, donec omnes hi fru&us fimul fla- vefcant. Quivis talis corymbus fufficiens prebet onus viro, eadem quoque Antillarum Hiftoria fcribit , ibi gemeis fructum crucem exhibere, us Hec HERBARII AMBOINENSIS de- Liber VI. cap 1I IL HOOFDSTUK, Zoorten van de Mufa, [ ] Ocwel wy in 't voorige Capittel gezegt hebben, dat H alle de zoorten van de PifJang qualyk te tellen zyn zoo moeten «vy echter eenige van de voornaamfte en meeft bekende bier opbalen, waar na men de andere re- guleren mag. ' à ; Voor eerft zyn *er drie booft-geflagten , als cen Mufa Sativa, tamme Piffang , waar van in dit Capittel, >, Mufa Alphurica, Alphoereze Piffang, en b wild, * 3. Mufa filveftris; wilde Piffang, waar van in de vol. gende Capittelen. I. Tamme Piffang nu is die geene, die in veele zoor- ten verdeeld is, dewelke de Portugeeze Schryvers in dé Indoftaan flegts in 2. 3. of 4 booft-zoorten ver deelen. als Cenorins, de kleene geele, en Chincapalones de groote groene, Maar Lintfchot cap, 55. Itiners beeft.5 zoorten, de eerfte gemeenfte ‚of Figo d'Orta, Hof Piffang. 2. de kleenfte en befte , die men Senoriens noemd, 3. de naa- fte daar aan zyn de Cadolini; 4. mede van de befte zyn [^ Chincapalones. de sde en grootfle is de Malabaars che. In Weft-Indien verdeeld men ze ook in 3. hooft-geflag- ten. 1. Pacovos de kleenfle, en 2. Bananas Lee gelyk alreede boven in de naam gezegt is,. Op Fava en in de Amboin/che quartieren bebben wy de volgende 20014 ten aangemerkt. | z ; i. Piffang Tando , of gehoornde Piffang „is de groot- De van alle in de grootte en gedaante van een koe-boorn, Jcbier een arm dik , bet vlee/ch is wit ‚en wrang van Jmaak, Den tros van deze xoorte beeft iets byzonders, want by komt voort als een grooten Poege/pitften zak , van 2 groote en bruyne fchorffen gemaakt , dewelke baar opes nende vertonen ftrax en Se alle de ryen ‘en boffchen van binnen y dewelke geen byzondere fchubben. tuffcben beyde bebben ; gelyk andere zoorten , 00k voor aan geen bert of Djantong: doch den gebéele tros beeft maar twee of drie Sickats, af boffchen , en ieder bofcbmaar vier of vyf vruchten, want meer vruchten bebbende , kan den tros weiniger Sickats voeden, dies men de onderfle affnydy' op dat de boven[le tot perfe&kie komen. De vruchten «opa den niet groen, maar firax wit-geel , en men ziet ze dik- wils geborfien , ook xomtyds twee aan malkander ge VOLL BS na^ GE el SE 50i ae CELIA £ ^ Verders moet mén merken ‚dat deze en meeft alle de vol. gende zoorten twee veranderingen bebben: wyfken en mans neken, xynde bet wyfken ^t geene meeft geel werd , en weeker van merg is: bet manneken word langer , barder; en in de volgende zoorte groender. Piffang Tando werd niet gegeten, wegens bare wrangigheid, maar in water gezooden of gebraden, en zy moet wat lange zieden of braden, eer ze gaar word. Zy is goet voor die geene, die loslyvig zjn, en in ’t gemeen een koft woor flegte lieden. In 't Ternataan/ch biet ze Cojo Cofi Malauw, dat ás Piffang zonder bert, om reden als boven, Het onder/cheid tuffcben Bananasen Bacovos, bebikten duydelykflen befcbrewen gewonden in de Hiftor. Roche- fortii Antill. cap. 9. daar aldus flaat : De wrucht Ba- nanas (die wy giffen onze Piffang Tando te zyn) is 12 en 13 duymen lang, by de fpitze wat krom, fcbier een arm dik. De Bacovos is wel de helft kleender , maar ` 6 duymen lank. De Bananas-boom draagt niet meer als 25 of 30 vruchten aan eenen tros, en dan nog wat wyd van malkander ; maar de Bacovos dragen 100 en 126 vruchten , en die zoo digt,datze malkander drukkers De Bananas bebben een droogsen bard vleefch , alleeni, tot kooken bekwaam, of onder de affche te braden, ook in den oven of Zonne te droogen en te bewaaren ; maar de Bacovos zyn wegens bare vettigheid, tot alle deze ge- bruyken onbequaam. Den tak , die deze vruchten draagt, moet men met Gaffels onderftutten , dat by wegens de fwaarte der- zelve niet breeke , ook moet men niet wagten , tot dat de- ze vruchten alle te gelyk geel worden. Ieder tros geeft een ; dragt voor een man; ook zegt dezelfde Hiflorie „dat in de Antillis ieder vrucht een kruys vertoont. -x ST Men VIIL Boek. 11 Hoofzf. “Hic Piffang Tando copiofe provenit in infulis Key; unde quotannis in Bandam venalis defertur , atque hinc ibi vocatur Piffang Key, & Piffang Swackan. : Ad Piffang Tundo pertinet Piffang Carbou feu Pis- fang Ocky Ocky, qui fruétus ultra ipithamam vel pe- dem longus eft, plerumque virefcens, intus carnem gerens albam & mucofam, que aufteri & ingrati eít faporis, Quum unus tantummodo frutas ex uno ra- cemo feu Sickat dependeat, pedis craflitiem adtin- git, fed plerümque dehífcic. “Aliquando etiam, bini fimul concrefcunt, bini tresque fructus fimul unum formant Sickat, inque toto corymbo tantummodo bini tresve, & ad fummum quatuor fafciculi feu Sic- kats , quod in cun&is obtinet Pifang Tando. + Secundo Piffang Gabba Gabba haud multum differt a precedenti, fed minor eft, non craffus, fed lon- gus, atque per maturitatem ex albo ‚flavefeit ; ejus- que fubftantia omnium ficciffima eft, inítar nempe pongiofe medulle ramorum .Sagus Gabba Gabba di- éte. Non crudus editur hic fructus; fed fub cineribus calidis toftus , vel in fartagine fricatur, atque falubris cenfeturiis, qui Diarrhza quadamlaborant. Dividi- tur in marem ac feminam ; cujus prior fruétum gerit longiorem & viridiorem.. > | ©, bitu ertio Piffang Crobo feu Cro. In Banda Piffang Ubi; mediocris eft longitudinis; fpithamalis nempe, non rotundus , fed plerumqueangulofus vel quadragonus , externe virens; ac tarde flavefcens , ejus medulla al- bior eft quam reliquorum , duriuícula , & acidula: Tres habet varietates primo enim eft Crobo Param- an vulgaris feu femina. Secundo Crobo Backi Lacki eu mas, cujus EN ette ac femper virens; Tertio Cróbò Batu viridis quoque eft ; fed mature. feens flavefcit; ac {ubftantiam habet duram. ^ Tenera uoque ejus folia fufcas quasdam gerunt maculas feu rias. , ; Quarto PifJang Djernang , feu acuum Piffang , fructum berit fpithamam breviorem, ac fere trigonum, quiin longum porre&us eft apicem , ubi filamentum feu. vena adparet; floris refiduum , unde & nomen obti- nuit; Hujus cortex medulla magisadheret, que ruf- fefcit, & cransverfim diffraCtus hic fructus interne fplendet inftar faccharl, ;;Matürus molliffimus eft zat- que fapore cum Piffang Medjé convenit , fed .magis a: Als. er een vrucht alleen aan eenen Sickat hangt; werd ze zo dik; alseen been , en gemeenlyk geborften. Daar waffen ook dikwils twee aan malkander vaft, twee, en drie Piffangen maken een Sic- kat, en aan den gebeelenitros maar twee, dries en ten boog ften vier Sickais ^t: welk alle Piffang Tando doen. 2. Piffang Gabba Gabba ver/cbild niet veel van. de voorgaande „dog is kleender , niet dik, meer lank, word in baar rypbeyd wit-geel, de droog fte onder alle van fub- Jtantie, gelyk bet fpongieufe merg van Sagu-takken Gab- ba Gabba. ` Ze werd ook niet raauw gegeten , maar in beete a[Jcbe gebraden , of in de panne gebakken, werd ge- zond geagt voor die geene, die eenigen: Buikloop bebben. Ze is verdeeld in wyfken en manneken, Zynde bet man- neken langer en groender, 4 t f 5 3. Piflang Croho of Cro. In Banda Piffang Ubi, is van middelbare lengte, te weten van een fpan , niet rond, maar meefb boekig of vierzydig y van buiten grasgroen ; en langzaam geel werdende, bet merg is witter. dan aan andere, bardagtig , en rin/ch van fmaak , beeft drie ver- anderingen y want men beeft 1. Croho Parampuan, de gemeene , of bet wyfken. 2. Croho Lacki Lach, bet manneken „is wat langer „en blyft altyd groen. 3. Cro- ho Batu is mede groen, maar de rype word geel en. bard van merg. De jonge bladeren bebben eenige bruine pleks ken of firepen. >. , Be f . 4. Piffang Djernang, of naalde Piffang , is korter dan een [pan , fchier driekantig , voor aan met een lange tuit, en daar aan een. draadje of „ader, zynde bet overblyfzel van bet bloeizel, waar van ze denaam beeft. . De Schelle kleeft wat vaft aan "t. merg bet: welk naar den.ro[fen trekt, en over dwers gebroken glimd als Zuiker. De ry- pe word zeer Week, en aan fmaak komt ze met de Piffang Medji overeen, dog nog al rinfcber: Deze zoorte draagd een trotze zeven voeten lank, en daar aan in zeventien Sickats; omtrent vyftig vruchten; die langzaam rypen. 5. Piffang Culie Tabal; of Piffáng Boratsjo, maar eygentlyk in ^t. Ternataans Cojo Coratsje „dat ís Piffang Maas, by onze Natie Piffang Bolvanger, anders Pis- fang Warangan , beeft de dikfte fchel van al, mede ligt- ros van vleefch, en ledig als wafch, van buiten (hier vyfzydig. De binnenfte zyde is altyd de fmalfle ; ter de» gen ryp zynde, kan men ze raauw eeten , anders-werd ze meeft gebraden en gebakken. 2.25% Hf Gh Weer) PD sib ` 6; Mufa Menfaria , of Piffang Medji. Tafel- Piffar, d$ dé Wfleoidm alle zoorten y var een band die Gerd tyds ook een pan , meeft rond , en met vyf donkere rug- gens zodanig afgedeeld „dat ze meer driezydig fcbynd. Zy werd ligt ryp, en is geelagtig , en zagt in ?t aantas- ten, kan ook ligt afgefchildt werden. Het merg is wit- agtig; en murver dan aan andere, glimmende als Broot- zuiker, zomen bembreekt, zoet en koftelyk van fmaak, als of er wat Roozewater onder gemengd was. +. Gelyk ze ligt ryp. werd, zoibederft ze ook ligt; en moet raauw gegeten worden , daarom men xe.meeft op tafel onder bet: Bancquet-werk opzet ; waar van ze de naam beeft. =: Tot bet braden en bakken diend ze niet wel, of ze moet maar balf ryp zyn. De [lam werd wat boger dan andere middelzoorten, en zyn blad is vol bruine: ken. “Het manneken bier van gewind van buiten Zwarte . Jproeten en plekken. In Banda biet ze Piffang Radja in. Baley Byo Cohihu. om e 7- Mufa Regia » of Piffang Radja, is de voorgaande gelyk van fubftantie en gedaante; dog veel kleerider , in «de lengte fcbaars van een vinger „ven dikte van een duim; ‘even, glad, en dunner van febelle, nog zoeter en aan genamer van fmaak dan de voorige , dierbalven men op Ba: tavia deze den prys geeft. amraauu te ecten , enop tafel te zeiten d gelyk men in Amboina , daar men deze 2 nie 132 defideratur fpecies, PifJang Medji ejus loco adhibetur, atque ambz he fpecies forte illa erunt, quas Portu- galli Cenorins ; & 1n India Occidentali Bacovos feu Paco- vos vocantur. ; ; Oétavo Piffang Mera, Piffang Cutsjupau, vel pro- ptie Purjoe Pau, quoad formam cum Piffang Medji conveniunt, quum primo progerminent , externe ex purpureo :colore fuíci ,. intermixto croceo feu luteo colore , medulla autem alba eft, faporisaciduli, que eruda eft inftar Piffang Medji, nomen vero gerunt a teneris Mangz foliis, vel a veftimento quodam fi- milis coloris ac nominis; quod nempe purpureo fu- fcum eft, quod Indis vulgare. eft. Ejusdtipes, fo- lium ab inferiore parte, ac corymbus purpureo gau- dent colore, feu ex purpureo viridi. "Nono. Piffang Salpicado -fructum gerit breviorem ac rotundiorem illo Piffang Medii,qui externe flavus eft, & :pun&ulis ınigricantibus -diftin¢tus y uti veftimenti dam genus Salpicado diétum, quod parvas & rubras gerit minimasque maculas in fundo albicante , acti granulisfalinis effet adfperfum ; Plerumque crefcit in Ternata, raro in Amboina, crudique ejus fructus e- duntur inftar Piffang Medji. Decimo Piffang Swangi fructus eftbreyisac craflus, femi pedem longus, binos craffus pollices, externe protuberantibus -dorfis inequalis, unde & angulofus eft, fed inregulariter , unum: enim alierumve latus {femper anguttius eft reliquis...Ejus medulla intenfe lutea eft „feu ruffa,:duriu{cula, mucofa, & acidula, ac parumper auftera, unde hic fructus crudus non e- ditur, fed fricatur vel pinfitur, ac puerorum puls ex éjus preparatur medulla. Cor feu Djantong modo progerminans in hac: fpecie brevius eft ac craflius quam in reliquisfpectebus, Omnium viliflimus habe- tur hic fructus, Deet cum Piffang Crobo fit ufitatifli- inus ad puerorum cibum. Ejus ftipes altior eft quam reliquarum Mufarum , corymbus autem ejus paucos nn Sickats. > Pig xd dia AN d < Undecimo. Piffang Batu, feu Piffang Bidji quoa formam cum precedenti , convenit Ed Spon adco craffus eft, at rotundior „externe femper virens, caro e- jus interna mucofa quoque eft ; fed dulcis ac mollis ,- totaque repleta officulis duris, & nigricantibus inftar Peonie feminum , quz inter edendum exfugenda funt, raro autem crudi eduntur hi fructus , fed torrentur ad ufüm Medicum. Ejus ftipes altus eft, rami ac folia viridia, atque per prolem feu furculos adeo multipli- catur, ut intra breve temporis fpatium magnum ob- SE locum. à * Duodeeimo. Piffang Abu; Piffang Soldado , & Pis- ‘ex rotundo. plani feu compreffi, digitum longi, vix tres lati, externe ex albo flavefcenres, feu emerei, interne vifcofi , faporis fatui, aptiffimi tamen funt, qui torrentur & fricantur, < soe Decimo Tertio, ‚Piffang Bombor, Amboinice Kula Keker , & Ure Rerel fructus gerit brevitfimos , magnitu- dine ovi Gallinacei, digitum longos, feu inftar fru- £tuum Pandani litorei Keker dicti, glabros, & zequali cortice obductos, qui tamen trigoni vel quadragoni font , fupra obtufi, apti, qui crudi edantur , quum mathi fint, alioquin enim nimis funt. aciduli.& au- feri, tumque torrere illos oportet. bs Decimo Quarto. Piffang Canaya Puti, fructus gerit ulo minores illis Bang Medji , vix pollicem cras- os cum apice papillari, unde & aliis dicitur Piffang Suu, angulofus eft hic fructus & flavefcens , ejus medulla duriufcula eft& acidula, que melius torretur & ft "quam ut ‘cuda edatur, inter viliffimos nu- aneratur. - i folium parum: differt a reli- quis, tenerum. enim farina. quafi adfperfum videtur , uz fi abraditur, fübtus fufcum eft, qualis et ftipes efe obfert, quum ejus exterior pellicula deglubatur. _ Hujus vel przecedentis fpeciei videtur efle-Baleyenfe Byo Lutton, feu Simiarum Piffang, qui ibi e fru- &us omnium minimus , femi filveftris , & a Simiis quam maxime Mari 3 s as ; Des into. Pifana inne Kiessl: E i fibus Tena Pelle dictum , humi CS Eoinn > minimaque folia, qui viri circiter altitudinem adtin- git -Ejus fru&us rotundi funt , inflar digitorum , feu paulo-craffiores, horum cortex eft luteus, glaber tenuiffimus , fragilis, nec facile integer decorticari poteft, BS eor Po kr a > Caro HERBARII AMBOINENSIS zeer. dum, bros, en laat zig. kwalyk geheel affek Liber VUL cap; Ik niet heeft , met de Piffang Medji doed: Doze A zoorten zullen mifjchien die geene e » die de ade Cenorins , en in Welt-Indien.Bacovos of Pacovos noga men. 8. Piffang Mera. Piffang. Cutsjupau , of e Putjoe Pau, is aan gedaante de Piflang Med Rn, zy eerft opkomen, van buten. wit dem purpuren bruins als zy. ryp zyn wit den bruinen; en dovir«geelen gemengd, Het merg is wit, rinfchvan.jmack, en men kan ze raguay eeten, als Piflang Medji , baren naam bebben zy van de Mangas-bladeren , of van een flofje van derelffie coleur en naam, te weten purpur-bruin , °t welk by de India- nen een ftadige dragt is, Zyn flam , bet blad van onde: ren, en den tros, zyn allegaar bruin , of bruin-groen, 9. Piffang Salpicado is korter , en ronder dan Piffang Medji, van buyten geel , met zwartagtige plekjes ge- Jpikkeld, gelyk zeker kleedje Salpicado , vol kleene en roode fpikkeltjes op een Witte grond , als of bet met zout korreltjes gepickeerd was. Ly waffen meeft in Ternaten; = nig in Amboina, en werden raauw gegeten; gelyk i *» 67 g Medji: 10. Piffang Swangi is kort en dik, een baloe voet lank of minder, twee duymen dik, van buyten met uytftees kende rubgens , die ze boekig maken , dog irregulier , avant een. of twee zyden zyn altyd fmaller dan de andere, Het. merg is boog-geel of ros , bardagtig , . [merig ‚en rinfch van Jmaak , en.daar by wat wrang, onbekwaam om raauw te eelen , maar goed.om te bakken , en kinder- pap daar van te maken. Het hert of Djantong van. de- ue zoorte eerft uytkomende, is korter en dikker dan-aan andere. Men houd ze «oor de flegtfle van alle , boeweb bo o A de getruyelykfie tot -kinderkoft. er. dan gon guder i mie Bi hat 0g Ense t5 re i I SE Can cM ETT Leno EST eren | . 11, Pilfang Batu, of Pifling Bidji és aan gedaante dé voorgaande gelyk, deg zo dik niet, en ronder , buyten altyd groen blyvende, binnen mede met rig vleefch, dog zoet en week; maar gantfob uytgevuld met zwarte agtige korrels, gelyk de zaden van Peonien,, die men in teeten uylzuygen moet , dog zy werden-weynig raauw gegeten , maar gebraden tot Medicyne, ` Zum boom i boog van fram, takken ,. en bladeren gras-groem, en vet menigvuldigd zyne kinderen zo zeer, dat by in t ort een groote plaats beflaat. or Hea -.12.-Piflang Abu,.Piffang Soldado, en. Piffang AL iru, ag. kleene, kortey.en dikke-PifJangen , uyt den gest plat, of gedrukt , een vinger lank,-fchaars drie PH Die th qoit-pedl , na den graauwen… > binnen fmerig „en laf va , Zeer bekwaam tot: zieden:en ae A > 13.-Piflang Bomber, ín.'t Amboins Kula Keker , ep Ure. Rerel.is aan vruchten de kort/te van, allen, in de grootte van een Hoender-ey, een vinger lank, of als de “vruchten van Pandanus littoreus, Kekergenaamt „gla en even van fcbelle , dog. vierboekig , vooren-ftomp ,.be- kwaam om raauw te ecten, als ze,ryp is, want anders is ze te rinfch en zuuragtig, ep moet gezoden werden. ` 14. Piffang Canaya Puti , beeft vruchten wat kleen- der als Piffang Medji , /ebaars 5 duym dik, met-een tuyije voor-uyt , als een tepel, daarom by andere Piflang Suflu genaamt,, mede wat hoekig , en lichtgeel bet merg is bardacbtig , en rin/ch, bekavamer tot bet bakken en braden, dog raauw te eeten, en werd onder de Zegtfe gereekend. Het Mad oan dere zoorte verfcbild wat ; de andere, ‘wat jonk dei tti E LE en als men ^t. zelve, afveegd»s fchynd- bet van: onderen. bruynacbtig , gelyk ook den flam is, als men. bem de buy- tenjle buyd aftrekt. Van deze of de voorgaande zoorte Jebynd te zyn bet - Balifcbe Byo Lutron , of Aape Pis- Jang, zynde-aldaar de kleenfte van allen, balf wild, € van de Aapen zeer gezogt. EE ` is. Piflang Canaya Kiesjil , war de Lubuneezen Te- na Talile genaamt , is de laag fle van flam s en Kl van bladeren, ontrent eem: man. :boog. De Piffangs 2% rond, als een.vinger „of dikker, de fcbelleisgeel, gots e VIII Back, H Hoof. Caro eft inftar Piffang Medji; fed durior , acidula, & faporis grati, atque aque incocta Ficuum faporem habet. Fructus hi tam humiles ex ftipite excrefcunt, ut ore avelli poffint, nihilominus tamen adeo copio- fi, & compacti corymbo infident , ut ducenti fepe in unico numerentur corymbo. ortos amat filveftres ac montes; ubi terra eft pinguisac fufca , lapillis mix- ta, atque intra quartum vel quintum plantationis men- fem fru&us. producit, fed paucos emittit furculos, feu prolem. Amboinenfes hanc plantant Mufam fem- er in maris receífu, ut ftipites ac fructus fint parvi. Prolem ejus voco ftipitis ftolones ex radice propullu- Jantes juxta morem hic ufitatum , quique a Malaien- fibus vocantur Anack. Videturque hac fpecies effe degeneratio Batavice Piffamg Radje. ecimo Sexto. Piffan, Salons trang folia gerit, ramos, ac ftipicem flavefcentem „ fructum-vero albi- cantem, qui per noctem colorem reprefentat lune plenz , quum hzc nempe radiis fuis illum inluminet & inluftret. - He jam fpecies funt maxime note , fuerunt vero hor- torum cultores Batavie , qui gloriabintur , fefe in hor- tis fuis octoginta Mufarum fpecies feu varietates pos- fe demonftrare, AMBOINSCH KRUYDBOEK: 133 Hot vleefchis als Piflang Medji ‚dog barder rin/ch, en goed van Ce in water gezoden, cs na P e Jina- kende. Zy groeyen zo laag aan den flam, dat men ze met den mond kan afbalen, niet te min zo vol en diet aan baar tros , dat men twee bonderd aan eenen geteld beeft, Zy willen liefft in de bofeb-tuynen ftaan , en in t gebergte, daar een vette bruyne. aarde, is met Been emengd, alwaar zy in de wierde of uyfde maand van are planting dragen, maar weynig kinders voorthren- gen. De Amboineezen planten ze altyd by laag water op dat bomen en vruchten kleen zullen E, Tk noe- me kinders de afzetfels van den ftam uyt de wortel vöort- komende , na de bierlandze manier van de Maleyers geleerd, die ze Anack noemen. Het fcbynd dat bet een naboot- zing wil zyn van de Batavifche Piffang Radja. 16. Piffang Bulang trang is licht of geel groen van bladeren, takken , eu ftam, de vrucht avitagtig , by nacht de :coleur van de volle Maan. hebbende ; te weten, als 'er die op fcbynd. 5 . Dit zyn nu de meeft bekende 2oortenz maar daar zjn Liefbebbers van Tuynieren op Batavia geweeft, roemen- de, dat ze in bare Tuynen 80. zoorten van Piffang konden oonen. ; CAPUT TERTIUM. Locus 1 Cultura 5 Ufas; ac Vires. | - Mufarum, T Ges. Licet cun&z memorate fpecies non in una obcurrant regione, ipfarum tamen genera per ` "'ealidam mundi partem difperfa funt. Indiam e- Him utramque Orientalem , feu intra & extra Gangem fitam , ab antiquis jam temporibus puto ipfarum fuiffe - patriam ; ac forte quoque Orientalem Africe partem, ex Plinio enim demonftravimusy ipfius Palam crefce- te in intima Indie parte, fique nota jam fuiffet in Occidentali mundi parte; curiofi Greci, & Romani longe lateque dominantes ejus; etiam feciffent: men- tionení. Inde autem fenfim devenerünt fine dubio fab ditione Aethiopum in Perfia, Syria, Arabia; & JEgypto, in quibus locis itineratores teftantur, hafce antas Coli tanquam raras & exoticas in hortis, atque harum , > Ode reirare & curiofe , faciuntmentio- nem, uti Bellonius libr. 2. obferv, cap. 25. Rofettz in fEsypto ,"& cap. 205. Antiochizin Syria, & Gabr. Sio- nita m defeript. Arabie cap; 1o. Tripolis in Syria ob- fervarunt. ` RS - Guinea, & Zephyrez Africa partes forte naturale erunt ipforum folum , unde Portugalli in Brafiliam, & Hifpani ex Canaria in Americam illos deduxerunt, uti id in precedenti capite ex Oviedo demonftravi- mus. "Atque binciterum itur opiniones Chriftia- norum Orientalium nullis fundamentis niti; qui Mu- fam pro Adami pomis habent, quin cuncti ftipites per diluvium ex Paradifo evulfi fuiffent, & in Indi- am transplantati, quin cum aliis inperitis ftatuerent, Pafadifum in Zeylona fuiffe. »"Minotem vefi fpeciem praebet opinio ifta ; quam Ms ee magnas illas fuiffe uvas, quas inve- Ttigatores populi Ifraëlicici- fecum. duxerunt ex valle Efcol; üti id videri poteft Numers 13. vers 24. Que Forte inde mata eft, quia in India fepius viderunt binos viros geftantes Mufie corymbum in humeris, pd fcriptores de Mufa Botrum vocem adhibeant, que Belgice tros dicitur, +. i Inter hafce Orientales infulas hulla reperitur, que non a 1 Mafe fpeciem proferat, quarum que- dam indigenz quidam 'exoticz „ atque aliunde de- dude funt, immo in frequentioribus obcurrit Mufa locis, ipfa Calappo, licet bere tam neceflaria fit ad incolarum victum & amiétam, illud autem cauffatur pet facilem Mufe propaPationem , que etiam per fruftum radicis ex majore ftipite abfciffum fieri poteft. ` jus cultura fequenti peragi modo ;, Radicum fto- tones primo Tongum acuminatamque referunt cornu; quod ad altitudinem binorum triumve pedum fefe pri- mo * HL HOOFDSTUK. Plaats, Queeking , Gebruyk , en Krag- .. ten van de Mufa. i Laats. Hoewel nu alle de voornoemde zoor juif T niet in een land gewonden werden, zo Soe re geflachten door de warme wereld ver ver/preyde De beyde Oofterfche Indiën , boude ik van ouds voor baat regte vaderland , en mifJcbien ook het Oofterdeel van A- frica; want wyt Plinius bebben wy beweezen; dat by zy- ne Pala baald uyt bet binnenfte Indiën, en waren zy doenmaals in de Welterlyke delen des werelds bekend geweeft , de curieufe Grieken , en wydbeerfchende Romey- men, zouden daar meer gewag van gemaakt. bebben. Van daar zyn xy allenskens gebragt buyten twyfel, onder de beerfebatpy van de Moren in Perfien, Syrien ; Ara- bien, en Ægypten, in welke plaatzen onze Reyfigers gee tuygen 5 dat ze voor een raare plante in de boven ge» bouden werd, gelyk zy dezelve ook als iets byzonders aanteekenen; Als Bellonius lib. 2. obfervat. cap. 25. te Rofetta in Ægypten, en cap. 205. te Antiochia in Syrien, en Gabr. Sionita inde befchryving van Arabie bebben deze te Tripolis in Syrie gevonden. . In Guinea, en de Zuyder-deelen van Africa zullen xy miffcbien inlandig zyn, van waar ze de Portugezen in Brafil, en de Spanjaarden uyt Canarien in America ge- bragt bebben, gelyk wy in "t woorige capittel uyt Ode. dus getoond bebben. Hier uyt volgt dam nogmaals , dat de meeninge der Orientaalfe- Chriftenen geen fleunzel heeft, dewelke de ns voor Eegen boudeñ , of alle de ftronken moeften metde zondvloed uyt bet Paradys gerukt, en in Indien gefineten-2yn, of zy moeften met andere onervarene meenen , dat bet Paradys in Ceylon ge- aech zy. s Nog minder fcbyn van waarbeyd beeft bet geen zome mige gelooven ,-dat bet groote Druyven geweeft zyn, die de verfpieders der kinders Ifraels met bum beyden aam een ftok uyt bet dal Efcol droegen, zegge gehaald bebben Num..13- vers 24. Miffcbien om dat zy in Indiën dike wils gezien bebben, twee mannen een tros PifJang aanee- nen ftok dragen, of om dat de Schryvers in D Latyn Bo» trus, en in % Duyts: tros gebruyken, van den Piffang- boom. Onder deze: Oofterfebe eylanden is geen žo gering ing ; dat niet eenige zobrten van PifJang voed Gi: van des ge inlandig, zommige ingebragt zyn, ja op meer plaatzen te vinden2zyn don den Calappus-boom , boewel die zo no- dig is tot bet onderbout van de: Inlanders , °t avelk komt oan zyne ligte- voortplanting ‚dewelke ook met een fluk * de wortel gefcbieden kany wan een ouden flam afge en. ^ Jm Hare aanqueking is aldus; De afzetzels van de wor-. tel, gelyken meeft een lank taegefpitften boorn., "7 welkindé boogte T twee of drie voetenzig eerft uytbreyd in blade- Be rens 134 imo in folia explicat, atque hoc a matrice abfcindi- tur, atque in foveolis , ubi defideratur y transplantaturs in quibus primo cinis deponitur, vel quedam cre- mantur ficce herbe. Quidam preterea aliquid calcis addunt, quo fructus cito progerminent; Mufalocum amat calidum in folo rite preparato, quod fi pingue modo fit, lapillis mixtum efle licet, quale plerum- que eft in Amboinenfium hortis filveftribus. Nullibi autem tam lete & luxuriofe crefcit quam in planis ave campis, ubi folum eft molle ac pingue argilla- ceum, ubi & arundo faccharifera pinguiffima eft. Si circa edes defidererur, in nullo aptius plantari poteft loco, quam ubi quevis fordes ac projeétilia ejiciun- CUL $ Quum jam jufto crefcat loco, plerumque decimo menfe fuum emittit corymbum, Piffang Crobo autem fexto, & parva Canaya quarto menle. Reliqu& Mu- fe fpecies poft fesqui annum fructus producunt, im- mo quzdam ferius, ita ut nullum certum fructifica- tionis tempus ftatui poffit. Corymbi, uti dictum fu- it, tam diu in ftipice non fünt relinquendi , donec omnes penitus lutefcant fructus, quin fuperiores pu» trefcant, vel a vefpertilionibus aliisque furibus aufe- rantur, antequam inferiores maturefcant, fuperiorau- tem fafciculus feu Sickat abfcinditur, ac reliqui fuc- eeffive, quum fint maturi, vel totus abfcinditur co- rymbus, cui in abfciffa parte calx fuperlinitar, atque in zdibus fuspenditur; tum quotidie quidam mature- fcunt fru&tus. Qui per mare iter faciunt, illum a- quz inmergunt marinz, atque in navibus fuspendunt. -Quuín cafu. quodam vertex amputetur , vel primum progerminans abrumpatur cor, ad ftipitis latus co- rymbum per fiffüram quafi emittit, vel fi ejus vertex amputetur, nec cor progerminans vulneretur, nudus tamen ftipes fuos furfum emittit fructus, qui tamen non perfecti excrefcunt vel maturefcunt, à déen alium. preferibunt. modum plantandi Mufam , ejus:enim cornua feu ftolones fumunt , aù- 4equam fele in folia explicent , quos non reéte fed xblique in terra fepeliunt, tum ad latus novus excre- fcitfurculus ; qui in veram excrefcit arborem, dicunt quoque: cunctas Mufas poft meridiem effe plantandas ad maris reditum. À uum Mufa femel fuos produxerit fructus, recor- dart oportet ; ut vetuftus abfcindatur ftipes, utfurcu- Ji feu.ftolones liberiorem adquirant äerem, fique ni- «mis fint copiofi ac denfi, ipforum quidam funt exftir- ts : Amboinenfes vero non tantos inpendunt la- "bores in hortis preparandis quam Javani, quos ple- rumque ad montium pedes exftruunt, cunctas ibi her- ‘bas , ac fruticulos cremantes , folumque leviter mo- ‘do conmoventes, in quo Mufe furculos deponunt plerumque ere&os , ac fepe inter hos alias herbas “Oleraceas , vel ipfarum radices: edules. em Ufus, Natura; & Virtutes. Ut Mufarum ufum ci- barium: brevibus expediam verbis, indicandum mihi eft, hofce fructus Incolis quotidiano infervire cibo, quo vitam aliquamdiu. fuftentare valent, eftque hzc ‘arbor tam neceffaria ad hominum victum quam Ca- jappus, que non ubique crefcit, ubi Mufa obcurrit. Immo homo fuam incipit vitam cibo horum fru- ‘€tuum, faltem apud incolas Indie aquofz, quibus O- : frumenta non tanta funt copia quam in India veteri. v ~ Hunc in finem potiffimum eligitur tertia fpecies infantum. Indorum per primos enfes ; donec fenfim Oryzam, ali- osque tolerare & devorare: Spe- HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cip. fff, ren, dere fteekt men dan vande hooft-wortel af, en vèr: plant ze in byzondere kwyltjes, daar men ze bebben quil. eerft wat affcbe daar onder [mytende, of wat ruygte daar in brandende. Zommige doen "er ook een weynig kalk by, bet welk de vruchten baaftig doed voortkomen ; Piffang wil ep een warme plaats -flaan, in een wel bearbeyde grond; als by maar vet is, mogen er wel fleenen onder. loopen, gelyk meeft zyn alle de Bergtuynen der Amboines zen. aar nieuwers fbaan zy zo /cboon, en weeldrig , als in de vlakke velden van Fava, daar ten mille, bruy- ne, en vette kleygrond is, alwaar ook bet vetfte zuyker= riet groeyd. Als men ze omtrent de buyzen wil bebben, kan men ze niet beter planten, dan op plaatzen , daar men alderbande vuyligbeyd en uyivaagzel heeren fmyt. Als xy nu op baar beboorlyke plaatze ftaan, zo begin- nen zy doorgaans in de tiende maand baren tros uyt te geven, de Piffang Croho in de zesde , de kleene Canaya in de vier: de maand. De andere ftaan anderbalf jaar, eer zy dragen;en zommige langer , xo dat mengeen regte tyd van baar dragen Stellen kan. De troffen ; als gezegt , moet men o lange. aan den boom niet laten bangen, tot dat de vruchten allea gaar geel worden, om dat dé boven[le verrotten, of van de Vleermuyzen s. en dieven berooft zoude werden, eer de onder fle rypen , maar men fnyd de bovenfte bos of Sica kat af , en laat de andere vervolgens rypen , of men fnyd den gebeele tros af, fmeerd "er wat kalk op, en bangt bem zo op in de buyzen , zo kan men alle dagen een par- tye rype vruchten bebben. - De Zeevarende dompelen bem in zoutwater , en-bangen bem zo in badre Scbeepen op. Als men by geval/de khuyn afkapt „of het eerft uytko- mende bert afbreekt, zo berft by ter zyden aun den ftam uyt met zyne vruchten, of zo bem de kruyn afgekapt werd, dat bet op/chietende bert niet geraakt werde, zo ziet men de blooten flronk, egter zue vruchten boven wyt/Looten , die dog niet wel tot perfettie komen... . . - De Baliers leeren, een ander manier de Piffangen te Ge want z»y.neemen. E hoornen; eer ze bun in bla- deren openen, vergraven. die niet regti, maar fcbuynsin de aarde, zo komt ter zyden u dor via: "ett 1 welk den regten boom werd. - Zy willen ook-bebben, e men alle Pifangen na den middag-zal planten, en. by waffent water. fp dur Ht P. Als den Piffang-boom nu eens gedragen beeft, zó moet men indagtig wezen , den ouden fironk-af te kappen , op dat de jonge erfgenamen te beter lugt krygen, en 20 de. zelve te digt [baan , moet men mede een party daar van uytgraven. De Amboineefen doen zo veel moeyten niet met bun tuynen te maken; als de Favanen „dewelke by ge meenlyk in "t bangen der bergen maakt, alle de ruygte a » en den grond maar een weynig embakkende, daar by dan de Piffang-plantjes-inzet-overendy en dikwils andere Hofkruyden , en eetbare wortelen daar tuffen. — Gebruyk, Aard, en Kragten. Om bet gebruykin de koft met korte woorden te zeggen, zo diend deze vrucht den Inlanders tot een dagelykze koft, waar mede by bet leeven een tyd lank onderhouden kan y zynde een alzomo- dige boom tot ’smenfcben onderboud , als den Calappus- boom , die men ook niet overal heeft, daar de Piffang ge» : vonden werd. ‘Fa den menfcb begind zyn leeven i ae Piffang , immers onder de Inlanders van Water-Indiön, daar den Ryft, en andere Suyvel zo veel niet te bekomen is, als in Oud: Indiën. t e Hier toe verkieft men meeft- de derde. zoorte-Piffang Croho, dewelke onder de af]che: gebraden zynde, (waar toe zy de bekwaamfte is) neemd de moeder een ftukjedaar van in de mond, em geknaauwd zynde, ftrykt bet als een pap. bet kind in de mond, en als ^t zelve vaakerig is, of. niet gapen wil, zo brengen zy 'teerft aan t buis len, én als den pap nog niet door wil, zo mypen zy be zoetjes in de zyden, wil bet dan niet avorgen, zo mock bet een brok injlikken. te 3 © Dit is de koft der Indiaanze kinders inde eerfte zeven of agt-maanden , tot dat zy allenskens: Raf, en andere bo Joeren verdragen. Wat Gg KE deze Inlanders. niet mogen zeggen , Mufa mihi princi- pium , en met. Ovidius. rite lib, 4 Eleg. 10. gratia Mufa tibi. quid vivo. . En 20. bet waar was, gelyk dien fnaakfe Franciscaner Monnik by. Garzias meend, dat de vrucht van. Mufa van de Godinnen Mujen: ba ren naam bebben on E Sr zoude deze Inlanders Mufen opg van. kindsgebeente af in. evoed. zjn. = , De VIH Boek. III Hoof. Species fexta , feptima, decima quarta, & quinta fructus prebent aptos , qui crudi edantur, quibus in- cole plerumque addunt fruftum Sagus, Bagger, & Canarii. Belge, qui illos adquirere poffünt, fruftum anis & cafei cum ipfis comedunt. Reliquz fpecies magis acidule fub cineribus torrentur, vel. aque in- coquuntur, non autem tam gratum praebent faporem; uique fructus funt magis aufteri, in oleo vel buty- ro fricantur, prius in longa fcifli frufta , ac farina obvoluti , quum delicatifffmum adquirant faporem, fique in rotunda fcindantur fegmenta, cum ovis fri- cantur , alii toftos conterunt fructus cum cochleari, quibus admifcent butyrum , faccharum , & Cinnamo- mum, quod ex ovis praeparatum videtur. Siccz fru- &uum fpecies in longa cinduntur frufta , & a qui- busdam incolis ad folem vel ín furnis exficcantur, & ad cibi ufum confervantur. ; Cibus eft facilis digeftionis , qui tamen magis fa- lutaris eft incolis quam Europzis, eftque quam maxi- me delicatus iis prefertim, qui ex itinere marino ads pellunt, vel qui per mare iter faciunt, fecuinque to- tum ducunt corymbum; qui vero diu in hisce vixe- runt, & habitarunt terris non magni hunc faciunt. Fru&uum natura ac vires varie funt, ratione varia- rum fpecierüm ; dulces enim, qui crudi eduntur , fa- cilem prebent digeftionem , ac valde temperatam habent qualitatem, fed hoc laborant vitio; quod fa- cile putrefcant, praefertim pleno ftomacho: Adpeti- tum quoque exítinguunt per vifcofitatem , atque ab- dominis elevationem feu flatus excitant. Vires ipfo- rum medicinales hic proponemus ex Arabibus feriptos ribus Avicenna nempe libr. 2. caps 484. dicit; Mufa corpori paucum prebet nutrimentum , quod facile in biliofam degenerat pituitam ,' ac ventriculum cor- rumpit, conducit aütem calidis pectoris vitiis, pulmo- ni nempe, renibusque, urinam enim facile promovet. Rbaxes libr. med.3. cap. 20. teftatur, Mufam ven- triculo noxiam effe, appetitum profternere, alvum laxam reddere, ac raucedinem tollere. Serapio cap. 84. idem fcribit, fed addit embryonem in matris core pore nutrire, renes purgare ;& concubitus adpetitum excitare. Conducunt quoque hepati zftuanti ;ac vi- res. haberit emollientes & maturantes: > i Prima, fecunda, & undecima fpecies vires habent conftipandi alvum, unde torrentur vel leviter fricans tur, talibusque exhibentur pro cibo , qui Diarrhea quavis laborant. Incole Mufam permittunt edere in febribus ardentibus, in aliis vero, qua febres humos rales vocantur, meo quidem judicio nocent, ob ra- tionem fupra ex Avicenna ädlegatam , quod & expe- rientia comprobavit ; efum nempe dulcis Mufe in Dy- fenteria epidemica malignos auxiffe humores. Serofus vifcofüsque liquor ubique ex Mufa exftil- lans fordidas cauffat maculas in quibusvis veftibus læ- to colore fplendentibus. Si flamma quzdam fit exci- tata, magna cum admiratione obfervatum fuit , quum totius Mufz ftipes, ac prefertim folia in flammam conjicerentur, quam maxime inminutam fuiffe , la ta enim ejus folia per frigidum ventum flammam exftinguunt , atque in hanc Liens tantam emit- tunt aque copiam , ut ignis fuffocetur. Quum va- riolz {int mature & dehifcant, zger in viridibus deponendus eft Mute foliis, que optimum cauf- fant refrigerium , nec adherent. Si fructus adquifi- verunt formam in corymbo, reliquum cor feu Djan- tong abícinditur , quod totum fupra carbones tor- retur, exteriorque abjicitur cortex, ac germina fub- pofita fructuum fimul cum adhzrentibus craffis flori- bus, ac reliquo corde fimul minutim confciflain pin- gui coquuntur carnium jure vel Calappi lympha, quod .olus prebet haud contemnendum. Hunc in finem optime convenit Piffang Crobo, & Piffang Swangi, Piffang Medji enim cor parum amas ticat. Medulla granulorum,Piffang Batu, ac cortex Turi fimul contriti , expreffi, & propinati faucium ar- dorem curant. Folia viridia ab incolis loco mantilinm adhiben- tur, quz quovis convivio renovant. Sicca, a vento nondum lacerata, lapillo glabro, vel concha Porcel- dana majore, que aliis Concha Veneris ‚ac quibusdam Belgice Klip-kouffen dicitur , poliuntur , quod opus Bilalo vocatur, atque inde conche ifte Bia Bilalo. Hoc AMBOINSCH KRUYDBOEK. 43 De zortét 6,7 ¿14 én 15 zyn bequaam om raauw te eéten , daar den Inlander gemeenlyk een ftuk Sagu, Baga gea, en Canaris byvoegd. Den Hollander (die bet beb- ben kan) eet ze met brood en kaas. De andere zoorten die rynjcber zyn, werden onder de üffcbe gebraden of in water gezoden, doch die fmaaken 200 sl oit en die wranger zyn, moet men in olie of boter bakken erft in lange ftukken gefneden, in meel gewenteld , wanneer zy «vel op "t. fmaakelykfte werden, maar tot ronde Jtbyven gefneden , werden onder eyer-ftruyf gebakken ; andere wryven de gebradene kleen met een lepel, doen "er boter met zuyker en caneel onder, "t welk lykt een roerom van eyeren. De drooge zoorten worden ook in lange flukken gefneden, by zommige Eylanders in de Sonne of oven gedroogd; en tot de koft bewaard, Het is een koft ligt om te verteeren „doch gezonder voor den Inlander , dan voor de Europeanen, Zy is zonderlyk aangenaam voor Luyden , die vaneen Zee-ryze komen ‚of die ter Zee varen, en geheele troffen met bun voeren, maar die lange in ’t Land gewoond bebben; maken er weinig werks van. Haren aart en kragten zyn verfcbeiden na de verfcheie de zoorten, want de zoete , die men raauw eet , zyn die geene ‚die ligt te verteeren zyn, gantfcb getemperd van eygenfchap ‚doch bebben dit aan bun , dat zy ook ligt vera rotten, zonderlyk in een gevulde mage. Zy verdoven ook den etensluft met bare flymerigbeid, en veroorzaken een opblazinge in "t lyf. Aangaande bare Medicinale krach- ten, zullen wy die bier flellen uyt de Arabifche Schry- vers. Avicenna libr. 2. cap. 484. zegt: Mufa geeft bet lichaam weinig voedzel , bet welk ligt in een galach- tige flym veranderd, en de mage bederft , maar ze is gezond in beete gebreeken van de borft, long, nieren, en doet gemakkelyk piffen. Rhazes lib. med. 3. eap. 20. getuygd, dat Mufa de mage tegen zy, den appetyt uytblu(Jcbe, den buyk week make, en de beefchbeyt beneeme. Serapio cap. 84. fcbryft bet zelfde , daar noch by doende , dat ze de vrucht in ^r Moeders lyf. voede, de niere zuyvere, en den byflapens luft bevordere. Zy zyn ook goed voor een verbitte lever, hebben een week en ryp makende kragt, d De eerfle, tweede, en elfde zoorte , hebben een floppen- de kragt ; werden daarom gebraden of droogjes gebakken ; die geen te eeten gegeven , die eenige buykloop hebben. De Inlanders laten de zoete Piffang toe in heete koortzen, maar in andere koortzen , die men Febres humorales noemd, zyn zy myns oordeels fcbadelyk, om reden bier boven uyt Avicenna gefteld; gelyk ook de ervaringe ge- leerd beeft , dat bet nuttigen van zoete PifJang, in i. Jenteria Epidemica, of algemene bloedloop, de quade bu- meuren vermeerdere. De weyachtige flymerigheid , over al uyt de Piffang- boom druypende , maakt leelyke vlakken in allerhande kle- deren van lichte coleur, Als "er eenige brand ont/taat , 200 beeft men tot verwonderens toe groote baat gevonden by den Piffang-boom , als men den gebelen ftronk met bla- deren en al daar in fmyt , of daar mede in devlamme flaat, want de brede bladeren met baren koelen wind, verdoven de vlammen ,en daar in gefmeten, geven zoo veel water uyt , dat bet vuur uytgaat. Als de kinderpokken ryp zyn, en opbreeken , zoo moet men den Patient op groene Piffang- bladeren leggen , dewelke zeer verkoelen „en niet bard aan- bakken. Als de vruchten baar volkomen fatzoen aan den tros bekomen bebben , zoo /nyd men bet overige Djanton, of bert af, braad bet geheel op koolen, fmyd de buytenfte Jcbor[fe weg , en kookt die daar onder leggende fchepzelen van Piffang met bet daar aan hangende dikke bloeyzel, en verder bert kleen gefneden in Fen vette zop of Calappus- melk, "t welk een moes geeft geenzints te veragten. Hier toe dienen beft Piffang Croho, en Piffang Swan- gi, maar bet bert van Piffang Midji vald wat bitter. Het merg van de koris van Piffang Batu, en de fcbor[Je van Turtt’zamen gevreven, uytgeperft, en gedronken, geneeft den brand in de keele. De groene bladeren worden by den Inlander tot fervet- ten gebruykt „die zy by ieder maaltyd weder vernieuwen, De droge, die van de wind nog niet veel gefcbeurd zjn werden met een gladde een „of bet Zee-borentje Porcel- Jana major , anders Concha Venerls, en by oer in °t Duytfch Klip-kouffen genaamd, glad geplaneerd , welk werk men Bio en daar van de voornoem- de horentjes Bia Bilalo. : Hier 136 HERBARII AMBOINENSIS > Liber ML zen Im Hoc opere zqualia & glabra funt inftar tenuis fu- [coque chartz , quibus Tabacum ficcum involvi- tur, ex quo Bonckos formatur, qui funt volvuli par- vi, quinque fexve digitos longi , qui in fuperiore parte,igni admoventur., atque in ore tenentur, ac fumantur , ad hos autem volvulos non adhibenda funt folia Piffang Medji, quz nempe amaricant. : Eadem quoque ficca folia in ufu funt ad quasvis res iis involvendas , prefertim faccharum , ejusque placentas, quz tali modo aliquando in Europam de- feruntur. Epiftole etiam iis in{cribi poffunt, fed que non longum perdurant tempus. Interna ftipitis fubítantia feu cor folidioris eft fub- ftantie externis involucris, a quibus facile feparari poteft, quodque aptum eft ad porcos faginandos, fi in frufta confcindatur, atque in pultem coquatur , in- feriorque ejus pars minutum fciffa, & cocta hominum cibo & oleri infervit. Exterior hujus cortex canalem ,prabet , cui involvi poffunt virides Sirii fructus ac rami, quos transmittere ac per mare vehere volumus, ut in aliis plantari poffint regionibus. à In aliis regionibus, uti diétum fuit, Elephantes his- ce aluntur TOR , fique hos adtingere valeant; propoffide norunt alacriter totum eradicare ftipitem , ac domitorum amicitiam nulla re facilius conciliare uis fibi poteft, quam fi maturi ipfis obferantur Mu- æ fructus. > Piffang Swangi radix cum aqua contrita, & propi- nata, ab incolis hisce. habetur tanquam antidotum noxii cibi, a quo quis anxius & vertiginofus eft. At- ue cum hac re convenit illud, quod Malabarenfes LIO m adnotant in H. Malab. cap. 6. tom. 1. radi- cem nempe contritam, & cum lacte propinatam ver- tigines curare , fine dubio intelligentes anxietatem, quz alicui ex talibus fupervenit cibis. Stipitis lympha cum faccharo potata prodeft inflam- matisrenibus, ac dolorificam curat miétionem. Eadem aqua propinata juvat illos , quorum corpora funt alterata ufu Mercurialium quorundam medica- mentorum , ut Mercurii przcipitati & fublimati , item tales, qui per inprudentiam pilos ingurgitarunt. Hic quoque mihi memoranda eft certa quedam E- rucarum fpecies, horrenda & peregrina, que inopina- ta in Amboina obfervata fuit anno 1669. menfe Julio, que cóacervatim tota Mufz folia obtegebat oribus in circulum pofitis ‚quibus intra breve temporis fpatium totum depafcebant folium. sage . Eruce he minimum digitum longe erant, per to- tum corpus longis & albis pilis hirte , pallida in ipfo corpore , fed caput & cauda erat obfcure lutea, ingue capite bina gerebant nigra cornua , fuperne lata, & ‚fpinulofa. Tria anteriora pedum paria adunca erant, quatuor pofteriora obtufa erant & ampla. Ab omni- bus habebantur tanquam rare & peregrine creature ex ipfo Mufe ftipite progenite, in teftimonium ac fi- gnum anni infalubris, uti & tum temporis multi quo- ue morbi ex putridis humoribus orti epidemice graf- abantur. .. Neceffarium ac utile ducimus hic fubjungere Mu- fe defcriptionem ex Prospero Alpino defumptam , “qua ratione in JEgypto crefcit, quum is quasdam ad- notat res ad hujus arboris notitiam neceffarias, quas „apud alios non invebi. Dicit itaque arborem Mauz -ubique in JEgypto crefcere , fed potiffimum apud Damiatam, que magnitudinem habet Granati, nullos gerens ramos , foliaque inftar arundinis explicans , de- cem vel undecim pedes Jonga, ac tres fere pedes la- ‚ta per humiditatem foli & fertilitatem Ægypti. pud ipfum quoque invenitur quorundam opinio,qui putant hanc plantam productam fuiffe infitione arun- dinis faccharifere in radice Colocafix, quod fabulo- fum cenfemus, Indi enim nullam adoptionis habent notitiam. Fru&tuumdeferiptio cum noftra convenit , de viribus & ufu fequentia, conmentatur. Frequens ac copiofus fructuum ulus ftomachum gravat , difficulter enim digeruntur , multum nutriunt , craffumque ac len- tum in Corpore generant chylum, inteftina ac prefer- tim hepar obftruentem , ipforum vero decoQum ad- hibent, contra tuffim, & afthma , ex catharris cali- dorum humorum orta , uti & contra Pleuritidem,& pul- monis inflammationem, feu Peripneumoniam , item contra renes inflammatos ac Dyfuriam, : Immo Hier door werden xy glad en even, gelyk cen jn graauw poft-papier, waar in men drogen Tabak wind om Bonckos daar van te makén , °t welk zyn kleene rol. letjes, 5 of 6 duymen lank, die men voor aanfteekt , en in de mond fleekende zoo rookt , doch tot deze rollen moet men geen biaderen van Viflang Medji nemen, als dewelke bitterachtig zyn. Dezelfde droge bladeren werden ook gebruykt om al- lerbande kleene waren in te Winden, inzonderheid zus ker-koeken „en zoo komen xy zomtyds in Europa. Men kan "er ook brieven op [cbryven, die niet lange duren zullen, Het binnenfle bert van den flam is dichter van fub. flantie dan de buytenfte rollen, en laat zig daar van afa zonderen, bequaam om de Varkens daar mede te voeden, in ftukken gefneden, en tot een poespas gekookt, en bet onderfle daar van kleen ge/neden , en gekookt iynde , diend de men[cben mede tot moes. De buytenflà febaate geeft als dan een lade, bequaam om groene Siri-vruchten en takken daar in te winden, die men verzenden wil „en over zee voeren, welke takken men als dan verplanten kan, In andere Landen , als boven gezegd, voed men de Olipbanten met deze ftronken , en zoo zy “er by komen, weeten ze veerdig met bare fnuyten den gebelen boom met wortel en al uyt te trekken, en de vriend/chap van de tamme, kan men met niets ligter verwerven , dan zoo men bun rype Piffang prefenteerd. De wortel van PifJang Swangi met water gewreven en gedronken, bouden deze Inlanders voor een Antido- tum tegens Jchadelyke koft , waar van men benaauwd en duyzelig werd. Hier mede komt overeen,’t geen de Malabaar- ze Bramanes opgegeven bebben, te lezen in Horto Ma- labarico cap. o, tom. 1. te weten, de wortel gewreven, en met melk gedronken, geneeft de duyzelingen òf draa- gingen des boofts , verftaande buyten twyfel daar door de benaauwtbeid „dewelke iemand van zulke koft overkomt, . Het water des flams met zuyker gedronken, is goed in verbitte niereh , en geneeft bet pynelyke piffen. _ Het zelfde water gedronken , belpt ook kers lichaam ontfteld is door ^t nuttigen van eenige Mer- curiale Medicamenten , als Precipitaat en Sublimaat, als mede die geene , die door onvoorzigtigheid eenige baay- ren ingeflokt hebben. : eg Ik moet bier mede verbalen éen zeker lelyk en onbekend flag van Rupzen, die men im Amboina gezien “beeft. Anno 1669. in de Maand Funy fcbielyk opkomen, en de bladen van den Piffang-boom zoo digt bezettende „troeps- gewys, en met de monden in een kring , zodanig dat 2) in een korten tyd een gebeel blad opaaten. — ^ re Ly werden een pink lank, over "t gebcele [yf met lan: ge en witte baayren bezet , bleek van lyf , bet booft én Jeer? donker-geel, aan bet booft badden zy 2 fwarte bo- rentjes ‚die vooren breed waren „en doornachtig: De 3. voorfte paren voeten hadden klaauwen of baakjes , de ag- terfte vier paren waren flomp en breed. Zy werden vun alle man gehouden voor zeldzame Schepzelen uyt den Pij- Jang-fironk zelfs voortgekomen , tot een teyken van een ongejond Faar , gelyk doenmaals ook vele ziekten , uyt ver- rotte bumeuren ontflaande, graffeerden. ` geese Wy bevinden raadzaam bier by te voegen de befcbry- ving van de Mufa uyt Prosper Alpinus genomen, zooals ` dezelve in Ægypten waft , om dat by eenige dingen beeft tot de kennifje dezes booms dienende, die ik by andere niet en vinde, Hy zegt dan, dat de boom Mauz alomme in /Egyp- ten waft , maar meeft by Damiaten , zoo groot als een Gra- naat-boom , ongetakt , zyne bladeren als riet verfpreydende, die Yo of 11 voeten lank zyn, en byna 3 voeten breed, door de vogtigheid des gronds en goede lugt van Ægypten- ‚By bem vind men ook die meninge van zommige ; ‘dat dit gewas voortgebragt zy door enten van een zuyker- riet op de wortel van Colecafia, "t welk wy voor fabu- leus achten, want de Indianen zoo weinig. van tm ten weeten , als bet mogelyk is. De befchryvinge der vruchten accordeerd met de onze. Van de kracht en gê- bruyk zegt by aldus: Het veel gebruyk derzelven , over- laad de maag , zy werden traaglyk verduawt , voeden teh en maken grove en taaye geyl in "t licbaam, bet ingewand» inzonderbeid de lever verftoppende , maar zy gebruyket bet afziedzel daar van tegens de boeft en enghorftigheid’s die van zinkinge der beter vogtigbeid. komt ; en tegens Pleuris , en ontfleeking der longe, ook tegens de verbitte “nieren, en bet moeyelyke piffen. As EN die. geene, wel. VIII Bock. IV. Hoofif.. ` AMBOINSCH KRUYDBOEK. 137 Immo Ægyptii narrant , crudum comeftum fructum, vel coctum adfumptum libidinem ac virilem augere po- tentiam feu robur. Fructuum cortices ficcati multa pollent vi ad inteftina corroboranda. Ad cor autem re- focillandum ex ipfis decoctum preparant in aqua Ka- lat feu Ban/Egyptiorum , quod ab ipfis quoque adhi- bctur contra ardentes ac peftilentiales febres ; Cor- ticis pulverem in aqua ifta Kalat infufum propinant contra quavis cordis & ftomachi vitia. Ja de /Egyptenaars zeggen, dat de raauwe vrucht gegeten , of ook gezoden ingenomen , den byflapens luft en magt vermeerdere, De fcbor[Je der vruchten gedroogd, beeft veel kracbts om "t ingéwoand te verfterken. Om bet (bert te verquikken, maken zy een afziedzel daar van in * water van Kalat of Ban van Ægypten ;’t welk van bun ook gebezigd werd tegens de beete of peftige koortzen. Het poeder van de bore in 't voorzeyde water van Ka~ lat gedaan , drinken zy tegens alle gebreeken van ’t bert en mage. ` — KALT DAR. UM Mufa Uranoftopos. Piffang Tomcat Langit. | Ufa Uranofcopos , Piffang Toncat Langit feu Tund- M jo Langit , aliquid peculiare habet a precedenti- bus diverfum ‚omnes enim alie fpecies corym- bos gerunt dependentes , hujus vero erigitur. Ejus folia angufta funt inftar illorum Kockin , feu folii Men- arii. f Ejus fructus funt parvi ; inregulares, fuperne la: tiffimi, craffi, ac plerumque rotundi , fere inftar Sie nenfium Trong feu Cucumerum , coloris ruffi „feu ru- bri cum ftriis nigricantibus , qui fuperius in latum ter- minantur caput, Ipforum: caro interna eft lutea, in qua officula locantur plána & Fuss pet longitudinem in quinque fexve locis diftributa, eftque vifcofa & a- cidula, quum vero penitus fit matura ,fatis dulcis, cæ- terum odoris filveftris: Cor feu Djantong multo lorigius eft quam in aliis Mu- fe fpeciebus, pedis nempe longitudinem habens, nec craffum quoad longitudinem , nec fufcum uti in aliis Djantongs , fed viride penitus, & glabrum. Stipitis fubftantia ut & ramorum craffior eft & folidior quam in omnibus aliis fpeciebus , viridis quoque , uti in unde» cima fupra memorata fpecie. Nomen. Hzc fingularis fpecies mihi Latine dicitur "Mufa Uranojcopos , h; e. coeli geftator vel fpectator juxta Malaienfe Piffang Tundjoc Langit , & Toncat Lan- it, ac Ternatenfe Tuca Dufa, uod idem fignificat: n Cerama vocatur Tema enalla Lanit , eandem quoque ob rationem; Locus. Raro obcurrit, ac tantum in quibusdam hor- tis curioforum ob ejus raritatem , potiffimum in Mo- luccis, raro in Amboina. In Boreali Cerame plaga itidem reperiturs Ufus! Hee fpecies tion cruda editut, quum fau- cium pruritum excitet; fed leniter fub cineribus tor- retur , tumque faporem exhibet fatuum at dulcem, vifcofum, ac léntum, editur quoque ad urinam pro- movendam, fed fine vi vel dolore, quam rubro infi- cit coloré,unde &raro comeditur; Amboinenfes fu- perftitiofe dicunt, quum hujus ftipes diffecatur, ta- cendum eft, alioquin , quum loquantur , fanguinem emitteret, cjus enim fuccus exftillans re vera leviter fanguineus eft. In diftri&tu Tanoeno incolz hunc in- trepide edunt fructum , fed peregrini quodammodo ab eo abhorrent, quum , uti fupra indicatum fuit, uri- di rubro tingat colore, innoxii tamen funt hi fru- US, A We HOOFDS FUR De Hemel-wyzende Piffang. Ufa Uranofcopos, Piffang Toncat Langit, of Tundjo Langit, heeft iets bezonders , van de voor- gaande verfcbillende; want alle de andere bebben bare troffen neerbangende „maar deze ftaat ligt overeynd: De bladeren zyn fmal , als die van Kockin, of Folium Menfarium. ` : De vruchten zyn kleen, plomp , vooren breed, dik, en meeft rond, bykans als Sineze Trong of Komkommers; van verwe ros, of rood, daar fwarte ftrepen overbeen lopen ‚van vooren met een breed booft. Het vlee/ch van bin- nen is goud-geel ‚waar in op 5 en 6 plaatzen in de leng- te eenigé bruyne en platte koris leggen , Jang: en wat ryn/cb van fmaak, doch in de gebeel rype redelyk zoet » anders wild oan rout, “> Het bert of Djantong is weel langer dan aan andere Piffang zoorten, te weten of een voet lank, en niet dik na zyn lengte, nog bruyn, gelyk andere Zeg ze maar gebeel groen en glad. De fubftantie van den ftam en tak is harder en ftyver dan aan alle andere zworten, groen, gelyk aan de bovenftaande 11de zoorte. Naam. Deze zeldzame zoorte beb ik in "t Latyn g naamd Mufa Uranofcopos, dat is Hemel-wyzer „en He- mel-drager, na ’t Maleyts Piffang Tundjoc Langit, en Toncat Langit, en bet Ternataanfebe Tuca Duffa; alle van dezelfde beduydeniffe. Op Ceram biet ze Tema Tenalla Lanit, mede om de voorige reden. i Plaats. Ze werd weinig gevonden bier en daar in de Hoven der Liefbebbers tot een Rariteyt , meeft in de Moluccos , weinig in Amboina. Op de Noordkufte van Ceram werdze ook gevonden. Gebruyk. Deze zoorte werd niet raauw gegeten, om dat ze in de keel wat jeuken veroorzaakt , maar werd lankfaam onder de afJcbe gebraden, dan is ze laf-zoet van fimaak , fmerig „en taay in 't knouwen. Zy werd ook ge- geten om bet water af te dryven , doch zonder gewelt of Pyn, bet zelve rood verwende, daarom ze zelden gege- ten werd, De Amboinezen bebben een bygeloof , en zeg- gen , zoo men dezen ftronk doorkapt , moet men flil fwygen, anderzints, als men daar by praat, zoude’er bloed wytlo- pen, want bet zap daar uyt lopende is in der daad ligt- root, In *t diftriét van Tanoeno eetenze de Inwoonders zonder fchroom , maar de Vreemdelingen aldaar bandelen- de, zyn er wat vies af, om dat ze, gelyk boven gezegt, den Uryn rood verwen. Zy zyn echter onfcbadelyk. Tom. V. CAPUT S VI. 138 CAPUT QUINTUM. Mufa Aipburica, frve Ceramica. Piffang Alpburu. yOft feptendecim precedentes domefticas fpecies P fubfequitur jam femi filveftris, que Piffang Al- „ Phuru; feu Piffang Ceram vocatur, ftipite ac fo- jiis vulgari Piffang fimilis eft, fed corymbus frugife- rus aliquid peculiare habet, quod folia nempe gerat contra naturam aliarum, inferius enim bina locantur folia, illis arboris fimilia, fed breviora & rotundiora, dein fuceeffive alia fubfequuntur folia,parva, & an- gufta, atque ex cujusvis ala ingens craffusque pro- germinat pedunculus , cui quidam increfcunt fructus , quorum tamen rari perfcéti func. Forma hi maxime conveniunt cum illis Piffang Ba- tu, vel Piffang Swangi, fantque aliquando fpithamam Jongi, &pedem crafli; Horum caro eft albicans, fa- porque magis acidulus quamin Piffang Medji, & etiam vifcofior. Cortex exterior craffus elt 5 pallide flave- fcens,ac plerumque fiffus per medulle expreffionem, atque hzc fiffura non femper recta eft, fed aliquando obliqua , fuperne autem hi fructus in.obtufum termi- nantur apicem ‚qui foliorum quedam gerit veftigia. Ramus inter fructus angulofus eft, feu ftriatus. Fru- &uum fafciculi longe diftant, nec fimul maturefcunt, Corymbus frugifer in extremo nullum emittit cor, qua in re convenit cum Piffang Tando, feu Piffang Carbou, cujus & hzc fpecies eft. In carne ipfa mul. ta locantur nigticantia officula uti in Piffang Batu; bini vel plures fimul fru&us aliquando concrefcunt. ‚Nomen. Latine Mufa Alpburica. Malaice Piffang Alpburu, & PifJang' Ceram. ` Hito&nfes hanc habent fpeciem Piffang Batu, ac proinde illam quoque vo- cant Kula Haan, , ; Locus. Copiofe crefcit in magna Cerama, præfer- tim:eirca Lifa Battam, & ejus oram borealem , atque inde in Hitoém , deducta in quibusdam obcurrit plan- tata locis, ejus vero fructus non ultra feptem pollices longi, ac tres digitos lati funt. ; "ne Apud Alphorenfes , feu filveftres Ceram& iti- colas quotidianus eft cibus, tam crudus quam fub ci- neribus toftus hic fructus. Hitoénfes hanc magis plan- tant ob raritatem , quam ob faporem , ejusdemque habetur nature & qualitatis cum Piffang Batu. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIH. ép. V, Y HOOPFPDSTUEK De Alpburifche , ofte Ceramifche Piffang. 1A de voorgaande 17 tamme zoorten , volgt nu de N balf wilde, die men Piflang Alphuru, of Piffang Ceram noemd; aan flam en bladeren is ze de pe. mene PiJang gelyk, maar den vrucht-dragenden tak beeft iets byzonders , bladeren dragende tegens de manier van andere: want agter aan den tak flaan voor eerft 2 blas deren, die van den boom gelyk, doch korter en ronder: Daar op volgen na malkanderen andere bladeren, kleenen nal 5 wyt den fchoot van ieder komt een groehe dikke fleel, daar aan zommige vruchten groeyen, doch weinige van dezelve komen tot perfeêtie. i Zy komen adn fatzoen meeft overeen met de Piffang Batu, of Piflang Swangi , doch werden zomtyds een Jpan lank, en een been dik. Het vlee/ch is witachtig ‚de Jmaak wat rynfcher, als aan de Piflang Medji , en /me- riger. De buytenfte fcbel is dik, bleek geel, en dri ge- borften door bet perzen van 't merg, gaande de Jcbeur niet altyd regt , maar zomtyds fcbuyns , van vooren met een Jtompe /pitze , die eenige lidteykenen van bladeren vertoo- nen. Den tak tuffchen de vruchten is boekig of geftreept , dà vergaderingen der vruchten flaan wat verre van malkan- der, en worden niet teffens ryp. Den tak brengt ook geen bert voort aan yn uytterfle , daar in overeenkomende met dé Piffang Tando, of Piffang Carbou, waar van bet een méde-zoorte is. In "t oleefcb ziet men veele favart- achtige korls , gelyk in Piflang Batu, twee of meer nae - buurige vruchten waffen zomtyds aan malkander vaft. Naam. Zn ’t Latyn Mufa Alphurica. Maleyts Piffang ` Alphuru , en Piffang Ceram. De Hitoëzen boudenze voor een zoorte van Piffang Batu, en noemenze ook Kula Ha- tuan. , ee e Plaats. Zy waft déel op groot Ceram, intonderbeid ómtrent Lifa Batta , en deszelfs Noordkuft , van daar op Hitoë gebragt , ziet men ze bier en daar geplant , doch de vruchten werden niet boven 7 dwjmen lank , en 3 vingers breed. i Gebruyk. By de Alpboerezen , of wilde Inwoonders van Ceram „is zé een dagelykze Eat, zoo wel raauw gege ten als in de affche gebraden. De Hitoözen plantenze meer tot een rariteyt dan om de fmaak , en ze word van dë: zelfde aart en eygenfchap geboaden met de Piflang Batu. CAPT UF SEX TEM. Mufa Simiarum. Piflang Jacki. TEre Mute filveftris binas obfervavi fpecies, ma- gnam & parvam: Parvam , quz hisce in terris vulgatiffima eft, primo defcribam. "Atque hzc truncum ac fructus gerit multo minores omnibus dometticis fpeciebus, vel faltem inftar illo- rum Piflang Keker. Ejus enim fructus binorum arti- , culorum digiti longitudinem habent „ uniusque latitu- dinem, fere rotundi, few parum angulofi. Ipforum medulla eft inftar Piffang Medji , nulla continens gra- nula, faporis dulcis , cortex vero difficulter feparatur. Hi vero fructus arcte fibi adcumbunt , atque fuperius acuminati funt inftar Piffang Djarong. Nomen. Latine Mufa Simiarum. Malaice Jacki b. e. Simiarum Piffang. Amboinice Kula Bey. Baleyice Buo Lutton , quod nomen ipfis etiam habet Pi/fang Canaya. Locus. In Amboine filvis obcurrit , fed raro reperi- tur. d _Ufus. Quum ejus fructus bene fint maturi, crudi tdi poffunt , fed ab hominibus plerumque negligun- tur,ac Simiis & Cercopithecis cibo relinquuntur in infulis , in quibus obcurrunt , qualis eft Baleya &c. VE HOOFDSTUK. De Apen Piffang. An de regte wilde Piffang hebben wy 2 zoorten y V kleene en groote. De kleene en bier te Lande gt- , meenfte zoorte , züllen wy eerft befchryben. ` Ze is kleender van ftam en vruchten dan alle de tam- me , of immers gelyk de Piflang Keker. De vruchten zjn maar 2 leden van een vinger lank, een dito dik, bykans rond, of een weinig boekig. Zyn merg is als Piflang Medji, zonder korls, zoet van fmaak , doch de fcbelle is wat moeyelyk om af te krygen. Zy ftaan digt aan mal- kander , bebbende voor aan een tuyt, gelyk Piffang Dja- rong. Naai: In 't Latyn Mufa Simiarum. Masse Pif- fang Jacki, dat is Ape Piffang. Amboin/cb Kula Bey. Baleyts Byo Lutton, welke naam by bun Luyden ook draagd de Piffang Canaya. Plaats. Ze waft op Amboina in "t wild, en word wei- nig gevonden. _ "Gebruyk. Als deze Piffangen ter degen ryp zyn, kan men ze raauw eeten ‚anders werden xy van de menjeben meeft veragt, en de Apen en Meerkatten tot fpyze gela- ten, daar dezelve zyn, gelyk op Baly, &c. Tabula y tam d eM K xt pan ‘+ busvis figuris ac floribus tingunt, ita ut Petolen re- ES Tabula Sexagefima Prima Ad Figuram primam Mufam exhibet Simiarium cum ejus fruu A feparato, & majori forma expreflo. Figura Secunda Corymbum exhibet Mufe, que Uranofco- pos RumPHIO dicitur. Figura Tertia Corymbum fiftit Mufe Alpburice feu Cera: mice. VII Boek. VU Hooft?. ` AMBOINSCH'KRUYDBOEK. 139 De een- en foflig fie Plaat Vertoont in de eerfle Figuur der Apen Piffang , met deszelfs b vrucht A afzonderlyk , en in grooter gedaante verbeeldr. eee Ten be SS een vrucht-tros van de Piang, e Uranofcopos ofte d 2 Water ee P e Hemelwyzer by Rumpuius e derde Figuur verbeeldt een vrucht-t i ofte Ceramfche Piffang. i che BEER CAPUT SEP¡EIMUM. Mufa filveftris. Piffang Utan. Ltera feu major filveftris Mute fpecies in quibus- A dam infulis penitus filveftris eft nature ,quum a nemine colatur, vel fibi vindicetur, In quibus- dam autem ‘infulis filveftris quidem eft nature , fed fuos habet dominos ob ufum, unde & hanc diftingui- mus in Mindanauenfem & Amboinenfem. Primo Mindanauenfis ingens & alta eft atbor , craf- fitiem habens Calappi, & altitudinem Sagueri, exter- ne plerumque nigricans, una tamen ejus fpecies vi- ret feu albicat inftar aliarum. Müfarum , que tamen non tam bode eft note. Compenitur quoque ex multis volvulis fibi inpofitis., ipfius vero fubftantia multo eft folidior & durior, atque folia itidem ma- jora vulgo funt, obfcuriora; viridiora , & firmiora. Fruêtus ejus fant inftar Piffang Batu, fed minores, nunquam maturefcentes vel lutefcentes, duri , pluri- mis repleti officulis, ingrati, nec efui apti , fi vero exfugantur, dulces funt, Silveftris ejus fpecies hu- miliorem gerit ftipitem. Secunda Amboinenfis multo minor eft & gracilior , qua, in nigram itidem & albam diftinguitur, ejus co- , rymbus,longus eft, qui ad finem incurvatur. Fructus in quatuor tantummodo conliguntur fafciculis feu Sic- kats, nec ultra digitum longi funt, duriffimi , .& offi- culis repleti, ac maturi higricant. Come Nea Nomen, Latine Mufa filveftris. Malaice Ping U tan. Amboinice Kula Abbal. -Ternatice Fana, in Min- danaua vero Coffo, uti & vocantur veftimenta ex hac confeGa.s« N eee ; Locus. Magna ber fpecies in Mindanaua obcür- rit, feu proprie- Manginada, qué Zephyrea eft pars infularum Philippinarum , uti & in Sangi, que magis proprie Sangir vocatur ; ibique in- filvis crefcit , nulla indigens hominum cultura , fuos tamen. habet pecu- liares dominos ac poffeffores, qui eam diligenter fer- vant, nec quorum adfenfu nulli licet eam exftirpare, uti apud Amboinenfes noftros Saguerus fuos habet poffeffores. In magna quoque obcurrit infula Gelolo, ac prefertim in ejus parte Bata Tsjina dicta, & Ma- nado, -ubi in fiecis Sagus filvis. crefcit , altera minor «Species reperitur hic in Amboina in Sagus filvis, ac porro in quibusdam paücis & incultis locis, ubi flu- “mina partem quandam rapuerunt, uti & in ficcatis ` fluminibus; ac defertis cloacis, vel fimilibus in præ- “rúptis-a€ frigidulis vallibus , ubi & terre motus quan- “dam terre partem dejecit. Magna fpecies in Amboi- “na ignota eft. e Mindanauz & Sangi ex trunci pelii- .€ulis tenuia norunt praeparare fila, ex quibus binas veftimentorum texunt fpecies , que utreque Coffo ES intur , quorum color naturalis eft albidus inftar lin- rad-folem -nondum candefaéti feu infolati, una ho- eris ex craffis conftat filis , que nigro , rubro, inéta colore Baftas & Carikams refert. Alia btilis ac fplendens eftinftar Armofyntjes , feu 1 fericorum, quam nigram fervant, vel qui- refentent, que Magnates ac nobiles ubique in Mo- cis ad conopea & cubilia, nec non ad Matrona- rum veftimenta adhibent, que gratum prebent refri- £erium calidis diebus. Ex cortice exteriore craffo Anchorarum reftes feu rudentes norunt nectere. In Manado faccos ex eo formant, in quibus dormiunt. Tom. Y, ‘Hec in Ambon , bier en daar Zo de qá< _ VILA OOFRDS TUK De wilde Piffang. VE tweede of groote zoorte van regte wilde Piffang ; D D b an j D ts in zommige Eylanden gant/ch wild, te act ` dai ze niemand bavend of bem toe-eygend: In zoma mige PMID A ze wel wild , doch beeft bare Eyge- naars wegens haar gebruyk , dies wy b 7 ae H en ite: dgn 1. De Mindanau/che is een groote ‘én hooge boom. i de dikte van een Calappus, en boogte van Rs MM boom, meeft /wart van buyten., doch een zoorte is groen of witachtig, gelyk andere Piffang bomen , die zoo goed niet is. y is mede van vellen over malkander gerold pinu , doch zyn arni is veel digter en barder , de eren zjn na advenant ook grooter , di > Ir Zi i ook g „donker , groender , - De vruchten zyn als Piffang Batu , doch: kle der, nooit ryp of geel werdende, bard, binnen vol hors, onaangenaam, en onbequaam om te eeten , doch zoët in "6 zuygen. De wilde zoorte blyft lager van ftam. 2, De Amboinfche is veel kleender en rank - deeld in [warte en witte „den tros is lang , pr due eynde omkromd. De vruchten fiaan maar in vier Sickats. zyn niet boven een vinger lang, zeer bard , en binnen vol korls y fwart zals zy ryp zm, . . ) : -- Naam. ln ' Latyn Mufa filveftris. Ma i Utan. Op Amboinfch Kula Abbal. Zeie ene maar in Mindanau Coffo , . gelyk ook bieten de fiofjes , "E en ema iaia je aats. Het groote flag vind men op Mindanauu eygentlyk Manginada , bet zwydelyk , van de Zi, Jche Eylanden, als mede op Sangi daha te Sangir ges naamt 1 Hy waft aldaar wel in 't wild, zonder arbeyd van menfeben » beeft egter zyne byzondere Eygenaars , die bem neerftig bewaren , en zonder wiens wille ze niemand mag omkappen, gelyk onze. .Amboinezen de Sagueers-bo- men bebben op bet groote Eyland Gelolo; in dat deet Bata Tsjina genaamt; en in Manado, ook inode drage Sagu-boflchen: de tweede of kleene zoerte,. vind. men bier ibo u-boffcben , op weinige plaatzen, daar de eee we fiuk Ed: affcheuren, als mede in de uytgedroogde Rivieren, en ver- latene Rioelen , of diergelyke .fleyle en koele Valleyen ‚en daar bet Aardbeven eenige ftukken Lands afgeworpen beeft. De groote zoorte is in» Amboina onbekend. Gebruyk. De Inwoonders van Mindana í weeten uyt de velletjes van dezen ftam ae Mens ` maken, Waar van xy tweederley ftofjes weven, beide Coffo genaamt, wiens natuurlyke coleur is witachtig als ongebleekt linnen ‚de eene zoorte is grofdradig degt ke f'wart , rood, en geel geverft zynde , gelyken Baftas en Carikams. De andere zyn zoo fyn en glimmende als Armofyntjes , die zy of wit laten , of met allerbande fi- guuren en bloemen Jcbilderen , datze- Petolen gelyken. die de groote Heeren en Edelluyden overal in de Moes, tot Paviljoenen , en baar bedfteeden zals mede Vrouwe-kleeda l jes gebruyken aangenaam te dragen by beete tyden wegens - CH, SEA a hee, — = feborffe weeten zy e vlechten. anadò makenze zakken daar van „daar zy in flapen. i 1 m Sä Deze vun HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL cap.VII. Hec filaconquirunt, quum pelliculas primo levigent, ac dein acutis arundinibus vel cultris illas fcindunt in tam fubtilia fila, quam parva defiderant , ex qui- bus brevia texunt fegmenta, qua dein fibi jungunt, ita tamen, ut future diftingui poffint. ; : Ternatenfes Gelolo inhabitantes texendi’ nefciunt artem , nec norunt harum arborum ufum, qui enim litoribus vicini funt bellici, nec culture adfueti, ac montani fevi funt ruftici. Apud Amboinenfes cor- tex ad Nonay adhibetur, quz fila fant , quibus ha- mos adligant. Hujus fructus odor ac fapor dulcis eft, ac feles cibethum exhibentes quam maxime hunc expe- tunt,quo & capiuntur. Stipitis cor parum contufum, aC per no&em in aqua maceratum illis propinatur , qui variolis laborant, quum non rite proveniant, at- que eftus circa cor hereat, hzc enim aqua variolas & ardorem fimul expellit. Ars texendi ex hujus arboris cortice veftimenta a- liis itidem videtur nota effe populis; faltem O. Dap- perus in Africa fua fcribit, Eringdranz incolas; que regio eft partis Zephyrez Madagascaris ex cortice ar- boris Bananz fila ducere, ex. quibus veftes texunt. Deze draden verkrygen zy „als zy de vellen eerft plane. ren, daar na met fcberpe rietjes of mesjes in zoe fyne draa den fnyden als zy willen; waar uyt zy dan korte Stukjes weven, die zy dan aan malkander begten , dat men even. wel de naden merkelyk bekennen kan. BA De Ternatanen op Gelolo , bebben de konft van dit aye. ven niet geleerd , en woeten bare bomen niet te gebruyken want de Strand-woonders zyn oorlogs-luyden "eg tot} e arbeiden niet gewend , en de Berg-luyden zyn wilde Boe. ren. By de Amboinezen werd de baft tot Nonay gebruykt dat zyn draden om de vishoeken daar mede te binden. DA reuk en fmaak van deze vrucht is zoet yen de Civet-katten eeten ze geern, die ook daar mede gevangen werden. Het bert van den flam wat gekneuft , en cen nacht in water geweekt, geeft men te drinken die de kinder-pokken beb- ben ‚als dezelve niet tg wel willen uyt/laan , en den brand na bet bert flaat, want dit water dryft den brand en pokken t'zamen uyt. Het {chynd dat de konft van kleeden te weven: tyt den baft dezes booms, by andere Natie ook bekend is. Immers O. Dapper in zyn Afrika febryft , dät de -Inwoonders. van Eringdrane (een Land/chap in ’t Zuyderdeel van Madagascar) uyt de fcbor[Je of ftam des booms Bananas; draden trekken, en daar van kleeden maken. CAPUT OCTAVUM. Folium menfarium: Kokins- ` Folium buccinatum. Riud. Ufa fpuriam quandam habet fpeciem feu dege- nerationem , quz binas exhibet plantas fibi ad- fines, Kokin nempe, & Riud. - Kokin frutex eft ab otto ad decem pedes altus; ejus vero: ftipes non ultra binos tresve pedes altus eít, herbaceus, planus, palmam latus , binos cras- fus-digitos, ex multis compofitus caulibus , fibi am- bientibus; “interne penitus fungofus , perforatus, & aquofús. Supra hanc altitudinem fefe dividit hic fti- pes in quinque vel fex longa folia, forma cum illis Mufe convenientia, fed plerumqne minora, firmio- ra, ac fuperius magis acuminata, nec tam facile fif- furds patientia. . Albe fpeciei folia quatuor pedes longa funt, quatuorque palmas lata, fed ita , ut una folii pars, dextra nempe ,.binis digitis fit latior als tera, ubi & prope petiolum latius excurrit, coloris lete-virentis. In fuperna parte multe transverfales coftæ maxime. protüberant ad digiti latitudinem di- ftantes, in inferna vero fulcos formant. ^ ; uodvis folium peculiari infidet petiolo , biños cira citer. pedes longo, rotundo, ultra digitum craffo , in- tus fungofo quoque & perforato, Ex uno mediorum & craffiffünorum petiolorum ad latus erumpit brevis ramulus , ex quo fructus excrefcunt mire forme. Dividit.enim fefe in quinque vel o&o cornua trans- verfaliter & alternatim locata. Ac quodvis iterum cornu fefe in fuperiore aperit parte, ac furculi for- mam exhibet , in quo duodecim vel quatuordecim breves locantur fructus , cx longis floribus progermi- nantes, per. viridia foliola diftincti. -Eruétus vix digiti articulum longi fust, primo au- rantii, dein fuci, trigoni , inftar germinum- Mufe, arte fibi adunati, quivis vero florem profert triplo longiorem, qui ex firmo & virefcente conftat ċor- niculo ,"quod-ad latus-ac fuperius apertum eft inftar cymbz: ad alterum latus-verum quafi locatur calo- podium, quod: fex craffa continet fordide fufca fta- mina: Hisce floribus marcefcentibus fructus excre- fcunt „ minimum digitum:craffi ; ac femi digicum lon- gi , odoris inftar viridis Mufe, qui camen cibo in- epti funt, ac tandem emarcidi decidunt. "Radix craffum eft. tuber inftar Cep, ex innume- ris.craffis & mollibus:conftans fibtillis, inftar illarum . Mufæ, ac circa hoc novi undique exerefeunt furcu- li, quiin fimiles excrefcunt-ftipites unde quam maxi- me multiplicatur , ica ut ingentem obcupet locum, ac:denfam formet filvulam. i ; - Hujus nigra: fpecies haud multum a priore: differt quoad formam, fed ejus folia, petioli, ae ftipes ma- xime viridem habent colorem. Fruétus tarde excre. fcunt , ac virides funt , fimiles producentes flores. ^ Folia VIL HOOFDSTUK. Het Tafel-blad. Het ‘Trompet-blad. D Piffang beeft noch een nabootzinge of baftard: geflagt , beftaande in twee malkander gelykende Planten , genaamd -Kokin en Riud. ft Kokin: is een firuyk, van 8 tot. 10 voeten boog, dog de eigentlyke om dr niet boven 2 a 3 voeten hoog , kruydacbtig, plat, een band breed’, 2 vingers dik, uyt veele flelen beftaande , die "malkaar omvatten; binnen gants voos , gegaat , en waterachtig. Boven deze "boogtt verdeelt bem de [lam in 5 a 6 lange bladeren ; in ges daante de Piffang-bladeren gebeel gelyk'; doch doorgaans kleender , flyver , en wooren fpitzer , zo licht niet he, rende. Aan de witte zoorte zyn de bladeren 4 voeten lang , 4 palmen breed ‚doch zodanig, dat de eene belft van "t blad (aan de regter-zyde) wel 2 vingers breder zy dan de anderen, zoo veel zy ook by den fteel verder uit- loopt, van coleur bleyde-groen. Aan de boven zde ziet men veele dwers-ribben , merkelyk uytpuylende ‚een vin» ger-breed van malkander y maar beneden maken ze groe CME SEO; ks D, Jeder blad ftaat op een byzonderen fteel by de a“ voeten lank, rond, ruym een Ginger dik, binnen mede voor-en gegoot. Uyt een van de middelfte en dikfle ftelen ‚komt ` ter zyden uytgeborften een kort takje, daar aan de orug- ten wafJenwan een vreemd. fatzoen ` want by verdeelt zig in 5 a 8 hoornen, overdwers en verwijde terea e Wa kander flaande ; ieder boorn opent zig aan de bowen-2zy- de, en maakt de gedaante van een fcbeutje, daar in leg- gen 12 a 14 korte vruchten ,' met lange “bloemen „en door groene blaadjes onderfcbeiden.” nue Gene De vruchten zyn fchaars eén lid van een vinger lang, S eerft oranje-geel, daar na bruyn, driekantig , als febep- zelen van Side, digt op alueden de draagt een bloem wel driemaal zoo lang , gemaakt van een jtyf en groenachtig boorentje, ter zyden uyt en bo- — ven zig mede als een febuytje openende; aan de andere zyde fiaat een regte booze, ‘dewelke bevat 6 dikke vuyl- bruyne draden. Dit bloeyzel verdorrende , werd de vrugt grooter, wel een pink dik, ep een balven vinger lang, van reuk als groene Piffang „doch onbequaam om te té, ` ten , en wallen ten laatften verdrovet af. < De wortel is een dikke bol’, als 4 dikke en weeke Vazelingen , gelyk de Piffang , rondom den booft fleel nieuwe fcbeutjes , die diergelyke ftammen ` voortbrerigen , waar door bet zoo vermenigvuldigt , dat bet een groote plaats beflaat , en een digt bosje "maart, ` De fwarte zoorte bier van verfcbilt niet veel van de voorgaande aan gedaante , maar bladeren ,flelen , en fiam, zyn boog- groen: De vruchten komen lang famer voort, en zjn groen, met diergelyke bloeyzel. De juyn ¿met ontelbare — . Voie niis A VIIL Boek,’ VIII Hooff. - Folia paulo anguftiora funt, eundémque cum prios re gerunt characterem. | Stipes tres modo digitos las tus eft., pollicem craffus, ac folidioris fubftantia. Quum hzc planta progerminet in filvis & umbrofis locis, ejus petioli ad novem pedum altitudinem ex- crefcunt , ac praterea folium ipfum quinque pedes longum eft; \ peig Sciendum porro eft, quosdam huic fubjungere ter- tiam fpeciem folium Menfarium rubrum dictam , feu Kokin mera, ex rubro colore petiolorum, & inferio- ris foliorum partis, quum vero ex modo ejus cre= fcendi comperiam magis convenire cum fubfequen- ti Riud , hine ibi fub rubra fpecie illud defcribam, Nomen. Latine Folium Menfarium. juxta Malaienfe ` Daun Medji, quod menfa folium denotat, aliis quo, que Larin: vocatur. «Amboinice Kokin, atque hinc prima fpecies cognominatur Poeti feu. alba, & alia I- tam feu nigra, gubraenim fpecies mox fub Riud de- fcribetur. Baleyenfibus dicitur Piffang Biokaykeck , h.e. Mufa filveftris. ` m Locus. In cunctis fere Amboina infulis crefcit , potiffimum vero ipfa in Amboina-ad montium pedes, ubi filve funt-frigide & umbrofz. ` Ob ejusufum cir- ca ædes quoque plantatur , ubi intra breve temporis fpatium magnum obcupat locum, .ni aliquando ampu- tetur vel exftirpetur,. quumquc.ejus folia fzpius de- cerpantur , ibi humilis eft frutex , raro. fructus pro- ducens. Mauri prope templa hoc quoque plantant. Ufüs. Harum infularum omnes fete incole hifce ue tuntur foliis loco mapparum, mantilium, quz fingu- » lis renovant conviviis, uti fupra libr. 1. cap, 24. de Soccı foliis diximus ,-atque hinc ridiculofa Amboinen- fium gloria orta eft , fefe quovis convivio novasfem- er adhibere. mappas & mantilia, quod ipfos. ne Rex uropzorum imitari valet. Ad cibum obtegendum , ac fructus foliis involvendos Riud folium optime conducit, quum firmum fit nec fiflam , Kokins autem folia plerumque etiam integra funt , quamdiu non- dum fint vetuíta vel vim pauantur.. Eadem quoque ficcata & polita-ad volvulos ;Tabacarios adhibentur, uti Mufe folia: «t. « DOM «fh mim SALIE Qe eld Folium Biccinatum , Riud. feu. Rin fimilis eft planta, ac proinde cum precedenti faepius confunditur, pe: culiarem vero: ipfi dabimus deferiptionem ,- atque. in tres dividemus fpecies, primo Jatifoliam , feu Riud Mera... Secundo albam , 1cu.Riud Poeti, qua femina cenfeturz: Tertio ` dsperam:s feu Riud Lacki Lacki, h. e. mas. ` Primo Folium Buccinatum latifolium , lea Riud Me- fa, ac quibusdam pro Kokin Mera habitum , cum Ko: kin potiffimum convenit quoad foliorum formam , non autem. quoad :modum .crefcendi... .Riud. itaque ftipi- tem geritténuiorem,- planiorem,..& in plures ftolo- nes vel petiolos-diftinétum: Kokin ,. qui & altiores ex. crefcunt ,..ejus-folia vero: funt. breviora, ac fuperius rotundioráy gue: In apicem. conyolutum excurrunt , binós tresve pedes longa, novem ac decem pollices lata, unaque folii pars Ee gf riet ico; fte transverfales per digiti minimi fpatium. diftant , "atque ad oras magnos formant arcus, funtque füperi- us protubérantes he cofte, inferius amplos forman» tes finas: ` tes Folia. buperge glauca funt, inferne pallide fufca, feu purpurafcentia, ac firmiora illis Kokin , nec fin- duntur, licec à. yento agitentur, ita ut plerumque fint integra; ipforum petioli rotundi funt , rubri, mi- nimum- digitum crafli, binos cum dimidio pedes lon- gi; atque infra prope ftipitem parum hirti- feu pilofi, tres quatuorque fimul planum quafi. formant. (tipitem, qui.tenuis eft, ac (iccis quibusdam. foliis obvolutus, vaginam formantibus ; ek autem vix. pollicem -cras- fus, Sed plerumque :durioris ac folidioris: fubftantie quam Kalle: quum hoc genus adolefcat, nec multum vexetur, caudicem format inferius digitum craffum , „ac binos latum; qui. porro. in: binos rectos divifus eft caudices,: novem, pedes altos, quorum quivis ingens füftinec folium; ultra quatuor pedes longum. "Supra petiolorum divaricationem feu divifionem . longus excrefcit corymbus, ex quo flores excrefcunt, & dependent cum longis tubis.inftar illorum. Ganna- eiu Flores ipfi albicant: formam "habentes Glob- e Ad AMBOINSCH KRUYDBOEK, ‘ben; Hier van komt bet belachlyke iist 141 _ De bladeren xyn wat fmalder, en bebben bet zelve merka teeken als bet voorige, De flam is maar drie vingers breed, cen duym dik, en digter van fubftantie. dls deze plan- te voortkomt in `t bofch aan jchaduwagtige plaatzen, zo werden de ftelen wel negen voeten boog, en daar aan bet blad nog vyf voeten lang, “ Zo moet men ook weeten, dat veele bier by voegen een derde zoorte, bygenaamt folium Menfarium rubrum ; of Kokin mera, na de roode coleur der ftelen, en onder [le f zyde der bladeren, dog dewyl ik uyt zyne manier, van waffen befpeure, dat bet meer overeenkomt met bet wola gende Riud, zo zal ik bet aldaar onder de roode zoorte befchryven, Naam. Zn ’t Latyn Folium, Menfarium , ná ’t Ma. leyes Daun Medji of Tafel-blad , by andere werd bet ook Larin genoemt. In 't Amboins Kokin , en daar van de eerfte zoorte bygenaamt Poeti , of de witte , en de andere Itam of fwarte, want de roode zoorte zal ftraks bier na onder Riud befchreeven werden, De Baliers noemen bet Piffang Biokaykeck, dat is wilde Piffang. Plaats. Het waft meeft in alle de Amboinfe Eylanden, doch meef op Amboina zelfs, im "t bangen der bergen, daar koude en fchaduwagtige bo[Jcben zyn. Het werd ook, wegens zyn gebruyk, omtrent de buyzen geplant , daar bet in ^t korte een grooten plaats beflaat, indien men bet zomtyds niet uytkapt., en om dat men bet dikwils van bladeren berooft , blyft aldaar eenlaagen firuyk, en brengt zelden vruchten voort. De Mooren planten bet ook by bare Tempelen: - Gebruyk. Meeft alle de Inwoonders dezer Eylanden , gebruyken de bladeren tot, Tafel-lakens , Servetten, en Lailjocren , dezelve by ieder maaltyd vernieuwende , gelyk wy lib. 1. cap. 24. van de Soccun bladeren Zë beb- r. Amboia neezen, datze by bare maaltyden telkens nieuwe Zervet- ten en Tailjocren opzetten, "t welk bun geen Koning in Europa kan na doen. Om koft toe te dekken, en vruch- ten daar in te winden diend bet Riud beft, als die flyver zyn , en ongefcheurt , doch Kokins bladeren blyven ook meeft beel , zo lang ze niet oud worden, of geweld Lyden. Dezeive gedroogt en geplaneert , werden ook tot Tabaks- Boncoflen gebrukt, zo wel als de Pifang-bladeren;, ` .. Folium Buccinatum , Riud of Riin. is een diergelyke plante ,.en werd daarom met bet voorgaande dikwils ge- confundeert „ doch avy zullen bem een byzondere he/chry- ving geven , enin drie zoorten verdeelen : Eerfte het breeds bladige, of Riud Mera. Het tweede witte, of Riud Poeti, werdende voor bet wyfken gehouden. Het: derde ruyge, Riud Lacki Lacki, dar is bet mannetje. 1. Folium Buccinatum latifolium , of Riud Mera, en by zommige voor Kokin Mera gebouden , komt met okin meeft overeen , in. gedaante der bladeren s maar niet in, “t,groeyen. . Rod dan is van flam dunder. platter, en in meer. flelen.verdeelt dan Kokin, dewelke hooger opfchieten , maar de bladeren zyn korter, vooren ronder toelopende , met een gekrulde fpitfe , van twee, of drie voeten lang s: negen en tien duymen breed , ook gene belft van ?t blad. breder dan de andere, bare dwers-ribe ben Baan een pink van malkander , em maken groote boo- gen by de randen, boven mede uytpuylende, en beneden groeven makende, Ong T De bladeren zyn boven Zee-groen , beneden ligt-bruyn, of peersagtig , en ftyver dan die van Kokin , en fcheuren niet, al werdenze door den wind gedreven , zoodat men ze meeft gebeel ziet, baar flelen zyn rond, rood, een. pink dik , twee en een balve voet lang, en beneden y. den ftam; wat baayrig , en met baar drie en vier maken zeeen \dunne en platter ftam, bezet met eenige drooge bladeren als fcbeden , qualyk een duym breeds doorgaans. barder. en digter-van fubflantie dan -Koking Als dit geflagte, oud en niet veel gebruykt word, 20 ges wind bet een fleel van onderen een vinger diky en twee breeds die voorts in twee regte fielen verdeelt is, wel negen voeten boog , dragende yder eem groot blad, ruym wier voeten lang. Ke i Boven de fcheydinge van de fielen komt een langen tras - Uyt, daar de bloemen aanbangen- met. lange balzen , als die van Cannacorus.. De bloemen zelfs zyn witagtig; gefatzoeneert als die van Globba, e be S 3 Aan 142 HERBARII AMBOINENSIS ` Liber VUL oan. vit. Ad ipfum corymbum multa locantur acuta folia, ex quorum alis flores excrefcunt: Tenerum folium non- dum apertum tubam refert; feu cucullum longum, fupra planum & apertum ; infra anguftum , fesqui pedem longum. : : 1 Fructus mihi huc usque ignoti fant, quum in hor- tis plantatum fere nunquam hos producat, &in filvis rariflime, excepta quadam fpecie, que in umbrofis crefcit locis, & petiolos foliaque gerit rubra, in qua florum germina longos exhibebant apices uti in fub- fequente fpecie, ipforum vero apices fere digiti longi- tudiném habebant, atque fefe aperiebant in varias vaginas, quz florem emittebant longo tubo donatum, hi apices angulofis infidebant calicibus, ex quibus concludo fenfim tales excrefcere fructus, quales in binis fubfequentibus obfervantur fpeciebus. à Secundo. Folium Buccinatum album , Riud Poeti, quod femina cenfetur, multos emittit caules ex fibro- fa radice, qui infra ad interiorem partem fulcati, ac praterea firmi funt, quidam vero rotundi, quidam ex rotundo plani, glabri, ex viridi flavefcentes , pen- nam craffi, quatuor circiter pedes alti, & - inferius tres quatuorve fimul planum formant ftipitem. Quivis porro folium gerit fesqui pedem, ac binos pedes lon- gum, otto ac novem pollices latum , hujus autem u“ na pars femper latior eft altera. In fuperiore folii parte fubtiles confpiciuntur coftz, vel cancellz mo- do protuberantes, per femi digiti fpatium diftantes , oblique admodum , ac finuofe ad fummam excurren- tes folii partem, quz in inferiore ipfius parte fulcos formant; gen: porro folium prope ortum finuo- fum eft, fed non ita incurvum quam in fubfequenti. Ex uno alterove caule medio, qui ab initio firmus eft, nec fulcatus, fed paulo infra, ubi corymbus flo- rifer excrefcit, nodüm vel tuberculum gerit , fupra quod transverfaliter ex ifto caule cymba quafi pro» pullulat, corymbum producens floriferum , qui in plus rimos ramulos divifus eft, pelliculis diftinétos, hifce multa infident acuminata capitula fübulas referentia , culmum crafía, digiti articulum. longa , alba, circa fummam partem fefe aperientia , & ad latus emitten- tia flofculum album, longo tubo donatum, flori Glob. bz. fimillimum , fed minorem , quique ex tribus flac- cidis componitur petalis cum {tilo medio. Corym- bus hic florifer in quibusdam caulibus humilis, in a- liis altior excrefcit. Ex floris porro centro in fübula ifta latitante fructus progerminat, parvus, oblongus; planus; in medio fulcatus, in binas diftinétus cellu- RE bina dura & oblonga reconduntur offi- cula. ^ kt Sn Tertio. Folium Buccinatum Afperum , feu Riud Lac- Ri Lacki, quod mas habetur, caules gerit plerumque rugofos, inftar pellis Lamii pifcis, fi tangantur , atque ubi fructus excrefcit, fufci funt, ac faperne quam ma- xime finuofi, unde folia introrfum flectuntur, que binos pedes, & ultra longa funt, ab octo ad decem pollices lata, unaque folii pars latior quoque eft al- tera, fuperne notabiles gerunt coftas, que inferne fulcos formant , juxta quas facile finduntur, unde mans tilibus non tam apta funt quam priorum, Uri Fru&us provenit ex uno mediorum caulium ex pe- culiati ortu ad palmz latitudinem fupra nodum , un- de & peculiaris formatur petiolus, palmam longus, qui in varios diftinguitur laterales ramulos. ~ Fru&tus paulo aliter fefe habent, quam in prioribus fpeciebus, trigoni nempe, ac majores illis Catapu- tie , inftar Cerafi fere, externe tribus fulcis diftin&i , virides, ac füperne plani, & umbilicati , fuperiores autem non trigoni funt, fed. plani, atque in tribus iftis cellulis trigona reconduntur officula nigra, & ex- terne gránulofa, quodvis porro granulum durum con- tinet nucleum, ex multis fegmentis tanquam arene granulis compofitum. == ` Utriusque fpeciei tenerum folium inferias convolu- tum eft, ac fuperius apertum, buccinam refert; feu uti incolis placet, infudibulum, unde & nomen obti- nuit. Radix ejus breve gerit actransverfale tuber in- ftar Galangz, fed mox fefe dividit in plares craflas fibrillas , plerumque perpendiculares, in ge ae in m ip pe eft. omen. Latine Folium cinatum , quod dividit in Jatifolium, feu rubrum, album, & M uas = Ma- eriorque cau: - Aan de tros flaan veele fpitze bladeren , uyt welke Jeboot de bloemen groeyen: Het jonge blad nog geg gelykt wel een trompette of een lang Peperbuys , boven breed en geopend, onder fmal , anderhalf voet lang. De vruchten zyn my nog onbekend, om dat bet in de boove geplant , fchier nooyt vruchten draagt „en zelden in "t wild, bebalven aaneen zekere zoorte , dieaan een fehadu- agtige plaats gegroeyt rood van flelen, en ‘bladeren x waar aan bet fchepzel van bloemen in lange fpitzen be. ftond , als aan de volgende, doch de fpîtzen waren ‚febier een vinger lang, dewelke baar openden in verfcheyde Scheede, en uytlieten een: langbalzige bloem, doch. deze Jpitzen ftonden op boekige voetjes, waar uyt ik giffe met er tyd zodanige vruchten te groeyen, als men aan de twee volgende zoorten ziet, 2. Folium Buccinatum album, Riud Poeti, wer- — dende voor bet wyfken gebouden , gewind veele ftelen uyt een vafelige wortel , dewelke beneden aan de binnen zyde gegeut , en voorts maffief zyn , zommige rood, zom- mige uyt den ronden wat plat., glad, geel-groen, een febaft dik j en omtrent vier voeten boog , beneden met bun drie of vier een platten flam makende. Teder draagt een blad van anderbalf tot twee voeten lang , en agt.en negen duymen breed , de eene helft altyd breder- zynde.dan: de andere. Aan de boven wyde ziet men fubtiele ribben of ruytjens , welke effen wytpuylen „ een balven vinger breed van malkander , zeer fchuyns , en bogtig na vooren loopende , en aan de beneden zyde groeven makende; Yder blad by zyn oorfpronk beeft een bocht, doch zo krom niet: als aan `t volgende, Uyt een of twee van de middel -flelen, dewelke van zyn begin af maffief is, zonder geut; doch een weynig beneden daar de bloem-tros wytkomt , met een knop of kniey en een weynig daar boven dwers uyt den voornoemden fieel y uyt een kleen febuytje werd de bloem-tros , in vee- le takjes verdeelt, en met velletjes onderfebeyden , bier aan Baan veele fpitfe knoppen” als.eljen, een balm dik , en een lidt van een vinger lang, Wit, omtrent bet voorfte zig openende , en ter zyden uytlaatende een. langbalzig y wit bloempje , bet bloeyzel van Globba meeft gel) > docb kleender , gemaakt van drie flappe blaadjes , in de midden met een filet. Dezen bloem-tros komt aan.zimmige fte- len wat laag, aan zommige wat booger voor den dag: Uyt den-voet van de bloem nog al in de voornoemde elfe Jcbuylende , werd de vrucht , kleen , lankwerpig „en plat, in de-midden met een vooren, gedeelt in twee celletjes, daar in men twee harde; en-lankwerpige korrels vind. > — $4. Folium Buccinatúm Afperam , of Riud Lacki Lacki, werdende voor bet ee MN ; heeft Stelen doorgaans ruyg , int aantaftenals een: baaye-vely en daar de vrucht wytkomt; zynze bruyn j aan baar bos ven[le hebben ze een-merkelyke bocht; dewelke de blade- ren inwaarts buygt, dezelve zyn twee voeten en meen lang ‚van agt tot tien duymen breed , en de eene belftis meede breder dan de andere, aan de boven-zyde. bébbenze merkelyke ribben, dewelke van onderen groeven. maken; en langs dezelve ligt febeuren , weshalven tot Zervetten zo beguaam niet als bet voorgaande. | : 1 De vrucht komt woort „nevens een van de middelfte ‚fielen, uyt een byzondere:oorfpronk y een: band: breed bos ven een knop aan dezelve, en dus makende een byzondere Fee, wel een band lang, en in verfcheyde- takken ver- elit, ë 2 1 f i Tae: ge ` De vruchten Zyn een Weynig anders dan aan de voors gaande zoorte , drieboekig, grooter dan die van Catapu- tia, te weten, als een Ker[Je , van buyten met drie kee: HB pen afgedeelt , groen, en boven plat, met een:kuyltjés ` doch de woorfte zyn niet driekantig , maar plat, b in drie celletjes vind men drieboekige E van buyten korrelig , een yder korrel beeftin zig een an- == barde beeft , van veele ftukjes als Zand-korrels ge MORE IE BES DATED 240524 DECH “Het jonge blad van: beyde is van onder op tefamen ge: rolt, en boven zig openende y gelykende een ‘Trompet; of gelyk de Inlanders willen een tregter ‚waar: van bet de naam beeft. De wortel beeft een korte d«wers:knoeft > gelyk Galanga, doch verdeelt zig ftraks in veele groove vafelin gen, meeft neerwaarts gaande , en den onderftem knop van de fielen aan bet mannetje is ligt-bruyn. D Naam. Jn ’t Latyn Folium Buccinatum , verdecltin latifolium , of rubrum, album, en afperum, In korrels. zwart , en d 4, AN ih / Vill Bach IX Hooft. Malaienfibus nullum obtinuit nomen. Amboinenfibus dicitur Riud, Riun, & Riin, ob tenerorum foliorum fórmam , ati dictum eft, ab infundibulo defumptam. Locus. In Amboina plerumque eft filveftris, potis- fimum crefcens ad montium pedes apricos, ubi ra- re obcurrunt arbores, per radicem tamen in hortis coli & propagari poteft. — ; bar sten Ufis. Folia mantilibus inferviunt, uti de folio men- diétum , fed potiffimum prime vel fecunde fpeciei, que non tam facile fifluras patiuntur quam maris. Incole ex hifce foliis volvulos Tabacarios quoque formant, que prius in aqua inftillant, ac de- inde in calida arena exficcant, velperarundinis bacu- lum explicant, donec ficca fint, que tandem cornu quodam porcellanico levigant ac poliunt. Jario fuit Tabula. Sexagefima Secunda Ad Figuram Primam, Folium exhibet Menfarium. Figura Secunda, Folium denotat Buccinatum afperum, feu Riud Lacki Lacki; quod mas habetur. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 143 , In't Maleyts beeft bet geen naam. In’t Amboins Riud, Riun, en Riin, na de gedaante der Jonge bladeren, als §exegl, van een tregter, : P aats, Men vind bet ih Amboiná in’t wild , en meeft in 't bangen der bergen, daar bet lugtig is, en weynige bomen ftaan, men kan bet ook met de wortel in de tuy- TE De Hader d ebruyk. De bladeren werden tot Zervetten 7 gelyk van ’t folium menfarium gezegt is, SE ie van de eerfte of tweede zoorte, dewelke zo ligt niet fcheu- ren als die van °t mannetje. De Inlanders gebruyken de bladeren mede om Tabaks-Boncoffen daar van té maken dezelve eerft in beet water dompelende, daar na op een heeten Zand droogende , of met gefpleyte Bamboefen uyr- Spannende, tot dat ze droog erden, en ten laatften mei een Porcellanen hoorn lickende. De twee en festig fle Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur, de plant het Tafel-blad ge. De Tweede Fi ft aan h e Tweede Figuur wyft aan het ruyge Trompet-blad Riud Lacki Lacki, het auer? ere CAPUT NONUM. Galanga major € minor. — Lancquas. Alange hiftoria in Eu G ra & intricata eft, ut nefciamus, cui fides fit "habenda.- Utile itaque duco Galangam Indie Orientalis; uti eam oculis obfervavi ; deferibere; Hu- jusque difcrimen , quod apud aliosobcurrit, intactum pretêreo ; vel regionum varietati tribuo & adfcribo. Vulgarem itaque fequens methodum , Galangam quo. que divido in majorem & minorem. Primo: Galanga major fine dubio eft illa, quein In- dia Lancquas vocatur, ac planta eft Indie talis fcriptoribus non bene nota, quumque norma fit feu regula multarum fubfequentium plantarum, uti & adfinis quodammodo ett precedentibus Mufis, hinc. ejus defcriptionem ample ae diftinéte proponemus. -Eft itaque planta feptem & octo pedesalta, multis longis, teétis, rotundis, & firmis caulibus una ex ra- dice propullulans, quam primo defcribemus, quum aromatica, & primaria fit plante pars. 'ransverfali- ter itaque fub terra crefcit inftar radicis arundinis , fi- milique modo in breves articulos diftinéta eft, qui non penetrant; fed externe tantum fefe exhibent confpi- ciendos; eftque porro fesqui pollicem , vel binos di- itos crafläy folidiffima , dura, craflis ex fibris con- ans, & lente fubftantie, inque breves finus & fru- fta concrefcit, femper autem oblique proferpit, mul- tas emittens craffasque fibras, que profunde in terram penetrant, ita ut cum labore effodiatur. Binz ejus unt fpecies, que eandem habent formam 3 rubra nempe, & alba. “Rubra externe obducta eft tenuibus fufcisque pel- lieulis, eftque rubra circa inferiora caulium tubercu- là, que Cepe bulbum hinc referunt. Interne fordi- de albicat feu pallefcit. Alba externe pallida eft, ra- jamque gerit maculam rubram, feu purpuream circa ifta tubera, interne alba, adeoque denfa, ac folida ; ut frangi nequeat. Utriusque odor eft aromaticus, nares paulo vellicans inftar Sinapios. Sapor ejus eft penetrans, fervens, &linguam mordens, ita ut pauca tantum ejüs quantitas fimul ore contineri poflit, fine amaritie, & adftrictione. : Ob fibras craffas difficile quoque diffecantur, utrz- que ficcat& interne cinerci funt coloris, circa oras vero fufcz funt, & quam maxime corrugantur, re- centes enim fatis funt faccofe , praefertim fi in hortis fuerint culte. Hec itaque radix undique fefe difper- gens fixum format ftolonem ad ulnz vel binorum pe- dum latitudinem, undique & ubique fere rubra pros ducens tubercula feu bulbulos inftar anthracum vel Ceparum , quz longum emittunt caulem inftar fubulz ; i ex. ropzortim libris ádeó obfcu- cciden= AX. HO OOF T.S TEE De groote en kleyne Galanga. p: biftorie van: Galanga is in de Europifche boeken zo donker en verwerd, dat men niet weet, nawel- ke men zig reguleeren zal. Ik winde derbalven raadzaam de Oe Indifebe Galan a na myn oobenfcbyn te befchryven ; latende bet SE "t welk by andere Au» theuren gevonden werd, of ombedisputeerd”, of de vets Jcbeydenbeyd der landen toege/tbreven. De gemeene ma- nier dan volgende, verdelen wy mede de Galanga in groo- te en us ne. P 1. Galanga major. De groote is buyten twyfel ’t pe. ne men in Indiën vere noemd , vi Plante A 7x tet {che Schryvers en landen niet te degen bekend , en om dat bet een regel of gemeene Co wer ts van veele navól- — rig d nn o ares ae A heeft met de oorgaande P1/Jang $ 20 Zullen wy bare befchryvi ss Dellen, ai t is NE et is een plante zeven en agt voeten boog, m lange, regte, ronde, en ftyve:ftelen uyt Ge ed welke wy erf befchryven zullen , om datze aromatieck en bet principaalfte deel van deze plante is. Ze groeyd dwers. onder de aarde, gelyk de wortel van Riet , ook op dezelffbe manier , in korte leden verdeeld, die niet ingaan maar alleenlyk van buyten baar vertoonen , anderhalve duymen, of twee vingers dik, zeer vaft , bard; grof- dradig , entaay van enge? met korte bogen, en ftuk- ken door malkander waffende, doch altyd dwers of kruy- pende met veele dikke vafelingen , diep in de aarde drin- gende, zb dat ze moeyelyk is omuyttegraven. Men beeft P zoorten van cenerley groote en gedaante a Toode 5 en quitte; De roode is van buyten bekleed met. dunne len, en rood omtrent de onderfte bollen can ae Be dewelke een bol Ajuyngelyken. Binnen zyn zy vil ait of bleek. De «witte is van buyten bleek , hebbende legte wat roods of peers, omtrent voornoemde bollen, hire mede «vit , en zo vaft, dat men ze geenzints breeken kan. Harer beyder reuk is fpeceryagtig , in de nèuze wat kittelende, als Moftaard. De fmaak is Jeberp , beet, en in de tonge bytende, zo dat men weynig teffens ide mond kan bouden, zonder bitterbeyd en zamentrekking, Wegens bare grove draden zyn xy ook moeyelyk door Jnyden , en beyde gedroogd, bejterven van Go J bid agtig, omtrent de kanten na den bruyné ttökkende en krimpen zeer in, want de verfcbe zyn redelyk zappig ; inzonderbeyd die in de boven geplant werden. Deze wore tel nu rondom zig verfpreydende, maakt een vafte Deel van een el of twee voeten breed, overal opwaarts urytgee vende roode bolletjes , als Bloedvinnen of Ajuynen , deet, ke een langen fpitzen fteel formeeren, als een elffe, «vel twee 144 HERBARITAMBOINENSIS. excrefcentem ad binorum pedum altitudinem, ante- quam in folia fefe explicet. ` Hi itaque caules tot fi- mul junéti, ex una progerminantes radice, ftolonem formant ingentem & denfum, ita ut vix manus inter- poni poflit. : GE Sunt autem rotundi, virides, digitum craffi, her: bacei, attamen firmi, & compofiti ex foliorum in- volucris, funtque inferius ad fpatium trium quatuor- ve pedum nudi, antequam hee progerminent, que per binos ordines alternata funt, ita ut inferius folium femper minimum fit, vix fpithamam longum, pal- mam latum, ac fere feffile cauliincumbat, Ad bina- rum palmarum altitadinem ad alteram partem feu pa- rum oblique fecundum locatur foliam , binas fpithz« mas longum, atque iterum ad palmz altitudinem ad obpofitam partem tertium locatur folium, octodecim & viginti pollices longum, ultra quatuor latum, ac fic porro, quo magis ad fummum , eo arétiora funt po- fita folia, in vertice autem tria quatuorve anguftiora & minora excrefcunt foliola erecta, quum reliqua oblique excrefcant. 4 Folia hec comparantur cum illis Orcbidif , ab aliis cum illis ris lutee , multo autem funt majora & làtiora utrisque, nec fuperius adeo acuta funt, tante magnitudinis, que fupra memorata fuit, glabra, æ- qualia, adeoquelenta, ut complicari & convolvi pos: finc inftar pellis, cum nervo tamen firmo medio , fed nullas habent coftastransverfales, exceptis innumeris fubtilibus lineolis feu venulis, quam oblique decur- ` rentibus, juxta quas folium findi ac dividi quafi poteft. Raro flores fructusque profert, quum radices ni- mium-exftirpentur, atque Indis certa fit regula, cun- €tas aromaticas & edules radices excellentes fuas a- mittere vires, & lignofas quafi effe , quum planta flo- res fructusque producat. : Stipitum fuo genio & nature conmifforum medius in fummo vertice corymbum profert, fpithamam cir- citer longum, cui flores infident ereéti, qui primo funt oblonga & virentia capitula, albis contenta cali- culis , quz fefe aperientia magis albent. dide albentibus petalis, quorum tria inferiora retro- flexa.funt, quartum erectum eft inftar. vexilli, quod magis albet reliquis , in floris centro ftilus erigitur cum capitulo flavo. Ipforum odor gravis eft, nec gratus, fapor acris, ad Sinapi adcedens. Poftquam per unam alteramve feptimanam hi flo- res viguerunt, plurimiinertes decidunt, exceptis paus cis quibusdam 5 qui quosdam aliquando formant fru- Gus; qui funt, rotundo-oblonge , feu ovales bacce, majores baccis Juniperi, diu virentes, dein lutez, ac demum rubre, intusque continent bina ternave cordiformia, dura, obfcure fufca, & compacta offi- cula, faporis acris & ingrati, que femina funt, fed quz non in ufum adhibentur ad propagationen, que tantummodo fit per radicum fegmenta, quibus infi- dent rubra ifta tubercula feu bulbuli. Secundo Galanga Minor ab Auctoribus magis obfcu- re defcribitur, atque quantum detegere poffum , plan- te ite, que in Europa exhibentur pro Galanga Mi. nore, differunt ab iis, quz hic in India pro Lanquas minore habentur, quod itaque primum defcribam , ac dein quosdam adlegabo locos ex aliis Auctoribus. Planta hec cum majore in omnibus quadrat parti- bus, fed hz omnes funt minores, nec ultra quatuor pedes alta eft. Caules vix minimum digitum .craífi fünt, auos folia tam regulari ordine non infident , qpa ad fummum unam vel fesqui fpithamam longå unt, ac tres digitos lata, in notabilem apicem exe- untia, atque cum Orchidis foliis magis conveniunt quam prioris, funtque porro glabra, nec coftis dona- ta, FORE us iftis lineolis feu venulis, que m oblique decurrunt. ores fruétusque raro producit , qui funt uti in pre- . cedente. Radix nodofa quoque eft, folida, & lenta, fed multo: minor, majorem digitum crafla, nec fu- fea, necrubra, per brevesfinus decurrens , & intrica- ta inftar Zingiberis, pro qua haberetur facile ab in- peritis, fi tenuior nec ita lenta effet. Sapor odorque eft uti in majore fpecie, fed magis aromaticus ac ma- gis fervens. . Similes quoque fortes gerit fibras, que ` nulla vi evelli poffunt, quum profunde in terram pe- netrant, ac folidum. ibi firmumque formant ftolo- nem. Gar- a Flos ipfe ex quatuor conftat anguttis , craflis , &for- Liber VIL cap. IX, twee voeten opfcbietende, eer -zy in bladeren opend, De. ze Delen dan zo veele by malkander uyt eene di Jchietende , maken een groten, en digten flruyk, dat men’ kwalyk een band daar tu[Jcben kan krygen, Zy zyn rond, gras-groen , een vinger dik ; kruydag. tig, niet te min [Lyf , en gemaakt van de omWinfelender bladeren, van onderen op wel drie a vier voeten blood eer dezelve beginnen, dewelke voorts in twee ryen wers wiffeld , tegens malkanderen ftaan zodanig , dat bet Ona derfte blad is bet kleenfte ; fcbaars een fpan lank ; ‚een band breed, en fcbier zonder Meel tegens de flammen aan zits tende. Een paar banden breed boger aan de andere zyde of wat fcbuyns Haat bet tweede blad, nu al age Spare nen lank, en weder een band breed boger aan de OVErzZy= de, flaat bet derde blad agttien en twintig duymen lank ruym vier breed, en zo voorts, boe nader aan ’t eynde. boe digter op malkander tot aan de fpitfe, daar weder drie en vier fmalder , enkleender ftaan , meeft overeynd gelyk de andere fcbuyns. e Het blad werd vergeleken by Orchis, van anderen by dat «an Iris lutea, dog veel grooter , en breder , dog die beyde , vooren zo pits niet toelopende , van zodanige grootte als boven flaat, glad, even; zo gedweeg , dat men bet vouwen, en rollen kan als een vel, met een fiyve zenu we in de midden, voorts zonder dwers-ribben, bebaloem — ontelbare fubtiele linien of adertjes , die zeer Jchuyns loos pen, en langs welke bet blad zig deelen laats — „Het draagt zelden bloemen en vruchten, om dat men bet te dikwils van zyn wortelen berooft, en bet by de In. dianen een vafte regel is, dat alle fpeceryagtige en eetba- re wortelen bare meefte kragt verliezen , en te boutagtig werden, als den ftok bloemen of vruchten draagt. Aan de flruyken, die men met ruft laat „brengt den middelften , of boog ten fteel op zyn top een tros «ort y. omtrent een pan lang, daar aan ftaat bet bloeyzel over= eynd, zynde cerft lankwerpige , en: groenagtige knoppen, in witte kelkjes, die bun openende wat witter worden. De bloeme beftaat uyt vier fmalle, dikke , en. vuyl= witte blaadjes, waar van de drie benedenjte agtertwaarts gekromt zyn, bet vierde flaat overeynd als ten vaandels witter dan de andere, in de midden ftaat een draad met een geel nopje. Haren reuk is zwaar , en niet lieflyk zen de fmaak fcberp , en Moftaartagtig. Na dat ze een of twee weeken zo geftaan bebben , vals. len de meefte vergeefs af , bebalven weynige , die zomtyds eenige vruchten formeeren. Dezelve zyn ronde , lanks werpige, of ovale befien , grooter dan de Genever:befien, langen tyd groen, daar na geel, tenlaaften rood: binnen: begrypenze twee en drie bertformige , barde, donker-brui- . ne, en t'zamen gepakte korrels, fcherp, en onaangenaam, van Jmaak, dewelke willen bet zaad zyn, doch bet is Jebier ongebruykelyk , dat men ze bier mede voort-teeld y maar alleenlyk door ftukken van de wortel, daar de roos de knoppen of bolletjes aanftaan. ët 2. Galanga Minor werd van de Autheuren nog don- kerder befchreven, en zo ik bemerken kan „zyn de p ten, die men in Europa toond voor Galanga Minor, ver/chillende van de geene, die men bier in Indiën voor kleene - Lanquas boud, ’t welk ik dan eerft befchryven. zal, en daar na eenige plaatzen uyt andere Autbeuren bybrengen. De plante ts de groote in alles gelyk , doch aan alle dee-, len kleender , niet boven vier voeten boog.: De plante zjn Jchaars een pink dik, daar aan de bladeren in zulke ge- Jchikte order niet ftaan, op ’t boog [le een of anderhalve. Jban lank, drie vingers breed, met een kennelyker Jpit/e,. en de Orchis bladeren gelyker dan de voorige , voorts me- de glad, en zonder ribben, bebalven de jubtiele Jiniens: die nog fchuyn{Jer-loopen. n: De bloemen en vruchten brengt bet zelde woort, de: welke zyn als aan "t voorige. Dewortel is mede. geknoopt, vaft, en taay, doch «eel kleender , een grooten vinger dik , zonder eenige bruynte of roodigbeyd , met korte bog^. ten neerwaarts , en in malkander loopende , gelijk de klau- wen van de Gember , waar voor men ze zoude aanziens indien ze wat dunder , en xo taay niet en Was. Smaak en reuk is als aan de groote, dog fpeceryagtiger „en wel zo beet. Zy beeft diergelyke flerke-vafelingen, die men met geen geweld aftrekken Kan , diep in de aarde. gaande , en een vafte floel makende. Gar ; VIII Bock. IX Hooff. Garzias lib. 1. aromat. cap. 40, Galangam minorem fequenti defcribit modo. Radix eft odorata , que ex Sina huc, ac porro in Portugalliam transfertur, Sinenfes hanc vocant Lavandon , ejus planta ad bina- rum fpithamarum altitudinem excrefcit, ac fruticulum format Myrti folia gerentem, nodofam habet radi- cem, ac fponte crefcit. — = q o — i Undenam vero Myrti folia ipfi tribuat, me latet, Sinenfes faltem mihi adfirmabant, Galangam vulga- rem in Sina eandem habere formam, quam ipfis de- monftrabam in horto meo , memorate nempe forme , cujus folía tantopere conveniunt cum illis Myrti, quam haft cufpis cum fquama pifcium, veram au- tem minoris fpeciei plantam non noverant, uti infra ulterius indicabitur. — Ze a e Contra Mattbiolus in conmentar: in Diofcorid. libr. 1. cap. 2. Galange minori eosdem tribuit characteres ; radicem nempe parvam, externe & interne ex pur- pureo colore ruffam , nodofam, inque multos articu- los inflexam, faporis ferventis inftar Piperis vel Zin- iberis, ita ut linguam faucesque quafi exurat, fub- antia, & forma Cyperi, unde & a multis pro Cy- pero Babylonico habetur. Dicitque, quodin Italiam deferatur tam ex Alkayr in Egypto , quam ex Sy- ria, Galanga vero major multo craffior eft, faporis, & odoris debilioris, &coloris pallidioris. Lobeliús Galangam defcribit, quam majorém effe putat fpeciem , quamque in Italia vidit recens ad- ductam ex Syrie montibus, cujus radix erat externe & interne fufca, feu ex rubro purpurafcens , ac dif- ficile difrumpi poterat, ac conteri , faporis acerri- mi, Odoris aromatici, nec amara, nec adftringens. Hancque cum Acoro putat effe fpeciem Iris lute , folia- que comparat cum illis Iris foetide , fed que funt viri- dor, & anguftiora, dicitque in Syria pro Iris fpe- cie haberi. Ex binis hifce memoratis Auctoribus concludo , cunétas Galangas in Europzis Pharmacopzis notas, & ufitatas, fi genuine fint, montanam effe Galange fpeciem, que ab illa Indie Orientális haud multum ifferc, que nori m ep +: p fique ECH exte» jores defquamentur nil fufcifuper eft. — . — - pe urid em , eft factitia radix Cyperi longi , uti Mat: tbiolis 1. c. id etiatn declarat: Que radices etiam ha- beantur pro Galanga, pro ejus charactere noto cum aromatica vi fimul adeffe debet amarities vellicans , ac pungens, inftar feminis Sinapios, quod primo fuo odore, ac fapore appetitum quodammodo excitat, ualem vim in nulla alia detexi aromatica radice. Ealangih porro non effe Acorum, Cyperum, vell- rim memoratus Matthiolus fatis. demonftrat, ad quem Lectorem ablego, Indice noftre radicis pergens dare defcriptionem. ` Dico itadue, minorem Galarigam, que hic in a> quofa India demonftratur, ac paulo fupra defcripta eft, genuinam majoris effe fpeciem, an vero una ea- demque fit, quam Garcias, aliique Auétores ex Sina petunt , atque ipfis Sinenfibus non Lavandon , uti Garcias vult, fed Lion Kiam vocatur , determinare nequeo, uti nec mihi conftat aliquid minoris Lanquas in Europam deferri, ac proinde vero fimile magis videtur, Galangam minorem , que in Pharmacopeis vulgo venditur, radicem effe ex Syria vel aliis maris mediterranei locis deductam. ` d e * Ipfi quoque Sinenfes diftin&ionen faciunt inter Ga. langam majorem, & Lion Kian, majorem enim vo» cant Njebio , dicuntque eandem , cum Lancquas habere formam , quod hic in India ipfis demonftratur, licet in ipforum patria hec radix parum fit nota, & raro in ufü, quod idem & in Japana. obtinet. Copiofe crefcit in altis; & preruptis infulis Paktia, & Lamtia, ante Sine oram fitis , inter provinciam Fockien, &in- fulas, Pifcadoris. . aec e Radix autem ifta debilior, ec dulcior erit noftra Indic, quz neque in cibis, neque in Medicina ad: hibetur, quum ipfis adbuc fit nimis acris , plebeji vero has petunt infulas , atqueinde longos , & magnos fecum ferunt caules, ex quorum ficcatis corticibus fila norunt nere, quí in ipforum navibus funt in u. Tom. P. Folia AMBOINSCH KRUYDBOEK. 143 Garzias lib. 1. Aromat. cap. 40. befchryft de Galan- ga minor aldus. Het is een welriekende wortel , de- welke uyt Sina berwaarts over, en verder na Poriugaal gevoerd werd. De Sinezen noemenze Lavandon, zyn plante waft tot de boogte van twee fpannen , maakt cen Struykje met bladeren, als Myrtus, een knoppige wortel, en waft van zelfs. Waar by deze Myrtüs-bladeren tan dan beeft, weet ik niet, immers de Sinezen verzekeren my, dat de gemee- ne Galanga in Sina dezelffte gedaante ‘beeft , gelyk ik ze bun in myn Tuyn toonde van bet voornoemde fatfoen , wiens bladeren zo veel gelykeniffe hebben met de Myrtus, als bet yfervaneen [pies , met een vifcb-fcbubbe , doch bet gewas van de regte kleene kenden zy niet, gelyk bier onder zal gezegt worden. _ Daarentegen Matthiolus in conmentar. over Dios fcorid. lib. 1. cap. 2. befchryft , met dezelffte merkteeken de Galangam minorem, te weten, een kleene: wortel; buyten en binnen uyt den purpuren ros, geknoopt met ve- le leden omgekromd , zo beet vanfmaakals Peper , of Gem- ber , datze in de keel, en tonge brand, van fubftantie , en form den Cyperus gelyk, wesbalven zy ook van veele voor Cyperus Babylonicus gebouden werd. Dat menze in Italien brenge, zo wel uyt Alkayr in Ægypten, als uyt Syrien. Maar de groote Galanga zy cen veel dikker SE ‚flapper van reuk, en fmaak , ook bleeker van co- eur. Lobelius befebryft een Galanga, die by voor de groo- te boud, van bem in Italien gezien, wverfch gebragt uyt bet gebergte van Syrien, wiens wortel was buyten, en binnen bruyn, of uyt den roden peersagtig , moeyelykom te breeken, en wryven, zeer fcberp van {maak , Jpetery- agtig van reuk, geenzints bitter, nog t'zamentrekkende. y maakt dezelve nevens den Acorus tot meedezoorten van gelen Iris, en de bladeren vergelykt by met die van Iris foetida , of wantluyze-kruyd , docbgroender , en fmalder, ook zegt by, dat menze in Syrien voor een zoorte van Is ris bield. Uyt deze twee laatfte aangebaalde Autheuren befluyt ik, dat alle de Galanga in de Europifche Apotbeeken bee kend (zoze ege nd een berg-zoorte van Galanga zy, van de Ooft-Indifche niet veel verfcbillende , dewelke zo bruyn niet werd; en go men de buytenfle vellekens afe oryft, dat er hier niets bruyns meer aan blyft, Maar de walfche is een geconterfeyte wortel van den Cyperus longus, gelyk Matthiolus loc. cit. ook aane awy/t. Men mag tonen wat wortelen men wil voor Gas langa, xo [lel ik tot een vaft merkteeken , dat ze by bare Jpeceryagtigbeyd moet bebben , een kittelende feberppigheyds gelyk Moftaard, die met baar eerfben reuk , en fmaak den appetyt eenigzints verwekke , diergelyke ik in geen ande. re fpeceryagtige wortelen gevonden bebbe. Dat ook de Galanga geen Acorus, Cyperus, nog Iris zy, beeft ges melde Matthiolus genoegzaam bewezen, waar been wy den Lezer wyzen, en gaan met onze Indiaanfche befcbryvin- ge voorts di 1 Ik SR dan, dat de kleene Galanga, die men bier in Water-Indién toond, en even bier boven befcbreven ftaat, een opregte medezoorte zy, doch of ze dezelffle zy met die eene , dewelke Garcias, en andere Autheuren uyt Sina Beie en de Sinezen zelfs niet Lavondon, gelyk Gars cias wil, maar Lion kian zoemen, en kan ik niet ver. zekeren , gelyk ik ook niet weet, dat iets van onze kleene Lancquas in Europa gebragt werd, dierbalven waar- Jchynlyker is , dat Galanga minor, die men in onze Apotheeken verkoopt, een wortel moet zyn uyt Syriem, of andere plaatzen van de Levant gebragt. weit. De Sinezen zelfs maken een onderfcheyd tuffchen de groote Galanga, en bare Lion kian, de groote noemen zy Njehio, en zeggen dat ze dezelfde fatfoen beeft-met bet Lancquas, dat zy bier in Indiën zien, boewelze in baar land weynig bekend , en van kleen gebruyk is; ge- lykze ook in Japan zal zyn. Ze waft veel op de booge , en [leyle Eylanden Paktia, en Lamtia, gelegen voor de Sineze kuft, tu[Jcben de Provintie Fockien , en de Eylane den Pifcadoris. De wortel zal wat flapper, en zoeter zyn dan onze In- diaanze , werd egter nog in de koft, nog in de Medicyne gebruykt , omdat ze bun luyden nog al te fcberpis, maar de flegte luyden varen na deze Eylanden, balen groote lange [lelen daar van, uyt wiens gedroogde fchor[fe zy e touw-werk te /pinnem, op bare fchepen gebruy- kelyk. zo T | De 146 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. IX: Folia minutim confciffia aliis admifcent oleribus, loco aromatis , ut ipforum fapor acrior reddatur, quz contrita quoque , & nafo admota fternutationem cauffant. Contra Lion Kian, quod pucamus effe Si- nenfium Galangam minorem , dicunt longe aliem effe plantam, multo humiliorem Galanga. Folia quodammodo fimilia funt illis Lanquas , fed funt multo breviora, acutiora, per longitudinem ftria- ta, coftis protuberantibus , uti hifce in terris eft folium involucrum, feu Daun Corra Corra, funt autem dimi- dio: breviora, vel uti in Europa folia Gentiane , & Hellebori albi. . > Siccate radices, quales ex Sina deferuntur?, in par- va confciffe funt fegmenta, vix digiti articulum lon- ge, minimum digitumcraffe, externe obfcure fufce, interne cinerez , in compreffos articulos diftincte , folide, dure, lente, & craflis, ex fibris compofita, faporis ferventis, & acris, ex Galanga ; & Pipere mixti, ita ut pro Gentianz fpecie haberi poffet. _ Optima defertur ex Sufluana, que glabrior, necita nodofa eft illa, que ex Queicheu, & Quangfi pro- venit; atque hee in farcinis Bataviam, ex Sina ad- vehitur, ubi talis farcina centum & viginti ponderum ad minimum pro quindecim inperiatibus venditur, & in Europam defertur; hec enim radix Sinenfi poe pulo magno eft in ufu, non tantum in exuftione po- tus Aráck; cui admifcetur, fed etiam ad plura alia Medicamenta, quod maxime miror, quum hec na- tio non multum ametacria, velalia medicamenta, ne quidem ipfum Lancquas. Abhibent illam fere , & admifcent cunctis medicamentis, adipforum vimacu- endam, et exaltandam , praefertim. conducit Cepha- lalgie ex frigore orte, adtenuat enim & fubtilem red- dit fanguinem, ita ut homines fint alacres, & vege- ti, acuitque ingenium , & feminis obftruéta aperit menftrua, > Nomen. Prima, feu magna fpecies Latine dicitur Galanga Major, Malaice Lanquas, inde noftrates ex lufu hanc vocant Belgice Lanck-was , quum planta fic folida , profundas agens radices, & diu vegetativa. Nomina Arabica funt Chalungan, Cbaulungan , Cha- walungan , & Cbaulengjan ; qua quatuor nomina Ara- bice fere unas easdemque habent literas, fed diver- fa punéta vocalia, ac proinde ex cujusvis arbitrio va- rie pronunciari poffunt, Apud Serapionem interpre: tatüm legitur Calungen , atque hinc orta funt nova Latina nomina Galanga, & alia corrupta vocabula Calvegiam , Calungen , Calungiam , & Charfendar. An- tiquis Grecis, & Latinis Scriptoribus incognita fuit, ac primum ab Arabibus detecta, quin haberetur pro Cypero Babylonico, quod difficultatem quoque includit. Javanice Lawos, Ternatice Galia[fa , Amboinice La- wafa, -Lacquas, & Lawas. = Minor fpecies Latine dicitur Galanga Minor; Ma- laice Lanquas Kitsjil, & Lancquas Tsjendana, ob pal- lidum radicis colorenr inftar Sandali. © Locus. Utreque Galange fpecies ubique in aquofa efcunt India, feu in Indie infulis usque in Sinam. Garcias dicit majorem fpeciem potiffimum crefcere in 3 & Java, credoque in iftis locis fponte provenire, uti Sinenfes narrant in Sina hoc obferva- fi; licet ab aliis intellexerim , Galangam majorem per totam veterem BS" & Zeylonam. raro inveniri, d i m. effe, immo fere ignota Major hec in Amboina, Banda, & Moluccis ubique fatis nota eft, fed. nulli- bi nifi in hortis plantata , ubi ex quovis radicis feg- mento propullulac, quod tuberculo ifto, feu: germi- cere potius in duro, &faxo- > & arenofa terra. è ne gaudet; fo folo, quam in tenu uum vetufti ftipites nimis profunde ad terram, atque omnes fimulexfeindantur „ ipforum radices quo- jue. pereunt, fed non prius, nifi poftquam ad latera ovos produxerint nodos, qui germina funt novarum plantarum. ` er $ . Minor fpecies in Amboina taro reperitur, atque a curiofis diligenter colitur. =. +. Ufus.. Galanga habetur fervida & ficca in tertio gradu, quod de ficca intelligendum eft , recens enim hic in India-nimis humida eft quam ut ficca in-ter- tio gradu haberi poflit, eftque radix aromatica , con- ducens ftomacho & inteftinis, ut concoctio promo- veatur, ipforumque vires corroborentur, unde varia De bladeren kleen gefneden doen xy onder ander moes. kruyd als fpecery , omeen fcberpe fmaak tegeven , dewel. ke ook gewreven, en voor de neus gebouden tot niezen verwekken, Daarentegen Lion Kian (bet welk wy voor de Sineze Galanga minor aanzien) zeggen zy een gebeel andere plante te zyn, veel lager van ftruyk ; dan de Gas langa. De bladeren gelyken wel eenigzints na die van Lag. qus» doch zyn veel korter , fpitzer, in de lengte ge- Streept, met uytfleekende ribben , gelyk bier te lande bet folium involucrum, of Daun Corra Corra, dog maar balf zo lang, of gelyk in Europa de bladeren van Gens tiana, en Helleborus albus. . pow De gedroogde wortels, zo als menze uyt Sina brengt, zyn in kleene ftukken gefneden, fchaars een lid van een vinger lang, een pinkdik, buyten donker bruyn, binnen graauw , in digte leden verdeeld, vaft, bard, taay, en grofdradig , van /maak beet, en fcberp, van Galanga, en Peper gemengd, zo dat menze voor een zoorte van Gentiana zoude mogen bouden. 2 De befte komt uyt Suffuan, dewelke evener, én min geleed is, dan die uyt Queicheu,s en Quang fi komt; De- ze werd met gebeele pickols tot Batavia , uyt Sina aange- bragt; daar mer. bet Pickol van hondert en twintig pond ten min[len voor vyftien Ryksdaalders , en ook na Èuro- pa vervoerd werd; want bet is een wortel by de Sineze natie in groot gebruyk, niet alleen in ^t branden onder den Arack te mengen, maar ook tot veele andere Medi- cynen, 't welk my wonder doet , daar die Natie van Jcberpe , en heete wortelen , zelfs van de Lanquas zo wei- nig boud. Zy gebruyken ze fcbier onder alle Medicamen- ten, om dezelve op te fcberpen , en bare kragten te ver- meerderen , inzonderbeyd is ze goed tegens Hoofdpyn, dat van koude komt, verdund, en maakt fubtiel bloed, dat de menfcben luftig , en ruftig werden, maakt fubtiel verfland ep brengt- de vrouwen weder de verftopte maändflonden. ` Sa FE An Naam. De eerfle, of groote zoorte biet in "t Latyn Galanga Major, in ’t Maleyts Lanquas, waar van de onze uyt de Klugt jn ’t Duyts Lanck- was maken, om dat het een vaft, diepwortelende, en lanklevende gewas We De Arabi/che namen zyn Chalungan , Chaülungan , Cha- walungan , en Chaulengjan, welke vier namen in 4 å- rabifch fcbier eenerley letters bebben , maar verfcheyde punta vocalia, en dierbalven na een ieders believes der: Jebeyden konnen. uytge/proken worden. By den overge: zetten Serapio flaat. Calungen , bier van zyn gekomen de nieuwe. We ege Galanga, en de andere bee dorve namen. Calvegiam , Calungen. Calungiam, en Charfendar. By de oude Griekze , SE Scry- ver is xe onbekend geweeft , en eerft door de Arabiers ge- openbaard , of men moeft ze bouden , als men zegt, voor Cyperus Babylonjcus, "7 welk mede zyn zwarig- heyd heeft. Op Favaans Lawos , op Ternataans Ga- liafla, in °t Amboins Lawafla, Lacquas, en Lawas, De kleene zoorte biet in't Latyn Galanga Minor; In °t Maleyts Languas Kitsjil, en Lancquas Tsjenda- na, na de bleeke coleur des wortels als Sandelhout. Plaats. Beyde de-zoorten van Galanga waffen over in Water-Indién, of de Indifche Eylanden, tot in Sina. Garcias zegt , dat de groote meeft waffen in Malabaar, en op Fava jen ik gelove „dat xe op die plaatzen. ook in t wild waffen, gelyk de Sinezen verbalen in Sina te ge- Jebieden y boewel ik van andere verftaan hebbe, dat de ‘groote Galanga door gebeel Oud- Indiën, en Ceylon , raar, en weynig te vinden, ja fchier onbekend zy, De groote is in Amboina, Banda, en-de Moluccos over al genoege zaam bekend, doch nieuwers dan im de boven geplant, — daar ze van een ieder ftukje van de wortel opkomt, al- ` waar een knop aan is , en ze waft liever in barde fteeni- ge grond , dan in een mul „of zandig aardryk. 1 | Air de oude fiokken te kort, en allegaar t'effens cl fneden worden’, zo gaan ook derzelve wortelen. uyt docb niet eerder , of zy bebben ter-zyden weder nieuwe knop- pen vorigexete, reise d 24-73 ` De kleene zoorte is in Amboina weynig te vinden, en werd by de posed ke H EN e LE > at. Gebruyk. De.Galanga werd voor beet en droog " den derden graad. gebouden , *t welk men van de CS verftaan moet , want de verfche bier in Indiën is | i vochtig , om droog in. den.derden graad te zyn. Ze is "n Speceryachtige wortel, de mage en bet ingewand eget Concoctie te bevorderen , en bare kragt te pani fi > ze ose VIIL Bock. IX Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. ingreditur condimenta ad adpetitum excitandum, in- que lidia magis in culina quam in Medicina adhibe- tur: Primo enim celebre Bocaffan, quod componi- tur ex carne quorundam conchilium in aceto macera- ta eo modo, quo Romani Garum fuum preparabant, fine hoc Lancquas componi nequit; Hunc in finem major potiffimum eligitur fpecies , atque ejus alba in- primis radix, que acetum non tam rubro inficit co- lore quam rubra, atque hinc a quibusdam vocatur Lancquas Bocaffan. Melius autem eft, quum minor, alba eligatur fpe- cies, que magis aromatica eft, nec acetum colorat, quum vero hec in Amboina, ubi potiffime prepara= tur Bocaflan , fufficienti copia conquiri nequeat , hinc alba major fpecies ad hunc adhibetur cibum; radix hec minutim confciffa aliis quoque admifcetur cibis, qui preparantur ad adpetitum excitandum. Malaba- renfes, uti Garzias teitatur , hanc exficcant , inque farinam contundunt , quz cum Calappi lympha , Jageri faccharo, &. Oryze farina in paftam praeparatur j ex ua placentas quasdam formant Appas dictas. Hisce ve- cuntur ad ftomachum corroborandum, quum fit de- bilis , ut & ad tormina abdominis tollenda , condu- cunt quoque cunctis matricis vitiis, & Ifchurië, fi- ve fit orta ex pituitofo vel. Nephritico humore, five ex flatibus, five ex caruncula in coilo vefice excre- ta, quumque has adfumpferint, fuperbibunt hauftu- lum debilis potus Arack, atque partibus genitalibus adplicant calefactum Nymphza folium: . Idem hi Malabarenfes hac magis utuntur radice in cibis, quam alii quivis Indi , quam tam carnibus quam pifcibus adcoquunt , atque etiam Lactuce ad: mifcent. Curant quoque hac radice tam oves quam boves, quum langueant. Ejus fruftulum ore mafti- catum bonum dat oris halitum, frigidosque ex ca- pite extrahit catharros, & cerebrum corroborat tam matticata, quam fuffimigii loco. adtraéta. Cum vino calefacto etiam adfumitur. contra quavis, abdominis tormina , & Colicam. ; Ae os In Europa optima éenfetur effe minor fpecies ex Italia & Hifpania deduéta, que denfa, gravis, ruffa, faporis acris eft ¿ & difficulter frangitur. Noftra ve- ro Indica minor, uti dictum fuit, non ruffa eft , fed pallida, ac potiflimum ad pr¶tionem Bocaffan adhibetur, uti bine majores fpecies ad cibum: Ha- rum rebra cum aceto aqua fübacto cocta, addita ma- trice radice Curcumz propinatur puerperis poft puer- perium , ut-matricis fanguis adtenuetur & expellatur; Quavisporro Galange Venerem excitant, fi cum de- bili potu. Arack mifceantur & propinentur, Cum Allii car pite in paftam contrita ‚fed hzc radix quintuplo majori dofi.adfir, ac parumper cum aceto ebullita , Herpeti inlinitur prorepenti, quod extremum ejus remedium eft, fi mitius refpuat, cacaros enim enecat fub cute prorepentes , malum augentes & extendentes , ac dein porro exficcatur, E cere RN Flores.a. quibusdam crudi eduntur cum Bocaffan; vel cum aliis herbis aceto condiuntur inftar Atsjaer, ; In Ternata hanc radicem vulgari infundunt cerevi- æ faccharatz., quam fimul coquunt ; quem potum „vocant, quique facile inebriat. ` Cum aceto contrita, & inftar pulticulz inlinita ma- culas tollit. varosque cutis, fed qua fimul desquama- tur, aee peram ficcata , & cum ungue digiti vel cultello abraía, ita ut fubtiles quaedam. ejus partes in nafum ‚advolent , fternutationem ftatim excitat fine 'ellicatione* vel: acrimonia : multo melius quam per | -Tabaci „immo, fi alicujus nafus per iftum "n. nimis fit obítruétus, ut per fternutationem jequeat , licet iftum adtrahat pulverem, rap- - aliquoties fubolfaciat radicem, que ftatim li & cerebrum aperiet. Tabula Sexagefima "Tertia Calangam exhibet majorem. cum ejus radice a majore for- . ma expreffa , b ejus fos eft , & c frudus. d minoris fpeciei radicem reprefentat. Quarum Synonyma & aucto- res adlegavi in Thef. Zeyl. ‘P. 102. Tom. V. CAPUT 147 zonderbeid toegeeygend; wesbalven zy tot verfcheide fou- cen gebruykt werd om den appetyt te werwekkens .en ze beef in Indiën meer gebruyk im de keuken , dan in de Medicyne : Want voor eerft bet vermaarde Bocaffan, ge- maakt van bet ulee/ch eeniger febulpjes in azyn gelegt , op de manier als de Romeinen baar Garum maakten , kan zonder Lancquas niet toebereyd worden,‘ Hier toe neemt men meeft de groote zoorte , en daar van bet witte pe- Nacht, bet welk den azyn zoo zeer rood niet werft als bet roode , en daarom van zommige Lancquas Bocaffan ge- naamt werd. torts Noch beter doed men, als men de kleene witte Zoorté neemt , die fpeceryachtiger is , en den azyn gantfcb niet verft , doch om dat men die in Amboina „daar bet meefte Bocaffan gemaakt werd, in geen quantiteyt bekomen kan, zoo bebelpt men zich met de groote witte zoortt. De wortel kleen gefneden ,. werd. noch onder eenige andere koften gebruykt , die men maakt ‘om eenigen appetyt te ver- wekken. De Malabaren, zoo Garzias zegt, drogen: en Stotenze tot meel ,'t welk met Calappus-melk 5: Fäger-zuy- ker, en wat Rys-meel tot een deeg gemengd werd ‚waar uyt zy zekere koekskens maken , Apas genaamt. ` Deze nuttigen zy om de mage te verfterken, als dezelve ver- Jwakt is, ook om bet krimpzel des buyks te verdryven. Zy zyn ook goed voor alle gebreken der lyf moeder , en droppel-piffen , bet zy dezelve veroorzaakt is uyt een fly- merig of gravelig bumeur, of uyt winden , of uyt eenig wleefch in den bals der blaze aangewafJen; maar als xy die genuttigd bebben, zoo drinken zy een zoopje flappen Arack daar op, en op de fcbamele leden leggen zy een warm paun blad van Nymphæa. E Dezelfde Malabaren gebruyken bet meer in bare koft dan andere Indianen, zoo wel by vifch ‘als vleefch koken- de, insgelyks: onder Salade mengende. ` Zy genezen ook baar kleen en groot Vee daar mede , als bet zelve wat Jebord. Een ftukje in de mond geknouwd , maakt een goe- de aa[Jem., trekt de koude fluymen uyt bet hooft , en vef- flerkt de ber(fenen , xoo geknowwd als gerooken. Met war. me wyn werd bet ook ingenomen tegens allerbande buyk- pyn en Colyk.. Weeer "s men voor de befte de kleene Galanga uyt. Italien: en Spanjen gebragt, zynde digt , fwaar ,ros, pe van E Lom eg e Onze oft-Indifche kleene , als gezegt werd, is niet ros, maar befierft bleek, en: werd meeft tot bet maken van Bocaf- Jan gebruykt , gelyk de twee groote zoorten in de koft. De groote roode met gewaterden azyn, en de moer-wor- tel van Curcuma. gekookt, geeft men de Kraamvrouwen na bet baren te drinken, om bet moeder-bloed te verdun- nen, en af te zetten. Allerbande Galariga verwekt ook de Venus luft, als men ze met flappen Arack of knyp mengd , en drinkt, Met een booft-knoflook tot een pap gewreven , doch de Galanga moet vier. of vyfmaal meer z;yn , en: een weinig met azyn opgekookt , fmeerd men op de omloop of Herpes, die im en om zig vreet, zynde dit wel bet uyterfte remedie, als by na geen zagter luyfteren wil, want bet byt de _ feeren dood, dewelke onder de buyd kruypen , en den omloop voortzetten , bem voorts. opdrogende. De bloemen. werden van zommige ook raauw gegeten met Boca[Jan; of andere groente ingeleyd , gelyk Atsjaer. In Ternaten doen zy deze wortel in gemeen zuyker- bier „en laten:dat met malkander brouwen , welken drank zy Kilang noemen, en die Wakker dronken maakt. Met azyn gewreven, en als een pap opgeftreken, ver- dryft de plekken en andere: fproeten des bwyds , maar bet vel gaat met eenen af. De wortel een weinig gedroogd, daar na gefebraapt met een nagel van een vinger , of met een mesje, en daar aan gerooken, dat "er eenige fubtiele deeltjes; in de meuze opvaren, verwekt terftond tot mie- zen , zonder byten of fcherpigbeid , beter als enig Poloyt of fnuyf-tabak ; ja als iemands. neus door al te veel Pol- vyt verftopt is, dat by niet meer niezen kan, boe veel by ook fnuyve , die zal zomtyds aan deze gefcbrapte wora tel rieken, dewelke bem terftond de De AN openen zal. | De drie- en feftig fie Plaat Vertoont de groote zoort van Galanga, met deszelfs wortel a in ’t.groot verbeeldt, en A wvit aan de bloem, em e. de vrucht. De Lett. d vertoont de wortel van de Heyne zoor; welkers benamingen en Schryvers ik heb aange- aalt in myn Tbefaur. Zeylan. pag. 102. T2 X. 148 CAPUT DECIMUM Lampujum. _ Lampujang. Æc planta adeo fimilis eft Galange tam forma I | quam modo crefcendi, ut minor ejus cenfere- tur fpecies, nifi in precedente capite alia de- fcripta effet, que pro vero Galanga minore habenda eft; fapore autem & viribus quam maxime ab ea differt. Dividitür quoque in majorem & minorem fpe- ciem, majorque iterum diftingui poffet in domefticam & filveftrem , differentia autem adeo parva eft , ut fub una forma utrasque defcribam. er Primo Lampujum majus & vulgare fimiles emittit caules-ac folia inftar Galange, illi autem non ultra quatuor & quinque, ac filveftris fex pedes alti funt, nec tot ftolones ex una propullulant radice, qui pla- niores fünt, & ab utraque parte dorfo notati. Folia cum illis Galangz conveniunt, fed funt bree viora & anguftiora, magisque adunata, nec tota ex- -plicata, fed finuofa, & deorfum complicata, uti illa -Galange furfum inflexa funt. Per ordines quoque locantur alternatos, non vero obpofitos, uno extre- mo convoluto inftar ftili. Stolones ex radice propul- lulant nodofa, que inítar Cepz radicis pellicula ob- tegitur ex rubro purpurea. Radix haud multo minor eft illa Galange , non au- tem tam folida nec adeo fibrofa , ad majus Zingiber magis adcedens, in fimiles quoque nodos feu articu- los diftin@a, craffas reétasque emittens fibrillas, e quibus certis in locis parvae quafi & albe dependent glandule inftar minorum Olivarum, terre infixe, que externe pallide feu albidz funt fine-ulla rubedi- . ne, excepto prope bulbulos; interne pallide citrini co- -loris, paulo tamen intenfioris coloris quam recentis Zingiberis, ficcata vero radix albior eft, ` - »Sapor odorque differt ab eh cid odor enim ex aromatico fortis eft, faporque ex Zingiberino amarus fine multa acredine, Flores producit neutiquam more Galangz vel alia- rum plantarum , fed aliquid peculiare habet, quod in quibusdam fubfequentibus itidem obfervatur plantis, -ex radice enim peculiarem [producit caulem, atque .huic peculiaris infidet florum forma, acutam referens -clavam; qua Mec — generali no- mine vocamus opbytum , uti ociftus dicitur , qui -fab Cifto eh Ze ? deem » y m Hypophytum itaque fub Lampujang crefcens fpitha- mz vel pedis altitudinem habet, ejusque clava quin- que fexve transverfales digitos longa, binos pollices craffa ; rotunda „ab utraque parte acuminata „ex mul- tis magnis compofita fquamis, quz per maturitatem rubent inftar cocti Cancri „totaque clava e longinquo sclaufam refert Tulipam. Inter hasce fquamas flores ex- «crefcunt,acutam referentes galeam, albam & flaccidam. Flos ipfe ex tribus conftat petalis externis, quorum fupremum inftar corniculi fupra florem incurvatur, bina inferiora convoluta funt, cymbam quafi forman- tig] REUS : Bit y ^"Intus quatuor minora locantur petala , molliora, magis lutea „& rugofiora , bina nempe ad latera, bina- que alia inferiora extenfa cum corniculo incurvo in- termedio.. Horum florum unus alterve fimul excre- fcit, ac quovis die alii iterum, qui unicum tantum perdurant diem ,-ac tandem. marcefcunt cum tota clava , nulla formantes femina. S ef Hypopbytum hoc in filveftri fpecie facilius proger- minat, ex plantata vero rarius, prout radix raro vel fepius exfoditur, que non tam ample extenditur illa 'Galangz , neque transverfaliter fed perpendiculariter; feu-parum oblique in terram penetrat. ` Secundo Lampujum minus. Malaice jang Wan= gi, non ultra binorum pedum altitudinem excrefcit, modo crefcendi cum priore conveniens, excepro quod folia breviora & latiora fint. Raro: Hypopbytum pro- ducit. Radix eft uti precedentis , externe pallidis 'obducta pelliculis, & in articulos diftin&ta, interne fiüvefcens, ' majori Zingiberi adeo fimilis , ut inperiti coqui ejus radicem in foro pro Zingibere emerent fapor vero maxime differt. Tn Odor HERBARII AMBOINENSIS “Liber VIILcp.X; X, H-0O:O F.D S PUR; De groote Lampujang-P lant, Eze plante gelykt de Galanga in wasdom en gee D daante zoo wel, dat men Ze voor de kleene zonde bouden , 200 er in "t voorgaande Capittel geen an. der befchreven was, die men voor de eygentlyke kleene Galanga moet bouden, doch aan {maak en kracht verfebild ze daar af merkelyk, Ze is mede verdeeld in groote en kleene. De groote zoude men weder verdelen kunnen in tamme en wilde, doch bet onderfcheid is zoo kleyn, dat ik ze onder een gedaante befchryven zal, I. De groote gemeene Lampujum /chiet met diergelyke fielen en bladeren op, gelyk de Galanga , doch deze zyn niet boven 4 en 5, en de wilde 6 voeten hoog , en daar fiaan zoo veele flammen niet uyt eene wortel, zyn wat platter, en bebben te weerzyden een rugge. De bladeren gelyken mede die van ebe dui 2yn korter en fmalder , dichter by een gevoegd , niet ter degen uitgebreyd , maar bochtig „en wat neerwaarts gevouwen, gelyk die van Galanga, opwaards. Zy flaan mede in ryen verwiffeld ‚doch niet regt tegen malkander ‚met een . vooruyt alleen t'zagemengerold, als een priem. De fielen komen voort uyt de wortel „met een bol of als een ajuyn; bekleed met een purper-rood velleken. De wortel is niet veel kleender dan de Galanga, zoo vaft en dradig niet, de groote Gember gelyker , mede zoo in leden verdeeld, en met dikke regte Vazelingen, daar aan men bier en daar witte klieren ziet bangen , als kles ne Olyven in de grond vaft , van buyten zyn zy bleek of witachtig , zonder andere rodigbeid dan by de bollen; van binnen licht of citroen-geel , effen, wat boger van coleur dan verfebe Gember , doch de gedroogde is witter. De fmdak en reuk is op zig zelven verfebillende van alle beyde , want den rèuk is uyt den Aromatiequen Sterk, de fmaak uyt den Gemberachtigen bitter , zonder groote fcberpigbeid. ` Zyne bloemen draagd bet geenzints op de manier vam Galanga of andere planten , maar "t maakt daar mede iets bezonders, "t welk bem veel van de volgende gewal- Jen nadoen , uyt de wortel voortbrengende een byzondere sfteel y en daar op mede een byzonder fatzoen van bloeyzel, gelykende een Ditze kölve, waar mede men foldeerd. ‘Dit ege? “anemia wy met een generalen naam Hypophy- tum of onderwas „gelyk men Hypofiftis noemd ;’t geene onder de Ciftus waft. ; v - Het onderwas dan won Lampujang is een fpan of een voet boog ; en daar vam de kolwe 5 a 6 dwersvingers lank, 2 duymen dik, rond , onder en boven toege/pitft , gemaakt uyt weele groote febubben, die in baar rypbeid rood werden, als eem gekookte Kreeft , en de gebele kolve gelykt als dan ban verre een ongeopende Tulpe: tuf- Jeben deze fcbubben komen de bloemen voor den dag, een . Jpits belmken gelykende, wit, en flap. Ze beftaat uyt 3 uytwendige blaadjes , waar van bet bovenfte als een boorntje over de bloem gekromd ftaat „de 2 onder[te zm Uzamen gevouwen , en maken een fcbuytje. d = — Binnen flaan 4 kleender y weker , geelder ‚en rimpelig, te weten 2 ter zyden, en de 2 onderfte uytgebreyd met een krom: wit boorntje im de midden. Wan deze bloemen komen maar een of 2 teffens woort’, en alle dagen nieuwe, die maar eenen Ix duuren , en ten laatften verwerken met den gebelen kolf , zonder eenig zaad te formeren. ~~ BEREIT “Dit Hypophytum 4omt aan ee Ca lichter voort, maar aan bet geplante zelden, na dat men de wore tel zelden of dikwils uytgraaft , dewelke zich zoo ver nit verfpreyd gelyk de = nga, ook puo eae regt op en neer , of wat febuyns in de aarde faste = == 2. Bae ie Minus. Maleyts Lämpujang Wangi» werd niet boven 2 voeten boog , aan wasdom bet voorige gelyk » bebalven dat de bladeren korter en breder zyn yn Hypophytum komt zelden door den dag. De wor- tel is als aan *t woorige, van buiten met bleeke vellekens bekleed, en in leden verdeeld , binnen bleek-geel , de groote Gember zoo gelyk, dat- de onervarene Koks op de markt dezelve voor Gember kopen, doch de Jmaak verfebild » veel, a ER De y VIII Boek. X Hooff. Odor ejus fortis quoque eft, fed gratior quam in priore, ad recentem adcedens Oryzam , Wangi Ma- laienfibus dictam , ipfisque jucundam , faporis acrioris & amarioris , quam in majore fpecie, ac proin efficaci- or eft. Nomen. Latine Lampujum Majus & Minus. Malai- ce Lompujang Befaar ‚prima fpecies, Lampujang Kits- jil, & ampujang Wangi, altera fpecies. "l'ernatice Leca Leca. Macaflarice Lampuin. Baleyice Gamongan. Amboinice Siawaro & Siawabo. ` Hocce Lampujum haud male cenferi poteft Silveftris Zedoarie fpecies , feu Zerubet , Perfis Zeruba, & Malabaris Sua feu Cua in Guzeratta, Decana, & Canara Cachoraa di&a , uti videndum eft apud Garziam libr. 1. Aromat. cap. 43. no- men hoc Cua cum Amboinenfi Sia Wako fatis conve- nit. Dicitque quosdam in Goa illud quoque filveftre Zingiber vocare, comperi autem, Malabarenfes Kua vocare fubfequens Tommon Puti cap. 17. defcriptum , hoc vero Lampujum vocant Matta Minjil , quod fil veftre denotat Zingiber, Ex Arabibus fcriptoribus Avicenna & Serapione , uti Garzias. recte monet, nil certi determinari poteft de Zedoaria & Zerumbet , dum illi nunquam totam vi- derint plantam, fed folummodo radicem ex India ad- latam , neutiquam vero ex Sina, Sinenfibus enim igno- tum elt Lampujum, immo vix utrasque hi norunt Ga- langas; Neutiquam tamen adfirmare volo, reg veram efTe Zedoariam , que Belgis vulgo Block Zedoar, & Arabibus Geyduar vocatur, hujus autem determi- nationem differam. Dott. Paulus Hermannus , Zingi- ber fuum filveftre in Zeylana crefcens Cinghalenfi vocat lingua Walkuguri, ac pro Zerumbet habet. Locus. Lampujum , fi fit juxta Garziam Cua „crefcit * in Decana & Malabara copiofe tam in filvis quam in hortis , ficcataque defertur Ormum, Perfiam , & A- rabiam, atque inde per Alexandriam Venetias. No- tum eft a Java per Celebem usque in Moluccas, & cunctas Orientales infulas, minor autem ejus fpecies non adeo frequens eft; atque in Amboinam delata eft ex Java. reat E ` Ufus. Hxc radix id Medicina, heutiquam vero id culina adhibetur, exceptis teneris ejus foliis, que in- ftar oleris in ufu funt. T'eneri quoque caules ab invo- Jueris denudati, parumque contufi pifcibus quoque adcoquuntur & eduntur. Sic quoque recentes radices in fruíta confciffe aceto & muria Condiuntur cum a- lio Afsjar, hoc autem plurimum peragitur a Malaien- fibus & Macaffarenfibus, qui aliquid amari in Atsjaar defiderant, In re porro Medica mihi non conftat ab incolis adhiberi Contra venena vel morfus venenato- rum animalium , fed cum Hingis, Curcuma, & mi- nore Zingibere conteritur vel mafticatur, & abdo- mini adfpergitur contra abdominis tormina & dolores tam in adultis quam pueris... Contra eadem quoque vitia conteritur, vel aque incoquitur, & propinatur. In certo fcopulo prope fluvium Batu. Gantong hanc inveni radicem in fiffuris rupis crefcentem cum plurimis nodis & tuberculis fine ullis cauliculis, vel foliatura, nullis ipfi adftantibus herbis , rupis enim inaqualocabatur _ , Credidi Amboinenfem quendam radicis fruftulum fiffurz inpofuiffe , quod ibi multiplicatum eft, & antea forfitan caules produxerat. Lampujum enim, ac præ- fertim minor ejus fpecies hanc habet naturam , quod, fi excreverit, cun&tos fere fuos demittat caules , ita ut vix dignofci poffit , ubinam crefcat, dein vero no- vos iterum emittit caules teneraque folia. … Miram mihi narrarunt Macaffarenfes Lampuji qua- E oca minoris fpeciei, licet hec planta natura fu veneno refiftat, quam maxime tamen pe- riculofa eft, & noxia iis, qui a Maccaffarenfium toxico femel vulnerati vel infecti fuere, quam primum enim Lampujum-affumant, locus quondam vulneratus in- cipit dolere atque æftuari , licet a multis annis vulnus fuerit infidum, & jam penitus curatum. Sic quoque toxicum hoc deleterium per hanc exaltatur radicem, fi ipfi admifceatur, quum & ingentes excitet bullas, & efferveícat quafi, uti id fupra libro 3. cap. cap. 44. in- Duimus, quam artem Macaflarenfium magnates tån- quam arcanum celant ad. venenuni hoc preparandum. Mala- AMBOINSCH KRUYDBOEK. ` t49 De reuk is mede flerk, doch aangenamer dan aan ^t voorige, na verfche Ryjt trekkende , by de Maleyers Wangi genaamt , en voor aangenaam gebouden , van Jmaak [cberper ; en bitterder dan de groote 5 en daarom kragtiger. Naam. In ’t Latyn Lampujum Majus & Minus: Op Maleyts Lampujang Befaar , de eerfte zoorte , Lam- pujang Kitsjil „en Lampujang Wangi , de ade zóorte. Ter- nataanfch Leca Leca. Maccaffaars Lampuin. Baleyts Gamongan. Amboinfch Siawaro en Siawaho: Men mag deze Lampujang niet qualyk bouden voor een mede-zoorte van Zedoaria Silveftris, of voor bet Zerumbet ; by de Perfianen Zeruba, en by de Malabaren Sua of Cua in Guzeratten, Decan, en Canara Cachoraa genaamt , ge- lyk te zien is by Garzias aromat. lib. 1. cap. 43. welke naam Cua met bet Amboinfche Sia Waho wel overeen« komt. En by zegt , dat ze zommige te Goa ook wilde Gember noemen ‚doch ik bevinde , dat de Malabaren Kua noemen de volgende Tommon Puti, cap. 17. en dit Lame. pujang noemen zy Matta Mingil, bet welk zoude wilde Gember beduyden. ; Uyt de Arabifche Schryvers Avicenna en Serapio; kan men, gelyk Garzias wel zegt, geen regt befebeid hebben van Zedoaria en Zerumbet, dewyl zy luyden novit de gebeele plante, maar alleen de wortelen gezien bebben uit Indien aangebragt, en niet uit Sina , want de Sinezen kennen de Lampujang niet, ja qualyk genoeg de beyde Galangas. Nochtans wil ik albier niet dryoen, dat Lampujang de regte Zedoaria zy, die men in ’t gemeen Block Zedoar , in 't Mrabifcb Alda noemd , maar deszelfs onderzoekinge uitftellen, Doctor Paulus Hermar « nus, noemd E wilde. Gember op Ceylon groeyende in t Cingalees Walkuguri, em boud bet mede voor. Zerum» et. SS Plaats. De Lampujang (zoo bet de Cua is, ).na Gar zias zeggen, waft in Decan en Malabaar , zoowel me; menigte in * wild als in de Hoven geplant; en de ge droogde werd vervoerd na Ormus , Perfien en Arabien, en van daar over Alexandrien na Venetien. Ze is be- kend van Fava door Celebes tot in de Moluccos yen alle” Oofterfebe Eylanden , mdar de kleene zoorte vind men zoo veel niet, en is in Amboina gebragt uit Fava. ` - Gebruyk. Deze wortel pe? tot de Medicynen gt. bruykt, en niet tot de koft , bebalven de jonge bladeren, die men tot Moeskruyd gebruykt. De teere Delen van de buyten[le omwinzels berooft , en een weinig gekneuft, werden ook by vi[Jcben gekookt en gegeten, Zoo werden ook de verfche wortelen in flukken ge/neden, en in azyn en pekel gelegt onder ander Atsjar, doch dit doen meeft de Maleyers en MaccafJaren ‚die gaarn wat bitter by den Atsjar bebben. Voorts in de Medicynen weet ik hiet; dat ze van de Inlanders gebruykt werd tegens fenyn of beten van fenynige Gedierten „maar wel met Bangle, Curcuma, en kleene Gember, werd ze gewreven of geknouwd, en op de buyk gefproeyd tegens buykpyn en krimpzel , zoo aan oude als jonge kinders. Tegens dezelfde gebreken werd het ook gewreven of in water gekookt en i B Op zekere Klip by de Renier Batu Groene „ bebben wy deze wortel gevonden in de kloven van de Klip ge- waffen, met veele knobbelen y zonder flelen , bladeren , of eenige groente daar omtrent, want de Klip flond in 't water, - Wy fuftineerden, dat eenige Amboinezen aldaar we- zende, een flukje vam de wortel mi[fcbien vergeten , of al willens daar in gefteken bebben , bet welk zig alzoo verè menigouldigd , en miJcbien te vooren. flelen gedragen beeft : want de Lampujang , inzonderheid de kleene zoorte, beeft die natuure , dat ze oud geworden, dikwils alle de Beien verlieze , en men qualyk bekennen kan, waar ze ftaat, maar daat na weder Delen en jonge bladeren voortbrengt. Een wonderlyke eygenfchap bebben my de MacafJaren geleerd van. de Lampujang , inzonderbeid de kleene zoor- te, boewel deze plante de kragt van zig zelfs hebbe bet fenyn te wederflaan , nogtans ten boog[len zorgelyk en Jebadelyk zy die geene, die eens met de Macaffaar/che vea nynige Jfpatten gequetft zyn,want zoo dra zy de Lampu- jang nuttigen , zoo begind de plaats „daar zy getroffen zyn, op t nieuw zeer te doen, en te woeden, ab is bet veele aren te vooren gefchied „en de wonde ten vollen genezen. o werd ook bet fpattegift met den zap van deze wortel levend gemaakt, als men bet daar onder roerd , wanneer het oe begind te koken, gelyk wy boven lib. 3. Cap» 44. gezegt bebben , een kunft die de Macaffaar/che Groote onder baar fecreet bouden , om dit venyn te temperen. X 5 Het 55: HERBARIT AMBO Malabarenfium Cua convenit cum Arabico Sud, quod Cyperum denotat, optime enim Cyperum refert, cum quo Diofcorides Zingiber fuum comparat ,. non autem intelligendus eft Cyperus rotundus fed longus. Tabula. Sexagefima Quarta Ad Figur. Primam Lampujum exhibet majus, cum Hypo- phyto florente A, ac binis aliis nondum apertis Hypophyti conis. BB. + T Figura Secunda Lampujum denotat filve/tre minus. e NES E Rs Vi A TIO: Lampujum hoc majus filveftris Zingiberis fpeciem effe; fiulla ratione dubitandum eft; an vero idem fit cum Zerum- beth Arabum; vel cum Zedoaria nemo facile determinabit , immo ne ipfe Hermannus, qui Zingiber. faum vivum vidit, & omnibus'in partibus adcurate examinare potuit, alicui A- rabum plante adíignare aufus fuit, quum hi in defcribendis fuis plantis ;. & medicamentis fimplicibus defignandis adeo fint breves ; & inter fefe quam maxime diffentientes , ut nil certi determinari: poffit 5. Hermanni autem defcriptio Z/ngi-, keris in H. L. B. p. 638. & feq. Cum illa Rumpan faris convenit, uti & Zingiberis Figura, que cum noftra com- retur, ut. & illa, que Tbefaur. nofter Zey/an. p. 234. ha- E producta ex Grimmii Labor. Ceyl. p. 119. &c. " Notandim porro eft, Aypophytum*Rumeuit veri mihi videntur effe Zampuji flores, omnes enim fere radices. he aromatiée tali modo e radice fiiam proferunt fruétificatio- nem, utiid patet in Curcuma, & Zingibere Hermanni: quod & idem! teftatur. Sam. Dale in Pharmacy p.276.ubi dicit: 5», Simili omnino ‘fructificatione: gaudent. Bengala Indorum ,. Cardamomum majus & minus; Coftus Arabicus, utra- ime -Galanga , Zedoaria , Zerumbet , Zingiber &c. quod de omnibustamen non verum eft, uti id patet ex Galan- ga fupra delineata, ac fubfequenti planta. INENSIS Libr VIe RU — Het Malabaarfche Cua komt overeen met het Arabifche Sud, ’t welk beduyd Cyperus, want ze gelykt zeer weh na den Cyperus , waar mede Diofcorides zyn Gember. vergelykt, waar door men geenzints verftaan moet Cy- perum rotundum maar longum. De vier: en feftig fie Plaat Vertoont in de eerffe Figuur de groote Lampujang plant, met het Z/oeyende onderwas A. en twee andere nog niet geopens de Kegels BB. van het zelve onderwas. De rweede Figuur wyft aan de kleine wilde Lampujang: AANMERKING. + Dat dit groote Lampujang een zoort zy van de wilde Gember , behoeft in geen twyffel getrokken te worden: dog of het zy het zelfde met de Zerumberh der Arabiers, of met de Zedoaria, kan niemant ligt bepaalen; jaa de vèr- maarde Herman , die zy. Gemiber levendig gezien, -en in al zyn deelen naauwkeurig heeft kunnen onderzoeken ; durft het aan geen plant der Arabifche Schryvers toevoegen, wy E deze in het befchryven der Planten, en het.ontvouwen def - Simplicia zo kort, en onder malkander zoo zeer verfchillen= … — de zyn, dat men niets zekers kan bepaalen. Doch de be: fchryving van de Gember door Herman in de H. L. Bate | p: 638. en de volgende, gedaan, als mede de afbeelding yad e de Gember, komt genoeg met die van RUMPHIU'’s ver | een, welke met elkander kunnen vergeleken werden, als mede dat geene, het welk onze The/aur. Zeylan. p. 234. heeft uyt het Zeylonfche Zaborar. van Grimmius p. 119. &c. Verders-“moet men- aanmerken , dat het onderwas van Rumpuius, de waare bloemen fchynen te zyn van de Lam- * pujenz , want byna al diergelyke fpeceryachtige. wortels, brengen uit haare: wortels hun -bloemen voort, gelyk: dit blykt in de Curcuma en.Gember van Herman. Het zelfde — getuygt ook Samuel Dale in: zyn Pharmacop. p. 276. al- | waar hy zegt: ,, Op gelyke. wyze brengen hun bloemen ' » en vruchten te vooríchyn de Bengala der Indianen, d » gtoote en kleyne Cardamom, de Coftus BEE » de Galangaas de Zedoaria, Zerumbeth ; Gember & dog dat dit in alle niet waar is, blykt.uyt de boven de afgefchetfte Galanga, en de volgende plant. & - c Utang Kitsjil. gc filveftris Lampuji fpecies eft multo minor | | precedenti, nec ultra binas fpithamas alta ; . quatuor vel quinque emittens caules roturidos; ennam Craffos, füperne planos feu parum comprel- Os, per binos quafi fulcos, inferius autem paulo fu- ta: radicem unum. alterumve formant finum genicu- Etage: Hisce folia infident alternata, illis Lap- puji quodammodo fimilia, fed multo minora , & in apicem acutum eXcurrentia ; quatuor pollices longa, binos lata digitos, tenuia, flaccida, ac deorfüm- com- NS , obliquis admodum '& fübtilibus donata co- is, que in fuperiore protüberant parte , uti nervus medius inferne , fuperne flavefcentia , inferne mollia, ach lanuginofa effent, `" en o, quies DAG : Hujus radices nullo modo cum illis Lampaji con: veniunt, fed conftant ex brevibus , craffis , & albis fibrillis , EE Ae ortüm ducunt ex tenui ac transverfali prorepente radice, qua fub:cau- jarum nodófa eft, fine ulla acrimonia vel amaris Abos, arum nodó| je Re paucum P : ` Quivis cáulis in vertice | lüm, ex multis tenuibus, & pallide virehtibus folio- lis & pellicülis compofitum , inter quas fructus excre- fcunt, qui fünt pallide cinerea feu gilva granula , fi- lis precedentibus, floribus, muito minora mini- COSE eS L;ampuji habet fapo- ne ulhs c : : mo Cardamomi femine, non trigona, fed’ rotunda, ac fuperne acuminata, externe parum rugofà & granu- lofa, interne alba & fuccofa. yz Ne L - Ipforum CAPUT UNDECIMUM. Lampujum fioefereminus, Lampujang gérit acuminatum capita- XL HOOFDSTUK, ~ ` De kleene wilde Lampujang. — x It is een wilde zóorte van de Lampujang’, veel Zi gies D kleender van gewas dan de regte , niet boven 2 > Jpannen boog wordende, met 4 of 5 ronde fielen - omtrent een fchaft dik, boven wat plat of gedrukt; in 2 ruggens, en beneden kort boven’ de DOPE y met een of 2 bogten als knien. Daar aan flaam de- bladeren met beurten tegens: malkander , die van Lampujang eenigoints gelyk, doch «eel kleender , en met een merkelyke fpem vier duymen lank, twee vingers breed , dun, flap, en neerwaarts gevouwen, met zeer fchuynze en fyne adem rens dewelke aan de bovenzyde uytpuylen ,gelyk de mide ` delzenuwe beneden, licht of geel-groen van boven; beneden zagt, als of zy wolachtig waren. De wortelen gelyken geenzints naar Lampujang maar beflaan meeft. uyt korte, dikke , en ‘witte Vazelingen, , die neerwaarts gaan, en aanvangen’ van! éen dunne . dwerskruypende eg: , die onder de flelen «vat. geknoopt | is, zonder Jeberpigbeid of bitterbeid , flegts een «omg. | na Lampujang fmakende, ` TEE ~ Jeder ftéel brengt op zyn top voort een toege/pit/t deken, En dunhé en ligt-groene blaadjes en vellet jes gemaakt, waar tuffeben voortkomen de vruchten » zjnde hebt-graauwe of vaale korls y zóndér pa, Curs gaand bloeyzel , noch kleender dan bet allerkleenfte Car demom , niet driekantig maar rond y! en‘ boven toegejs. van buyten wat ruyg en korlig , dan binnen wit om zappig. pe Rog GU MD Eu eit De De Zed. LXIV. VIII Bock. XL Hooft/. Ipforum fapor dulcis eft feu aromaticus, ad illum Lampuji adcedens, unde & cruda edi poflunt. Ca- iculum iftud ultra pollicis altitudinem excrefcit , ean- demque habet latitudinem , continetque decem vel duodecim granula ; in cellulis Taxe locáta , unde & matura facile decidunt , & terram tangentia novas producunt plantulas. Nomen: Latine Lampujum filveftre minus. Malaice Lampujang Utan Kitsjil , Alea Utan. Vulgo etiam Cardamomum Amboinenfe vocatur ob fructuum fimili- tudinem. Amboinice Zonelau & Wonelau minus, hi autem nos jam fequuntur, vocantque Cardamom U- tan. Locus. Sponte crefcit in vallibus, & fluminum ripis fub arbufculis , item quam maxime luxuriofe in Sa- gus filvis, per totum fere annum fructus & folia ge- rens: Per officula feu granula in hortis quoque pro- pagari poteft, qua fata brevi excreícunt, & maxime multiplicantur. U/us. Hec planta minime aromatica feu acris eft omnium precedentium & fubfequentium. radicum ; unde & temperatam habet qualitatem: Cruda ejus granula cum Siri Pinanga matticata, vel contrita, & cum quodam jure adfumpta ; ventriculum corrobo- rant, ac proftratum reftituunt adpetitum , fi quis ex quodam reconvalefcat morbo ; nec calidiora ftoma- chus valet ferre remedia.. Omni autem tempore cum Siri Pinangi mafticari poffunt, quum grati fint fapo- ris} nec nimis fervida, unde & jam in tam vulgari funt ufu, ut ficcata hec granula in alias quoque de- ferantur regiones, ut loco Cardathomi edantur , quod multi homines tolerare nequeunt, . B Baleyenfes muliercule hujus radiculas mafticant cum illis Lampuji, adfperguntque illis infantum ab- domina, quos putant laborare alvi torminibus. Ad- mifcent quoque illas potui Djudjambu , quem pueris ' propinant contra iftos morbos ; quum hi calidiores ra- dices ferre nequeant. i Alia infuper Lampuji filveftris fpecies eft , que al- tior excrefcit, multos emittens erectos tenuesque cau Jes ex unica transverfali radice ad ulnz circiter alti- tudinem. Hujus folia majora funt illis praecedentis , fex pollices longa , binos lata digitos ; tenuiffima , per longitudinem. fed parum oblique ítriatá , nervusque medius ab utraque quam maxime & acute protuberat - parte, funtquefubtus non mollia;'uti precedentia. . Radix maxime componitur ex fimilibus brevibus & craffis fibrillis; uti præcedens; fine ulla quoque acrimo- nia, in hujus vero vetuftioribus ftipitibus transverfalis detegitur radix nodofa & articulata inftar minoris Zin- giberis, vix minimum digitum longa & craffa , atque ubi ex radice propullulat, virefcit, cetera ejus pars interne & externe flavefcit y faporis fatis amaricantis inftar Lampuji cum Zingibere mixti. Hac vero plan- ta, quantum fcio , nullos profert fructus vel Hypophy- tum.» - S : Voco hoc Lampujum filveftre amarum , quum amari- tie excellat pre omnibus Lampuji fpeciebus: Alia €- jus nomina mihi huc usque ignota funt , uti & ejus u- Sus. In campis crefcit fub fepibus & arbufculis, ubi folum eft ficcam, durum, & argillofum. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK.: 151 De fmaak is zoet , doch fpeceryacbtig , mede na Lam- Pujang trekkende ‚en konnen raauw gegeten werden. Dit boofdeken is ruym een duym boog, en ook zoo breed, in» houdende 10 of 12 koris, dewelke in bare cellekens los Jlaan , dierbalven ryp zynde „ligt uytvallen, en de aarde raakende , nieuwe plantjes voortbrengen, Naam. In ’t Latyn Laupojum filveftre minus. Op Maleyts Lampujang Utan Kitsjil, ez Alea Utan. In ’t gemeen noemd men ’t ook Amboinfch Cardemom ‚na de gelykeniffe der vruchten. Amboinfch Bonelau en Wo- nelau, bet kleene , doch zy luyden volgen ons nu „en noe- men °t Cardamom Utan. Plaats. Het waft in "t wild, en in de Valéyen en Oes vers langs de Rivieren, daar laag geboomte is: als mede zeer weeldrig in drooge Z der Ze Jebier bet gebeele Faar door met vruchten beladen. Men kan bet ook met de korls in de Hoven zaayen , daar bet dan in "t kort zig zeer vermenigvuldigd, Ss Gebruyk. Deze plante heeft de minfte fpeceryachtig- beid of fcberpbeid onder alle de voorgaande en ook vol- gende wortelen, en is daarom getemperd van eygen/thap. De raauwe korls met Siri Pinang gegeten , of gewreven met enig Jop ingenomen , verfterken de mage, en brengen weder de verloorne etens-luft, als men uyt eenige ziekten opftaat , en noch geen hetere dingen verdragen kan: doch men kan ze ook ten allen tyden met Siri Pinang eten, de- wyl ze aangenaam van finaak , en niet te beet zyn , waar door zy nu zoo gemeen van gebruyk geworden zyn, dat men de gedroogde korls ook in andere Landen vervoerd , om in plaats van Cardemom te eten, bet welk veele mens Arben niet verdragen kunnen, : „De Balifcbe Vrouwtjes knaauwen de worteltjes tza- men met die van Lampujang , en be/proeyen daar mede den buyk des Kinders, dee zy meenen buykpyn te bebben, Zy mengen ze ook onder baren Djudjambu of drankjes , die zy der Kinderen tegens dezelfde ziekten ingeven ; dee welke geen betere wortels verdragen kunnen. Noch een ander zoorte van wilde Lampujang , dewelke hoger op/chiet met veele regte en dunne fielen uyt een dwers-wortel , omtrent een elleboog. De bladeren zyn grooter als aan "t voorgaande, 6 duymen lank, o vine ers breed, zeer dun, in de lengte doch wat fcbuyns ge- EG » en de middel-zenuwe buylt te weerzyden fcherp uyt , van onderen niet zagt , gelyk de voorige. De wortel beftaat meeft uyt diergelyke korte en dikke Vazelingen, gelyk bet voorgaande , mede zonder ftber- pigbeid, doch aan de oude flokken vind men een dwers« wortel , geknobbeld en geleed als kleene Gember , fcbaars een kleene vinger lank en dik, daar ze uyt de aarde kykt , groenachtig , de reft buyten en binnen bleek , redelyk bit- ter van [maak , als van Lampujang en Gember gemengd; De plante brengt mynes wetens geene vruchten noch Hys popbyten voort, Tk noem bet Lampujum filveftre amarum, om dat bet in bitterbeid uytmunt onder alle Lompuiang zoorten, Andere naamen zyn my nog onbekerid , als mede zyn ge. bruyk. Het groeyd in 't veld, onder beggens en laag ge- boomte , daar drooge en barde kleygrond is. 152 CAPUT DUODECIMUM. Cardamomum minus. Cardamom. Icet Cardamomum hisce in infulis fit exoticum , €- jus tamen formam hic defcribere volui , quia cum precedentibus, & quibusdam fubfequentibus plan- tis maximam habeat convenientiam , immo ipfis quo- dammodo adfinis fit, uti id clare docet minor feu ro- tunda ejus fpecies, que circa annum circiter 1670. ex Java in Amboinam delata eft, atque hic in quo- rundam hortis colitur. Eft itaque quoad fruticis formam Lampujo fimilli- mum, ejus autem folia melius cum illis Galange conveniunt , licet fint minora, pedem longa, tres lata digitos, glabra, & extenfa, in longum anguftum- que excurrentia apicem , atque per longitudinem ftria- tà venulis fubtilibus, quarum quadam protuberant ; atque fubtus obliquos formant fulcos. Leg odor & fapor eft ut in Cardamomi femine. Caulis eft re&us, firmus, rotundus, minimum digi- tum craffus, tres altus pedes, ex fimilibus involucris compofitùs uti priorum, cui folia alternatim infident, ab utraque circiter parte quinque, inferiorque caulis pars prope radicem rubet. Radix oblique etiam decurrit, nodofa, multisque tuberculis intricata , in obfcuros diftinéta articulos; pennam craffa, multis ex fibris , longis, lentisque conftans, coloris pallidi, acris, & Cardamomi fapo- rem habens. Ex hac Hypophytum excrefcit , trans- verfalem circiter palmam altum , in fuprema parte conítans ex multis tenuibus pelliculis feu fquamis , primo fufcis, dein flavefcentibus. Inter has flores e- minent excavati, flaccidi, albi, macula lutea interne otati, Cardamomi quoque faporem habentes, uti & NC opbytum, quod primis duobus annis nil nifi S pro ] Soe SN tot ex radice propullulant; ut ar&e caules ambiant, atque ob humilitatem ter- ram fere tangant, ipfique incumbant. Qua autem in pingui argillofaque crefcunt terra, Soli bene expofi- ta, tertio anno fuos proferunt fructus, qui funt ro- tunda ac minora Cardamomi granula, note forme, $us meo judicio meliora & delicatiora funt minimis trigonis, que ex Malabare ora deferuntur, mul- toque praftantiora funt majore oblongo Cardamomo, uod in Javz crefcit filvis. | . Hac granula eodem ex Hypophyto proveniunt , ex quo antea flofculi excrevere, quz aliis in regionibus juftam forte adquirunt maturitatem , in Amboina au- tem ftatim funt decerpenda , quam primum juftam adquifiverint magnitudinem , alioquin enim facile perduntur per pluvias, quum terre fere incumbant. Propagatur autem per radices in fegmenta diffectas, quarum, quivis nodus feparatim locatur , vel caules tantummodo abfcinduntur, uti id in reliquis fimilibus- que obtinet radicibus. Hac planta licet fit exotica, in Amboinenfi tamen folo tam lete & luxuriofe crefcit, ut intra breve tem- poris fpatium amplum obcupet locum , nil autem aliud profert , nifi folia, fquamofosque corymbos poft mul- tos annos, quum lete jam fuerit excreta, atque circa eam terra aliquando altior reddatur, tum pauca que- dam granula feu fructus in iftis reperiuntur corymbis. Confido autem ‚fi Amboinenfes hanc are vellent. plantam in calidis fuis montanis hortis, przecociores - ac copiofiores produéturam effe fructus , quam in molli, tenui, ac humido ifto folo circa zedes noftras. Huc usque obportunam nondum naétús fui occa- fionem, plenariam dandi defcriptionem celebris hu- jus plante, contentus autem fum hanc defcriptionem convenientem fatis dediffe, uti dictum fuit , ut adfinita- tem oftenderem cum aliis hoftris propofitis plantis Lectores porro We ad aliorum fcripta, qui Carda- momum jn vera füa patria vider feffo ibi eh enk DR Nomen. Hec fpecies Latine vocatur Cardamomum medium rotundum , audioque a cunctis Indis in fupe- rioribus Indie nempe partibus Cardamom vocari, ex quo adrogantes Greci, verborum compilatores Car- damo- H HERBARIIAMBOINENSIS. Liber VIII, cap. XT. XI. HOOFDSTUK, De Kleene Cardamom, Oewel den Cardamom in deze Eylande 1 H 20 beb ik egter zyne gedaante doin E M om dat by met de voorgaande , en eenige a > de planten groote gemeenfcbap beeft, ja genoegzaam de " : derzelver maag {chap is , wytwyzende de kleene pos ke eee vdd. dewelke omtrent * 1670, uyt "Java in mboina gebragt is, en aldaar in zommi ] korr FS nda e word. ME Het zelve dan is aan gedaante des flruyks, b pujang zeer gelyk, dog de bladeren Rare hie 2 sc Galanga , hoewel kleender, een voet lank, drie vinger breed, glad, en uytge/pannen, met een lange fmalle it. ze ët Jebier in de o A geribd , met fyne adertjes, waar van zommige uytbuylen ,e voorens maken. Bec de co nee ee Haren reuk, en fmaak is klaarlyk na Card Den fieel is regt, fiyf, rond, een Pink dik, of fa drie voeten boog, van diergelyke omwinjelen gemaakt, gelyk de voorige, daar aan de bladeren verwijjeld tes gens malkanderen flaan , omtrent vyf aan weerzyden, Het onderfte des feels by de wortel is roodagtig. ; De wortel loopt mede dwers, kmoppim, en met veel kronkelen door malkander , in donkere leden verdeeld. een Jebaft dik, met veele lange, en taaye vafelingen Weck van coleur, fcherp, en na Cardamom finakende; ” Hier uyt komt een Uypophytum , omtrent een dwershand hoogs aan zyn bovenfte uyt veele dunne vellekens , of fchubben gemaakt , eerft bruynagtig, daar na graauw-geel. Hier tuffcben kyken de bloempjes uyt, als kleene boozen; flap, wit, met een geel pete binnen in, duydelyk na Carda- mom fmakende , gelyk ook bet gebeele Hypophytum, bet welk in de twee eerfte jaren niet dan bloemen voortbrengt, Van deze onderwa/Jen komen "er zo Geel uyt de wortels ` datze digt rondom de flelen flaan , en zer ze Së Jebier op de grond leggen. Dienu in een vette kleygrond, en wel ter Zonne flaan, brengen in 't derde jaar bart vruchten voort, dewelke zyn de kleene ronde Cardemom- korls » van bet bekende: fatzoen, myns oordeels beter, en lieflyker van fmaak, dan de allerkleenfte , drieboekiges die men van de Malabaar/e-kuft brengt, en veel beter de groote lankwerpige , die in de Favaanfe boffen waffen Deze koris komen voort aan't zelffle Hypopbyton, daar te vooren de bloempjes flonden , SE bet miffedien in one dere landen zyn volkomen rypbeyd kan krygen, maar in Amboina moet menze terflond piukken, zo dra zy bag volkomen grootte bebben , want anders verderven zy licht door " [patten van den regen, om dat zy zo laag op den grond fiaan. E Men plant bet maar met de wortelen in ftukken gefne- den, en ieder knop bezonder gezet; of als men de oude fires affnyd , gélyk men met alle diergelyke wortelen ed. "ist Dezen vreemden gaft groeyd zo weeldrig in *t Amboin- [ehe aardryk, dat by in *t kort een groote plaats beflaat, maar by wil anders niet voortbrengen dan bladeren, en de voornoemde gefchubde troffen, dan naar veele jaaren, wanneer by te degen uytgewalfen is, en men zomtyds aarde daar rondom opboopt, zo wind men eenige weynige _korls, of vruchten in de voornoemde troffen. Ik betrouw- we, als bet onze Amboinezen in bare warme bergtuynen wilden planten, dat bet eer vruchten zoude dragen, dan in de mulle, en vogtige grond omtrent onze buyzen. Jk beb tot nog toe geen gelegentheyd gebad , cen volle {childery te geven van deze vermaarde plante, my Ver- genoegd boudende met de befcbryvinge om, als geregts de gemeenfchap te betonen met onze bekende planten zwy- zende den Lezer met de reft na de werken van andere, die bet Cardamom in zyn regte Vaderland gezien , en be» Jcbreven bebben. Naam. Deze zoorte biet in °t Latyn Cardamomum medium rotundum, ik boor bet fchier van alle de India- nen in de boven landen Cardamom noemen, waar de vermetele Grieken (konftenaars van woorden te eran? VIII Bock. XII Hooff. damomum faum fecerunt, uti hi a Caraful, ex anti- quo indem verbo Indico fuum Caryopbyllum forma- runt, quam licentiam doétus Scaliger fepius illis. ex- probrat. KA > Apud Garziam libr. 1. aromat. cap. 24. Arabicum e- jus obcurrit nomen Cacolaa, feu, uti alii docti corri- unt, Kacala. In Malabara dicit vocari Etrimelli, in Zeylona: Enckol , in Bengala, Guzeratta, & Deca- ‘na nunc Hil, nunc Elacki, apud Mauros nempe, a- pud omnes enim iftarum regionum gentiles Dore vo- catur. A quibusdam Malaienfibus Capulaga audivi vocatum. Apud eundem porro Auctorem legitur quoque controverfia, an Cardamomum Grecum , quod Arabes Cordumeni vocant, fit unum idemque cum Cardamomo noftro Indico. Cum Garzia puto nullo modo, quum defcriptiones inter fefe nimis varient , & Avicenna Kacala, & Cordumeni tanquam diverfas plantas in diverfis defcribat capitibus. ` Ufus. Apud Malaienfes aliosque Indos Cardamo- mum minus potiffimum adhibetur, tam ut cum Pi: nanga quam folum mafticetur, ut eo tempore gratum conciliet oris halitum , experientia autem docuit, hominibus temperamenti calidi quam maxime vitan- dum effe, quum talibus facillime Cephalalgiam cauffet, praefertim minima fpecies, hodieenimin In- dia-triplex habemus Cardamomüm. Primo majus ob- longum, fere nullum habens faporem vel odorem. Secundo medium rotundum ,. de quo agimus. Ter- tio minimum trigonum , quod acerrimum habet fapo- rem, fed non tam gratum fpirat UOC, Soci Honorem porro lub eg due Bar tio; quem fibi tribuit libr.. 6. cap. 37%, fefe nemp primum fuiffe, qui plantas majoris, & minoris Car- . damomi plenarie. defcripferit, & depinxerit , eoque magis, quum minoris forma , quod Cardamomum dod vocamus, a me comperta fuerit cum verita- te convenire „ excepto quod in illo detegere neque- am, folia nempe ejus caulesque adeo fimiles effe illis "Arundinis vulgaris , ut unam eandemque quis puta- ret effe plantam, ejus enim caulis non articulatus, vel nodofus eft, qua cun&z fpecies Galange , Zingibe- ris, &c. nodofz dici poffent. gp war + Majoris. Cardamomi plantam nunquam . vidimus , fed novimus ejus fruétus tam virtute quam fapo multum differre a binis minoribus fpeciebus, ac pro: inde non multum eftimari. Laudat autem hoc quam maxime cum noftro, naturali calore optime conve- mire, ac proinde obftructiones inteftinorum, & me- fenterii quam efficaciflime referare, urinam, & men- ftrua leniter expellere , ceteroquin planta Carda- momi-hujus majoris maxime convenit cum Lanquas Malacca, : Tabula Sexagefima Quinta Gor deet galee —. flueftris videtur effe CO BSERVATIO * ` Hujus Cardamomi Auctores, $ Synomyna optime con- Te&a funt, a Sam. Dale in Pharmac. in 410. p. 276. ubi & 'ejus charaéteres redenfentur, quod florum nempe fructuumque racemus e furculo peculiari e radice proveniat 5. Flores porro funt terraperali, tribus petalis equalibus, quartum vero ipfis adverfum paulo latius, & ftius eft, tenui ftilo lingula- „que donatum, Fruétus porro virides, Uvarum forma in tria lamenta partiti, fex ferie triangularium ordines con- i s Hujus porro generis tres diverfe obcurrunt fpecies Zeyl. p. 54. ubi vide reliqua. deren $ TASA ` . e. Tom. P. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 154 baar Cardamomum gemaakt bebben , gelyk zy van Ca- raful, mede een oud Indiaans woord baar Caryophyllum ge/meed hebben, over welke licentie den geleerden Scali- ger meermaals fcbrold. By Garzias libr. 1. Aromat. cap. 24. vind men den Arabifcben naam Cacolaa, of gelyk andere geleerde hem corrigeren Kacala. In Malabaar zegt by biet bet Etri- melli, op Ceylon Enckol, in Bengale , Guzerarte, en Decan zomtyds Hil, zomtyds Elachi, namentlyk by de Mooren, want by alle Heydenen van voornoemde landen werd het Dore genaamt. Ik beb "t van zommige Maley- ers Capulaga horen noemen. By den zelven Autheur mag men ook lezen bet Difpuyt, of Cardamomum Gre- cum, 7 welk de Arabiers aldae noemen, een en 't zelffie zy met onze Indifche Cardamom. Ik meen met Garzias van neen, om dat de befcbryvingen te veel verfchillen, en Avicenna de Cacala, en Cordumeni als ver/cbeyde pue in diverfe capittels be/chryft. Gebruyk. By de Maleyers, en andere Indianen werd de kleene Cardamom meeft gebruykt , zo om by de Pinang als alleen te knouwen, om voor dien tyd een goeden aa- tem te bebben , doch de ervarentheid leerd, dat menfchen van beete complexie dezeloe myden moeten, om dat ze b zodanige lichtelyk booftpyn verwekt, inzonderbeyd de al- derkleenfte zoorte , want wy bebben bedensdaags in Indiën . driederley Cardamom; De eerfte groote , lankwerpige , Jcbier zonder reuk, en fmaak. De tweede middelronde , waar van wy bier fcbryven. De derde kleene, drieboe- kige, de Scherpfte van fmaak, maar xo lieflyk niet van T4 Joie se i eere "n die lib. 6. cap. 37. dat de eerfte xy an groot, en Mh Cardamom ten polen en daar van getoond bebbe, van bet kleene flag, "t welk wy middel Cardamom noemen, van ons bev is met niet zien Nn en en [maak veel verfbillen van de twee kleene, mdr ven febier niet geacht werden. Hy pryfi ze zeer, dat ze met onze natuurlyke warmte zo wel overeen komen, de verjtoptbeyd van ’t ingewand , en mefenterium krag- tig opene, den uryn, en de maandftonden fagtelyk dry- ve, anders zyne groote Cardamoms-plant komt met bet Lanquas Malacca overeen. x De vyf en festig fle Plaat ` Veron i dain red p kleene Cadamom. La egos gld welke een rege “ade sport hpa te zyu vn wilde Beaders” x EC AANMERKING. De Schryvers, en Benamingen van dit Cardamom zyn zeer wel byeen verzamelt , door Sam, Dale in zyn Pharmac. in 420. p. 276. alwaar ook de kentekens van deze plant opge- telt werden, te weeten dat de tros der bloemen, en vruch- ten uyt een byzonder uytwas uyt de wortel te vooren komt, en dat de bloemen vierblaadig zyn , waar van drie blaadjes egaal van groote, dog het vierde tegens deze overftaande, of breeder, of fmalder is, met een dun fteeltje, of tongetje in de midden. De groene vrugten hebben de gedaante van Druyven, en zyn in drie vakjes verdeeldt, welke fes ryen van driehoekige zaaden in zig befluyten. Verders komen i heyde zoorten van dit geflagt voor, in de Thef: Zeyl. p. 54. alwaar het overige verders te vinden is. 144 HERBARII AMBOINENSIS CAPUT DECIMUM TERTIUM. Bangleum. . Bangle. Y Je planta Zingiberi in omnibus füis partibus ad- eo fimilis eft, ut ad externam faciem pro Zin- gibere majore haberetur, ni omnes ejus partes effent majores, odorque, faporque , colorque radi- cis, peculiarem effe plantam teftarentur. Altitudi- nem adtingit quatuor, velquinque pedum, fique in umbrofis ee locis fue :conmittatur nature, fe- tem. oftove pedes alta eft. Multi fimul caules feu ftipites una 6x radice pro- pullulant „ re&i, firmi, &.herbacei, uti in pluribus aliis precedentibus plantis, in apendi parte plani- ufculi, binisque dorfis notati. Folia âlternata funt per ordines locata, illis Arundinis fimilia, fed glabri- ora, pedem longa, fesqui vel binos pollices lata, ex Nigro virentia, tenuibus ftriata lineis, fere rectis ; deorfum. inflexa , contritaque fortem fpirant odo- rem. ` Hypopbjtum non excrefcit nifi in vetuftifimis ftipi- tibus, per aliquot annos fibi relictis , atque hoc co- num, format. peculiari in petiolo, Ge" de Julans ad peda ; Mi precedentis Lampuji fimile, fed anguftius, & acutius, ex magnis compofitum. fquamis , in obliquis ordinibus regular ter magis pofitis quam in Lampujo, queque prius in- tenfe virent , dein purpurafcunt, ac tandem rubent, etalum. extenfüm. et, "degrfum pe Sombra conicit "n salia culi, ac tandem totus marcefcit , feu perit conus, nul- jum. producens femen. ., a + Radix oblique terram petit, craffitiem habens Ga- lange majoris, feu paulo tenuior eft, in amplos quo- e afticulos diftinéta, non. autem tam folide, vel lenta eft fub(tantiz , fed quodammodo fragilis. Op- time eriam Corina Ret tam externe quam in- terne, excepto quod craffior fit, nullos: dem Erota sigue aed llidius favefcat , quam ma, perfecte inftar: Dauci noftratis, ex. qua mi dependent fibrille , crafiores quam in pracedenti- bus plantis, quorum quzdam etiam funt nodofz, _ * hortis filveftribus. Vetufte radices fuos projiciunt caules, & ante quam pereant, fefe propagant per rubros iftos nodos, qui virides denuo emittunt, cau- les ; quique dein etiam virent. ch Vires, & Ufus. Hec radix inter aromata medicata nuineratur, in cibo autem nunquam adhibetur, y Ma: » oe Liber VMi.:cap. XIII. AM HOOFDSTUK.* De. Bangle. | Di gewas is den Gember in alles zo gelyk, dat mien | bet van buyten voor groote Gember zoude aanzien iJ indien bet niet aan alle zyn delen grooter was , en de reuk, /maak, en coleur van de wisi niet getuygde dat bet een byzondere plante was. Het gewind de boo te van vier en vyf voeten, en zo bet ruft beeft aan febadu- agtige plaatzens krygt bet de boogte van zeven a agt voeten. LM Het onderfte , en breedfte Haag, 7 e Re vende, ruftende op entje: en ffoat een ander wit boorntje, Ed. gu der b LM md, de zyde be- fluyten twee kleene blaadjes. Dagelyks ziet men twee drie bloempjes v" Jeffery voortkomen , en eyndelyk « de gebeeleskolf, zonder zaat voort te brengen: De wortel groeyd [cbüyns in dé aardé , in de dikte van Galanga major , of wat dunder , ook in wyde leden & deeld, zo vaft , en taay niet van fubftantie , maar ee zints breekzaam. Zy gelykt ook de Curcuma zeer % tel witte vafelingen bebangen, die GC belagtig. "a uu e Ek De fmaak is féberp, bitter en onaangendani, dé vell iszwaar, en gemengd van Zedoar en bonds-reuk „voor bet booft moeyelyk, doch na der Inlanders gevoelen /pecery- agtig» 20 dat ze dan Teuk , en fmaak van de Wortel e Gember niets gemeens beeft. Zy word ook, myns4 tens , niet gedroogd, of vervoerd. Als menze , en van de vazelingen zuyverd, zoo is ze firaks glad, zonder vellekens,, die de Galanga beeft ; vansbuijten met lynen , of cirkeltjes in wyde leden afgedeeld , droger van d'Ee, ene. en de afaebrokene febynd na enige dagen poreus , de gewrevene, of geknou as ook: een geel zap van: baar, zo "oh eg ` z "Curcuma , maar na bet groene trekkende, > => o “Naam. Het is met geen‘andere naam bekend y dam met de Maleytfe, Javaanfe, en Balifebe Bangle. In” Am- boins Unin Packey, en Mackey, "t welt /obynd over- een te komen met bet Macky by Avicenna befcbreven , gelyk bier naar, "== scs teen Plaats. Het «waft in deze Oofterfcbe Eylanden nipte wers in `t wild, maar werd in de boven geplant, met Jtukjes van de wortel, doch eens geplant vermeni digd zig zelfs, ja ook in de verlatene bofch-tuynen. De “dude-avortels werpen bare ftelen weg, en vergaan, eerft voörtgettende bare roode Me , die de groene fielen voortbrengen, en daar na mede groen werden. Kragten, en Gebruyk. Deze wortel werd onder de medicinale fpeceryen gerekend, want in de Rol word % nooyt gebrukt. VUE Bock. SL Haan, ` AMBOINSCH K RUYDBOEK. ae Malayenfes, & Baleyenfes muliercule has quatuor plerumque conmifcentradices Lampujum, Bangle, Zin- giber 5 € Tsjogkor in potibus ipfi medicatis Djud- ambu dictis , quos contra varios propinant morbos, otifimuin vero ex flatibus, & obftruétionibus ortos , uti contra abdominis tormina , Colicam, Iterum, fi vero huic potui admifceaturoteanguass, & Acorus, addito pauxillo aceti, hunc puêrperis propinant ad epurationem. we Sege Qu, Pee S Cum Caryophyllis mafticara abdomini adfpergitur contra tormina ex frigore oft, "TT en ““Cälidioris eft nature quam Lampujum , “ifteque râdices a mulierculis hifce ae PUE alios etiam ad- hibentur morbos, quas pluribus aliis etiam admiftent medicamentis, ut per acrimoniam fuam horam vires exaltent. > > ss y et A gen oiu AE EEN XN ` Cuicumm itidem additur, luteo tingere. AA colore , ftal liat flavo Curcumz colori, qt nem nimis vifcidus eft, nec adberot. ~ “Zingiber Caninum ex Arabico Avicennz textu ad- dudum in Arabica Caroli ‘Clafii adnotatione in cap, 41. libr. 1. a Garzia fequenti deferibitur modo... Zingiber Canina 4 Tabrin® intos, que borealis Mediz pars eft ad marë Cafpicum ‘ira, Phipeleg voca- á Se Ee $ flu- i AR is, nodofum emit- os » Cu Gittins > Cujus Die Gr iunt is ci » JODOI t ah EIER ca S „EXCr mp Aa 1 en Ka a oltri -Bangleo, ipfius. vero folia nimis diverfa funt, ejusque fructus ad illos Cardamomi adcedunt, . Quum vero Avicenna dicat , cum fuo Zingibere Canino canes poffe. Sept ri, hinc diverfam putamus t US... £5 + quí icatum luteum tingere colorem , faporemque habere it Sy rao ën Pres oa en que rs vimus fub Cypero Indi- iprehenc e,Cureumam , Zerumbet, & Lampujum, vide antiqui fcriptores cunctas eptur enin feu articulatas , 4 rä wil j UNTEN ENT v. 0$ A TAE CL Eege EG gui SAVE 152 Pete eara cr mra dens yd a Vir et uus ds t M s thes A am. ale. S ^ / E aa — a BA : STR Ze, „Mi ts x aro ed 3 dyes RFI gi PY. n 9 2 " $t ¥ Y ii ME T: Tom. P. - pt ices quedaba aba en enim c m alioquin ob pinguedi- De Maleytfcbe , en Balife Vrouwluyden mengen deze vier wortelen, Lampujang y Bangle , Gember „en Ts- onckor gemeenbyk-t’xamen inbare medicinale drancken » Djudjambu genaamt , die zy’ ingeven tot veelderley ziek- ten, dog mieefl uyt winden, en verfloppinge: ontflaande » als Buykpyn , Colyk , Geelzugt , maar inet Lanquas , en Acorus gemengd, en wat Alyn ‘daar by gedaan, geven zy de Kraamvrouwen in, om die te zuyveren, Met Nagelen geknouwd , «verd ze op den buyi ge- Wa DA even, zo zullen, wy Het ' a uyt Ooft- Indiën: afs Wed tie es AMET ngle pin be Mecbinum s: n Lampuj alle zodanige geknopte , of gelede , en [peceryacbtige wor- telen Cyperus Leger bebben , deze derende, dewy zien badden. Ya € iora, & obfeure virentia uttaque vero 1 : doren ge habent afomaticum. Radi 156 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XIV. CAPUT DECIMUM QUARTUM. Zingiber majus: ` Alea: Zingiber in fuperioribus Indiz locis, puto iri I S India vetéri, & regione Trogloditica unam can- demque habeat formam, quam in hifce @rienta- libus plagis , uti confido ; tum Lectores certiores reddere poffum, ipfius formam a prioribus fcriptori- büs, quantum detegere potui, nunquam perfecte vel jufte effe delineatam vel defcriptam , immo ne abip- fo experto, & celebri Indorum Phyfico Garzia, qui libr. Y: aromat: cap. 41. Zingiberi mavult adfcribere Iris aquarice, vel Gladioli folia, quam Arundinis, uum tamen Zingiberis folia illis Árundinis adco fint (imilia, licec multo minora, ut cum nullis alíis me- ‘ius comparari poflint. Sic quoque dicit, per femi- na propagari poffe, quum in hifce terris feu infulis münquam femina produxerit. Aliorum itaqúe de- fcriptionem omittentes ejus externam fequemur for- mam, atque hifce in terris notum Zingiber dividemus in binas fpecies , majorem nempe, & minorem, tui- que peculiare tribuentes caput. e: TE “Zingiber majus in binas iterum diftinguitur fpecies , albam nempe, € rubram , quas fub una defcribemus forma: + Planta ipfa cum precedenti Bangleo optime convenit; fed in omnibus partibus minor eft, binos cüm dimidio, & tres pedes alta, tribus quatuorque teGtis, rotundis, & herbaceis ftipitibus una ex radi: ce progerminans , quibus folia alternatainfident, uti la arundine teneriore ; ac juniore , fex feptemve pol- lices longa, SE Tele lata, glabra, & per longitudi- nem fubtilibus ftriata venulis, matutino tempore exe plicata; fed + folis eftum tad ^ x d [ " $ m ta: Aloe fpeciei breviora funt, & virii Ld Jix ejus non directe transverfaliter profepit, fed fenfim fefe extendit, non procumbens, fed erecta, & quam maxime nodofa, externe glabra, in multos taimen” articulos diftinéta, qui vero nón penetrant, deorfum fimiles demittens digitos non directe perpen- dicutariter fed oblique, & ad latera, ita ut facile füos furfum.emittere poflint caules, atque hinc tota radix inverfam refert palmam , atque terre infixa CIN AS endi modem, qui Zingiberis & Ume tantum familiaris eft. Albe feu vulga- tiffimz fpeciei radices externe albicant , feu flavefcunt , tepuiffimis “obducte pelliculis, interne magis flave, & virefcentes, ficcate vero pallide albicañt, digitum circiter craffzet molles , :& fragiles." In fuperiore ip- farum parte, feu dorfis , hic & illic acuti locantur. fidi, anthraces referentes, & eleganter ex putpu- reo'rubentes colore, e quibus caules excrefeunt, ad Jaterg autem rara, & craffa dependent fila, fen fibril- læ; que nutrimentum ex terra hauriunt. ` Rubræ fpecici radices crafliores funt, magisque no- dofz,-externe plerumque cinerea primum, atque fub hac purpurea rubente obductz pellicula, uti-& pfa- rum caro ad oras rubet, utraeque vero delicatum ba- bent faporem odoremque aromaticum, fatis notum, ‚in ore acrem, rubra autem fpecies aliquid prate- EE peculiare quoad faporem , qui non tam a- H eft quam albz fpeciei, & Hec iunt, que plerumque nota & obvia func in Zingibere planta, diim boris conti Ae ; — ies r re vero En relinquatur genio, Hypophytum excrefcit, res profert eode Inddo."- Su pr Wie p ia & Bangleum , quod nempe eft peculiaris petiolus: ex radice p ans ad pedis Circiter altitudinem, qui. in rubra fpecie paulo altior excrefcit. Ipfius vero conus multo minor eft quam przcedentium plantarum, transverfalem palmam longus, ac vix pollicem cras- fus, ex paucis conítans magnis fquamis, quz virc- fcunt, fed fimbrias habent. flavas in alba fpecie. Inter has apices eminent flavefcentes > qui fefe in flofculos explicant, qui elegantem prebent formam inftar galez aperte, tria habentes externa, & totidem interna petala. S > 2% Tria quod flo- vexetur um fuo emoe’ I. eet Bangle, “een duym dik, uit weinige groote e 8 E XIV. HOOFDSTUK, De groote Gember; 7 00 de Gember in de bovenlanden van Indiën „ik zer: ge India veteri & in Regione Trogloditica, ge. … _ zelfde gedaante beeft, gelyk in deze Oofter/che quar. tieren, gelyk ik betrouwen , 200 verzeker ik den Le. overdwers , gis aan bs. jon, mes 6 en j duymen lank, een vinger er breed, glad ‚in de lengte met fyne aderen ges recht, ’s morgens wi geb yd „maar door de beste Zo er ei neerwaarts gevouwen. A Aes xyn wy wat korter, en Teg 3 langer, en donker-groen , beyd ake POET. DU mae TEE bali rk oer eee M j ` De wortel is wel overdwers niet kruypende , maar al- lenxkens zig uytbreidende , ook niet leggende , maar Bag de, zeer knobbelachtig, van buten effen, en in ge leden verdeeld , die nochtans geénzints. doorgaan, na neden zodanige vingers of klaauwen üytzendende, n regt neerwaards maar [cbuyns, en wat. ter zyden Zodanig dat ze onverbinderd bare [telen naar boven kom nen febieten, bier door gelijkt de gebeele wortel een om- gekeerde hand, en in de aarde ftaande een manier vat wallen ; "t welk de Gember en Curcuma eygen is. Aan de witte of gemeenfte zoorte zyn zy van buiten witachtig; of Week, met dunne velletjés bekleed, van binnen een wei- nig geelder , en na den. se trekkende , maar de ge droogde zyn bleek-wit 5 omtrent een vinger dik, mals, en breukzaam. Aan baar bovenfte ruggens ftaan bier en daar fpîtze knopen als bloedvinnen , fchòon-purpêr-rood y waar uit de felen voortkomen „ter zyden af bangen wet: nige en dikke draden of Vazelingen , die bet voedzel wit de aarde trekken. à Su 5 BE -Aan de roode- zoorte zyn de Kee wat dikker, - méer geknopt ,vanbuyten: doorgaans eerft- met een graau po „en daar onder met e eege velletje bekletds gelyk mede bet vleefeb aan de kanten roodachtig is, beide van een aangename [peceryachtigen reuk en , wel bekend is, en fcberp in de mond, doch de roode beef? noch iets bezonders in baar fmaak, en is zoo fcberp niet als de witte, Zoo veel is ordinaris van de Gember bekend, om dat men in de Hoven baar weinig ruft laat met bet uyt- graven der wortel , maar als men ze % on- AE op dezelfde manier als aan bet voor- eel uit de « de- welke gras groen blyvem, met geelachtige ‘kanten aan de als een geopend belmpje van 3 uitwendige , en ook 200 veel inwendige blaadjes reek : Ze? eg VIII Bock. XIV Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Tria externa albicant & anguíta funt, quorum fu- premum inftar galee fupra florem extendfeur, bina -inferiora inftar corniculorum incurva funt; fupremum- ue fufcum eft, inferius album, lateraque floris te- éta funt binis aliis piétis petalis. Flos gratum fpirat aromaticumque odorem , perfe- ¿te ad Zingiber adcedentem , qualis & ejus fapor eft. Bini modo tresve fimul exerefeunt flores polt meri- diem circa horam quartam , qui altero marcefcunt die, eademque vefperi alii fefe obferunt , tandemque totus marcefcit conus, nullos relinquens fructus vel femina, faltem quantum per totam obfervare potui aquofam Indiam. as Si recens comprimatur. conus digito, lympidus ez. ` ftillat & odoratus liquor, fed non Wes ‘copia, qui- „que copiofior eft in cono Lampuji & Banglei. Sito- - tus abícindatur conus , inque cyatho aqua repleto dë- ponatur , per aliquot tamen dies fucceffive fuos pro- feret flores, hocque notabile Hypophytum a nullo a- lio obfervatum auctore inveni „ unde itaque fuum: hi -proferant femen , me latet. Rubra porro fpecies illud prius & elegantius profert quam alba. ficc iterum profert ‚fi vero a harum defideretur quantitas , quum has nempe velimus faccharo condire , ¿tota radicum congeries eruitur, cum cunctis ipfarum digitis, tumque habemus teneras; molles; vetuftas, :fibrofasque fimul radices. Qui vero fant adtenti , ut hz radices rite faccharo condiantur , vetuítas ipfarum ‘exfcindunt radices , atque hinc forte evenit, quod JGarzias negetshasce radices effe fibrofas, quales ta- men plurimz reperiuntur fibrofæ admodum ac lente: än vulgari. nempe ifto condito , quod Sinenfes- enale -circumferunt ; qui tamen quam optime & excellentif- ‘fime condiendi artem callent ; eque ac Garzieë po- pulares, Portugalli nempe, quibus alioquin condien- ¿di palma tribuitur. = ^ \ (Hg «Nomen, Latine Zingiber & Gingiber , quod Garzias -derivare vult ab Arabico Gemgibil, quo modo dicit .& hodie etiam ab Arabibus vocari , Perfis , & Turcis, fi vero reéte Arabica fcribatur lingua, oportet , ut fit Zengebil, quod tamen Garzie vitio inputari nequit, «qui-fine dubio primam vocem pronunciat, more Por- tugallorum & Gallorum. Juxta eundem auctorem vo- rw t atta, Bengala, & Decana Zingiber vi- ‘ride Ádrac, fi m Süte: Im Malabara, obt opti- mum eft, up Malaicee Alya, vulgo Alea , ac verum -nomen eft Halya. Javanice "Djaby. -..Baleyice Djabe. ‚Macaflarice & in Celebe Lejar; & Lea; ernatice Goraka-& Woraka. Tidorice: Gora. Amboinice: Seby & Siwe. Bandice Soby. Belgice Gember. Sinice Kion, quod juxta Gallorum morem per nafum eft pronun- ‘ciandum ,acíi g in fine adderetur. In Madagascara :Saqua Zire. Alba fpecies Amboinice vocatur Seby feu Siwe Yla. Rubra Siwe-Tanaban feu Siwe Amaban , h. €. Zingiber militare ob rationem fubfequentem. De- rivo Alyo ab Arabico Haly;h. e. herba jam crafía & flavefcens , ideoque arefcens , quia Zingiber foditur foliis jam flavefcentibus? — i o, Locus, Quondam omne Zingiber petebatur ex illa Africa parte, que mari rubro adjacet tam intra quam extra illud, tum Arabia Trogloditica dicta , cujus in- colz hodiefabiA rabibus vocantur Zíngi feu Zangi , hu e. nigri feu adufti Achiopes,unde & nomen Zingiber feu Zingibel ortum:duxit ; acfi diceretur , radices ex Ethiopia , atque hinc jam innotuit antiquis etiam fcriptoribus y uti -Dio/coridi libr. 2. cap. 154 Galeno libr. 6. Medic. fimpl.. übi dreit Zingiber deferri ex Barbaria, per quam vocem intelligenda eft Orienta- lis- Afri ubi nune.funt Quiloa & Melinde, A ice plaga, ubi unde &-hzé Oceani: pars-ab antiquis fcriptoribus vocata fuit Sinus Barbaricus, non autem que A are «die ter zyden aangegroeid zyn , latende de 157 De 5 uitwendigé zjn witachtig, en final, waar van bet boven[le als een helmpje over de bloeme flaat, de 2 onderfte als 2 boorntjes gekromt , bet bovenjle bruyn, bet onderfte wit, ter zyden bedekt met 2 andere ge/chil- derde blaadjes. De bloem beeft een aangename fpeceryachtige reuk, klaarlyk na Gember trekkende , als ook de finaak: Daar komen maar 2 of 3 teffens voort, en dat naar. de mid- dag omtrent 4 uuren, die s anderen daags vergaan , en deszelven avonds andere voortkomen, eindelyk vergaat de gebeele tros , zonder vruchten of zaden te geven; immers zoo veel ik door geheel Water-Indiën bebbe kunnen verne- men. Als men de verfche kolve duwd met de vinger x00 konit "er een klaar en welriekend vogt uyt; doch fcbaars , maar rykelyker uit de kolve van. Lampujang en Bangle. Als men de gebecle kolve affnyd, en in een kroesken met wa- ter field, zoo zal by evegwel eenige dagen. zyne bloemen na malkander mme en dit aanmerkelyk Hypopby- tum beb ik by geen andere Schryvers aangehaald konnen vinden, waar zy dan baar zaad van daan krygen , weet ik niet. De roode zoorte brengt "t zelve eerder en ‚feboon- der voor den dag dan de witte, Als men de Gember planten wil, zoo neemt men oude en vafte wortelen , die de voornoemde roode knoppen beb- ben, en zoo zy dezelwe nog niet bebben, 200 Set men ze aan een fchaduwachtige of luchtige plaatze, tot dat zy dezelve met de eerfie fpitze der fielen vertoonen , plan dan in een vet en mul aardryk, met de knoppen ofte ogen om boog , dat zy even met de aarde bedekt zyn, en laatze 6 SÉ aanden ruflen: Als men xe nu tot eenig gebruyk wil wytgraven , zoo fleekt men maar de jonge wortelenaf, moer- wortel in de aarde blyven , dewyl die te. dig geworden is, maar met aarde bedekt , n voort. brengt, doch als men een groote quantiteyt bebben moet om te confyten , zoo graaft men de gebele wortel wit, met alle baare klaauwen , daar jonge , malfe , en oude baairige onder een lopen. Die curieus gyn op bet confyten, weten de oude flukken uyt te fnyden , en zoo is bet miffebien by gekomen, dat Garzias ontkend deze wortelen bayrig of "dradig. te wezen , diergelyke men nochtans meer als te veel , Zeer baatrig en taay, in dat gemeene confyt , dat ‚de Sinexen op de koop maken, die xy anders alzoo wel en -koftelyk weten toe te bereiden als Garcias Landsluiden , de ed dewelke men anders den prys van confy- ten geeft. Naam. fort Latyn Zingiber en Gingiber, bet welk Garzias afleiden wil van 't Arabifche Gengibil , gelyk by zegt dat bet nog zoo genaamt wert by de Arabiers , Perzen, en Turken, doth na de regte fchrift in *t Ara- bifch moet bet zyn Zengebil, ’ welk men Garcie te goed moét bouden; die buiten twyffel bet eer e pronun ijd e de € der pn e deja en La. e it den zelfden Autbeur biet ze in Guzeratte , ep Décan, de groene Gember Adrac, de gedroo de Suéte, dn Ma- labaar., daar de befte waft , Imgi. yts Alya, in 't gemeen Alea, en na de r e [Ebrijt Halya. Javaans Djahy. Baleyts Djahe. MacafJaars en op Celebes Leja, en’ Lea; Ternataan[cb Goraka en Woraka, Tidorees Gora. Amboinfeb Sehy en Siwe. Bandanees Sohy. In 't Duitfcb Gember. Sinees Kion , " welk men na de manier der 'Franfchen door de meus moet pronuntieren, als of er een g achter aan ftond. O, ascar Sa- qua Viro. De witte zoorte biet in °t Amboinfeb Sehy of Siwe Yla, de roode Siwe Tanahan, of Siwe Ana- han, dat is Krygs- Gember , om reden als bier onder. Alyo leide ik af wan bet Arabifcbe Haly , dat is, een dikke en geele plant, en daarom verdorrende ‚gelyk de Gember uitgegraven wort, als zyn bladen geel werden... ` a; laats. Eertyds plagt men al de Gember te „wit dat deel van Afrika, 't welk aan bet Roode paald, zoo binnen als. buiten, doenmaals genaamt Arabia Tros gloditica , welkers Inwoonders bedensdaags de Arabiers moeniem Zingi of Zangi , dat is, warte of verbrande Mooren, waar van de namen Zingiber of Zingibel ges komen. zal zjn, als f men zeide wortelen uit Mooren- land, daarom is ze al by de oude Schryvers bekend. gea speelt, met namen by Diofcorides lib. 2. cap. 154. em by Galenus lib. 6. Medicam. fimp. daar by de Gem- ber zegt te komen uit Barbaryen „waar door men. 7 moet de Ooft-kuft van Afrika daer nu de Koninkryken Quiloa e Melinde zyn , waar van men dat deel pa 3 5$ HERBARII AMBOINENSIS Lic Ville. XIV; - Barbaria vocatur. Ac licet. Garzias teftetur , fuo cem- pore in iftis regionibus rarum admodum effe Zingiber, .& in Arabia. nullum , teftantur tamen itiaerarii ac na- vigatorii libris non tantum in iftis tractibus, in Ma- dagascara nempe , & adjacentibus infulis, fed etiain in» Guinea, aliisque. occidentalibus- África partibus ‘Zingiber effe copiofum ac.vulgare , nullum vero in Arabiaes occ 3 e? Hodie copiofiffimum &. optimum in. Málabara cre- fcit, cui fuccedit Bengalenfe , ac tertium locum. ob- tinet illud, quod circa Bagaim. & in Decana crefcit; atque porro fere ubique in cunctis obcurrit aquole Indie infulis usque in auftralem Sine partem. Hoc aucem. intelligendum eft. de Zingibere albo vulgari; rübra enim fpecies non ita nota. nec obvia.eft , plu. rimumque reperitur in Moluccis , hisce Orientalibus infulis, ac prefertim in proyincia Menado; ubi re- -mote in ipfis-crefcit montibus.contra naturam alius Züngiberis, quod magis loca amat maritima: Garzias faltem det “in Indoltanæ- tra&tu magis terreftri & -profundiore crefcere recufat, In hisce parvis infulis peri eft, ubinam crefcat , quum. eque in litori- ¿bus quam-in Amboinenfium hortis filveltribus & mon- -tanis proveniat. ocio poet + Ex: India,Qrientali per Hifpanos ac prefertim.per ‘Franciscum de Mendofa,; filium-inperatoris Anthonii de» Mendofaycum,aliis atomaticis herbis in novam Hispaniam: deductum. eft, rette Monardo fimpl. Me- dic. ca i tam feliciter provenit, & fefe mult- plicavit;, mt.non tantum in. plures Occidentales in- dulas prafertim in- St Dominico crefcat , fed etiam palmam praripaerit Orientali , quum ejus fubftantia -fit.folidior & ficcior,ac proinde maxima Zingiberis ficci pars hodie in Europam. defertur. ; A Wo Ves GE SA G re Y * ue cito calefacit; er PE. a ceq eden x a quum ve dana ; ber bes ot vehant , contra conditum Zingiber brum ad. Medicinam. i Ss relinquimus 5 hujusque tease cono amem cte i *"Micini: noítri feroces Alphorenfes Ceramam: inha- uti dicunt, vifum exhilarat, cordatosque ipfos pre. et in pugna , quem in finem cóntritum-quoque cum uero. propinant ad. biliofum ipforum fanguinem, m animum excitandum , unde & memora- ES ie» NC £u ct? i ^ed den Oceaan by de oude Sinus Barbaricus genaamt. beeft. en. ‚niet Web. geene men hedendaags Barbaryen noemd, En boewel Garzias 22965 dat ter zyner tyd in die land: fireken weinig, Gember. gevonden werd , en in Arabie niets , 200 getuygen nooùtans. de Rysboeken en Zeevarens de , dat mieballeen in dis Landen op Madagascar ende om. leggende. Lylanden ‚maar ook in: Guinea, en andere Weftelyker delen van Africa veel Gember gevonden: werd dum in. Arabie niets, A Kat edensdaags vald de meefte en wel de:befle. in Mala haar , dem naaften feat geet by den glo Y te ade plaats. -boud die -geene die. omtrent. Bagaim en in Decan waft, voorts vind men fete Jolan in alle de Ey- landen van water-Indién tot. in de Zuyder-Provintievan Sina ,. dit-is te verftaan van de witte gemeene Gember want de roode zoorte is, zoo bekend niet, en werd, meelt gevonden in de Moluceoss. ‚deze. Oofterfebe Hylan den , en inzonderbeid in de Provintie Manado sdaar by ory dief Zu it gebergte waft tegens de natuur-van andere Gember „ die meer de firandplaatzen bemind. «mers in de Indofiaan , zegt Garzias wil by diep in) t Land niet wel groeyen. In deze kleene Liylanden Jsebeeld bet hem niet , daar by zoo wel op firand , als in der Amboinezén berg-tuynen wat. ws N AO Uit: Ooft Indien Ze Än door de Spanjaarden y inzon- derbeid door eenen Francisco. de Mendola, Zoon van een, Viceroy: Anthony de Mendofa 5-»mevensandere Jpecer y-planten in Nieuw-Spanje gebragt y200 ale Monat, dus fimpl: Medic: hiftscap. 18. getuygt , daar by z00 ge- - lukkig aangenomen en vermenigvuldigt is ‚dat by niet alleemin veele Weft-Indifche. Eylanden , inzonderbeid.op St: Dominico waft. maar. ook den prys boven de. - Indifche verkregen heeft zals zynde digter en:droger Jubftartie, dier kalven ook bedendaags bet. el - ‚drooge: Gember oan daar-in Europa. vervoerd werd. » … Kragten en gebr Gember Ze oan eygen/cbap, RUPE deet See } beet tobin den derden graads de gedroogde is. wat hester graad van Peper bereikendé y ook verwarmt. > doch. geenzints den epaper bt geklaag, zelfs over. den Trogl , i y " men; mocb.bedendaags.einig drooge Gember -uit..Qofi* Indiën in. Europa, mer een imd zen na -baar Land ; daarentegen «werd. den geconf) in menigte. uitgevoerd , werdende door de Sinezen toebe- reyd, maar de groene Gember- is in x00 veel grooter ge- bruyk door. gebeel Ooft- Indiën, te weten de witte tot de koft, en de roode tot. Medicynen. X ts Het gebruyk in de keuken, laten wy de Kok bi ben en de.bekenden kragten: in de Medicynen , laten wy over de F'aderland/cbe boeken, dit alleenlyk daar by doende, dat men quad Atsjaer maken kan zonder groene Gember yk by ook alleenig in fchyfjes gefneden , in azyn ge legt , en over tafel tot andere: koft gegeten werd, m een quade werflymde mage door bet nuttigen vant ber „zoo vêrfch in de we. geconfyt , po Ipen xyn. Ane ders werd‘ bet meefle deel van geconfyte Gember im Ine ren een klaauwtjen van baren tooden G toefpys ;-doende daar op een dronk van harén Sagueer s waar door zy gebard na. bare: bofch-tuynen: gaan. Den zelven rrd o n. ; fe s die voor eenige dagen goed te bouden , zomtyds at gout daar by 106. i A ^d ER. pei 22 ERS . Onze Naburen', de wilde Alpboerezen van Cerams zyn zoo bard van natuur , dat zy den: zap van de roode Gember in de ogen geperft, verdragen kunnen, bet We zoo zy Zeggen, bet gezigt verklaard , en geberd maakt ih "t vegten „tot welken einde zy bem ook gewreven met Sa: gueer innemen, om bet galachtig bloed en den sert te ontfleeken , waar van by-den voornoemden naam T int SORTEO : Anders H AAN eet, GEN VIIL Bech XIV Hoöff. Ceterum idem Zingiber vulgo adhibetur ab indi- genis curatricibus ad quosvis potus , quos interne Dro: pinant , fed parva tantum dofi ad aliorum medicamen- torum vires exaltandas, uti in Europa Zingiber qui- . busdam additur purgationibus pro correctorio. Conditum. ejus € Atsjar inprimis falutaria funt in itineribus marinis , quum per duros cibos , deremque marinum incidant homines in corruptum ftomachum; oris halitum. foetidum j & fcorbutum , uti & hisce in terris frigidis ac pluviofis menfibus quam falutare e(t matutino cempore portionem Zingiberis hujus condi- tiadfumere contra áerem gravem ac putridum , prafer- tim fi brevi poft jentaculum fumatur , alioquin. enim in juvenibus & famelicis bominibus difficilem in fto- macho excitat vellicationem ,- quique temperamen- tum habent biliofum; conditum: (od evitent , ejusque loco potius edabt Arsjar ex eo preparatum, Zingi- ber enim , quod.ad Atsjar preparatur; primum in frufta confcinditur; cum fale conterieur ; atque per binos dies: in fole exficcatur, ac dein aceto-conditur, unde acrimonia bilinoxia. temperatur per'acetum & fal. Zingiber vero alvum laxiorem reddere „uti qui- dam putant; rtullo comprobatur experimento ynifi ca- fu id fiat per: code ae promotam: ribus depurantur pel- ec faccharum. ipfum indure- feat; quod etiam faciendum ; quum tempore’ Syrupus acefeat; > = . E RES vid SETA. ^"Singulare habemus experimentum j fi vulnera dam per Sagueri tela aliasve longas fpinas fuerint in- terra molli , uti reli- a olera; ` fi.grumi for- ent ui", in quibus fruftum radicis cum nitur,tum in quee EE inenfis ; quum anc: utra ilie parte dinis adtollentes; in quibus fulcis Zingi- a ma adparet. fe, Amboinenfes nunquam Zingiber; quod in ufüm vocafe volünt, ultra feptem vel otto menfes in ter- ra relitiq quum enim florentem proferat conum, tum radix fibrofg nimis facta e(t; quam ut in cibo vel condito adhiberi poffit, ; : In libris itinerariorum feperitur Zingiber crefcere in Africa, Madagascara, & Brafilia, longe alia gerens folia , ad illa Acori vel Iris adcedentia, fine caulibus ex fadice ipfa propullularitia , quodque profert femen - in cellulis trigonis obclufum , uti*Cardamomum ; cujus & quasdam exhibent icones, quarum vero fidem iítis telinquo fcriptoribus; illisque , qui terras iftas forte petent, AMBOINSCH/KRUYDBOEK: ita Anders werd dezelfde Gember ordinaris gebruykt by de Inlandfe Meeflere[Jen tot allerhande dranken ; die zy binnens lyfs geven, en dat'in kleene quantiteyt , om de kragten van andere Medicamenten op te fcberpen ; gelyk men in Europa den Gember by zommige purgatien doed y om dezelve te corrigeren, : Het voornoemde confyt en Atsjaer , zyn inzonderbeid gezond op Zee-reyzen, daar men Wegens groove koft; em zee-lucht im een bedorven mage, fiinkenden aaffem , en, Jcbeurbuyk vervald , als mede bier te Lande inde koude re. gen-maanden is bet zeer gezond "s. ogtens een klaauwtje van dit confyt te múttigen tegens fwaare en geinfettectde lucht, maar men doed beft, als men kort daar op ontbyt want anders maakt het by jonge en beetbongerige men/eben een moeyelyk nypen in de mage, en die van gálachtige complexie zyn , moeten bet confyt noch minder gebruyken; en liever onder ^t eten bet Atsjaer daar van gemaakt; want den Gember , die men tot Atsjaer maken-wil „werd eerft in flukken gefneden, met zout gewreven , en een paar dagen in de Sonne gedroogd , en dan in azyn gelegt, werdende alzoo de an ep van de galle eist door den azyn en zout. Magy dat de Gember den buyk zal week maken ( gelyk zommige „voorgeven) beeft geen experientie, "t zy dan by geval door bevoorderinge van de Dista a Boes D Zeen ‚Het confyt werd aldus gemaakt : Men neemt de grootfte en vet[le wortel, de oude en bayrige moer:wortelen zoo veel uitzonderende als-men kan, zuiverd die van de buys tenfte vellekens , prikkeldze met boute priemen, legt ze dan in verfcb water te weeken 8 of 10 dagen, doch da: gelyks bet water taveemaal.afgictende , tot dat men in 't water geet fcherpigheid meer proeft. — DHESE MOTIS AGG O che ei Sommigé , die ze week willen bebben , dompelenze. tuf= [eben en a driemaal in beet, ‘on dan weder in koud water , ten laatfben-kookt men ze op in goëden S$- roop van: witte-zwyker gemaakt, zoo zyn zy. goed. tot bet dagelyks-gebruyk , maar om durabel te maken ‚dat men zè over zee kam voeren , moet men. den voorigen dunnen Syroop afgieten , en in een anderen dikkeren opkoken , zomtyds zoo lange ‚tot dat er ^t, zuyker aan candelicere , bet welk od doen moet, als met Level den eerften Syroop zuur . Men beeft een xonderlyk experiment tot wonden met Zagueers-pylen en andere lange doornen gemaakt. Als de doorn uitgetrokken is, neemd Gember, ?t merg van onge Pinang ,knoutwd bet tzamen met een weinig Kalks fleekt cen ftuxken Gamber met kalk water eerft bevogtigd in de wonde, en bind bet Dt? papje daar op ,z00 zal de wönde gelukkig genezen. De Moren preutelen eenige avoorden-daar over, en blazen daar op. - Om nu den Gember té planten, beeft men driederley manieren : De eerfle is de gemeene en flegfte, als men bem plant op de bedden van de Hoven, in-een mul aard- ryk, gelyi pg: Moes-kruiden. De tweedesis de Ams boinfcbe „als men heuveltjes maakt, gelyk zy andere ects bare wortelen planten, en zetten een ftuk van de wortel met dogen: daar in, zoo groeyd in ieder Ap een feck ian deze wortel. De derde- is de Sineeze ; als zy lange vooren maken, té ederzyden de aarde opboogende ; in welke vooré zy de Gember planten, 200 verd ide opge- boogde aarde. door de regen rondom de plantjes’ gevoerd, en als dezelve opkomen, zoo breeken zy eenige La af, bier door krygen zy Wortelen, zoo groot, dat ieder meer dan een pond weegt , welke manier zy ook bouden im 't planten van Radys, Look ($c. — . Hier toe moet mên-neemen de oude wortelen „en die zoo lange laten leggen, tot dat zy}roode botten of knoppen wit: Schieten „ docb.men kan de groene ook verplanten , als men allé de fielen affnyd , even onder de bladeren , als mede alle de Wazelingen „en zoo in de aarde zet. De Amboines zen latende Gember, die xy gebruiken willen, nooit boven 7 4 8 Maanden in de aarde ftaan, want als by zyn blog- gende kolf voortbrengt ‚zoo is de wortel te bayrig gewot« den, omin de koft en confyt te gebruiken. In de Reys-boeken vind men den Gember in Africa] Madagascar , en Brafil waffendë , met gebeel andere blas deren befchreven, na den Acorus of Iris gelykendé , zon- der fteel uit de wortel voortkomende; en met zaad in drie- boekige buysjes gefloten, gelyk Cardamom, waar van zy ook eenige figuren vertonen , wiens geloof ik de Scbfy- vers, en andere Bezoekers derzelver Landen laate pes 160 HERBARII AMBOINENSIS Liber VI cap XIV; — petent, ego autem nunquam intelligere potui, fimile in India Orientali crefcere. Eufebius Nierenbergius bift. nat. libr. s. cap. 27. di- cit , Zingiber in Mexico crefcens Chili vocari , ac primum ibi tranflatum fuiffe ex infulis Philippinis, ubi bine ejus obcurrunt fpecies. Prima & maxima mas cenfetur, vocaturque Ancou, femina vulgare eft Zin- giber, quod in fupremis cauliculis capitula quedam gek illis Stechadis fimilia, melius ac verius dixiffet, ecce capitula peculiaribus in petiolis ex radice pro- pullulare. Dein autem eodem in libro cap. 28. dicit, Ancou ge: rere rugofiora & craffiora folia vulgari Zingibere, ceterum ejusdem forme, radicemque efle majorem & crafliorem, faporis acrioris cum quadam amaritie ; ex quibus concludo, illum precedens defcribere Lam- pa addit autem porro , cum Ancou insiftis regioni- us præparari quendam potum, loco vini ufitatum; quod de Galanga feu Lanquas lupra innuimuss uum Zingiber tractetur, atque lavetur, vel per- forétur ad conditum , in manibus percipitur tanta a- cerimonia ac titillatio , ut cutis non tantum adtenue- tur, fed etiam aliquando findatur, qui fenfus. diu fu- per eft, quodque fignum eft penetrantiffimi Zingibe- ris fervoris, qui diu ipfi inheret unde & externe quoque adhibetur ad partem quandam. paraliticam. 3 vel per frigus quafi emortuam , iterum refocillandam & calefaciendam , interne autem adtenuat, penetrat; ac dividit cunêtos pituitofos humores , qui ftomachum & inteftina gravant; ita ut, uti cuncta calida aroma- ta, hoc quoque cenfeatur a natura produ@um magis ro frigido climate , quam pro hisce calidis regioni- us, ac proinde magis proficuüm pro fenibus, frigi- dis, phlegmaticisque: hominibus, quam pro juveni- bus, calidis, & biliofis temperamentis;:. . CH 3 ‘Licet Zingiber, quantum hae usque noverim, in cundis regionibus, in. qt quirat labores & cultui m „ante p: ucos tamen : in Bourone poft finum "Psjimoraffa -bini inventi fue» re colles, nudi fere, ac tantum quibusdam frutieulis udentes , in-quibus fpecies quedam filveftris Zingi- Beris fponte crefcit, quod folidius, durius, & acrius erat vulgari , faporé cum Occidentali proxime con- veniens , feu paulo magis filveftre, quod tamen præ- ftans eft ad conditum & medicamenta.: «Ibidem quo» ue Curcuma major:in magna reperitur copia, - ucraque plante ibi fab. Carice gu en "Plura de Zingiberis viribus vide ad finem fübfe- uentis capitis: Zingiber ficcum in Malabara (ihe la- bore preparatur, recens nempe fumunt Zingar; ip- fumque conmifcent cum cineribus ficcis, ipfumque in “Sere. ad ventum extra folem exficcant , quum optime confervatur, ac bone eft note. e Tabula Sexagefıma Sexta ` Ad Figuram primam Zingiber, exhibet nobile , quod femina vulgo. vocatur, eftque Zingiber. anguftiore folio, femina utriusque Indie alumna Plukn. Almag. p. 379, & Thef. Zeyl. p. 235. cujus elegans quoque icon jm H. Malab. part. 11. Tab. 12. reperitur, a Plurima eil „Synonyma, |. 6: e Amothuin & an&ores in Sloan. Car. pl. Fam. feapo nudo, fpica ovata. Linn. He vw H ari Figura Secunda Zingiber denotat minus, five gramineum, quod forte convenit cum. illo, quod eft Zingiber filveftre “minus ‚fruture caulium fumma parte exeunte Alen, Cat. Cop Fame po 6 qu vum me cu Ee rt S oder SR - y | m e ^ Ke g: : ; D 1 D aes Cid +e = Ms ik nooit beb konnen vernemen, dat diergelyken in Oofte ` Indiën waffe. Eufebius Nierenbergius hift. nat. libr. s. Cap..97 zegt, dat den Gember in Mexico waffende , Chili pe. naamt werd, en eerft gebragt zy uit de Pbilippienfe È : landen, alwaar men twee zoorten daar van beeft. De eerfte en grootfte is het Manneken, Ancou genaamt, bet wyfken is de gemeene Gember „dewelke aan de opperfte Delen eenige boofdekens voortbrengt, bet. Stoechas ge- lyk, by bad beter gezegt, dat deze boofdekens op bexon-. dere ftelen uit de wortel voortquamen. A Daar na in * zelfde Boek Cap. 28. zegt by, dat Ans cou bebbe ruyger en dikker bladeren dan de gemeene Gem: ber ‚anders van dezelfde gedaante ; de wortel zy ook po, ter en dikker , fcherper van finaak , met eenige bit ; waar uit ik giffe, dat by de voorgaande Lampujang be- Jcbryve , doch by zegt "er by, dat men met de Ancou ip dezelve Eylanden zekere drank toebereyde , in plaats van wyn gebruikelyk, "t welk wy van de Galanga of Lane quas gezegt bebben: Ge Als men den Gember bandeld in "t waffen en pickeren; tot bet confyt maken, zoo gevoeld men zulk een jcherpige, ` beid en tintelen in de banden , dat bet vel niet alleen dun. werd „maar ook zomtyds begint te fplyten j«velk gevoelen. daar lank in blyft,een teken van een doordringende bitte des Gembers , die daar lange,by blyft , wesbalven by oan ` buiten ook gebruikt werd, om eenig lid, dat lam of dog koude verflorven is, wederom te verwarmen: , maar bin» ` nens lyfs verdund, doordringd , en fcbeyd by alle de pis tuiteufe bumeuren , die de mage en ingewänd beladen; In ` Jomma by werd ,gelyk alle beete fpeceryen , geoordeelt van, de natuur gefchapen ‚meer voor de koude Wereld ,dan deze ` beete Landen, dienftiger voor oude, koude, en e ticque y dan voor jonge, beste en colericque menfcben, ii A TCAPRSJGTIMSIBOÓN.S E zë Qe LP ES " 7 A febier overeenkömende , of wat wilder, echter goed confyten en medicamenten. Aldaar vind men ook vote Curcuma in overvloed, beide onder `t {ny-gras groeyendes Meer van de krachten des Gembers ziet aan *t n van "t volgende Capittel. Deg drooge Gember werd tot Malabaar zonder moeite bereit , zy nemen den verfchen Gember , vermengen bem met drooge afcb , en laten bem in de lucbt af wind zonder m drogen , als dan biyft by WAN i. OR zeef ruat oe. Vy iile au : SN mL E "p VfL lie AA ` ` gëtt de E 3. ET i quA P VEE PO A AA HA Vertsont in de eerfte Figuur de edele Gember; welke doot- ` gaans het Wffje nt wert,en is de Gember het Wyfje, in beide de Indiën groeiende, met nauwer bladen van Plukn. Almag. p. 397. en de Thef. Zeyl. p. 238. Wi van ook-een. fraaye afbeelding wert gevonden in de Me lab. , er i A Tr = = > » e t att $ a vA. = ú $ HFI F | Ape aqu & - eu qe El Ki ~ 2 Ss re 3t P e eit SEA ur BEL K & : KV. Tab. LXVI. ONT MR . Hypophytum, feu VIM Bock. XV Hoff." AMBOINSCH'KRUYDBOERK. ër CAPUT DECIMUMQUINTUM, Zingiber minus, [roe gramineum: Alea Padi. cx Ecunda Zingiberis minor eft fpecies, minus obvia & nota, nec . quantum fcio, unquam in Euro- pam delata fuit, eft autem planta humilis, non ültra palmam, vel fpithamam alta, plures ac denfio- res e radice emittens ftolones > quibus folia infident eodem modo, quo in majori fpecie , arundinacea pempe., & alternata, fed multo anguftiora , inftar illorum tenere Oryze , que Pady. vocatur, vel inftar illorum graminis , ac plerumque complicata. Radix cum illa vulgaris Zingiberis convenit , fed lerumque minor, inque breviorcs articulos diftin- En, vix minimum digitum craffa, inque binas diè ftinéta fpecies. Alba externe maxime glabra eft, e- jusdem coloris ac fubftantia cum majore, parvas quoque emittens gemmas anthraces referentes , €x uibus ftolones ortum ducunt. Ejus fapor multo magis fervens, & acris cft, quam in priore fpecie, non autem tam gratus, ac cum parva amaritie. mix- tus. Ipfius folia funt letá, pallide flavefcentia, te- nere Oryzz fimilia, fed breviora. ` Rubra hujus fpecies majora gerit folia, caules, ac radicem , ejus enim folia cum illis majoris Zingiberis quadrant, breviora, & latiora quam in alba fpecie, & intenfe viridia. Radix ejusdem eft forme cum Zingibere rubro majore, plerumque tamen minor, & durioris fubftantiz, externe cinereis pelliculis ob- du&a, fub quibus ex purpureo rúber colore , inter. ne autem albicat. : i Mins? ` Utrasque hafce Be nunquam vidi proferentes ores fuos: Denfum formant fru- ticulum , quumque per femi annum viguerunt, ipfo- rum. ftolones ac folia fenfim marcefcunt, decidunt; atque ex novis furculis novi progerminant caules , di- ligenter autem in hortis colendd eft hzc planta, nori enim tam late luxuriat quam major fpecies. Radi- ces effoffe, licet ipfarum fubftantia videatur multo effe durior quam in majore-fpecie ;- haud facile fieea- ri poflunt, fed maxime corrugantur, diuque fuam fer- wt acrimonianie (3 LO (> TIS omen. Lätine Zingiber minus five gramineum, Ma- laice Alea Pade ob formam tenere Oryze. Amboi- nice Seby, feu Siwe lale. In Leytimora Sebyrara. In Hitoza Bu/Jo. Ternata Woraka cum fupra memorato Adrac parumper conveniens. Javanice Sunty. ` Locus. Non ubique obcurrit, ubi majus crefcit Zin- siber, fed tantimmodo in Java , Moluccis , atque ifce Orientalibus infulis, ^. ^. da Ujus, & Vires. Hec fpecies in, cibo non adhibe: tur, quum fapor,ejus fit nimis ingratus ac. fervidus, major autem ejus ufus eft in Medicina, indigena enim fere nullum Oebat, feu medicamentum adfumit ‚oe non ingreditur fruftulum hujus fpeciei, immo talibus in morbis, in quibus nos diceremus Zingiber ‘effe hoxium, uti in Diarrhzis, & Dyfenteriis, femper ta- men Zingiber additur ab illis, quum putent, qualites tem habere cunctorum medicamentorum vires exal- tandi, & in actum ducendi, qua in re quoque non erraht, quum longa experientia hoc comprobatum t. ; k è P. 4 K D 4] _ Hic itaque habes generaliter, quo modo Indi mi- hore utantur Zingibere, qua in re non fúadeo , in omnibus eos fequi, praefertim in Dyfenteria ac febri- bus, quin minima deberet effe dofi, habent auter mafticetur, ejusque deglutiatur fuccus. Tom. P. > Sic XV. HOOFDSTUK. De kleyne Gember, DN tweede zoort van Gember is de kleene, min bé. kend en gemeen, ook myns wetens nooit in Euro- pa gebragt, bet is een laag plantje, niet boven een Jiaande band, of een [pan boog, met meer, en digter fielen uit de wortel, daar aan de bladeren ftaan op de- zelffle manier, als aan de groote zoorte , te weten rietag» tig, en verwifleld tegens malkander , dog veel fmalder , te weten als jonge ryft, die men Pady noemd, of gras, meeft Üzamen gevouwen. — De wortel is de gemeene Gember gelyk, dog doorgaans kleender , en in korter leden verdeeld , fchaars een pink dik, en in twee zoorten onderdeeld. De witte is van buyten meeft effen, van de zelve coleur , en fubftantie als de groote, ook kleene bollen, als bloedvinnen voortbren- gende, waar wyt dé fielen werden. De fmaak is veel eter, en fcherper dan aan de groote , zoo aangenaam niet, en met een kleene bitterbeid vermengd; Zyne bladeren zyn jeugdig, ligt, of geelgroen, bet jonge ryft plantje zeer gelyk, hoewel korter. De roode zoorte bier van is grooter aan flelen, blade- ren, en wortel , want de bladeren zyn de gemeene Gem- ber gelyker , korter , en breder, dan aen 't witte, en boog groen, de wortel van dezelf/le gedaante , als de gro- te roode Gember, dog doorgaans kleender , en harder van Jubftantie, buiten met graauwagtige velletjes bekleed, en daar onder purper-rood, maar van binnen wit. Beide deze zoorten beb ik nooit gezien baar Hypopby- tum , of bloemen voortbrengen: Ly maaken een digt flruykje, en als zy over een balf jaar gegroeid bebben, zoo verwelken de [lelen, en bladeren allenkskens, val- len af > ch uit de nieuwe afzeizels komen nieuwe ftelen voori, men miet bet neet ig in dé boven onderbouden , want het groeid zoo weeldrig niet als de groote z00rte. De uitgegravene wortels, hoewel barder van fubftantie Jebynen-dan de groote, laten zig mede niet wel drogen, maar krimpen zeer in , niet te min zy bare fcberpigbeid lang bebouden. Naam. In’t Latyn Zingiber minus five gramineum: In ’t Maleyts Alea Pade, van de gedaante des jongen Ryft.. In 't Amboins Sehy, of Siwe lale. Op Leytimor Sehyrara. Op Hitoe Buflo. In ’t Ternataans Woraka met bet bovengenoemde Adrac wat overeenkomende. Op Fava Santy, SET Plaats. Men vind bet niet overal, daar de groote waft, maar alleen op Fava, in de Moluccos, en deze Oofter- Jebe Eylanden. . Gebruyk, en Kragten. Deze zoorte werd in de koft niet gebruikt, om dat by te bars, en beet van [maak is, maar zoo veel te meer tot de Medicyne, want den In- lander [chier niet een Debat. of Medicament inneemd , daar by niet een kleen fiuksken van deze zoorte by doet , ja zelfs in zulke ziektens , waar in wy zouden zeggen, den Gember’ fchadelyk te zyn, als in Buik, en Bloedloopen , egter daar moet overal Gember by zyn, om dat by na ‘baar geloof , de eygenfchap beeft de kragten van alle Me- dicamenten op te wekken, en gaande te maken, daar in- ne zy ook niet dwalen , als zynde door lange ervaringe geprobeerd. ` ` Hier hebt gy dan in "t generaal, boe dé Indianen de kleene Gember gebruiken, waar inne ik niet wil, dat meñ ‘ben in allen zal navolgen , inzonderbeid in den Bloedgank; en koortzen te gebruiken, of bet moefte zeer weinig zijns want zy bebben al mede op baar zyde eenige particulie- re proeven, die na onze leere geen vafte regel maken, avant de beide meeft genoemde ziektens ontflaan by den Inlander gemeenlyk uit koude , én ongemak, waar in den Gember baat kan doen, en by onze Natie uit ongeregelt- beid in 't ceten, en drinken, en ontfteckinge des bloeds, ‘daar den Gember weder niet raadzaam is. In een droo- ge boeft, of als eenige fchetpe, en dunne bumeuren in de luchtpypen der longe bangen , die een ge[ladig en moeyelyk boeften verwekken, en veroorzaken , bewy/t de- ze Gember groote bulpe , als men een kleen flruyksken met Siri Pinang knouwd, en bet zap infwelgt. `" X Zoe 162 HERBARII AMBOINENSIS: Liber VIIN am Eu Sic quoque in utrisque Zingiberis fpeciebus , majo- re nempe; & minore ydepurantem „& confolidantem detexerunt , & conpererunt virtutem in "recentibus vulneribus, & ulcerationibus , in. quibus nulla adeft inflammatio , ubi & mitas- vidi ab ipfistinftitutas cu- ras, inter alios apud zthiopicum flamen, cujus uxor ab apro mifere moría, & vulnerata erat in ore, bra- chio, & manibus., quz vulnera ipfius maritus folum- modo fimpliei^curabat"Zingibere, ipforum more fi- mul quaedam fufürrans verba; fine quibus , uti nobis perfüadere volebát, Zingiber nullum: prettaret effe- &um , ac viribus defticueretur, poftea infuper varia vidi recentia vulnera; immo ipfius capitis, hoc cura- ta. am Si quis fefe vulneret per contufionem, vel lefio: nem fpine, offis, vel alicujus acute rei, licet e- tiam aliquid veneni adeffet , mafticatum , vel con- tritim vulneri-inpònat Zingiber, tum ulceratio non fuperveniet, fed venenum exfuger. Idem quoque infticoicur, quum cutis per pruricum, vel alium ca- fum fit'abraía,/ac locus in ulcerationem vergat; fi- que circa ungues tam digitorum manuum quam pe- dum cito exoriatur pruritus; quem plerumque pana- ricium fübfequitur , tum pars pungetur acuto quodam inftrumento, recensque inponetur Zingiber. ` Atque licet in Europzorum libris Zingiber dicatur mifceri rebus, que adfumpto repugnant veneno, ins cole tamen non vetant illud in omnibus , fed talibus modo im toxicis, que fervide, & acris funt qualita- tis, ipfis’enim generalis eft regula, talia venena co- hiberi, & enervari poffe non ope alicujus aromatis , quam pretiofum etiam fit, fi fecundum caloris fupe ret gradum , fed ope frigidirum , infipidarum , & fatuarum rerum , licet etiam fint amariffime, fi mo- do non fint fervide , vel acres: oa Si porro cum. quodam adfumatur medicamento, peradtenuántem , & penetrantem naturam cunctos len- tos, & vifcidós ventriculi, € inteftinorum humores adtenuare , & confümere valet, atque hinc obftructio- nes refolvere; ac crudos humores digerere, unde & in Diarrhea’ ex fimili orta cauffa proficuum fzpius compertum fuit. Zoo bebben zy ook in beide de Gembers , groot , en kleen een zuiverende, en genezende kragt bevonden by: ver/ebe wonden, en ulceratien , daar nog geen ont/teckinge by is, waar van ik wonderlyke -kuuren bebbe gezien ; guder op. deren:by:een-moor/cbe Paap, wiens: buisvroww door. zen wild verken elendig ‚gebeten „en bezeerd was door den mond, arm, en banden, Welke quetfuere baar man ge- neesde met enkelde.Gember „daar by na zyne maniere eeni- ge wóorden'by preuvelde y zonder dewelke, gelyk by ong wilde wys maken, de Gember geen kragt zoude bebben. dog naderband heb ik nog ver/cheide malen veele verfche wonden, ja zelfs aan "t booft daar mede zien. enezen, + Als iemand zig bezeerd door "t floten, of ftesken dan een doorn, been, of eenig [pits ding, al was "er tèni venyn daar by, die zal geknowwde, of gewreven Gem: ber. daar ‘op leggen, zoo zal bet niet zweren , maar bet venyn uitzuigen. Het zelve doed men ook, als bet vel door jeuken, of ander toeval afgefchrapt is, en de plaat. ze zweren wil, als bet omtrent de nagels , of aan wijs gers, en teenen iemand baaftig begind te jeuken waar: opgemeenlyk bet nagelzweren volgt , 200 zal men bet prikke? len met.iets fcberps , en verfcbe Gember daar op binden, le, fmetje, en laffe dingen, al zyn zy dan nog zoo bit: CAPUT DECIMUM SEXTUM. ` Curcuma. Cuning feu Cunjet. Urcuma cum Zingibere quoad ejus radicem ma gnam habet convenientiam, illius vero folia ma- gis cum illis Galange , & Lampuji quadrant, excepto quod non vero infideant cauli, fed cuncta fimul ex radice propullulent , fefeque ambiant, ac tali modo ftipitem forment, rarique exteriora foli- taria locantur. Cam fübfequenti T'ommon peculiare conftituit genus, quod non peculiare gerit nomen, atque hinc hz fpecies fepius inter fefe confunduntur. Veram Curcumam hoc in capite defcribemus , que in binas dividitur fpecies, in domefticam nempe, & filveftrem. Ac domeftica iterum multas fubit varie- tates , quas fub binis comprehendimus fpeciebus , majore nempe, & minore. . Primo. Curcuma domeftica major femi aromatica ett radix, o edd uti dictum fuit, fimillima, in qua tres diverfa notantur partes, directe enim fub ftipi- te tuber invenitur Caftanez magnitudine , inftar Zin- Ee articulatum , quod Malaienfibus Ia Cuning, e. Curcumz mater, feu matrix radicis, vocatur; Hoc ad latera emittit quatuor, vel quinque alias ra. dices , forma, ac craffitie digitorum , que fecundam ipfius conftituunt partem , horumque quadam ad la- tera, & oblique , quedam perpendiculariter decur- ruht, in acutum fefe terminantes apicem, qui gem- ma vocatur, ex qua fenfim, novi exerefcunt furculi Totaque hujus radicis congeries tum extenfim re- fért palmam, multis incurvis, & nodofis ex dieitis compofitam , qui articuli vocantur, & in sd locis iftis gemmis ornati funt, hz autem tali modo excrefcunt, ut fibi non obftent, quum furculos for- mare velint. At- XVI. HOOFDSTUK? De groote en kleine Curcuma. - i D: Curcuma beeft met de Gember , aangaande dé wortel , groote gelykeniffe, maar de bladeren komen . meer overeen met de Galanga , en Lampoejang , be balven dat zy aan géen regten po», laan, kae a os men uit de wortel malkanderen omvatten „ en eenen [tat maken , dog weinige van de buitenfte ftaan alleen, Met bet volgende Tommon maakt ze cen byzonder ge flagt, bet welke geen eigen naam beeft, en daarom de zoorten van weerzyden dikwils geconfundeerd werden. De eigentlyke Curcuma zullen wy in dit Capittel befebrys ven , verdeeld in twee geflagten , tamme, en wilde. p tamme beeft wederom veele veranderingen , die wy onder deze twee zoorten brengen, groote, en kleene. 1. Curcuma domeftica major is een half heteryag- tige wortel, den Gember, als Quit , Zeer Fe > dui aan men drie onderfcheidene delen merken moet; want regt onder den flam de „een bol in de groote van een Caflanje, geleed als, Gember „ dewelke de Maleyers Ibu Cuning (dat is de moeder van Curcuma, of moeder-wore tel) noemen; Deze geeft ter zyden uit vier, of vyf an- dere wortelen, in de gedaante , en dikte van vingers, dewelke bet tweede deel Zyn , zommige ter xyden, en regt diners , zommige neerwaarts gaande, en baar einde Spits toelopende, "t welk, men bet oog noemd, waar uit metter tyd nieuwe fcbeutjes komen. De gebeele ftoel van deze wortel gelykt als dan een uitgebreide band met veele kromme , en knobbelige vin- gers, dewelke men teenen noemd, bier en daar met d Kafen ine Dën bezet , en groeyen vu: e zy malkaar niet in de we, wanneer fcbeus. ten willen voortbrengen. Gage ZS fat SE? i Daar: VIII Bock. XVI Hooff. _ Atque hinc licet bine pluresve tales E pal- me fibi aderefcant, quod in hac majore fpecie raro contingit, externz femper adeo oblique, immo ali- quando femi decumbentes locantur , ut inferiores fine obftaculo furculos fuos emittere poflint. Hi autem articuli diverfi funt ratione variarum fpe- cierum, quzdam enim matrices radices ad latera hos dire&e proferunt, qui funt tres, quatuor, ac plures pollices longi, ultra digitum craffi , raros producen- tes laterales articulos , quidam breviores funt, inque plures articulos diftinéti. ` ! Muiti quoque articuli in obfcuros divifi funt nodos inftar Zingiberis, atque externe tenui obduéti pelli- cula, quz facile defquamari poteft frictione , tum- que externe glabri funt, vitellini, feu perfecte lutei coloris- inftar Gutte Cambodje , quum madefiant, eftque generalis regula, quo minores ac nodofiores fint articuli, eo magis lutei funt. interne , & faporis dulcioris; 1 aks . "Tertia radicis Curcumz pars. longas exhibet fibril- las, plurimum ex matrice , raro ex articulis dependen- tes, quinque, & fex pollices longas, interne albas, Jentum habentes nervum. Horum quzdam ad ipfe- riorem partem albam gerunt glandulam Olive, for- mem, interne fuccofam , $ ínfipidam , que in tene- ris ac junioribus plantis. non vel raro obfervantur, fed progerminant quum- planta femel vel bis fua de- jecerit folia. Quum enim hzc planta per fex fep- temve menfes viguerit, vetuftus fenfim marcefcit fti- pes cum foliis, ac radice, poítquam. priusyad latera novam formaverit palmam , que fenfim adeo fefe ade tollit, ut transverfaliter in terra locetur es- ~~ . Radicis odor, & fapor eft- unguentaceus , & ad illum Dauci adcedit, cum levi acrimonia, & amari- tie, que in minoribus femper radicibus minor eft, fique ore mafticetur; falivam luteo tingit colore. . Folia peculiari infident petiolo; quorum quatuor, vel quinque fibi adcumbunt, .atque inferius ftipitem videntur formare , que vero fefe mox explicant, pe- tioli autem ipforum, licet fint herbacei ¿6 molles; nihilominus tamen lenti, ac vix confringi poffunt. ." Folium ipfum fesqui pedem circiter longum eft, excepto petiolo, quinque; & fex pollices latum , ab utraque acuminatum parte inftar illorum Galange, vel uti in patria funt illa Orchidis Serapias, Gt: Helle- bori albi, obliquis admodum coftis gaudens, feu.pro- prie infra fulcatum, & fupra protuberans inftar folio- rum Mafe, ac porro glabrum eft, lete vel pallide virens; tenue , ac contritum radicis odorem fpirat. Tales autem petiolorum , & foliorum congeries mul- te fimul ex una propullulant.radice ; omni nempe loco, quo gemma fefe obfert. . M - Hypopbytum , feu flores hujus plante non excrefcunt; nifi in-vetuftis ftolonibus , qui una alterave vice folia fua dejecerunt, in quibus- & vetuftz radices. femi putride confpiciuntur. . lllud autem non eft conus obclufus uti in precedentibus plantis, fed ipfius fqua- me funt magis aperte ; que formantur ex pallide virentibus, & femi concavis. foliolis , formam ha- bentibus imbricis, quz ad finem, feu oras albicant, atque in juventute pallide fufca funt, praefertim fiin filvis fponte crefcat hzc planta. ` ‚Inter hafce fquamas veri excrefcunt flofculi, infe- tius longo tubo gaüdentes, ac fuperius fefe aperien- tes in tria acuta petala corniculata, inter hzc floscu- lus locatur concavus , maxime. exuno conftans petalo, vel fi adcurate examinetur „hoc trifidum eft, flavum, & adeo flaccidum , ut vix traétari poffit, uti & €a- an gep marcefcit, totusque fenfim perit corym- a nulla producens femina, vel fructus. j _ Matrix ifta radix externe. femper magis cinerea eft articulis , interne. quoque ficcior, & acrior, circa quam articuli hi dependent , uti claves ex cingulo mulierum. Articuli miras aliquando exhibent for- mas, plurimi autem incurvos, & nodofos referunt digitos , aliifemi claufüm.pugnum, alii Cancrum pee dibus inftruétum , & licet gemmz ¡fte albe ad ipfo- rum locentur inferiorem partem, ha tamen fefe ita incurvant , & infleétun furfum eleventur. ts ut fi excrefcant furfuli , Bw. P, Pott AMBOINSCH KRUYDBOEK. 16; „Daarom al gebeurd bet, dat twee of meer van zulke ge- vingerde banden tegens malkander groeyen (’t welk in deze groote zoorte zelden gefchied ) 200 ftaan altyd de bui- tenfle zoo fcbeef , of fcbuins ; ja zomtyds half leggende , dat de onderfte onverbinderd bare /cheuten konnen uit- Schieten. " Deze teenen nu zyn verfcheiden na. bare ‘diverfe zoor» ten, want zommige moerwortels hebben ze regt ter zy- den, dewelke zyn drie, wier, en meer duimen lank, ruim een vinger dik, met weinige zyde teenen, zommige zyn korter, in meer teenen verdeeld. Alle teenen zijn ook in donkere leden verdeeld; gelyk Gember, en van. buiten met een dun velletje bebangen , "t welk zig licht laatafvryven , alsdan zynzevan buiten glad, dooir-geel,.van binnen regt geel, als de „Gutta Cambodja, wanneer ze nat gemaakt werd, en bet is een generale regel, boe kleender , en knobbelagtiger de teenen “zyn, boe booger géel van binnen; en zoeter van fmaak. Het derde deel aan de Curcumaas wortel zyn lange vazelingen , meeft van de booftavortel , en weinig vande teene afhangende , vyf en zes duimen lank, van binnen wit, met een taaye, zenuwe. Zommige van.dexe bebben omtrent baar onderfte een witten klier als een Olyve , van binnen zappig , en onfmakelyk, dewelke menaan de jonge firuiken niet, of weinig iet, maar voortkomen, wan- neer den ftruik eens of tweemaal zyne bladeren verwis- zeld beeft. Want als deze plante zes, of zeven maan- den in baar groeyen geftaan beeft, zoo verflenft allens- kens den ouden flok met bladeren, en wortel , na dat ze al *voorens ter. zyden uit een nieuwe band geformeerd heeft , die met bet vervolg zoo hoog komen, dat zy fcbier dwers in de aarde leggen. De reuk, en fmaak van de wortel is zalfagtig , na geele wortels trekkende, met een kleene fcherpbeid , en bitterheid , dewelke altyd in de kleendere wortels min- =; is, en in de mond geknouwd verwen zy bet fpeegzel [472 De bladeren bebben ieder een byzonderen fleel , van welke vier , of vyf tegen malkanderen ftaan, en beneden een flam Jcbynen te maken, dog baar flraks uitbreiden, zynde: de fielen wel Ween Ze en Weeks niet te min E en kwalyk.om te breekens ; ,. Het blad is omtrent anderbalf voet lank, bebalven den Steel, vyf en zès duimen breed, agter, en voren toege- Jpitft; gelyk. die van de Galanga, of in "t vaderland van OrchisSerapias, en Helleborus albus, zeer fchuins geribd , of eygentlyk van onderen gevoornd , en boven uitfteekend , gelyk de bladeren van Piffang , voorts glad, jeugdig of licht-groen, dun, en gewreven na bare wora tel riekende. Zulke vergaderingen van flelen, en blade- ren komen veele uit een wortel, te weten telkens waar een knoop ftaat. t - Het Hypophyton, of bloeizel van deze plante komt anders niet voort, dan aan oude (lokken, of firuiken, die een reys of twee bare bladeren verwiffeld hebben, en daar de oude wortels balf vergaan nog aanbangen. Dit is geen geflote kolf , gelyk aan de voorgaande kruiden, maar zyne fchubben fiaan meer, geopend , gemaakt van bleek-groene , en balf bolle blaadjes , in gedaante van een vorfipanne, aan baar einden witagtig, of in baar jonk- beid bicht-bruin, inzonderheid als "t in ’t wild groeyd. Tuffchen deze fcbubben komen de regte bloempjes voort, gemaakt beneden uit een lange" bals, die zig boven in drie Jpitze blaadjes als hoorntjes verdeeld , daar in ftaat een bol bloempje , meeft uit een blad gemaakt, of zoo men ’t naauw beziet, in drien deelbaar , geel, en zoo flap, dat ment kwalyk bandelen kan, gelyk bet ook nog den zelfs fien avond verflenft , en de gebeele tros vergaat mede zonder zaden, of vruchten, ms / De voornoemde moerwortel is van buiten altyd graau- aver dan de teene, van binnen droger en fcberper , rond- om dewelke de Zeenen bangen, gelyk fleutels aan eenen knoop van een vrouwe gordel: De teenen verbeelden zomtyds zeldzame figuren , want de meefte gelyken krome me , en. knobbelige vingers ; andere een balf gefloten vuift, andere een Krabbe met xyn pooten , en boewel de witte oogen gemeenlyk onder aan de teenen flaan, zoo weeten zy baar evenwel om te krommen, en bare fcbeutjes op» waarts te zenden, et X2 Na 164 HERBARIIAMBOINENSIS. Liber VII. cap. XVI. Poft fex feptemve menfes radix effodienda eft, a petiolis, & fibrillis depuranda, atque in edibus de- ponenda, usque ad finem menfium pluvioforum , quo tempore articuli longos emittunt furculos , qui ab- rumpuntur, ac denuo transplantantur hi articuli qui intra fex menfium fpatium novum formant fto: lonem , matrix autem radix tranfplantationi inutilis eft, ique diu in edibus adfervetur , quam maxime exficcatur & corrugatur , quales in Pharmacopzis pro- ftant. geen, 2d 3 S Secundo Curcuma domeftica ñiinor folia ac petiolos gerit minores precedenti , folium nempe ejus cum petiolo non ultra quatuordecim pollices longum eft, ac quatuor latum; & contritum quam maxime radi- cis {pirat odorem. Radicis ftolo feu congeries elegans eft ac. ara ¿ ex una alterave formata matrice radice , ex qua tot breves & incurvi dependent digiti , qui in alios fefe iterum dividunt „ita ut majorem former fto- lonem quam precedens: j | Tota autem illius congeries videtur. compofita ex multis femi claufis pugnis & infantum palmis, qua- rum quedam oblique, quedam transverfaliter in terè ra locantur , ac licet digiti fint minores quam in prio- re fpecie , ipforum tamen articuli longiores funt , pau- cas gerentes fibrillas, & glandulas, qua rotundiores uoque funt , ac tantummodo in vetuftis excrefcunt dtioitibos Unde ftolo effofus a paucis fuis pelliculis & fibrillis depuratus eleganter glaber eft , videturque ..effe arte elaborata materies. ` ` Radices ejus intenfe luteum habent colorem inftar optimi auri ,füccofz funt, fragiles, faporem odorem- ue habentes dulcem fed gravem cum peculiari quo- de afomatico odore, ac levi acrimonia , fine ulla tamen amaritie , queque falivam quam maxime lu- team tingunt, ita ut colore quum maxime cum radi- ce Chelidonii majoris conveniant. (ATR Hypopbytum ejus nunquam fere progerminat , faltem nunquam hoe vidi, radix enim tam diu ‘non quiefcit ob quotidianum ejus ufum. Qui adcurate adtendunt, hanc minorem fpecienriterum in binas dividunt va- rietates, que potiffimum in eo confiftunt, quod una nempe radix longiore$ magisque laxos gerat digitos altera breviores magisque compactos , utraque autem interne intenfe luteum habent colorem , eundemque faporem. Hac fpecies tam diu in terra non perfiftit, quum vero ejus folia marcefcant, effodienda eft, & ad tranfplantationem deponenda ; quem in finem mis nimi etiam digiti valent, fi modo unam alteramve gerant albam gemmam. ` ` 3 Tertio Curcuma agreftis, vera filveftris Curcume fpecies eft, multos emittens petiolos feu ftipites in- erius rotundos , fuperius compreffos , qui fefe in bina ternave dividunt folia, tres ac tres cum dimidio pedes fimul alta , quorum petiolus folus fesqui pe- dem altus eft , folium quatuordecim vel fexdecim pollices longum eft, quatuor & quinque latum, ab utraque acuminatum parte, fubito a petiolo angufta- tum, quod illa Tommon fenfim faciunt, quo & hzc filveftris fpecies ab aliis Tommon fpeciebus diftingui poteft, primum quoque progerminans feu modo.ex- _Crefcens folium acutum, & firmum eft inftar fubule, vel caricis Lalan di&ti , eftque porro tenue, lentum , nec facile filluram patiens, fed cito marcefcens, per- que ejus medium anguftus decurrit nervus, infra a- cute protuberans, coftzque oblique magis funt con- jun&z quam in aliis Tommons, fupra eminentes, in- fra fulcos formantes, unde & hoc folium ragofum eft, ita ut hzc planta fummos & tenuiffimos profe- rat petiolos inter omnes Tommons fpecies. Ejus radix raro, inque binos tresve tantum nodos divifa eft, nullos diftinétos: exhibens digitos, nihi- lominus tamen oblique decurrens , multas emittens dependentes fibrillas , que ad inferiorem ipfarum par- ` tem glandulas gerunt rotundas , Nuces avellanas re- ferentes. Externe ex cinereo colore flavefcit inftar ftraminis, interne pallida eft, cor gerens flavum , in- odora fere , faporem habens amaricantem inftar Lam- i. 3 OG M wt > Ipfius Hypopbytum altius & elegantius eft, ac faci- lius progerminat quam in Tommon vel Curcuma Squa- mie ejüs füperiores fufca: funt, inter quas flavi emi- nent flores, uti in Curcuma , marcefcit quoque, nul- lum relinquens femen vel fructum. "s Nomen. Na zes of zeven maanden moet men de mortel uytgra. ven, van de [lelen en Vazelingen zuyveren „en in de buy; zen zoo benen leggen , tot dat, de regen-maanden over z hy in welke tyd de teenen lange febeuten voortbrengen , die men dan afbreekt , en met. baar teenen weder verplant, zoo gewinnen zy in zes maanden wedereen nieuwe Stoel maar de moer-wortel deugd. tot t voortplanten niet, als men ze lange in de buyzen verwaard , drogen zy zeer 0p, en krimpen fcbier gebeel weg , gel yk men ze in de Apotbee- ken toond. j E 2. Curcuma domeftica minor, blyft aan bladeren en fielen kleender dan de voorgaande , te weten bet blad be. balven den fteel niet boven 14 duymen lang , 4 breed , ges avreven zynde merkelyk na-de wortel riekendes De ftoel van de wortel is aardig , en van een fraay fatzoen ge» maakt van een of twee moer. wortels , daar aan 200 veeld korte en kromme vingers bangen , die zig al weder in ana dere verdelen, zoo dat zy een groteren ‘flock maken dan bet voorgaande. ~ `- 1 uo Den gebeelen klomp febynd gemaakt te zyn vam veelé balfgeflote vuyften en kinder-bandekens , zommige /chuyns, zommige dwers in de aarde ftaande; en hoewel de vins gers korter zyn dan aan de voorgaande zoorte, zoo zyn echter haate leden langer ,' met weinige Wazelingen , en daar aan weinige klieren, die ronder zyn en alleen aan oude ftokken te. vinden. Dierbalven den uytgegrave ftoek van zyne weinige velletjes en Vaxelingen Bexuyverd , fcboon glad werd, en Jchynd een konftig uitgejneden werk te:2yn. — De wortelen Zyn van binnen boog-geel , gelyk bet befte goud, zappig , breukfaam, van reuk en fmaak geyl-zoety met noch een bezondere fpeceryachtigen reuk , em eem kleene fcberpigbeid. ‚doch zonder eenige bitterbeid , bet Jpeegrel zeer geel verwende, zoo dat zy aan coleur met de wortel van Chelidonium Majus zeer overeenkomt, - Zyn Hypophyton: komt febier: nooit voor den dag immers ik beb "t nooit gezien , «vant men laat de wortel zoo lange ruft niet wegens baar dagelyks gebruyk. De- welke naauw opletten, iin dader is kleene zoorte wee derom in twee, beftaande bet onderfcheid meeft daar ing - dat de eene wortel wat langer en. ydeler teenen beeft, de andere kortere en digter op malkander gedrongenes beide van binnen boog-geel , én van eenderley fmaak. De ze zoorte kan zoo lange in de aarde niet ftaan als de voor- gaande, maar als de bladeren beginnen te flenffen ; 200 moet men ze uitgraven , en tot "t verplanten weg leggen; waar toe de minfte teenen genoeg zyn, waar aam een of twee witte oogjes zitten. Sci d 3. Curcuma agreftis , is een regt wilde zoorte van dé Curcuma , met veele beneden ronde , boven gedrukte fte- len of Dommen opfcbietende , die zig in 2 of 3 bladeren verdeelen ,t zamen 3 en 33 voeten boog , waar van alleen: den fteel 13 voeten boog is; "t blad is 14 ‚en 16 duymen: lank, 4 en 5 breed, onder en boven toegefpitft, van den Steel fcbielyk beginnende , bet welk die van Tommon al- lenxkens doen, en waar aan men deze wilde zoorte van andere Tommons onderfcheiden kan , ook is bet eer uitkomende blad fpits en ftyf als een Elffe, of bet Sny. gras Lalan. Voorts is bet dun , taay, en niet ligt fcbeu- rende, doch haaft oeravelkende , door de midden gaat een fnalle zenuwe „beneden Jcberp uithuylende, en de fcbuyn- ze ribben Doan digter by malkander dan aan andere Tommons, boven uitpuylende , en beneden groeven ma- kende, en daar door rimpelig fchynende , zoo dat dit ge- was de boog [le en dunfte VS beeft onder alle Tom- mons zoorten. ET cn Sp De wortel is weinig , in 2 of $ knobbels verdeeld, geen duydelyke teenen witmakende , niet te min dwers kruypende-, met veele aanbangende Vazelingen, en om- trent, bet onderfte derzelver met ronde klieren, als Haze- noten. Van buiten is ze uit den graauawen firoo-geel, binnen bleek met een geel bert, fchier zonder reuk, van fmaak bitterachtig , ES E Lampujang. Zyn Hypophyton is boger eh fraayer van aanzien komt ook Rn voor den dag dan aan bet Tommon Curcuma. De bovenfte fchubben zyn bruynacbtig , daar tuffen kyken de geele bloempjes uit, gelyk aan de Cut* cuma, vergaat mede zonder vrucht of zaad. : Naam É | Nomen generale harum trium fpecierum Latinum eft Curcuma & Crocus Indicus , juxta Portugallicum Safran de terra, h. e. Crocus terreftris ; fic quoque in cunétis aliis Indicis linguis nomen obtinuit a luteo fuo colore: uti Malaice & Maccaffarice vocatur Cu- ning & Cunjet. Javanice Cumyn. Baleyice Cunit. Ban: dice Cunil. Amboinice Unin, Ternatice Goraifcbi, quo nomine aurum quoque denotant. Sinice Uin Kion; h. e. Zingiber luteum, ac fimpliciter Uin, juxta ipfo- rum morem 2 per nafum pronunciantes, Noftrates Belgice vocant Boribori wortel , ac fimpliciter Bori bori , quod proprie nomen unguenti cujusdam eft , quod ex hac conficitur radice; Apud Avicennam Carcu- ma & Carcumeni , feu, uti alii fcribunt , Charcumant & Chorcumani. Literatores illud corrigunt juxta Arabi- cum textum Carcumäs,atque hoc in Grecam trans- formare volunt vocem Crocomagma , ego autem illud derivo ab Hebreo Carcum ; be Crocus „* ob cro- ceum radicis colorem. Avicenna ipfe fcribit res quas- dam de fua Curcuma, quas de vero intelligeremus Croco, uti Malaienfes aliique Indi verum Crocum vocant in hunc usque diem Concomáa. : Pharmacopzorum Terra merita ficcata & pulverifa- ta videtur effe Curcuma, que vero magis flavefcit. Garcias libr. 17". cap. 49. ipfi nomen infuper inpo- fuit Perficum Darzard ; quod docti corrigunt, Zar- degjus. Turcicum vero eft Sarode & Sarjot. In Ca- nara & Malabara vocatur Alad , veri autem Mala- barenfes ipfam vocant Manija Coua. Diofcoridi libr. 2. cap. 19. & Plinio libr. 29: cap. 18. uti putatur , di- citur Cyperus Indicus , fab quo fupra Lampujang & Bangleum comprehendimus ; fimulque ibi oftendimus, cunctas tales aromaticas radices ipfi Cyperum vocari. ‘Prima fpecies mihi Latine dicitur Curcuma domeflie ca major. Malaice Cunin Befaer. Baleyice Cunyn feu Cunjet Sebatta. Amboinice Unyn Tita. Maxima por- ro fpecies peculiariter vocatur Cuning Fava, quum in Java fit vulgatiffima , habetque tantum quatuor vel quinque magnos digitos ad latera matricis radicis de- pendentes , que, uti dictum fuit, Ibu cuning dicitur. Secunda fpecies vocatur Curcuma-domeftica minor. Malaice Cuning Warangan. ` Amboinice Unin Kiri 5 quum color ejus adeo intenfe luteus feu croceus fit; ut fere rubefcat. . ~. ët, "Fertia feu filveftris fpecies Curcuma — vocas tur. Malaice Cuning Utan, & Cuning Tommon. Ba- leyice Tommon Tibing, forte quum multum crefcat fob arundinem Bamboes fruticulis, vel ob intenfe viridengfoliorum colorem. Javanice Tommon Badur. Non bs re judicare quis poffet , vocem Cyperi pri- mitive competere huic Indice plante feu Curcumz, derivatur enim ab Hebreo Capbar, id eft illevit , illi- niendo delevit, five potius a Chaldaico Capper, i. e. abfterfit, quia ab antiquo tempore Curcumam ad un- guentum adhibuerunt, quo corpus inungebant, ut in- ter cetera ab omni fcabie mundum, & apilis glabrum redderent, nam & Diofcorides l: c. teftatur iph pfi- lotri vim ineffe. ` - Facob. Bortius libr. 6. plant. Indic. cap. go. Curcu- mam defcribit cum veris ejus foliis, fed, quantum vi- detur , juxta faum morem fpecies confundit, uni ali- quid tribuens; quod alii competit fpeciei , folia enim queres illis Hellebori albi fatis conveniunt , ac ra- icum forma quodammodo cum illis Gentiane, fed quod Curcume tribuat purpureos flores, ac radici a- crem faporem linguam vellicantem, de vera Curcu- . ma neutiquam intelligendum eft, fed de filveftri feu Tommon , fic quoque nunquam vidi, cam domefticam quam filveftrem Curcumam quosdam fructus vel fe- Maren , ac proinde ejus rugofi fructus & of- cula Mus de Cannacoro quam de Curcuma intelli- genda fant, quum omnes he plante unum idemque fere gerant folium. ocus. Hzc vera eft planta Indica , nota tam in. India veteri feu in Indoftana, quam in aquofa India; credo autem nullibi tam frequenter coli & adhiberi quam in Java & Baleya, plurimum in hortis colitur, prefertim fecunda ejüs fpecies, que elegantiffima & im maxime lutea eft, prima autem feu major fpe- es fponte quoque crefcit & filveftris eft in infulis ad Eurum fitis , prefertim in Serua,& nobis vicina Boe- Tone, non autem adfeverare poflem , antiquioribus temporibus ibi nullos fuiffe hortos, faltem in Boero- ne inter finum Cajeely & Tsjikomarafla nudus inveni- tur ps ‘VIII Bock. XVI Hoofiff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 163 Naam. De generale naam van deze derde zoorte in *t Latyn is Curcuma en Crocus Indicus, na ’t Portugeeze Saftrán de terra, dat is Aard Saffraan. Zoo beeft ze ook Schier in alle andere Indiaanfe talen baar naam van de geele coleur: als int Maleyts en Maccaffaars Cuning en Cunjet. Favaanfch Cunyn. Baleyts Cunit. Banda- | meefcb Cunil. Amboinfcb Unin. Ternataanfcb Goratfchi, gelyk zy ook bet goud noemen. Sineefcb Uin Kion, dat is, geele Gember, en flegts Uin, na baare manier ’t laatfte n door de neus fprekende, Onze Duyt/che noemen- ze Boribori wortel, en flegts Bari bori , % qwelk eygent- lyk de naam van een falve. is, die van deze wortel ge maakt werd. By Avicenna Carcuma en Carcumzni , of p andere fchryven Charcumani en Chorcumani. De aalkundige corrigeren zulx na de Arabifche text Car- cumäa, en willen zulu tot een Grieks woord maken Cro- comagma , maar ik deriveere bet van bet Hebreeuw/che Carcum , dat is Crocus , wegens de Saffraan-coleur , die de wortel beeft, Avicenna zelfs , fcbryft dingen van zjn Curcuma,die men van de sy Saffraan verftaan zoude, gelyk de Maleyers en andere Indianen den regten Saffraan tot noch toe noemen Concomaä. ` Der Apotheeken Terra merita; /chynd een gedroogde en gepulverizeerde Curcuma te zyn, doch lichter-geel. Garzias lib. 1mo, Aromatum cap. 39. geeft baar noch de naam in het-Perfiaans Darzard, `t welk de Geleerde corrigereh Zardegjus. Turkx Sarode en Sarjot. In Ca- nara en Malabaar Alad, doch de regte Malabaren noee meyze Manija Coua. By Diofcorides lib. 2. cap. 14. en Plin. lib. 29. cap. 18. 200 men meend Cyperus Indicus, waar ender wy boven de Lampujang en Bangle begrepen bebben , en getoond, dat Diofcorides alle zodanige Gem- berachtige wortelen Cyperus noemd. - : De eer[le zoorte biet in °t Latyn Curcuma domeltica major. Maleyts Canin Befaar. ër de Baliers Cunyn of Cunjet Sebatta. By de Amboinezen Unyn Tita. De grootfte zoorte bier van biet in °t bexonder Cuning Java, dewyl ze op Fava de gemeen[le is, bebbende maar 4 of 5 groote vingers ter zyden van haare moer-wortel ftaang dewelke men, als gezegt Ibu cuning noemd, De tweede zoorte biet- Cûrcuma- domeftica minor! Maleyts Cuning Warangan, Amboinfch Unin Kiri, dé- wyl ze zoo boog-geel is, dat ze fcbier rood fcbynd. De derde ofte wilde zoorte, biet Curcuma agreftis, Maleyts Cuning Utan; en Cuning Tommon. Baleyts Tommon Tihing , miffchien om datze veel onder de Bame boes-ftruyken waft , of na de boog-groene coleur der bla- deren. Javaans Tommon Badur. Men zoude niet zonder reden oordeelen dat bet woort var Cyperus eygentlyk deze Indifche plant ofte Curcuma eigen was, bet welk affbamt van bet Hebreeuwfche Ca- phar, d. i. by beeft beftreken, of door flryken uitgewift, of liever van hetChaldeeuwfche Capper , d. i. by beeft af- geltreken, om dat al van oude tyden af de Curcuma tot de Jalve gebezigt wiert „waar méde zy bet St beftreeken, op dat bet onder andere van fcburft , en de bairen zuyver en glad zoude zyn, want Diofcorides zelfs op de aangebaalde plaats getuygt , dat bet een gladmakendekragt in zig beeft. Jacob Bontius. lib. 6. Plant. Indicar, cap. 30. be- Jchryft wel de Curcuma met bare regte bladeren , doch, zoo t fcbynd , confundeerd by na zyne manier de zoorten : de eene iets toefchryvende, °t welk van de andere waar is, want de bladeren komen wel met den Helleborus albus overeen, ook de gedaante der wortelen eenigzins met de Gentiana. Maar dat by de Curcuma , purper-verwige bloemen toefchryft , en de wortel een fcherpe fmaak op de tonge , moet men geenzints van de regte Curcuma, maar van de wilde, of van de Tommon verflaan , zoo beh ik ook nooît gezien, dat zoo wel tamme als wilde Cureuma eenige vruchten of zaden woortbrengt „en dierbalven moet men zyne ruyge vruchten en korrels veel meer van Cane nacorus dan Curcuma verfiaan,xynde alle planten fcbier eenderley blad hebbende. eid Plaats. Dit is een regte Indiaanfe plante , bekend zoo wel in Oud-Indién of Indoflan , als in awater-Indiën : doch ik geloove, datze nergens meer gecultiveert, en in ge- bruyk is dan op Fava en Baly. Zy werd meeft in de Hoven geplant, inzonderbeid de tweede zoorte., °t welk de fraay[le en geelfte is, maar de eerfte of grootfle zoorte vind men ook van zelfs groeyen in 't wild, op de Zuyd- Oofter Eylanden, inzonderbeid Serua, en ons nabuurig ` Boero, doch ik zoude niet verzekeren konnen „dat aldaar in voorige tyden geene tuinen geweeft zyn. Immers op Boero CH de bocht Cajeely en Tsjikomaraffa, ul 3 166 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. Xvi, tur montium tractus, in quibus elegans reperitur Zin. giber , Curcuma , ac varie Tommon fpecies fponte cte- Ícentes,ubi autem incole ignorant ,umquam hortos olim fuiffe : Uti & ipfe vidi hanc fponte crefcentem in montibt^ marve Cerame tam fub arboribus in fil- vis, quam in nudis collibus fub Carice, Tertia fpecies, que penitus agreftis e(t, in planis crefcit Campis , in ficca Sagus filva, & fub Bamboes arundinum fruticibus, ubi folum parum eft humidum, magna obcupans fpatia, quz Latar vulgo vocantur; qualia obcurrunt poft Huconalo in magna Amboina. Domeftica plantatür , uti Zingiber, effofla enim ejus radix deponitur , donec gemmas & furculos ge- neret,qui digiti tum in quovis plantantur folo. Ele- gantiores autem & majores crefcunt Curcumz radi- cesin Amboinenfium calidis hortis filveftribus , quam circa ædes in declivibus locis, ubi plerumque folum eft humidum & arenofum. Si poft quinque vel fex menfes radix non exfodiatur, tum folia marcefcunt, matrix radix perit, & ad latera novam emittit prolem. Ufus. Curcuma in India tam ad cibum quam ad Me- dicinam adhibetür, Indi enim ac prefertim Javani , Malaienfes, & Baleyenfes adeo ipfi adfueti funt, ut eam cunctis admifceant condimentis & pifcibus , præ- fertim autem ifti, quod Karri ipfis vocatur. No- ftra nationi in initio naufeabunda quodammodo eft, uum ex noftra opinione unguentaceum prebeat o- daret: fenfim autem ipfi adfuefeit. Hisce in regjo- nibus Cureüma quoque adhibetur ad lintea luteo in- buenda colore, non autem diu perfiftit , quum tin- €tura ejus fit nimis pinguis , nec linteis fatis adhe- reat. Hunc in finem prima feu major eligitur fpecies, quz acrior nec tam pinguis eft quam fecunda, con- tunde feu contere eam fubtilicer fupra porphy- titim, dein infunde eam in craterem vel patinam a- qua repletam, ac tam diu eam relinque, donec fe- culam quandam in fundo deponat, que abjicitur. Su- jerfluæ tinéturz admifcetur certa fucci acidorum Lis monum quantitas, vel alius quidam acidus fructus, ac folia Condondi, quz tin&urz ftabilitatem addunt, cui dein inpone lintea albà, quz luteo velis tingere colore. Adulteratores quidam vile aurum norunt hac tingere, ita ut intenfe luteum conquirat colorem, fi nempe cum illa hoc excoquatur , fallacia autem ac fraus facile detegitur, fi aliquamdiu geftetur vel pa- rumper rugofz alicui adfricetur rei, „In re Medica virtutem habet penetrantem , deter: entem , & expellentem, atque externe inpofita aliquo modo maturat per majorem minoremve acrimoniam ro varietate fpecierum , quarum media femper de- Dien eft. In India hi morbi funt quam maxime familiares & obvii ; uti obftructio Hepatis & intefti- norum, durities Hepatis, atque hinc difficilis refpi- ratio, Icterus , & Diaphragmatis exulceratio , cunctos hosce morbos curant ope Curcume tam interne quam externe adhibitz. Si conteratur cum melle ad confiftentiam EleCtuarii, promptum eft Icteri reme- dium, fi adfumatur , malignos enim mox expellit hù- mores tam per urinam quam per fudores. hzc radix quotidiano in ufu apud incolas tam viros uam feminas , apud quas poft corporis lotionem hoc ticant hac radice in aqua modo contrita. Javano- rum & Baleyenfium muliercule hoc. efficiunt cum Calappi oleo hacradice contrito , quo totum fere jn- ungunt corpus , unde tote quante fere lutefcunc, dicuntque hoc fieri , ut calidis diebus ipfarum corpus fr tur, depuretur, & poliatur ipfarum cutis, uti & cutim habent glabriorem, fed magis fimul luteam vicinis ac maritis fuis. Tumentes & cedematofi pe- des hac quoque fricantur radice, fi Bangleum ipfi ad- datur, ut cedema extrahatur, contra fcabiem vero aliasque cutis inpuritates cum Calappi oleo conter, tur, & fucco Aurantiorum dulcium, quod melius eft uam fi fuccus Limonum acidorum ejus loco fuma- tur. In febribus & «eftuante hepate addunt flores Sampacee & Manore, +. . Cunda talia unguenta vulgo, vocantur Bobori , & apüd noftrates corrupto vocabulo Bori bori , atque hinc ipfa Curcuma hoc obtinuit nomen Bori dori ra- dix, genuinum autem Bobori pretiofam eft unguen- tum, ex variis odoratis lignis & feminibusconfectum, quz in odorata quadam conteruntur aqua, & aroma- tibus 1 „zet, bet welke men weg/myt. Eftque: kaal gebergte , daar men fchoone Gember , Curcuma, en verfcbeide zoorten van Tommon heeft int wild groeyen en aaar de Inlanders niet weeten, dat ’er ooit tuinen gee weeft zyn: Gelyk ik ook gezien beb, datze van zelfs groeyd op de gebergtens van kleen Ceram, zoo wel onder de bomen in ’t bojch, als op kaale beuwels onder bet fay- ras. > De derde zoorte, regt wild xynde, groeyd in vlakke Velden, in’t drooge Sagoe-bofcb, en onder de Bamboes.. flruykens daar bet wat vochtig is, groote plaatzen op zig zelfs beflaande ; die men Latar noemd, diergelyke te zien zyn agter Huconalo op groot Amboina. De tamme werd geplant als de Gember , want men legt de uytgegravene wortel weg, tot dat ze de oogen en Jcheutjes. gewind , welke teenen men dan plant in aller. ley grond. Doch fchoonder en groter waffen zy in der Amboinezen warme bergtuinen , dan by de buyzen om leeg, daar gemeenlyk een vochtige zandgrond is. Als men na 5 of 6 maanden de wortel niet witgraaft, 200 verflen(Jen de bladeren, de oude wortel vergaat, en zet ter zyden een nieuwe voort, Gebruyk. De Curcuma werd in Indiën zoo wel tot de koft als Medicynen gebruykt , want de Indianen , inzon- derbeid Favanen , Maleyers, en Baliers , zyn zoo daar aan gewend, dat zy in alle baare foucen en foppen dé Curcuma mengen , inzonderbeid bet geene men Karri noemd.: Voor onze Natie is ze in "t eer[le wat vies ‚om dat ze na onze meininge een zalfachtigen reuk beeft , maar men gewend "er allenxkens aan. Hier te Lande werd de Curcuma ook gebruykt om bet linnen geel te verwen, maar bet duurd niet lange, om dat deze verve te vet is, en aan "t linnen niet vaft boud: bier toe verkieft men de eerfte of groote zoorte , dewelke fcberper en zoo vet niet is als de tweede , fhootze of wryftze kleen op een fteen, doedze in een fchotel vol water „en laat ze zoo lange flaan, tot datze een witachtig meel-of Feculam op den bodem Onder de refierende tin» Guur mengd men in zekere quantiteyt den zap van zuure Limoenen , of eenig ander zuure vrucht „en bladeren van Condondong ; dewelke de verwe baare vaftigheid geeft en legt dan bet witte linnen daar in, "t welk men geel wil hebben. Eenige bedriegers weeten ook bet flegte goud daar mede te verwen dat het een booge coleur gewinne, als men bet daar mede opkookt , maar bet bedrog komt ligt aan den dag, als men bet een weinig draagd, of tegen eenig ruyg ding aan firykt. - In de Medieynen is ze doordringende, afoagende , én dryvende van kracht , oan buiten opgelegt ook eemigzints ryp makende , met meer of min fcherpigbeid na Brondi- ringe der zoorten, zynde de middelfte altyd de flapfte. In Indiën zyn deze gebreeken zeer gemeen : verftoptbeden van lever en ingewand, bardigbeid des levers, en daar uit ont/laande , bet moeyelyke aafJem balen , geelzugt, en fweeren van bet Diapbragma , alle deze gebreeken ge- nezen zy met de Curcuma , zoo binnen als buiten lichaams aangewend, Gewreven met honing tot de dikte van een Elettuarium ‚is een dadelyk geneesmiddel tot de geelzugt, daar van ingenomen, want bet dryft de quade bumeuren uit door den Uryn en fweet. Inzonderbeid is ze in da- gelyks gebruyk by den Inlander, zoo mannen als vrou- wen „doch meeft by de laatfte „na bet wafchen bet lichaam met deze wortel te beftryken., dezelve flegts in water ge wreven. De Favaanfe en Balyfe Vrouwtjes doen zulks met Calappus-oly gewreven , en [cbier bet geheele lichaam daar mede beftrykende , waar door zy gantftb geel feby- nens en zeggen, dat zulks diene om by beete dagen bet lichaam te verkoelen, een zuyver en gladde buyd te ma- ken, gelyk zy dan poezeliger van vleefch en lichter van coleur zyn dan bare naburen en baare eigene mannen. Gefwolle en zugtige benen werden ook daar mede be- fireken, als men de wortel Bangle daar by doed, om de zugt uit te trekken , maar tegens fchurft en andere one zuyverbeid des buyds wryft men ze met Calappus-olye > en zap van zoete ag er bet welk beter is dan zap van zwure Limoenen. In de koortze en een verbit- te lever, wryvenze de bloemen Tsjampacca en Manoor daar onder. SE Alle zodanige falven noemd men in ’t gemeen Bobori, en bedorven by onze Natie Bori bori, en daar van de Curcuma Bon bori wortel , doch de eygentlyke Bobori is een koftelyke falve, van allerbande welriekende houten en zaden gemaakt; in. een. welriekend water gewreven » en met fpeceryen berookt , daar gant/ch geen Curcuma ; , D Sc onde Lom. V. VIILBace XVI. Hoo: ` AMBOINSCH KRUYDBOEK: 167 tibus exaltatur , quod tamen nulla ingreditur Curcu- ma, quodque folummodo adhibetur ad corpus grato inbuendüm odore , fique arömara calidiora addantur; ut corpus frigidioribus temporibus calefiat, unde & unguentum Bobor dietum apud ipfos duplex eft, re- frigerans , & calefaciens. Br t Refrigerans feu album Bobori potiffimum deletationi infervit, componiturque ex fequentibus lignis, San-, dalo nempe Citrino, Caju, Raffa mala, Pulaffario , Gra- no Mofcbato , Unam, h. e. Ungui odorato minore , fru- ¿tu fpinulofo Semperoanto, atque ex aliis infuper odo- ratis lignorum ramentis, & feminibus , fine ullis recen- tibus radicibus. Cunêta hzc fimplicia conteruntur cum aqua, in qua macerati funt odorati flores Sam- acce, Manora , Tanjong &c.. donec puls fit fubtiliffi- ma & crafla,-que gabate feu "l'ampurong inponitur, donec ipfi adhereac, licet invertatur. Hzc dein fuf- fimigio inpregnatur Zen/oino, Agalloci , Grano mofcha- to, & Unam ,ficca hzc puls glebam refert argillaceam, hepatici coloris, quam maxime odoratam, quz diu fervari poteft in cifta obclufa , fique adhibere eam ve- limus, cum florum aqua odorata iterum conteritur. Calefaciens Bobori componitur ex fervidis aromati- cis corticibus & feminibus, quales funt Maffoy, Cu- lilawan, Caryopbyllorum ; Putsjock, Foeni greci Sc. cum recentibus radicibus. Bazgléi y Tommon , Acori, Kellor &c. que in aqua quoqué conteruntur, fed nul- lo inpregnantur fuffimigio 3 plures alios modos varia componendi odorata unguenta hic preterimus , quum cum Curcuma fere nil habeant conmunia, licet hc cunéta a vulgo Bobori vocentur. , Si quis: oculos füos vulneraverit vel per contufio- nem , vel fi aliquid in hos inpegerit , ut oculus ipfe fit vulneratus, tum rafura recentis Curcume fumatur , eris, ad fanguinem matricis adtenuandum & expel- feodum. Contra fcabiem in Amboina minor ejus eli: nan Curcuma agreftis nullum habet ufum neque ad tin- &uras neque ad cibum, excepto quod Baleyenfes il- lam aliquando adhibeant in ufum Medicum. : Spinofum fructum , quem Jacob. Bontius libr. 4. cap. 30. Curcume tribuit, externe illi Caftanearum fimilem, intüsqué continentem granula inftar Piforum , nun- quam in ipfa obfervavi , vel audivi a Javanis fuiffe ifum unde erroneum eft, videturque inpofitus fuif- fe per fimilitudinem & convenientiam foliorum , un- de Curcumam fine dubio cum fubfequenti Cannacoro confudit, Javani Curcuma filveftri feu Tommon' Badur non utuntur ad'unguentum vel Bobori externe , quum Cutis quodammodo excitet pruritum, ; Tabula Sexagefima. Septima Curcumam exbibet majorem ¿cum radice & flore feparatis. OB: a onder komt, ee alleenlyk gebruykt om bet lichaam een aangenaame reuk te gegen ; en zoo "er beete fpeceryen onderkomen $ °t lichaam by konde tyden te AE vo daarom ook de Bobori by bun bieden tweederley is, ver» koclende én Perwarmender 002 ie fs Sal … De verkoelende of witte Bobori s diend mbeft tot plei* fier , en werd gemaákt uit de volgende houten : geel San- del-hout , Coin Raffa mala, Pulaffari, Granum Mo? fchatum, Unam, dote, Unguis odoratus dé kleene’ de fleekelige vrucht Semperoanto, en nog eenige andere welriekende fpaanders en zaden , zonder eenige verfche wortels. Alle deze droogen werden gewreven met water; daar in geweekt zyn welriekende bloemen , Tsjampacca, Manoor , Tanjong, &c.. tot dat bet, een zeer.fyne dikke pap word „die men in een kommetje of Tampurong-doed, dat by daar aan Kleeve ,' al keerd men ’t om. Deze werd dan berookt^met Benjoin, Agel-hout, Granuth mofcha- tum, en Unam. De drooge pap gelykt een klontje kley, leververwig y flerk riekend, en kan lange goed bewaard werden in een gefloten dooze , en als men "t gebruiken wil; zoo wryft men 't weder op met bloem-water. | De heete Bobori werd gemaakt uit beete Jpeceryach- tige fcbor[Jen en zaden, als Mafloy, Culilawan, Nage- len, Putsjock , Fonüm grecum Ec. met dé werfche wortelen van Bangle, Tommon, Acorus , Kellor &c: ook in water gewreven, em niet berookt. Veele andere manieren en zoorten van welriekende falven en olyen te maken, flaan wy bier over , om dat zy met de Curcumd niets of weinig gemeens hebben, al werden zy van de emeene man ai te zamen Bobori genaamt. ` Als zich iemand aan de oogen bezeerd beeft door floten; of dat er iets in gefprongen is , dat bet oog gequetft werd, zoo neemd febraapzel van verfcbe Curcuma, doed bet in water, en een greyntje flappe kalk daar onder, dat bet effen na den roden trekt, giet bet water dan zoetjes af, en druypt bet in de oogen. Onder dranken , die men tegens graveel maakt , doed men ook met groot voordeel de moe- der-wortel van de Curcuma , dewelke ook goed is met gea waterden azyn „en een weinig Acorus opgekookt voor de Kraamorouwen gedronken , om bet moeder-bloed' te vers dunnen en af te zeiten. Tegens de fcburftbeid nemen xy in Amboina de kleene zoorte, als min fcberp zyndes - en wryven die met zout water ; bladeren vän. Condondong; ` em datze éenigzints op de biyd jeukt. en firyken zulks op bet fchurft. Cuning Warangan met bet geele van een Ey et es , geneeft de brandpis. ` Met bet boven verbaalde komt overeen meeft, ’t geene’ Jas cobus Bontius L c. van de Curcumaas krachten [cbryft, daar by doende, dat ze gemakkelyk doed piffen „en den fteen dryft, dat ze gedaan werd by dranken , die de maand- flonden dryven , en verzagt der Vrouwen arbeyd in ba- rens-nood , in welk geval dewnze den regten Saffraan ge: bruyken. Zyne Bobori zalve ‚die by na bet oorfobrift des Javanen uit deze wortel maakt, met Sandel-bout en wels riekende bloemen gewreven, en waar mede 200 «vel. man: nen.als vrouwen haar lyf befiryken, diend om de brand der koortzen te verminderen, tegens verbitte lever , zon- ne-brand,en bet moeyelyke fteken. der mufchieten. Maar bet geene by zegt „dat de Sinezen doen onder dingen , die tot niezen verwekken, is my onbekend „en gelove dat meri zulks van de Galanga verftaan moet, gelijk boven im "t zelfde Capittel gezegt is... 5 De wilde Curcuma beeft geen gebruyk , noch tot ver- wen noch in de koft, bebalven dat ze de Baliers zomtyds tot eenige Medicynen nemen. ` SET De tel ye vrucht, dewelke Jacobus Bontius libr. . cap. 30. de Curcuma toefcbryft, van buyten de Cas flante gelyk; van binnen met zaaden als Erweten, moet een groot abuys zyn , vermits ik nooit eenige vruchten gë- zien, of zulks van de Javanen geboort beb , "t fcbynt diera balven, dat by wegens gelykbeid der bladeren Curcuma , en "toolgende Cannacorus met malkander geconfundeert beeft. De Javanen gebruyken de Curcuma filveftris, óf baar Tommon Badur tot geen falve of Boboti van. buyten, De zeven- en feftig fle Plaat Vertoont de groote Curcuma; met zyh bloem en wortel af zonderlyk. 23607 tes AAN- 163 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL cap. XVIÉ OBSERVATIO. Hec eft Curcuma radice longa H. L. Bat.Ip. 208. fed cujus icon ab hac noftra multum eft diverfa, quum flores ibi a planta fint diverfi, in hujus autem centro inter fo- lia progerminant, illaque Bontii penitus falfa eft, quum Cannacorum reprefentat , reliqua porro Synonyma varios- que vide auctores in Thef. meo Zeyl. p. 83 a a UT DECIMUM EP ETM UM Zerumbed. Tommon, CAT S Ti in precedenti capite diximus, fic verum eft, lantam, quam nos Zerumbed vocamus , & Ma- eyenfes Tommon, cum Curcuma tam proxime convenire, ut jufte fub uno comprehendantur genere, uti & forma fua parum differunt, nec nifi a peritis diftingui poflint. Ego ipfe cunétas Tommon fpecies diu pro filve(tri habui Curcuma, poftquam vero hu- jus veram didicerim nofcere fpeciem agreítem , atque fave & Balyz incole, qui has potiffimum adhibent radices, unanimiter differentiam ponant inter Curcu- mam feu Cuning , & cunctas Tommon fpecies, hinc in diverfis quoque capitibus hasce plantas defcribere vo- . lui. Puto itaque Tommon verum efle Zerumbed a Gar- cia ab Orta libr. 1mo, aromat. cap. 43. defcriptum fed maxime obfcure , quodque Malabarice vocat Sua, ego autem a Malabaris ipfum audivi vocari Cua feu Kua ; Atque hanc litem dirimere nolo , an. & quammam differentiam ponant inter Zerumbed & Ze- doriam ¿Ted potius profiteri volo, genuinam Zedoariam in hisce infulis non crefcere, ac mihi huc usque pe- nitus effe ignotam , quam diftinétionem illis relinquo, qui terras illas permeant ; in quibus crefcit. . Noftrum itaque Zerumbed {eu Tommon planta eft modo crefcendi ac forma Curcumz fimillima , excep- to quod ejús folia fint majora, uti & radix , maxima- que, reperitur differentia in colore, odore, & fapore radicis, que femper amarior, acriorque eft fapore, & fortior odore quam. Curcuma. . Malayenfes, Javani, $ Baleyenfes Tommon itegum in multas diftinguunt Ípecies, adeo fibi fimiles , ut non nifi a peritis diftin- ui poffint. Ego cunétas fub feptem comprehendi f ecies, quarum fex lioc in capite,ac feptimam in ubfequenti proponemus capite. | .. Primo Tommon Befaar , Balice Tommon Lawac , Tom- mon quoque Ackar, & fimpliciter, tantum Tommon vocatur, vix diftingui poteft a prima feu majore Cur- cume fpecie, ac proinde a multis pro filveftri Curcu- me [pecie habetur , cujus aliam plantam in precedenti exhibuimus capite. BA. . Planta ipfa tres cum dimidio & quatuor pedes altá eft, ejusque folium preter petiolum ulnam longum eft, quinque & fex pollices latum, eodem modo co- ftis diftinétum , quo illud Curcumz ; Ejus petioli albi- cant,nervus. vero medius ex fufco rubet, in fuperiore parte fulcatus. Hi fefe invicem ambiunt, & quodam- modo caudicem formant ex rotundo planum feu com- preis eh oue ; ; x Ejus Hypopbytummajus & elegantius eft quam iù ul- la Curcuma, ac meo judicio idem, quod alii feripto- res pre flore vere Curcumz habent, ita ut totus co- rymbus florem referat, diu autem viget, ac tandem jnarcefcit nulla dans femina vel fructus. * Radix ejus matrix bulbus eft ; magnitudine ovi, alt. quando inílar pugni . fed rotundior, & transverfaliter articulis diftincta, ad ejus latera trés quatuorve longi excrefcunt digiti, pedes referentes Cancrorum , qui longiores & craffiores funt quam im Curcuma majore ultra pollicem nempe craffi, magisque extenfi , fubtus alios ac breviores emittentes digitos, in amplos annu- los diftinéti, intus flavefcentes, uti & ad oras multo minus quam Curcuma major. Si LAA AANMERKING. Dit is de Curcuma met een lange wortel van de D EL Bat. p. 208. dog welkers figuur van de onze veel vere fchild, nadien de bloemen aldaar byzonder van de plant zelfs afgezondert zyn,en in deze zyn middelpunt tuffchen de bladen voortkomen, en die van Bontius is geheel onegr, wyl het de Cannacorus verbeeldt, de overige benamingen en Schryvers over deze plant ziet verders in onze Thejaur,; Zeylan. p. 83. AVIL. HOOEDS T UE De Zerumbed of Tommon-plant. Elyk in *t voorgaande Capittel gezegt is, 200 beeft bet geene wy Zerumbed „ende Maleyers Tommon „noemen, met de Curcuma zoo groote gelykeni[fe ‚dat men ze billyk onder een geflagte moet reekenen, gelyk 28 ook in gedaante weinig verfchillen, en niet dan by goede kenners te onderfcheiden zyn. ` Ik zelfs bebbe langen tyd alle de Tommons voor een wilde Curcuma gehouden , doch na dat ik de regte wilde, in °t voorgaande Capittel befchrea ven, bebbe leren kennen , en dat de Inlanders van Fava en Baly, die deze wortelen meeft gebruyken „ eenparig onder/cbeid maken tu[[cben de Curcuma of Cuning, en alle de zoorten van 'l'ommon, zoo beb ik ze ook mede in verfcheide Capittels willen befcbryven. . k boude de Tommon voor de regte Zerumbed , by Garzias ab Orta lib. 1. aromát, cap. 43. be/cbreven, doch zeer twyffelachtig , dewelke by in "t Malab noemd Sua, maar ik beb ze'oan de Malabaren booren noemen Cua of Kua. Doch wil ik my in dat difpuyt niet inlaten, of en wat onderfcheid zy tulJeben Zerumbed en Zedoaria, maar liever bekennen, dat de regte Zedoaria in deze Ey- landen niet groeye, ende my noch onbekend zy , latende zulks aan °t onderzoek der geene , die de Landen bereyzens daar ze groeyd. _ E f eee Ons Zerumbed dan, of Tommon, ís een plante in wasdom en gedaante de Curcuma zeer gelyk , bebalven, dat de bladeren en wortel grooter zyn, en het meefte on- derfcheid beftaat in de verwe , reuk, en finaak van d wortel, dewelke altyd hitterder , fcherper van fmaak, em Jlerker van reuk is dan de Curcúma. De Maleyers, Fo- vanen en Baliers , deelen de Tommon wederom in veele zoorten , die malkanderen zoo gelyk zyn , dat zy niet, dan van een goede kenner onderfcheiden konnen worden. Ik beb ze allegaar onder 7 zoorten gebragt, waar van wy 6 in dit Kapittel , en de zevende int volgende vertonen zullen, 1. Tommon Befaar, in *t Baleys Tommon Lawac, werd ook Tommon Ackar, en flegts Tommon genaamt, is qualyk te onderfcheiden van de eerfte of groote Curcu- ma, en werd daarom by veelé voor een wilde zoorte van Curcuma gebouden, waar van wy een andere plante im t voorgaande Capittel getoond bebben. i De plante is 33 a 4 voeten boog , en bet blad bebaloen den fteel is een elle lank, 5 en 6 duymen breed, op de- zelfde manier geribd als de Curcuma. De fielen zjn wit: acbtig., maar, de middel zenuwe is bruyn root , aan de bovenzyde een geut makende. Zy omvatten malkander , en maken eenigzints een ftam, uit den vonden wat plat d gedrukt. Bet Hypophyton is E en Jebaonder dan aan eenig: urcuma, en. myns oordeels *t zelfde , dat andere Schry- vers voor de bloem van de regte Curcuma houden, 20 dat den gebeelen tros een bloem verbeeld by ftaat lange in zyn fleur , eindelyk vergaat by zonder zaaden en TUST. » De moer wortel is een bol, in de grootte van een EY> en zomtyds als een vuyft, doch ronder ‚en overdwers met leden afgedeelt , ter zyden uyt Daag 3 a 4 lange teen”, gelyk de pooten van een krabbe, langer en dikker dan aan de-groote Curcuma, te weten-ruym een duym dik, 00 beter uitgerekt van onderen andere en kortere teenen utt- gevende, in wyde leden verdeelt, van binnen bleek-geel aan de kanten, of veel minder dan de groote Curcuma. Als ¿HO VIII Bock. XVII Daat, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 169 Si transverfaliter hi diffecentur, interne circulus adparet, qui cor ab alia diftinguit fubftantia , que in hac fpecie Juteícit, fed in aliis fubfequentibus fpeciebus alium habet colorem. Odor faporque quam maxime differunt a cunctis Curcumz fpeciebus , odor enim gravis eft, fique diu adtrahatur, capite quodammodo moleftus; fapor amarus eft inftar Lampuji, magisque acris & aromaticus, quam proxime conveniens cum alba ifta radice; que in Pharmacopzis pro Zedoaria venditur: Ex hac piurima dependent breves & per- pendiculares fibril, quales in omnibus hisce con- piciuntur épeciebus, externe albe & molles, interne duro fuffulte nervo, atque ad infimam partem glan- dulam gerunt inftar perfecte Olive vel Amygdalz, ue fungofa & fuccofa eft, interne albicans, & cir- culo diftinéta, qui & in Afphodelis obfervatur, nullius autem eft ufus, nec transplantari poteft, fed perit, fi in terra relinquatur. Javanorum curiofifimi hasce fubfequentes fpecies in marem & feminam diftinguunt, differentia autem pufilla & exigua eft, ac potiffimum in eo confiftit, quod feminz radix femper fit mülto craffior, & interne magis flavefcat quam in mare. Secundo Tommon itam. Baleyice Tommo iran feu iram folia gerit intenfe virentia, & nervum medium parum rubentem , ejusque petioli folidiorem formant caudi- cem: Radix interne pallida eft & virefcens y cir- culus autem ejus coerulefeit, ac plumbeum fere habet colorem , faporis amari; ipfius autem fibrille radica- les copiofas gerunt glandulas oviformes , qua durio- res & durabiliores funt quam in priore fpecie, Hajas Hypopbytum , uti & illad Tommon. Ties ignotum elt; quod tamen forte Sieg Kri ,fifuorelinquerentur genio, ut planes poflent fatis fenefcere, sl Tertio. Tommon Poeti fea Tommon album, Baleyice Tommon Bador , per Tommon Bador autem Javani in- telligunt Curcumam filveftrem , in antecedente defcrip- tam capite, paulo minora gerit folia precedenti, vi- ginti & viginti & unum pollices longa, quinque lata, ech infidentia petiolis ,ipforum vero nervus me- dius albicat, non rabet; in matrice radice digiti ad la- tera locati funt ut in Cancris, externe glabri & ftras minei, ad oras albicantes, ipfius autem cor fordide albicat inftar chartz cinerez. Odor faporque fere eft ti in prioribus, fed debilior , crudaque edi poteft cum pcalían; Fibrille ejus funt breviores, glandule par- ve & fubrotunde inftar Nucum avellanarum. + Ipfius iptum , quod raro progerminat, aliquid fufci ‘habe t, maximeque convenit cum illo Curcume dome- fiice: Hec autem fpecies raro in Amboina reperitur. uarto Tommon Giring feu Giri , quibusdam Ba- leyenfibus Tommo. Pho, folia gerit breviora , longos & anguftos gerit digitos , intusque flavefcit , amarior praecedentibus „unde ad cibos non expetitur , fed ap- ta eft ejus radix potionibus feu. Djoedjamboe &. un- ento Bobori, fub hoc comprehendo fpeciem Baleyen- ibus Tommo Tibing feu Ting dictam , quum ejus cau- dex & petioli viridem inftar graminis gerant colorem, uti Bamboe arundo, que Baleyenfibus Ting vocatur. Ipfius radix interne quoque flavefeit, odorem fapo- remque habens gravem, in Amboina parum nota, ac cum priore confufa. uinto Tommon dingin , Baleyice Tommo Ties. Jas vanice Tommon Utis , altiores gerit petiolos , anguftio- ra & minora folia precedentibus, que plerumque vi: ridia funt, ac folidiorem formant caudicem : Radix matrix in hac fpecie non verus eft bulbus, fed caput upra terram maxima ex parte eminens, ex quo tam digiti quam fibrille dependent undique in fafciculum conlecte uti in Tommon Contsji , digitique omnium mi- nimi funt, vix minorem digitum longi & crafli, non ad latera , fed perpendiculares dependentes in varios minores diftinéti, ac fibrillis tecti, Color internus ad oras quoque albicat, cor autem flavefcit, hujusque mas penitus luteus eft, eundem cum priore. habens faporem & odorem, excepto quod ejus acrimonia & amarities fit minor, magisque ad Curcumam adce- dens, unde inter has fex fpecies refrigerantiffima ha- betur. Fibrille ejus funt breves & crafle, vix digi- tum longe, ad ortum & finem anguttiores, unde ven- tricofe videntur inftar radicis Ajpbodeli , vel inftar Tommon Contsji , nullas gerentes glandulas, to Tommon manga, Cuning feu Curcume proximum eft, eundem faltem habet odorem, fed in Amboina parum notum eft. 2 Tom. p. Baley- ‚Als men ze dwers doorznyd, zoo ziet men binnen een cirkeltje, bet welk bet bert van de andere fubftantie af- Scheid , in deze zoorte regt geel „doch in de volgende zoors ten van andere coleur. De reuk en fmaak verjcbillen mu merkelyk van alle Curcumaas zoorten, want de reuk is Jterk, en zoo men bem lange riekt, bet booft eenigzints moeyelyks de fmaak is bitter als aan Lampoejang, wel zoo fcherp en fpeceryachtig, zeer na overeenkomende met die witte wortel, dewelke men in de Apotbeeken voor Ze- doaria verkoopt : bier aan bangen veele korte en regt neergaande Vazelingen, gelyk aan alle deze zoorten , bui- ten wit en week, binnen met een burde fenuwe , en om= trent bet onderfte derzelven bebbenze een klier , gelyk een volwaffen Olyf of Amandel „voos, en zappig , binnen wit- achtig , en met een cirkeltje afgedeelt , gelyx men ook aan de Affodillen ziet, van geen gebruyk , en laaten zig niet verplanten , maar vergaan, als ze in de aarde blyven. Die curieuzer zyn onder de Favanen, onderdeelen deze vol» gende zoorten in mannetje en wyfje , doch bet onder- Jcheid is kleen, en meeft daar in beftaande , dat de wore tel van bet wyfje altyd dikker , en van binnen bleeker is dan bet mannetje. 2. Tommon Itam , im” Baleyts Tommo iran of iram, beeft boog-groene bladeren , aan de middel zenuwe eem . weinig rood, en zyne ftelen maken eenen vafteren fram. De wortel is van binnen bleek , na den groenen trekkendes maar bet cirkeltje is blaauwagtig en loodverwig , bitter van fimaak , en bare Vazelingen zyn vol van Ey-formige klieren , dewelke -barder en durabelder zyn dan aan de voorgaande zoortes bet Hypophyton van deze , benevens de volgende Tommon Ties , is onbekent, welk evenwel millcbien voor den dag zcu komen, als menze oud genoeg liet werden. : ; 3. Tommon Poeti of witte: Tómmon, in’t Baleyts Tommon Bador , deg door Tommon Bador verftaan de Javanen de Curcuma filveftris, in °t voorgaande Kas pittel befcbreeven , beeft wat kleender bladeren dan bet voorgaande, 20 en 21 duimen lank, 5 breed , op korte fielen , maar zyn middel zenuwe is witagtig, en niet rood. Aan de moer-wortel fiaan de klaauwen ter zyden uyr, gelyk aan de Krabben, ruym een vinger dik, Jchier egaal , ‘met weinige en korte zyde-klaauwen , buiten glad en firoo geel, aan de kanten witagtig, bet bert vuyl-wit, als graauw pampier: reuk en is fcbier als aan de voorgaande , a fe er „en bequaam om raauw te eeten met Bocaffan. azelingen zyn korter, de klieren kleen en rondagtig, als Hazel-nooten. Zyn Hy- pophyton , ’t welk zelden voor den dag komt , beeft weie nig bruyns en gelykt meeft-na dat van de tamme Cur- cuma: deze zoorte is in Amboina weinig te vinden. 4. Tommon Giring of Giri , by zommige Baliers Tommo Pho, is korter van bladeren , beeft lange fmalle vingers, en is van binnen bleek-geel, bitterder dan de voorgaande „en werd dierbalven niet tot eeten gebruykt, maar bequaam tot Djoedjamboe en Bobori. Hier onder breng ik een xoorte, by de Baliers Tommo Tihing of Ting genaamt , dewyl zyn flam en ftelen gras-groen zjns gelyk een Bamboes, by de Baliers Ting genaamt; zyn wortel is van binnen mede bleek-geel, Gert van reuk en {maak , in Amboina weinig bekend, en met de voorgaan- de geconfundeert. : : 5. Tommon dingin, in’t Baleyts Tommo Ties. Zo: waans Tommon Utis , beeft booger fielen, fmalder en kleender bladeren dan bet voorgaande, doorgaans groen, en maken een vafteren ftam: De moer-wortel is aan deze zoorte geen regte bol, maar een knop , meeft boven de aar- de uit/tekende „daar aan bangen zoo wel de teenen als de Vazelingen rondom in een bojcb , gelyk aan bet Tommon Contsji ; de beenen zyn de kleenfte van alle, fcbaars een kleene vinger lang en dik ‚niet ter zyde „maar neerwaarts bangende in verfcheide kleendere verdeelt, en met de Va” zelingen bedekt, de coleur aan de kanten van binnen is mede witagtig, dog bet bert is bleek-geel, en bet man-, netje bier van is regt-geel , van de voorgaande reuk en maak, bebalven zyn /cberpigheid-en bitterbeid is minder, en de Curcuma nader komende , daarom werdze onder de- ze zes voor de koutfle van aart gebouden ; de Vazelin- gen zjn kort en dik ,-/chaars een vinger lank ‚aan baar begin en einde fmalder , waar door ze buikig fchynen , gelyk de wortel van Affodillen , of als Tommon Conts- jis zonder klieren, 6, Tommon manga komt de Cuning of Curcuma bet naafte by „immers zy is van dexelfde reuk , doch in Amboina weinig bekend, Y De ` 170 HERBARII AMBOINENSIS Liber VM. cap. XVIL Baleyenfes Curatrices gloriantur, fefe in patria_& in Java viginti vel triginta fpecies demonftrare poffe, quarum decem tantummodo in Amboina, invenere , nullumque effe medicamentum alicui utile morbo 4 cui non aliquam ex hisce fpeciebus admifcent, Verum itaque difcrimen, quo cuntte Curcumz {pes cies dignofci ac diftingui poflunt a Tommon» hac in re fitum eft, omnes nempe Curcumz fpecies interne plerumque effe ]uteas , quarum una magis, altera mi- nus lutea eft, odoremque infuper habent penetrantem Daucorum , cunéte vero Tommon fpecies interne pau: cum gerunt luteum colorem , magisque de albente feu cinereo participant, faporque ipfarum magis amaricats cum Zedoaria officinarum magis conveniens. Inter has vero prima fpecies debiliorem habet amaritiem. Quid autem.nunc dicam de Zerumbed Garzie l. c. qui huic tribuit folia & radices Zingiberis : radices quodam- inodo illas referunt Zingiberis , folia vero neutiquam, unde puto, diverfas ipfi oblatas fuifle plantas, qua“ rum ex una folium „ex altera radicem defcripfit , fimi- litudo enim foliorum Zingiberis obfervatur in fupra defcripto. Lampujo & Bangleo, fic quoque Lampuji fadices cum illis Zingiberis conveniunt , amarus au- tem Zedoarie fapor in cun&is detegitur Tommon fpeciebus, faltem magis notabilis quam in Lampujo. . Sic quoque Malabati, quantum indagare. potui 5 Tommon vocant Kua, neutiquam vero Lampujum & Bangleum , que plante iplis incognite funt. Si itaque nemo demonftrare poteft , quznam radix fic vera Zedoaria, in eâ effem fententia, pil aliud effe quam Tommon quandam fpeciem , matricem radicem habens, uz femper bulbus eft, pro illa fpecie , que Blocks Zeg feu Zedoaria rotunda vocatur , digitosque pro aliis longis Zedoariz radicibus, Geiduar enim , quod juxta Garcia opinionem ex Sina trapsferetur; Sinen- fia hase hac de re interrogavi „‚jignotum eft: Sic uoque idem dicit. Garzias, ficcatas radices fui Ze- famed duplici forma in Perfiam , Arabiam, & /Egyp- um ex India tranfportari, una pars nempe funt bul- bofe & integre radices, altera oblonge & in partes diffette funt radices , quas forte Avicenna , aliique Arabes fcriptores , qui ipfam non viderunt plantam , pro binis diverfis habuere plantis, atque hinc in pe- euliaribus capitibus Geiduar & Zerumbed defcripferunt, quam fententiam Garaias.quoque amplectitur. ~ Noten. Latine Zerumbed. Malaice , Javanice & Bas leyice Tommo, fpecierum differentia, ipfarumqne no- na diverfa fupra funt indicata , quibus addendum eft, Javanos & Baleyenfes in denominatione fpecie- rum aliquando variare , immo ipfas confundere fepe fpecies , quod experientia & exercitatione diftinguen- um eft. Maccaflarice Tommon. ‘Ternatice Carbonga , Malabarice Kua, quod apud Garziam fcriptum obs currit] Cua, & legendum. eft Sua. Alii Malabari hoc vocant Matta Mangjil, h.e, filveftre Cuning , Cua vero in Zeylona & Cochina, quoque in ufu eft. : .Si hec vera fit pronunciatio, quam Garzias forte audivit in Camara, & circa Goain, cum hanc fupra derivavi-ab Arabica voce Sud, h. e. Cyperus, (üb qua, uti dictum fuit, omnes Zingiberinz feu aromatice radices funt numerandz „atque inde. quoque deffe- untur Amboinenfia Lampuji nomina fupra memo- rata; Amboinenfes noftri „qui Tommon fpecies haud bene. diftinguunt, nec alias norunt nifi primas binas fpecies, quas confundunt cum agrefti Curcuma, pri- mam fpeciem vocantes Oenyn Sommo, & Oenyn tita, alteram vero Oenynmabu, h. e. Javanicum Coening ; quod nomen commune eft cum Curcuma majore. _ Locus. Cunétz Tommon fpecies bic in Amboina in hortis coluntur, plurim& autem exotice cenfentur , & a Baleyenfibus translate , binæ ejus majores fpecies fponte quoque crefcunt, uti in Uliafferenfibus infulis circa humiles, & umbrofos locos, in: parva Cerama in levibus filvis, in Boerone inter Caricem in ventofis Së copiol: quoque eft hee fpeciesin Baleya, Ja- va, Malabara, ac prefertim in Celebe, in regione Turattz, unde magna copia Macaflaram defertur ad fubfequentem ufum... Omnes plantantur uti Zingiber, per abruptos digitos, qui gemmis gaudent fine radice matrice — Fe: : Hic De Baleyze Maiftreffen roemen , datze op baar Land en op Fava wel 204 30 zdorten zouden konnen aane zen waar van ze maar omtrent 10 xoorten op Amboina gevonden hebben, en dat "er. niet een medicament is tot eenige ziekte, daar onder zy niet eene van dee alle mens gen. | Het eigentlyk onderfebeid dan 5 waar mede men alle zoorten van Curcuma onderkennen kan van de Tommons beftaat hier. in, dat alle Curcumaas zoorten binnen doop: gaans geel zyn, de eene min, de andere meer, met den geyle reuk van geele wortelen , maar alle Tommons bebe ben van biniien weinig van de geele coleur , Bh meer van de witte of graauwagtige, én datze merkelyk bitter van Jmaak zn y met de Zedoatia Officinaruth ovéreenkomen. de. aar onder de eerfte oorte wel de laffte van bite terbeid: i$; maar wat sal dk nu zeggen van bet Zetum: bed van Garzias:loc. cit, bem toefcbryvende bladeren en wortelen van Gember ; de wortelen gelyken wel eenigzints ua: Gembér , maar de bladeren ganjcb niét , dierbalven ik gifjes dat bem verfcheide planten voorgekomen’ zyn, van de cene bet blad , ên van de andere de wortel befcbryven» de, want de gelykeniffe van Gember-bladeren ziet men aan: `t voorgaande Lampocjang en Bangle , 200 komen ook de-wortelen van Lauipocjang met Gember overeen; maar den bitteren. fmaak van Zedoaria vind men in alle xoorten:van Lommon, immers klaarder dan aan Lam: poejang. de, . Zoonoemen ook de Malabayen , zóo veel ik 'er geor bebbe; de 'Y ommon , Kua, maar geënzints de Lampõe» jang en Bangle, dewelke wy niet kennen. Indien nu nie» mand kan aanwyzen., wat voor cen Wortel de regte Ze» - doaria zy, 200 zoude ik in dat gevoelen zyn, datze ans ders niet en is dan een Tommon, boudende de moer-dwore tel, dewelke altyd:een bol is, voor Ze geent men Blóck- Zedoar noemd , en de teenem voor de andere lange wor- telen y want. een; 'Geiduar y^ "t welk na Garviâs meinin- ge uyt Sina ni ici worden’, i$ by de. Sinezen, die ik daarnaa gevraagt -bebbe, onbekents zoo zegt ook dens zelven Garzias, dat: de gedroogde wortelen van zyn Zee rumbed intweederley gedaante na Pafen, Arabien, en ZEgypten uyt Indiën werden gevoerd, te weten bet vent zyn bolagtige en geheele wortelen , bet andere langer. pige, en in fiukken gefnedene , dewelke mi[Jcbien Avicens na, en andere Zirabijcbe- Scbryvers ; die bet kruyt zelfs niet gezien hebben, voor twee diverze planten aangezien, en daarom in diverfe Kapittelen Geiduar en Zerumbe befcbreeven bebben, in welk gevoelen Garzias ook ús. — - Naam. In't Latyn Zerambed. Maleyts, Favaansy en Baleys Tommo; bet onder/ebeyd- van de zoorten té benoemen, is bier boven uytgedrukt „waar by men wee» ten moet , dat de Favanen en Baliers'in de benaming der zoorten zomtyds verfchillen , ja zelfs de zoorten ondef malkander confundeeren , ^t welk men uyt oefening lee ren moet. €— € Tommon. ERS E Carban. ga. Malabaars Kua, bet welk men by Garzias ge/chree& ven vind Cua, en lezen moet Sua. Andere Mild noemen bet Matta Mangjil, dat is wilde Cuning , decli Cua is op Ceylon en op Cochin ook gebruykelyk. = Indien nu zulks de regte pronunciatie is, gelykze mise Sebien Garzias geboort beeft in Camara, en omirent Goa, Boo beb ik ze boven gederiveert van’t Arabi/cbe woord Sud; dat is Cyperus, waar onder , als gezegt , men alle Gem: beragtige wortelen rekenen moet, en daar van komen ook de Ambvinfcbe namen van Lampoejang , bier boven ge- Belt, Onze Amboinezen, die de zoorten van Tommon niet wel onderfcheiden, en ‘geen andere kennen , als de twee eerfie zoorten, confundeeren ze met de wilde Curs cuma, noemende de eerfte zoorte Oenyn tommo, en Oes nyn dta. De tweede'xoorte Oenyn mahu, dat is, Fa- vaans Coening, eem naam gemeen met de groote Cure cuma. im Ve Plaats. Alle de zoorten van Tommon werden bier in Amboinain de booven geplant, dog de meefte boud men voor vreemd, en dom de Baliers ingebragt; De twee groote zoorten groeyen ook in "t wild, als in de Oeliaflers omtren laage, en jcbaduwagtige plaatzen , op kleen Ce- ram in lichte boffcben ; op Boero in bet Snygras van lucb- ge heuvels, zy is ook overvloedig op pa A , Mala- baar „ en inzonderbeid op Celebes, im ^t landjcbap van Turatte , van waar men ze met boopén op Macaffar brengt tot bet volgende gebruik. Zy werden alle geplant `. gelyk den Gember , met afgebrokene teenen , daar bogen aan zyn, zonder de moer-wortel. : Hier NE. je VIII Boek. XVII Hooft, Hic in Amboina folia deponunt poft finitos menfes luviofos, menfibus Septembri, & Octobri, tumque. effodiende funt he radices, quin diutius fi hee rema- neant, novos formant furculos, ac folia, matrixque ix magna ex parte perit. us. Ëer Tomin fpecies magis ad Medicinam uam cibum utiles, & in ufu funt, exceptis tribus prioribus fpeciebus, ex quibus farina quadam , ac cibus preparatur fequentem in modum. Plures fu- muntur recentes radices Tommon Lawac, vel Tom- mon Poeti, hz minutim conteruntur contra radulam vel quandam afperam rem, cribra dein, & fubige ma- nibus in aqua tat fubtiliter, quam fieri poteft, aqua quotidie abjicitur, cui dein nova adfunditur , donec a- qua non amplius luted colore fit inpregnata, atque in fundo fecula alba fubfideat, Sagoemante fimilis z ue tam diu abluenda eft, donec omnis amarities , & plurimus odor difpareat. Ex hac farina cum Ca- lappi lympha puls quzdam mollis preparatur inftar Sirikaye , feu placente exsovis preparate , illa vero viliorem habet fapotem. — Macaffarenfes, ex farina ifta cópiofam preparant pultem in crateribus, quam cum aqua excoquunt , ac dein in frufta fcindunt, que in conviviis ac diebus feftis in obfoniis cum Syrupo , & Saccharo edunt. Hic cibus ab ipfis Patuda vocatur, eftque in Cochi- na, & Zeylonaufitatus. Alie fpecies in hunc ufum inu- tiles cenfentur. Binz priores fpecies cum Curcuma mixtz, Limonum fucco, ac foliis Condondong tin- Eure majorem conciliant perennitatem , fi lintea lu- teo tingantur €olore, quz in molli Indigo inbuta vi- ridia funt. Tommon porro cunête fpecies apud Baleyenfes, & Javanos in ufu funt ad quevis Medicamenta, que nobis non fatis nota funt, tantam autem in iis has bent differentiam , ut cuivis fpeciei peculiares tribu- ant virtutes. Exempli gratia Tommon Ties, que quin- tà fpecies eft, refrigerantem habebit qualitatem, ac roinde utilis ad corpus in febribus obliniendum. A- iz fpecies calidiores funt, & expellentem habent vim, nec ad quotidianum unguentum Bobori adhibentur , fed interne mulieribus propinantur poft partum ad de- Pa fangbinem, & urinas expellendas. ` Tom- mon Ties cum Coriandro contritum, ejusque dimidia fi deglutiatur pars, altera externe gule, pectori in- pofita tuffes curat frigidas. KE Licet, uti fupra dixi , in ea fim opiñione, tam Lampujum, quam cunétas Tommon fpecies Zedoarie effe adfines, ab hisce tamen incolis intelligere non potui, harum aliquam unquam adhiberi contra quod- dam toxicüm five adfümptum , five per vulnus aliquod inflictum , uti hujus rei fcriptores noftti mentionem faciunt, immo contrarium ejus fupra fere demonftra- tum fuit in capite Lampuji. Apud incolas enim cer- ta lex vel regula eft, contra adfümpta venena nul- lasfervidas, vel aromaticas adfuinendas effe res, qua in hisce calidis climatibus toxicum neutiquam exftin- guunt, vel enecant, fed potius excitant &inattum ducunt. ` d > Sic quoque non potui indagate , ullas Tommon fpecies in Sina effe notas, multo minus de Geiduaf aliquid cognofcere potui; Sinenfes vero Javam adpel- entes ex Sina, & majorem videntes Tommon fpes ciem, lianc vocant Toa Thau Kiong, h. e. Zingiber majoré radice, quod nomen quidam male Galange majori inponünt, ` ` à Zedoaria in Chirurgorum thecis ex Perfia, & Su- ratta delata fruftula funt oblonga, faporem habentia Lo atque examinata nil aliud exhibent quam ommon itam.. _Primaque fpecies proprie adhibetur ad Djoedjam- boe, h. e, potiones calidas: Item fi quis obftruêta Ene vo, contere tum hanc radicem zi s inapios in agua, talique modo propina, quod alvum emolliet, 8 Bet - Secunda fpecies multam fubpetit Sagumantam , que mou , & exterrie inlinita, tanquam Bobori , eu linimentum adhibetur ad infantes mox genitos; Tom. Y, Sexe AMBOINSCH KRUYDBOEK: 178 Hier in Amboina verliezen ze haar bladeren na bet uit- gaan van de Regen mouffon , in de maand September , en October , als dan mag men ze uitgraven, of langer in de aarde blyoende , gewinnenze nieuwe Jcbeuten , en blade- ren , en de oude Moerwortel vergaat meeft. : sape Alle Tommons zyn meer tot dë Medicyn, als de koft dienftig, bebalven de drie eerfte zoorten, waar van men een zeker meel, en koft maakt, op de volgende manier. Men neemt veele verfche wortelen van Tom- mon Lawac, of Tommon Poeti, deze vryft men te- gens een ra/pe, of eenig ruig ding kleen, kleinft door een zeeft, enkneedze nogmaals met de bandenin’t water , zoo fyn men kan, bet water giet men dagelyks af, en weder verfch daar op, en dat zoo lang , tot dat bet water niet meer gecl geverft word, en op de grond een wit meel bly- ve, de Sagoemanta gelyk, "t welk men dan zoo lange /poe- len moet, tot dat bet al zyn bitterbeid , en den? reuk verlooren beeft. Uit dit meel maakt men met Calappus- melk zekere weeke bry, gelyk Sirikay, of Eyervlaaden y dog flegter van fmaak. De MacafJuren maken daar uit met beele bakken vol een pap, flegts met water kookende , en daar na tot fiuk- jes /nydende , dewelke zy op baare Feeften by de Na-ta- fel met Syroop, en Zuiker eeten. Deze koft werd by bun lieden Patuda genaamt, en is op Cochin, en Ceylon ook gebruikelyk. e andere zoorten werden bier toe niet dienflig geagt. De twee eerfle zoorten gemengt met Curcuma, met Limoen-zap , en bladeren van Condondong, deus de verwe een meerder vaftigbeid , als men bet witte innen geel verft, "t welk dan in den weeken Indigo ge= Stecken zynde groen werd. Voorts werden alle Tommonsby de Baliers , en Fava- nen tot veelderly Medicynen gebruikt, die ons nog niet te degen bekent zyn, makende daar zulken önderjcheid van, datge een yder zoorte byzondere kragten toefchry- ven. By exempel Tommon Ties, zynde de vyfde zoorte , zal verkoelende van eigenfchap zyn, en dierbal- ven bekwaam bet lichaam daar mede in koortze te beftry- ken. De andere zoorten zyn beeter , en dryvender van natuur , en werden niet tot dagelykze Bobori-zalve ge- bruikt, maar van binnen om de Vrouwen na bet haaren tà zuiveren; en den kd Uryn te dryvéñ. Tom» mon Ties met Coriander gevreewen, daar van de helft ingeflokt, de andere belft van buiten op de keele, en borft ge/meerd geneeft den kouden boeften. 2 Alboewel ik, als gezegt bebbe, in dat gevoelen ben, dat zoo wel Lampoejang als alle zoorten van Tommon uit de maag {chap van Zedoaria zyn , zoo beb ik egter by deze Inlanders niet ervaren konnen, dat een der zelve ooit gebruikt werde tegen eenig vergift, bet zy ingeno- men, of doof eenig quetzuur ontfangen , gelyk onze Schry- vers daar van melden, ja fcbier bet tegendeel daar van aangeweezen y boven in 't ix van Lampoejang. Want dat is by de Indianen byna een vaffe regel, dat men tegens ingenomen vergift , geen heete of /peceryagti- ge dingen moet gebruiken, dewelke in deze beete Clima» ten bet venyn &éenzints dooden , maar veel cer werkende, en gaande maken. oo beb ik ook niet ervären konnen, dat eenige zoor- ten van Tommon in Siria bekent zyn, veel min van Gei- duar verneemen konnen; Maar de Sineezen op Fava ko- mende wit Sina, en xiende de groote Tommon, noemen dezelve Toa Thau Kiong, dat is grootwortelige Gem- ber , welké naam zommige abufievelyk aan de groote Gas langa geven. S De Zedoaria in de Chirurgyns-kift uit Perfien , en Suratte komende, zyn lankwerpige flukjes, bitter van Jmaak , werden bevonden anders niet te zyn, dan Tomi- mon Itam. De eetflé zoorte werd eigentlyk gebruikt tot Djoedjam- Doe, dat is beete dranken. item als iemand bardlyvig. is, 200 vryftze met eenig Moftaartzaad im water, en drinkt bet alzoo, "t welk loslyvig maakt. à e De tweede geeft veel Zagumanta bekwaam om te eeten, en baar koude Papeda breekt kort af. De derde is de bekwaamfte om ráauto te eeten met Bow calan, werd mede onder bet ua gemengt y en, geeft weinig , en laffe Sagoemanta. De vyfde zoorte met Anys, Pulafary , en gebraden Ajuin gevreewen, en van buiten opgefmeert, werd ge- . bruikt tot Bobori voor de versgeboorne kinders, item ge- dronken tegens verbitsbeid , en koortze, De Moerwortel geeft geng bequaam om te eeten. De 2 en HERBARIT AMBOINENSIS Liber VII. ap XVII, Sextà cum Pipere, & Cepa editur contra dolores abdominis frigidos, ejusque tumorem , ac Saguman- tam quoque fubpetit. Species he porro fequentem in ufum advocantur. Tommon Lawac cum Majanga nigra, & Cepa, propinata puerperis matricis adte- nuar fanguinem , eumque expellit. “Tommon itam fequenti apud puerperas adhibetur modo, item ad Ontal Ontallang, Javanice, Bantangat , que com- pofitio eft inftar Theriacz. Tommon Giring amaris- fimum:habet faporem ,.parumque ufitatur a mulieri- bus, fed potiflimum a viris cum Pipere albo, Co: riandro , cortice Maffoy , ac deglutitur. Tabula Sexagefima Oclava Nobiliffimam exhibet plantam Zerumbed, feu Tommon diétam, cum floribus A A feparatis, ac foliis ob petiolorum altitu- ` dinem B B ad latera pofitis. OBSERVATIO. Uti Curcunte , fic & hujus plante icon quam maxime di- verfa eft ab illa, que in A. L. Bat. pag. 636. ab Hermanno proponitur pro, Zerumbet Garcie, quod ipli eft Zingiber fil- veftre latifolium; ut & Thef. Zeyl; pag. 234. notandum au- tem eft, nullas plantas ab auctoribus tantopere confundi, quam que ab Arabibus fuere recenfite ob breves harum, in- certas, & inperfe&tasab iis factas defcriptiones, qua de re ipfe quoque Hermannus conqueritur, in A. L. Bar. l. c. ip- fad iraque pretereuntes , dicimushoc noftrum Zerumbed unum idemque effe cum Kua H. Malab. part. 11. Tab. 7. quod eft Amomum fcapo' nudo, fpica oblonga obtufa H. Clif. p. 3. teliqua vide in TZef. Zen, l.c. & apud Sam, Dale Pharmacs in 420. p. 275e ech Kë, A De zesde werd ‘met Peper’, en Ajuin gegeeten teint koude buikpyn, en gef wolle buiken, en geeft mede Sagu- manta, De zoorten gebruiken ze nog verder aldur 1 Tommon Lawac met Majana nigra , en Ajuin: ge. dronken by de Kraamvrouwen > dryft uit bet Moerbloed, Tommon liam werd op dezelve manier gebruikt by Kraams: . vrouwen, item onder bet Ontal Ontallang y in ’t Ge vaans Bantangat,. °t welk is een Compofitieals: Theriag Tommon Giring is bez bitterfle van fmaak , weinig ge- bruikelyk by vrouwen maar meer voor mans gemengt met witte Peper, Coriander’, en Maffoy, en ingeflokt, … ` De agt en feftig fle Plaat Vertoont de zeer voortreffelyke plant: Zerumbed, of Toms mon genaamt, met de Seen A A afzonderlyk , en de bladen BB om de hoogte derftelen, aan dezyde geplaattt, AANMERKING Gelyk de Figuur van de Curcuma, Zoo is ook de Uitbeels ding van deze plant zeer verfehillende van die, welke van Herman voorgeftelt word in de H. L.. Bat. p. 636. voor de Zerumbed van Garcias, welke by hem is de wilde breedbladie ge Gember, als mede in de Thef: Zeyl. p. 234. dog men moet aanmerken, dat geen planten van de Schryvers zoo zeer vermengt werden, als die geene, die van de Arabiers aan- gehaalt zyn , om derzelver zeer kotte, onzekere, en ons volmaakte befchryving, waar over de groote Herman zelve klaagt in zyn H. L. Bat. op de aangehaalde plaats. Dezel- ve derhalve voorbygaande, zo zeggen wy, dat dit ons Ze- rumbed eenen het zelve zy met de Kua van de HortusMalab: elfde Deel, Tabs 7. hetwelk is de Amomum met een naakte fteng, en een lankwerpige, ftompe bloem-air, van de ‘Hortus Clifort. p. 3. het overige. ziet in de Tiet Zeyl. op dé aangehaalde plaats, en by Sam. Dale Pharmac. in 4to. p. 275+ : regia TIAS TTE is p CAPUT DECIMUM OCTA VUM. Zerumbet claviculatum. Tommon VoM Contsji. © Eptima ac minima Tommon fpecies non ultra pedis S altitudinem excrefcit , humili in caudice quatuor, vél quinque producens folia, cum uno alterove laxo laterali. Folia ipfa quatuor, vel quinque polli- ces longa fünt, binos lata, inferius auriculata, fere inftat Ari minoris. Matrix radix, ex qua caudex propullulat, bulbulu eft , glandem minorem ‚ac brevem referens , aliquando vero nucem avellanam, ex qua undique craffe de- endent. radices, prope ortum anguftate, que dein Tubi | craffefcunt inftar penne , vel digiti minimi, jedam vero zqualiter crafle funt, glabrae, & po- lite, deorfum acuminate, quedam in infima parte crafliores fant , ac glandulam formant inftar Nucis avellane , interne dulces funt, fuccofe , ac duro nervo diftinéte , magis fatuz , ac dulciores quam præ- cedentes Tommon fpecies , omnes tamen notabili amaritie gaudent, ac forti odore, qui ad fubfequens Tsjonkor adcedic. Digiti ifti*bulbofi undique circa matricem radicem dependent, eodem modo , quo in Afphodelis, veluti pane claves ex cingulo mulierum, unde & nomen gum accepit. Quidam digiti incurvi ad latera excre- he. a formant matrices radices, que 2n nes alias quafi u e proferunt claves ; interpofitis cis fibrillis radicalibus, 22. P Hee fpecies nullum profert. Hypopbytum, fed in- ter petiolos ex ftipite ipfo unicus excrefcit flos inftar calopodii, vel floris yore in una fpecie leviter purpurafcens, in alia albicans, tenerrimus, ac cito marcefcens. Radices non diutius quam per quatuor menfes in terra relinguend® fant, quumque folia marcefcant , effodiendz funt, atque pro transplantatione confervan- dz, diutius enim fiin terrafuperfit hec radix, perit, pe wes fed "a XVIIL HOOFDSTUK De kleenfle zoort van Tommons, DAZ en kleenfle zoorte van de Tommons; werd niet boven een voet hoog , op een laag framet- je vier, of vyf bladeren voortbrengende, met een, of twee loffe ter zyden. De bladeren zelfs zjn vier, en. vyf duimen lank, twee breed, agter met kennelyke ooremy . Schier als bet kleene Arum. En De Moerwortel , waar uit den ftam voortkomt ; is een bolleke als een korte eekel, en zomtyds als een. Hafelnoot, daar aan rondom andere dikke wortelen bangen, by baar begin met fmalle halzen , en dan jebielyk dikker werden- de, gelyk een fchaft of pink. Zommige zyn eenparig dik, glad, en effen, beneden. [pits toelopende, zommige zyn aan "t onderfte dikker , een klier formerende als een Ha- Jelnoot , van binnen zyn ze wit, zappig, met een barde middelzenuwe, laffer , en zoeter van /maak dan de voor- aande Tommons, dog nog al met een metkelyke [cberpig- 5 ‚en cen flerke reuk, na 't volgende Tsjonkor trek- e, e De voornoemde knobbelagtige reegen bangen rondom de Moeravortel , op de manier gelyk men. aan de Affodillen ziet, of gelyk veele fleutels aan een Vrouwen gordel, waar van het de naam beeft. ptn oere groeyen krom ter zyden uit, en formeren nieuwe heoftavorteleny dewelke al wederom met andere fleutelen bebangen zy"; met weinige vafelingen daar tuffcben, — ws Deze zoorte zet geen Hypophyton, maar tuffeben de . Delen uit de ftam komt een enkelde bloem woort, gefat/oe- neerd als een boofe , of flos digitalis, aan de eene zoorte licbt-peers, aan de andere witagtig , zeer teer, en baaje verflenfende. Men moet ze niet langer dan vier maanden in de aar- de laten, maar als de deren verflenszen , tftgraven s en tot bet verplanten bewaren, want langer in de aarde blyvende vergaat ze , dog alvoorens ter zyden cn SE Ab Wit, Y ART AIN ET TERN nn Kate ate Pag. 273 - : / | j : Lab LXIX. v» Gah 7777047 Ii ll, Z uit aT LU MMA Non | WR MT Í z XX == == RSS SAWS M N OI Se N E WES AANA NN SS Ze 7 d 7 4 2 74 A SS WS AS VI Bock. XIX Hooff. ` AMBOINSCH KRUYDBOER: 173 fed prius ad latera novam emittit prolem , tresque quatuorque radicum, & digitorum congeriesex uni- ca dependet radice matrice, digiti feu claves ufui in- ferviunt, matrix vero radix ab iftis digitis depurata ad traosplantationem adhibetur. d Nomen. Latine Zerumbet claviculatum , h. e; clavi: forme, juxta Malaienfe Tommon Contsji, ob ratio- nem fupra datam. Ternatice Tampúti. . 1 Locus. In Amboina raro obcurrit , quum potiffi- mum ex Java, & Baleya fit deducta hac planta, u- bique autem diligenter in hortis colitur. - Ufus. Recentes radicis claves tanquam aromata ci- bo admifcentur cuidam Sambal dicto , crude nempe, ui componitur ex pifcibus crudis confciffis , quibus admifcentur aromata acria. Coéte adduntur Sajor Kellor. In re Medica fuum quoque habet ufum: Ra- dix enim hzc in taleolos diffe&ta, ejusque fruftulum cum Pinanga mafticatum conducit in tufi ficca, & aphthis faucium. Tabula Sexagefima Nona Ad Figuram Primam ZERUMBED exhibet CLAVICULATUM. Figura Secunda SONCORUM proponit. Figura Tertia GANDASULIUM denotat. zetfels voortbrengénde, en men vind "er daar drie, en vier boffen fleutels aan eene klomp bangen: De teenen , of Jleutels neemd men tot zyn gebruik, maar de Moerwor- tel van de fleutels ontbloot dienen tot bet verplanten. ` Naam. Jn ’t Latyn Zerumbet claviculatum , dat is Sleutelformige, na bet Maleyts Tommon Contsji, om reden als gezegt. Int Ternataans "Famputi. Plaats. Ze ts in Amboina weinig te vinden , zynde uit Fava, en Baly eerft aangebragt, em word overal neers Jtig in de boven onderbouden, S Gebruyk. De verfche fleutels van de dwortel werden als fpeceryen onder zekere koft gedaan, te weten raauw onder bet geene men Sambal noemd , een bakzel van radu- we viffchen , met fcherpe kruiden gemengd. Gekookt werd bet onder 't Sajor Kellor gedaan. In de Medicyne beeft bet ook veel gebruik: De wortel in febyfkens ges Jneden , en een flukje daar van met Pinang geknouwd , is goed in de droge hoeft, en fprouav der keele. De negen en fefiig fie Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur het SLEUTELDRAGEND Zes RUMBED. = 2) De Tweede Figuur ftelt voor de Soncory PLANT. De Derde Figuur verbeeld de GANDASULIE PLANT, i CAPUT DECIMUM NONUM: sa Soncorus. Tsjonckor. T*Sjohckor formam habet Zingiberis & Curcume (q^ mixtam, eftque plantula humilis, nullos emits tens cauliculos , fed pauca gerit folia in folo extenfa, horum enim petioli in terra abfconduntur. Folia‘ ejus cum illis Curcume quodammodo con- veniunt, fed funt multo breviora, craffiora, & fuc- cofiora; tres quatuorque pollices longa, tres digitos lata, per longitudinem ftriata, horumque inferiora ‘in terra plane decumburit , fab ntia parum ele- vate fünt,ac medium modo progerminans cucullum . refert. ^ Gravem fpirant odorem 5 funtque fragilia, mollia, nullamque ferre poffunt vim , nihilominus tamen diéuntur, ad re vera ctiam nymbis & procel- ‘is refiftere poffunt intrepida , quum fint crafüusculä, firma , nec alte fupra terram emineant. © Radix ejus digitus eft brevis, obtufus, ac plerume que glandiformis, ex qua álii minores digiti ad late- ra dependent , qui perpendiculariter terram penc trant, craffitie- Zingiberis , in breves & fquamofos articulos diftin@i per pallidam pelliculam ,:fünt au tem multo -molliores Zingibere, omnesque ditte ifte radices æ funt, fragiles, & albe; ipfarumque "odor quam maxime fortis eft .& aromaticus , proxi- “me ad Curcumam agreftem adcedens, qui cameram odore fuo replet, ubi confervantur, ita ut capiti fit moleftus, noftra faltem natio“ hune ingratum & gra: vem cenfet effe odorem; qui in foliis idem quoque obfervatur, fed debilior. t% Radices he nodofe binos třesve albos & herbacecs emittunt cauliculos e térra, nunc hac nunc illa parté viciffim, quibus folia ifta infident. ria Flos faro progerminat folummedo in bievi, & al- bo petiolo ex plante ipfius centro, qui componitur ex quatuor albis flaccidis, & femi pellucidis petalis, bina autem fuperna paululum ex coeruleo purpüra- unt colore, eftque porro hic flos ample extenfus, adeoque tener, ut fi tangatur, vel paululum tradte- tur, mox in mucaginem fere liquefcat, ipfius odor eft uti in radice. Inter petalorum angulos tiia alba locantur cornicula incurva, ab una parte parum ek AT 5 A ^ fant quam ate pyramidales^in- = pyramidale vaxelingen in de aarde, daar aan mede klie- cavata. ie? _ Radicis digiti aliquando adeo nodofi ticuli Podagricorum; craflasque , ac terram demittunt fibrillas, e quibus glandul quo- que excrefcunt a alii autem ad latera propullulantes novos formant digitos, ac plantulas , ita ut intra bre- ve temporis fpatium ingentem obcupetlocum , quum in nigra mollique crefcat hee planta terra, quam fo- lüs fuis ita obtegit, ut vix dignofci poffit. C on- XIX. HOOFDSTUK. De Soncory Plant. | Sjonkor beeft een fatfoen van Gember, en Curcu- ma gemengd, een laag kruidje, dat zig met geen Stelen verbeft,maar met weinige bladeren op den grond uitgebreid legt, wynde bare flelen in de aarde verborgen, De bladeren: gelyken wat nade Curcuma, maar zyn weel korter , dikker; on zappiger , drie avier duimen lank, drie vingers breed, in de lengte geftreept, de ondere lege gen vlak -op de grond, de volgende daar op een. weinig verbeven, bet middelfte erft uitkomende gelykt een perbuisjes ` Zy hebben een fterken reuk, zyn D d en konnen geen geweld uitflaan , niet te min hebben ze de naam, en ook de daad, dat ze tegen alle form, enon- weder. onbeweeglyk blyven flaan „om dat ze dikagtig , Dat, en niet boog boven de aarde zyn. or De wortel is een korte, ftompe vinger , meeftendeel als een eekel , daar andere kleene vingers ter zyden aan flaan, die regt neerwaarts in de aarde gaan, in de dikte van Gember „ ook im kortes: en gefebubde teden verdeeld , door ven bleek der ta maat, veel, Weeker dag Bles alle de voorgaande wortelen zyn zappig bros, en wit; baren reuk z byzonder ert, en en gy, de wilde Curcuma naaft komende, een kamer vervullende; daar ze gebandeld werd, en ^t booft bezwarende, immers on- ze Natie boudenze voor onlieflyks en moeyelyk. --De- zelve reukis.ook im de bladeren, dog flapper. e athe IR $ Deze knobbelige. wortelen fchieten twee, of drie witte en-kruidagtige joie uit toL. bogenr le aarde , dan de eene aandeze, dandeandere aan de andere zyde met beurten s waar aan de voornoemde bladeren vaft zyn. De bloem komt zelden voor den dag, en dat maar eene op een korten, en witten Bel uit bet midden der plante, gemaakt van vier witte , Jfappe, en balf doorfchynen= de blaadjes’; dog aam de-twee bovenfte xiet-men. wat peers-blaauw j wyd geopend, en zoo teer , datae firaks in een flym vergaat , als menze bandeld , en ‚zieht. als ide wortel. Tuffcben de blaadjes in de boeken ftaan drie quitte kromme boorentjes , aan de eene zyde wat bol, E: De vingers van de wortel zyn zomtyds zoo knobbelig als die van de Podagreufe menjcben; zy Jcbieten dikke, ren wafjen, anderen ter zyden uit/cbietende , formeeren nieuwe vingers, en plantjes, in korten tyd een groote plaats beflaande , als bet in een zwarte mulle grond flaat, en bedekt den zelven met zyn. bladeren zodanig, dat men bem qualyk bekennen kan. Za Daar 54 HERBARILAMBOINENSIS. Liber VIH. cap. XIX: Contra ficcis menfibus Octobri, & Novembri ple- rumque omnia fua demittit, & abjicit folia, ita ut diu nulla in illo loco appareat planta, tumque pereunt radices matrices, ni effodiantur , harumque proles novas producit plantulas, non enim eft planta dura- bilis, & perfiftens in uno eodemque loco, fiepius e- nim transplantanda eft, unde & multo craffiora ac pinguiora format, & generat folia, que palmam lata funt, & fere rotunda, alioquin enim funt angufta, & ` acuta. Nomen. Latine Soncorus , ac vulgo Malaice Contss jor , uti .& a noftra vocatur natione , apud veros au- tem Malaienfes nomen gerit Tsjoncor, feu Tsjonkor , uti& in Java, & Baleya vocatur, Javani autem hunc quoque nominant Kunt/u. Ternatice Socco, & Pat- taccar. Amboinice, in Hitoea So-Ulo, in Leytimora Se-Ur. Bandice Socur.. Sinice Samay. . Sub fpeciebus Zerumbed numerari poteft , apud nul- los enim Autores ejus inveni mentionem, uti & non multum nota eft hzc plantula, alioquin ad fpecies fil- veftris Curcume , feu Tommons reduci poner > cujus plurimz fpecies, uti dictum fuit, pro Zerumbed , ieu Zedoaria habentur. Locus. In Java, & Baleya tam in hortis quam fpon- te crefcit, in hifce vero Orientalibus infulis diligen- ter in hortis colendus eft, excepto in Mauipa inter pagos Fuban, & Luhu, ubi fponte quodammodo provenit, puto autem olim hortos ibi fuiffe exftru- ctos: , tr A & Baleyenfes teneris ejus foliis u- tuntur ad olus. Radix ejus non magnum habet calo- rem, faltem non majorem Curcuma, licet ejus fapor paulo acrior Dr, Malayenfes, & Javanenfes mulier- cule hanc radicem magni faciunt, nec tam alienz funt a gravi ipfius odore. Hac quoque cum precedentibus radicibus multum utuntur ad omnes fere morbos , in quibus medicamen- ta modice calefacientia , & feparantia conducunt, prefertim contra abdominis tormina tam in adultis quam it pueris, quam cum aliis aromatibus maftica- tam abdomini infpergunt , vel unguento admifcent Bobarri dicto. Contra ulceratas aures recens hec radix fumitur cum pauxillo Nucis mofchate , qua fimul contundun: tur, fuccusque exprimitur, qui tepide auribus inftil= latar. : Alii hanc mafticant cum Siri Pinanga, atque auribus inftillan.. - " «In Sina hac radix quoque nota eft, ipfique hane tribuunt virtutem medici ifti, cujus porticiuncula cum debili potu Arack contrita propinatur contra fervi- dum, & eftuantem fanguinem; unde obftru&i aperi- untur pori, flatus diffipantur, & ægri levantur, qui anxii funt per obftructionem pororum. Contra hanc adfert noxam, tam interne adfumpta quam externe inlinita, quodnempe abortum procreat embryonem diffolvendo, quz ars tam Sinenfibus quam aliis gentilibus adeo familiaris, & ufitata eft, quam Chriftianis inpia. "Dicunt quoque, hujus radicis fuccum crateri aheneo inpofitum per illum tranfire. Sic quoque contufa ra- dix circa ferream lamellam ligata, intra tres quatuor- ve dies adeo hanc perforaret, ut frangi facile poffet. Hoc autem cum Amboinenfi Tsjonckor inftitutum - nullum fortiebatur fetum. RE * 5 F > SOBSERVATIO. — He bine plante, fi non Kempberie (int fpecies, ipfi fal- tem quam maxime funt adfines, quam delineatam vide in H. Cer, p. 3. & H. Malab. part 11. Tab. 41. Daarentegen in de drooge maanden O&ober , en Nos vember verlieft bet gemeenelykalle zyne bladeren , zoodat men langen tyd de plaats niet bekennen kan , daar 't ftaat, als dan vergaan de Moerwortels, zoo menze niet nit. graaft , en haar afzetfels brengen nieuwe plantjes voort want bet is geen durabele plant op eene plaats; en men moetie dikwils verplanten, Waar door ze ook veel vetter en dikker bladeren gewint, «vel een hand breed, en s febier rond, daar ze anders fmal , en [pits blyven, Naam. Jn ’t Latyn Soncorus; in `t „gemeen Maleyts Contsjor, zoo als "t by onze Natie genoemd werd, maar by de regte Maleyers is zyn naam Tsjoncor, of Tsjon- Kor, gelyk bet ook op Fava, en Baly biet, dog de Fa. vanen noemen ’t ook Kuntfu. In ’t Ternátaans Socco en Pattaccar. Op Amboins, op Hitoe So-Ulo, op Ley: timor So-Ur. Op Banda Socur. [n °t Sinees Samay: Men kan bet onder de zoorten van Zerumbed reeke- nen, want tk bevinde by geene Autheuren gewag daar van gemaakt , gelyk bet ook nog niet veel bekend ts, ans ders moet bet onder de wilde Curcumaas, of Tommons gereekend worden , wiens meefte z00rteñ , als gezegt , voor Zerumbed, of Zedoaria gebouden werden. Plaats, Op Fava, en Baly waft bet zoo wel in de booten „als in 't wild, maar in deze Oofterfche Bilan- den moet men 't neerflig in de booven onderbouden, bea balven op Manipa tuffchen de Negoryen Tuban, en Lit- bu vind men 't eemgzints int wild, dog ik giffe, dat eertyds aldaar tuinen geweeft zyn. Gebruik. De Favanen, en Baliers gebruiken de jonge bläderen tot moeskruid. De wortel beeft geene zonder- lyke bitte, immers niet meer dan de Curcuma, hoewel de” Jmaak wat fcherper is. De Maleyt/che, en Favaanjche- Vrouwen bouden deze wortel in groote agting , en zen. zoo afkeerig niet van dien fterken reuk. ri dE voorgaande wortelen, fobier ` tot alle Medicynen , die matelyk verwarmen, en fcbeiden moeten , inzonderbeid tegens buikpyn. aan oude, en kins deren, dezelve geknouwt met andere fpeceryen op den buik Jproeyende , of onder Bobori zalve mengende, ... - Tegens zweerende ooren- neemt men de verfcbe wortel met een weinig Noote Mufchaten, floot, en perft den zap uit, en giet "t zelve laauw in de ooren. . Anderen knouwen "t zelve met Siri Pinang , en druipend zoo indé ooren. In Sina is deze wortel. ook bekend, en bare medicyni Jchryven baar deze kragten toe, een kleen flukje geures ven , en met flappen Arack gedronken, verkoelt bet beete, en woedende bloed , opent de verfkopte fweetgaten , dryft de winden , en maakt zodanige menfcben verligt , dewelke. - benauwt zyn door verftoppinge der fweetgaten. Daarentegen zal bet ook deze hindernis bebben, dat bet zoo wel binnenslyfs genomen , als van buiten op ’t ly gefineert , de bevrugte vrouwen zoo fchadelyk zy , dat bet de ontfangeniffe afdryven, en een misval veroorzakeny een konft by de Sineezen, en andere Heidenen zo gebruit kelyk 5 als by de Chriftenen goddeloos, y zeggen ook, dat bet zap van de wortel op een koo- peren bekken gelegd , door bet zelve been vreet. Zoo ook de geftootene wortel. rondom een yzeren flaaf gebonden, zoude den zelve in twee, of drie dagen zodanig deurby- ten, dat men bem breeken-kan. Dog dit met "t Amboin- Jebe -Esjonkor geprobeerd zynde, wilde geen effe bebe en. AANMERKING: - Deze twee planten, zo het geen regte zoorten van dé Kempberia zyn, zo zynze ten minften hem zeernaby, wel- keafgebeeldt is inde H. Clifort, p, 2. en in het elfde Ded van de Hortus Malab. Tab. 41. ` : ; XX. Vill Boek. XX Hoofift. CAPUT VIGESIMUM. Gandafulum. Gandafuli. Ze quoque Galange fpecies eft, fed non aronia- tica, nil fere peculiare habens quam odoratum florem ; ejusque nodofa radix oblique prorepit inftar Galangz , fed tenuior eft, albior, & mollior, nec aromatica, fed tantummodo paucum fpirans o- dorem, acuta emittit fubuliformia cornua, quz fefe explicant in longos, virides, & firmos. caules, eX ro- tundo planos, & compreflos $ quatuor, & quinque pedes altos, hifce folia infident illis Galangz fimilia, fed breviora, in obliquas, & paralelas quoque coftas diftinéta. Hec autem non directe fibi func obpofita uti in Galanga, fed folitaria, rara, & inregularia. Flos provenit ex corymbo ex calicibus viridibus compofito, quorum quivis florem emittit longo tubo jnfidentem, qui ex tribus flaccidis componitur peta- lis, ample extenfis, in triangulo pofitis, & ex albo flavefcentibus, quorum quadam magis albent, que- dam inftar Cere flavefcunt, funtque fingularis for- mz, dimidia enim ejus pars anguftum format collum, eftque fuperne plana, & ampla, media, & maxima pars aliam habet formam. binis lateralibus partibus. In illorum angulis tria longa, & flaccida locantur cornicula, ample quoque extenfa; dulcem fed gra- vem hic flos fpirat odorem, qui adeo flaccidus eft,ut vix tratati poffit: Poft florem nullum excrefcit femen, nec corymbus florifer directe cauli infidet , fed parum oblique fummz ejus parti, ach ad latera excrefceret, Nomen. Latine Gandafulium. Malaice, Javanice, & Baleyice Gandafuli, € quoque fimpliciter. Suli, Locus. In Amboina parum eit nota hzc planta, u- bi tantummodo in quibusdam colitur. hortis , ac plantatur, & propagatur per radicis frufta uti Galan- ga, copiofior obcurrit in Java, & Baleya. Sinenfes dicunt iri fua patria quoque fponte provenite, — … U/us. Hujus plante nullus peculiaris huc usque. iri- notuit ufus, ejusque flores ornamenti cauffa poft au- res vel in capillitio geftantur, totamque odore fuo replent cameram. Contra tumentes tonfillas vel a- lios colli tumores inferior caulis pars prope radicem fumitur, que mafticatur , ejusque fucco pars tumi- ‘da inliniatur, vel contufi hi caules aque incoquun- tur, qua calide os tanquam gargarismate conluatur. In Malaienfi Grammatica a juvenibus ufitata hic flos juveni viro miffus denotat ejus- inconítantiam , & in arte, & re amatoria variabilem , uti hujus. fo- ris petala fefe ample extendunt, atque hic tamen flos vagus, & laxus eft. Zen $ CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 14 XX. HOOFDSTUK. De Gandafalie Plant. It ts een mede zoorte van de Galanga, dog niet De. ceryagtig , fcbier niets bebbende van: e » als een welriekende bloeme ; de geknopte twortel kruipt dwers als Galanga » dog is dunder , witter , en Wee- ker , ganfch niet fpeceryagtig , maar Plegts een weinig riekende, xy fcbiet fpitxe boorns uit als priemen, daar uit worden lange, groene, en fiyve Delen, uit den ron- den plat, en gedrukt’, vier , en vyf voeten. boog , bier aan ftaan de bladeren, die van Galanga ganjch gelyk, dog korter , mede in febuinze paralelle ribben, of turens verdeeld. Zy Baan niet tegens malkander in ryen gee bi aan de Galanga , maar enkeld , weinige, en zonder order, De bloeme komt voort uit den tros , beftaande van groene kelkjes in malkander gedrongen., teder uitgevena de een bloem op een lange hals flaande, en gemaakt van drie flappe blaadjes, wyd uit malkander gefpreyds en in een drie-angel, uit den, witten geel, zommige quier, zommige geel als wä/cht, een byzonder fatzoem uitmakende , want de helft daar wan is een fmalle hals, en vooren breed, bet middelfte, en grootfle beeft ook eet ander fatzoen; dan de twee ter zyden, In de boeken fidan drie lange , en zwakke boorentjes mede wyd uitgebreid , zy beeft een zoeten , dog geilen reuk, en is 200 flap, datze niet veel bandelens verdragen kan. Na de bloemen volgt geen zaad, en de bloemárae gende tros flaat niet regt op zymen fteel, boewel aan y zech maar wat fcbuins , en als ter zyden uitwas- ende, Naam. Jn "t Latyn Gandafülium. Op Maleyts; Fava, en Baly Gandafuli, en ook /Tegts Suli. Plaats. In Amboina is bet weinig bekend, em, aldaar alleenlyk in zommige boven geplant, met ftukken van de wortel gelyk Galanga, meer vind ment op Fava, en Baly. De Sinezen zeggen , dat bet in baar land ook in t wild wall... j^ e Gebruyk. Yan deze plante is nog geen zonderlyk gebruik bekend, de bloemen werden tot cieraat agter dé ooren, of in ^t bair gedragen, zy vervullen met baren reuk een gebeelen kamer. Tegens bet zwellen van de amandelen, of ander bals geztvel. neemt men °t onders fle van den fleel by de wortel, knouwd °t zelve in de mond, en met bet zap fmeerd men de zyde, daar bet gezwel is, of men kookt de gekneusde Delen in waters en gorgeld daar mede warm, In de Maleyt/che Letterkonft onder "t jonge volk ge- bruikelyk wil deze bloemen , aan een mansperzoon gee zonden, zeggen, dat by ongeftadig zy, en in ’t minnen vageborllkre , gelyk deze bladeren zig «vyd. uitbreiden, en de bloem niet te min meefk ydel is. . ih angis XXI 176 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXL CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. Galanga Malaccenfis. Bangle Malacca. Lia hec Galange fpecies eft, quam hic defcribi- A mus, magna ex parte filveftris. Forma fua cum Galanga majore convenit, vel magis proprie ad- cedit ad illam Globbe, quam libro undecimo defcri- bimus , odor autem ejus cum Bangleo & Contsjor con- venit. Radix fimilis eft Galange, fed magis lutea eft, & mollior Lampujo , odore ad Bangleum adcedens. Longos rectosque erigit caules, fique fponte prove- niat, duodecim & quindecim pedes altos, plerumque ollicem craffos , aliquando inftar brachii infantis; ee folia infident alternata , illis Globbe omnino fimilia ; octodecim. & viginti pollices longa , quin- que fexve digitos lata, fuperne ex nigro virentia, inferne obfcure flava & lanuginofa; unde ab aliis di- ftingui poteft hzc planta fpeciebus , contricaque for- tem inftar Banglei fpirant odorem , ficcata autem pro- pius ad Zingiberis odorem adcedunt. d t Majores caules feu ftipites in fummo alium emit- tunt cauliculum, erectum quoque , fesquipedem lon- um, Cui flores adcrefcunt per ftrata quafi , feu fupra efe invicem, uti in Hyacinthis, fed longe alius for- me. Sunt enim concavi , ex fex petalis compofiti ; quorum bina majora ad latera inftar alarum funt pofi- ta, externe albicantia, interne rubra, albis ac luteis ftriis & punêtulis eleganter picta feu variegata, acfi characteres vel litere quzdam effent, bina alia alba minora petala fub his locantur, uti in Zingiberis flore, binaque alia alba minora floris dorfum tegunt. Poft hunc florem capitulum locatur viride, quod in. fructum excrefcit, magnitudine ovi columbini, fed qui rotundior eft, parum trigonus, quumque maturus eft, intenfe rubet, luteis firmisque pilis hirtus eft patum pungentibus , cutisque pruritum excitantibus. Bree officulum locatur trigonum , ex magnis an- gulofis & nigricantibus granulis compofitum, argen- tea medulla feu pellicula conjunctis, inftar granulo rum Globbe crispe vel Cardamomi, faporis ingrati. .Ex- terna tenuis & fragilis gluma trifida eft, quum matu- rus fit fructus, qui & fupra umbilicatus eft, odorem: que fpirat Tsjonckor , qui odor noftratibus ingratus eft, fed ab incolis cum illo Cardamomi comparatur. ` Nomen. Latine Galanga Malaccenfis. Malaice Lan- uas, & Bangle Malacca, aliis Makuy Malacca. Am- Soit: Annipa Wackan majus, & Lawaffa Malacca , uidam enim hanc pro fpecie Languas habent , alii anglei, ac noftri Amboinenfes pro Globba.' Nomen Makuy adfinitatem habet cum Unin Mackay, quod nomen Amboinenfe eft Banglei fupra cap. 13, defcrip- ti, cum cujus odore hzc planta maxime cWhvenit, atque hinc a plurimis Malayenfibus Bangle Malacca vocatur. Javanice Cumadjara betul ad diftinctionem Camadjame, que Sireum eft. Locus. In Amboina crefcit ad oras levium filvarum, vel in defertis hortis ad montes fitis, uti & circa Caju Puti arbores albas. Per radicem etiam propagatur ac circa edes plantatur, ubi ejus caules non ultra digiti craffitiem adquirunt , ac feptem pedum altitudinem ha- bent. Videtur copiofe crefcere circa Malaccam, uti & in Java & Baleya. Ufus. In Amboina non peculiarem habet üfum , ex- cepto quod muliercule fructuum putamina feu glu- mas in aqua conterant , qua veftes & capillos lavant, ut fortem ipfis concilient odorem , qui ipfis gratus ha- betur, Ut Baru Sagueri arboris rite pr&paretur, ita ut fomes igniarius bone fic note, ac facile ignem concipiat & adcendat, Baru hoc in fucco ex crafliffi- - mis hujus plante caulibus expreffo inftilletur bis ter- ve, quod ad folem exficcandum iterum eft. Recen- tem ejus radicem , que Amboinenfes mafticaht cum Pinanga feftis fuis, quum per totam noctem cantent, ut vox ipfis fit clara, nec fauces raucefcant. Macuy genuinum hujus fpecies eft, quum vero pe- nitus fit filveftris, hanc plantam libro undecimo de- fcribemus inter Globbas nomine Globbe Uviformis, Tabula Tsjonkor odorem habet, XXL HOOFDSTUK De Malaccife Galanga, En ander meeft wilde xoorte van Galanga , is % E geene wy bier befchryven. Het is aan fatzüem de groote Galanga , of noch eygentlyker de Globba: ge lyk, die wy in’t 11de Boek befchryven , maar van reuk met de Bangle en Contsjor overeenkomt, De wortel gelykt mede nia de Galanga , dochis geelder; en weker als Lampujang , in reuk na Bangle trekkende, Het febiet lange en regie flelen op , zoo * in bet wild waft; 12 en 15 voeten boog , in * gemeen een duym dik, zomtyds als een kinds arm; daar aan ftaan de bladeren veraviffeld tegens malkanderen, die van Globba ganjcb gelyk, 18 en 20 duymen lank , vyf of zes vingers breed, boven fwart-groen, van onderen donker-geel, en wolagtig in 't aantajlen, waar aan men ze van andere zoorten onderkennen kan, gewreven, bebben zy een fter: ken reuk als Bangle , maar de gedroogde komen den Gem- ber nader. ` De booft ftelen of flammen dragen aan baar opperfte cen andere ficel, mede regt, en anderbalf voeten lank, daar aan waffen de bloemen boven malkanderen als Hyacintben, doch van een gebeel ander fatzoen, Zy zyn bol, als kelk: jes, van 6 blaadjes gemaakt , waar van de twee groatfte ter zyde flaan als wangen , buyten wit , binnen rood , met witte en geele firepen en puntjes fcboon gejchilderd, als of bet eenige letters waren, twee andere witte blaadjes leggen bier onder, als in de Gember-bloem, en noch twee kleene witte dekken den rugge van de bloeme. : “` Achter deze bloem ziet men een groene knop , waar uyt de vrucht werd, in de groote vaneen duyven ey, dach ronder , een weinig driezydig „als ze Typ is, boog rood, miet geele flyve baayrtjes bezet van buyten, die wat ftes kelig zyn, en op de buyd jeuken veroorzaken, Binnen leyd een klompje in drien deelbaar , van groote hoekige en Jwartagtige korls gemaakt, met een zilververwig mer ofte buydeken aan malkander bangende, gelyk de korls van Globba Crispa of Cardamom, onlieflyk van fmaak. De buytenfte dunne en broffe fchaal kan in drien verdeeld werden, als ze rypis , beeft een naveltje boven op , en riekt fterk na Tsjonckor, voor de onze onlieflyk, maat by de Indianen werd bet met Cardamom vergeleken. ` ` Naam. Int Latyn Galanga Malaccenfis. Maleyts Lanquas en Bangle Malacca, by andere Makuy Mae lacca. Amboinfch Annipa Waccan bet groote , en La- waffa Malacca , want zommige bouden `t voor een gee flacbte van Lanquas , zommige van Bangle , en onze Amboinezen voor Globba. De naam Makuy beeft een gemeen[tbap met bet Unin Mackay , een Amboinfcbe naam van Bangle, boven cap. 13. met wiens reuk deze planta meeft overeenkomt „en daarom ook van de meefte Maleyers Bangle Malacca genaamt werd. Favaan/cb Camadjara betul, tot onderfcheyd van Catnadjam , ’t welk Siree is- Plaats. In Amboina waft bet aan de randen van de ligte bo[Jcben , ofte in verlatene tuinen in ^t gebergte, als mede omtrent de-witte bomen Caju Puti. Met de wortel word bet ook omtrent de buyzen geplant, daar de fielen niet boven een vinger dik, en zeven voeten boog werden. Het fchynd,dat bet veel in "t wild omtrent Malacca moet ipo ‚als mede op Fava en Baly. ebruyk;-In Amboina heeft bet geen zonderlyk ge- bruyk , bebalven dat de Vrouwtjes de fchalen van de vruchten in water wryven , en daar mede bare kleeren en baayren waffchen , om dezelve een flerken geur te geven, die by baar lieden aangenaam is. Om de Baru van de Sagueers bomen te bereiden , dat "er goede tontel van wer- de, die bet vuur ligt ontfangt , zoo wafcht dezelve Baru in bet zap uyt de dikfte ftelen dezer plante gre y een teys of twee „en droogdze telkens in de Son. Zyne ver/che wortel , die mede na Tsjonckor riekt, knouwen de Am- boinezen met Pinang , als zy op bare Hoogtyden beele nagten opzingen moeten , om een gladde keel en klaar? Dem te krygen. Het eygentlyke Macuy is een mede-zoorte bier van» doch om dat ze gant/ch wild is, zoo zullen wy xe in * 11de Boek onder de Globbas befchryven met de naam van Globba Uviformis. De ae VIN Bock. XXII Hoof. ' AMBOINSCH KRUYDBOER. 577 Tabula Septuagefima Prima De een- en feventig fie Plaat Ad Figuram Primam Calangam exhibet Malaccenfem,cum Vertoont in de Eerfle Figuur de Malaccife Galanga met des. fore ejus a feparato. Figura Secunda ramum exhibet Cannacori, feu Canne,cum De Tweede Figuur wyft aan de Cannacorus oft ejus foribus A majori forma expreflis, & B offculis ejus feminalibus. N. B. Hujus plante auctores & Synonyma dedi in Thef. Zeyl. p. 53. ubi examinari poffunt, uti & in H. Clifort. ` p. 1. ad Cannam fpathulis bifloris, PY zelfs bloem afzonderlyk. e de Canna, met deszelfs bloemen 4 in grooter gedaante uitgedrukt, sn de zaadkorrels B. .N. B. Van deze plant heb ik de Schryvers en benamin H r] e aangehaalt in myn 7bef. Zeyl. p. 53. alwaar die rap nagezien werden , als mede in de Hortus Clifort. p. 1. by de Canna met tweebloemige takjes. UT VIGESIMUM SECUNDUM. Cannacorus. Daun Taffibeb. JEc quoque planta ad Galange fpecies pertinet, licet nefciam , quam ob rationem in Europzo- rum Herbariis Cannacorus fit vocatus , quum nihil habeat commune neque cum Arundine, neque cum Acoro. - Hic in India fere eadem crefcit forma, qua defcrip- tus & delineatus eft Cannacorus in Adpendice novi Do- donei cap. 47. excepto, quod ejus folia in ifta figura nimis fint rotunda, ni forte in Italia hanc habeant for- mam. Hisce in terris autem funt oblongiora, illis Agreftis Curcumz fimilia , pedem longa, ac femi pe- dem lata, fubtus obliquis coftis pertexta , inftar folio» rum Mufe, glabra quoque, & lzte virentia. Seffilia majoribus infident caulibus , qui rotundi funt, herba- cei, digitum craffi, quatuor & quinque pedes alti, alternata porro,.& interiore parte ad caules conni- ventia. ; Flos miram & peculiarem habet formam , cum . illo Gladioli quoda mmodo conveniens , ex quinque: ftis petalis compofitus ,. quorum bina inftar ü- Vule dependent; ac tria ériguntur, coloris interne -— €rocei, externi rubri, quo autem diutius vigent, co . Magis rubent interne hecce petala, inodora penitus. * Flores infequuntur fructus , paulo majores viridibus Nucibus avellanis , qui trigoni funt, & externe viren- tes, brevibusque obfiti fpinulis inftar tenerorum fru- Quum Caftanearum. Maturi nigrefcunt, in tres de- hifcentes cellulas, in quarum quibusvis tria, quatuor, vel quinque locantur officula feminalia , rotunda , gla- bra, Pifa referentia, externe nigra, interne alba, Radix ejus repit transverfaliter uti Galanga , vel fi ita velint, inftat arundinis, digitum craffa , alba , fuc- cofa, & fragilis , faporis primo aquofi , dein parvam in ore relinquit amaritiem , non edulis, uti Italorum Herbaria indicant. CAP Nomen-Latinum retinemus in Europa ufitatum , Cannacori & Floris cancri quum coéti Cancri colorem gerat , vocatur itidem Gladiolus Indicus , & Xipbium In- dicum. Malaice Daun Taffibeb , h. e. Rofarii herba, Taffibeb enim Arabibus dicitur rofarium feu amuletum precum ; uti & Hifpanis vocatur Cuentas , ac Portu- gallis Indicis Folbo de Contas. In Java & Baleya Milu Milu. SC Lotus. In quolibet crefcit folo, & maxime propa» gatur tam per deciduum femen, quam per prorepen- tem radicem: In Amboina circa domus, & in horto- rum areis feritur, magis ad recreationem ob fingula- rem florem, quam ad ufum. In Java & Baleya copio- fior eft In Europam dicitur, hanc plantam fuiffe de- duétam per femen ex Indiis Occidentalibus. ^ Ufus ejus ullus peculiaris eft, quin incognitus hue usque fit, in Amboina enim tantum ob flores colitur, ac pro Gandafuli pecie habetur, unde & Gandafulium rubrum, ac quibusdam Lanquas mera vocatur. Eiter fuperftitionem alunt, nolentes hanc adftare aliis herbis medicimalibus ,* dicentes harum virtutes per illius vicinitatem enerväri & inminui. ° Tom. F. In XXI. HOOFDSTUK. De Cannacorus , ofte de Canna. D beboord mede onder de geflagten van Galanga hoewel ik Weet niet omwat voor reden bet in de Pn ropifche Kruyd boeken Cannacorus genaamt werd, daar ’t nochtans niets beeft nog na Riet nog den Acorus our eof 3 : Het waft bier in Indiën fchier met dezelfde als befcbreven en afgetekend fiaat Zo de rect E den nieuwen Dodonæus cap. 47. behalven dat de blade- ren in dezelve figuur te rond zyn, of zy moeften in Ita- lien dezelfde gedaante bebben.. Immers bier te lande. zyn zy lankwerpiger , die van de wilde Curcuma gelyk, een voet lank, en een balve breed, van onderen met Jebuynze vooren doortogen , J se de Piffang-bladeren , mede zoo glad en Made groen. Zy flaan zonder flelen aan de flam of hooft fielen, dewelke rond, kruydachtig , een vinger dik, en 4 a 5 voeten Hoog zyn, verwifleld tegens malkander, en met. baar binnen-zyde na den Meel ziende. De bloeme beeft een vreemde en ‘eygen fatzoen , die van Gladiolus wat gelykende, van s [malle blaadjes gemaakt, waar van der 2-afbangen als lellekens „en 3 overeynd staan, van coleur-binnen Saffraan-geel, van buyten rood, doch boe langer zy aan den flok ftaan, boe rooder zy van binnen Werden, gant/ch zonder reuk. - Daar op volgen de vruchten ‚wat groter als groene Ha- zel-noten met bare fchellen , driehoekig , van buyten groen, en met korte fiekeltjes bezet , als jonge vruchten van Ca- Stanjen. De rype werden fwartachtig , openende baar in 3 kamertjes, in ieder leggen 3,4 , en 5 ronde „gladde, beenbarde Korls , als erweten, van buyten fwart, van binnen wit. De wortel is kruypende, en dwers als Galanga „of zoo men, *t 200 bebben «vil , gelyk ons riet „een vinger dik, wit, zappig , en breekzaam , van fmaak eerft waterachtig , daar na een kleene bitterbeid in de mond nalatende, niet eetbaar , gelyk de Kruyd-boeken van bet Iraliaanfche zeg- en. s Naam. Wy bouden de Latynfcbe naam in Europa aan enomen , Cannacorus „en Flos Cancri , om dat ze de co- eur beeft van een gekookte Krabbe: Item Gladiolus In- dicus, en Xiphium Indicum. Maleyts Daun Taffibeh, dat is Paternofters-kruyd , want Taffibeh is in *t Ara- bifeb te zeggen een Paternofter of Bid/noer , gelyk bet de Spanjaarden ook noemen Cuentas ‚en de Indiaan/cbe Por- er Folho de Contas. Op Sava en Bali Milu Milu. Plaats. Het waft in allerbande grond, en vermenig: vuldigd zich zeer , 200 door bet afgevalle zaad, als door de kruypende wortel. In Amboina werd bet omtrent de buyzen , en in een boek van de tuinen gezaayd , meer tot en Jpeétacul wegens de rare bloem , dan tot gebruyk. Op Fava en Baly beeft men ?t ook overvloediger ; In Europa, zegt men, is Ele door zaad uyt Weft-Indiën. - Gebruyk. Het beeft geen zonderlyk gebruyk , of bet ts nog onbekend , want in Amboina voed men ”t maar om de bloemen, en boud bet voor een zoorte van Gandafuli, dies men "took rood Gandafuli, en by zommige Lanquas mera noemd. De Vrouwen bebben een fuperftitie , willende deze plante in de Hoven by andere medicinale kruyden niet dulden, zeggende dat dezelve door zyne naburigbeid flap m ‚en bare krachten verminderen, In 178 HERBARITAMBOINENSIS Liber VII. cap. XXIII In memorato Dodoneo reperitur, Italos foliorum cine- res adhibere ad ora vulnerum feu finuum prorepentium aperire, quod Papyrus quondam efficiebat , in aceto autem aqua fubaêto vel vino macerata hzc folia re- centia curant ac rubra vulnera, nullis aliis medica- mentis curabilia. Viles /Ethiopum flamines, uti & Catholici: plebei , aliis deftituti rebus, rofaria fua ex bujus formant officulis feminalibus , ande & heee plan- ta fupra memorata accepit nomina. “In aliis quoque veteris Indie regionibus , quas Æ- thiopes inhabitant , fine dubio crefcet; anno enim 1685. laminem Athiopicum cepimus, qui Arabem efTe fefe profitebatur , quique fecum ducebat tria quam longiflima rofaria feu Taffibehs , quorum longifli- mum mille, ac medium trecenta continebat officula, adeo nigra, dura, & polita, acfi ex ebore vel alio quovis offe effent confe&a , cuncta autem erant offi- cula hujus plante. Vulgaria vero rofaria feu Taffi- bets /Ethiopum non plura continent nonaginta novem. Hic autem Arabs fpurius novam introducebat do- &rinam & fectam inter /Ethiopes , qua docebat tan- te longitudinis rofaria effe adhibenda , quz vero tant noxia erat populo , ut magiftratus nofter rogatu ves terum. ZEchiopum , novam illam doctrinam vetare co- geretur, dum enim flamines hi viros cogebant tam longa rofaria precando enumerare , atque interea fefe ab uxoribus fuis abftinere, hi flamines ipforum uxores ftupro exercebant , atque nullum præterea reftabat tempus per longos iftos fufurros , ad quetidianum peragendum opus, & victum querendum. . Ad conficienda hecce rofaria femi matura eligun- tur officula, quz perforantur filo cupreo , cui tam diu ádpendent, donec indurefcant & nigrefcant , quum of fea effe quis putaret. In gemelde Dodonzus vind men,dat de Italianen de a[Jcbe dezer bladeren gebruyken,om de monden van de voortlopende gaten teopenen, als men met de Papyrus dede, maar in gewa. terden azyn of wyn geweekt , belen de ver/cheen roode ze. ren, die met geen ander middel geneesbaar zyn. De flegte Paapjes onder de Mooren , als mede de Romamiften, die anders niet bebben , maken haare Bidfnoeren van deze korls, wear van dit kruyd de bovenflaande namen beeft, Het moet in andere Landen van oud Indiën „daar Mo. ren wonen , ook groeyen: want wy bebben Anno 1685, een vreemden Moorfchen Paap gevangen, die zich voor een Arabier uitgaf , en by denzelven gevonden 3 onge- meene lange Bidfnoeren of Taffibebs ,waar onder de lang. Ste duyzend , en de middelfte 300 korls badde , zoo fwart, bard, en glad, als of zy van ivoor of ander been ge- maakt, en fwart geverft waren ; doch alle waren zy van de koris dezes kruyds. De ordinaris Taffibebs van de -Mooren , bebben anders niet meer dan 99 Korls. Doch dezen gecontrafeyten Arabier bracht een nieuwe leer en felle op, onder de Mooren, waar by. men 200 lange Taffibebs gebruyken moefle, dog zoo fchadelyk voor bet Wolk, dat onze Overheid zelfs op °t verzoek der oude Moren, die nieuwe leer verbieden moefte, want terwyl deze Papen de Mannen dwongen zulke lange Bidfnoeren uyt te lezen, en ondertuffchen: baar van bare Vrouwtjet te onthouden, zoo misbruykten deze Priefters bare wy- ven; zoo en fchoot er ook geen tyd over door dit lange preuvelen om bet dagelykze werk te doen,en de koft te winnen. Tot bet maken nu van deze Bidfnoeren , verkieft met. de balfrype koris , dezelve doorftekende met een kopers draad, en latende dezelve daar aan bangen, tot dat xy bard en [wart worden, Wanneer men "t voor been zoude aanzien, \ CAPUT VIGESIMUM TERTIUM Acorum. Deryngo. Icet Acorum putatum fit herba frigidis feu Bore- ds alibus regionibus propria, in India tamen Orien- ~~ tali quoque obcurrit non tantum in humidis, fed etiam in ficcis & altis crefcens locis. Eandem fere habet formam , qua in Europzis Herbariis defcrip- tum eft: Radix enim ejus eft longa, repens, vix di- gitum craffa , modo fub terre fuperficie prorepens, immo fepe nuda eft, atque hinc ad fummam ejus partem viridis, fubtus alba, & ad latera fufca, Divi- it fefe in paucos laterales ramos radicales, qui longe prorepunt, lentique funt, flexiles , ac difficulter dis- rumpi poflunt. Recens hxc radix interne plerumque alba eft, fic- cata vero ruffefcit, faporque ejus eft acris,non mul- tum fervens , cum levi amaritie , odor fortis eft , a- fomaticus, ac caput quodammodo gravans, quz e- him in paludofis crefcit locis, fulphureum fpirat odo- rem ac fere ingratum , in fuperiore ejus parte. in aunulos videtur diftinéta , fed obliquos, & inregula- res, ex quóvis autem- nodo longum excrefcit folium, eo modo , ut unum dextrorfum , aliud finiftrorfum ver- Gis se "Maxima folia cóadunata excrefcunt ‘ad repentis radicis erue um. Es pedem, immo binos pedes alta, digitum lata, & femper erecta, illis Butomi fi- milia 5 heee ver | Acori breviora fant, folidiora , gla- briora , venis deftituta „fed nervo donata longitudina- li, ab utraque protuberante parte, nullo modo læ- dentia, intenfe AIN p plana excepto quod infra pan fint complicata, & prope radicem parum fu- ka, Inter manus contrita, eundem penetrantem a- ‘Tomaticumque cum radice habent odorem, qui eque grats eft, & in ficcatis perfiftic, . , In radice matrice prope ortum majorum foliorum quatuor vel quinque minores propullulant radices , quz fenfim ibi novos quosdam formant fürculos , vel nova brachia, “In binas dividitur fpecies, que parva tamen eft differentia, una nempe paluftre , altera ter- reítre dicitur Acorum. Ss, Acorum XXII. HOOFDSTUK. De Oofl-Indifebe Acorus, of Cabmus Oewel 't Acorum een kruyd is, 200 men, gemeend beeft, de koude Landen eygen, zoo vind men bet nogtans ook in Ooft- Indien ‚niet alieen op. vogtigt, maar ook op drooge en verbeeve plaatzen. Het beeft by kans de gedaante , gelyk bet de Europifcbe Kruydsboeken befebryven, want bet is een lange kruypende wortel, Schaars cen vinger dik, even onder "t. rijch van de aarde gaande , dikwils blood, en daarom aan "1 bovenfte groen, wan onderen wit, en aan de Zyden bruyn. Zy verdeeld baar in weinige zyde-takken, die al weder lang voort- kruypen, zeer taay , buygfaam „en qual yk om-te-breeken, De verfche is van binnen doorgaans wit, maar de drooge befterft ligt-ros, de fmaak fcherp, niet zonderlyk beet, met een kleene bitterbeid , de reuk ert, ‚[peceryaglig „en "t booft, wat be/warende, want bet geene in moerafige plaatzen waft , riekt vry wat fwavelig , en bykans onaan- genaam , aan de bovenfie zyden febyndze in leden ver- deeld te zyn, doch fcbuyns en onordentlyk , komende uyt ieder lid een lang blad, zodanig dat bet eene. aan de-reg- ter, en "t ander aan de flinkerzyde der wortel flaat. De grootfle ziet men digt op malkander , aan *teynde wan de kruypendè- wortel, 13 en 2 Voeten boogs enteen vinger breed, altyd. overeynd fiaande, bet fnygras zeer gelyk , doch die van Acorum zyn korter 5 gelyviger » qut » zonder-aderen, dan. de middel-zenuwe in. de engte, die te weerzyden uytbuyld , niet fm ydende » boog- groen, en vlak, behalven beneden, daar xy «vat, gevon «ven flaan , by de wortel wat bruyn. Tufcben-de ban” den gevreven , bebben zy dezelfde fterke Aromatieque fos sn A wortel, of wel zoo lieflyk: 5 die ook in de rooge blyft. ` ` vi an-de oude «vortelen nu komen by. den.oonfpronk p de groote bladeren 4 a 5 kleendere voort , die metter $ aldaar eenige afzetfels, of nieuwe armen formeren: Men verdeeld bet in 2 zoorten , dog met eem kleen: under/cbeids als Water- en Land Acorum. = + 2 sun Water E^ Gi VIII Bock. XXIII Hoof7. Acorum paluftre maximum eft , atque ad ripas flu- minum crefcit, ut & in locis paludofis, ubi lapilli & arena conmixta funt, quam maxime luxurians, lon- ga & pinguia producens folia ¿ magnum obcupans jocum. Ejus radices orchiam circiter longe funt, ultra digitum crafle „interne albiffime. Terreftris fpe- cies minora & graciliora gerit folia, ejusque radix externe magis fufca eft , faporemque habet magis ferventem & acriorem. Inter hec folia unicum aliquando excrefcit craffius & anguftius reliquis , inferne ad tertiam circiter ejus partem triangulare; & interne junceum, reliqua fu- perior pars aliis fimilis eft. In fummo trianguláris artis ftellula crefcit femi digitum longa, pennam craffa vel paulo craffior, julis Coryli fimilis ; vel in India ad fruftum Siriboz adcedens; rotunda, hepa- tici coloris ; ac rugofa , obliquis lineis diftinéta feu {triata, ubi & aliquando quid Mufcofi adparet , quod Acori flores reprefentare videtur, alios enim diftin- étos flores hic in India obfervare non potui. “Carol. autem Clufius libr. 2. rarior. pl. cap. 50. fcribit, in Europeo Acoro julum hunc excreftere ad craffiiem & longitudinem digiti , cui infident parvi, pallidi ; fed diftin&ti , quadripetali flofculi , quos mul- ta infequebantur tubercula, qualia in hac Indie O- rientalis planta nunquam vidi , ceteroquin ejus de- fcriptio cum noftra fatis convenit. Julus ifte raro quo- que provenit ,ac fere nunquam in illo, quod in hu- mido crefcit folo; Nomen. Latine Acorum & Acorus, liodie in Phar- macopzis Belgicis Calmus, non autem per hanc vo- cem intelligendum eft Calamum aromaticum , qua lon- ge alia ac pretiofa eft planta. Alia omittens Euro- æa nomina; uti & hanc radicem circa annum 1574. ope quorundam Czfareorum legatorum in Europeis poftris regionibus innotuiffe, atque ex Turcia fuiffe. deductam primum Viennam, nunc autem adeo mul- tiplicacam in Hollandie & Zelandi& foflis, ut pro in- digena haberetur planta, de qua vide Clufium |. c. Turce hanc vocant Agir, vel uti Zu Dale. ex ercit. 40. fcribit Air. Lithuanenfes Tartarski Zeli; h. e Tartari herba, quum in Tartariz regionibus pro- pe Pontum Euxinum copiofe crefeat, vel pose ar- tari multam hanc fecum ducant; Arabice Alwag & fine articulo Wag. Perfice Alwab, atque hinc deri- vata funt Indica nomina Vas, Vafabu, Vaicam , & Va- dikam. In Bengala Bios , in regionibus Malaienfibus Deryngó, quod Portugalli Dirimgo fcribunt. Nomen quoque Arabicum Karun inveni, quod forte corrup- tum eft Acori, atque hinc apud Malaienfes quosdam Conjango. In Banda Caju Swangi, h. e. herba mago- rum, vel ob gravem ipfius odoreín; vel quod magos inertes reddat. Amboinice in Luhua Aywabäu ,h.e, Porcina radix. Sinice T/cbaupo. Quibusdam Peckin Zoan, h. e. Peckenfis Cepa, non ob ejus formam, fed a gravi & penetranti odore: : Locus. Antiquis temporibus hac radix parum nota erat , forte ob fimilitudinem cum Butomo pro hoc abita, in Colchide , aliisque Pontus Euxini Bofea- libus regionibus tantum inveniebatur; unde for- te tranflata fuit in Galatiam & Bithyniam , dbi pre- ` fertim luxuriofe crefcit prope lacum circa urbem Bur- fiam.feu Prufam ; fenfim enim calidioribus adfueta re- gionibus tandem in Cretam venit. In India Orientali copiofiffime & elegantiffime cre- fcit in aquofa regione Bengalz inferioris, atque in- de per cunctas Indie provincias extra Gangem, & in infulis aquoíee Indie. Uti id adparet ex Garzia libr. lo. aromat. cap. 32. Acorum ih India extra Gangem non notum erit, licet tupra memorata nómina Vas, Vaticam , & Deringo Calamo fuo aromatico tribuat , quod mihi uafum eft ab Acoro multum differre , unde & meo judicio vel error quidam in ifto obcurrit capite, vel amba ifte plante confüfe admodum ibi deferi- buntur. Puto autem, in hasce Orientales infulas a- liunde effe deduétum, nüllibi enim obcurrit nifi prope hominum des, circa flaminum oftia , paludes, vel aliis in humidis lócis. Luxuriofe quoque prope ædes trefcit circa püteos plantatum , ubi copiofa effundi- tur aqua, & angulus ipfi conceditur tranquillus , ut fefe extendere poffit. Tom. Y, In AMBOINSCH KRUYDBOEK. 179 Water Acorum is bet grootfle javaft aan de kanten van de rivieren en moeraffige plaatzen, daar kleene ftenen en zand onderlopen’, zeer weeldrig , met groote en vette bla- deren, een ruyme plaats beflaande. De wortelen zyn om- trent een vadem lank , en ruim een vinger dik , zeer wit van binnen, De Landzoorte heeft kleender en ma- gerder bladeren, dè wortel bruinder van buiten; beier en fcberper van fmaak. Onder deze bladeren komt zomtyds een voort, dikker én fmalder dan de andere, van onderen tot omtrent: een derde driekantig , en van binnen biesacbtig ; de reft na bóven is de anderen gelyk: Aan "t bovenfte van ’t drie. kantige deel; groeid een fleertje, een balve vinger lank, en ten fcbaft dik, of meer, de Kattekens van de Haze- laar gelyk , of in Indiën als een ftukje Siriboa, rond lever- ` verwig , en ruyg , met fcbuynze linien geftreept „daaraan zomtyds iets mófcbagtigs is, "t welk bet bloeyzel van A- corum wil zyn „want ander befcheydelyker bloeyzel bebbe tk in Indiën daar aan niet vinden konnen. Maar Carol. Clufius libr. 2. rarior. plantat. cap. eo Jehryft, dat aan bet Europifcbe Acorum dit Katteken uytwaft tot de dikte en lengte van een vinger, waar op kleene , bleeke , doch duydelyke., vierkantige bloempjes groeyen , en daar op veele knobbeltjes volgen, diergelyke ik aan de Ooft-Indifche nooit gezien bebbe, anders komt zyne befchryvinge met de voorgaande wel overeen, Het voornoemde Katteken ziet men ook zelden voortkomen ‚en po nooit dan "t geene , bet welk in een vocbtige grond aat. Naam. In "t Latyn Acorum èn Acorús, bedendaags in de Duytfcbe Apotheekén Calmus ; doch men moefte daar door niet verftaan Calamum Aromaticum, dewelke een gebeel andere en koftelyke plante is. De andere Europi» Jehe namen flaa ik over, als mede dat deze wortel om- trent °t Faar 1574. door bulpe van eenige Keyzerlyke Gezanten in onze Duytfthe Landen eerft is bekend ge- worden , 2ynde daar in gebragt uit Turkyen eer ft na Wee- nen, doch nu 200 vermenigvuldigd in de floten van Hol- land en Zeeland, dat men ’t voor een Inlandfcb gewas zoude aanzien, waar van ziet Clufius loc. cit. De Tura ken noemen ’t Agir , of gelyk Julius Scaliger. Exercit. 40. Jchryft Air. De Littauwers Tartarski Zeli; dat is Tar» ters-kruyd, om dat bet in de Tartar/cbe Landen by de Pontus Euxinus veel waft, of om dat de Tartars bet zel- ve veel by bun voeren, Arabifch Alwag , en zonder Ar- tickel Wag. Perfifch Alwah, bier van komen de Indi- Jtbe namen Vas, Vafabu, Vaicam , en Vatikam. In Bengale Bods. In de Maleyt/cbe Landen Deryngo , bet welk de Portugezen Dirimgo febryven. Ik vinde ook den Arabifchen naam Karun, zynde miffchien bedorven van Acorum, en-daar van daan by zommige Maleyers Co- ryango. In Banda Caju Swangi , dat is, Tovenaars kruyd, of om zyn barfchen reuk, of om dat bet de Toveryen zal kragteloos maken. Amboin/cb op Lubu Aywahäu, dat is, Verkens-wortel, Sinees Tfchaupo. By zommige Pe- kin Zoan . dat is, Pekinfe Ajuyn , niet van zyn gedaan- te, maar van zyn flerken reuk. +. Bi? Plaats: In oude tyden was deze wortel weinig bekend; .üffcbien wegens de gelykbeid met bet fnygras voor 't zelve aangezten „men vond ze maar in Colchide ‚en ande- re Noorder-Provintien aan de Pontus Euxinus , van waar ze miffebien overgebragt is in Galatie en Bithynie, daar xe inzonderbeid weelderig waft by een Meyr „omtrent de Stad Burfia of Prufa, bebbende allenskens de warme Landen aangewend , tot dat bet ook in Creta is gekomen. In Ooft- Indiën waft. bet meefte en fcboonfle in 't waterryke Land Neder Bengalen, en van daar door alle Provintien van India, bwyten de Ganges , en de Eylan- den van Water-Indién. Zoo als, men merken kan uyt Gar- zias libr. 1. aromat. cap. 32. Het Acorum moet in In- die , buyten de Ganges niet bekend zyn , boewel by de boven- ftaande namen, Vas , Vaticam „en Deringo aan zyne Cala- mus Aromaticus geeft ; waar van men verzekerd is van bet Acorum veel te verfchillen 3 dierbalven na myn oordeel in "t gemelde Capittel „of een almys' met die namen beeft; of die beyde plante zeer confues befebryft. Ik betrouwe dat bet in deze Oofterfe Eylanden van elders gebragt zys avant men vind bet nergens dan bj woningen der mens eben, omtrent de monden. van rivieren , poelen, of an- dere vogtige plaatzen. Het groeyd ook weelderig by. de buyzen, omtrent de putten geplant, daar men veel wa- ter giet „en een ied is boek vergund, om zich te kuns nen uitbreiden, Z 2 Op so HERBARITAMBOINENSIS Liber VII. cap. XXI. In altis & ficcis locis ipfum quoque vidi crefcere, refertim montis ignivomi Api in Banda, ibi enim e- jus folia non ultra pedem longa funt. , Radix parva eft, non ultra minimum digitum craffa , faporis penetrantiffimi, & odoris graviffimi, cum no- tabili amaritie, contra quod in aquofis crefcit locis y multo debiliorem habet faporem & odorem , qui ta- men aliquando fulphureus eft, & quodammodo autte- pe. praefertim quum locus ifte nigro ex ceno con- et. In Zephyreis Sinz partibus non potui detegere hocce crefcere, attamen ipfis notum eft, ac defer- tur ex Borealibus Provinciis, Peckin nempe & Lean- tung. Dicuntque per populares fuos ex iftis locis fenüm in Zephyreas partes, ac porro in hasce infulas effe tranflatum , cujus rei ipfis fidem non habeo, quum Sinenfes natio nimis fit avara & invidiofa , quam ut alicui nationi aliquid nihilo daret vel communicaret. Si in Moluccas, Amboinam , & Bandam fit intro. duétum , fine dubio fa&um erit per Malayenfes, Ja- vanos, & Maccaffarenfes. Ufus. De Acori ufu & viribus , quum jam defcripta fint, lectores ablegabimus ad Europzos libros, præ- fertim ad Diofcorid. libr. 1. cap. 2. & commentaria Matthioli in iftud caput, & Galeni libr. 6. de fimpl. medic. facultate, Quum Acorum in hisce fervidis proveniens regio- nibus ingratum magis & acriorem habeat faporem ; quam quod in frigidis crefcit locis , hinc non ita aptum eít, ut condiatur quam iftud. Recentes juffi radices primo rite decorticare & depurare, per tres dies primum in aqua, ac dein per tres alios dies in aqua faccharata maceravi, ac tum cum faccharo excoxi, faporem tamen fervabat aufterum , comperi autem poft annum elapfum melioris effe note. Sar lubres funt he radices menfibus pluviofis , qui in Amboina frigidiffimum , craflum, &. infalubrem red- dunt äerem, fi jejuno ftomacho ipforum portiuncula ore mafticetur contra derem malignum. Radix enim hee eft fervida , adtenuans, & exficcans, atque in India parva dofi interne adhibetur. . Admifcetur potionibus, que puerperis propinantur poft partum ad corpus depurandum & exficcandum , item alii admifcetur decocto, quod cum efficacia ad- hibetur contra tumentem Lienem Tebatu dictum. In melle vel faccharata aqua decocta hec radix tenacia adtenuat fputa , que pulmonem & pectus ob- imu se commune eft vitium fenibus, qui vero htbyfi laborant, eam vitent, nimis enim exficcat, noxia quoque eft iis , qui Cephalalgie obnoxii funt, ob gravem & moleftum ipfius odorem. Cum Ban- gleo, Lampujo , & Siri Pinanga mafticatur , & adfper- itur puerorum abdomini , quum ejus torminibus la- orent, vel incantati fint, hec enim planta generali- ter cenfetur efficaciffima effe contra ineantamenta. - Folia ac tadices aqua incoéta, (in Europa hoc cum vino fit ,) emolliunt & detumefcere faciunt membrum virile ac fcrotum, D lintea in decocto hoc madefacta iftis adplicentur partibus, ita ut ob hanc fimilesque eauffas quibusdam videatur dicta fuiffe Radix Venerea, non quod Venerem promoveat & excitet, fed quod contra Venereas adfectiones & vitia valeat , atque tali modo innominatus ifte Med. Doctor vera dixif-- fe forte potuit, qui Vienne Clufium monebat ; ip- fum in Acori defcriptione addere debere , Acorum Venerem exftinguere , & mulieres fteriles reddere. Tacole quidam vetant hanc radicem conmifcere, vel adponere medicamentis , quz contra Epilepfiam & convulfiones preparantur, cum prO veri fpecie di- centes, hanc radicem per fortem {uum odorem om- nia alia enervare medicamenta , & inefficacia redde- re,unde & non oportet aliis admifceri , nifi ejusdem qualitatis , h. e. fervidis & odoratiffimis rebus. A Sinenfibus adhibetur ad cimices ex cubilibus depellendos , fi hec nempe. herba fub pulvinaribus deponatur, _adfumitur quoque contra abdominis tor- mina er frigore orta. Credunt etiam, quod, in domibus fufpendatur, cuncta incantamenta & Dz- mones expellere , unde & in Banda Malaienfe no- men Ubat fen Caju Swangi fuum habet ortum. Fo- lia ejus eum pauxillo aluminis in aqua contrita, & hac os fi colluatur, vacillantes firmat dentes, Si Op hooge en drooge plaatzen beb ik "t ook zien inzonderbeid van hx vuurberg Gunong Api in malin, maar de bladeren worden niet boven een voet lank. > De wortel is kleen „niet boven cen pink dik „zeer feher van fmaak , en fcberp van reuk, met een merkelyke bij. terbeid , daar en tegen °t geene aan waterachtige plaat. zen waft, is wel flapper van reuk en {maak , maar heeft dikwils een fwaveligen reuk, en wrangheid by zig, in- zonderbeid als de plaats [warte modder beeft. - In de Zuyder-delen van Sina , kan ik niet vernemen, dat bet waft, egter is bet by bun lieden bekend ‚en werd ge- bragt uyt de Noorder-quartieren, te weten de Provintien Peckin en Leautung. Zy meenen , dat bet door bane Lands-lieden uyt dezelwe plaatzen allenskens in de Zut, ` derdelen, en verders in deze Eylanden gebragt zy, bet welk ik niet gelove, want den Singes is al te gierig en nydig voor niet iets aan andere Natiën mede te delen, Zoo het in de Moluccos , Amboina , en Banda ingebragt is, zoois "t buyten twyfel. gefchied door Maleyers , Fan vanen; en MaccafJaren. Gebruyk. Van bet gebruyk en kragten des Adorum „zoo veel die alrede befcbreven zyn, zullen wy den Lezer wyzen na. de Europifche boeken, inzunderbeid na Dio- fcorides lib. 1. cap. 2. en de Commentaria van Mat, thiolus over *z zelve Capittel, Galen. lib. 6. de fim- plic. medic. facultate, Dewyl den Acorum in deze heete landen. voortkomen« de, vry onlieflyker en wreder van fmaak is , dan die in koude landen waft , zoo is ze 200 bequaam niet om te con- fyten als de andere. Ik bebbe verfche wortelen ter depen laten fchillen en [cbrappen , eerft drie dagen in water, en daar na nog drie andere dagen in gezuykerd water laten weeken, en als dan met zuyker opkoken , maar zy bleven noch al bars van fmaak , en ik bevond , dat zy naar een Jaar beter waren. Zy zyn anders gezond in de regen- maanden, dewelke in Amboina een zeer koude , dikke , en „ongezonde lucht maken; des morgens nuchteren cen ftukje in de mond genomen tegens. de quade lucht.. Zy is beet, dun makende , en opdrogende van eigenfchap , werdende in Indien in kleene quantiteyt binnens lyfs gebruykt. Zy werd gemengd onder de dranken, die men de Kraam- vrouwen ingeeft, om na de geboorte bet lichaam te zuy- veren, en op te drogen: als mede een andere drank, die men maakt tegens de gefwolle Milt, Tehatu genaamt. In boning of zuyker-water gedronken, verdundze dé. taaye fluymen , die de longe en borft befwaren „een gemeen gebrek by oude lieden, maar die aan de teeringe val Zb moeten dezelue myden, want ze verdroogd te zeer, als mede die tot hoofdpyn geneygd zjn , wegens bare [ware en moeyelyke reuk. Met Bangle, Lampujang ; en Siri Pinang geknouwd , befproeyd men de kinders den buyks als zy buykpyn bebben , en betoverd zyn, want in "t gee neraal deze planie jegens tovery kragtig gebouden werd. De bladeren en wortelen in water gekookt, (in Europa doed men *t met wyn ) verzagten, en doen flenzen bet ge Jwollen Zeg en Scrotum ‚doeken daar in nat gemaakt en omgeflagen , zoo dat ze fchynd om deze en diergelyke oorzaken by zommige Radix Venerea genaamt te zyn, niet om dat ze Venerem bevorderd , maar om dat ze tegens de Venerifche gebreeken diend ‚en zoo zoude mi[Jcbien. die ongenoemde Doctor nog gelyk bebhen , dewelke- te Weenen Clufium vermaande , dat by in zyne befcbryvinge by bet Acorum zoude voegen, dat het Venerem uithlufte, en de Vrouwen onvruchtbaar. maakte. Zommige Inlanders ver- bieden ook deze wortel te mengen of te leggen by. Medi- camenten , die men tegens de vallende ziekte , en fLuypjes bereyd , en zeggen met waarfchynelykheid , dat deze wor- tel met baar hes reuk alle andere Medicamenten dood, en kragteloos maakt , waarom ook niet beboorlyk zy, van ge" an dd te worden dan by baars gelyken, dat is.beete en Jierkriekende dingen. ',. Beet Zyn gebruyk by de Sinezen is om de weegluyzen uit de bedfieden te verdryven ‚als men "t kruyd onder. de kuffens leyds item bet werd ingenomen tegens de buykloop , die van koude ontflaat ; y geloven ook, dat het in de buy- zen opgebangen , alle iovery en quade geeften.verdryfts waar van de Maleytfche naam in Banda Ubat of Caju Swangi komt. De bladeren met een weinig Aluyn 1m water gewreven „en in de mond gebouden , maakt de Wag- gelende tanden vaft. je Ji Als d el SS 2 d Lë 7 4 I F VIIL Boek. XXIV Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 387 “Sj hane radicem plantare velimus, fuperiores ra- dicis fummitates eligendz funt, foliaque ipfis inpo- fira ad digiti longitudinem abfcindenda, uti & cun- &æ fibrille, talique modo in humida terra deponen- da eft hec radix, ita ut leviter terra fit obruta. Tabula Septuagefima Secunda Ad Primam Figuram , Acorum feu Calmum exhibet Indi- cum, cujus Synonyma & auctores dedi in Thefauro Zey- lan. pag. 6. vide & Dale Pharmac. in 4to. p. 284. Figura Secunda Schoenanthum denotat Amboinicum , cum forum panicula A feparata. Ais men ’s planten wil, moet men de voorfte eynden van de wortel nemen, de bladeren daar aan flaande tot op een vinger lank affnyden,als mede alle de-Vazelin- gen, en zoo in een vogtige grond leggen, dat zy even met de aarde bedekt ie A er T De twes- en feventigfle Plaat Vertoont in de eerf/e Figuur de Ooft-Indifche Acorus of Ca]. mus, wiens benamingen en Schryvers ik gegeven heb in myn Thefaur. Zeylan. pag. 6. ziet mede Sam. Dale Phar» mac. in 4to. pag. 284. i De tweede Figuur wyft aan het Amboinfche Schoenanthum , met der bloemen pluym A afzonderlyk. — CAPUT VIGESIMUM QUARTUM Schoenanthum Amboinicum. Siree: GC Iree Amboinenfium fine dubio Scboenántbum eft, ab Arabico in eo differens , quod Amboinenfe pauciores emittat caules, fterile fic, vel quam rariffime flores producat, nec ita aromaticum fit. Denfum format fruticulum ex tot foliis compofitum, ut ftipites & radicem cum proxima penitus obtegat terra. . Folia ejus longiffima funt; angufta, & tenuia, il- lis Caricis fimilia , tres ac tres cum dimidio pedes lon- ga, vix digitum lata, per longitudinem fübtilibus coftis dohata, ad tactum acuta, & quodammodo læ- dentia, fi retrorfum fricentur , glauca, & tam tenuia, ùt cuncta retroflectantur, fibi invicem incumbant , ac tali modo ingentem forment congeriem , feu intrica- tum fruticulum;.. Ad fpithame diftantiam ab ortu Beer funt, fub. qua parte folium anguftum eft, convolutum inftar petioli , duo usque nempe antea ftipiti jun&a fuere, “Supra geniculum .extenfa: funt & retroflexa y licet; nervus medius fatis firmus fit. Inter manus fricata fortem & aromaticum fundunt odorem , inque ore ‘mafticata fimilem MD er tem cum notabili acrimonia , neutiquam ‘vero fau- Ges adurunt. SÉ - Folia hec cum inferioribus füls partibus craffum formant ac ventricofum caulem feu ftipitem , que aréte fibi incumbunt inftar pellicularum, coloris al- bicantis, que partes quoque magis aromatice funt ipfis foliis, quodammodo ficcatas fpirantes Rofas, que optima hujus planta pars cenfetur. Leer h&c folia fibi ita incumbant , ut quadam ro- tundos , aliz planiusculos forment ftipites , nulla ta- men detegitur in iis pars ; que cum arundine vel Jun- cis refpondet; ac proinde veteres illud inproprie fub Juncorum fpeeiebus retulerunt, quin in Arabica plän- ta alio forte conftituta fint modo, quod tamen in fic- Cata & inde deducta planta band detegere potui , cuna Eta enim ejus foliola vel lamella feparari & tolli po- terant usque ad internum cauliculum.Comperi quoque Arabice plante odorem magis ad illum Rofarum ad- Cedere, in Amboinenfi autem hic odor mixtus eft Së illo foeni recentis. ies . Radix ejus quodammodo cum illa Acori convenit; fed multo brevior eft, tenuior , & lignofior, in nota» biles annúlos, & paucas diftinéta ramificaciones , que potiffimum oblique fupra terram eminent, cum duris & tenuibus fibrillis nex, atque ad ipfarum extremi- tates tres quatuorve fimul emittunt fupra memoratos ventricofos caules, reliqua radicis pars non profun- de in terram penetrat , fed multis lignofis fibrillis fefe in hae figit prorependo, ipfarum odor & fapor aro- maticus jueundior eft quam in ipfa planta, eftque a- Cris, fervens, nec urens, cum grata amaritie , odor- ue ifte Rofaceus in ficcata planta penetrantior eft. ZC autem intelligenda funt de talibus radicibus , que punquam aduft& fuere, quod fit, quum herbe adftan- tes per ner ignem crementur, he enim radices externe nigra funt, fordidas, & ingrati faporis, hi Quoque digiti, feu fupra terram eminentes ramifica- Hones intra anni fpatium fenefcunt, caules & e j e XXIV. HOOFDSTUK. Het Amboinfebe Schoenanthum. E: Amboinfebe Siree is buyten twyfel een Schoe- nanthum, van bet Arabijcbe meeft daar in ver- Jebillende „dat bet Amboin/cbe minder ftelen voort- brengt , onvruchtbaar blyft, of zeer zelden bloemen ver=. toont., em in [peceryacbtigbeid mede veel wykt. Het werd een de truyk van zoo veele bladeren gemaakt, dat xy den Mam en wortel met de naafte grond, bedekken. De bladeren zjn zeer lank; fmal, en dun, bet fnygras gelyk, 3 en 33 voeten lank ; fcbaars. ten winger breed, . in de lengte fyn geribd , [eberp in ’t.aantaften , en eenig- zints fnydende, als men ze agterwaarts firykt, blaauw- groen , em zoo rank , dat ze alle agterwaarts gebogen Baan op malkander leggende , en zoo een groote bol of ver- «verde ftruyk maken, Een fpan van baar oorfpronk beb- ben zu een knietje , onder ^t welke het blad fmal is, en Uzamen gevouwen als een fleel, zooverre. zy te vooren je- gens haren flam vaft gezeten bebben. Boven ’t knietje is et uitgebreyd en etage en boewel de mids delfte zenuwe redelyk ftyf is. Tuffchen de banden gevre- ven geven ze een flerken A n reuk, en in de mond geknouwd ook zodanigen fimaak, met een merkelyke feberpigbeid „doeh geenzints in de keel brandende. Deze bladerén met baar onderfte deelen formeren een dikke buykachtige Steel of ftam, digt op malkander leg» gende, als vellekens , witachtig. van coleur , en Lever ag tiger dan de bladeren , enigzints na drooge Rooze riekende. "t welk men voor "t befte deel van die plante boud. Of nu wel deze bladeren 200 over malkanderen leggen, én zommige ronde , zommige platagtige [Lammen. maken s zoo is er nochtans niets aan dat na riet of biezen. gelykt ; en daarom ’t de Oude wat oneygentlyk onder de zoorten van biezen gereekent hebben, of bet moefte aan "t. Arabi- fébe anders zyn, gelyk ik mogtans aan "t gedroogde en van daar gebragte niet bebbe konnen bemerken: want alle blaadjes of fchilfferen konde men afnemen , tot de binnenfte Deel toe. Zoo bemerkte ik ook, dat de reuk aan " Arabi- ftbe duydelyker na Roozen trekt , maar aan 't Amboinfche is dezelve met die van vers hooy gemengt, De wortel gehykt die van Acorum eenigzints , doch veel korter , dunder, en boutagtiger , in merkelyke leden, en weinige takken verdeeld , die meeft fcbuyns boven de aar- de ftaan , met barde en dunne Vazelingen daar aan vaft, en dragen van de bovengenoemde buykagtige ftelen, 2. 3 en 4 by malkander aan baar einde., de äer wore lel gaat niet diep in de aarde, met veele boutagtige Va- zelingen daar in vaft, doch mede kruypende , baar fpece- ryacbtige reuk en fmaak is lieffelyker dan in de plante, [aos beet, en niet brandende , met een aangename bit- terbeid, en den Roozen reuk is in de gedroogde merkelyker : dit is te verftaan van zoodanige wortelen, die nooit ver- brand zjn, gelyk gefcbied als de omftaande ruygte door ingeworpen vuur afgebrand werd, want dezelve zyn van buyten favart, vuyl, en van een guade fmaak; ook Wer- den deze teenen of boven de aarde ftaande takken, binnen een Faar oud, werpen baare ftelen en bladeren af, en ver- gaan Se zelfs zoo dat men ze met banden vol vermolfemt bo- > Ta ven 52 HERBARII AMBOINENSIS Liber VILL op XXIV, demittunt, & ipfz pereunt, ita ut magna copia ca- riofz fupra terram decidant & inveniantur , prius au- tem fub terra novam emittunt fobolem. In Amboina fterile vulgo habetur, quum nunquam flores vel fructus in hoc obferventur, factum tamen fuit, licet raro, quod flores in quibusdam ftipitibus fuerint obfervati; qui duplices funt veri & fabulofi. Veri nihil aliud funt quam panicula, qualis confpici- tur in arundine faréta Tubu Sala, & in montano a- rundinaceo gramine. Kulong dicto. ` Tota hee panicula femper ad unam inclinat par- tem, palmam longa, immolongior , componiturque ex longis apicibus , feu oblongis capitulis avenam referentibus , que interne vacua funt, brevibus ari- ftis donata, que ex flavo fufca funt, hec autem nul- la fubfequuntur femina, quin deberent effe paleacei apices interni, qui tamen fefe non propagant. Hi flo- res-fepe, immo vulgo, fere obfervantur in vetuftis Siree ftipitibus, qui in T'ernata , Motira , & Mackian, crefcunt, qui majorem formant fruticem Amboinenfi, foliaque producunt quinque fere pedes longa, in il- lorum centro caulis excrefcit tenuis , rectus , & fir- inus, folia quzdam gerens, atque paniculam memo- atam.: 4 Quz in Amboinenfi nunquam vel ráro confpicitur: Anno enim 1678 vetuftos quosdam ftipites plantarunt in infula Nuffatello ‚qui paniculam produxerunt ejus- dem forme, qua Ternatenfes, uti & alias circa idem tempus in quibusdam hortis haud longe diffitis ab o- ra patibuli prope Caftellum Victoriam, übi fub fufca & pingui terra acuti hic & illic obfervantur & decur- runt rupes , ubi Siree plantatum & quietum fuerat, ejus vero furculi eruti, & alibi in hortis prope ædes plantati illam non proferebant, uti & cunête plante in Siree montibus crefcentes , licet ibi fponte pros veniant, nunquam flores confpiciendos praebuerunt , forte quum quotannis cum aliis deflagrentur herbis , li- cet in Leytimora montes fint, qui hoc fponte profe- rant, nec tam fepe decrementur , ubi tamen Siree crefcens nunquam florifer eft, Alter eft fabulofüs flos , aliam habens formam ‚qui nempe ex quinque vel. fex ftellatis componitur peta lis, & a quibusdam fortunatis hominibus in fponta- neis deteguntur ftipitibus, quum vero ipforum rela- tus adeo incertus fit; ac mihi fabulofus ; hinc nil cer- ti de iis proferre poffum, quum meo tempore hoc nunquam acciderit. Halongenfes hec pre fe ferunt, natrantque, fervum quendam ex pago fuo talem flo- rem in Siree monte inveniffe, atque in cingulo fuo depofüiffe , unde vires fuas adeo. au&tas obfervavit ; ut duplex ligni onus portare valuerit, donec ad flu- nem veniens interlavandum hunc perderet florem , & vires has novas iterum amitteret. Alii credunt , hunc florem inventorem felicem facere ad divitiasconligan- das, que omnia de primo defcripto flore credere no- lunt, ati & tota hee res falfa & fabulofa eft. Nomen. Latine S'uncus odoratus five Schoenanthum Amboinicum, quum vero in multis provinciis fit vul- gare & obvium , hinc Schoenanthum Indicum fterile vocari poffet, ad diftinctionem Arabici. Licet & mi- hi videatur Arabicum ipfum paücos vel raro flores producere, falte mon inveniuntur in fafcicutis vul- garis Squinanti , quod in noftrisproftat Pharmacopzis, atque per Alexandriam & Venetiam in noftras defer- tur regiones, nec porro. in hoc nec in Amboinenfi, uti dictum fuit, aliquid detegitur, quod cum Juncis convenit, excepto florifero caule , qui tamen quam rariffime Bees » ita ut videatur veteres hanc plantam non bene & adtente perfpexiffe ; collectio- nem dictam feu ventricofos caules pro Juncis haben: tes, qui tamen ex fimplicibus & convolutis tantum conftant foliis , hinc melius effet, denominationem gunci & Schoinos abolere, & cum Arabibus confen- tire, qui hoc pro Graminis fpecie habent, vocant- que Adbar & Ala mec e. pabulumCameli. Bel- gice Kameels-booy , alii autem Palam de Mecka , Arabi- ce Teben Meccati , h. e. ftramen de Meccha; item Herbam Mafcadenfem. Malaice, Baleyice , & ubique in hisce infulis generale nomine vocatur Siree, "Ter, natice Gurama Cuffu , h. e. horti gramen: Amboinice Hiffa. Javanice jara. T 1 Garzias ven de aarde vind ¿doch eerft van onderen nieuwe afzet: zels voortbrengende. In Amboina werd ze meeft onvruchtbaar gehouden , om dat men nooit bloemen en vruchten daar aan ziet pd is nochtans gebeurd , boewel zelden , dat men de bloemen aan zommige [Lokken gevonden beft, welke tweederley zijn; waarachtige en fabuleuze. De waarachtige is niet am. ders dan een riet-pluym, diergelyke men ziet aan "t ge. vulde riet Tubu Sala, em aan "t berg-rietachtig gras; Kulong genaamt. De geheele ayre beld altyd na de eene zyde een band lank of meer , alle gemaäkt van lange fpitzen , of lank- werpige knopjes als een baver , van binnen ydel, met kor- te baarden uyt den geelen na "t bruyne trekkende, waar op geen kennelyk zaad volgt , of bet moefte de kafi tige Spitzen van binnen zyn , die egter niet voortteelen. Da bloemen ziet men dikwils , ja fchier ordinaris aan oude ftruyken van de Siree, in Ternaten , Motir , en Mackian waffende , dewelke groter van firuyk is, dan de Amboin- ` fche, en beeft bladeren by de yf voeten lahk, na de mid. den met een dunne , regten , en ftyven fleel , daar aan ook eenige bladeren fiaan,en die de voornoemde riet-pluymen draagt. Aan *t Amboinfche word zulx nobit- of zelden gezien + want Anno 1678 hebbenze eenige oude ftokken op °t By- landeken NufJatello geplant, van dezelfde fatzoen als de Ternataanze , als mede omtrent dezelfde tyd in zommige tuinen niet verre van de Galgboek by bet Cafteel Vittoria, alwaar onder een bruyne vette aarde , bier en daar fcherpe klippen lopen’, waar by de Siree geplant , en ongemoeit ges bleven was, doch de fcheuten daar van afgenomen , en el- ders in andere Hoven by de buyzen geplant , wilde zulks niet nadoën , gelyk ook alle de planten op den Siree-berg voortkomende , boevoel ze daar van zelfs waffen , noot met bloemen gezien werden, mi[Jcbien om datze jaarlyx met de andere ruygte afgebrand. werden , ¡boewel er op Leytimor bergen zyn, die’t ook van zelfs voortbrengen, en zoo dikwils niet gebrand werden, egter draagt de Sis ree aldaar «va[Jende , nooit bloemen. De tweede is de fabuleuze bloeme , en zal een ander ges daante hebben, te weten van s of 6 gefternde blaadjesge- maakt , die van zommige gelukkige menfchen aan de wilde. flokken gevonden werden ` doch dewyl "t verbaal daar van zoo onzeker is, en my zelfs fabuleus voorkomt , zoo kan ik niets zekers daar van voortbrengen, als zynde in mynem tyd nooit gefchied. Die van "Halong weeten zoo iets 18 verbalen , dat zekere: Slaaf uit baar Negory , diergelyken bloem op de Siree-berg gevonden „en in zyn gordel geftoken bebbende, zyne.kragten zodanig vermeerderd. vond , dat by ten dubbelde ordinaris laft bout konde dragen y tot dat by by een Rivier komende, en onder ^t waffchen dezelve bloem verliezende , zyne kragten wederom verloor. Andere, geloven ,-dat die bloem den vinder gelukkig make om ryk- dom te vergaderen 5 al’t-welk zy van de eerfigemelde bloem niet willen geloven; gelyk bet ook niet waar en is. Naam. In ’t Latyn Juncus odoratus 5 of Schoenan* tum Amboinicum, doch dewyl bet in veele Provintien gemeen is ‚zoo mogt men ^t wel Schoenantum Indicum {terile noemen , tot onder/cbeid van "t Arabifche ; boewel my dunkt, dat bet Arabifche zelfs of weinige of zelden bloemen. voortbrengt; immers xy werden "er niet gevonden in de bondeltjes van’t gemeene Squinantum , -dat men 2% onze. Apotbeeken toond , en over Alexandrien en Venetien in onze Landen gebragt werd. Noch aan "t zelve, noch aan "t Indifche of Amboinfcbe , als gezegt , kan men iets vinden, dat na biezen gelykt,bebalven de ey fleel, die dog zoo zelden voortkomt , zoo dat bet fcbynd y dat de Oude deze plant niet wel moeten ingezien hebben, de voornoemde vergadering of buykagtige fielen voor bie- zen aanziende , die doch uit enkelde t'zamengerolde blade- ren ontftaan ; dierbalven was bet beter, dat men de be- naminge van Juncus en Schoinos liet varen „en zich re- guleerde na de Arabiers ‚die bet voor een zoorte van gras bouden , en noemen het Adhar en Alaf elgamali , dat 1s Pabulum Cameli. Jn t Duit/ch Kameels-hooy , andere Paleam de Meckay. In’t Arabi/cb Teben Meccati , dat is, flroo van Mecka.: Als mede Herbam Mafcadenfem- In *t Maleyts, Baleyts , en overal. in.dexe Eylanden biet bet met een gemeene naam Siree, In "t Ternataan/cb Gu- rama Cuflu, dat is Tuin-gras, Amboinfch Hifla, Ja vaan/cb Camadjara, laat Jan ; i Garzas VIIL Boek. XXIV. Hoofifl. Garcias libr. 1. aromat. cap 34. fcribit , Arabibus uoque vocari Haxis Cacbule, vel uti alii corrigunt, Hafcifeb Gbefale , i. e. Herba Lotoria, quum Arabes fcfe, & pecudes fuas hac herba lavent. Apud nul- lum vero alium Auctorem bec obcurrunt nomina. " Hic porro auctor ex Serapione libr. 2. Simpl. cap. 19. demonttrare vult, Scboenantbi radicem adeo fimi- lem effe Cbulem radici, ut pro ea haberetur , quid autem per Cbulem intelligendum fit, inter interpretes difputatur, puto itaque corruptum effe nomen Karun, er quod neutiquam intelligenda eft vox Karwia, ed Acorum, quod fupra innuimus a quibusdam Ara- bibus vocari Karun; que amba radices magnam in» ter fefe habent fimilitudinem. . Locus. Quondam ex Dioftoridis teftimonio libr. 1, cap. 16. optimum deducebatur ex Arabia, Nabathza, & vicina Babylonia, hodie autem ex Mafcatana, & Calajata adfercur, que loca funt Arabie felicis, in Indiam, & Portugalliam, quod autem nos defcribi- mus, in omnibus obcurrit Malayenfibus provinciis , Java, Baleya, ac porro in hisce Orientalibus regio- nibus, tam in hortis quam fponte in montibus ven- tofis {ub Carice, praefertim ubi terra fufca eft, fub qua acuti reconduntur fcopuli; qualis eft Siree-mons, mox ad Orientalem Caftelli victorie partem fitus, alterque prope Naco ad auftralem Leytimorz plagam; ubi nunquam horti fuere exítructi. Florifer crefcit in Ternata, & aliis Moluccis, uti & in vicino noftro Nuffatello, ubique in hortis plantatur. Ufus, & Vires. Ob gratum ejus aroma in hisce iti- fülis magis ad cibum quam ad Medicinam adhibetur, atque ipfius tantummodo inferior foliorum convolu- tio, quz ventricofos proferunt caules, quz facillime a radice abrumpi poflunt, fuperiorque ipforum pats abfcindenda eft ad palme longitudinem. "Dein horüm caulium bini tresve fimul conligati adcoquuntur pifcibus, ut condimento gratum pr&beant ‘odorem, funtque fimul ftomacho, & inteftinis falu- tares: Scboenantbum enim peracrem y & adtenuantem virtutem vifcofos diflolvit humores, qui hisce in ter- dis generantur, & conliguntur ex: quotidiano. pifcium cibo, expellit quoque urinam , fudores, & mulierum menttrua, fi vero quotidiano ufu. corpus ipfi fit ad- fuetum, ha operationes vix perfentiuntur, & obfer- vantur, nifi majori copia, & dofi ingeratur. ' Amboinenfium Vinum arboris Sagueri hoc prepa- fatur, ita ut per aliquot menfes confervari, & trans mare vehi poffit; Hoc fic, fi caules ifti craffi infun- dantur olle fexdecim librarum Sagueri recentis ad manipulos duos, ipfique addantur bina Zingiberis fruftula, una altereve Nux Mofchata in frufta con- fciffa, que omnia cum tribus quatuorve ovis fimul excoquuntur, potusque dein leniter effunditur , & in doliis confervatur. Hic potus aufterus fatis eft, fa- luberrimus tamen trans mare navigantibus, & militi- bus, qui in exercitu diu morantes tandem Hydropi- ci evadunt , hi autem ab hoc potu maximum fortien- tur effectum. Radix ejus cum inferioribus caulibus in aqua fimul ebullita ad dimidium, optimum przbet gargarisma ad os conluendum; fi quis Odontalgia ingenti , & tu- mentibus laboret tonfillis ex frigore ortis, quod ex hoc facile nofcitur, fi tumor nempe fit durus, &ten- fus fine lancinatione. = e uum Siree Amboinenfe exfodiatur, quod fponte in nudis crefcit fcopulis, montibus , ac collibus; prudenter id agendum eft, quivis enim fruticuluspe- culiari infidet grumo terre, tanquam infula ab aliis feparata, qui forti nixu evelli poteft , fed" fub; hoc latitant ingentes nigre formicz, albos habentes'ven- tres, que forcipibus tam vehementer arripiunt ad» — mi ".vinnig nypen, dat er bet bloed naloopt, en een pynely- "ke brand veroorzaken , flimmer als de fieken van de ftantes, ut fanguis effluat, ac dotorificus fubfequa- tur ardor, qui pejor eft, quam qui ex Scorpionum Klibus oritur. rao hee infe&a fub hisce latere grumis, ut inmunia effent ab incendio, quod in his- ce campis quotannis excitatur, ut tenerum gramen pro pecoribus exerefcat. ominus Herbertus de Fager noftrum Siree neuti- quam habet pro vero Scboenantbo , quod nec ego pu- to, fed tantummodo pro ejus fpecie. Q uos- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 183 Garcias lib. r. aromat. cap. 34. fchr t, dat het b de Arabiers ook genaamt werd adr Gente , of eg andere corrigeren Hafcifeh Ghefale , dat is Herba Loto- ria, of wafchkruid , om dat de Arabiers zig, en baar Vee daar mede waffcben. Dog men kan by geen andere Autbeur die naam vinden. Voorts wil by uit Serapio lib. 2. Simpl. cap. 19. bewyzen, dat de wortel van Schoenanthum zoo gelyk zy de wortel van Chulem , dat men ze daar voor aan- ziet, wat men nu door Chulem verfiaan moet, werd by de Uitleggers gedisputeerd, ik oordele, dat bet een bedorven naam is van Karun, waar door men geenzints verftaan moet Karwia, maar bet Acorum, ’t welk Wy boven gezegt bebben, van zommige Arabiers Karun ge- naamt te werden, en welke beide wortelen groote gelykea niffe bebben. Plaats. Eertyds na 't getuigeniffe van Diofcorides lib. 1. cap. 16. bragt men de befte uit Arabien, Naba- thea, en bet naafte Babylonien: Hedensdaags werd bet uit Maskaten , en Calajate , plaatzen van gelukkig Arabien na Indiën , en Portugaal vervoerd, bet geene wy befchry- ven, werd in alle Maleyt/che provintien, Fava, Baly, en voorts deze Oofterfche quartieren. gevonden , zoo wel in de boven als in 't wild, op lugtige bergen, onder an- der Snygras, inzonderheid daar een bruine aarde is, en daar fcberpe klippen onderlopen, gelyk daar is de Siree- berg , even be-ooften bet Kafteel /ittoria gelegen, eneen andere by Naco aan de Zuidzyde van Leytimor, daar men nooit getbuind beeft. Het bloemdragende waft in "Ternaten , en meer andere Moluccos, als mede op ons nabuurig NufJatello overal in de boven geplant. Gebruik, en Kragten. Wegens zyne aangename fpe- ceryagtigbeid werd bet in deze Eilanden meer tot de koft dan Medicyne gebruikt , en daar van maar alleen de on- derfte t’zamen rollinge der bladeren, die de buikagtige fteken maken, dewelke men zeer licht van de wortel kan ar , en de bovenfte afjnyden tot fchaars een band ank. Daar na twee, of drie der Melen t'zamen gebonden, kookt men by allerbande viffcben, daar "t de fouce een aangename geur geeft, zynde met eenen voor de mage, en ingewand gezond: Want bet Schoenanthum met zyn Jcberpe, en dun makende kragt , verdund de flymerige humeuren, die men bier Gë vergaderd uit bet dage- lyks nuttigen van viskoft', bet dryft ook den Uryn, fweet . en Wrouwen Maandftonden, dog als men door *t dagelyks gebruik bet lichaam daar aan gewend beeft, zoo gevoeld men de voornoemde werkingen Jlappelyk , of men moet bet in eenig quantiteit gebruiken. Den Amboinfche Boomwyn Sagueer werd daar mede geprepareerd, dat men hem eenige maanden verwaren, en over Zee vervoeren kan. Dit ge/chied, als men de voor- noemde dikke fielen neemt, en op. ieder pot van 16 kan- nen verfche Sagueer, twee band vol daar van doed, een paar fiukjes Gember, een of twee Note-Mufchaten aan fiukken ge/neden, met drie, of vier eyers alles t'zamen opkookt , daar na daar van afgiet , en in vaten bewaard, Dit is wel een barze drank, maar egter zeer gezond voor Zeevarende , en Zoldaten , die in't leger zwerven , en ge- meenlyk waterzugtig werden, zullende de zelve van de- zen drank zonderlyke bate gevoelen. De wortel met de onder[le fielen t'zamen in water gez - kookt tot de belft, geeft een treffelyk mondwater om de zelve te Spoelen. als iemand groote tandpyn, en gezavol- le tandvleefch beeft uit koude ontftaande, "t welk men daar aan bekennen ek als het gezwel bard is, en zeer . Jpant zonder- feberpe fieckten. Als men bet Amboinfche Siree uitgraaft , bet welk van zelfs op Rale klippen, ik zegge bergen, en beuvels groeid, moet.men voorzigtig zyn, want Jchier ieder ftruik flaa& - op een -byzondere fcbole, als een Eilandeken van de an- dere afgezonderd , bet welk men met een flerke ruk wel opligten kan , maar daar onder fcbuilen groote zwarte ieren met Witte buiken, dewelke met hare feberen zoa Scborpioenen Ik geloove, dat deze dierkens onder déxe beuvels fcbuilen , om voor den brand ry tezyn , dewel- ke men jaarlyks in deze velden fleekt, op dat er jong gras voor ’t Vee groeye. Monfieur Herbertus de Jager boud ons Siree geenzints voor bet opregte Schoenanthum, gelyk ik "t zelve ook niet boude , maar enkelyk voor een mede zoorte daar van, j £ni- 54 HERBARITAMBOINENSIS. Liber VIN. cap. XXIV. uosdam mecum veri Schoenanthi characteres con- municavit in epiftola quadam, quos utile duco hic addere, dum ex iis detegere poffimus , cur nomen iftud herbe lotorie adceperit. Ipfius verba funt fe- quentia: ,, Verum Scboenantbum mihi fatis notum eft, „ quum in Perfia, & Cormandele ora, totos obfer- 3) vaverim campos, qui hoc gramine, quod caules ,, fuos emittit ad altitudinem fesqui, & trium pedum, » confiti erant, hoc autem quam gratifimum fundit » odorem per totum iftum tractum , quum nox fit » praefertim rorida, vel etiam quum dies fit nebulo- , ius, vel pluviofüs, calido enim die, quum Sol » Íplendeat, coelumque fit ferenum , nullus in eo ,, detegitur odor. ., Hocque idem pulverifatum in Golconda adhi. 5, betur ad manus lavandas poft prandium , qui indi- 3» tus eft-ciftule oviformi, in quo foraminulum eft, quod pennula obturatur , ille autem manibus in- : 5 fpergitur ob gratum odorem, qui per aquam huic , conciliatur pulveri , ut manibus communicetur, » que hunc odorem non diutius fervant , quam do- 5, nec fint ficce , preterquam quod hic pulvis pingue- >, dinem quoque ob ficcam ipfius naturam melius a abluat. " Tanglat ab Eufeb. Nierenb. bift, nat. lib. 15. cap. 19. defcripcum, & in Philippinis crefcens infulis forte u- num idemque eft cum noftro Siree, quod dicit, in- colas ibi adcoquere pifcibus, ut gratum ipfis conci- liet condimentum , ipforumque noxa tollatur. In- funditur quoque ipforum vino, ut gratum ipfi præ- beat odorem, per quod fine dubio intelliget Sague- rum, vel fimiles potus ex arboribus elicitos. Radix ejus, licet aromatica fit, ab incolis, quan- tum detegere potui, in cibo vel re Medica haud mul- tum adhibetur: Ex Diofcoride autem loc. cit. patet , in Medicina quoque utilem effe, ob. modicam ejus adftritionem, contra naufeofum ventriculum , Hy- dropem, & fpafinos, fi cum anatica Piperis dofi ad. fumatur. OBSERVAT TO De Schoenantho Sam. Dale in Pharmac. in 4to. p. 993. hiec habet, quod caules gerat teretes medulla fungofa farctos , & femina in paniculis pappofa lanugine obfitis obclufa. Vo- caturque Schoenanthus,. five Juncus odoratus F. B. tom. 2. p. 515. & Ray bif. pl. tom. 2. p. 1310. & Juncus odoratus tenuior. Park. Theat. p. 144. Gramen dactylon , aromati- cum, multiplici panicula, fpicis brevibus tomento candican- tibus ex eodem pediculo binis Plukn. Phyt. Tab. 190. Fig. 1. & Almag. p. 175. Hoc enim loco natali tantum, uti vide- tur, ab Arabico differt: Reliqua vide in Dale Phamac, /. c. CAPUT Eenige kentekenen van bet opregte Scboenantbum beefs by my in zeker brief gecommuniceerd, dewelke ik poed vinde om bier by te zetten, terwyl men daar uit bemer. ken kan, waarom bet de woorfchreve naam van wafch. kruid bekomen beeft. Zyne woorden luiden aldus: ,, De », ware Schoenanthum is my familiaar bekend , vermits sy ik in Perfien, en op de kuft Coromandel gebeele cam» » Pagnes getraverzeerd bebbe , die van dit gras, bet welk an met zyne flengels omtrent twee en een half tot drie » voeten boog Jcbiet , volyjtonden, verfpreidende een zeer a lieffelyken reuk bet gebeele veld door , wanneer bet nagt » i5, voornamentlyk als bet douwd , of ook wel by dag, 5, als °t betrokken tucht, en regenagtig weder is, want » anders by beete Sonnefchyn , en klaren Hemel, ver.. neemt men geen reuk met al daar aan. » Gebruikende bet zelve in Golconda ook gepoederd, om daar mede de banden te «va(Jcben, wanneer men van de maaltyd opftaat wit een eyvormig doosje, daar » Cen gaatje in is, dat ze anders met een pennetje toeftop- » pen, te beftroyen, ten einde om de lieflyke geur, die , dit water dan aan dit poeder verwekt , aan ae banden s» over te zeiten, die deze reuk ook niet langer bebouden, » dan tot die droog zyn, bebalven dat dit poeder ook de » vettigbeid, vermits zyn drooge natuur , beter weg- s, neemt.” Tanglat van Eufeb. Nierenb. hift. nat. 15. Cap. 19. befchreven, en in de Philippinis waffende, is mogelyk’t 2 » » v zelffte met onze Siree, bet welk by zegt, de Inlanders ` aldaar by de Viffchen te kooken, om dezelve een aange- name fouce te geven , of te maken, bare qaaadbeid tebe- nemen. Ook dat ze 't in haren wyn doen, om dien een goeden geur te geven, waar door by buiten twyfel Sas gueer, of ander boom. dranken wil verftaan. De wortel, hoewel ze fpeceryagtig is, kan ik niet ver- nemen, dat ze in de koft, of Medicyne by deze Inlanders veel gebruikt werd: Maar uit Diofcorides loc. cit. blykt, ` dat zy mede in de Medicyne nut xy, als wegens baré matige zamentrekking tegens een Walgende mage, water» zucht, en de kramp, als men ze met gelyk gewigte Pe- per inneemd, ia wae AANMERKING, Over de Schoenanthus heeft Sam. Dale in zyn Pharmac, in 420. p. 283. het volgende, dat het namentlyk draagt lange Delen, gevult met fungeus merg, en zaden in pluimen met. wolagtig pluis befloten. En werd verders genaamt Schoe- nanthus, of ruikende Bieze van Job. Bauh. tweede Deel p» 515. en van Ray Hift. der planten, tweede Deel pag. 131% en dunder ruikende Bieze van Parkins. Theat.p. 144. En het geurige Daétylon gras, met een veelvuldige pluime, met korte airen, als wit pluis blinkende , uit een fteeltje twee teffens van Pluknet in zyn Phyt. Tab. 190. Fig. 1. enin het Almag.p.175. Wantdit verfchild niet anders, zoo als het fchynt, van het Arabifche, dan alleen door de verfcheide plaatzen, daar het groeid. Het overige ziet by Sam. Dale in de Pharmac, op de aangehaalde plaats. XXV. Vill Boek. XXV Hooff. CAPUT VIGESIMUM QUINTU M. Gladiolus odoratus Indicus. Taccart. B fimilitudinem cum antecedente Scboenantbo , & uod ejus radix quoque fit aromatica , hec planta hic locatur, quam inter filveftres álio» quin poni oporteret. Ad Gladioli odorati fpecies hanc refero , non acfi aliquid aromatici in cruda detegere- tur planta, fed quod ejus radix ad fuffimigium adhi- beatur. Gracilis eft planta; que paucos emittit teretes cau- jes ad altitudinem ulnz , vel paulo magis. Folia e- jus cum illis Caricis conveniunt , vel prioris Schoe- nanthi, fed multo breviora funt, glabriora, & nul- jo modo ledentia, a fpithama ad pedem longa, di- gitum lata, firma, & recta inftar gladii, per longitu- dinem fubtiliter ftriata, ita tamen, ut folium fit gla- brum , nervusque medius infra acute protuberet , funtque glauca. SEN ` Undique circa caulem locantur inferiorem 3 quide- inde in ampla dividiturgenicula , cuivis autem folitari- um adítat folium, brevius prioribus. Quivis folio- rum fafciculus peculiarem conftituit caulem transver- fali inpofitum radici, quumque is quosdam produxe- tit flores; & fructus, tum fefe erigit inferius ad pe- dis altitudinem nudus, atquein fummo gerit fex fep- temque folia fimul congefta, riullos amplius produ. cens fructus, fed inflexus ad terram inclinat, & tan- dem marcefcit, furculi autem primo ex radice pro- pullulant. dade BREI E Hee quoque folia aliquid porro peculiare habent, circa inferiotem enim, feu quintam ipforum partem convoluta funt, triaque quatuorque horum fimul te- huem formant fuperficiem cum binis acutis dorfis; quz ortum dant firmo nervo medio. ` Hzc fuperficies infra anguftes & acute definit ad ipfum caulem , fuperius ampla eft, ubifolia divaricant, atque ex centro fuo novum pfoducunt caulem, qui fimiles iterum foliorum fafciculos format, unde una planta ex alia videtur orta per tenuem , ac firmum caulem; hz autem foliorum congeries inordinate ex vetuítis dependent plantis. Hujus atitem caulis vertex ad unam inclinat par- tem, inque tenuia fefe explicat fila deorfum penden- tia, quorum quodvis ftellatum profert flofculum, ex fex petalis compofitum, quorum tría externa majora funt, & ftriata ; inftar calicis concurrentia , uti in Hyacinthis; Coerúlei coloris, fine ullo odore, inter- De autem fex flava locantur ftamina incurvata. Fru&tüs baecam refert Oxyacanthz , fed minor eft, ex rotundo obliquus , & compreflus% &. quibus- dam punêtulis notatus , eleganter coeruleus, ex vio- Jaceo purpureoque colore nitens, inftar optimi Sap- phiri, hujusque caro mollis eft, ac dulcis, & com- preffa manus violaceo tingit colore; — Intus locantur octo novemque officula feminalia Circaaxim , glabra, & ex nigro fplendentia ; angulo- faque inftar feminis Sefami , interne alba. Flores fru&usque przcoces funt, cito enim crefcunt ac mas 'turefcunt, citoque etiam decidunt, ` . Radix hujus genüina oblique prorepit; nodofa ad- Modum , incprva , ficca ; & lignofa , vix pennam Crafía, externe ruúgofa, & nigricans, uti nempe fo“ lum eft, in quo crefcit, e hac plures dependent longe, & durz fibrille perpendiculares , concolores, in quibus maximus eft odor ac virtus; unde & tota effoditur radix, ac cum brevibus fegmentis ipfius ra- dicis, ex quibus dependent; in fafciculos conligun: tur, quo modo venales proftant. . Ipfarum odor, ac fapor non eft atomaticus, ac fi- he ulla acrimonia vel notabili fapore cum levi ama- fitie, fi recentes guftentür , ficcata autem hzc radix dulcem incipit e faporem , inftar corticis a- fundinis Saechärifer® , carbonibüsque inpofita dul- Cem fundit odorem, qui quodammodo convenit cum toftis Cepz pelliculis, hacque cum aliis mixta fuffi- migiis gratior eft, ipforumque exaltat virtutes. Tom. Y, Nomen; AMBOINSCH KRUYDBOEK. 183 XXV. HOOFDSTUK. De Indifche ruikende ER M de gelykbeid met bet voorgaande Schoe z O en om dat bet mede een fpttttyagtige ée EE vind dit kruid bier plaatze, daar "t anders onder de wilde beboorde. Ik rekene bet onder de zoorten van ie es , niet als of "er iets welriekendes aan e raauwe plante was, maar om da | ei pued t score t de wortel tot reuk- et is een magere plante, die met weinige T len opfchiet, tot de hoogte van een el, of bone d bladeren gelyken mede na’t Snygras, of na bet voorige Schoenanthum, dog zyn veel korter , gladder , en geenzints Jnydende , ontrent een {pan tot een voet lank, een vinger breed, ftyf, en regt als een rapier , in de lengte fyn ge- i er o > dat bet blad glad blyft , en de mid- SA wild beneden fcherp tage, blaauw, of Zee- Zy Baan tegen malkander rondom den fteel, die daar na in wyde leden verdeeld is, en aan CU Md Fale? enkeld blad, korter dan de voorige. leder bofcb bladeren maakt een byzondere fleel, op de dwers-wortel ftaande en als dezelve eens bloemen, en vruchten gedragen beeft; zoo verbeft by zig van onderen wel een voet boog bloot > en draagd als dan op den top zes of zeven bladeren tegens porro ión $ amim meer vruchten te dragen , maar angt gebogen ter aarden, en vergaat ei ër: tt de wortel nalatteder TESEO Zoo bebben ook de bladeren nog iets byzonders omtrent bet agterfte of vyfde deel van "P blad is hd gevouwen, makende met bun drie, of wier; die tegens malkanderen flaan, een dunne vlakte, met twee Jcberpe ruggens, dewelke den oorfpronk zyn van de ftyve mide ee : ( eze wlakte loopt beneden fmal, en [pits toe te Steel, maar boven is ze breed, daar Ke een febeiden, en uit baar midden een nieuwe Deel voort- . brengen, dewelke wederom diergelyke tid bef. van bladeren formeerd , waar door bet fot, als of de eene plante uit de andere voortquam, met een dunne ftyve fteel, welke vergaderingen aan de óude plante vry onordentlyk bangen. e top nu van deze fleel beld aan de eene x verdeeld zig in dunne draden, die Vade di diae Jaan, ieder voortbrengende een gefternd bloem je, van zes blaadjes gemaakt, waar van de drie buitenfte grooter zyn; mede eftreept , en agter kelks-gewyze toelopende gelyk de Hyacinten, boog-blaauw van coleur zonder reuk; binnen metzesgeele noppen op kromme voetjes Bag, de. De vrucht gelykt de befien van Hagedoorns ; der, uit den ronden wat febeef, v porary ee pukkeltjes bezet ; fchoon hoog-blaauw , met een Violette purper blinkende, de befte Sapbiren gelyk , week, en zoet - vleefcb , gedrukt zynde; de banden Violet verwen. Ce Binnen leggen dpt , of negen zaadkorreltjes rondo middelfteel , glad, zwart blinkende, en boekie, piis ge? van Geet binnen wit. De Hamen, en Urug- ten komen. baaftig voort, werden baaftig r: ZE, el en ; ıftig ryp, en vallen e eigentlyke wortelisdwers kruipende, zeer gek ; krom, droog , en boutagtig , haw een febaft dit ul ten ruig; en zwartagtig, te weten zoo als de grond is, daar ze waft, bier. aan bangen veele lange, en bardé vazelingen, regt in de aarde neergaande, van dezelffte coléur ; waat in de meefte reuk en kragt is, Karen men dezéloé ook gebeel e he be én met de korte fluk- ken van de booft- wortel, daar aan zy vaft bangen, in bondeltjes bind , gelyk men ze te koop brengd. ` _ Haar feuk, en fmaak is niet fpeceryagtig , en zonder eenige fcherpte, of merkelyke fmaakmet een kleene bitters beid ; als men ze verfch proeft, maar de drooge begindgen zoete fmaak te krygen, als de ech van Duiler der, en op kolen geeft ze eem zoeten reuk, wat na gebr. Ajuinfchellen trekkende , die mét anderreukwerk aangenamer werd , en dezelve kragtiger maakt. Aa Naâm. 186, Nomen. Latine Gladiolus odoratus Indicus, Malaice Taccari» Javanice Tecari, & Krang Gunong. In Am- boina Tancari. à Locus. In ventofis crefcit montibus inftar Schoenan- thi, hec autem planta circa fefe majores amat pofi- tas plantas, uti Filix repens, & Fragarius niger: Le- ves etiam amat Caju Puti filvas, ut & ipfarum oras, ubi fruticuli ifti funt vulgares: Uti nunc Caju Puti, feu Arbor alba, de qua egimus libr. 2. cap. 26. du- plex eft , cujus anguftifolia magis aromatica eft, ma- jore latifolia , fic quoque Tuccari eandem fequitur natutam , que enim fub parvifolia crefcit fpecie, multo efficacioreft, & aptiorad fuffimigia, quam quz in Amboina, & Xoely crefcit, queque multo præ- ftantior eft, quam que in Leytimora obcurrit. In hortis plantari, & coli poteft magis ad ornamen- tum, & recrementum , quami ad ufum , optima enim, & efficaciffima loca amat filveftria, nullibi autem fi- mul copiofe reperitur, fed vagus hic, & illic ejus obcurrit fruticulus , ac femper in nigro, & ficco folo. Ex Java in hafce defertur infulas ficcata , inque tenues fafciculos palmam“fongos conligata, ne tenere fran- gahtur fibrille , talique modo in Sinenfium officinis venalis proftat inter alia aromata. Ufus. Hujus plante radices, feu fibrill in ufu tañ- tum funt ad fuffimigia, non recentes fed ficcate, qué in parva fcinduntur frufta, ac conmifcentur cum fru- ftis arundinis Saccharifere fufce , aliisque ramentis odorati cujusdam ligni, Benjoino, Ungue odorato, que compofitio Aflangi vocatur. Hoc autem fuffi- migio veftes, & olea inpregnantur, que odorata re- quiruntur. Ezdem he radices Macarenfium Dupe admifcen- ` tur, fed minori dofi, alioquin enim Taccari fuperat teliqua odorata per odorem fuum inftar adufti Saccha- 1i, vel Cepe, qui tamen incolis gratus cenfetur. ` Tabula Septuagefima Tertia Giadiolum exhibet odoratum Indicum. -HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXV; Naam. In ’t Latyn Gladiolus odoratus Indicus. Op Maleyts Taccaris Op Javaans Tecari, en Krang Gu- nong. In Amboina Tancari. , Plaats. Het waft op luchtige bergen ; gelyk bet Schoe- nanthum, dog dit wil wel grooter ruigte om zig bebbem gelyk de Filix repens, en de Struivellen van Fragarius niger: Het bemind de ligte boffeben van Caju Puti, en aan der zelver randen, daar de voornoemde beefters ger meen zyn, gelyk is de Caju Puti, of Arbor alba, waar van in ’t tweede boek, cap 26. tweederley , en daar van de kleenbladige fpeceryagtiger is , dan de groote , zoo volgt de Taccari deszelfs natuur , want dat onder de kleenbladige waft, is veel kragtiger , en bequamer tot reukwerk, dan "t geene elders waft, dit onderfcheid be- vind men merkelyk tu[Jcbem bet geene op Amboina, en Xoely waft, bet welk veel beter is ,dan’t geene op Leyti- mor valt, In de boven kan men * planten, meer tot leizier , dan tot nuttigbeid , want bet befte, en kragtig fte wil nieus wers dan in ’t wild waffen, men Ziet bet nieuwers veel by malkander ftaan, maar ydel, bier en daar een ftruik, en altyd in een zwarte drooge grond. Men brengt bet uit Fava in deze Eilanden gedroogd , en in dunne bosjes van een band lank gebonden, op dat de jonge vazelingen niet bryzelen zouden, en zoo vind men "t in de winkels van de Sineezen te koop onder andere fpeceryen, Gebruyk. De wortelen , of vazelingen van deze plana te, zyn maat in gebruik tot reukwerk , niet vers, maat gedroogt , men fnydze in kleene ftukken, vermengtze met jiukjes van bruin Zuiker-riet , febilvertjes van eenig avelriekend bout, Benjoin, Unguis odoratus , welke men. geling men Aftangi noemt. aar mede men de klederen; en olyeteiten berookt , die men welriekend wil bebben. De zelffte wortelen werden ook onder *t Maccaffaarzé Dupa gedaan, dog in kleene quantiteit , want anders werd bet Taccari meefter van andere reukwerken, met n gebrande Zuiker , ofte Ajuin-reuk , die dog by dé ndianen voor lieffelyk gebouden werd. De drie en feventig fle Plaat Vertoont de Audi be ruikende Gladiolus. 2 CAPUT VIGECIMUM en Reh UM. > Arundo Saccharifera: Tubu: | Rundinis Saccharifere deferiptionem quoque obi- À ter adtingere oportet, quum in hoc. Herbario varie obcurrant plante,-que cum illa compa- tantur, quzdam etiam addenda habeo, que in Eu- ropzorum libris non inveniuntur, interrogationes- que, & difficultates quasdam explicabo, que de hac arundine moventur, Planta itaquc arundinis Saccharifere , qualis hodie in India colitur. ftipes eft aequalis craffitiei, infra pa- rum incurvatus , ad altitudinem octo ,- decem, & duodecim pedum excrefcens, nullos emittens laterales ramos, licet & quosdam. obfervaverim ftipites , qui feptemdecim pedum longitudinem haberent „ plerum- que binos digitos , aliquando eriam binos. pollices craffus eft hic caulis, qui in multos breves divifus eft articulos , tres, quatuor, & quinque transverfales di- gitos longos a in medio parum protuberantes, infe- rior arundinis pars nuda e(t, fuperior ad quemvis nodum folium gerit magnum, multoque majus eft, quam in cunétis aliis arundinum fpeciebus , quatuor pedes longum, tres latum digitos , fuperiusin longum anguftumgue excurrens apicem , per longitudinem ftriatum, in medio.planum gerens albumque nervum , ad tactum rügofum, ac quodammodo vulnerans per acutas oras , coloris pallide glauci lores, femenque nunquam profert , nifi per ali- quot annos fteterit in loco quodam faxofo, tumque panicula ingens arundinacea fuperius excrefcit uti in Sorgo , fed multo levior, potiffimum. ex alba & molli lanugine compofita , in qua aliquid paleofum inftar feminis latet, A sur In XXV. HOOFDSTU & Het Zuiker-Riet: Ww Y moeten de befcbryving van ’t Zuiker-Riet mede overlopen , om dat in dit Kruidboek verfcheide planten zyn, die daar mede vergeleken werden j ook beb ik eenige dingen by te voegen, die in de Europi- Jche boeken hog niet bekend ftaan, en eenige vragen te beantwoorden , dewelke omtrent bet Zuiker-Riet gemo- veerd werden. j S ; r : De plante dan van " Zuiker-Riet ; zoo als ze hedens- daags in Indiën gebavend «verd , is een ftok met een een parige dikte , en beneden een kleene kromte tot de hoogte van agt, tien , en twaalf voeten opfchietende ‚zonder zyde-takken , hoewel ik 'er gezien bebbe: vam zeventien voeten lank, doorgaans twee vingers, zomtyds twee dui- men dik. Het is verdeeld in veele korte leden, dries vier , en vyf dwersvingers lank, in de midden wat buik- agtig de onderfte helft van "t. Riet fraat bloot., de-bo- vente beeft aan ieder een groot lang blad , veel grooter dan aan alle onze Rieten y vier voetenlank , drie vingers breed , vooren met een lange fmalle fpitze y in.de lengte geftreept, in de midden meteen vlakke witte zenuwe s rouw in "t aanta[len , en eenigzints fnydende met de fcber- pe kanten, bleek-/paansgroen van coleur. - Bloemen, of zaad draagt bet nooit ; of men moet bet eenige jaaren laten oud worden, en dan nog aan. een Jie: nige plaats ftaan, als dan komt "er een groote Riet-pluim boven op, als aan ’t-Zorg-zaad , dog veel ligter y mee van witte , en zagte dons gemaakt , daar in iets kafagtigs als zaad fcbuild, : ici SH — ' VHE Bock. XXVI Hoo/i/?: In hifce Orientalibus regionibus tres ejus obferva- vi fpecies, nullo alio modo differentes, nifi arundinis e. 8 y e Ae ac vulgatiffima fpecies eft alba, longiffimos gerens articulos , ultra quinque transverfales Uigitos longos, externe plerumque flavefcentes , velalbican- tes. Hecque fpecies tenuiffimum gerit corticem , ac copiofiffimum effundit fuccum; plurimumque dat Sac» charum. poe eft fufca, feu rubra fpecies , breviffimos erens articulos, duriorem corticem , ac medullam, externe fufca, feu ex fufco, & albo colore ftriata, ita tamen ut fufcus femper prevaleat color. Hzc minorem fundit fuccum 3 dulciorem vero preceden- ti, quidam etiam hujus peculiarem volunt compone- re fpeciem, que tenuiorem gerit arundinem, exter- ne ex fufco nigroque colore ftriatam , quam hinc ni- ram vocant, cujus & nervus medius foliorum fu- Ba eft. a EL Tertia fpecies tenuifimam habet arundinem , ac corticem , non ultra pollicem craffam , virides gerens ftrias, longosque articulos. : Hec duleifimum habet faporem , & copiofifli- mum dat Saccharum , atque hinc a Javanis circa Zu- roebajam maxime colitur ob ejus Saccharum. Omnes hz tres fpecies interne farte funt dulci, aquofa, & fpongiofa medulla, que longis filis m. texta eft, ita ut dulcis ejus fuccus commode exfugi poflit, fi prius exterior durus decorticetur cortex: Catera ejus forma fatis nota eft. Ejus cultura binis fit modis: Primus eft Javanus , quum ingens aratro vertatur campus , ubi terra eft mol- lis, fufca, & pinguis, hicque. planus , & Soli bene ex- pofitus; humidus, & calidus eft. Hi campi longis fulcis excavantur, quales apud nos funt; in quibus Braffica plantatur. In bifce elevatis liris ab utraque parte conmittuntur eXtremitates arundinis Sacchariferz ve- tutte abfciffe, vel ipfius furculi, qui hic & illic ex ejus nodis progerminant, relicto fruftulo binorum ar- ticulorum, folia vero undique abfcinduntur. “Harum itaque extremitatum, quatuor, quinque , & fex fimul oblique, vel in orbem terre conmiffe ra- dices agunt, novosque proferunt ftipites, qui nono, vel decimo menfe maturefcunt, non autem. tam diu exfpe&atur, donec flores excrefcañt, tum enim hac arundo jam optimum fuum perdidit fuccum. Secundus modus maxime Convenit in regionibus , in quibus non magnam Sacchari quantitatem conlige- re volunt, fed arundinem hanc ad cibum adhibere: Hicque peragitur , quum vetufti ftipites terre inpo- pintr uti cum Vite fit; Bini formantur fulci, feu ire paralela ; in quavis vetuftus deponitur ftipes, qui pauca obtegitur terra, tum ex quovis fere nodo novus excrefcit furculus, qui in novum excrefcit fti- pitem „qui fi nimis arte propullulent, bic .& illic u- nus alterve exciditur. , Quum hi fefe adtollant fbi tes, terra diligenter depuranda eft ab omnibus aliis excrefcentibus herbis, ut arundo hzc eo magis pin- geleet a, zt BEER Amboineníes non tantum , inpendunt laborem in plantanda hac arundine, hic & illic enim parvam tan- tum formant foveam femi pedem circiter profundam, poftquam prius terram, depuraverint, herbasque ad- ftantes cremaverint: Huicinponunt extremitates iftas, vel furculos quatuor, vel Gr in circulo, qui quum excrefcant, terram iterum depurant , ac memorato mox modo hance. colunt arundinem. ; - Sic intellexi, in India Occidentali arundinem Sac: chariferam per quinquaginta annos coli poffe per fti- pitum inpofitionem in uno eodemque arvo , antequam novus requiratur campus. ae In hisce infulis haec arundo non ultra tres annos perdurat, tum enim perit , neque etiam ultra tres continuos annos: in uno eodemque loco coli poteft ; Javani enim.maturos abfcindunt ftipites, ita ut tres quatuorve nodi ,. fupra terram emineant, quos relin- quunt, ex quibus novi iterum excrefcunt ftipites , ta- Done modo bis terve.ex uno campo arundinem hanc conligere poffunt , antequam hic mutuetur, ultima autem feges nullo modo tam pinguis eft quam prima. 4 Tom, E ! Ab- AMBOINSCH KRUYDBOEK, 183 Ik beb in deze Oofterze i j t quartieren drie z00rten aange- merkt , aan anders niet te iden; dam = br ds es onderfcbeiden; dan aan de co. e eerfte , en gemeenfle zoorte is de witt e witte n- de de lang fle leden, ruim vyf dwersvingers EE buiten doorgaans bleekgeel, of Witagtig. Deze ds de dunfte van. {chor SH Zu. orfe, beeft de meefte zap, en geeft bet De tweede is de bruine, of roode zoort korfte leden, barder fcbor{fe , gd merg , gh S de of met bruin , en wit gefireept , zoo nogtans , dat bet brui- ne altyd meeft zy. Deze geeft minder zap, maar. zoeter van fmaak dan de voorgaande , zommige willen daar ôn- der nog een byzondere zoorte uitvinden , zynde- wat duns der van Riet, en zwart-bruin , van buiten geftreept die ze daarom de zwarte noemen, en wiens middel zenue we aan de bladeren bruinagtig is. De derde zoorte is de dunfle van Riet, en Jeborffe, niet boven een duim dik, van buiten wit , met groene Jireepen , en lange leden. Deze is de zoetfle van fmaak , enlgeeft dé meefte Zuiker; werd daarom by de Favanen omtrent Zuroebaja , meeft gecultiveert tot het Zuiker teelen. t Alle drie zoorten zyn van binnen gevult met een zoet $ wateragtig , en fpongieus merg , "t avelk met lange draden, doortogen is, zoodat men bet zoete zap gemakkelyk daar af zuigen kan, als men eerft de buitenfte barde fcbelle af- Jebild: De teft van zyn gedaante is bekend, j Zyne Culture gefchied op tweederley maniere: De eer- Ste is de Favaanze, als men een groot veld omploegt , daar een mulle, bruine, en vette aarde is, vlak , en wel ter Zonne flaande , vogtig, en. warm., -Deze akkers werden met lange voorens gemaakt , gelyk by ons de welden ZYN 5 daar men den Cappers-kool plant. In deze «erbeeve vooren fleekt men te weerzyden de einden van het oude Zuiker-Riet afgefneden , of de uit/pruitzels, die bier en daar uit de leden voortkomen, met een flukje van een paar, leden daar aan vaft, dog de bladeren fnyd men over al meh af. NUNT ; eze einden dan met vier, yf , en zes by malkaar of /chuins in een kring gefteken, Pake dt, flraks in de aarde, en brengen nieuwe Botten voort , die in de ne- gende of tiende maand ryp werden, en men wagt geen- zints tot dat de bloemen voortkomen , want als dan beeft bet Riet zyn been zap verloren. De tweede manier komt meeft te pas in landen, daar men geen meenigte van Zuiker wil vergaderen , maar ’t Riet meeft tot de koft gebruiken: Dit gefcbied door inleg- gen van de oude [Lokken , geb men met de Wyngaarden doed ;. Men maakt twee lange groeven, of vooren , die paralleel loopen; in ieder legt men een oude Dok neder , en, dekt bem met een weinig aarde toe, zoo komt fcbier uit ieder knop een nieuw /pruitje, daar een nieuwe ftok uit werd,en zoo ze te digt. flaan, men tuffchen beide bier en daar. een uit, Als deze flokken bun vers - beffen, moet men:den grond neerftig, zuiveren, van alle opkomende ruigte, op dat bet Riet te vetter worde. ‚ De „Amboineezen doen 200 veel moeiten niet met baar Riet te planten, makende flegts bier en daar een kuil, omtrent, een.balve, voet diep, na datze den grond te voo- ren gezuivert „en de ruigte. gebrand hebben: Hier in [leekenze de voornoemde einden, of wit/pruitzels met vier, of zes in een kring , houden de grond Jcboon by ’t opwas- Jen, en teelen bet voor "t op naaft gemelde manier. . Zoo verflaa ik, dat in Wefl-Indiën bet Zuiker-Riet wel vyftig. jaren kan voortgeteelt werden, met. het ine leggen der flokken op den zelfflen akker, eer. men een nieuw veld beboeft te zoeken. ` ar In deze Eilanden kan bet Zuiker.Riet niet boven de drie jaren oudt werden, want als dan vergaat bet, en bet kan ook niet boven drie jaren na er op een en dezelffte plaats [aan ; Want de Favanen nyden de rype Stokken. af , latende drie, of vier leden boven dé wortel Jiaan y waar uit dan nieuwe flokken. komen , zoo konnen ze twee, of driemaal Oog {ten van een veld, eerze `t zel- ve veranderen: dog den laaften Oog ft is verre zoo veb niet dan de eer len. ^ ues 3 Aa 2 | "di M T Di e HERBARII AMBOINENSIS Liber VIILop. XXVI. De afgefneden , en van de bladeren gefuiverde bi werden tu[Jcben twee flaande fpillen van bard Geen e: Abíciffi ,.& a foliis depurati ftipites inter binas fcu- tulas ex: duro -Cuffambi ligno formatas comprimuntur, uarum una a Bubalis contorquetur, tum expreflus uccus per canalem ex Bubali corio confectum exci- pitur in amplis crateribus , ex quibus in alios infunditur; ut excoquatur. Hi crateres ab inferiore fundi parte ferrcum habent Cacabum , qui furno nexus eft; Ca- cabi autem iftius ore alte, & oblique elevantur per lapides coctos, & calcem rite elaboratam ita poliun- tur, ut totus quantus ingens videatur effe cacabus. Huic tum fuccus ifte infunditur, & fub hoc validus exftruitur ignis, qui quum diminuatur, novusiterum adfunditur fuccus , fenfim inminuendo ignem , donec fuccus hic-fit fufcus, & vifeidus. Hunc tum in pati- nas effundunt terreas; & profundas, vel in magnas terreas ollas, que depofitz funt in loco fumofo, & calido, ubi exficcatur in Saccharum, cujus fuperior pars alba eft, & in glebas compacta, que & hinc Sac- cbari placente vocantur, inferior vero pars ex fufco flave(cit, quod Saccharum Mufcovaat dicitur. Ex Saccharo albo Sinenfes Saccharum canthum conficiunt; illud nempe iterum liquefcunt in Cacabo ingente , ipfique admifcent albumina ovorum quo- rundam, riteque defpumant; ac demum aliquid pin- guedinis gallina ipfi addunt, dicentes, hoc requiri; ut Saccharum fit pellucidum. _Sinenfes in patria fua, vel locos inhabitantes ; in quibus nulli fünt Athiopes , fumunt loco pinguedinis galline liquefaétum -lardum , quod tamen ifti celant hationi, ne mercaturz fue damnum adferant. At- que hínc'JEthiopes vulgo recufant edere hocce Sac- Chafum, quin certi fint, hocconfeétum effe, & præ- paratum a populo fuo. XE : Monitus porro fit quisque; qui Jave quodvis ven- dit Saccháfum corbibus inpaétum, ut prius hos rite examinent’; fallax enim Sinenfium natio folet in fu- . periore ipforum parte bonum deponere Saccharum , fed fub hoc terram; cineres, vel ficcata folia. Ali- qaando etiam Saccharum Mufcovaat conmifcent cum nigro arboreo. Sagueri Saecharo,: vel ambos iftos fi- mul excoquunt fuccos, quod cognofcitur, D fit mu- eofüm , & humidum. > Saccharum porro Canthum excoctum effunditur in patihis, vel ollis, in quibus craticulz ex fiffa arundi- ne conifette depofite fünt, quibus Saccharum hoc. adhaeret, & cóngelatür, atque hinc fit, quod aliquan- do in fruftuiis fi my quedam ren SC - ciantur, que non funt.porcorum fete , uti quidam falfo chine | SEE EN UE e ` Ex albiffino, & optimo Saccharo fubtiliffimum , & duriffimum componitur Saccharum Canthum, Chry- ftallo fimile, quod Saccharum mafculinum vocatur. Ex viliore, & fufco Saccharo flavefeens excoquitur Saecharum Canthum , beer fragilius eft, & inelegantius , fed quod fimul pinguius, ac dulcius eft priore, atque Saccharum femininum dicitur. | “In Sina tertia potiffimum arundinis crefcit fpecies ; tenuiffimam nempe arundinem , & corticem habens; quam Tecfia vocant a forma Tec, b. e. Bambu, il lamque folummodo adhibent arundinem ad Saccharum ex ea excoquendum. , Omnesque alias craffiores arun- dines Sacchariferas vocant Camfia y vel utialii melius pronunciant Gamfia. OREN See - "Fecfia vix pollicem craffa eft, ac plerumque fla- "vefcens inftar Boeloe Swangi, adeoque mollis, & fra: gilis eft, ut exterior ejus pellicula admorderi poffit, RUN facile findens ; Hujusque fpecies eft a 3 er ux Haveicens quoque. arundo eft , paucis viridibus friis diftin&a , & uti dieitur ex "Teraits quonduih per quendam Huecum Marafoli in has delata terras, fæ- piffime autem degenerat, brevesque gerit nodos, du- rumgae corticem, inftar vulgaris albe arundinis Sac- chariferz , putoque has binas tantummodo effe varie- eri ht ay SA add Za “Nomen. Latine Artin oe iccharifera. Malaice, Ja- vanice , & Baleyice Tabu, & Tebu » a multis ipfius de dis. Amboinice ; & Bandice wu, Ternatice Uga. Sinice Camfia. Succus ejus condenfatus Latine dicitur: Saccharum ,' & Zuccbarum. Malab. Gula, feu magis proprie Saccbari, & Saccharum Camtbum Saccar, {eu Gula Batu, h. e. Saxofum Saccharum. Sinice Tung, & Saccharum Canthum Tung fung. ee P VOR afoli, ex Boerone in Amboinam delata ,. bout geperft, waar van de eene door buffels werd omge. draaid, zoo loopt den uitseper[len zap door een geute van een buffels - buid gemaakt , im byzondere Boote bakken, Hier uit werd by gegooten in andere groote bakken om te kooken ; Deze hakken bebben van onderen tot den bodem éen groote yzerepan , die gp eent oven vaft flaat, de randen van deze pannen werden boog , en fchuins opgenietzelt met gebakken fteen, en wel bearbeiden kalk, glad geplyftert, dat bet een grooten ketel gelykt. i. of Hier werd bet zap in gegooten, en eérftelyk een fork vuur daar onder geftookt , tot dat by wat vermindere , en dan al weder ander zap opgegooten, ’t vuur allens- kens verminderende , tot dat bet zap bruin, en Kleeverig werde , den zelven gietenze dan in diepe aarde febotels , of in groote aarde potten , aan een rookagtipe , en «armé plaats flaande, en laten bem zoo droogen: Het boven hier van is wit, en in klompen gebakken, dat men Kock. Zuiker noemd, bet onderfte is geel, en bruinagtig , dat men Mufcovaat noemd. Uit den witten Zuiker maken daar na dé Sineezen bet Candy-Zuiker 5 mamentlyk zy fmelten bet weder ‘in een groote pan, doen daar onder bet wit van eénige Eyers, en fchuimen ?t ter degen, ten laatften mengenze daar wat Hoender-vet onder, zeggende, dat dit nodig zy om den er klaar te krygen. De Sineexen in baar land, off op plaatzen woonende y daar geen Mooren zyn, nemen in plaats van Hoenders vet , gefmolten Spek nogtans:’t zelve voor die Natie vera beelende,. op dat baar waren getrokken werde. Hier om zyn in 't gemeen de Mooren vies, om Candy-Zuiker té eeten, of zy moeten verzekert zjn, dat bet door baar ge- loofs-genooten gemaakt zy. Voorts moet men gewaar/cbouwt zyn, die op Favaal- lerbande Zuiker in kanafters, of korven awil- koopen, de- zelve wel te vifiteeren , want de bedriegelyke Natie der Sineezen in gebruik hebben, boven op “goede Zuiker té doen, maar daar onder aarde; affe , P4 drooge bladeren. Zomtyds vermengenze de Mo/covaat.Zuiker ook met een zwarte boom- Zuiker, van Sagueers-bomen gemaakt, of kooken die beide zappen te gelyk; welke daar aan gekent werd, als ze fmeerig, en vogtig is. e Den opgekookten Candy-Zuiker werd in fchotels, of pote ten gegooten, daar een roofterwerk van gefpleeten Riet, of Bamboesjes in gelegt xy, daar aan zig dan de Zuiker bangt, en candiceert; bier van komt bet, dat men zome tyds aan de VA eenige draden vaft Ziet , *t welk veeze» pe ‚van bet Riet zyn, en geenzints V’erkens-borftels, ss Fe a e Ber A Uit het witfle, en ‘befte Zuiker komt bet fynfle, en bardfte Candy, den Chrijtal gelyk, dat men Mannetjese Zuiker noemd. Uit bet flegtere , en geele Zuiker. komt een geelagtig Candy, veel broffer, en ongeziender , vetter, en zoeter, dan de voorgaande , "t welk men wyf- kens Zuiker noemd; ~ In Sina waft meeft de derde zoorte van Zuiker -Riets te weten de dunfte van riet, en Jcbor[Je, die xy aldaar Tecfia noemen, na de gelykenijle van Tec, dat is Bam- boefen, en gebruiken "7 zelve alleen om Zuiker te kooken. Al ’t ander groffe Zuiker-Riet noemenze Camfia, of zog 't andere beter wit/preken Gamfia. f Tecfia is geen duim dik , meeft geel ¿“als Boeloe Swangi, zoo mals, en bros, dat men de buitenfte fcbel- len door byten kan, in de lengte ligt (wende 5 Een zoorte daar van is Toeboe Marafoli van Boero in Am- boina gebragt, mede geelagtig van Riet , met weinige groene ftreepen, zoo men zegt uit Ternate dooreenen Huc- cum A raf eer[t in deze lande gebragt ; maar ’tontaard zeer Hikabils, gewind korte leden , en een barde fcborfJe, elyk bet gemeene witte Zuiker-Riet, ik apte dat deze jeide maar veranderingen zyn van de bovenftaande derde zoort. qu Benin ws Naam. Het Zuiker-Riet biet in 't Latyn Arundo Saccharifera, Zn 't Maleyts, Javaans , en Balys Tu- bu, en Tebu, van de veele leden: Op. ^t Amboins , en Bandaas Tewu. ‘Op Ternataans Uga. Int Sinees Cam- fia. Het Zuiker biet in "t Latyn Saccharum , en Zuc» charum. Int Maléyts Gula, of eigentlyker Saccarl ; en den Candy. Zuiker Saccar , of Gula Batu’, dat is Steens Zuiker. In’t Sinees Tung,en den Candy-Zuiker Tunglung. Geen NJ- y? vilt Boek. XXVI Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 189 Vox Gula, fi non eft ab origine Perfica, derivari poteft ab Arabico Cobl, h. e. Succus infpiffatus. Cum voce Saccharo magnam habet convenientiam verbum Fagara, feu Tagare , quo Indoftanz incole uodvis denotant faccharum » quod ex arborum vino excoquitur , prefertim ex Lontaro , eftque incertum, uznam vox Saccharum vel Fagare apud Indos fit antiquiffima: Supra libr. 1. cap. 8. putabamus Fagare antiquiffimum effe, quum nempe mos facchari exco- uendi ex vino Lontari & Calappi effet antiquiffi- mus,ac proinde vetuftifimum verbum. Porro autem reputantes, vocem Saccharum jam. Diofcoridi & Plinio fuiffe notam, atque ex ipforum defcriptionibus con- {tet , ipforum faccharum neutiquam convenire cum fordido ifto Jagaro , quod nos vulgo nigrum voca- mus faccharum , hinc jam fentirem , Saccar antiquif- fimum & primitivum effe Indicum verbum, & Fagare vel derivatum ob dulcedinis fimilitudinem , vel diver- fam ac peculiarem effe vocem. Ars enim facchari excoquendi ex diverfis plantarum füccis apud Indos non tam antiqua eft. De Loco & Ufu aründinis Saccharifere hic non multa conmentabimur , tantummodo dicentes , arun- dinem hánc in Bengala , Siama ,& Java plurimum co- li ad faccharum ex ea conficiendum. In Baleya, Ce- lebe , & Moluccis Syrupus ex ea coquitür ‚qui proprie Gula vocatur, & in cibis adhibetur , noftre vero na- tioni loco Cerevifie infervit. In Amboina, & aliis O- rientalibus infülis, ubi aër marinus frigidior eft , ae folum fterilius, ac proinde hzc E faccharifera gracilior & debilior, non multum colitür, ac potiffi- mum cruda editur. . . vola EN | ` Goelá feu Syrupus ifte ex atüridine faccharifera co- &us in T'ernata vocatur Manis, ac potiffimum adhi- betur-ad coûficiendum potum Kilang , quum tenuis hic fyrupus ollis infundatur ; & gabata fecis cerevifiz vel alius potus ipfi additur , talique modo fponte effer- vefcat per aliquod dies; poft iftud tempus tres qua- tuorve contüfz Lanque radices ipfi infündudrab ác denuo effervefcat, tandem aliquid Cumini cum Cin- namomo in fafciculum colle£tum additur, tumque „per menfem fio conmittitur genio femi effoffus in terra, quam diu autem effervefCit; non obturanda eft olla, quin diffiliret. Potus hic fatis facile inebriat ; fed nulli- capiti adfert dolorem ; hominesque ex eo pingüefcunt , quod Timorenfes & Rottenefenfes de org fuo Goela gloriantur, quern ex Lontaro , Coli ipfis dito; pr¶nt. : - Sacchärum Mofcovaticum fuffimigiis Doepa & A- Zeg admifcetur ; aliquando etiam recens ipfius a- rundinis cortex, carbonibus enim fi hzc inponantur; dulcem de fefe fpargunt odorem. i : ~ Ceterea pretereuntes proponemus quasdam curio- fas interrogationes ; easque ex judicio noftro expli- cabimus: Primo añ faccharum noftrum veteribús fue: rit notum ; fecundo quenam fit differentia inter no- ftrum atque ipforum faccharum. Tertio: quo tem: pore facchatum noftrum ad hotitiam & ufum Occi- dentalibus mundi partibus pervenerit. — ` Quod ad primum adtinet, cum Mattbioló in eadem verfamur penitus fententia in conmentar. ad Diofcorid, libr. 3. cap. B de melle, dicimusque cum eo Saccba- rum in ifto Diofcoridis capite memoratum , quodque folum antiquis fuit notum, condenfatum fuiffe fuc- cum, feu Gummi, ex iisdem productum arundinibus facchariferis¿ ex quibus hodie faccharum conligitur & preparatut ; utt Dioftorid. verba l. c. ‘hoc clare denotant, ex arundine nempe produci. _ ` Ad fecundam interrogationem refpondemús , 4c di- cimus; veterum faccharum licet ex iisdem conligatur arundinibus, differentiam tamen effe inter ipforam & noftrum , ipforum enim faccharum erat condenfa- tus fuccus feu lacryma ; alba, & fragilis, & intra den- tes friabilis , formam habens fübtilis falis ‚unde & ip-, fis Sal Indieus dicebatür, quod per Solis vim ex fur- culis antique & pinguis arundinis, & tanquam gum: mi eirca nodos fefe figere & condenfare oportebat , Po nunquam mis Nuce avellana, ac proinde init temporibus Rome cariffimum erat; fine dubio eum ifto tempore ars facchari excoquendi Incolis nondum innotuerat ; qui contenti erant eo, quod na- tura _ Het woort Gula, indien bet van geen A, afkomft is ‚kan afgeleidt werden van bet Arabifcbe Cohl , dat is, verdikt zap. : Met bet woord Saccharum beeft grote overeenkom/t bet woord Jagara, of Jagare, waar mede de Inwoonders van den Indoftaan betekenen allerley zuyker 3 die van boom- wyn gekookt werd; inzonderbeid die van de Lontar-boom komt, en bet is onzeeker , welk van beide woorden Sac- charum of Jagare bet oudfte-zy by de Indiaanen. Boven libr. 1. cap. 8. oordeelden wy, dat Jagare bet ‘oudfte was, te weten om dat de manier van zuyker te kooken uyt den wyn van Lontar- en Calappus-boomen getapt y ouder was, dierbalven ook bet oudfie woord moefte zyn. Maar wederom inziende , dat bet woort Saccharum al by Diofcor. en Plinius zy bekend geweeft , en uit derzelver befcbryvinge blykt, dat haar Saccharum geenzints over een komt met dat vuyle Fagre, "t welk wy in't gemeen Swarte zuyker noemen, zoo zoude ik mu van gevoelen zyn, dat Saccar bet oudfte en origineele Indiaanfche woord zy, en Jagare of daar van afkomflig wegens de gelykbeid van zoetigheid , of een woord op yn zelven zy 5 Want ook de m van zuyker te zieden uit ver/cheidene zappeu van planten by de Indianen zoo gebeel oud niet en ds. . Wan de plaats en gebruyk des Zuyker-riets Zullen wy albier mede niet breeder gaan, alleenlyk zeggende, dat bet zuyker-riet in Bengale, Siam , en Fava meeft Beculti. weert. werd om zuyker daar van te maaken. Op Baby, Celebes, en in de Moluccos , werd er fyroop van gekookt, die men eigentlyk Gula noemd, om in de koft te Bio ken, doch by onze Natie om bier daar van te zetten, In Amboina en de verdere Oofterfche Eylanden, daar een koudere Zeelugt en magerder grond is , dierbalven ook dat xuyker-riet magerder en laffer is , word bet zelve weinig geplant , em meeft raauw gegeten, EA De ‘voornoemde Goela of Syroop van Suyker-riet werd in Ternaten item Manis , en meeft gebruykt tot bet maken van de drank Kilang, als men £ dunfte Syroop in potten giet, een kommetje vol moer van bier of andere dranken daar in doet , en xo eenige dagen van zelfs laat kooken. Na die tyd fmyd men drie a vier gekneusde Lanquas-wortels daar in, en laat bet weder wat kooken, ten laatflen een weinig Comyn met Caneel in een bondel= tje gebonden, latende bem zoo een maand ftaan j balf in de aarde vergräven, en zoo lange by kookt ; moet men bem niet digt toebinden , of den pob. zoude berften. ` Dezen drank maakt wel ligt dronken, dog doed bet hoofd geen pyn aan, en maken de lieden vet, gelyk de Timoreezen en Rotteneezen roemen van haar Goela, die ze van den Lontar-boom Coli by baar genaamt , maken. De Moscovaat zuyker werd ook onder de reukwerken Doepa en Aftangi gedaan , zomtyds ook deverfche fchor(Jè van ’t zuyker riet, want zy geven op koolen een zoeten reuk van baar. P De reft overftappende zullen wy nu voorftellen. eenige curieuze vragen, en die nà onze ‘oordeel beantwoorden: Ten eerfien of onze zuyker de Oude zy bekend geweeft , ten tweeden wat voor ‘oniderfcheid tuffeben baar en onze zuyker zy: ten derden wanneer ons zuyker in kenniffe en gebruyk aan, de Wefter-wereld zy gekomen. ` ` Aangaande de eerfte vrage , zoo bouden wy bet volko- mentlyk met bet gevoelen van Matthiolus in zyne Come mentaria over Diofcor. libr. 2. cap. 75. de Melle,en zeggen „dat bet Saccharum in "t zelfde Capittel van Dios fcor. vermeld, en °t welk alleen de Oude is bekend gee weeft , zy een geftolde zap of Gummi geweeft , uyt dezelfe de zuyker-rieten vgortgekomen , waar uit men bedendaags "i zuyker maakt, gelyk de woorden van Diofcor. loc. cit. Cap. d. duydelyk aanwyzen, dat bet van een. riet RONSE ee 2 3 ~ Op de tweede vrage zeggen wy ‚dat hoewel der ouden Saccharum van dezelfde rieten quam, egter een’ onders Stbeid zy tuffeben’t zelve en onze zuyker , want baar Sac» charum was een geftolde zap of traan „wit „èn breekzaans, en tuffen de tanden bryzelig, in de gedaante van tafel- zout , daafom ze bet ook Sal Indus s st welk door de krapt van de Sonne uyt de febeutjes van *t oude en deite zuyker-riet, en als een Gom rondom de knoopen zig zetten moe]le , nooit grooter dan een Hazel-noot, em dierbalven in Plinius tyden te Romen zeer duur: want buyten twyffel was im dien tyd de kunft van zuykere zieden de Inlanderen nog niet bekend , latende bun genge: gen , bet Go bun de natuur aan deze plante MA a3 190 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXVI, tura ex hac planta fponte producebat, & ipfis fubmi- niftrabat, donec artem dictam vel ex lucri cauffa vel a Sinenfibus docuerint , faltem ad hunc usque diem in java faccharum a Sinenfibus praparatur. Ad hec quidam refpondebit forte , cur hodie talis facchari lachryma ex natura producta non amplius in arun- dine faccharifera inveniatur , ad quz refpondeo, arundinem facchariferam nunc non ita fenefcere, nec tam diu fuz conmitti nature, quum fi per unum al- terumveannum ftet, lignofa fit, optimumque perdit fuccum, hoc etiam fieri potuit in arundine, que in Arabia felici & Indoftana crefcit, que multo calidio- tes funt regiones hisce aquofe Indiz infulis. Hoc autem in quibusdam hodie itidem regionibus obfervari , clare te(tatur Mattbiolus in Commentar. ubi fcribit a fide dignis teftibus ocularibus fefe audiviffe , ui infulas St. Thoma & Maderz luftraverant , ibidem accharum inveniri in ipfis arundinibus condenfatum , ex quibus exfudat inftar Gummi haud diffimile illi , quod faccharum Candi vocatur, & per artem confici- tur, Huic autem obpugnat Salmafius in tractatu de faccharo poft Solinum edito, qui in ea penitus Ver: fatur fententia , veterum faccharum nil aliud fuiffe ; quam Sackar Mambu, feu Perfarum Tabaxir , quum antiqui unanimo confenfu dicant, faccharum prove- nire ex arundine quadam. Huic autem fententiz adfentire nequeo, quum fatis notum fit, arundinem facchariferam zque arundinibus adnumerari quam Bambu: Atque infuper fupra jam dixi , facchari fti- pites , maxima ex parte ad terram inclinantes vel procumbentes , pro radicibus fuiffe habitos. Nun- quam quoque fegi vel audivi , Tabaxir infe continere notabilem dulcedinem , faltem quod in Amboina re- peri-& guftavi , nullam exhibebat dulcedinem , magis- que amylum. referebat ficcum quam faccharum, præ- terea. in veterum fcriptis comperimus , Indos. ex arun- dinis facchariferz radicibus quendam compofuifle po- tum , uti id teftatur Marcus Varro in fublequentibus verficulis:... … a wey Lars’ Indica non magna nimis arbore crefcit arundo, Hlius e lentis premitur radicibus humor , Dulcia cui nequeant fucco contendere mella. €um quibus confentit Lucani verficulus: Quique bibunt tenera dulces ab arundine fuccos. Contra nunquam quis. audivit, neque ex Bamboes, neque ex aliis arborum radicibus dulcem ac potabilem exprimi fuccum, M : Aliud infuper apud antiquos erat faccharum , obfcure defcriptum , € confufum cum priore, de quo Solinus fcribit , in paludofis Indiz locis tantas crefcere arundi- nes , ut ex uno ipfarum intermedio articulo per medium diffecto & fiffo cymbula formari poffit , cum qua Indi in magnis navigant fluminibus , ex quarum radicibus dulcis exprimitur fuccus fapore mellino. Videtur mi- hi ex hisce clare conftare , quo modo ille Saccar Maní- boc, quod in nodis feu cavis canalibus ,ac non in radi- cibus Indice Mambu feu Bambu heret, queque fo- Jummiodo crefcit in Provincia Bisnagara , de qua vide fupra libr. 6. in capitibus Arundinum ; confundat cum illo; quod.ex arundine faccharifera conligitur, puto ollectum fuiffe, tumque forte hujus arundinis ftipi- ren ppo radicibus habiti fuere, nullz enim funt note DEC quibus faccharum vel Syrupus exprimi- T, &i adduci etiam poteft , Dio/coridem fuo faccharo ean- dem tribuere qualitatem , quz .hodie in noftro obfer- vatur itidem faccharo , abdomen nempe emollire , om» nesque tollere oculorum fordes, quod & hodie infti- tuitur cum faccharo cantho in vino Gallico diffoluto. vedAdtertiam intertogatioriem nil aliud refpondere pofz dei pa quod comperiamus , o" Lo mam fuifle, qui faccharum Eleétuariis & compoficis admifcuerit , ex quibus hallucinari poflumus , iftis jam temporibus faccharum copiofius debuiffe tranflatum fuifle quam in Plinii evo , ac proinde artem (acchari excoquendi ex fucco expreflo jam innotuiffe, Sciens ad ulteriorem porro comprobationem prioris di- . voortbragte , tot datze de gemelde kunft of do pb: van winft , of door de Sineezen Ge ti bei men ziet tot beden toe op Fava, dat bet zuyker Mw meeft door de Sineezen gebandeld werd. . Hier op et en nu iemand vragen ‚waarom men bedendaags zulken x ker-traan, van de natuur voortkomende , niet meer - bet zuyker-riet vinde; daar op moet men weten , dat - nu bet zuyker-riet zoo oud niet laat worden vermi zelve een of twee Faren flaande, boutachtig werd mi zyn befte zap verlieft, ook zoo kan 't zelve gefchied ei aan °t riet,dat in bet gelukkige Arabie en Indiaan waft, xynde veel beetere Landen dan de Eylanden a Water- Indiën. ir Dat egter zulks in zommige Landen nog. gezi getuygt klaarlyk Matthiolus in esla Som, alwaar by Jchryft van geloofwaardige ooggetuygen t- boord te bebben ‚dewelke de Eylanden van St. Thomas Madera bezigtigt badden, dat aldaar nog zuyker gevons ` den werde , van zelfs aan dezuyker-rieten t’ zamen geftolt, uyt dewelke bet wyt/weet als een Gom, niet ongelyk bet geen men Suyker-Candy noemt , en door konft gemaakt wert, Hier tegen is Salmafius van een ander gevoelen dewelke in Tractatu de Saccbaro , achter Solinus gefteld, abfoluyt van gevoelen is dat der ouden Saccharum niets anders zy geweeft dan Sackar Mambu of der Perfianen Tabaxier, dewyl de oudheid eenparig getuygt , dat bet Saccharum kome van eenig riet. Doch dit gevoelen kan ik niet byvallen ,dewyl genoegzaam bekent is, dat de zuys ker-plante zoo wel onder de rieten gerekent werd als de Bamboezen, en boven beb ik alreede gezegt , dat men de zuyker-ftangen:of flokken , dewelke voor bet meefte deet bukkende of gebogen op de aarde leggen , voor wortelen beeft aangezien: Ook beb ik nooit gelezen of geboord „dat Labaxir een merkelyke zoetigheid aan zig beeft, immers aan bet geen, dat ik. in Amboina gevonden sen geproeft bebbe , was de minfte zoetigheid niet , en. bet geleek bez ter na drooge ftyfzel dan na zuyker y. daar en boven vind men in de fchriften der Ouden , dat: de. Indianen uit de wortelen van baar zwyker-riet eenige drank gemaakt. bebs ben , gelyk getuigt Marcus Varro in de volgende Veerzen: Indica non magna nimis arbore crefcit arundo, lllius e lentis premitur radicibus humor, Dulcia cui nequeant fucco contendere mella - Waar mede overeenftemt bet Versken van Lucanus: Quique bibunt tenera, dulces ab arundine fuccos, mengd heeft, waar uit men giffen kan, dat.al.in die ty- den den zuyker er “moet wit evoerd zyn dan in Plinius tyden, gefchiede , ep dierbalven de ‚kunt van "t ek uit den geperfte zap doen al bekend, moet zym gt eeft. nnne erter RE, i wi D 3 190 Hi Men LE id Zom Za Le SES ( gí GE Sciendum eft, quod & ab aliis jam monitum fuit; Saccharum candidum feu faccharum canthum, neu- tiquam nomen gerere ab. albo ipfius colore, qui La- tinis candidus dicitur, fufcum enim , rubrum, & fla- vum obcurrit faccharum canthum ; unde & Grecum vocabulum xé9e; , quod tam in hodierna Greca liu- ua, quam in aliis diverfis sapo linguis placentam 2 oram denotat , quum hoc fa angulofum, inftar politorum adamantum vel Chryftal- li, atque hinc proprie Saccharum Cantbi, vocandum eft, Tabula Septuagefina Quarta Ad Figuram Primam Veram exhibet arundinem Sacchari- feram. trigo Figura Secunda arundinem Sacchariferam Rottangam , feu Tabu Rottang denotat. P. S. Hec Tabu Rottang vix pollicem craffa eft, in fupe- fiore ejus dimidia parte multi excrefcunt furculi erecti , quibus folia infident anguftiffima, fed quoque erecta, a precedentis plante foliis diverfa, cum illis enim Caricis conveniunt; nervumquê gerunt medium craffum, funtque minimum digitum lata, ultra tres pedes longa. Supra hosce furculos folia communia locantur, tres digitos la- ta, a quatuor ad quinque pedes longa, ac fupra hec vul- garis panicula, in hac fpecie in binas tresve fpicas diftin- Cta, ` Baccbarüm vocatur. hec planta fimpliciter in H. Cuiffort: $. 26. Arundo Saccharifera in Sloan. Cat. pl. Fam. p, 31. qui innumeros fere hujus plante habet auctores, eftque Arundo Saccharina F. B. & Sam. Dale Pharmac. in 410. ?. 291. qui varias Saccharini fucci enumerat fpecies. ccharum femper fit. VIII Bock. XXVI Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. wei Men moet aveeten , gelyk ook. alreede door andere ge- waarfchouwt is, dat Saccharum Candidum of xuyker- Candy geenzints de naam beeft van de witte coleur , de- welke in "t. Latyn Candidus biet , want, men vind ook bruyne , roode, en geele Candy-zuyker , maar van bet Griek- Jebe woord xa9e5 ( Kantbos ), welk zo wel in "t hedendaags- Je Grieks „als verfcbeide andere Europifche taalen een oe of kant beduyt, dewyl dezen zuyker altyd kantig is, ge- lyk gefleepe Diamanten of Cryftallen, en Gen udi men bem eygentlyk zuyker Canthi noemen, De vier en feventig fle Plaat Vertoont in de eerfte Figuur het waare Zuyker-Riet. De tweede Figuur vertoont het Rottang Zuyker-Riet, ofté de Tabu Rottang. P. S. Den Tabu Rottang is fchaars een duym dik, aan de bovenfte helft ftaan veele uitfpruytzels overeynd ftaan- de en daar aan zeer fmalle bladeren, meede overeynd; van de voorgaande bladeren verfchillende, want zy gely- ken het Sny-gras, dog hebben een dikke middel-zenuwe, fchaars een pink breed, en boven de drie voeten lank. Boven deze uitfpruytzels ftaan de ordinaris bladeren „drie vingers breed, van vier tot vyf voeten lank, en boven dezelve de gewoonlyke Riet-pluym, aan deeze zoorte in twee of meer lobben verdeeldt. AANMERKING. Deze planf wert eenvoudig Saccharum ofte Suyker ge- naamt in de H. Cliffort. p. 26. en het Suyker-dragend Riet in de Catal. van Sloane over de Famaice gewaffen p. 31, die fchier ontelbare Schryvers over deze plant aanhaalt, en is het Suyker-riet van Fob. Baub. by Sam. Dale Pharmac. in Ato. p. 291. die verfcheide zoorten vari Suyker optelt. CAPUT VIGESIMUM S BP. TIM UM... Ova pifeium. Sajor Trubit. f Um Arundine faccharifera primo hiec planta tani- . tam habet fimilitudinem, ut pro ea haberetur, . omnes autem-ejus partes minores funt,ac qua- litas ipfius & ufus quam maxime ab illa differunt. Planta hec non ultra octo vel decem pedes alta eft; nns. ftipites fant firmi , rotundi , & in articulos di- in&i „qui quinque vel fex transverfales digitos lon- £i funt; vix pollicem craffi, externe ex viridi & luteo ‘ Variegati colore , vetüfti autem potiffimum flavefcunt. Ex articulorum nodis plurés emittit fürculos quam Arundo faccharina, uti jx multas albas brevesque fi- brillas feu barbas, que inftar radicularam undique dependent , interne faréta quoque eft fimili alba fub- ftantia ; qua Arundo faccharifera , fed ficcior , infipi- a, nec aquofa. Quum tot jam furculi ex teretibus hisce excrefcant ftipitibus, qui in longitudinem ex- crefcunt inftar lateralium. ramorum , hinc primarius ftipes fefe erigere nequit, fed ad terram inclinat , at- que ubi hanc tangit, fefe per radices ipfi infigit ,no- vurhque format ftipitem , unde & magnum obcupat hxc planta locum. Majores caules lenti funt, nec fa- cile franguntur, per quatuor & quinque pedes a ra- dice nudi, tumque laterales fefe erigunt farculi , qui per pedis fpatium iterum funt nudi, antequam folia emittant. en ^ Folia hzc alternata (unt, ex quovis.nodo unicum paulo brevius & anguftius illis arundinis facchariferz, non ita rugofa, nec adco vulnerantia, fed fubtus la- nuginofa. ad tactum „tres cum dimidio pedes longa; VIX tres digitos lata, nervo firmo & albo longitudinali donata. Circa: caules usgue in ultimum articulum vaginam formant, uti cun&tz arundinum fpecies. ` *olia vero, que circa verticem claufa funt, ad in- iM partem ventrem habent, unde cognofcitur, aliquid in ipfis abfconditum effe, quum enim fructus e GER m- rue ` XXVIL HOOFDSTUK. De Kuyt der Viffen. A mEt bet Zuyker-riet dan, beeft voor eerft deze M plante zoo groote gelykeniffe, dat men ze daar voor zoude aanzien , doch is in alle delen kleender , ook in eigenfchap en gebruyk veel daar van verfchillende. De plante is niet boven 8 of 10 voeten boog aan ftes len, dewelke zyn ftyf, rond , mede in leden verdeeld, 5 of 6 dwersvingers lank , [cbaars een duym dik , van buy» ten uit den groenen en geelen gemengd , maar de oude ftelen zyn meeft geel. ; : . Uit dé knopen aan de leden brengt bet meer fcheuten voort dan bet Zuykersriet „als mede veele witte en korte Vazelingen of baarden, die als wortelen rondom bangen. Van binnen is bet mede gevuld met diergelyke witte fub- ftantie als bet Zuyker-riet , dog droger , zonder fmaak of water. Dewyl nu zoo veel uitfpruytzels aan deze ranke fielen voortkomen, die lank werden als zyde-takken, 200 kan den. booft-fteel niet overeynd ftaan, maar bùygd zig ter aarden, en-daar by dezelve raakt, wederom inwor- telende , ende een nieuwe ftruyk formerende , weshalven dit gewas een groote plaats beflaat. De booft-fteler zyn taay om te btéeken, vier én vyf voeten af van de wortel blood „als dan beginnen de zyde-fcheuten opwaarts, die al wederom een voet lank bloot zyn , eer bare bladerén beginnen. De bladeren nu flaan verwiffeld tegens malkanderen , uit ieder lid een wat korter en fmalder dan die van Zuy- ker-riet, zoo ruuw nog fnydende niet , maar van onderen wolagtig in °t aantaflen , 93 voeten lank, fcbaars 3 vin ers. breed „ met een flyve en witte middel-zenuwe. Om r fleel maken xy tot aan ’t laaifte lid een fcbede „'ge= lyk alle riet zoorten. ER De bladeren, die omtrent de top gefloten ftaan, maken by baar onder[le een buyk , te kennen gevende , dat zy met iets bef'wangert zyn ‚want als de vrucht van binnen Typ 192 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII oa XX VI interne fit maturus , quod per experientiam & ventris crafitiem dignofci poteft, tum facile ex ftipite evel- Ji poteft uno nixu, fi nempe tria quatuorque fumma folia fimul comprehendantur; Foliis hisce apertis intérne adparet fructus longus; rotundus , & cylindraceus , que cauda eft, clavis Ly- harum fimilis, vel uti in hisce dicunt terris omnino fimilis ovis pifcium, fed non granulofa, albicans, & mollis, glutine quodam obdutta & vifcofa , quam diu tenera fit, vetufta vero fefe dividic in fumma parte in paniculas quasdam feu lobos inftar florum Pandani, hzc autem cauda nunquam fefe extra folia erigit, fed in illis marcefcit,& in paleam exficcatur ficcam, eltque quinque & fex pollices longa, pollicem crafla; & quam diu fit integra , nec divifa, ad cibum apta eft, hec enim unica pars eft, que ex hac defide- ratur planta. Sc? Radix oblique prorépit, nodofa eft, duriffima , & lenta, ac fimplex, fed tot fibrillis obducta, ut vix di- gnofi poffit. Plantatur inftar. arundinis faccharife- re per extremitates ftipitum vetuftorum abfeiffas, vel per fimplex fegmentum , quod ex nodo fuo furculum emifit,cujus folia abfcindenda funt, reliquaque pars terre conmittenda eft. Solum amat molle , arenofum; € parum humidum , quod circumaétum , & a fruticus lis reliquisque herbis depuratum eft inftar campi ; in quo arundo faccharifera plantatur , quum multi e- jus- defiderentur fructus, tali enim modo per totum annum ipfos profert; quum quz fponte crefcit, ra- ro fructus. producat, nec mifi tenues ac graciles. Nomen. Latine Ova pifcium, juxta Malaienfe Sajor Trubu, feu Sajor Telloor ican, atque hinc gel Sas jor Kuyt ob dictam fimilitudinem. Ternatice Jdo Wa- bu, quod ova pifcium quoque denotat. Locus Plurimum obcurritin Moluccis 6 Amboiña, fed potiffimum in hortis, raro fponte , funt tamen qui- dam loci, ubi antea horti fuere exftru&i, in quibus crefcit. Noftra autem natio hanc magis expetit plan- tam, quum hanc plantent in Solo rite preparato , quod & mundum fervatur, incola autem hanc tantummodo deponit in area vel angulo füb arboribus frugiferis , alisque fruticibus , fub ipforum umbra. Invenitur quoque; fed nefcio quo cafu, in Leytimora prope Hative Kitsjil fab arundine & Carice , ad ripas mas jorum fluminum. Curiofi illam quoque Batavie ex- petiverunt ex Amboina & Ternata, ita ut ibi nune quoque colatur. oo Uus. Apud noftramì nationem in majori ufu & pre- tio e(t, quam apud incolas; atque hujus tantummo- do cauda defcripta, quz cum pingui jure gallinarum vel alius Carnis coquitur , tamque deliéación prebet cibum quam Cinarz, qui proponitur in cunétis Mas gnatum menfis, contra incole , qui hon ita norunt vel intelligunt artem culinariam , vel non tam pinguem hunc cibum preparare cupiunt,non magni bunc fa- ciunt, atque re vera ingratum praebet faporem, fi Amboinenfium more füpra carbones tantum affetur, & gracili inftilletur condimento. Hunc in finem ta- les eligendi funt fructus , qui fefe in lobos nondum di- viderunt, vel faltem non diu aperti fuere, vetufti e- nim funt infipidi. Juri quoque gratum praebent fapo- tem, in quo colli fuere , compertumque eft, urinas expellere , nec ftomachum adgravare. Tabula Septuagefima Ouinta Ad Figuram Primam Ova pifcium denotat, cum ej j i d , jus fru&u A Cylindraceo, & eduli, qui ejus vertici ac pa in- ponitur. Figura Secunda’ Lachrymam Jobi Indicam exhibet gitudinem per medium diffe&tam. i POE OBSERVATIO. Genus, quod Lachryma Fobi vocatur, a Linneo, Coix dicitur ; Eftque hiec planta C orx feminibus ovatis 77. Cliff. jn: 437. & Lachryma Jobi Tiet Zeyl. p. 137. ubi vide te- CAPUT is, bet welk men uit de ervarentbeid en dikte des buyks ` kennen moet , zoo kan men ze ligtelyk met eenen ruk van den Dat aftrekken als men ze zamen met de 3 of 4 woorfte bladeren vat. De bladeren nu geopénd zynde , vind men van binnen een lange ronde Cylinder-formige vrucht of [leert „de kols ven van de Lifcb-dodden gelyk, of zoo zy bier te Lande zeggen, !’eenemaal als een Vifch-kuyt, dog niet korlig ; witachtig , en zagt ; aan malkander klevende , 200 lang by jong is, maar oud geworden, verdeeld by zig aan ’t bg. wenfte eynd in zommige pluymen of lobben »€elyk de bloes men van Pandang „dog dezen fleert komt nooit buiten zy- ne bladeren voor den dag, maar befterft daar in,en werd tot droog kaf. Hy is y 46 duymen lank, éen duym dik en zoo lang by geheel is, en niet in lobben verdeeld, is zé bequaam tot de koft; want dit is bet eenig fte , bet geen men van deze plante zoekt. _ ` De wortel is dwers kruypende , geknoopt , zeef bard en taay, enkeld, doch met zoo veele Vazelingen bebangen , dat men ze qualyk bekennen kan, Men plant bet gelyk bet Zuyker-riet, met de eynden van de oude ftokken af- gefneden of met een ieder Jtuk deszelfs, dat uit zyn knoop een fcheut gegeven beeft , waar van men de bladeren ah Jayden moet „en de reft in de aarde fleken, Het vereyfebt een mulle „zandige, en Wat vogtige grond , die omgebakt en van zyn ruygte gezuyverd wil zyn ,gelyk een Zuyker- veld, als men veele vruchten daar van bebben wil , want dus kan men °t gebeele Jaar door vruchten daar van heb. ben, daar anders "t geene in ’t wild waft nu en dan Jwanger werd, dunne en magere vruchten voortbrengende. Naam. Jn 't Latyn Ova pifcium , na bet Maleyts Sajor Trubu, of Sajor Telloor ican, en daar van in * Nederduytfch Sajor Kuyt, na de voornoemde df » Ternataanfcb ldo Wahu, bet welk mede Vis-kuyd be. duydt. > : NI Baan: Men vind bet meeft in de Moluccos en Amboi- na, wel meeft in de boven, en weinig in * wild , zyndé epter plaatzen , daar tuinen geweeft zjn. Onze Natie maken daar meer werks afs plantende ben im een welbe- arbeid Land, en bouden de grond fcboon ; maar den Inlander plant bet flegts in een boekje onder zyne vrucht bomen, en andere ruygte , daar bet fchaduwachtig is. Men vind bet ook , ik weet niet door wat geval „op Ley- timor by Hative Kitsjil onder "t riet én fnygras ; aan de kanten van een groote rivier. De Liefbebbers op Bata- via bebben "t ook uit Amboina en Ternaten geey/cht ; 200 dat ’t aldaar nu ook gebavend werd; Gebruyk. By onze Natie is bet in meerder gebrüyk én agting dan by de Inlanders , en daar van alleen de voornoemde fteerten of kuyten, die men met een vette fop van boenders of ander vleefch kookt , en als dan zoo een lekkere Kë geven als de Artizokken , geadmitteerd op alle roote Heren tafelen; daar en tegen de Inlanders die de onft van kooken zoo niet. oefenen , of zoo wel niet vetten kunnen, maken daar weinig werks af, gelyk bet ook in der daad een flegten fmaak beeft, als men bet op zyn Am- boinfch flegts op kolen braad , en in een magere fouct doopt. Men moet bier toe verkiezen zodanige vruchten die bun nog niet geopend hebben in lobben , of immers niet lange zoo ei; zyn , want de oudere zyn fmakeloos. Zy geven de foppe ook een aangenaame finaak daar in xy gekookt zjn, en men bevind dat xy den Uryn dryvens en de mage gantfcb niet be/waren. De vyf en feventig ‘fie Plaat Vertoont in de eerffe Figuur de Kuyt der Vijfeben „met des- . zelfs Cylindrifche en eetbare vrugt A, welke op deszelfs top in ’t midden ftaat. ` ` , De tweede Figuur weit aan de Indifche Jobs traanen , Om . deszelfs lengte midden door gefneden. AANMERKING. Dit geflagt, het welk Lachryma Fobi genaamt wert, is de Coix van Linneus: En deze plant wert de Cotx met punti ge zaaden genaamt van Linneus in de H. Clifort p.437. © Lachryma Jobi inde Tiet Zeyl.p. 137. alwaar hetoverigeziete XXVII. Ñ ANN N IN M X ANY VII Bach. XXVIII Hoof)?! “AMBOINSCH KRUYDBOEK, 193 CAPUT VIGESIMUM OCTAVUM. Lachryma Jobi Indica.” Salee, Alte magnam habet fimilitudinem cum planta, que in Italia Lacrymi Fobi vocatur, hoc autem discri- mine, quod Italicum & Turcicum granum nimis durum videatur, quam ut edi poflit, Indicum vero édule eft. t Planta hec fex pedes alta excrefcit , cujus fpica minimum digitum circiter craffa eft, firma, in amplos articulos diftinéta, [pithamam vel pedem longos , quo- rum nodi maxime protuberant : Superius fefe dividit in tenues quosdam laterales ramos, folia minora ge- rentes illis ftipitis , atque ex folii ala alius iterum excréfcit cauliculus, qui denuo in binos tresve alios difpefcitur, cuivis autem peculiare infidet granulum, Pifi magnitudinem habens, ab uno latere planum in- ftar Piftacie , fuperius acuminatum , externe pallide virens feu albicdns, & glabfüm. Superius ex quovis granulo longus dependet atundinaceus florifer cauli- culus , digiti articulum longus, ex viridibus & palli- de luteis feu flavefcentibus fquamulis compofitis , qui diu ex granulo dependet, donec fere penitus fit ma- turum , atque ex ala fubfequentis folii fimilis excre- fcit petiolus feu fpica, atque hi cauliculi in alios ite» rum «minores ac foliola fubdivifi funt, ac fic por- ro usque ad totius fpica? extremum , quz pedem cir- citer longa eft, ample exterfa, brevibusque arundi- naceis foliis ornata. Petioli, quibus granula infident, lerumque-incurvi fant, & deorfum inflexi, talesque pice bine tresve ex unica progerminant radice. ` *Stipitis: folia, quorum unicum ex quovis excrefcit geniculo, & per vaginam ipfi jungitur, cum illis a- rundinis faccharifere conveniunt, fed breviora funt, & anguftiora, binas fpithamas longa, binos lata digi- tos, coftâ alba media longitudinali donata , que in longum excurrit -apicem , funtque ad internam: par- tem parum rugofa. e Radix fefe fupra terram in varias dividit firmas fi- brillas, que per arcus fcfe terre infigunt , ac ftipitum tangúam fulcra: furit ; unde & plante ftabilitas de- er, He fibrille, antequam terram tangunt, ad mmam ipfarum partem mucofz funt & humide. „Exterior ftipitis cortex albus eft & firmus , intet- na pars fungofa:eft inftar. arundinis faccharifere , fed ficcior, granulaque glabra & firma glumâ funt invo- luta; fub: qua altera. tenuisque. latet lamella. Medul- la interna alba eft, ac fatis dulcis; immo ex quorun- dam opinione dulcior Oryza. Quum primarii plan- te caules abfcindantur , altera conquiri poteft feges , ad latera enim radicis tum novi excrefcunt: ftipites , plures numero quam añtea, qui fructus iterum ferünt, granula vero hzc non tam plena funt quam prioris fru- ps In inferioribus articulorum nodis vulgo excrefcunt n eves, crafle, & firme barbe, radices referentes, . Be ug fefe terre etiam inplantant , quum ftipes decidat : anula hujus plante non funt perforata ¿uti Bota- nici de fua fcribunt planta ,.ac proinde amentis adli- feri nequeunt, hoc autem peragitur granulis filve= ris fpeciei hic crefcentis „que Malaice Salee Oetan, & Amboinice Aybobitt vocatur , cibo inutilis, feu ine- dulis, de-qua infra... =- -Salee in hisce Orientalibus infulis non fponte cre- Ícit; fed feritur ad oras camporum Oryzz menfibus pluviofis, fimul cum Oryza, ut feges fimul ficcis Den poffit menfibus , alioquin enim facile putrefcit , femen- qué inmaturum ac fterile eft. In fecunda fpecie fpice fubtus rotundz funt, vix pennam craffe , nihilomi- mus firm , ac fuperne minimum digitum craffz, tumque genicula feu articuli breviores funt, quidam ad diftantiam latitudinis palma, quidam femi pedis. „Nomen. Latine nobis dicitur Lacbryma Fobi Indica, ob maenam cum: Italica. fimilitudinem, Malaice & Amboinice Salee. Javanice Fale. pee Locus, In Java & Celebe plantatur ad oras campo- rum O ze, uti & in.Boerone..Incola vero infu- larum Uliafferenfium in hortis fuis eam plantant in- ter alia olera, i: SA Tom. P. Uus. XXVII. HOOFDSTUK: De Indifche Jobs - traanen. Sina heeft groote gelykeniffe met bet geene men in Italien Lacrymi Jobi, dat Ze Fobs-traanen noemd, dog met dat onder/cheid, dat bet Italiaan/cbeen Turxe te bard fchynd van kooren te zyn om te eeten, maar bet Indifcbe'is een eetbaar kooren. - Deplante waft zes voeten boog , met een balm „omtrent een pink dik, ftyf , in wyde leden verdeeld , van: een Span of een voet lank, waar van de knien merkelyk uyt- buylen: Boven, verdeeld by zig in eenige dunne zyde-tak- ken, die kleendere bladeren hebben dan den ftam, en uit den {choot van, "6 blad fcbiet, weder een ander dun fteel- tje, dat bem al “weder in andéte twee of drie verdeeld, en op ieder Daat een byzonderskorl „zoo groot als een Er- wet, aan de eene zyde wat plat als cen~Piftacie, en na vooren toege/pift , van buyten ligt-groen of «vitagtig en glad, Vooren adn ieder korl bangt een lank rietagtig bloei- zel, een lid van een vinger lank, van groene en ligt- geele [cbubbetjes gemaakt , die lange aan de korl blyven bangen, tot dat bet bykans volkomen typ is 3 en uit den Jeboot van *t naafivolzende blad komt yr ‚Steel. of aire, welke ftelen al. wederom in kleene blaadjes-en ane dere fleeltjes verdeeld zyn, en zoo voort tot bet einde van de gebéele aire, die omtrent een oet: is, wyd uit malkander gefpreyd , en met korte rietagtige bladeren be-: zet, De fleeltjes , daar de korls op ftaan, syn gemeenelyk krom , en neerwaarts gebogen, en diergelyke Balme a men twee en drie uit eene wortel, PAR ADIT De bladeren aan den flam , waar van elk aan een knietje flaat, en met een fcheede tegens den balm legt, gelyken bet Zuykereriet „doch zyn korter en fmaller , twee Jpannen, lank, en twee vingers breed , met een witte mids del-ribbe, en een lange fpits toelopende , aan de binnenfte zyde wat ruyg in ’taantaften, < ER = De wortel. verdeeld haar boven de aarde in verfehei Jiyve Vazelingen , die bun met bogen in de aarde vaft. maken; en de ftam als pilaren-onderftutten, van dewelke dan de ftyvigheid van "t gewas bangt. Deze Wazelin= head ze de aarde raken „zyn fmerig en vogtig aan bare hoofden. : De buytenfte /chor{fe van den [lam is wit en Daf, bet binnenfte is voos, als bet. Zuyker-riet , dog drooger , de korls bebben een gladde ftyve bolfter buyten om -daar on- der nog een andet dunner fcbiifer leyd. Het binnenfte merg is. wit, en redelyk zoet, ja na zommiger gevoelen zoe- ter dan ryfb. Als men de principale Beien affnyd, zoa kan ment nog eens oog ften; want ter zyden uit den wor- tel andere Delen opfcbieten , meerder in getal dan te voos ren, die ai weder vrugten dragen, dog de korls worden zuo volmietz als die weiter ër dragt. Aan de onderfte knien van de leden ziet men in ’t gemeen korte „dikke, en e baarden , als wortelen, die bun ook in de aarde begten , als de balm omvald. Deze korrels zjn niet gegaat; gelyk de Herbariften van 't bare fchryven , en konnen dierbalven geenzints aan fnoeren geregen werden , maar zulks doet men met de korls van een wild geflagt , albier va[fende ‚in ’t Maleyts Salee Oetan „en in ^t Amboinfch Ayhohitt genaamt; tot de fpyze onbequaam , waar van bier na: : . Saled*avaft in deze Oofterfcbe Eylanden niet in’t wild, maar werd gexaayd aan de kanten van de ryft-velden, em dat in de-regen-maandên , i'&amen met de ryft „op datden oog ft in de drooge maanden «alt , want. anders verrot. bet ligt, en ^t zaat werd ydel. Aan de p zyn de balmen van onderen rond , qualyk een febaft dik, niet te min Daf, en boven zyn ze wel een pink dik. De le- den ftaan ook P by malkander „zommige Go de diftan- tie van een band breed, zommige van een halve: toet.“ Naam. Wy noemen "t in bet Latyn Lachryma fobi Indica ¿ na de groote pue met bet Italiaanjche. Maleyts en Amboinfch SaleesFavaanfch Jale: - Plaats. Op Java en Celebes plant men. ’t aan de kanè ten van de Ryft-veldenszoo mede op Boero. Maar de In- woonders van de Oeliaffer{cbe Eilanden planten bet in bare tuinen onder andere moes-krüyden. Bb Gebruyk. 194 HERBARITA Ufus. Licet hoc frumentum tam difficulter decor- ticetur, ob dulcedinem tamen in cibis multum adhi- betur dein Prices contundendum inftar Oryze, tum bine ipfius desquamantur glumz, fupermanet tamen que- dam inferioris pellicula pars. Excoquitur dein cum Calappi lympha in’ pultem , inftar Oryze, licet ipfius granula non diffolvantur , fed indurefcunt, magisque ex obleftamento quam ad fanitatem eduntur. - Am- boinenfes iftorum locorum magni illa faciunt , quum dulcia (int, ac bene nutriant „ab Occidentalibus vero populis fpernuntur. T Baubinus libr. 18. cap.-36. refert Salee five: La- chrymam, Fobi inter Lithosperma, que Incolae noftre Salee Utan adpellant. AA er noctem vero in aqua macerandum eft,ac /pyze ge MBOINENSIS Liber VIII cap. XXIX, Gebruyk. Hoewel dit kooren zoo qualyk te fchillen is, zoo word bet nogtans. wegens zyne zoeibeid veel in de gebruykt , men moet bet een nagt in water awe en daar na zoetjes fiampen , gelyk de ryfb, zoo gaan de twee bolfters af, egter blyft nog wat van "tonder[ie buya deken daar aan zitten: Men kookt. bet met Calappus-melk tot bry, als de rot, boewel de korls niet fmelten willen, maar blyven barder , en worden meer om pleizier dan ges zontbeids wille gegeten. De Amboinezen. van. voornoemde plaats, maken daar veel werks van, om dat bet zoet is, en. wel voed ; maar by de Wefterfche Natie is bet veragt, J. Bauhinus lib, 1g. cap. 46. brengt de Salee ofte de Lachryma. Jobi tot de Lithosperma , welke onze Inwoons ders Salee Utan noemen. CAPUT VIGESIMUM NONU M. Sorgum: Battari. Uod Europæis Botanicis Sorgum vocatur eft vel Q idemsvelipfi faltem fimillimum illud, quod in his- e cé regionibus Battari dicitur. Planta hec non multum differé a precedenti La- ma Fobi» Utraque enim folia gerunt illis arundi- nis facchariferz fimilia, ac fimplicem , firmamque, ac rectam: habent fpicam ex multis inflexis radicibus pro- venientem , Battari autem {tipes feu culmusaltior eft, decem nempe & undecim pedes altus; ac pollicem craffus ejusque articuli breviores funt illis Salze, fpi- {pan thardam nempe longi & minus, quivis vero nodus es gerit folium , multo majus quam in alee ,tres eum dimidio pedes nempe longum, tres & atuor digitos latum, glabrum , ab utraque parte circa coftam mediam parum finuofum & concayum , ac paliide fufcum, que maculis notata eft, que & id foliis quoque conípiciuntur , fimilique modo fu- fece. quaedam macula in nodis adparent. E quod articuli longius di(tent, nec aliquid Medulla hujus plant& fungofa eft & aquofa „uti in arundine fäccharifera , paucag "neger füfca & nigra detégitur fpecie , que tam dulcis eft quam in arundine Saccharina , faceharum vero nullum ex: Së er ; fed, coe ionis ae cruda C planta videtur Plinius libr. 58... vog: a , ubi Milium Indicum defcribit , cs ata \eronis tempore in Icaliam effet introduétim, ingens nigrumque gerens femen, cujus culmus feptem pedes altus erat, quod de vulgari Milio intelligi haud poteft. ¿E Alba XXIX. HOOFDSTUK. * Het ‘Sorg-zaad. Et geene by de Europifebe Herbariften Sorgüm of Sorg-zaad genoemd werd , is of bet zelve of immers zeer gelijk, "t geene men in deze Landen Battari noemd. De plante verfchild niet veel van de bovenftaande La- chryma Jobi , want beyde bebbenze bladeren bet Zuyker- riet gelykende, met eenen regten fiyven balm op veele-ge- bogene wortelen fiaande ‚maar de Battari heeft een bast Steel, namentlyk 10 a 11 voeten boog „en een duym dik, de leden zjn ook korter dan aan Salee , namentlyk een lank en minder ; ieder knie heeft mede een byzonder blad , veel grooter dan aan Salee, te weten 3i voeten lank, 3 en 4 vingers breed, glad, te weerzyden aan de middelfte ribbe een weinig bol, en wat licht-bruyn s dog meeft met fpikkels bezet , dewelke men ook op de bladeren ziet 5 desgelyks vind men nog eenige bruinte aan de knien. Deaair is een voet lank ‚in veele kroontjes verdeeld, 4 vingers boven malkander ftaande, ieder kroon beeft 5 of 6 fielen, dwers wyt den booft-flengel ftaande, em ieder Jtceltje brengt voort veele in een gedrongene korls , 200 groot als bennip-zaad , van driederley coleur na de zoorten van "t gewas, namentlyk [wart ‚bruyn, en «vit, De aait gelykt een groote riet-pluym 5 dewelke Plinius Phobas noemd , regt overeynd fiaande, zoo lange als het zaad one is ‚maar nederbellende ‚als bet ryp is , en de aair tops waar werd. Het witte geflagt bier van gelykt bet voorige in alles s bebalven dat de leden verder van malkander ftaan, en men ziet geen bruynte , nog aan ftelen, nog aan bladeren. - Dit zaad is zoo hoekig niet als bennip-zaad , anderzints ook wat /pits, bard, en glad, van bruynte glimmende, moeijelyk uyt zyn bolfter tekrygen, daarom men `t te voos Fo "y weinig over ^t vuur rooften moet, eer men "i . De bogens van de wortelen aan dit gewas zyn boos ger ‚meerder , en digter dan aan Salee, om dat deze balm ook meer ftyvigbeid van noden heeft , en men zoude niet onbillyk giffen, dat dit gewas zjn naam van Sorge be- komen badde, om dat bet zyn wortelen zoo wel bezorgd » eer bet in de boogte (biet, ` ` n Het merg is voos en aber stig , gel ys aan bet Zeie riet, en weinig zoet aam ada ei arte geflacht, ee aant em is bet alzo zoet als aan "t. Zuyker-riets nochtans werd er geen zu gemaakt maar flegts tot pleyzier alió lin A e ET Van dit gewas febynd Plinius te fpreken lib: 18. cap. 7. alwaar by een Milium Indicum befcbryft , bet eerft in Neroos tyden in Italien zoude gebragt zyn groot en fwart van zaad, met een fleel van 7 voeten boog , bet welk van -het gemeene. Milinm niet kan verftaan weri den. Vil Back, XXIX Hà. ` ` AMBOINSCH KRUYDBOEK. ro Alba bujus fpecies a Bellonio videtur fuiffe obfer- vata in Afia minore in regione Silicie , dicit enim libr. 2; obferv. 100: hoc: rufticos in Silicia multum férere, ut ex ejus ftipitibus pollicem craffis lignum pro foco conligatur, vocatautem illud Hareoman , di- citque quam fimillimum effe Sorgo in Italia noto , ex- cepto quod Sorgum fufcum, & Hareoman album ge- rat femen. Clufius adnotat in iftud caput, nihil aliud effe, quam Arabum Dora Rhafi, A Serapioni nota. : "Ubique fere in India colitur, praefertim nigra, ac fufca fpecies; que vulgatiffima eft, & tantummodo nota in Bengala, & Maccaffara, uti & in hisce infulis. Non vero feritur inter Oryzam, ubi folum eft aquo- fam, Battari enim ficcam amattérram , unde & Mac- caffarenfes Battari, & Salee circa ipforum Oebis hors tos ferunt, qui in altis ac ficcis exftructi func locis; incola autem Bangay, & Bouronis, qui Oryzam in ficcis ferunt campis, Battari plantant undique circa ipforum oras, non ita ad cibum, quam ad aves pa- Fenda > que hisce campis magnum alioquin adferunt damnum, unde & hanc plantam Oryze matrem vo- cant. * Semen, quod in hisce crefcit infulis, viliorem ha- bet faporem illo, quod in Bengala , & India veteri roducitur, unde & a plebejis tantummodo , ac præ- fertim a Bengalenfibus feritur. Si primarius abfcinda- tur culmus, ad latera alii minores excrefcunt, qui tempore fpicas quoque proferunt inftar Sales, ` Namen, Latine hzc planta juxta Italicum vocatur Sorgum , ac quibusdam Melica dicitur. Portugallis Melium Saburrum. In Longobarda- Melega, & Mele- gua. Florentie Saggina. Malaice Battari. Maccaflari- ce Batar. Javanice Djagomutri. ` Dës. Apud Amboinenfes in pauco eft ufu, nemo enim ad cibum hoc femen adhibet nifi Bengalenfes, priusque debet effe toftum , contufum , & maceratum, antequam coquatur cum Calappi lympha in pultem: Eftque re vera, uti Plinius dicit, omnium ferciliffi- mum frumentum, maximam enim gerit fpicam, gra- nis refertiffimam. : © Hec planta multum feritur in Amboina , atque in pultem, & Buburs coquitur, in Turcia, vero & Grzcia feritur ad Gallinas, & Columbas pafcendas, albaque fpecies pani infervit, licet fit quam maxime fragilis, ac mollis. tthiolus libr. 2. tap. ot. comment. in Diofcor. & Baubinus lib. 18. cap. 46. contra ftrumas tale prefcri- bunt temedium: Sumuntur hujusce Milii internodia decem, extrahiturque inde univerfa medulla , huic fpongia nova integra rubensque additur, quz in igne mul comburuntur, deinde in pulverem teruntur, addi- tis Piperis nigri granis duodecim: Pulveri admifcetur triticez farine uncia, & poftea exceptis omnibus o» vo recenti, inde placentula conficitur, & fub ferven- tibus cineribus coquitur, demum in fex partes divi- ditur, & luna decrefcente pars una alternis diebus ves- peri ftrumofo dormitum ituro propinatur, nullo ad- dito potu , fitque ita, donec zger fenas illas devo- raverit particulas: Deinde altera & tertia luna idem repetitur; Hoc medicamento plures curati fuerunt, ` Flores, qui e rubris Milii Indici paniculis excuti-- .untür, drachma pondere ex rubro vino haufti, ru- bra foeminarum profluvia fiftunt, quem admodum ex albis paniculis exempti , albos quoque uteri fluores co- hibent. Dantur pari juvamento etiam dyfentericis , & ceteris alvi fluxionibus affe&is, idem przítat gra- norum putamen ovi vitello probe decocto exceptum; & a jejunis ilico devoratum. »: (5t Tabula Septuagefima Quinta Ad Figuram Primam Sorgum exhibet, Battariincolis diëtum. Tom, Y, CAPUT De witte zoorte van dit gewas febynd i gezien te zyn in kleen Afen in G Dën DS? : want by zegt lib: 2. obfervat. 100, dat dit de’ Boeren van Silicien deel zaayen, om van zjn duimdikke ftelen brandhout te maken, by noemd het Hareoman, en zegt EN - gene 2) bet Sorgum in kalien bekend , $e rgum bruin, en bet i zaad beeft, Clufius annoteerd op bet SP rise r, pU bet anders niet en is, dan bet Dora der Arabier s | mi = en Serapio bekend. 3 ` Het word overal in Indiën gebavend , inzo i warte , en bruine, 't welk y Pe Arens pel bekend in Bengala, erop Maccaffar , gelyk mede in deze Eylanden. Men zaaid bet niet onder de Ryft , daar de- zelve in wateragtige gronden ftaat, «want Battari wil een drooge grond bebben, daatom de Maccaffaren bet Bat- tari, en Salee. rondom bare Oebis-tuinen zaayen, de» welke op hooge , en drooge plaatzen leggen, maar die van Bangay, en Bouro, dewelke bare Ryft op drooge velden zaayen, planten bet Battari rondom aan de kanten. niet zoo zeer om de koft wille , als om de vogels te fpyzigen die anderzints de Ryft velden groote fchade doen daarom zy = ege E Vera van de [s noemen. ` ` Dat in deze Eylanden vald y is flegter in Bengala, en Oud-Indien , Ps Ge ine ga Jegte lieden, inzonderbeid van Bengalers gezaaid word. b Sa sen Ar fee affnyd , zoo fcbieten ook ter zy: den andi P, die met "er tyd ook aairen dragen, gelyk Naam. In ’t Latyn noemd men dit gewas M liaan/che Sorgum, zommige ook Melia. B ig gezen Meliam Saburrum. Jn Lombardyen elega, en Melegua. Jn Florence Saggina. Op Males Battari. Op Maccaffaars Bacar, Op Fava Djagomutri. SE Gebruyk. By de Amboinezen beeft bet kleen gebruik want bet fcbier niemant kookt ter Jpyze, als de Benga- lers, bet moet gerooft , geflampt „en geweekt zyn, eer men *t kookt met Calappus-melk tot bry: Het is in der daad, gelyk Plinius zegt , bet allervruchtbaarfte koorn want bet een zeer groote aaire beeft , die vol korls fleekte Dit gewas word veel gezaaid i ot here en by gehn, Mic Be ND nd word bet gezaaid om Hoendérs , en Duiven te voe. den, en bet witte diend aldaar om brood alee wer CR o ref gh en brokkelig is. ; y - Matthiolus lib. 2. cap. 91. comment. in Diofc. J. Bauh. lib. 18. cap. 46. geven aan de bant een abe tegens de kliergexweilen: Men neemt tien leden van dit Milium, en daar uit werd bet ganfche mer genomen waar by een nieuwe gebeele roode fponze gedaan werd, welke te zamen in °t vuur verbrand werden , dáarna wryven ze deze poeder, daar by doende twaalf korrels zwarte Peper: Dan mengt men by deze poeder eem onte tarwemeel , en doet bet gezamentlyk onder een verfeb By, waar van een koek gemaakt werd, dewelke op g beyende koolen gebakken werd, daarna verdeelt bet in zes deelèn, en. met een afgaande Maan laa®een deel daar van des ae vonds „eer dat den Patient na bed gaat, némen , zonder eg? nige drank daar op te nuttigen , en laát dit zoo lang gefcbie- den, tot dat al de zes deelen geconfumeert zyn: Daarna laat dit tot twee, en drie ryzen dus berbaald werden: Door dit medicament zyn ver/cheide genezen. " De bloemen, die uit de roode aair van bet Indifcbe Milium vergaart werden ; tot eem draébma im roode wyn ingenomen , floppen de ftonden der Prouawen , gelyk die uit de witte zoort genomen werden, de witte vloed der Vrouwen doen opbouden. Met gelyke bulp werden ze mede in de Roodeloop, en andere loopen gebruikt, bet “zelve effect doet de bolfter van bet zaad met een dooir van een Ey ter dege doorgekookt, en des ogt ont ingenomen. s pe mp ei De vyf en feventighe Plaat Vertoont in de Eerfte Figuur het Sorgs-zaar , Bazrart van de ere genaamt, ud De Tweede Figuur wyft aan het Sedifebe Panick, in het Hooftfluk befchreven. Alwaar i. A een Déeg ge dl na monftreuze zaad-tros verbeeldt, welke de derde zoof- te van Panikis met de anderein het 23. Capíttel mede bee fchreven. E EET, : LP Bb2 ‚X, 196 HERBARILAMBOINENSIS * Lilo VIN. cap. XKR, CAPUT TRIGESIMUM. Oryza: Bras” 3 | y Icct Oryza in Europeorum Herbariis fepius de- L fcripta fit, de nobili tamen hoc frumento , quod 1.» per.totam Orientalem plagam vulgare. eft pabu- lum, quadam conmentari oportet , que in iftis libris non ita mota vel obvia funt, prefertim quoad cjus plantationem ac fationem , quod. aliquid peregri- num-elt;-quum hec planta culturam fuam ac propa- gationem. debeat fluviorum inundationi , & .cenofis locis, per-quos alie perduntur plante. ` _Oryzæ autém formam tanquam fatis notam bon ads tingimus , gue nempe fimilis eít vulgari noftro Hor- deo, folia.gerens tenuia, pallida, fen Er viridi fla- velcentia, que fibi invicem adfricara fonitum edunt, ter ex ariftis compofita eft; properamus itas ad ejus plantationem: Primo dividimus Oryzam E ‘binas primarias fpecies, primo vulgarem , & fe- eundo glutinofam , de, qua in fubfequenti capite, -O+ iyza vulgaris duplici plantatur modo ; five iu aquofis campis , five in ficcis locis. EN «Modus autem. Oryzam plantandisin campis aquofis yulga a & ufitatiffimus eft in plurimis Indie locis; isque.in Javam , Baleyam , & Celebem, Nor autem fit intalibus aquofis arvis, que per fuminum inundatios nem vel inbres fubmerguntur, ac coeno obtegüntur, ge prius iterum exficcanda funt, antequam aliguid plantetür, quo modo campi in JEgypto- per Nilum gparantur , ifta autem arya continuo aqua fubmer- LA y «quam diu: Oryza crefcat, que :culinis fuis odo fuper aquam eminet , ita ut levibus-navigiis ncn poffint. A maria.tempora, que obfervanda funt in Oryze plan- tatione... Lit itaque e ficcum anni tempus, feu inque aftivi mentes , qui a Jave parte Orientali que ad Bouronem numerentur a Majo-usque ad fi- EE quum Eurus flat, &:coelum fit fes $ P Contr ande ficcos exhibet. menfes. In Java, &. Celebe nz ene! >] hi campi in quibusdam locisaranturs ara tri autem vomer.non ex ferro-fed ex duro quodam jio. confe&us.eít „ qui autem aratro verti nequeunt, novellandi funt „ qui dein a multis hominibus calcani- O-planisredduntur , & ingentibus raftris Zizania cum 'adieibus exítirpantur, conliguntur, & abjiciuntur. „Car n inundatio velab inbribus fit. fponte, vel per ho; ¡dabores,. quum prope proximos fluvios aggerem exttruant ,.& tranfundantem aquam per fos» fas factas ad campos deducant, in quorum areis vel Mead leves pee Ped peen ulterius profluere , inquibus tam diu& tam alte at, quam diu id Zei EE > qui Do pote eam iterum emittere norit. = >- bee primis pluviofis menfibus Orga elüma fuacon- tenta, feu ei? feritur in elevatis:quibusdam locis qui Tris pray ráci dunt in-hüne finem, Pady vero EE nee emittat, tumqué in pt ümittitur manda eft, bacon owes In preparato projici- Tur folo, ac ho Co gel | E P 2 EXX wem rd i nee £ Q ü XXX. HOOFDSTUK co n De Fols Plant. s [ 3 Ocwel den Halt in de Europi/che Kruideboeken gt: H noegzaam befchreven is, zoo moeten wy nogtans van dat. vermaarde ‚graan , ^t welk door gebeel Ooften een gemeen voedzel is, albier nog wat melden, dat in dezelwe boeken min bekend is, inzonderbeid aangaande bet zaayen, en planten van deu Ryft, 't welk wat vreemd is, vermits deze plante, haar wasdom beeft in "t over. vioeyen van de Rivieren , ewflikkige plaatzen ; waar door andere planten bederven. E : _ De gedaante dan van de Ryft-plante , Bellen dy vaft als penoegzaam bekend , namentlyk onze gemeene Gerften gelyk, met dunne licht y of geel-groene bladeren, die tegens malkanderen gewreven rammelen , en met een ges baarde aaire: dies voortftappende tot de plantinge, vers delen -wy voor eerft den Roft in twee booft-zoorten, de gerfve gemeene, de tweede frneerige 5 waar van in "t vola gende Capittel. De gemeene Ryft werd op tweederley manier geplant , of im. bewaterde velden, of op drooge plaatsen: % De manier in bewaterde velden te planten, is.de gé- meenfte , en gebruikelykfte in de meefte landen van Indien tot Fava, Baly, en Celebes inkluis toc... Het gefchied niet op zodanige bewaterde: welden , die doo? overuloeyen van Rivieren, of fierken regen onderlopen, met. flik be- dekt werden , en cerft weder droog moeten loopen ; eer men iets plant y de er door den Nyl bereid werden, maar deze velden moeten eduurig Zë water fiaan, 200 lang den Roft groeid , die met zyn top- pen even boven’t water uitkykt , zoo dat men met praauwen daar door varen kan. Ee REN Tot nader verftand diend men de Moeflounen te dee ten, dat ás, de twee Hooft-getyden des jaars, waar nd men zig in t planten van den Ryft reguleren moets Daar is dan de drooge mouffon , of de vyf Zomer-maanden, dewelke-men van Fava Oofiwaart aan, tot E rekend van May tot September uit, anneer de Oofter wind-waaid, en droog. weer maakt. October, en ffe zyn twyffel-magnden. De refterende vs PS D regen, a winter-maanden , wanneer ale dan de} die Waard, S Tir contearie van Boero Ooftwaart aan over Amboind, en Banda maakt de Ooftewind de regen-mouffon, en de Weflewind de drooge maanden, Op Fava, en Celebes dan gefcbied bet planten des Ryfts aldus, Ges E Alle Ryft-velden zyn vlakke, en laage plaatzen , die in de.regen-maanden onder water loopen , maar ind ge, ofte Qofte mouffon leid dat land droog , en werd Sar we genaamt , en de Bal daar in voortkomende Bras Als dan werd bet op 2ommige plaatzen geploegd, (ey de de ploeg in Waite s x van js fen ds gee maakt) wanneer. men niet ploegen kan, moet men `t om- hakken , daar na word, bet door veele menfcben effen gt trappeld , en met groote barken het onkruid , en svoriele izamen getrokken, en weg gedragen. RE A -Het overvloeyen van de welden gefchied of van zelfs door flerke regen, of door menfchen wlyd., als x) de naafte Rivieren bedammen, en ^t overvloeyende water door gemaakte gragten op hare velden leiden, daar bet dan aam de kanten door eenige boogte, of dyken gl werd, en daar op zoo na en boog moet Haan, ais het pe eigenaar belieft „die bet. Pzyner tyd weder aftappen In de sote vegen-maanden-zaaid men den. Raf. in. de bolfler , of Pady op eenige verbeve plaatzen, 7 al- vooreris daar toe bereid; maar den Pady. moet men” twe a drie dagen te vooren in water weeken „totdat by ul" Jebiete,- als dan fmyt-men bem maar op ^t bereide land » en laat bem zoo opfcbietem. == ze sven Te ee ` Quum prima, & ‘validiffima pluvia fit finita, in medio pluvioforum menfium, quum prepardta arva ad femi pedem, vel pedis altitudinem aqua fint fub- merfa , omniaque in ceenum , & lutum videntur con- verfa, tum fata Oryza extrahitur, cjusque excreta ‘ab{cinduntur folia eo usque ; quo putatur modo fu- pra aquam eminere, hujus cum manipulus finiftra tene- fur manu, dextraque plantata adtrahitur , & coeno ifti conmittitur, ita ut modo füpraaquam promineat, dein parum retrocedens ad dimidium circiter pedem a priore, fecunda plantatur plantula, ac fic porro re- trocedendo , & plantulas inponendo usque ad arvi fi- nem, fique to: homines juxta fefe invicem ftent, ut arvi latitudinem obcupent, tum hoc totum unica vi- Ce repletur. — en ; x E autem mifer hic ac t&diofus labor iis, qui non adfuetifunt , incurvo corpore per totum diem incedere ceno, & in pluviis, fciendum veroeft, naturam ho- ice bomines in eum finem ita formafle, ac difpofuis- fe, brevis enim ipforum ftatura non magno eft ipfis inpedimento in corporis inclinatione , pluviis autem adíueti funt, vel armati per longas tunicas ex ftrami- "misfaccis formatas. —— Gen ^ - Inundantem fluviorum aquam fequenti modo no- runc ducere, ita ut in tantam altitudinem adtollere ' pofünt, quantam defiderant , cujus fuperfluam per follas, & pifcinas emittunt, He autem, in quibus zalis ftagnat aqua, copiofe pifces producunt, & ge- nerant, ex quibus meffores vivunt tempore. meflis qua fit quinto, vel fexto plaptationis menfe: . — … , In Maccaflaree MM eberrimi Oryze campi funt prope pagum Marum dictum , ubi ingens eft flu- vius ,.&.copiofa plana, & depreffi arva, quorum ta- meh inundatio per pluvias cauffatur , quum flumen ipfis Hon multum profit. ^ Stagnantes aque tam facile pifces generant, ut fi modo per tres continuos dies pluviz cadant, hi in diffufa aqua inveniantur, Ita ut quis crederet, pifces per pluvias ex coelo decidiffe, & licet talis lapfa ex- ou: aqua, hi tamen per coenum prorepunt ; e quo vivi extrahi poffunt, fed tum non amplius tam bong funt note, Quidam etiam adfirmant, fefe vi diffe, hofce pifces nocte per terram profiliiffe ad proxima Humaine, dum aqua nempe incipiat defice- re in primo ipforem loco, — = e Eë SE & maltis incredibilis ¿ inter fata hempé non tantum cymbas eonfpici , fed etiam pifces capi pofle „.binasque tales contrarias creaturas €x u- no eodemque folo ortum, & alimentum trahere. _ - Hi pifces palmam circiter longi funt, immo brevi- ores, rotundi, craffi, & pingues, parvis fquamulis ob- duéki, funtque fpecies Porcellorum, qui Portugallice Pexe Porco , Malaice , & Maccaflarice Bala Balam vocantur, quam diu fint pufilli, majores enim Conje- lo,dieuntur..... … nonu md tol „Per fluminum inundationem bing alie pifcium fpe- cies in hzc transvehuntur arva , ‘hi autem non ita i vulgares, uti Gobfus , Malaice Cabus , & Mufte- fluviatilis , qui non ultra P longi funt, vocanturque Jean Sambilan, fi vero fint majores , € - brachium- craffi, Baraccan vocantur, noftratibus Bag- gar-vifcb, qui in Oryzz campis adeo pinguefcunt , ut.tanta prebeant, & flava ova, quanta eft fpica fru- menti lurcici. .. a. — E ~ Oryze defeétio fequenti peragitur modo, quum hec matura fit, cultris abfcinditur, inque parvos con- ligatur fafciculos, qui domum portantur; eftque ge má adhuc involuta Oryza: Hi porro fafciculi ab ho: inibus calcantur, ut hec a culmis feparetur , no: engue Pady gerit. Jave aliisque in locis, inqui- rialuntür, ab his caleantur.' Pady porro ma- ligneis tignis inponitur > & contunditur, donec de tament, tumque vocatur Bras. In Java, 4 Bima, & Maccaflara Oryza unico plerumque modo plantatur » pluviofis nempe menfibus, & in humidis campis, quo Pepe fit, ut magna ipfius fit apud illos penuria, quum plüvie non fatis copiofze cadant , vel quum.tumida ac diffufa aqua nimis cito decrefcat vel aufugat, cuivis enim non ifta favet occafio, aggeri- bus:campos fuos munire, & circumdare, reges ta- men Maccaflar@ adeo inclementes funt in fubditos fuos, ut hos plectant, quum.ipforum arva fint ficca; licet ipfis auxilia fubminiftráre nequeant, ut aquam flücere vel detinere poflint. 1 n HUT Book. XXX HB.” | AMBOINSCH KRUYDBOEK: i97 , Als nu de eerfle, én Jterkfte tegen woor by i$ midden in de regen-meuffon, wanneer de toebereide velden een halve , of beele voet onder water fBaan , en alles tot Mik en modder geworden iy , zoo trekt men den gexaaiden Ryft uit, en men [nyd' de opgewalfene bladeren af, zoò werre als men gift dat by even boven ”t.avater komt té Jtaan, bier van neemd men een band «ol in de flinker- band, en met de regter trekt men een plantje af; en zet bet zelve in den flik, dat bet even boven *t water kykt, en een weinig achterwaarts gaande , omtrent een balf voet van 't voorige, bet tweede plantje [Lekende , en zoo voorts al achter uitgaande, en de plantjes inftekende, tot den einde van den akker toe, en als er zoo veel menfchen ne- vens malkanderen ftaan, dat zy de breedte van den akker beflaan, 200 raakt den zelven vol met een reis te gaan, ` … Een bloedige , en verdrietige arbeid voor de onge woo ne aldus gebukt in regen, en flik den gebelen dag te gaan maar men moet weeten, dat de natuur deze waan dag toe gewend heeft , gevende bun de korte ftatuur geen groot ongemak in "t bukken „en tegens den regen zyn 29 gewapend met lange rokken van flroozakken gemaakt, i» _ Het overlopende water van de Rivieren weeten zy ale dus te leiden, dat zy "t zoo boog konnen brengen , als zy willen, bet overvloedige in floten, en 'oyvers afleidende, Deze vyvers, en kuilen, daar bet water blyft flaan ,gene- reren firaks overvloedig veel villchen , waar van dé Maayers leven, teu tyde vande Oog ft, dewelke gefcbied in de vyfde, of zesde maand na de planting. ` ` ` Op % land van Macca/Jar zyn de vermaarfte' Rysvel- den by de Negory Marus, alwaar een groote’ Rivier, en veele laage landenzyn, dog bet ondervloeyen van den aks ker moet door den regen komen, want de Rivier baar niet veel en belpt. j : De ftaande wateren genereren zoo ligt viffen, dat 206 ‘t maar drie dagen regend , vind men dezelve in de plas- Jen „zoo dat men fuftineren zoude , bet moefte viffen geregend hebben. Al verdroogd bet water, zoo kruipen de viffen in de modder, daar men ze nog levendig kan uithalen ; e? zy zyn als m es goed niet meer. Zommige vere zekeren gezien te hebben, dat de uilen Ly nacht, ef ind EC ter begeeft op de eerfte plaats ` FE eum Een wonderlyke, en by: veele ongelovelyke zàak, dat men tulfcben bet gezaaide niet alleen met fchuitjes kan waren, maar, ook vi[Jen vangen , en die beide tegengeftelde Jebepfelen op een en "t zelfde land baar wasdom krygen. Dene viffen zyn omtrent een baud lank, en korter, rond; dik, en vet, met kleene fcbubbetjes bekleed „en "t zyn een zoorte van Poftjes, in ’t Latyn Porcelli, in * Portugees Pexe Porco, in "7 Maleyis , en Maccaffaars Bala Balam, zoo lang zy kleen zyn, want de groote bied ten Y. 2 Xr 4 ` Met bet overlopen der Rivieren komen nog twee andes re zoorten van KC in de Ryftvelden’, E die Zo er niet gemeen, als de Gobius, in t Maleyts Cabús, en de Muftela fluviatilis, die niet boven een fpan lankzyn, en bieten Jean Sambilan, maar grooter, en een arm dik geworden, bieten xy Baraccan, by de onze Baggar- vifch, die in de Ryftvelden zoo vet worden, dat men zoo groote, en geele kuit daar in vind, [chier als aairen van e A calc ° i : E į p Den Oo efcbied aldus, de rype Ryft werd met me[Jen RAT $ ‚en in kleene Boies den > die men dan in buis draagd: Deze bosjes werden door menfcben getrappeld , om bet graan van zyne aairth af te zonderen, bet welk dan nog met CH bolfter omgevem is, en draagd de naam van Pady. Op Fava, en andé- re plaatzen, daat Buffels zjn, werd bet wan de ele GE "De Pady voorts in groote boute blgkke boute flampers gefbampt, tot de bol er afgegaan i als dan biet by Bras. Op Fava, Bima, en word den Ryft meeft op eenderley manier geplant, te queeten in de regen-maanden , en op matte SÉ Ve waar: door bet gebeurd, dat zy in gra perek komen , als "er geen genoegzame regen vald, of als bun bet opgezavolle water te Vroeg ontloopt , behbende een ieder niet die gele? gentbeid , met dyken zyne velden te omgeven, egter Em de Koningen vin Maccaffar 200 onbarmbartig over bare onderdanen, dat zy dezelve firaffen , als "bare welder droog lopen’, zonder dat zy bun demiddelen weete te wy- zen, het water te leiden, en op te bondeng ^77 +o kk 3 In 198 . In Aracana Oryza quoque in Paludofis plantatur locis, qui aqua fubmerfi funt, ejusque plantatio tam diu protrahenda eft; donec fummus aquarum refluxus factus fuerit, atque aqua ad unius tantummodo pe- dis altitudinem ftagnet , in medio nempe pluvioforum menfium tempore, quod ibi eft Zephyreo flatu, fæ- e autem fit, per fortiorem imbrem Pady plantatum ubmergi, ita ut fepe hi Oryzæ campi in mare vide- antur effe degenerati, quod non obftat, fi modo tii- mis diu ftagnet copiofa ifta aqua. . Baleyentes hac in re feliciores funt, quum non tam recife pluvias obfervare teneantur , flumina enim fia per levem aggerem poffunt obftruere, & per ca- nales, feu fofas exítructas aquam in fua deducere arva, quam tam alte, & tam diu in hifce detinent, guam diu ipfis lubet, nullas curantes pluvias. . Oryza autem in hifce aquofis campis, feu Sawas lantata varias habet fpecies, potiffimum autem divi- itur in precocem, & ferotinam. Quz praecox eft, matürefcit quarto menfe , vocaturque Pady Djidji, magna, & pinguia prebet grana, fed non durabilia, ac proinde ftatim ad quotidianum adhibetur cibum. Secunda vocatur Pady taun, culmumque gerit no- mine altiorem , novemque decemque per menfes du- rat, antequam maturefcat, minusque fed durius ha- bet granum , quod per annum confervarı poteft. In utrisque fpeciebus Oryza reperitur brevibus , & lon- is atiftis donata, que fic vocatur ex culmi ariftis, ipfarumque forma., brevisque fpecies in precocis longaque in ferotina detegitur meffi. + Tertia Oryzz fpecies in Baleya vocatur Salla Bulo, quum ejus ariftz, ac glume fulce fint, hujusque fa- por optimus cenfetur. | à Ec uarta & viliffima fpecies eft, cujus arifte, & glu- me pigricant, granaquehabetdura, &gracilia, quo- yum fapor peffimus ett. RE See OT Binz infuper fpecies funt, raro obvie, uti quinta Bras Pudac dicta, cujus granum eft oblongum , quod longas gerit ariftas, coftumque gratum {pirat odorem floris odorati Pandani, Pudac dicti. Hec minorico- pia reperitur in Java, Baleya, Bourone, & Amblau- wa. . Sexta fpccies eft Bras Djintam, Portugallice Aros Patsjari, cujus granum minimum eft , & oblongum, paulo majus femine Cumini, coftumque gratum fpi. rat odorem, eítque pingue > & vifcofum , hanc vero Ory2am deducunt ex Gorontala, & Mindanaua, fed non magna Copia |. — ` Alter modus Oryzam plantandi, in Baleya Pade Baggea vocatur a campis, in quibus crefcit, qui in altis, & montofis fiti funt locis. Hic modus a Baleye Orientali plaga incipit , ac fic porro per cunétas haíce Orientales infulas pergit, in uno tamen loco alius eft quam in altero. In Baleya fequenti peragitur modo, totum dépuratur arvum, atque foramen in terra for- matur per acuminatum bacellum, in quo bina terna- ve Pady grana deponuntur, per femi pedis fpatium retrocedendo in fimili foramine totidem conmittun- tur grana, ac fic porro, donec arvi longitudo fit fi- nita. In Java aliisque locis, ubi flumina dictum non exhibent commodum , idem óbfervatur modus. ‚ In Amboina, & adjacentibus infulis minoti peragi- tur labore, ubi nec ingentia planaque funt arva, nec modus arandi, brevi nempe temporis fpatio ante plu- viofos menfes fub finem nempe-Aprilis, vel in initio Maji, incole magnam arvi partem cremant, quum mortuz ipfius deflagrantur herbe, & fruticuli, ut per unius. binorumye | menfium fpatium cinis ipforum a luviis irroretur y, dein depuratur ifte locus a cunctis ordibus, acfi fcobe purgatus effet, tumque forami- na formant per acutos bacellos , inque ipfis conjiciunt quatuor, quinque, immo aliquando plura Oryzz gra- na , que fimul excrefcere permittunt, hocque opus per- agunt, donec totum arvum fit granis bifce inpre- gnatum, Ted Dr menfe Junio, hacque arva non tan- tum funt fita in declivibus locis, fed etiam in planis montibus, & ad ipforum pedes. . Seges non fit per cultram, vel fimilia inftrumenta , qualis inftituitur a populis, qui Oryzam magna plan- tant copia, fed maturos decerpunt culmos, inmatu- ros omittentes ad proximam occafionem , quique magna copia hanc collegerunt, grana calcando exu- unt, qui vero paucam tantum habent, manibus fpi- cas conterunt, ni Stipu- HERBARII AMBOTNEN SIS Baber VIN. cop XXX, In Aracan werd den -Ryft insgelyks in Moeraffige plaatzen geplant, die onder water loopen, en. men moet ook met de planting wagten, tot dat de hoog fte afwate- ring gepaffeerd is , en maar een voet water op * veld flaat , te weten midden in de regen-mou/Jon , bet welk aldaar is de Zuider-mou[fon, dog gebeurd bet dikwils f dat by een flerke regen de plante Pady onder water raakt zoo dat men dikwils de Ryftwelden in een Zee verander ziet, bet welk niet febaad, zoo "t maar niet te lange duurd. De Balyers zyn bier inne gelukkiger , om dat zy aan de regen zoo naduw niet gebonden zyn , want 2y-weeten bare Rivieren met een lo[Jen dam te doen opfwwellen , met gemaakte rioelen op bare elden te leiden, en bet ayater daar op 200 boog , en 200 lange te bouden ‚als zy willen, zonder op de regen te wagien. De Ryft nu op de Watervelden, of Sawas is van ver. Jcbeide zoorte, ag mecht verdeeld in Ryft van vroeg’, en Jpaden Oog ft. Die van den vroegen Oog ft, werd ryp in de wierde maand, biet Pady Djidji, geeft groote, en vette korls, maar is niet durabel, en werd dierbalven voor de band tot de dagelykze koft gebruikt. De tweede biet, Pady taan, gewind een balm hoger dan een men/ch , en moet negen, en tien maanden: haan tot aan zyn rypheid , gewind een kleender , dog barder: korl, en bekwaam om bet jaar over te bewaren. Onder , beide zoorten vind men kort, en lankbaardige Ryft, alzo genaamt na de baarden van de aaire, dog de kortbaardi- ge vind men meer aan den vroegen Oog ft, en de andere aan de fpaden. De derde zoorte biet op Balis Salla Bulo om dat de baarden , en bolfters avat bruinagtig fchynen te Zyn, en die boud men voor de befte van [maak. 18 Een wierde, en flegtfte zoorte is, wiens baarden, en bolfters zwartagtig Jchynen, bard, en mager van korl, en flegt van fmaak, e : Daar zyn nog twee zoorten , die zeldzaam zyn , en wei-- hig gevonden werden, als de vyfde Bras Pudac, zyndé lankwerpig van korl , en met lange baarden, gekookt zyn de, beeft een goeden reuk na de bloemen van 't welrieken- de Pandang , Pudac genaamt, trekkende. Deze vind men in kleene meenigte op Fava, Baly, Bouro, en Amblauws De zesde zoorte is Bras Djintam , in ’t Portugees Me ros Patsjari, zynde de allerkleen[le van korls, ep lank- werpig , wat grooter dan Comyn, gekookt zynde mede welriekende, vet, en fmeerig , deze brengt men ook van Gorontale , en Mindanau, dog in kleene meenigte. De tweede manier om Ryf£ te planten, die biet op Bd ly Pade Bagga, mede na de velden, daar by waft, p op booge , en CS tige plaatzen leggen. Deze manier bee ind van Baly de aan, en is méeft eigenaan al^ e deze Ooflerfébe Eilanden , dog op de eene plaats anè - ders dan op de andere, Baly gefchied bet alduss men maakt een gebeel beld fchoon , en Deckt een gat inde aarde met een toege/pift [Lokje , daar in men dan twee y of drie korls Pady- fteekt , en een balve voet agterwaarts gaande in een ander gat even zoo veel korls , tot dat men de lengte van een akker uit is. Op Fava, en elders; daar men *t gerief van Rivieren niet en beeft, onder- boud men dezelf {te manier. In Amboina, en de omleggende Eilanden gefchied bet or) met minder moeite , daar men van geen groote i velden, nog ploegen weet, namentlyk kort voor deregen- mouffon , in bet eind van April, of begin van May bran- den de Inlanders een groot ftuk lands van alle de opftaan- de ruigte af, en laten op de affcbe een of tweemaal regea nen, daar na zuiveren zy de plaats van alle de minfte ruigte, of by geveegd was, en als dan maken zy gaten met [pitze ftokjes , [myten vier en vyf, ja zomtyds meer Ryft korls daar in, en laten ze gelyk opwaffen, met dit gate ficken, en korls in te fmyten voortvarende , tot dat den gebelen akker vol is, bet welk gefchied in Funys en. fiaan deze welden niet alleen op laage plaatzen , maar ook op de vlakke berge, en in "t bangen der zelve. — Den Oog fi gefchied niet met meffen, of diergelyks 8 lyk de volkeren doen , die den Ryftingroote meenigte ten, maar xy plukken de aairen af, latende de of rype Baan tot nader gelegentheid , die veel bebben , trap” pen de korls uit met voeten, die weinig hebben, WIJ ven de dairen flegts met de banden, ssp * VIII Boek. XXX Daat AMBOINSCH KRUYDBOEK. 199 Stipulas omittunt, ut pereant: Atque hinc evenit, od Amboinenfis, & omnis montana Oryza multo longiores gerat ariftas, & grana multo fint gracilio- ra illis, quz in paludofis plantantur locis, qui mos per totam Indiam vulgatillimus eff, immo usque in Si- nam, & Japanam. ` grad [bon In Aracana, aliisque locis recens Padi fervida in- funditur aque , quod ad Solem iterum exficcatur, unde durum, granulofüm, & durabile eft , fed fu- fcum, & vilis faporis, atque hinc plerumque plebejo infervit cibo, qualis quoque eft Oryza maritima Coro- mandelenfis, quz tam fapore quam elegantia multo in- ferior eft Javanica. Hec Oryzz infufio quondam a Romanis credita fuit ab Afi@, & Syrie populis fieri prz invidia aliarum nationum , ne Oryza ab aliis po-. pulis poffet conferi, diximus autem, ac notum eft, hoc fieri, ut Oryza durabilis effet. "n Nomen. Latiné, & Grece Oryza. Belgice Ryft. Italice Rizo, que nomina ab Arabico Roz funt deri- vata, & cum pr&pofitione Arroz, uti & Portugallis dicitur. In India tribus infignitur nominibus juxta tres ejus peculiares preparationes , que primo tanquam exemplum Malaice proponemus , ac dein cuivis de- nominationi Ceteras addemus linguas. ` Oryza itaque, quam diu gluma fit inclufa, nti & tota ejus planta Malaice Pady dicitur, tanquam Xy pronünciatum ; qualis venalis proftat, Bras vocatur. Co&a vero, & ad cibum praeparata Nafi: Reliquis linguis ita obcurtit. Pady eft Malaice, Javanice, & Baleyice. Malabarice elf, Bengalice ......: Mace caffarice Pare, Bimeice ...... . Tl'ernatice;..... Ame boinice ..........» Bandice . 1. Sinice Tyjeck. Bras Malabarice Meli dicitur, uti & in Zeylona, & Coromandela: Bengalice Bad. Javanice Bras. Ba» leyice Babus.. Maccaflarice Beras. Ternatice Bira. Amboinice Hala. Bandice....... Sinice Bi, Naf? vocatur Malabarice ........ Bengalice Baät, Javani- ce, & Balice Wafi. Maccaflarice Cadoc, Ternatice Biarera. Amboinice Hala. Bandices,.... Sinice Run. Locus. Quum cibus fit adeo vulgaris, hinc in can- Qis fere Indie Orientalis provinciis feritar , preci: pua autem Belgarum loca , qua Societas Indica te= net, funt Bengala, & aliquando Aracana, ora Cors mandelé, & Siama, prefertim vero Orientalis Jave m atque hodie etiam fed minori copia defertar ex ima, € Maccaffara, que tamen non adeo durabilis eft quam Javanica , omnium vero optima cenfetur Japanica, quz albiffima eft, magna, & rotunda, pin- guisque , D coquatur. ; Secundum tenet locüm Javanica, inter viliffimam numeratur Manadenfis , que granum habet. tenue vagum, hac enim natio minimum inpendit labo- rem in Oryza plantatione, ferens nempe Oryzam, feu Pady in arvis ántea modo .deflagratis, & fordide depuratis; Montana porro Oryza, in hifce Orienta- libus infulis plantata, rara eft & wilis, que feltivis tantum adhibetur diebus ab incolis, reliqua ejus pars pabulo infervit animalium. ` ` en, Ufus, Paúcis jam innuimus verbis , Oryzam univer- fale effe pabulum per totam Indiam Orientalem, ma- ximam Sinz:partem, Japanam , & Perfiam, licet e- nim in multis Indoftanz provinciis, & memoratis re- gionibus ‘Triticum quoque reperiatur, ex hoc tamen non pinfitur panis bone note , atque tantummodo Magnatibus , Erg autem plerumque ex Oryza vi- tam fuftentat. € hac autem, ut rite intelligatur, nOn delicata pr¶tur puls, fed tantummodo a- quA S Lr i p una pi ie way. que um exfunditur, dein rite obteéta yapore tulfo- cetur, unde intumeftit. EÉ , x, zc tum patinis inponitur pufillis , ab Indis noftraque natione fuperioribus digitorum ar- ticulis arripitur, & ra loco panis, rotundis : &iones omittimus, tantummodo dicentes, fi Perfico Coquatur modo cum copiofo butyro, vel carne res tenti, & flavo colore tin&a Brinzi vel Brindji vo- Sinenfes vero hanc adripiunt bacellis ës, Incole noftri Indiani hoc volentes imitari, ac. utyro.defticuti, cum Calappi lympha illam coquunt, ` ech — reuma tingunt. Mauri alia addunt tincto- igna, ac flores, ut tempore ceremoniarum vario modo coloratam Oryzam menfis inponere poflint; Atque editur ad cun&a ciborum gene- Multas alias Oryza preparationes ac co- dende zulx na-apen , en geen boter hebbende, koken - De fioppelen laten xy ftaan, en Jugis vergaan , bier berg-Padi veel magerder als van die » + « + - Bandaneefch biet laats. Dewy? bet zoo een algemeene koft is ,200 werd bet ook febier in alle Provin lant, dog de voc daar Com ie de ku . Den tweden prys beboud de Favaanfche , maar onder de Slimfte reekend men die geene ‚die in Manado vald, zynde mager en ydel van korl, om dat die Natie wel de minfte moeyten doed by baar ryft-planten , zaayende de Pady flegts op "t Land, dat zy te vooren gebrand , en flordig [cboon gemaa bebben, vernice S. a die in deze de: che Eylanden geplant werd, is weinig en fcbaars, ver- dee tot de Feeft-dagen by de Inlanders, en *t re/tee rende voor "t Vee. TA ie - Gebruyk. Met weinige woorden is "t al gezegd, dat den ryft een algemeene voedzel is van gebeel Ooft- Indien, het meefte deel van Sina, Fapan, en Perfien daar onder begreepens want of men wel in veele Provintien van In- doftaan „en de voornoemde Landen ook tarwe beeft, 200 werd dog daar van geen goed brood gebakken, en dat nog meeft alleen voor de Grooten , maar de gemeene man door de bank moet wan ryft leven. Men maakt "er (om wel te verflaam) geen lekkere ryflenbry van , maar kookt bem flegts op in water , daar by een Feys of twee opwelt ‚bet welk men dan afgiet , en laat bem dan wel toegedekt 200 en damp fmoren , waar van by opfweld. = elve averd als dan in kleene fchoteltjes gedaan en y die de Indianen en onze Natie met de in Zyn voorfte wingers wattende eeten tot allerhande koft im plaats van brood. Maar de Sineezen vatten bem met ronde ftokjes aan. Veele andere kokeragien van ryft flaan wy over, alleenlyk zeggende , dat by op zyn Perfiaans gekookt , met weel boter of verfch vleefch, en wat geel geverfd , Brinzi of Brindji genaamt werd. Onze Oofterfche egeo dre met Calappus-melk, en verwen bem met Curcuma, De Mooren doen er nog andere verwhouten en bloemen onder, om op baar boogtyden veelerbande gecoleurde raft op te tten: à Het zoo HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL cap. XXX, Aqua, in qua Oryza.cotta eft, Candje vocatur, quz vel abjicıtur, vel ad faginandas aves adhibetur, agris autem quotidiano infervit potui, uti apud nos aqua hordeata, prefertim in Diarrheis, & febribus, qui vero in Choleram pronifunt, hanc vitare debent, vel faltem non calidam bibant. . Si pauca Oryze quantitas per noctem in hac aqua infufa fteterit, ita ut aqua acefcat, altero die falu- brem prebet potum ad eftuantem , & ferventem ftomachum refrigerandum , in eádem aqua multe quo- que medicinales plante , & radices coquuntur , & propinantur. eteres pravam foverunt de hoc grano opinionem, dicentes parum nutrire, immo quidam neoterici Scriptores fcribunt noxium prebere alimentum, quum in paludofis crefcat locis. Nos autem hodie contra- rium experimur , neutiquam enim in talibus feritur lo- cis, qui natura fua funt. paludofi , tetrumque, ac ful- hureum habent coenum, fed in pingui ac pretiofo olo, quod tam durum eft, ut vix przparari poflit, granumque in hoc fibras emittere non poffet, ni per aquam mollefceret , & fubigeretur. Granum quoque, licet in coenofis, & humidis .crefcat locis non mu- cofum, vel humidum eft, fed quam maxime durum, ficcum , & adftringens, quod teftatur aqua ejus Cand- je dicta, que obltipantem habet virtutem. fcriptionem, que apud Plinium libr. 18. cap. Ee cr ritur, tam parum convenire cam hodierna delcriptio- ne, potait evenire , quod -Plinii temporibus in Italia non multum innotuerit, & raro plantata fuerit, ac QUADR defcriptionem formaverit exaliorum incerto relatu. à e OBSERVATIO 2 Quum hujus plante icon a variis jam Auctoribus fit exhi- ta, hine Rumphius fine dubio nullam ejus addidit Figu- Tam, uine autem: plantae innumeros fere habet fcriptores colle&os D. H. Sloane in Cat. pl. Fam, p. 24. Vide & S. Dale Pharmac. in 420 pag, 286. & H. Clif.p. 137. ` > Ys tere - CAPUT Het afgegotene water, daar den Ryft in opgekookt is 4 biet Candice, bet welk wegge/meten werd , of om bet Verders vee daar mede te meften; By zieken diend bet tot at ai lykze drank, gelyk by ons bet Gerfte water , inzonder. beid by Buiklopen, en Koortzen, maar die tot bet ‘Bord: geneigd zjn, moeten zulks meiden , of immers niet warmi drinken. Als men een weinig Ryft over nacht daar in laat Bags dat bet water goor werd, zoo geeft bet ’s anderen dangs een gezonden drank, om de verbitte mage te verkoelen”, In’t zelve water werden ook veele medicinale kruiden. en wortelen gekookt, en daar na gedronken, - 2 De oude hebben een flegt gevoelen van dit bad, zeggende dat bet weinig voedzel gaf, Gs? van de bedendaagze Scbryvers betigten bet van een kuliat voedzel, om dat bet in moeraffige plaatzen waft. Maar wy bevinden bet bedensdaags anders , want bet werd geenzints op zodanige plaatzen gezaaid, die van natuur moera/Jig zym, en een kwade zwavelagtige flik hebben. maar op {cbone vette grond, die anders zoo bard is dat men bem kwalyk bereiden kan, en bet koorn zoude tyne worteltjes daar in niet fchieten kunnen, indien by niet door "t water geweekt wierde. Ook is die korl, al wat bet op flikkige, en vogtige plaatzen , niet Jlymerig , of vogtig, maar wel ter degen bard, droog, en t'zamen- trekkende, getuigende zulks bet Candje water, ’t-welk een floppende kragt CR Rech De balmen , of bet Drog van de Pady heeft ook zn ge. bruik, want bet zelve werd digt zamen gebonden in bos- jes van een kleene arm dik, en by regentyd in plaats van brandhout gebruikt , want een zulk bosje kan wel ss e: “de bol E: 4 SES . Het kaf , of de bolfter met de kort geftampte b gebruiken de Sineezen in't maken van ee ze ^t zelve rondom de potten , die gevuld zyn met Jlegten Arak; daar in. eenige bolletjes. van z-keren deg gedaan zyn, gelyk in't volgende Capittel zal gezegt wer- den, en in de aarde begraven, flekende aldus bet omge- leide kaf in brands "t welk een lankzaam, en geftadig vuur geeft , eenige etmalen durende, door welklankzaam ` kooken de Arak verbetert, en eenige fpeceryagtige kr ontfangt , die men als dan Brom noemd, A oe op EN wa, en Baly gemaakt werd. u Alle Ryft , die men over *t jaar bewaren wil; moet of op zyn rabos in de bolfter opgekookt , of op p" plaatzen gewalfen zyn; gelyk de meefte is, die men van erg en Baly uitvoerd. Dat de befchryvinge van d 'y/b-plante by Plinius lib. 18. cap. 7. flaande , zoo wei nig overeen komt met de bedendaagze gedaante, kan ver- oorzaakt zyn, dat ze by Plinius tyden, in Italien nog weinig geplant wierde , en by dierbalven die befchryvin- ge gemaakt beeft, uit bet onzeker verbaal van andere. ` AANMERKING- Wyl de afbeelding van deze plant al reede door zoo veel Schryvers is afgemaalt, hier om heeft Rumphius buitentwy- fel geen Figuur daar by gevoegt, en ontelbare Schryvers o- ver dit gewas heeft by een. verzamelt Hans. Sloane in zyn atalogus p. 24. Ziet ook Sam. Dale Pharmac. in 410 Po 286. en de Hort, Cliffort. p. 137. XXXI. b P VIII Bock. XXXI Eet. AMBOINSCH KRUYDBOEK: zot CAPUT TRIGESIMUM PRIMU M. Oryza glutinofa. Bras Pulut. Ryza glutinofa nil. vel. parum. admodum a vul- ari differt, que dividitur quoque in fpeciem ongis ariftis , ac brevibus donatam , granula vero ejus funt tenuiora , $ oblongiora, fique Co: quantur , glutinofa funt, & faporis dulcioris vulgari ; tres hujus numerantur fpecies, primo alba, fecundo rubra, feu fufca , & tertio nigra, que forma & fa- pore haud multum differunt. Nomen. Hec. Oryze. fpecies Latine Oryza. gluti- nofa vocatur, juxta Malaienfe Bras Pulut, feu Pu- lu, h. e. vifcofum , unde & Ampulut derivatur. que Ípecies eft Bardanz minoris. Maccaffarice Bera Pu- lu; Baleyice alba & rubra Cattan, nigra Indjing. Locus. Inter alia. Orize arva. feritur, eodemque “modo demetitur, erefcitquein Java, Baleya, & Mac- caflara, atque inde in hafce defertur infulas, quan- tum autem fcio, in Eüropam non deducitur.. Ujus. Cibo quotidiano. non infervit, fed magis ad peculiatia quedam tragemata eligitur, & adhibc- tur, quorum quzdam formam babent ficce. offe, quzdam oblongorum pulvinarium ; alia alius funt for- me, que: cuncta inter edendum per vifcofitatem manibus adherent. Candje aqua, que ex nigra «componitur fpecie, valet ad nigra lintea inbuenda, unde fplendorem adquirunt. Magna ejus pars confumitur a Sinenfibus: in. con- ficiendo potu arboteo , ad quem globuli defideran- tur ex hac Oriza formati, ut parum acefcat gt fernen potui infunduntur , unde hic potus ruffum contrahit colorem. ac dulcedinem , ach Sac- charum ipfi admiftum effets Tom, Le CAPUT —:— Ce XXXL HOOFDSTUK. De kleeverige Ryf - Plant. E kleeverige Ryft ver/cbild. niets of zeer weinig D yan de gemeene , xynde daar onder ook korthaar- dige, en lankbaardige, maar de korls xyn dunder en lankaverpiger , in °t kooken vallen ze kleeveriger , en zoeter van fmaak, dan «de gemeene ; men beeft "er drie zoorten van, deeerfie witte, de tweede roode, of bruinagtige, de derde zwarte, van gedaante en {maak niet veel verfcbillende. Naam. Dit e Deng Ry biet in ^t Latyn Oryza glutinofa, na °t. Maleytfe Bras Pulut, of Pulu, dat is kleeverig , waar van ook Ampulut-&omt , een zoorte van kleene: klifJen. Op MaccafJaars Bera Pulu; Balis de witte, en roode Cattan, de-zwarte Indjing. Plaats: Hy werd onder andere : Ryftvelden: gezaaid y en op de xelffte tyd ook: gemaaid , en vald op, Fara, Baly, en op .Macca[Jar , werdende van daar in deze y- landen gebragt , maar mmer weetens in Europa niet gevoerds Gebruyk. Hy dient niet tot de dagelykze koft, maar meer tot een-rariteit , en om verfebeide coqueragien daar van te maken , hebbende zommige de gedaante. van een drooge koek, zommige van lankwerpige kuffens , andere van andere fatzoen , die alle in "t eeten zeer kleeverig aan de banden wallen, De Candje, die van de zwarte zoorte komt, dient om zwart linnen daar in te dompe- len, waar van *t zelve een glans krygt, Een groot gedeel werd van de Sineexen. wercon/u- meert , in. ’t maken van den. drank Brom; waar toe men bolletjes bebben moet, vam.dexe Ryft gemaakt , die men wat goor laat worden, en dan in plaats van dees- fem daar in: /myt , aar van den drank een roffe co- leur , en: zulke zoetigheid- krygt, als of "er zuiker in gès mengd was, XXXII, 20. HERBARII AMBOINENSI S: Liber VIII cop. XXX]. CAPUT. TRIGESIMUM o. le C MUERE tt CO Nb. Panicum. Botton. Anicum, quod in hifce crefcit Orientalibus infu " fis, convenit cum Panico Indico a Dodoneo libr. 16. cap. 26. defcripto, noftrum vero culmum ge, rit breviorem , quinque, ac raro fex pedes. altum: Folia ejus funt rugofa, & "€ adonde: , longa y inacea , ex quovis geniculo unicum. ; S aber ejas longa eft cauda inftar Typhe, ex multis compofita granulis compaétis, & in pufillis pelliculis feu veficulis obclufis. Cauda hac ad taétum rugofa eft, multis hirta ungentibus pilis, qui in una fpecie Breves, & vagi fune, que optima habetur, in fecun- da autem fpecie am craffi, & longi funt quam in cau- da felisy vel Amaranto, que filveftris magis, & vi- lor eft. Tertia MNA gerit in fuperiore parte ivifam fere uti in Amaranto. ; oes ejus flavum eft, & Milio adeo fimile, ut a vulgo Milium vocetur , fed minus eft, & ficcioris fas oris. Ad oras campotum Oryze feriturs qui in fica cis locis fiti funt. Nomen. Latiné Panicum Indicum. Malaice , & Mac: caflarice Botton, & Batton. Baleyice Boddam, Am- inice Hotton. po Obcurrit in Baleya, Maccaflara, & Boero- ne, nullibi vero magna copia. : : Opus. Coquitur Vei i Iympbz in pultem, pinguefacta effe debet , alioquin enim: nimis za End: edendum.“ "Vilis autem-eft cibus y pra» rumque prebet alimentum ficcans , & obftipans, quod per experientiam comprobatum eft , fi nimis calide edatur, fepe fupervenit Qgiica, alioquin au- tem aptum eft hoc femen, quo avicule aluntur. © Frumentum, feu Triticum Saracenicum in multis ha- rum infularam crefcit locis, eft tamen hic loci plan- ta Cas is Hifpanos primum introducta. Ean- dem habet formam; qua in Europzorumi libris deli- ñeata eft, inque altis plantatur locis ad oras horto- rum filveftrum Mesi nd Phe Gioia më fibus - apum , Baleyenfibus Fagum e erna- D EE ra Caftela. : ; Potifimum in Ternata, aliisque Moluccis planta- tur, cui incolz jam adfueti funt, fpicas ejusfemi ma- turas, & lactefcentes, acgluma involutas carbonibus - inponunt, & torrent, quas edunt e ', matu- rum ejus femen in farinam contunditur, & coquitur in pultem, & offas, reliquaque ejus pars adhibetur ad gallinas , fimilesque volucres faginandas, quem in finem Baleyenfes, & Amboinenfes noftri plantant. Diligenti inveftigatione nil aliud detegere potui, uam quod in veteri India Natsjuni, feu Portugallice Machoni, & Nacbani , & vero Portugallico vocabulo Tini vocatur, unum idemque fit cum: füpra defcrip. to Panico, excepto quod in India veteri páulo altius excrefcat. Se exe ca e NB. Panen Figura Tab. 75. Fig. 2. eft exhibita, Fru- tum Indicum, Turcicum, feu Saracenicum, quod Mays Tournefortio dicebatur, hodie Zea vocatur jux- taLinaeumin H. Cliffort. p.437. ubi reliqua vide fyno- nyma, ac quatuor ejus varietates granis nempe aureis, albicantibus, rubris, & fpica multiplici juxta Zourne- fortium. Ae OH HOOFDSTUK Het Panick-gewas , en andere Granen. Et Panick-&oorn , "t welk in deze Oofterfche Bilans ‘den waft , gebykt wel naa het Panicum’ Indicum by Dodonzus lib. vo. Cap. 26. belchreven, dog bet onze is lager van balm, vyf, en zelden zes voeten hoogs de bladeren zyn rouw, en zeer geftreept; lank en rietagtig , een uit ieder knie: |’ Muy. De: aaire is een lange [tert , gelyk de Lifchdodden, gemaakt van veele korreltjes in een gedrongen; en inklee. ne vellekens , of blaaskens gefloten. De aat ruig in "t aantaften, bezet met veele flekelige baairtjes , die aan de eene zaorte kort, en *ydel zyn , de welke men voor- de befte: bout „vaan de taveede zoorte zoo dik, en lank als aan een katte-flaart , die-wilder-, en flegter van aard is. De derde zoorte beeft bet -bovenfte van de aniren in lobben verdeeld , fcbier ale de bloemen van Amarantus, Het zaad is geel, en de Kit zoo gelyk, dat bet by de gemeene man van onze Natie Heers , of Geerft genaamt werd, dog kleender, en drooger van finaak, Men zaaid bet aan de kanten van de Ryftvelden , die op drooge plaatzen flaan. fü Naam. In’t Latyn Panicum Indicum. In 't Maleyts, en Maccaffaars Botton, en Batton. Op Baleys Bod- dam, Op Amboins Hotton. EE © Plaats. Men vind bet op Baly, Maccaffar , en Boero, dog niewwers in groote menigte, ies - Gebruyk. Men kookt bet met Calappus-melk tot bryen, die wel gevet moeten zyn 5 want anders vallenzete droop in ^t eeten. nia koft , - geeft cen kwaad woedzel, zeer opdroogende , em floppende , dat men door ervaringe geleerd beeft, als ment te beet ijn bet Colyk daar op volgt ; anders is bet bequaam om klee- ne vogeltjes daar mede te woeden: E ML. Ui De Turkze Tarwe in 't Latyn Frumentum, of Tris ticum Saracenicum genaamt, waft nu ook op veele plaat- zen van deze Eilanden , word egter voor een "tüitland[tb gewas gebouden , door de Spanjaarden erf ingevoert. Het beeft de zelffte gedaante gelyk bet (o de Europifebe boeken werd afgemaald , en men plant bet o booge plaat- zen aan de kanten van de Ryft-tuinen. Men hiet bet op Maleyts Jagum, Baleys Jagum Caltela. Jn Ternaten Bira Caftela. “Men plant bet meeft in Ternaten, en andere Moluc- cos, daar de Inlanders nu aangewend xyn, om de rype, en melkagtige aairen met de buitenfte bolfler op koolen te braden, en uit de band te eeten. Het rype «verd tot meel gejloten , gekookt tot bry, en koeken, en de reft om Hoenders, en ander Pluim-vee te voeden, tot dien einde planten ^t ook de Balyers, en onze Amboinee- ZEN: Naar neerftig onderzoek beb ik niet anders konnen be- vinden, dan dat bet geene men in Oud-Indiën Natsjuni , NR fel Nachuni, en Nachani, en in ’t regt Portugees Tini noemd, is een en bet zelf fte met bet bo- venfiaande Panicum, bebalven dat bet in Oud-Indién _ wat hooger opfcbiet. > NB. De Figuur van het Panicr=cr was is gegeven op de 75. Plaat Fig. 2. De Indifche, Turkfche, ofte Saracenifche Tarwe, het geen Mays van Tourne- . fort genaamt werd, is hedendaags de Zea volgens — . Zinaeus genaamt, in de Hortus Cliffort. p. 437- 3l ` waar men de overige benamingen ziet, als mede de > Vierderley veranderingen hier van, te weeten met _ geele, witagtige, en roode korrels, en een veelvou- _ dige halm volgens Tournefort. Pant TUTO zg Het Be VIM Bech, KT Zait, ` AMBOINSCH KRUYDBOEK: 203 Panicum-Gramineum, feu Naatsjoni sin: ^ Mutluarii Cap. 84. fequenti delcri- ^^ bitur modo. Antea in Herbario meo libr. 8. cáp. 32. in ea fui opi- nione, quod Panicum , & Naatsjont una eademque effet planta , ex incertis Incolarum relationibus fe- ductus. Poftea vero ejus femen ex Zeylona mihi transmifflum, &. hic progerminatum declaravit mihi, diverfas plantas effe plantas, fed ad idem genus per- tinentes; ac Naatsjoni melius convenire cum Grami- ne Manne, quod in Bohemia aliisque regionibus edu: le przbet granum; unde dé ejus deferiptionem hic ` fubneétam: = Hoc itaque Frumentum Gramineum in vulgari folo ad trium , fed. in: pingui ad quatuor, & quinque pe- dum altitudinem:excrefcit, ac. primo emittit fimpli- cem culmum, fed dein plurimi ex eadem progermi- nànt radice:ad céntenum numerum. Qui ex rotundo plani funt; binisque oris acutis notati, in articulos quodammodo diftinéti, ad quemvis vero nodum uni- cum excrefcit folium; atque hic & illic unus alterve lateralis ramulus. -> i ; Folia ejus longa funt, & angufta; arundinacea, à duodecim ad féxdecim pollices longa, femi digitum lata, rugofa & acuta quodammodo, fi retrorfum fri- petitur, cis 26. 3 j jo SE FORT Spica füperius in culmó excrefcit ; compofita ex quinque ,.fex, & octo digitis, arcte fibi junctis, qui primo fibi etiam adcumbunt , ac globum formant, maturi vero fefe aperiunt, & parum. ad latus incli- nant; quivis autem digiti articulum longus eft; cul- mum eraflus. Ad internam partem glabri funt,- ubi fi- bi:inyicem: adcubuerunt, externe in binis ordinibus femen producunt ac gerunt. uod minus eft, durius, acfüfciusillo Panici, fed edule quoque. Quodvis vero granulum peculiari in- fidet glume feu capfule, qua fpica feu digitus quivis externe rugofus eft. à ob: Radix congeties eft multatüm ac longarum fibrilla- rum, non profunde terram. petentium ; uti reliqua frúmenta. , PTT. "S : Nomen: In India veteri plerumqué notum eft nomi- ne Waachum, feu uti pronunciant Vaatsjoni. Latine illud vocavi Panicum gramineum; quum Ambbinenfes "noftri illud. quoque vocent Hottong Bengala, h. e. Panicum Bengalenfe. Java dicitur Djali. Baleyenfi- bus Godam , & Godom. Locus. Perstotam Indiam: veterem notum eft, uti - in Java; & Baleya, fed raro, ibique feritur undique circa Oryze arva montana ,. nuper quoque hic in Am- boinam delatum eft, ubi & ad Oryza campos planta» tur. > Transplantari enim poteft. Mature {pice pe- dibus calcantur; vel manibus .confricantur.; femen- que gluma exutum; ac depuratum a paleis in. pultem “oe inftar Hotton, feu Panici — . me + Ufus. Recens ejus. femen cum: gluma . coquitur, un mirum inter edendum prebet ftrepitum , acfi pe- iculos quis comederet. Inveteratum vero aqua pri- ‚us macerandum eft, a gluma depurandum, & in pul- tem excoquendum. E De multiplici porro ejusufü tam folum , quam aliis mixtum fimplicibus plura habet Hortus .Malabaricus Tom; 1a. Tab. 78, pag. 149: Cujus Figura cam noftra penitus convenit; ; ‘dewyl bet onze Amboineezen ook noemen - bet Het grasagtige Panick-gewas, oftede Naat: ont, werd in het 84. Capittel van het Auttuarium aldus befchreven. Tk ben, voor. déxé in myn Kruydboeks-aëhtfte boek capittel 32.-van die meening geweeft , dat Panicum ‚en Naatsjoni eenerlei gewas zoude zyn, waar. toe my ge- bragt bebben de onzekere raporten van de Inlanders, Dos naderband uit bet zaad van Ceylon my toegezonden en albier opgekomen, beb ik bemerkt , dat bet werfchillende gewaffen zyn, dog van gen geflagtz en dat Naatsjoni beter overeen ‘komt met bet. Gramen Manne, of He- mels-douwegras ; bet welk dn: Bobemen , en andere lan- den. mede ‚een eetbaar zaad draagt, wesbalven ik myne befchryving albier zetten zal. Dit Grasagtig Koorn dan werd in een gemeene grond drie , maar in een vette grond vier ‚en vyf voeten boog s Jebiet in "t eerft met een enkelde flam op; maar vervol gens komen "er al meer en meer uit dezelfde wortel, tot hondert fluks toe. Zy zyn iets rond-acbtig en plat , met twee fcherpen randen, eenigzins in leden verdeeld, doch aan ieder knop groeit maar een enkeld blad , ook bier en daar een of ander zyde-takje. . De bladeren zynlank; en fmal, rietagtig, vantwaalf tot zeftien duimen lank, een halve vinger breed, eenig- zints ruig of fcberp, als men ze agter wat firykt. De aaire komt boven aan den balm voort , gemaakt van «yf, zes, en agt vingers, digt agter malkander ftaande, dewelke int eerft tegens malkander leggen, en een bol maken, maar ryp geworden openen zy baar; een abeimig ter zyden geboogen, en ieder is een lid van een vinger lank , een fchaft dik. Aan de binne zyde hebben ze eeh effen rugge , waar mede-zy tegens malkander geftaan bebben, maar buiten dragen zy in twee ryen bet zaad. Dit is kleinder , barder, en bruinder , dan bet Pani- cum, dog mede eetbaar, — leder zaad korreltje fleekt in een byzonder buisje, bet welk de aaire ofte vinger van buiten ruig maakt. . De wortel is een Klomp van veele, enlange vazelingen, niet diep in de grond gaande, geler ander. hoorns 2 Naam: In Oud-Indiën is bet-doorgaans bekent met de naam Naachum, of gelyk zy ’t witfpreeken Naatsjoni, Jk beb bet in "t Latyn genoemt Panicum gramineum , ottong Ben- gela: dat is Panick van Bengalen. Op Fava biet bet jali.:: By de Baleyers Godam , en Godom. Plaats: Het is door gan[cb Oud-Indiën bekent , als mode op Fava, en Baley, dog weinig , en men zaaid bet daar rondom de berg-ryft , en ’t is onlangs albier in Ame boina gebragt, en mede in de Ryftvelden geplant. Mei -kan bet ook verplanten. De rype aairen werden met de voeten getrapt, of met de banden gevreven; bet zaad van „gezuivert ; word tot bry gekookt gelyk Hotton, of Panicum: . Gebruyk. Het verfche-zaad werd met zjn Seborffege= -kookt, bet "welk «vénderlyk onder de tanden knapt, als of men: luizen at. Maar bet oude moet men in water weeken , van zyne fcbelle beroven , en dan tot een bry maken. E Voorts. van zyn veelvoudig gebruik, niet 200 zeer al- leen, als by andere dingen te mengen , kan men lezen ix de Hortus Malabaricus, twaalfde Deel, Tab. 78. pag. 149. Welkers Figuur met de onze gebeel en al overeenkomt. 104 HERB ARII AMBOINENSIS Liber Vlllcap. XXXIII TERTIUM ` Sefamum Indicum. EP" idjin. E omnibus fere Europzorum libris competi, Se/a- CAPUT TRIGESTMUM mum quam breviffime & obfcure admodum effe de- . fcriptum , tam. apud neotericos quam veteres fcri- ptores cujus cauffa: prz reliquis puto effe, quum hac planta inconítantem ac variabilem gerit formam in ü- na tegione tali modo ; in.alia. alio modo excrefcens; immo Sefamum hoc Indicum vulgare in uno caule tres habet varias foliorum formas, atque hzc iterum variant, prout folum fit pingue vel fterile. Defcribam itaque e forma, qua in hisce Orientalibus infulis confpicitur, fine dubio. differens ab ea, quam in In- doftana gerit. ds ES Sefami itaque planta caulem emittit craffum ; rectum, fimplicem,,.ac fere lignofum , quinque fexve pedes altum, qui fupra in paucos laterales dividitur ramos. Inferior hujus caulis pars rotunda eft, ac fuperius uadragona , & profundis fülcis notata , externe dura & lignofa, interne mollis. & herbacea. ` — ` Inferiora folia longis ingeni petiolis , formamque habenr. foliorum Meliffz ¿ fed majora funt, tres lata digitos, octo longa, ad oras ample & inregulariter dentätay obliquis & valde protuberantibus coftis do- nata ¿per quas inferne rugofa funt „ad ta&tum mollia, nec fplendentia. . Que in ftipitis medio locantur, in tres lacinias diftinéta funt , quarum. quevis undique dentata & major eft Meliffe folio, ex horum alis a- dia minora progerminant , quedam fimplicia & foli- taria, qu&dam bifida ac trifida, que in fuperiore ex- crefcunt caule, oblonga funt. & angufta, fere inftar Folióram Salicum vel Olive, ad oras non dentata ; fed finuofa y feu hic & illic excavata. & angulofa , at- eme hee plurimum eriguntur, bina fibi obpofita & cruciata, ex nigro virentia , quum. inferiora pallide fint virentia ,-in toto ftipite mollia funt ad tactum , cralfa, & quafi vifcofa, nihilominus flaccida, odoris gravis; & faporis oleofi. ; ~, Ex: quavis. anguftorum horum foliorum ala. folita- gins excreleic flos, formam habens angutti digitabuli, feu inftar floris Hyofcyami, qui inferius barbula lin- ge i donatus eft ; atque in centro quatuor alba MEN uoo ox Ne ji cds d Flos hin femi pellucidus eft, villofus , & in nigra ciesalbet , poft florem eodem in loco firma & qua- ‘dragona excrefcit filicula- per quatuor fulcos diftin- &a, digiti articulum longa , ere&ta, & cauli adcum- ‘bens , lanuginofa quoque , primo intenfe viridis , dein nigricans; in binas dehifcens partes, ex quavis angu- ftorum iftorum foliorum alá talis provenit filicela, in vertice ‘autem bine fimul eriguntur: In fiffis hisce fi- liculis quatuor confpiciuntur cellule, in quibus fe- ‘mina aréte compacta locantur, ex trigono. planius~ tula, apicibus introrfum ‚pofitis. Duplicem habet co- dorem ratione binarum: hujus.plantz fpecierüm. ~ Prima & in hisce infulis vulgatiffima eft nigra fpe- ‘€ies, folia gerens floresque , quales fupra defcripti funtzSemen ejus nigerrimum eft externe , Cepz fe- ‚men -referens, interne album, dulce, & oleoft fapo- tis, inftar. Nucum Jüglandis vetuftarum. Alba ecies latiora gerit folia , inagis lete virentia, floresque penitus albos, ejus femen ex gilvo albicat feu pallide cinereum eft ,in quadam etiam fpecie om- nino album, faporis dulcioris, & fubftanti# pinguio- oris quam præcedens. Radix brevis eft, & pauca re- een tam alte plante „divifa in multas cr. & nc a p fas fibrillas. ; Facillime per femen propagatur hac planta, ac fe- ritur & colitur inftar aliorum frumentorum + neuti- quam vero in areis inter alia olera , foli enim pin- guedinem quam maxime adtrahit , fed in peculiari ter- rz angulo , foli bene expofito & pingui. e Conligitur vero, quum ejus filiculæ incipiant dehi- fcere , quas omnes decerpunt unam poft aliam , viri- des relinquentes, donec itidem maturefcant. Decerp- «tee autém per femi diem Soli exponuntur; quum in- terne XXXII HOOFDSTUK, Het Indifebe Sefamum, > Cher in alle Europifcbe Kruydboeken bevind. ik „dat S bet Sefamum zeer. kort en donker. befchreven is, zog wel by de nieuwe als oude Schryvers , waar wan ik de oorzaak onder. andere giffe te zyn , dewyl dit kruyd een onvafbe gedaante beeft, in "t. een Land dus, in.’ an. der zg, zelfs bier aan.’t gemeene Se/amum Indicum: ziet men aan eene en dezelfde at driederley bladeren, en de. zelve al weder veranderlyk na de vettigheid of magerheid des grondi, Ik zal bet dan. be/chryven met die gedaante, die in deze.Oo[ler/cbe Eylanden gezien word, buiten twf- fel verfchillende van. die-geene , die bet in den Indoftaan eefin Teos i n j^ plante dan van bet Sefamum fcbiet op met een dikke; regte, fchier boutagtige sen enkelde ftam , vyf en zes moei ten boog » die zig boven in weinige zyde-takken verdeeld, Het onderfte van den hooft-ficel:is. rond:, na boven tog vierkantig met diepe voorens, buyten bard en boutaptig, binnen week en kruydagtig. De onderfte bladeren ftaan op lange fleelen ; bebben de ge» daante van Meliffe-bladeren,dog zyn grooter,3 vingers breed, en agt lank, aan de kanten wyd en ongelyk getand , met Jebuynze: en zeer uytftekende ribben, die ze van onderen rimpelig maken , zagt. in ’t-aantafben , en zonder: glans, Die omtrent bet midden van den ftam flaan „zjn in drié lappen verdeeld , waar van ieder rondom gekerft en groo- ter is dan een Meliffe-blad, wyt den fcboot van deze ko men andere kleendere. voort ‚zommige enkeld , zommige in twee à drie verdeeld, die aan de bovenfte fleel eege averpig en. fmal , fchier als Willige en Olyf bladeren yaan de kanten niet geierft, maar bogtig of bier en daar met boekjes 5. deze: Baan meeft SA y twee en twee over ‚malkander in "t kruys, [wart-groen van coleur., daar de onderfte ligt-groen zyn ‚aan den gebeelen ftam 2 ymze zagt in "t aantajten, dik en als fmeerig , niet te min flap, van een flerke olyachtige reuk en fimaaks E Uyt ieder feboot van deze fmalle blaadjes komt een ete kelde ‘bloem woort , gefatzoeneert als een gee vingere «boed., of als de bloeme van Hyofcyamus , beneden een Jl, Se hebbende, als een tongsken, en binnen vier witte te j ‘ De bloemé is balf door|chynend , wolachtig in 'tadnzietiy ` aan. de favarte zoorte is ze wit, met a ‚per gemengd , aan de Avitte zoorte gebeel wit „na de bloeme komt op dezelfde plaats een fiyve vierkante-bouwe voort, met vier voorens geftreépt „een lid van een cs regt overeynd , én tegens de Joel baande „mede wolag- tig van. aanzien , eerft -botg-groen „daar na. fwartagtigs en in twee berflendes uit ‘ieder. fcboot van de. fmalle blaa jes flaat een zoodanige bouwe, maar omtrent den top ziet men twee by mälkander. Zo de geborftenhouwen ziebmen vier kamerkens , en daar in bet-zaat digt op malkander gepakt, uit driekanten platagtig y ep met de fpituen na -binnen gekeert, Het is iweederley van coleur na de-twee Zoorten dezes kruyds, ES De eerfte :en'in deze Eylanden. gemeenfte zaorte„ is de Joris, met bladeren:en ‘bloemen als bier boven:be/cbre- wen: Het zaad is pik-fwart , van buyten als Ajuyn-2aad, van binnen wit, zoet en olyachtig van fmaak , gekyk: Nooten, mee .. De witte zoorte beeft wat breeder bladeren ‚ligt-groen, en de bloemen gebeel wit. Het zaad is uit den valen wit- agtig of ligt-graauw , ook in een zeeker zoorte gebetb wit, zoeter van fmaak , en vetter van fubftantie dan bet voorgaande, De wortel is kort, en weynig na proportie van een zoo-booge plante, verdeeld in veele dikke en ‘knobbelige Vazelingen. Het wert zeer ligt met zaad voortgeteeld, ook gezaagd ie Wed joe! als ander kooren ‚dog geenzints op de be er andere moeskruyden , want bet magert den grond zeer Wyb, maar op een byzonder ftuk Lands, dat wel ter “Sonne tzen een vette grond beeft. Men oeg f; bet in als de bouwen beginnen te berfiets bouwe voor bouwe afplukkende , en latende de groene ftaans tot dat die ook rypen. De afgeplukte moet men een halve dag in de Sonne ftellen, d dan de binnenfte Tx emt Boek. XXXII Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOERK. 205 terng cellularum pellicule fefe aperiant, feminaque emittunt, manibus quoque. conteri poffunt ,acifemina odi, fed tum frequenti cribratione ‘opus eft, an- tequam femina a paleis feparentur & depurentur. Nomen, Latine Sefamum Indicum. In Malabara & Indoftana Gingeli & Gingelin; unde Europea defcen- dunt nomina, uti Hifpanicum Sorgelin & Alegria, ac Sicilicum Gingilena, Gingulená, Gurgulena ,& Fugjo- lina, item omnium corruptiffimum apud Fulium Sca- ligerum exercit. 158. Zenferlin; quod hallucinari non uit, quid denotet. Arabica enim vox primitiva eft Semfem,' ac femen Golgolin: Semfem poflet quis judi: care duplicatum effe Semen, h.e. pinguedo, ob pin- gae oleum, quod hoc femen exhibet. Malaice Wid- ‘in. Ternatice Widje. Javanice & Baleyice Lenga: Amboinice quoque Widjin. Bandice Alalun. Sinice Moa. ER RS 32727 Sefamum hoc Indicum legitimum effe affirmare nul- jus dubito, Lei ems Mattbiolus in Diofcoridis libr. 9. cap. 92. afferat, illos in manifefto errore verfari , qui plantam hanc, quam ille ibidem ex aliorum deli- neatione fatisaccuratam, & huic noftre convenientem proponit ‚pro vero Sefamo habent ob caufam , quia pa- rum convenit cum Theopbraft. & Plinii defcriptione. Sed ad hoc refpondeo , certum eft , Sz/ami plures effe figuras, adeo ut aliam Peloponefiacum & Grecum, aliam ZEgyptium, aliam Indicum habeat , ejusdem ta- men; quantum conjici poteft, ufus & virium: Locus. Sefanum genuindm olim ex Plinii teftimoz hio ex India delatum eft in Afiam, Greciam, ac por: fo in Italiam, fubfequentibus autem temporibus vide- tar negle&um fuiffe ac præteritum. Quodque hodie parúm in Italia reperitur, cauffatum forte eft , quod nimis arva emaciet, Contra in hunc usque diem magna copia colitur in India, ac prefertim 1n-Mala- bara, Cormandela, Bengala, item in Java & Baleya; &trzque ejus fpecies, alba nempe, & nigra , cujus ultima fpreta eft, nec in hortis toleratur, ac fponte fefe propagare oportet. In Amboina nigra potiflimum obcurrit fpecies ; alba rara eft; fed copiofior in Ter- pata. oot Eeer >. JA Ujui. Semen alba & Zoe? fpeciei pocifimim in fafa eft ad oleum exprimendum, quod in India du. lex eft; Primum ac vulgatiffimum eft tenue, flave- ens inftar olei Rapacei , & preparatur in fava & Bateya per co&tionem feminis conmoliti in aqua, quo modo Calappi oleum conficitur. Alterum multo craf- fius eft, & obfcure fufcum , pinguiffimum , & adu- ftam olens pinguedinem; quod ex Sina defertur, & Batavie quoque a. Sinenfibus preparatur. Crudum albumque femen ex Java in hasce defertur infulas., quod adhibetür & infpergitur placentis minoribus; quod in aliis locis fic femine Foéniculi vel Anifi , & hodie quoque in Sicilia in ufu eft , & ex pugno editur, in fartagine ab aliis parum torretur , & conmifcetur cum Saccharo & Orize farina in paftam , ex qua placen- tule formantur, Latine Sefamides dicte, que in fur- fis vel fupra carbones parum ficcantur vel totrentur, ac fic éduntur ; prime vero placentule, quibus fes men hoc tantummodo infpergitur , & quz majorem continent farine copiam , multo preftantiores funt, pofterioris enim aduftum quafi habent faporem ; te- trumque cauffant oris halitum „ac ventricalum obtun- dunt per pingüedinem , unde & itinerarii has multum. fecum ducunt; ut pauco cibo indigeant, nec fames d Tec incolis Malabarz , "Cormandelz , & Bengalz , hinc indicabimus, quo modo Banc colant. Triplex ibi habent Gingeli, nigrum, obfcure luteum feu ‘ruffum, & album, quod hic ignotum eft: Quotannis tota hoc femine conferuntur arva , quod ibi, uti & tota planta, paulo major eft quam hic, maturum vero baculis ex- uitur, ann de kamertjes bun openen, en "t zaad uitfcbudden ; men kanze ook wel. met de banden wryven of uit/laan , maar dit veroorzaakt veel warrens , eer men ?t zaad van "t kaf zuyverd, ^ - Naam: In "t Latyn Sefamum Indicum. Op Mala- baars en Indoftaans Gingeli en Gingelin, waar van de Europifcbe namen komen , als in Spanjen Sorgelin en ‘Alegria: In Sicilien Gingilena; Gingulena , Gurgtilena, en Jugjolma : Als mede bet alderbedurven[te by Julius Scaliger. exercit. 159. Zenferlin ; bet welk by niet beeft raden kunnen , wat bet zy. De origineele Arabifche naam is Semfem, ‘en "t zaad Golgolän, Semfem mogte men oordeelen werdubbeld te zynvanSemen , dat it wettig beid, wan wegens den veelen olye, die dit zaad uitgeeft. Maleyts Widjin. Ternatice Widje. Favaan/ch en Baleyts Lenga: Macaffaars Langa. Amboinfcb mede Widjin. Bandanees Alalun. Sinees Moa. á Dat dit bet regte Ooftindifcbe Sefamum is, durf ik wel verzekeren, fcboon Matthiolus op bet tweede boek, cap. 92. van Diofcorides wil ftaande houden, dat die geene d'walen , welke die plant , die by aldaar uit andere afgetekent, dog genoeg naaukeurig , en met de onze overs eenkomende, aan de bant geeft, voor de regte Sefamum bouden, alleen om die reden, om dat ze weinig overeen- komt met de befcbryving van Theophraftus en Plinius, Dog bier op antwoorde ik; dat bet zeker is , dat "er veel figuren vande Sefamum zyn, zoo dat een andere is het Pelopeneefiche , en Griekfcbe ; een andere bet ZEg'yptifcbe ; een andere bet: Indifche , dog zoo veel men bemerken kan, van dezelfde kragt en gebruyk. BE Plaats. Het origineele Sefamum is eertyds na "t getui- &eniffe van Plinius eerft uyt Indien gebragt in Afie , Griekenland , envoorts in Italien, doch het Jebynd in de navolgende tyd verwaarloosd , of al willens verlaten te zyn. Dat men. ’t hedendaags in Italien weinig vind, is mi/Jchien om dat ^t de Akkers te zeer uytmergelde. Daar en tegens werd bet in Indien tot beden voe met menigte ge- plant in de Landen van Malabaar , Cormandel , Bengalen: Als mede.op Fava-en Baley beide zoorten „witte en favar- te, dog bet laat/le is veracht, werd in de Hoven niet verwaardigd , en moet zig zelfs voortplanten: In Amboina vald meeft bet fwarte, bet witte weinig en meer in Ter. nen. > 0 qa -Gebruyk. e , Het zaad wan ^t witte en geele gefla meeft in gebruyk om oly daar uit te per(Jen ‚waar van men in Indien tweederley beeft : Het eerfte en gemeenfte is dun, geelagtig, als raapzaad-oly , en werd gemaakt op Fava en Baly door opkoken in "t water van "t gemalen zaad als Calappus-oly. Het andere is veel dikker en donker-bruyn, zeer vet, en na gebraden vet riekende , komt uit Sina,en werd op Batavia wan de Sineezen gemaakt: Het raauwe witte zaad werd uyt Fava in deze Eylanden gebragt, "t welk men gebruykt op kleene koekjes te ftroojen, gelyk men elders met Venkel en Anys-zaad doed, en ook hedendaags in Sicilien gedaan werd om uit de vuyft te eeten; men rooft bet anders een weinig in de panne, © d bet met zuyker en ryft-meel tot een deeg , en maakt' "er koekjes van, in^t Latyn Sefamides, die men dan in den oven of op kolen «vat droogd , en zooeet , doch de eerfte koekjes, daar men ’tmaar ci d. en die meer meel bebben 2 weel beter, want de laatfte bebben een brandige fmaak, weroorzaken een fterken aaffem, en verdoven de mage met baar vettigheid , daaromze de Reyzigers veel met bun voe- ren om met weinig verzadigd te werden, en geen bonger te gevoelen. De Sinezen geven ze de Kraamvrouwen ook in na ’t baren ep andere Lieden,die van een ziekte opftaan , om bet lyf eem kragtig voedzel te geven, en Poafrig vet te maken. Het zelfde xaad met de wortel Tsjonckor ge- wröven, werd plyfters gewys overgeflagen op de borften van de Vrouwen, die een waterachtige em quade melk hebben, waar van de kinders buykpyn krygen, om dezelue melk te verbeteren, want Sefamum is gerwarmen- de „dikmakende , aanklevende „voedende, en pyn ftillende. - Dewyl dit kruyd wel de meefte nuttigheid geeft aan de Inwoonders van Malabaar , Coromandel, en Bengalen, zoo zullen wy zeggen , boe dat zy daar mede omgaan, Zy bebben aldaar driederley Gingeli , fwart donkel-geel if. ros, en wit, ’t welk albier onbekend is. Men iem - bet jaarlyks met gebeele Akkers vol, zynde aldaar wat gros ter van gewas en zaad, dan albier , bet rype à 206 . HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. XXXI; uitur, excuffumqué aque infunditur ; cui palez in- natant, femen vero fundum petit, quod dein tollitur, & ad folem exficcatur. … Dein molendinas' habent 'cértas:, que : conftant. ex ingentibus lapideis crateribus, quibus inponitur alter rotundus lapis ejusdem forme, gu circumagitur ab hominibus’ vel: bobus; in illis femina trium fpecierum conmixta inponuntur, atque per rotationem rotundi lapidis comminuuntur, & in paftam formantur; que tollitur, & manibus fortiter compingitur in globulos, qui patinis vel doleis inponuntur , tum oleum fponte exfudat & fupernatat, quod cochlearibus eximitur. Hoe. oleum ibi adhibent non tantum ad lampada , fed etiam in culina , ad quosvis cibos pingues red- dendos jfricandos, & torrendos , quod aliis in locis cum Calappi oleo peragitur, quod in iftis defideratur xezionibus. Oleum hoc Sefaminum inter olea ad cu- linam aptiffimum cenfetur , quum non tam facile ran- cefcat Calappi oleo, quod non nifi recens in cibis adhiberi poteft, quum hoc oleum butyraceum fuum plerumque fervat odorem. Javanorum oleum Widjin non tam bone note eft, ac plerumque adulteratur, quum inter coquendum varia àb ipfis admifceantur fe- mina, ni de induftria purum ab aliis defideretur.: In Cerama prope Roemakey multum quoque colitur Widjin, ac per coctionem oleum pallide ruffum extra- hitur; hoc vero itidem inpurum eft, ac fepe adultera- tum Calappi oleo. Ipfis quoque infervit ad varia me- dicamenta , hoc enim oleo inliniunt cunctos contufos & tumentes articulos, & ad aurium inflammationem. Qui . Ophthalmia laborant calida , matutino tempore hos adeunt ftipites , unumqüe alterumve edunt florem, quadam fimul fufurrantes verba. Melius forte face- rent, fi folia ejus aque incoquerent ,- oculisque ins flammatis inponerent ex Diofcoridis precepto. ` Quum /Egyptiorum modus curandi magna ex parte conveniat cum Italico, hinc addemus ea, que Pro/p. -Alpinus de hac fcribit herba: ;, dicit itaque Agyp- 3, tios hujus plante foliis, feminibus, & oleo easdem yy tribueré vires ac virtutes, modice nempe calefa- y3. cientes in fecundo gradu, humectantes , refolven- ss tes, & emollientes. Folia ejus cocta oculis adpli- 3, Cántur inflammatis ad ardorem extrahendum. Ea- js dem quoque herba: contra. lateris dolores, Pulmo- y» nis morbos , A(thma & tuffim , cunétos itidem emol- 3, lit duros tumores.- Mulieres ex-hac balneum for- », mant cüm ejus feminibus & melle; in quod defcen- 5; dunt ac fedent ad quosvis matricis & partium mu- 35 liebrium durities emolliendas. Idem quoque deco- 3, Gum a fotus adplicatum , qu&vis cutis vitia "on & morbos curat, capitis furfuras , omnesque lividas 3, maculas contufas , in quibus extravafatus ftagnat 5, fanguis, Emplaftrum praeparatum ex hujus herbe 55 foliis , feminibus-& melle , cunétos emollit duros $4, tumores, fchirrhofos nempe , ut & ad exficcatos ner- yy vos valet, quibus utiliter femper uti folent... Quod ,, etiatn ad combuftas partes fummo cum fucceflu ad- ».hibent, non minus quam ad calidas inflammationes 3s refolvendas, vel fuppurandas. DecoCtum etiam in 53 clyfteribus ad colicos dolores, & ad emolliendam », alvum adfe&ant. Mulieres ad movendas menftruas an purgationes , decoctum & infufum in aqua paratum ze Dro feereto auxilio habent, neque fua fpe he, qui- an bus prz craffitie fanguinis venarumque uteri ob- s, ftruêtione menfes non veniunt, früftrantur.- Semi- ss Dis ad cibum ufus eft antiquatus apud omnes ZEgyp- » ti incolas, pauci tamen eft nutrimenti , fed alimen- 3, tum un&tuofum ac-craffum prebet; ex quo; quam » obrem ipforum frequenti efu mulieres inpingue- 35 fcant, facile deprehenditar. Plus pinguefacir oleum, 59 ex feminibus expreffüm , omniumque- máxime fex a olei Te ab illis vocata, & Arabibus Thien dicta. „ Oleum fecemque ejus-bibere, adhuc ut in inguc- 3» fcant, mulieres in balneis familiariffimum: habent. 33 Quod per aliquot dies potatum quosvis curar cutis vn pruritus; anhelitus difficultatem; & pleuritim de- DI atam dc. uci de. foliis-diëtum-fuit. Ad vehe- ~ sy Mentes porro ftomachi, inteftinoram , uterique do- së lorum:crucietus demulcendos intus extraque præ- sy ‘ftitoAdbibent etiam ad fcabiem & cutis veficulas » mes dba DM Wg es. ad ver- 51 „u 1epius inliniatur. Hue -usque . Alpinus« Dee Prop. Craffum okken. uitgeflagen sbet uitgeflagene t'zamen in water e , daar de kaf boven op ary, en ’t zaad zig og grond zet y bet welk men daar uit neemt en in de Sonne droogd: - Co nâ bebben zy bezondere meulens , zynde groote Steenen mortieren of bakken , daar in een ander ronde Deet als een loper paft , die van Men/chen of Offen omgedraayd word, bier in werd bet záad van de drie zoorten onder malkaar gemengd , gedaan , en door "t draajen van den loper tot deeg gemalen; dewelke dan uitgenomen, met de banden fterkelyk werd gekneed , en daar uit bolletjes ge formeerd , die men in fchotels of andere vaten legt 5 zoo zal bet oly van zelfs opdryven , bet welk men met lepels affchept, Deze oly gebruyken zg aldaar niet alleen tot lampen maar ook in de keuken om al baar koft daar medė te wer. ten, fruyten , en andere dingen daar in te bakken en bra. den, gelyk men elders met de Calappus-oly doed , ’t welk men: aldaar niet beeft. Dit Oleum Sefamum werd onder de olyen het bequaamfte tot de keuken geagt, om dat bet niet licht-zoo fleri werd als de Calappus -oly "t welk men niet dan verfch in de koft gebruiken kan, daar deze oly doorgaans zm botteragtige reuk beboud. Het Favaan- ze Widjin-oly is zoo goed niet ep meeft vervaljcht, om dat ze in ’t uitkoken velerbande zaden door malkander mengen, of men moet bet expres beftellen. . Op Ceram by Roemakey „werd ook veel Widjin geplant; en door "t koken een ligt roffe oly daar uit gebaald,dog’t zelve is mede niet zuyver ,endikwils vermengt met Calappus-oly. Het diend by bun lieden ook tot veelerbande Medicynen; want met die oly beftryken zy alle geflagene en gebulte leden ep ontftekingen der ooren. Dewelke béete-en ont. fleeken ogen bebben ‚gaan 's morgens vroeg by deze flokken; eeten een of twee bloemen daar van eenige woorden? daar by preuvelende. Zy deden miffchien beter, zoo zy de blade- fen in water kóokten , en de-verbitte ogen daar mede ftoof- den, na de leere van Diofcorides. aO enda „Dewyle der ZEgyptenaren manier in ’t cureren meeft overeenkomt met de Italiaanfche ; zoo zullen wy bier by zetten , "t geene Prosper Alpinus van dit kruyd beeft: » Hy zegt dan , dat de ZEgyptenaren de bladeren ‚ zaad, 3, en oly van dit kruyd van eenderley natuur en kragten ss bouden „te weten matig warm in de tweede graad , voga s> tig, refolveerende , en week makende. De bladeren ges 4» kookt, werden op de ogen gelegt, die verbit: zyn} om »» den brand uit te.trekken. Het zelfde kruyd werd ook »» gebruykt tegens zyde fleeken, longe-ziekte ¿korte aa[fem, » en hoefde. Zy verwekken ook alle barde gefwellen. De an Vrouwen maken een bad van dit kruyd met zyn zaad 3, en honing ‚en zitten daar in om alle bardigbeid van,de y ue en Vrouwelyke partyen te verweeken: De: 3» zelfde decottie warm opgeflagen , geneeft: alle gebreeken s» des buyds ; fchubben-des boofds , en alle blaauw gelt, » gene plekken „daar dood bloed zit. Een pleifter gemaakt yy van de bladeren; zaad „en-boning , vermuravd alle har- » de gefwellen, uitdorrende leden, verbrande: its 35 en brengt de Apoftemen tot rypheid; is mede goed te= » gens de verdroging en opkrimping der xenuwen, waar ss toe zy bet altyd met nuttigbeidsgebruyken. Het zelve 93 gebruyken zy ook met goed fucces tegen de verbr » deelen ‚niet minder als om de beste en ontftooke dee- s; len te verzagten of te doen rypen.. „Het afkookzel 3 werd ook in Clyfteren- tegens Colyk -pynen., en om. » de buyk te verzagten, gebruykt. De Vrouwen bren, s gen "t. van onderen in ^t lyf , om de maandftonden » le geravekken , die door dikbeid des bloeds-en verftop- » Pinge der aderen opgebouden werden. Het zaad. elyk o voor dezen , zoo is bet tet beden toe nog gebruykelyk om » te eeten , bet geeft weinig dog dik voedzel ‚waar van eg bare Vrouwen zoodiklyvig en poezelig. werden: Het ol) y» maakt nog vetter , inzonderbeid bet dikke, dat zig On ss derzet, °t welk zy luiden Theyne, de Arabiers Thien 3, noemen , ^t welk de Vrouwen in *t bad drinken. Het »» oly eenige dagen na malkander gedronken; geneeft alle »» Jeukten.des buyds „korte aa[fem „ en..xyde Hecken &. sy gelyk van de bladeren gezegt is.. Tegens groote buyk- 5 Pyn, ingewand , en moeder , werd. bet, zoo van buyler >» 0Pgefmeerd als van binnen gebruykt. Het diend bun. >; 00k verder om blaren ‚of: Jcburftheid des buyds te E" s5 nezen „zoo ingenomen-als opgefmeerd. Als mede de wrat- ay ten te. gram als men ’t dikwils daar op: firykts Dus verre. P, Alpinus. E Het VillBoek. XXXI Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 207 Craffüm füfcumque oleum, quod Sinenfes.ex Sina deferunt, & aliquando Batavie & Bantamze ex Java- pico conficiunt femine, ipfis Majub dicitur , Malaien- fibus Minjac T/cbina , preparaturque ex flavo & albo femine in. fartagine primum tolto , quod dein contun- ditur & exprimitur , unde butyraceum adquirit odo- rem, & craffam fubftantiam , coloremque pinguioris cerevifiz , quod ab ipfis multo preftantius habetur , tenui & Msc javanica Hoc faltem tanti faciunt, quanti ZEgyptii fuum, cui & magnas tribuunt virtu- tes, ad homines corroborandos & alendos , qui ex languenti reconvalefcunt morbo : Hunc in finem pin- guem eligunt gallinam , quam in frufta confcindunt, atque in hoc fricant oleo, dein hanc excoquunt in debili potu Arack, fine ullo fale vel alia pingui re, folummodo addentes recens Zingiber in taleolos dife fetum , cocto huic cibo addunt infuper -cochleare iftius olei, quem edunt fine Oriza, noftra vero na- tio Orizam vel panem ipfi jungit. ' Puerperis quoque propinant vel edendum exhibent, ac femper fub vefperam , calefacit enim corpus, fue dorem excitat . prefertim fi fuper dormiant, quem cibum Malaienfes 4jam Aracca vocant. >. In aliis morbis , qui majori indigent nutrimento quam calore, uti in Phthyfi, major aque quantitas quam Arack fumenda eft, partesque galline. minutim con- tundere, & more Sinico quafi fricando fuffocare, ac dein adfundere iftud oleum, aliquando addentes Cinna- momum, Coftum Indicum , feu: Putsjoc ; atque bis de die propinant , unde intra paucos dies eger vi- Hee > omnes porro inteftinorum flatus ex- ellit. sda pe EN fe E R Genuinum album Widjin, Sinenfes fervant , & ex illo peculiare conficiunt oleum „cui refrigerantes ad- fcribunt virtutes , quod. propinant puerperis febrici- tantibus, quas porro obliniunt unguento Bobori , cui . hoc femen admixtum ‘eft. Profp. Alpinus /Egyptiaco fuo Sefamo caulem tri- buit nimis humilem , folia Solani, floremque al- bum parvum &c. ex quibus patet ab Indico noftro Boss formam parum differre, nifi tantummodo infe- riorà ejus intellexerit folia , que quodammodo cum illis Solani conveniunt „fed planta ipfa penitus forma diverfa eft, ac forte etiam viribus differt, unde & Se- famum in Herbariis Germanicis defcriptum Vlas- dodden , fea Lini Capitulum vocatur, quum inter Linum plerumque crefcat. -- Noftrum Sefamum hanc. habet proprietatem , quod in primo fuo ortu contra naturam aliarum plantarum pluvias refpuat , atque tam fortem fundit odorem , ut nullum animal depafcere hoc cupiat nifi Erucz, que hoc &que ac alias comedunt herbas. In. Bellonii fcriptis legitur , quo modo per totam Turciam , Goffipium & Semamum fimul plantentur, unde: magnum habent lucrum ac reditum , ex oleo nempe feminis exprello , ubi narrat , quo modo fervi femen iftud magno labore decorticent, quod de fe- minum filieulis intelligendum eft, femen enim ipfum non opus eft, ut decorticetur.. - MAC. = a - Ex Ctefia adparet , Oleum Sefaminum apud Indos ab antiquis: jam temporibus in ufu. fuiffe-ad cibum , æ- que ac Karyinon , h.e. Nucum [ndicarum feu Ca lappi oleum. Malayenfes contrita inliniunt folia fron- ti contra Cephalalgiam, quee ex folis ardore vel de- fatigatione oritur. Malabarenfes corpus fuum & ar- tus inliniunt hoc oleo, quos fortiter. fricare finunt, unde alacerrimi funt , & quam maxime mobiles ad- quirunt artus „hi enim funambulos exhibent exercita- ~ Zufiman. dicitar herba effe Monomotapenfis , ex qua incol oleum preparant ad cibum ufitatum , hoc fine dubio Sefamum erit, quod Italus quidam itinera- Me... o o c fuam linguam . Sosmano voca- vert. ` DAC E ` ~ Calefaétus in frigidam fi quis fefe conjicerit aquam ; unde pori obftruuntur , & ingentem perfentit Cephalal- giam,artuumque dolores, tum folent Sinenfes in quovis brachio partem quandam hoc oblinire oleo, uti & in quavis fura, ac dein neo nummo tam diu illam arrodere partem, donec veficulæ fubfequantur. Hoc oleo iti- dem inliniunt illas partes, quas. more Sinenfi adurere volunt fune igniario, uti in temporibus & poft aures, qua re Cephalzas & Catharros norunt curare. Oleum Het dikke. bruyne oly , ^t, welk de Sineezen uyt Sina brengen, en xomtyds op Batavia en Bantam met bet Fa- vaan[cbe zaad mabootzen y. biet; by bun luyden Majuh , by de Malyers Minjac Tichina, en werd gemaakt uyt bet geele en witte zaad, er in. een pan gerooft , daar. na geftooten en uytgeperft „waar van bet de botteragtige reuk en dikke fubflantie: bekomt , van coleur als dikke mom : t welk van bun luyden voor veel beter gebouden werd A dan bet dunne en uitgekookte Favaanze : Zy maken oor immers 200 veel werks af „als de Agyptenaars van ’t bare , fchryvende ?t zelve groote kragten toe, om de men- Jeben te verfierken , en te voeden, die van een quynende ziekte opkomen: tot dezen einde neemenze eem vet Hoen of Capoens ‚nydenr dezelve aan [tukken, bakkenze in deze oly, em kookenze daar na in, en Arak , zonder eenig ander zout of fmout , alleenig verfche Gember. in. fchyf- kens gefneeden daar by doende; op bet gekookte giet men nog eem-lepel vol van voor/z. ole , ven eeten dat 200 20n- der ryft maar onze Natie moet ryft of brood daar by bebben. Zy geven 't ook baare. Kraamvrouwen te drinken-en te eeten „en dat altyd tegens den avond „want bet. vermarmt bet lichaam, brengt fweet, en men moet "er op flapen „welke koft de Malyers Ajam Aracca noemen, 3 Voor andere ziekte, die meer voedzel dan warmte moet bebben (gelyk in de teering ) , moet men meer water dan Arak nemen , de ftukken van bet. Hoen kleen [Lampen , op zyn Sinees al fmoorende flooven , en dan genoemde aly daar op gieten , zomtyds Caneel, en Coftus Indicus daar by doende, en geven daar van twee rys Le daags te drinken, waar Van by in weinige dagen weder tot kragten komt, en bet verdryft alle winderigheid. des ingewands. Het regte witte Widjin bewaren de Sineezen, en ma- ken een byzonder oly daar-van, 't welk zy verkoelende kragten. toefchryven , gevende zulks te- drinken aan de Kraamvrouwen , die koortzig zyn „en befmeerenze met een Bobori-zalve , waar onder dit zaad gemengd is, ` Prosper Alpinus befcbryft zjn ZEgyptifcb Sefamum met cen al te laage fteel, bladeren als nagt/cbade , en een kleene witte bloeme ESc. waar uyt hand, dat bet van onze Indiaan/che in gedaante wat er/cbild y moefte alienis de onderfte bladeren verftaan hebben ; die zoo wat na Solanum gelyken „maar Veenem opp on oak mifJcbien in kragten verfcbild , daar van wert bet Sefamum in de Duytfcbe Kruydboeken befcbreven , en Wlas-dodden genaamt , om dat bet onder *é vlas gemengd. groeyt. Ons opregt Sefamum beeft die eygen/chap , dat bet in zyn eerft uytkomen tegens de natuur van andere Planten geen regen verey[cbt , en is zoo flerk van reuk , dat "er geen- derbande beeft van eeten wil, dog wan de Rupzen werd bet zoo wel gekweld als andere kruyden. deng, In de fchriften van Bellonius vind men , boe ze door geheel Turkyen bet Cattoem en Sefamun by malkander planten, en daar groote winft uittrekken , te weten bet oly uit bet zaad gemaakt , verbalende boe de . >t zelve, zaad met groote moeyte /chillen yz ll ent Vi de zaad-buyskens verftaan moet, want bet zaai EM. boeft niet gefthild te werden, — in _ Uyt Crefia bemerkt men, dat Oleum Sefaminum by de Indianen al van oude tyden in gebruyk xy geweeft tot de a 200 wel als Karyinon, (dat is Indiaanfche Nooten of Calappus-oly). De Maleyers /inceren de gewrevene bla. e deren op "t voorbooft RR booftpyn, die van bitte der Sonne of vermoeydbeid komt ; de Malabaren beftryken bun lichaam en leden met dit.oly, en laten dezelve fter- kelyk auryven, waar door ze zeer rad en gedweeg “van leden werden, en men ziet de gaauwfte Koordédanffers en Gogelaars uit bun lieden komen, e . Zuziman werd gezegt een kruyd te zyn in Monomota: pa, waar uyt de Inwoonders een oly maken tot de kb gebruykelyk, dit zal buyten twyfel bet Sefamum 2 1 ‚welk de een of ander Italiaan/che Reyziger nagn Lands- tale Sosmano zal genoemd hebben. GE ek _ Als iemand verbit zynde , in koud water Jpringt , waar door de fiweetgaatjes verftopt werden, en men groote pyn in "t booft en leden gevoeld zoo plegen de Sinezen aan ieder arm een plek met dit oly te befmeeren , als mede op teder kuyt, en daar na met egn kopere penning zoo. lan daar op Jcbrappen, tot dat "er blaartjes na volgen. od Jmeeren zy bet lichaam met dit oly aan de plaatzen ,diezy op zyn Sinees met bet lontje branden willen, gelyk dan de flap van bet hooft en agter de oren, waar door zygroote booftpyn en zinkingen weeten te verdryven. “— H : et 208 Olcum jJavanicum coé&tum. in' cibo non adhibetur , fed tantummodo ad Lampada & unguenta , quum , uti di&um fuit, ex variis conficitur feminibus conmixtis, ac ruditer preparetur. V Sefamum album gerens-femen,in Brafilia quoque crefcit juxta teftimonium Pifonis libr. 4. cap. “45. ubi introductum eft ab Athiopibus Congenfibus ‚qui hoc quam maxime indigent ob oleum quod ex ejus femine conficiunt ,& in cibis adhibent , notumque ibi eft no- mine Girgilim. Schit - Elu;. Bracmanis-.Davo Piloe in Hort. Malab. part. 9. figs 54. defcriptum , Sefamum noftrum album eft, quod hic in Amboina raro obcurrit. Commelinus in adnotationibus fuis ibi Malaice vocat Bidzjam Poe- teb, quod vulgo pronunciatur Widjim Poete , ejusque Oleum Sergelim. EL Car-Elu Bracm. Caro Pilo loc. cit. fig. 55+ eft Sefa- mum nigrum, cujus folia magis dentata func, Malaice juxta Commelinum Bitzjam Hitem, quod Malaienfes vulgo pronunciant Widjin diam. >to > o ies > ubula Septuagefima Sexta | In Figura Prima Sefamum exhibet. Indicum, quz planta à Tournef. ad Digitalis genus. relata eft, fed proprie pe- culiare conftituit genus, ejus. vero fcriptores, qui opti- . - mas hujus plante exhibuere Figuras, adlegavi in Thef: Zeyl. p. 87. vocarurque in H. Clifort p. 318. Sefamum * "foliis oyato-oblongis integris , fed minus proprie, quum tantum exprimat fuperiora, media enim funt dentáta, & it- fima ternata. : at Pigttra Sétunda Panicum exhibet gramineum , ex Auttuario “Hug ell "PO capa gags! Ee UON. 1$ Ig a A magna habent copia, vel ipfius loco aliis vini arborei Ípeci e efficiunt per quandam herbam, ejusque feminis effi- caciam , quz nil aliud eft nifi Cannabis Indica, quam hic defe emus, diftincam in marem & feminam. ra A COHEN. 5 wo, qe tt ás alta eft planta, fimplici recto: ite, cujus cortex multo tenuior eft Cannabi noftra, qui tamen in fila quoque dividi ac duci po- teft, eft autem ille parum angulofus , firmus, pallide virens, fex feptemque pedes altus , in paucos latera- les ramos divitus, qui oblique eriguntur, & in annu- los feu articulos diftinéti funt, qui per femi digiti fpa- tiumi diftant, euivis autem adponitur folium retro- flexum ac dependens, in quinque alia anguftiora feu Jacinias diftinctum , undique dd oras ferratum , obli- oes, Sener ore tt NEE paden, heleganter viride. | i hujus lacinia quinque pollices lohga eft, alie proportionaliter gue. - Majoribus ramis majora infident folia, feptem no- vemque fimul locata, plerumque autem feptem , in i aee SR tria, E ege cs femi digitum vix atum eft, binzque laterales laciniz adeo puíillez, \ vix dignofci poffint. S p E ix T T Ex ue adfurs HERBARII AMBOINENSIS . Liber VII. cap. XXXIV, ` Het uytgekookte Favaanze oly werd in de koft niet ge bruykt maar alleentyk tot lampen en fmeeren , om dat bet, als gezegt , an veelerley zaden door malkander gemengd en vry wat flordig gemaakt werd. > `; Sof Se/amum met wit zaad; waft ook in Brafil, na ’t gee tuygenifJe:van Pito libr. 4. cap. 45. zynde aldaar inges bragt door de Negers van Congo, die bet zeer nodig bebo ben wegens bet oly, dat zy uyt zyn zaad maken; en in de koft: gebruyken, bet is aldaar bekent met de name Girgis- li 2 m. H + Schit-Elu. Braminees Davo Piloe, in Hort. Malas, part. 9. fig. ei, befchreeven., wil ons Sefamum album zyn, albier in Amboina weinig te vinden, Commelinug — in de Annotatie, noemd bet in *t Maleyts Bidzjam Poe. teh , ^t welk men in "t gemeen uyt/preekt Widjim Poetiy en bet Oleum daar van Sergelim, Get Car-Elu; Braminees Caro-Pilo loc, cit. fig, 55. be. Jebreven, is ons Sefamum nigrum , en zyne bladeren zy meer gezaagt. In?t Maleyts na Commelin Bidzjam Hitem; "t welk de Maleyers in ?t gemeen wyt/preekeny -Widjin I. tam. : De fes en feventig fie Plaat Vertoont in de eerfle Figuur het. Indifche Sefamum , welke planc van Zournefort tot het geflagt van. de Digitalis ge- bragt is, maar eygentlyk een byzonder geflagt uitmaakt, deszelfs Schryvers, welke de bette figuren van deze plant gegeven hebben, heb ik äangehaalt in myn Thef. Zeyl. p. 97. en wert in de H Clif. p. 318. genaamt Sefamum , met heêle en lankwerpige fpitze bladeren, dog zeer oney- gentlyk, om dat die benaming alleen de bovenfte ‘blade: ren uytdrukt, daar de middelfte getant; en de andere “drie te zamen voortkomen. f 7 2 De zweede Figuur wyft aan het grasagtige Panik-plantje; uit het duduarium hier: geftelt agter het 32 Hooftftuk.: Mr E? e gura e 3 2 > — XXXIV. HOOFDSTUK. - api mp De Indifche Kennip. 5 s 3 t: ` Narre-kruyd bouden de Indianen voor baar. Ne. D rosse razerny volgt, of een’ PURI in draden verdeelen laat , wat boekig , Daf, bleek-groen, zes en zeven voeten boog , verdeeld in weinige zyde-takken, die ook Lae overeynd Daum, zy zyn in leden ie aan ’er drie, waar van bet middelfie Co, kleen , datzé pas kennelyk gyn > oren 2 2m gesi Uyt E mw il. 4 7 4 lab. LXXVI. FJ 3 "o VIII Bock. XXXIV Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 209 Ex foliorum alis undique circa ftipitem multi de- pendent floriferi racemuli, quibus oblonga infident capitula, fefe aperientia in teneros pentapetalos flo- fculos, oris virentibus, in quorum centro viridia lo- cantur ftaminula , funt autem illi pallide virentes, dependentes ‚ac facillime decidunt, nullum relinquen- tes (EMED. e e EE Caules floriferis hisce racemulis referti , quotidie alia exhibent capitula fefe aperientia. Plante odor gravis eft, & Tabacarius: Caules vero interne medul- Jam gerunt fungofam & aquofam. Radix vilis eft, longa, in paucas fibrillas diftinéta. ` pu Ginji femina (tipitem quoque emittit fimplicem ac rectum, decern altum pedes , in laterales quoque ra- mulos divifum: Ejus folia funt uti prioris, ex nigro virentia, rugofiora , ac graviorem fundunt odorem, quorum feptem fimul , feu feptem lacinie locantur in majoribus caulibus , laterales ramuli tantum trcs habent lacinias, ac fümma ipforum pars tantum úni- cum fimplex gerit foliolum. : Ex ipfarum alis femina feu fructus excrefcunt, in denfis racemulis conleéti, nullis precedentibus flofcu- lis, funt autem acuminata & coniformia capitula , glauca; ad tactum pinguia, & ftriata inftar grani Ori- ze, gluma contenti. Inter hac capitula multa an- ufta locantur foliola feu barbule, tam aréte , ut ip- um fere obtegant caulem. Quevis filicula feminalis burfulam refert , cujus apex parum incurvatus eft, quumque exterior ejus pelliculà incipiat lutefcere , tum femen maturum cenfetur. |. Verum femen feu granulum internum veficula con- tentum minus eft Tritici granulo , binis oris laterali- bus donatúm, Cnici femen quodammodo referens , fed minus, pallide cinereum , & fplendens. Sub externa & durjuscula pellicula , pr inter mordendum foni- tum edit, medulla locatuf alba & pinguis , faporis dul- cis, quum hæ filicule feminales conligantur , digitos fordido infe&ant colore per vifcofu fuccum, immo magis quam fi recentia "T abaci decerpantur folia ; gra- vi fuo odore nafüm fimul replentes. | e Radix vilis eft, uti in pridre, ac lignofa. Mas & feminá ex eodem progerminant femine, femina aü- tem femper miriori numero provenit, utraque hzc femina in hortis ferüntur , vel conniittuntur arvo bene preparato , & foli fatis expofito. Nom. Latine Cannabis Indica , feu Herba ftultorum. Malaice Ginji. Perfis ac per totam Indoftanam Ban- gue. Chriflopb. Acofta cap. 59. ipfi Arabicum dat no- men Axis, & Turcicum Afarabt. ; - - Locus. In füperióribus Indiz locis vulgaris magis & obvia eft planta; quam in hisce Orientalibus plagis , übi iñ quibusdam tantum Hortis confpicitur. Propa- gatur autem per Javanicum femen, & licet Amboi- nenfis planta femen producát, non tamen plus binis Vi HOPE Iiiiets oo e 1 E Ufus. Apud Mauros per totam Indiam hujus plantz folia ac femina magno in ufu funt, ut ex ipforum o- pinione animus liberetur a magnis anxietatibus , ti- moribüs , & follicitudinibus , ac letitie , & jucun- da excitentur fomnia, uti legitur antiquos per Ne- pcm effeciffe, Hec autem letitia re vera ni- il aliud eft quam ficti rifüs € ftulti quidam Habitus, in maniam fiepe determinantes, hzc enim planta va- rios preftat effectus juxta varietatem temperament ; atque prout alia ipfi admifcentur medicamenta. Quod & teftatur ac defcribit Garzias ab Orta libr. 2. arom. cap. 25. ubi tres ejus narrat préparationes , primus €- nim ac vülgatifimus modus eft fuccum ex foliis ac femine éxprimendi,cum Areca & Pinarigà mifcendi, fimilique inodo epotandi , quod inebriat, & fenfus maxi- me commovet, quod efficacius eft, fi ficcata ejus fo- lia cum Tabaco fugant vel fumo adtrahant, fique ju- cunda velint experiri fomnia , profundumque excita- re fomnum, pauxillum addunt Nucis Myriftice , Ma- cis, Caryophyllorüm , optime Caphure , & Opii, que compofitio Majub vocatur , & uti Clufius in ifto adno- tat capité , eadem eft cum Turcarum Maflach, Si vero adhibere velint ad Veneris libidinem excitandam , um compofitionem hanc preparaht ex femine Ginji, Mp, Ambra, & Saccbaro. ; " e hac autem re Garcias & Acofta fentiunt, her- am Bangue virtutem babentem Venerem excitandi, neutiquam poffe effe ex genere Cannabis, qu£ ex Diofcoridis do€ttina Venerem exftinguit ; & virile ex- : Tom. Y, S ficcat Uyt den fcboot der bladeren rondom den fteel , bangen veele bloeyende trosjes af, daar aan lankwerpige knopjes ftaan , die bun openen in teere vyfbladige bloempjes, met groenagtige baarden of draaden in de midden » zy zyn uyt den bleeken groenagtig , neerwaarts bangende , en vallen zeer ligt af „zonder eenig zaad voort te brengen, De fielen zyn met deze bloeyende trosjes beladen , dage- lyks andere knopjes bun openende. De reuk is fwaar en Tabakagtig ; de [Lelen hebben van binnen een voos en wa- teragtig merg. De wortel is flegt, lank, en in weinige Vi azelingen verdeeld, Ginji bet wyfken fchiet mede op met een enkele regta Bom, tien voeten boog , en in zyde-takken verdeeld. De bladeren zyn als aan ‘t voorige, frwart-groen, ruyger in "t aantaften, en [waarder van reuk; aan de booft-[Lelen Dam zeven by malkander, of in zeven lappen verdeeld , de zyde-takken in drie, en de boven[le bebben maar een. Uyt dezen feboot groeyen in digte bosjes of trosjes de zaden of vruchten zonder voorgaand bloewel , "f welk zyn toege/pifte en kegel-formige boofdekens ‚blaauw-groen, in "t aantajten vet , geltreept als een ryft-graan in zyn” bolfter. Tuffen deze boofdekens ftaan veele [malle blaad- jes of baardekens , en zoo digt , datze den fteel fcbier be- dekken. leder zaad-buysken gelykt een beursjen., wiens Jpitze wat gekromt is , en als de buytenfte fcbelle begind geel te worden, zoo boud men bet zaad ryp te zjn, , Het eygentlyke zaad of de binnenfle korl in ieder buysken is kleender dan een tarwe kori , met tweé kanten aan de zyde, bet zaad van Cnicus wat gelykende , dog kleender, hgt-grauw, en blinkende, Onder "7 buytenfle bardagtige Jcbelleken , "t welk in °t byten kraakt, leyd een wit en vet merg , zoet van finaak. Als men deze zaad-buyskens vergaderd , zoo werden de vingers vuyl , met een fmerig zap, meer dan in 't plukken van wverfche Tabax - blade- ren, vervullende de neus met een favaare reuk. De wortel is flegt, gelyk in ’t voori anneken en wyfken komen van eenes wyfken is altyd. minder in getal, beyde werden gezaayd in de Hoven, ofte de boontjes gefteken in een wel hears beydt Land, en dat wel ter Sonne ftaat. Naam. Int Latyn Cannabis Indica, óf Herba ot, torum. Maleyts Ginji. By de Perfiaanen , en door ganfch Indoftaan Bangue. Chriftoph. Acofta cap. 54. geeft bem den Arabifchen naam Axis, en in "t Turks Afarath; Plaats. In de boveniandem van Indiën is ’t gemeender dan in deze Oofterfche quartieren , alwaar "t zelve bier en daar in de Hoven gezien word. Het word voortge- teeld door Javaans zaad, en al draagd bet Amboinjche zaad , 200 wil "t zelve boven de twee reyze niet voorttee= e, en boutagtig. ams zaad, dog "t en. ; Gebruyk. By de Mooren door gantfeb Indien, zyn deze bladeren , en het zaad in groot ai om 200, Ce bet gemoed van fwaare anxten, vreeze en bekommernif- Jen te ontlaften , vrolykbeid te verwekken, en vermakelyke droomen te maken, gelyk men leeft de Oude met baar Ne- pentes gedaan te hebben: Inder daat beftaat deze vrolyk- beid in een Jiuurs lachen en gekagtige grimmaffies, die dikwils in dolligheid uyt/laan , want het werkt verfebeide effetten ‚na de verfebeyden complexien der menfchen, en naa dat men andere medicamenten daar by mengd. Het zelfde befchryft op "t klaarfte Garzias ab Orta. libr. 2. arom. Cap. SZ daar by driederley preparatien verhaald , want de cerfie en gemeenfte manier is den zap uit de bladeren en zaad te per[Jen, met Areka of Pinang te mengen, en alzoo te nuttigen , *t welk dronken maakt, en de Zinnen wakker beroerd, doende *t zelve nog kragtiger , als ze de gedroogde bladeren met Tabak zuygen. Als ze geneugelyk droomen ‚en een barde Jlaap willen maken, zoo doenze eer weinig Noote Mufcbaten . Foely, Nagelen „de befte Cam- pher ‚en Opium daar by , welke compofitie Majuh genaamt: werd en gelyk Carol. Cluf. aanteikent op gemelde plaats, "zelfde is met der Turxen Maflach; maar als ze bet gee bruyken willen om Venus te verwekken , zoo makenze die compofitie uyt Ginjis zaad , Muscus , Ambra, en zuy- ker vermengd. Hier over zyn Garcias.en Acofta van gevoelen, dat bet Bangue de kragt bebbende van Venus te verwekken, geenzints zoude konnen zyn van ’t Kennip geflagte, * welk " Me leere, Venerem uytdooft , en bet na- 210 ficcat femen , licet hi ipfi , qui Ginji plantam vide- runt, confiteantur , quam maximam cum Cannabi ha- bere convenientiam, Ad hac autem refpondco , fummo jure adfttui pof- fe, Ginji effe Cannabim Indicam, licet ejus cortex nimis fit tenuis , ad fila ex eo ducenda, atque hec herba neutiquam vires habeat Venerem excitandi, fed hoc cafu fieri per fenfuum conmotionem , maxi- me autem per vires admixte Ambre & Mufci; Varios vidi hujus plante effcétus in talibus, qut illam Tabaco admifcebant ac fumabant, quidam e- nim penitus furibundi erant, nil volentes efficere , quam pugnas exercere, & quevis diffringere, alii tem- peramenti humidioris magisque Melancholici inci- piebant plorare, rifus fardoicos, & minas addebant; Obfervavi quoque maxime füribundam virtutem latere in foliis neutiquam in femine , quod pauca dofi innoxie edi poteft, ita ut hoc quam maxime corrigas tur admixtione aromatum dictorum , quod Mogollen- fes, Perfe, ac Turce melius norunt preparare quam viles harum infularum Mauris Hanc ob rem memo- ratus Garzias dicit, cunctos duces minoresque milis tum centuriones iftarum nationum neceffario hac in- digere compofitione, ut Corpus & animum fuum con- tinuis curis, & belli follicitudinibus defatigatum alis quando recrearent, & exhilararent talibus inebrianti- bus & conmoventibus affectibus, & jucundis fom- niis. Hanc ob rem folebat Badur , ultimus Cambaja Sul- tan dicere, fi cuperet in fomno iter facere per Por- ugalliam, Brafiliam,aliasve regiones, fefe modo pauxil- ER adfumere Bangue cum faccharo iftisque aromati- bus permixtum, & Majoeb dictum. Hoc porro Ginji in Veneris pugna nullam adferre - praedam vel lucrum, eamque libidinem tantum exci- tari per mercurialem quafi & fervidam cerebri con- motionem, que dein naturam magis exficcat & ex- haurit, fatis patet ex adtenuatis & exhauftis quafi Maurorum in Veneris Caftris propugnatoribus , qui intra breve temporis fpatium inaniti , licet feepius Ginji adfumferint, nil efficere valent, quam Virgili paftoris pueri Stridenti miferum flipula difperdere carmen. Sic quoque ex Cannabis genere excludi nequit y quum nulla firma fila ex ejus cortice duci poflint, re vera enim in tenuia findi poteft fila, fed quz nimis brevia funt, ac proinde non ftabilia ac firma. - Sic porro ex Galen. libr. 1. de aliment, facult. pas tet, vulgaris Cannabis femen toftum ab antiquis jam temporibus fuiffe ufitatum poft convivia inter trage- mata ad laetitiam excitandam, & largiter bibendum, fed addit, D nimia copia adfümatur , calidas cerebro adfert nebulas, ipfumque conmovet & inflammat, uti femen Agni Cafti. Hanc vertiginofam ebrietatem vocant Malayenfes Hayal; dicuntque qualitatem feu modum cffe regibus fuis convenientem , qui onus & curas inperii non pof- fent ferre, ni aliquando hoc vel fimili medicamento fefe exhilararent. : Mauri Hitoenfes maris radicem feu floriferi, qui in Europzorum Herbariis male pro femina habetur, ex horto meo petiverunt , ipfamque mafticandam ex- hibuerunt tali , qui Gonorrhza virulenta laborat , i- tem viridia feminz folia in aqua concoéta cum Ca- ryophyllis € Nuce Mofchata propinabant talibus ; qui pectoris anxietatibus feu Afthmate vexabantur cum Jancinationibus, acfi Pleuritis adeffet. — Alii ficca fu- Mc ag = been. fervida macerant aqua, quam po- de da LA Ae weg wi vocant, Hayki fe quum velint inebriari, vel Julius Scaliger exercit: 154. fcribit , Turcas Mas- lach fuo uti, quum in pugnamr eant, ut intrepidi ac femi furibundi quafi fint , & cunéta contemnant pe- ricula', quod czteroquin per totam Afiam Opio fit. Dubitat fed fine ratione , an Affarath & Maslach - irae fit res , quum Affarath denotet plan- , reparatam c i ke doftani Majub et : ompofitionem , quam In Alie HERBARII AMBOINENSIS. Liber VII. cap. XXXIV. natuurlyke zaad opdroogd , boewel zy lieden zelfs, die de Ginji-plante gezien hebben , moeten bekennen , datze zog groote gelykeniffe met bes Kennip beeft. Ik antwoorde bier op, dat men vry mag flaande boy. den, dat Ginji een Indiaans Kennip zy, boewel de baft te dun is om vafle draden daar uyt te maken en dat bet geenzinis de kragten beeft om Venus te verwekken maar dat zulks gefebied by geval door ontroeringen van finnen, doch meejt door de kragt van het bygemengde Ambra en Muscus. Ik beb "er zodanige werkingen van gezien by die geene die bet in Tabak rookten, dat ze gant/cb razende wier. den , en niet dan vegten en finyten wilden. Andere, die wat vochtiger en melankolyker van bumeuren waren s be- gonden te buylen, grimlaggen , en evenwel daar by ie dreygen. ; : Ook beb ik bemerkt; dat dé meéfte dolmakende kragt in de bladeren zit, en niet in '$ zaad, bet welk men in kleene quantiteyt zonder fchade eeten kan, zoo dat zyne verbeteringe noodzakelyk gefcbied door de byvoeginge van voornoemde fpeceryen, bet welk de Mogollen, Per. fianen, en Turken beter weeten te doen dan de flegte Moos,’ ren van deze Eilanden, Hierom zegt gemelde sarzias, dat alle Veld-Overften en Militaire Officieren onder ho: vengemelde Natién , deze compofitie noodzakelyk moeten bebben , om bet lichaam en gemoed door de dagelykze zor- gen en laften des oorlogs afgemat zynde , zomtyds te vera ` quikken , en te verlichten door zulke zuyfebollende vro- Iykbeden en geneugelyke droomen. ` Hierom plagte Badur de laatfte Sultan van Cambaja té zeggen, als by begeerde in den droom , Portugal, Břafil, en andere Landen te doorreyzen , dat by maar flegts een weinig Bangu in nam , met zuyker en de voornoemde fpa- ceryen gemengd , en Majoeh genaamt. at nu verder bet Ginji in de Venus-firyd gants geen [loffe bybrengt, en dat die luft maar verwekt werd door een mercurialen beeten damp de ber [Jenen omroerende, en daar na de natuur veel meer uytdrooge , Wie genas: Jaam uyt de uitgemergelde Pinus- Bebe by de Mooren, die in °t kort afgemat zynde, niet tegenflaande zy dik- wils bet Ginji gebruyken , anders niet konnen doen dan de Virgiliaanfche Herders-Fongens : - Stridenti miferum ftipula difperdere carmen: Zoo beboeft men * ook van "t. Kennip-geflachte niet uit te fluyten , om dat men geene vafte draden dii zyn fcbor/Je drayen kan, want in der daat kan men ze fplyten tot dun- ne draden ,maar zy zyn te kort „en dierbalven onbequaam tot vafte draden. Zoo blykt ook uyt Galenús libr, í. dé aliment facult, dat bet gemeene Kennip-zaad, gerooft „al van oude tyden 2) gebruikt geweeft na de maaltyden op te zetten onder bet banquet-werk , om orolykbeid te verwekken , en wat ruymer te drinken, doch zet by daar by , dat bet te veel gebruykt, beete dampen na bet booft zend, em "t zelve ontfteeke, gelyk bet zaad van Agnus Caftus, ` Deze duizelyke dronkenfchap noemen de Maleyers Har yal, en zeggen, dat bet een eygenfchap of gewoonte zy bare Koningen paffende ‚die den laft en zorge van de re- geringe niet zouden kunnen dragen , zoo.zy niet altemét met dit of diergelyk medicament zig Hayal maakten. De mooren op Hitoe bebben de bind van "t manne Ken of bloemdragende ( die in de Europifcbe Kruydboeken qualyk te onderfcheiden zyn) uit myn tuin gebaald , en die geene te eeten gegeven, die aan een onreyne Gonor- thea vaft waren, item de groené bladeren. van "TU? gekookt in water met Notemufchaten gaven zy te drinken aan lieden, die groote benaautbeid op de borft badden mat Steektens ‚als oer een pleuris onder gemengd was. An- dere nemen de drooge bladeren, en leggenze in beet Wr ter, bet welk zy drinken in plaats van thee-water , zy balf dronken of Hayal willen worden. _ Jul. Scalig. Exercit. 154. febryft , dat de Turken baar Maslach zullen Ze, ale zy ten ftryd zullen aan, om ftout of balf dol te worden , en alle len e veragten, gelyk men anders door gebeel Afien met ke Opium doed, Hy twyfeld , dog zonder reden, of Aller rath en Maslach een en ’t Selfie ding zy, vermits farath de plante,en Maslach de toebereyde compofitie _teekend , die de Indoftaners Majuh noemen. Ng m ae SS) bi x 2 . 1 ëch "vij E Beete VIM Bach, XXXIV Haat AMBOINSCH KRUYDBOEK. att Aliz porro Bangue preparationes obcurrunt in iti- nerario Joan: Hugonis Linfchoteni cap.79. quas ibi vide, ut & Paludani adnotationes , quas hic pr&tereo , quum jn hisce infulis ignote fin. ` x In Amboina infuper tertia Ginji Papoua obcurrit fpecies, brevem habens ftipitem, parvaque anguíta- ue foliola. in fafciculos conlecta, inter que femina cum filiculis Eminent, quz adfertur ex infülis Pa- pöenfibus & Xulafenfibus, tali autem nomine indigi- tatur, quum foliatura ejüs fit adeo finuofa & incur- va; Aë crinium Papöenfium. Weer. ZA Wi Binz priores" Ginfi_ fpecies" deferibuntur in Hort. Malab. part. 1o: “fig. 6o"& 61; mas nempe feu flori: fer Malabarico‘nomine Kalengi Cánsjáva”, & Brac- mano Bangi; quod convenit cum Portugaltoram fcrip- torum Bangúe', ac femiha feu frugifera^Malabarico nomine Tsjeru «Cansjava';* Bricmano. Tsjada Bangi: e J Mos Pa N Folia externe copiofe adplicata fenfus éonmovent. Maris folia ficcata, & in pulverem contrita & ad- fumpta Diarrheam fiftunt , debileny cónfórtant fto machum , & morbum Popularem Bag diu curant, qui ibi a Commelino explicatur bilemqüe temperant. Hujus pulveris fumus loco Tabaci fumtus inebriat, fed cum "Tabaco mixtus , & inferiusádpjfeitus Hèr- niam curat. Folia cotimefta in concubitu naturale exftinguunt femen , unde & multam a Maps hec planta expetitur, illa quoque Auripigmenti noxam tollunt. Flores easdem habent vires, qui cum aliis confortantibus conmixti rebus, & in T'rochifcos for- mati partes corroborant genitales. In omnibus ‚vero. cafibus mas” effidacior eenfetur femina. DEA EIE Pei RN "ys Sen dicho. pea ponendo Shee cv Tabula Septuagefama Septima Ad Figuram Primam Cannabim exhibet Indicam, que mas Seu Ginji Lacki Lacki dicitur. Figura Secunda Cannabim denotat Indicam que femina ett, ac prioris minor fpeciés , queque. Ginjé Pene. poraa ee entm emer a ARE mto Aa . Hasce plantas veras Cannabis fpecies effe, facile ex totó ipfarum habitu patet, unde & Linneus in H. Cliffort p. 457. plantas Hi Malab, in tom. 10. fig:"6o & Óf. nomine Cans- java deferipras ad vulgarem Cannabim retulit, que ipfi eg, — "foliis digitatis ibi dicitur: miror itaque quam maxi- me, fümmunm exoticarum obfervatorem Hérmannum , qui fi- ne dübio Bangue plantam in Indiis viventem vidit, hanc in H. L. B. p. 26. ad Altbeas revocaffe, unde & ex ejus erroré; Qui aliós étiam inpofüit auctores, mihi dicitur fed male in Tiet. Zeyl ps 135. Ketmia Indica Cannabis foliis y> Bangue dicta ;"ubi vide reliqua; -& im Commel. Fl. Malab. 2. 17» a eee SE I pl ES TE EDIT npe vi E: EE Sr tees hak Wa ëng e elsa ab) Nog andere toebere Gier van Bangue , ziet in’t Reis. boek van Jan Hüg6 Linfchoten cap. 79..en de Annota- tien daar op van Dr. Paludanus, bier uytgeláten , als zynde onbekend in: deze: Eylanden. Men beeft in Amboina nog een derde zoorte ‚ Ginji Papoua genaamt „kort van ftam „met kleene [malle blaad= jes, op malkaar geboopt in bosjes , waar tuffen bet zaad met zyne buysjes uitkykt , en werd gebragt uit de Pa- Poeze als mede de Xulaze Eylanden , dog meeft zoo ge- naamt , om dat bet zoo gekruld en gefronft van loof is ge- lyk de baairen van de Papoeën, ` ei Ye De twee zoorten van ons Ginji werden befchreven. in Hort. Malab. part. 10. fig. 60en 61. te weten bet man- nieken, of bloeyende ‘met de Malabaarfche naam Kalengi Cansjava, én Braminees Bangi”, accordeerende met bet Bangue MEE Schryvers „en bet wyfken of vrugt- dragende met den Malabaarze naam Tsjeru Cansjava , Braminees Tsjada Bangi. “Beide werden de volgende krag- ten toegbfcbreven. mn Zen De bladeren van buiten wat rykelyk gebruykt, beroeren de Zinnen: De bladeren vant manneken tot poeder ge- maakt en ingenomen , floppen den buyk-loop, verbeteren een fwakke maag , genezen de Inlandze ziekte Pitao , al- daar by Commelin uitgelegt , matigen de gal, ` ` Den rook van dit poeder in plaats van Tabak gebruykt, maakt dronken, maar met Tabak gemengt, en van onde- ren berookt , geneeft de breuk of Hernia. De bladeren gegeten, bouden bet natuurlyk zaad op in den byflaap, waarom bet veel van de Mooren gezogt wert, zy bene- ipigmentum zyne Jebadelykbeid, De bloemen dingen gemengt, em tot koekjes gemaäkt , verjterken de teeldeelen. In alles wert in olet la gebou- Ce e Kitch iet i men bet Auripieme - bebben dezelfde kragten , dewelke met andere ver [lerkende Vertoontin de eerfle Figuur de Índifebe Kennip, welke het mannetje, ofte de Ginji Lacki Lacki genaamt wert. De tweede Figuur wyft aan de Indifebe Kennip het wyfje, welke. een kleinder zoort-is van de voorgaande; ende het Ginji Papoea genaamt wer, "ee qui GE ZEGE ANA dbi AANMERKING Datdeezeplatiteit Zyn regte Zoorten van de Kennip;blykt ge- noeg uit derzelver ganfche gedaante, waarom ook Linnens in de H. Cliffort.p.457. de plante in-het to deel, vati H.Malab: Tab. 60 en 61. onder de naam van Gansjava befchreven, tot de gemeene Kennip gebragt heeft, welke van hem daar ge- naamt wert Kennip met gevingerde bladen: Ik verwonder my derhalven ten hoogften, dat de vermaarde. Herman, een van de grootíle kenners der uitheemfche gewaffen ‚die ook zonder twyffel de Bangue plant in Indien levendig zal gezien hebben, dezelve in zyn E. L. Bat. p. 26. GC Altheas brengt, waarom ook uit zyn dwaling, die andere mede be- drogen heeft, deze plant van my dog qualyk in de “The Zeyl. p. 135- genaamt wert Indifche Ketmia met het blad * van de Kennip, Bangue genaamt, ‘alwaar het ovefige ziet, Tom. Y. als mede in Commelin B. Malób. p: 17. ^ XXXV: 512 HERBARII AMBOINENSIS Liber VI cap, XXXV. CAPUT TRIGESIMUM ^ QUINTUM | y H . ` D Ganja fativa. Ganja. Anja fimilitudinem quandam cum Cannabe habet; G eique duplex, domeftica , & filveftris. Dome- ftica hoc in capite defcripta ftipitem emittit fim- licem, rectum, rotundum , & firmum, quinque , fex; & aliquando octo, & decem pedes altum , qui glaber eft, rotundus, & in laterales ramos divifus , ample fefe extendentes, fed pauco numero, hisce folia infident folitaria, Urticz foliis fimilia , fed oblongiora , quin- que & fex pollices longa, & inferius binos latas te- nuia, fuperne pallide virentia feu flavefcentia; infer- ne grifea feu glauca , obliquis pertexta coftis, qua» rum quinque femper prope petiolum concurrunt, ad oras aréte ferrata, binique inferiores dentes ab utra- que parte incurvum habent filamentum, plerumque retroflexum , ex horum alis plura alia minora excre- {cunt folia, atque inter hec pentagona e WA vi- fidia. feu pallide fufca, quorum quodvis bina gerit angufta foliola feu barbulas. Capitula hac fefe ape- tiunt in flofculos, qui compofiti funt ex quique exte- rioribus miniinis petalis, expanfis , & fufcis , atque inter hec quinque alia interna , flavefceritia. F Fru&us rotunde funt baccé magnitudine Uve cri- Be feu paulo majores, non glabra, fed multis "Ze ulis feu foveolis excavate, & feffiles, ex viridi & fufco váriegatz colore, ac tandem terrei coloris, he mature fefe aperiunt, fed difficulter in quinque par- tes, quz quinque exhibent cellulas, in quibus femi- na parva & nigricantia reconduntur, == Ramorum vertices multa fta gerunt foliolá a- minata feu barbata, que barbe femper fufcae funt. Trane & ramorum cortex plerumque glaber eft, & late virens „ac facile in fila duci feu findi poteft. Ra- dix longa eft, transverfalis , vilis, paucasque gerit fi- brilla. Foliorum fapor fatuus eft cum levi amaritie, uti in Blito, fed magis unétuolus, Nomen, Latine Ganja fativa , feu Ramium mints ad gere fubfequentis fees majoris, Malaice ste ja, ali Rami Tsjina, quod nomen videtur coth- Tone elle fts plantis » ex ptis cortice fila que dam ne&untur uti Cannabis &c. Vulgo autem Sajor Bengala, vel | fic vulgaris oleracea herba fervo- rn, um, qui in tote India Orientali repe- riuntur , V MM ifta regione potiffimum cfefcat. In Bengala . . In Sina Oimod. Locus. Plurimum colitur „atque hoc conferuntur ejus afva in regionibus Bengalz , Aracanz , Zephyreis Sine EH Hocheu, Tsjeckiang ‚item in Butona , unde emen in Amboinam delatum eft. Ufus. Apud Bengalenfes & Sinenfes inter olera ad- hibetur , uti Blitum , peculiarem vero requirit coquen- di modum, fi enim in aqua excoquatur uti alia olera, mucofum eft & amarum ‚fi vero ficcum frixetur cum oleo & Cepa, delicatum eft olus, levem fervans gra- tamque amaritiem, Tarde excrefcit , feminaque ejus tarde maturefcunt, fed fefe propagat fponte per decidua femina. Folia unguibus decerpere non oportet, unde amaricant, fed avellenda vel abfcindenda funt , quz coquere volu- mus, Sipites reftantes maturi fimul cum ramis abfcin- duntur , & aliquamdiu in aqua macerantur, inftar Lini vel Cannabis, tum ipforum cortex in longa fin- di poteft fila. Ex his in Bengala & Aracana filum quoddam craffius przparatur, quod Aracanicum dici» tur, ex quo retia neCtuntur, & chordulz , qui mos in Zephyream Sine partem praevalet. Ex filis iftis quavis funium fpecies pro navibus formantur y. uti & in Aracana, unde a noftratibus Cannabis Ara- , canica vocatur, Sinenfes tenefa ejus adhibentes folia > viter módo ebullire finunt in pauxillo deg cà Cere portiuneulam , unde mollefcunt, la XXXV. HOOFDSTUK, De Tamme Ganja Plant. E Ganja heeft mede eenige gelykeniffe met bet Keni nip , en is tweederley Ka go SH et pare in dit Capittel befcbreven , yo op met een enke). de, regte, ronde, en fiyue fleel of flam, oyf, zes, en zomtyds 8 en 10 voeten boog, even, rond, en in zydes takjes verdeeld, die zig wyd uitfpreiden, dog weinig in "t getal, daar aan ftaan de bladeren enkeld, de Netel. bladeren gelyk, dog lankwerpiger , 5 en 6 duymen lank en achter 2 breed, dun, boven licht of geel-groen, van onderen wat grys of blanuxo-groen , met /chuynze ribben doortogen , waar van ‘er vyf achter by den Deel t'zamen Stoten, langs de kanten digt gezaagd , en de twee agterfté tanden be te weerzyden een krom baairtje of draadje meeft achterwaarts gebogen. Uit dezen fchoot komen vele andere kleendere blaadjes , en tuff[chen dezelve vyfhoekige Knopjes, groen, of licht:bruyn, ieder bezet met 2 Smale blaadjes of baardekens. Deze knopjes openen bun in kleene bloempjes , gemaakt van vyf buytenfte zeer kleene blaad- jes, uitgebreyd en bruynagtig , en daar binnen nog vyf andere geele. ‚De vruchten zyn ronde befiën ‚in de groote van Krüys- befiën , of wat grooter , niet effen , maar met veele pukkels tjes of kúyltjes bezet , digt tegens den fleel aan zittende s uyt den groenen en bruynen gemengd , ten laatflen aard- verwig, en ryp zynde openen bun , doch moeyelyk, in vyf delen vertonende vyf kamertjes, daar in febuild kleen Jwartagtig zaad. . De fielen op bare toppen bebben mede veele fmalle blaad- . jess als fpitzen of baatdekens, en de ei 5 aan de bladeren zyn altyd, bruyn. De fcborffe des ftams en fielen is sp cud efen; Bebe sores se d zig im draden fplyten. De wortel is lank, divers , flegt ‚en met weinige Vazelingen. Den fmaak der bladeren is fmets y met een kleene bitterheid , als dan bet Blitum, dog finee- riger. ; Naad; Int Latyn Ganja Sativa of Ramiim minus, tot onder/cheid van "t volgende Ramium majus. Maleyts Ganja; andere Rami Tsjina , bet welk febynd een ge- meene naam te zyn van planten , uit wiens bajt men eenig gaarn [pint , gelyk van Kennip. In’t gemeen Sajor Ben- gala, of om dat bet in "t ëmge dy U van de Bengaalze Slaven , die men door gebeel Ooft-Indiën beeft, of om dat bet im "t zelve Land meeft waft. ngale adhac. ‘Sinees Oimoá. Uo a We Plaats. Het werd meeft geoeffend , en met akkers vil gezond in de Landen van Bengalen, Aracan, de Sineze zuy« der-Provintien Hocheu , Tsjeckiang; als mede in. Buton van waar bet zaad in Amboina gebragt is. a Gebruyk. By de Bengalers en Sinezen is bet een moese kruyd, zoo wel als bet B zondere manier van koken, want zoo "t in 't water opge- kookt werd gelyk ander Sajor, zoo werd bet flymerig en Mer e mr ln droog Eol met olye en Ajuyn, zoo wer ebot me a 7 Het febiet lankzaam op „en zyn zaad werd ook lankzaam Typ, maar vermenigvuldigd zig zelfs door 't uytgevallene zaad. De bladeren willen met de Nagels niet afgenepen zjn „ waar door zy bitter worden, maar men moet ze Gf- rukken en T atu = die = koken wil. De refterende ammen ryp geworden zynde , fnyd men af t’zamen met de takken , legt ze een tyd lank Doe de vlas of Kennip , zoo kan men den baft tot lange draden Jplytém Hier uit maakt men in Bengale en Aracan een zeker flag grof gaarn , bet welk men ook Aracans-gaarn 1 , waar uit men Netten breyd, en dunne lynen of Chordu- ' len , een manier tot in de SNE van Sina 7 kelyk. Men maakt "er uyt alle touwerken van de "1 en zoo ik verfía, mede in Aracan, daarom bet de onze Aracaanze Kennip noemen. De Sinezen, willende de jonge bladeren tot moeskruyd gebruyken, latenze maar eens opwellen in een weinig Wa ter , een klontje was daar by doende , waar door zy mals werden. a . | litum, dog bet vereifcbt een by VIII Beek. XXXVI Hooft. AMBOINSCH KRUYD BOEK. 25 In Sina fubtile & album filum ex ejus cortice prz- ratur, quod vulgare eft Sinenfium filum futorium; quod crudum netur, ac dein in aqua calcis excoqui- tur, &ad folem album redditur, eft autem durius ac durabilius Goffipii filo fed facile convolvitur, quum fortiter compingatur. : Tabula Septuagefima Oétava Ad Figuram Primam Ganjam exhibet Sativam, feu dome- fticam. Figura Secunda Ganjam denotat agreftem, cum capfula fe- minali a feparata. — „Ir Sina werd een fyn en wit gaarn daar uit gemaakt; t welk is "t gemeene Sineeze naay-gaarn , Hd men *t raauw gefponne in kalk-water opkookt „en daar na bleekt, tot dat bet wit werd. Het is barder en durabelder dan Cattoen-gaarn , maar fold licht ín malkander ‚om dat bet bard getweernd is. : De acht en feventigfte Plaat Vertoont in de eerffe Figuur de Tamme Ganja Plant. De zweede Figuur Wyft aan de wilde Ganja Plant ; ~ zelfs zaat-huysje æ afzonderlyk. d „met des CAPUT TRIGESIMUM SEX TUM. Ganja agreftris. Ganja Utan. Emi filveftris Ganje fpecies hon tam alta & crafla eft precedente, fed amplius fefe extendit per la- _ terales ramos femi procumbentes. . . Ejus caule m rotuhdi funt, lentiffimi, & gla- S bri, quibus folia folitaria infident , breviora, & ro- tundiora quam in fativa , magisque ad illa Urtice vul- ris adcedentia, binos tresque pollices longa , binos ata, undique ferrata , ëch parum, ac pilis albis hirta , & binis barbulis inferius donata, fed que bre- viores funt & magis adunatz , & in vetuftis foliis ple- rumque deficiunt. -. Folia ejus funt leete virentia , ipforumque petioli m hirti, quum reliqui caules glabri fint, ex viridi fufco variegati. Ex ipforum alis ad latera barbula excrefcit , feu anguftum folium ; ubi multa excrefcunt pentagona & fufca capitula , non fimul fed fucceffive progerminantia. n 4 Flofculi funt quoque lutei & pentapetali, fed ma- jores quàm in fativa y. & plurimis ftaminulis repleti. Hos infequuncur cellule feu filicule pentagonz-, di- giti unguem longe, illis Sefami fimiles , fed minores, ad oras acute, feu alate, ac fuperne parum dehi- fcentes in quinque apices , erectz, primum fufce , ac dein terrei Coloris ‚tarde quogue matüréfcentes. . In cellulis interioribus femen latet parvum arenofum & ruffum, quo quam maxime multiplicatur. Foliorum fapor eft uti in precedentes vifcofus € amaricans , fed ingratior; Radix Se longa eft, alba, transverfalis s multis prorepens fibrillis. Nomen. Latine Ganja agreftis. Malaice Ganja Utan, Quidam autem hanc plantam tantummodo Gaya vo- cant, ac precedentem peculiariter Rami. ` : Locus, Sponte crefcit in defertis hortis juxta oras & vias agrorum, atque inter zizania numeratur. In Hitoenfi regione majore obcurrit copia , quam in Ley- timora, in folo duro argillofo , lapillis mixto , & foli expetuo. Gang ER CAR . Ufus. Apud Amboinenfes nullo in ufu eft, iftius- que tionis fervi ad olus adhibent, fed potiffimum aliorum olerum,quod & milites noftri in Hitoea fequuntur, unde & Mauri illud videntes hanc herbam yocant Sajor Hollanda , credentes, milites noftros il- ind Bataviz didiciffe.. Ex ejus cortice fila duci pof= unt, fed mülto crafliora, nec ita durabilia. XXXVI. HOOFDSTUK. De wilde Ganja Plant. HE balf wilde geflacbte van Ganja febiet zoo hoog en dik niet op als bet voorgaande, maar breyd zig . meeft met zyne zyde-takken half leggende uit. De Delen zyn mede rond; zeer taay en effen; daar aan de bladeren ook enkeld ftaan ;dexeloe zyn korter en ronder dan aan de tamme , de gemeene Netelen gelyker, 2 en 3 duymen lank, 2 breed, rondom ook g d, wat ruyg ; en met witte baairtjes bezet ,agtermede 2 baardekens beb- bende, die korter zyn, nader by malkander ftaan , en in de oude bladeren meeft agterblyven: De bladeren zyn licbt-groen , bare fielen wat haairig 5 maar de andere ftelen glad, uit den groenèn en bruynen gemengd. In den fchoot fiaat te wederzyden nog een baar= deken , of fmal bladeken „en daar tu[Jcben veele vyfhoekige en bruynagtige knopjes , niet teffens , maar na ett Ge voortkomende: TS ne " ¿ De bloempjes zyn mede geel; uit vyf blaadjes gemaakt, dog grooter dan aan't tamme, dain met meerder draadjes vervuld, Daar op volgen vyfkantige buyskens of bouwkens, een nagel van een vinger lank; de buys- kens van Sefamum gelykende, doch kleender , langs de kanten fcberp , of gevleugeld „en boven mede wat geopend, in vyf JPitzen overeynd flaande, eerft bruyn, daar n4 aardverwig , mede lankzaam rypende. In de yf binnenfte laadjes fchuyld een kleen zandig en ros zaad , waar mede het zig zeer vermenigvuldigd. De fmaak der bladeren is als aan *t voorgaande , fmeerig en bitteragtig , doch fleg- ler , de wortel is lank, wit, dwers kruypende „met veele CS ges Ec. G : 2 aam. In ’t Latyn Ganja agreftis, Maleyts.Ganja Utan, deg zommige willen dit flegts Ganja benden: da bet voorgaande eygentlyk Rami. LE ak Plaats. Het waft van zelfs in verlatene tuinen „langs de kanten en wegen van de akkers ; en werd voor een om. kruyd gebouden. -Op °t Hitoëze Land vind men ’t meer dan op Leytimor in een barde: kleygrond met ftenen ge- mengd, en wel ter Sonne leggende. . Gebruyk. By de Amboinezen beeft bet geen gebruyk, de Slaven van voornoemde Natien nemen ’t tot moeskruyd, dog meeft by gebrek van andere ,'t welk onze, Soldaten op itoe plegen na te doen , wesbalven de Mooren aldaar zulks ziende , noemen dit kruyd Sajor Hollanda, geloven- de, dat onze Soldaten zulks op Batavia geleerd bebben. Uit de fcborffe kan men draden fpinnen , doch dit. gaarn is groffer , en zoo durabel miet. XXXVII. 214 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL arp. XXX VIL CAPUT TRIGESIMUM "SEPTIMUM. Rami. ¿Ec planta adfinis quoque videtur Urtice, que H varios ex radice emittit caules, quinque fexve pedesaltos, digitum longos , inferius rotundos , glabros, & lignofos, fuperius parum ftriatos, & ru- gofos, intus aquofa medulla repletos , qui vero fupe- tius concavi funt, uti & foliorum petioli. Ramium majus. Folia cum illis Urtice conveniunt, fed majora funt ; fotundiora, magisque cordiformia, quatuor , & fex pollices longa, ac lata, ‘ad oras profunde dentata, fuperne obfcure virentia , inferne albicantia, acfi ar- genti {puma effent obducta, rugofa admodum. Soli- taria autem longis, & lanuginofis infident petiolis, tribus nervis longitudinalibus donata, nullum pecu- liarem prebentia faporem. Foliorum ac petiolorum lanugo arenofa eft, & alicujus cutim tangens pruri- tum excitat parvum. vu * Ad foliorum ortum iri miajori feu primario caule bi- na alia minora , &-acuta locantur folia , inter que lateralis excrefcit ramus. inque fuperioribus caulicu- lis fimilia proveniunt foliola „inter que flaccidi proger- minant petioli,»breves’ producentes corymbos , rotun- da; "& obfcure virentia gerentes capitula radiata, uti Urtica Mortua; velsLappula minor , que veronon vi- fcofa (unt vel pangunt ,quzque plerumque fine femine marcefcunt , exceptis paucisquibusdam parvum quod» dam femen gerentibus , menfibus zftivis Octobri, & Novembris- soy ROOTS EE E = + Radix craffa eft, & inregulatis » in multas incurvas divaticationes divifa, que annulos quosdam formant, ex quibus multe dependent ‘congeries fibrofe.. ` Ex- ternesautem tuffa eft, interne. alba, aquofa, «fra» gilis, faporis 2 qualem tota habet-herba. Sub cauliculis duriflima eft: haec: herba „cetera ejus pars fragilis: eft inque molli folo quam maxime fefe ex- tendits novosque'emittit furculos, in duro autem. & argillofo parvW els a oy? 6n a ps „man um cortex tenuis eft, inque fila firidi poteft j refertim in ficcata planta, uti in Ganja, & Cannabi. adici abrupta fegmenta, in quibus: gemma confpi pga nesch eg femina enim non he: Hover qne ac vetufti ftipices poft binorum annorum: fpatium pereunt, unde transplantari hanc oportet Wi ulis-olera. = : 7o Sos iocos - Nomén. Latine Ramium majus ad diftinétionem prz- dentis Ramii minoris , Sinenfis , fed Bengalenfis, quod eft Ganja bortenfis. Malaice, Javanice , & Mac- caffarice Rami, & Rame. Amboinice in Boroa nan, quod nomen commune. eft cum Meli(Ja lotoria, pro eujus fpecie inperiti ifti Botanici hanc habent. In Celebis ora Orientali Gambe. - Locus. In Amboina ignota eft hzc herba, atque e- primum hanc introduxi ex infula Donoa, ubi ejus incole prope edes fuas hanc plantant, majori copia obcurrit in Maccaffara , & aliis Celebes partibus ; u- bique autem ab hominibus colitur ; prefertim ubi rhi- zothomi Orang Badjos dicti habitant; ten © wu. Ufus. Ex hujus herbe caulibus craffum praeparatur filum: , ex quo Incolz retia ne&tunt; ut € chordas pifcatorias, fubtiliora quoque ex illis findunt fila’, eg quibus excipula formant, fatis durabilia in'aqua mia: rina, atque proinde in omnibus iftis locis; in'quibus ifti Orang buc habitant, diligenter colitur. Cau- les autem ifti fponte ficcari debent, tum facile fepa- ratur ipforum cortex, qui in fila commode findi po- teft. Alii adultos fumunt viridis herbe caules, ipfo- rumque deglubunt exteriorem viridem , € fuccofum NE ad interiorem E librum , qui ligno in- cumbit , quem in tenuiffima fin i $ m fr E Snemone dunt fila, uti cum fil n Maccaffara non tantum fila ex hoc corti : dunt ad ifta opera, fed etiam caulium e op = br Dat Tae iss Maccaffarenfium toxico adinifcent fpo dicto ebiliori he i Ss quod non lethale eft. RE Doc . Jenfe, °t welk is de Ganja hortenfis. In °t Ma XXXVIL HOOFDSTUK Het groote Ramie-krnid, ` | Exe planté fcbynd mede uit de maag [chap van d D Netelen te zyn, dewelke met ve rae Erro eene wortel opfcbiét , tot vyf, en zes voeten boos. de ftelen zyn een vinger dik, beneden rond, glad, en boutagtig , bowen een weinig geflreept, en rouw, binnen met een wateragtig merg gevuld, maar boven bol, gelyk ook de ftelen der dtas ; ol, gelyk De bladeren zyn de Netelen gelyk, dog grooter, ron- der , en bertvormiger, vier, en zes duimen lank, di ook zoo veel breed, aan de kanten met groffe tanden gezaagd. boven donker-groen, beneden «vitagtig , en als met ii verfchuim bekleed , zeer rimpelig. 2 Baan enkeld op lange, en wolagtige fielen, en bebben drie zenuwen in de lengte, van geen zonderlyke fmaak. De wolagtigbeid aan bladeren; en [belen bangende is zandig, en iemand aan de buid komende verwekt een kleen jeuken, By den oorfpronk der bladeren aan den booft-fteel [dan twee andere kleene fpitze blaadjes, A een zyde-tak woort, maar aan de bowenfte flelen faan ook zulke blaadjes „ tu(Jcben dewelke komen Zoppe Bechter voort; dragende korte trosjes'van ronde ,' iones eO j en geftraolde knopjes gemaakt, gelyk de Urtica Mortua; of aan kleene Kliffen ,. dog niet kleevende nog fleekende, die meeft zonder zaad vergaan, bebalwen weinige , die eenig, kleen zaad voortbrengen in de Zomer-maanden, Oc: tober , en November. E (ox — Dewortel is'grof , en woeft, in veele kromme takken verdeeld , die eenige kringen maken, en daar aan veele lokken van wazelingen bangen. Ly is buiten ros , binnen avit , wateragtig, en bros, van een wateragtige fmaak gelyk bet'gebeele kruid. “Naaft onder de Helen is ze op't baraft , de reft is bros, in een mulle grond breidze baat geweldig wit, en brengt nieuwe fcheuten voort , maar in een barde klei-grond blyft ze kleen: os SE ci iR De feborfJe aan de flelen is dum; én Taat zig ligt iñ draden fplyten, zonderlyk aan *t gedroogde kruid , ge men met die van Ganja , en Kennip doed. De afgebro kene- ftukken' van de wortel, daar een fcbeute aan is, moet men verplanten, want met zaad wil bet niet wel voortkomen , en de oude Jiruiken vergaan na twee jaren, dies men bet verplanten moet gelyk andere bof-krüiden.” Naam. Jn 't Latyn Ramium majus tot onderfebeid van ’t voorgaande Ramium minus, Sinenfe, of Be ga- ¿sb Favaans , en Maccaffaars Rame, en Rami. — n^t Am Pan op Bonoa Inan, e naam gemeen met de M otoria, voor wiens mede zoorte die flegte Herbariften dit aanzien. Op Celebes Odft-kuft See SÉ Plaats. Het is in’ Amboina onbekend , en ik beb bit eerft daar in gebragt van *t Eiland Bonoa , daar bet des- zelfs Inwoonders by bare buizen planten , meerder vind men bet-op Maccall: en andere delen op Celebes; over al door menfchen dE > inzonderbeid daar de wortel: mannen Orang Badjos «voomem. ` Th pot * Gebruik. Van de fielen dezes kruids Avérd ten g gaarn gemaakt, waar "uit de Inlanders netten breiden, én visiynen’draayen, als mede' een fynder-gaarn, waar uit xy fcbepnetjes maken , die.redely SEH zynin Zee water, en daarom op alle plaatzen, daar de bowen ge- ` noemde Orang Badjos wonen, neerftig onderhouden wer d. De fielen moeten van zelfs verdrogen, als dan fepareerd zig den baft van zelfs, en laat zig licht tot draden Dit: ten. Andere nemen de volwaffe ftelen van’t groene krútt, ig if daar van af de buitenfte groene, em Zappie? Jeborffe, tot dat men op den binnenften witten baft komt, die naaft bet bout leid , den welkenzy dan tot dunne dr. Jplyten, even eens als men met de wilde Gnemon doed. Op Maccaffer maken zy niet alleen gaarn daar van tot Lët ia? GE “bet voornoemde werk, maar gebruiken ook den zap daar van uit deszelfs ftelen geperft om onder ’t Ipo, dat is bet vermaarde MaccafJaarfe fpattegift te mengen, te weten van 't flapfie flag , dat niet dodelyk is. Hier - VIIL Boek. XXXVII Hoof. 'AMBOINSCH KRUYDBOEK. 215 Hoc veneno obliniunt tela, quibus cervos enecant, magoum enim in vulneratis excitat dolorem , unde vehementer clamitant, ita ut facilius in filvis perfe- qui eos poflint. In vulneratis hominibus intolerabi- jem cauffat dolorem , unde corpus vehementer cir- cumagitur, oculi convertuntur, & fpuma in ore con- fpicitur. Obfervatum eft magnos ferpentes in Cele- ` pe, & Bima, quum velint aprum, caprum, vel ca- pram trucidare, prius adire hanc plantam, & adro- dere inferiores hujus herbe caules, ubi glabri, & fuccofi funt, quo vifco fauces fuas glabras reddunt, ut animal tale facilius devorare poffint. Tabula Septuagefima Nona Ad Figuram Primam Ramium exhibet majus: Figura Secunda Cnicum denotat Indicum. A , Hier mede beftryken zy de pylen, daar xy de Harte- beeften mede fchieten, want bet maakt groote pyn in de gekwetfte beeften , en doed ze geweldig febreuwen , zoo dat men ze te gemakkelyker in " bofcb naloopen kan. In dé gekwetfte menfchen veroorzaakt bet mede een onleidelyke Pyn, doet bet lichaam geweldig omwerpen , de oogen draayen, en fcbuimbekken, Men beeft gemerkt , dat de groote Slangen op Celebes, en Bima, willende een wild Verken, Bock, of Geite verflinden, eerft beenen gaan, en knagen aan de onderfte fielen dezes kruids, daar zy glad, en zappig zyn, met welke flym xy bare keel glad maken, om betbeeft te gemakkelyker te konnen inzwelgen. De negen en feventigfte Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur , het groote Ramie-kruid. De Tweede Figuur wyft aan de Indifche Cnicus, ofte wilde Saffraan. CAPUT TRIGESIMUM OCTAVUM Cnicus Indicus. - Caffomba, Erba, eüjus flores celebrem exhibent Rofeum | I colorem in India Cafomba dictum, eft Cartba- mus, vel Cnicus, ab Kuropzo nihil, vel parum admodumdifferens, excepto quod in quibusdam locis . hec planta major, in aliis mínor fit. ue ex femine hic in Amboina progerminavit , trium tantum pedum altitudinem adtingebat, in Ba- leya vero & Bima quatuor, vel quinque pedum alti- tudinem habebat, caulem porro emittit fimplicem, ` re&um , firmum, ac fere lignofum, inferius rotun- dum, fuperius ftríatum , & in laterales ramulos ordi- “hatos diftinctum inftar arbufculz. em ; Folia ejus folitaria Tunt, feffilia fere ih ramulis ‚lon- gitddinem , ac latitudinem majoris digiti obtinentia, ad oras firmis armáta fpinulis, que prominentes for- mant'angulos, fed late diftant uti in Atraétyli, funt- que porro hzc folia firma, intenfe glauca, feu viri- dia, tenera autem non ita fünt fpinofa, quin tractari poflint. In-ramorum fummo coniformia excrefcunt capita inferius lata, & ventricofa, fuperius acuminata inftar Olive, olle formam prebentia, externe viridibus, duris, & fpinulofis fquamis , feu foliolis obfeffa ; uti in Cardu Benedicto. ` Ex angufto ejus collo flos excrefcit ex multis laci- niatis compofitus petalis, que ample extenfa funt, & in quinque lacinias diftinéta, primo crocei coloris, ac dein rubri, quum & maturi hi flores cenfentur, ut decerpantur, Ipforum vero petala non omnia fimul avelluntur , fed exteriora tantum, & dependentia. Rubra feu fanguinea matutino decerpuntur tempore , medium omittentes croceum fafciculum , qui ifto tem- pore non decerpitur, fed cum aliis floribus in fubfe- quentibus diebus fefe aperiens, & maturus eximitur, ita ut ter quaterve in uno ftipite collectio talis fiat, In ifto capite lanugo quzdam alba; & pilofa quafi detegitur, inter quam femina latent. que funt grana alba, angulofa, & fplendentia, majora illis Hordei , vel Oryzz , que repleta fant medulla dulci, & pin: pom Flos gratum quoque fpirat odorem fere inftar acil, vel dentis Leonis. Radix ejus vilis eft, dura, paucasque emittens fi- brillas; Diebus iftis, quibus Sol fervet, agri hac planta confiti perambulari nequeunt ob firma, & fpi- nofa ejus folia, féd hoc peragi poteft fummo mane, vel vefperi, quum folia parum flaccefcant, tumque indufiis faciem obtegere oportet, nec nil nifi rubra decerpere florum petala, una alterave vero omitti- tur planta, cujus nulli decerpuntur flores, ut femina ejus conligantur. : Quum XXXVII. HOOFDSTUK. De Indifche Cnicus. Et kruid, van «viens bloemén de vermaarde Rozé» coleur Caflomba in Indiën gemaakt werd, is den Carthamus, of Cnicus, van de Éuropifcbe niets of zeer weinig verfcbillende , behalven dat het op zommige pom wat grooter van gewas , op zommige kleender vald. Die van zaad bier in Amboina voortgekomen is, waft maar drie voeten boog, doch op Baly, en Bima werd by wel vier, en vyf voeten boog, by fchiet op met een en- kelde regte, ftyve, en fchier boutagtige fteel , beneden rond, boven wat geftreept, en in zyde-takken ordentlyk zig werfpreidende, gelyk een boompje. De bladeren flaan enkeld , febier zonder flelen , aan bare takken , in de lengte; en breedte van een groote vin- er, en meer aan de kanten met flyve doornen bezet, die uitftekende boeken maken, dog wyd van malkáar , gelyk Atraétylis , flyf , boog /paams, of Zee-groen, dog de jonge zyn zoo fieekelig niet, of men kan ze wel handelen. Op den top van de takken komen kegelformige knopen voort, onder breed, en buikagtig , boven toegejpitft,, als een Olyve, uitmakende de gedaante van een pot, buiten met groene, barde, en Fade e febubben, of blaadjes be» zet, gelyk aan de Carduus Benediétus. ja ge bals komt de bloeme m veelé »efnibbe. es gemaakt, en uitgebreid, zynde Sen blaadje in vyf fnibbelen verdeeld, Zerf Saffraan- geel, ten laatfienrood , wanneer men ze ryp boud , om ge- plukt te werden. Dit gefchied niet met alle blaadjes te gelyk maar alleen met de buitenfte en afbangende. Die bloedrood zyn, plukt men op eene morgen af , latende de middelfte affraan-geele bos flaam, die dan voor die tyd niet ge- plukt werd, maar met andere bloemen in de volgende da- gen ontluikende, en mp zynde, 200 dat men drie, ofte viermaal aan eenen ftok plukken kan. In de *oornobmde knop vind men een witte baairige dons , en daar tu[Jcben de zaden, zynde witte, hoekige, en blinkende korls, grootter dan Geerft , of Ryft, binnen gevuld met een zoet, en vet merg. De bloeme beeft ook een zoete reuk, fchier als bet Hieracium, of dens Leo- nis, E $ De wortel is flecbt , bard, en met weinige vazelingens By dag , als de Zon beet fchynd, kan men deze akkers niet awel door wandelen, wegens de ftyve, en flekelige bla- deren , maar bet zelve gefchied fmorgens vroeg , of fa- vonds, wanneer de bladeren Wat flen[fen, en dan moet men nog met een kleed bebamgen zyn, om bet aangezicht te bevryden , en niet meer dan de voornoemde roode blaadjes van de bloemen aftrekken , bier en daar laat men een plante ftaan., zonder van bloemen te beroven; om zaad te winnen. Als 216 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. XXX VIT. Quum hzc planta fit tenera, ac modo cauliculos emittat, tum in quibusdam locis tenera ejus capitula, & folia abrumpuntur, quz ad olus adhibentur , un- de plante he copiofiores caules , capita, ac flores pro- ducunt, flos enim hujus plante reditum, feu lucrum praebet. Decerpta petala abluuntur ¿ ac leviter con- tunduntur, vel comprimuntur, ac denuo ad Solem exficcantur , tum melius in alias deferri poflunt regio- nes, immo per totam Indiam circumferuntur ad iftud pigmentum ex iis preparandum, ut autem haec conferventur , ne nimis exficcentur, vel pallefcant, contufe Camiri ipfis admifcentur nuces, quarum pins guedo hos confervat flores. Nomen. Latine Cnicus, feu Cartbamus Indicus , cu- jus prima vox Grzcis denotat flavefcentem feu flam- mz colorem. Germanice circa Ratisbonam hic flos vocatur Saffloor , acfi diceremus Saffranici flores. Bel gice Floers.. In India tam hzc planta, quam color rofeus ex ejus floribus confectus Ca[fomba vocatur. Sinenfes Anghoe vocant, h. e. florem rubrum, Ara- bice porro vocatur Ibrid, & Ozfor, h. e. Cnici flos, ad cujus tinéturam extrahendam Arabes utuntur cine- re Hord, i. e. herbe Alcali, Terbád florem denotat, item Béram, & Bebramam, per quod proprie intelli- gunt laciniata floris petala, que Malaienfes Sari vo- cant, quibus Arabes luteum, & incarnatum norunt tingere colorem , unde & planta Cyprus, feu Alcanna cognominata eft, item Beram, quod certa fpecies eft lintei craffi rubri Indici, Rubie Tinétorum colorem habens. Tota porro planta vocatur Zabib, Kirtim, & Kortom; unde derivatur Carthamus. . Locus, Optima hujus plante fpecies feritur, & co- litur in Baleya circa Surubajam, fecunda eftilla, que in Maccaffara, & Turatta provenit, tertia Bimanen- fis, que Metropolis eft infule Sumbawe. In Ter- nata quoque feritur, fed pauca tantum copia, & in Amboina quzdam aliquando progerminant plante ex addu&o quodam peregrino femine , quz tamen fe- cunda vice ex Amboinico femine non proveniunt. Caffomba amat crefcere in agro aprico in folo pin- gui rubro, & argillofo rite preparato, in quo nulla ftagnat aqua. n aliis quoque plantatur locis, Javad nempe; Solo- ra, Timora, Borneo, & Malacca, nullibi autem tan+ i dein ES vit; Non quoque . Botanici Cnicum dividunt in domefticum , & til- veftrem, que planta eft, nudum gerens caulem, fe- re aphyllum. Cnicus Plinii temporibus libr 21. cap, 15. in Italia ignotus erat, fed in /Egyptoobcurrebat, ubi femen ejus adhibebatur ad oleum exprimendum , dein Saraceni, Turce, aliique Afiatici populi hanc Ko majori coluerunt cura , & ornamenti gratia anc plantaverunt in ciftis floris cauffa y unde & qui- büsdam Crocus Saracenicus dicitur. E leves colos formari poffe , quales hodie in tii oleum ex ei Voigt: um cibo naa d tum. Seminum fuccus expre um pingui Gal- linaceo jufculo adfumptus per a e sa lic Ges lentos , & pituitofos humores, inteftina obftruentes Colicam , & Hydropem excitantes , tam per fuperiora adfumptus, quam per Clyfteres inje&us. Flores cum Hydromelle contriti, & propinati, Hepatis obftru- ctionem aperiunt, ac refolyunt, curantque I&terum. Apud rviens , fedad unguen- Als dit kruid jonk is, en pas begind ftelen te winnen: zoo pleegt men bier en daar de jonge toppen, en blader? af te breeken, en tot Moeskruid te gebruiken, waar hae de planten meer [lelen , knopen, en bloemen voortbren 2: want aan de bloeme is al't prof yt van deze plante t gen. Deafgeplukte blaadjes werden geava(Jcben . en A Z jes geftampt, of gedrukt, en dan weder in de beete Zo. ne gedoogd, zoo zyn zy bequaam om vervoerd te werden door gebeel Indiën , om de voornoemde verwe daar vant maken , maar om dezelve goed te bouden , dat ze niet A zeer uitdrooge, en verbleekt , zoo doed men geftotene No. ten van Camiri daar onder , welkers vettigheid deze blog. me goed boud. ` Naam. Jn ’t Latyn Cnicus, en Carthamus Indicus, waar van ^t eerfte in 't Grieks te zeggen is licht-geel of vlamme-verwig. In ’t Hoogduit/ch omtrent Regenshur werden de bloemen genaamt Saffloor 5 als of men zeide Sat franici flores, In % Neerduits Floers. In Indiën age? zoo wel de plante, als de Rooze-verwige coleur uit de bloeme gemaakt Caflomba genaamt. Den Sinees biet ze Anghoa, dat isroode bloeme. In ’t Arabifch beeft ze nog deze naam Ihrid, en Ozfor, dat is de bloeme van Cnicus tot welkers verwe de Arabiers gebruiken de afiche Hous dat is Alcali kruid. Terbad is ook de bloem, ¡tel Bee ram, en Behramam, of eigentlyk de ge/nibbelde blaad. jes van de bloem; die de Maleyers Sari noemen waar mede de Arabiers ook geel, en incarnaat weeten te ver- wen, waar van ook de plante Cyprus, of Alcanna by- genaamt i$, item Beram een zekere zoorte grof , of crap- rood linnen in Indiën. De gebeele plante biet Zabid, Kirtim, en Kortom, waar van Carthamus. : Plaats. De belle werd gezaaid , en gebavend op Baly, en Java omtrent Surubaja, de tweede plaats komt toe die van Maccaffar, en Turatte, de derde die van Bima; boofdftad vant Eiland Sumbawa. In Ternaten werd ook wat geplant, doch is weinig , en in Amboina zyn zomtyds eenige planten van vreemd zaad voortgekomen, doch bet tweede zaad daar-van wil niet voortteelen. De Caflom- ba wil flaan op een luchtig veld, in een wette roode klei grond wel bereid, en daar geen water blyft flaan. . Ze werd ook geplant op andere plaatzén van Favd Solor , Timor , Borneo , en Melsen » doch ec, A zulke meenigte, dat ze kan uitgevoerd worden. . Op de eenfegenmemnde plaatzen: Baly, en Turatte werd ze ges ` zaaid in de regen-maanden , en men kandrie, en meerma- den ong ften van een en dezelffte ftok, werdende als dan de oude ftokken uitgetrokken , en tot brandbout bewaard; Men plant ze ook geen twee reys na malkaar op een ende- zelffie akker. set RES es Ya e Herbariften verdelen de Cnicus in tamme, en wil: de, een gewas met een kale fteel, meeft zonder bladeren. De Cnicus was by Plinius tyden lib. 21. cap. 15. im Italien nog onbekend , maar te vinden in Ægypten s daar men "t zaad gebruikte om oly uit te trekken, namaals beb» ben de Saracenen, Turken, en andere Afiatifcbe volke: ren meer werks van dit kruid gemaakt, en tot een cig- raat in potten geplant , om der bloemeavillen , daarombet zommige Crocus Saracenicus noemen. ` Hedensdaags is bet zoo gemeen omtrent Regensburg on- der woorfchreve naam, dat men "t met gebeele akkers vol zaaid. Op Fava, en Baly gewind bet zoo dikke „ven fly: ve Beien, dat men ftokken daar van kan maken; om in de banden te dragen, gelyk de oude fchryven, dat men uit den ftam van Atrattylis ligte fpinrokken kan maken, diergelyke men nog in dë ziet van Spaanfele ie naris-riet gemaakt, die de Vrouwtjes aan baar zyde Ste- ken, en al fpinnende over flraat gaan. Gebruik. In oude tyden was bet meer in de Medicyne bekend dan bedendaags , want zoo als Diofcorides getuigt lib. 4. cap. 182. maakten de Algyptenaars-een Oly van dit zaad Cniceleon genaamt , geenzints tot de koft dies nende, maar om te fmeeren. Bet zap of room van de 24- den uitgeperft , en met een vette Hoender-zop ingenomens zuiverd van onderen alle flymerige , en pindteuje bumeu- ren, die de ingewanden, verfloppen , Colyk , en Water. zugt genereren y zoo wel e De als met Klifterenin- ge/puit. De bloemen met Hydromel gewreven , en ge- dronken, openen de verftoptbeid des levers , en genezende Geelzugt. : $ B > VIII Boek. XXXVII Hoof. AMBOINSCH KRUYDBOEK: 217 Apud Indos ruber fuccus, qui inftar fanguinis pur- ureus, ut & ex Limonum fucco adfufo ex fubfequen- ti extrahitur Mafla, mulieribus propinatur ad obftru- &os referandos menfes, Píittaci hoc amant edere fe. men, quorum tamen alvus ex eo non fubducitur, vel Jaxatur, unde & Hifpanis vocatur Semiente de Papagayos. — (à noftrates videntes, Turcas hanc plantam tam diligenter plantare ac fervare in ciftis, predica- vere, hos illud peragere ob floris gratum odorem , & ob fingularem capfularum feminalium formam. Ego autem nullum peculiarem in floribus obfervare potui odorem, nec mirabilem capfularum fpinulofarum for- mam, unde fufpicor, auctores illud conmemorantes non fatis hoc inquifiviffe, quem in finem T'urce hanc tam diligenter colant plantam. Hoc itaque puto fie- ri, ut vulgus, cui Crocus nimis pretiofus eft, flori- bus utatur, ad cibum luteo colore tingendum, quod Ruftici in Italia jam etiam incipiunt imitari. Nunc porro enarrabimus multo rariorem , ac pre- tiofiorem horum florum ufum, veteribus ignotum, ob quem vero hzc herba in India colitur. Prebet itaque eleganter rofeum colorem, qui eque incarna- tus quam intenfe ruber conquiri poteft, uti Rofa pro- vincialis , & ex Zeen rubens. Tinéturam hanc ex floribus his extrahendi multum requirit laboris, multaque ingrediuntur, ita ut & Maleyenfibus, ac Si- nenfibus mulierculis tantum fit arcanum, ut nullos ad- mittant. viros, nec ullum hominem five virum five feminam, valetudinariam, inpuram, halitui oris. fœ- tido obnoxiam , vel precedenti nocte viri concubi- tum paffam. > LM Poft multas preces femel adfui , quum tot ceremo- nias, fuperftiuones, & ludibria vidi, ut melius co- mediam quam preparationem prz fe ferret, quumque mihi venia effet data, quavis notare, binc omnia enar- rabo, que tum vidi, ac poftea fepius audivi: Sce- nam hanc in quinque dividens actus. uorum primus conftat in praeparatione cincris ad hanc confectionem requifiti , qui conficitur ex fic- cis Durionis corticibus, vel Clompani majoris libr. 5. cap. 22. defcripti, item ex ficcis Ari filveftris petio- lis, Sirii, & Lagondiramis; ac deciduis ficcisque flo- ribus Calappe , vel ex ejus furculis Cawan dictis, que omnia in fubtiliffimum cremantur cinerem , ille autem Durionis, & Clompahi quadruplo majori dofi adfit illo aliorum ingredientium, non autem tam præ- cife femper hzc obfervatur dofis vel portio. Ex Pro- yinciis Cambodja , & Siama cinis adfertur Abu Malayo, & Abu Muen dicus , quem natura certis locis, ac temporibus e terra emittit. Hic folus fine. alius ad- miftione ad tin&uram Caffomba quoque adhibetur, obfervatum autem fuit , hunc nimis acrem efTe ad lintea fubtilia , hujus enim cochlear tam acre eft, quam manipulum alterius Secundus actus ef, ut extrahatur luteus color , qui proprius eft, & naturalis floris Caflombe. Unum re- cipe Gantang, vel fesqui florum. Caflombe, qui Sari vocatur, Gantang autem eft modiolus ficcarum re- rum, uti Grecorum Choenix, qui quinque circiter O- ryzz libras continet. Tum iftos flores in binas divi- de partes , quas depone in binis albis linteis expanfis fupra fuítes , quibus fubpone planas patinas, uti lixi- vium folet preparari, tum adfunde iis puram aquam , donec non colorata a floribus tranfeat, Prima aqua craffiffima eft & flaviffima, alie. refpe- &u prioris pallidiores, una autem CafTombz fpecies diutius tincturam exhibet alia. Hincque folebant Ja- vani Surubaje recens carptos Caffombz flores in aqua abluere, donec crafüffima, & plurima lutea tinétu- ra fit extracta, quos dein in globulos compingunt , & ` ad Solem exficcant: Baleyenfes vero alizque natio- nes hoe non peragunt, fed hos non ablutos ficcant , quique dein -majorem requirunt laborem, ut colorem iftum luteum extrahant. , ` Sume itaque nunc alba lintea, que tingere velis, quz quo magis alba, ac fubtilia fint, eo melius rofe- um adtrahunt colorem, arque hzc in ultima minime lutea fubige aqua, quz flavefcit modo , tum lintea heceundem adquirunt colorem , hanc effunde aquam, iterumque in fimili macera „ac novam iterum adfunde coloratam aquam ad femi horz circiter fpatium. om, V. e Tom „By de Indianen word bet eerfte roode-zap, dat op’t by- gieten van Lemoen-zap uit de navolgende Maffa getrok- ken werd, en als purper-bloed ziet, de Vrouwen te drina ken gegeven, om de opgeboudene Maandftonden voort te brengen. De Papegayen eeten dit zaad gaarne zonder loss lyvig daar van te werden, daarom is bet by de Span» jaarden Semiente de Papagayos genaamt, _ Onze Reyzigers, ziende dat bet de Turken zoo neerftig in bare potten planten , bebben voorgegeven , dat zy zulks deden om den goeden reuk wille van de bloeme, en om de rare gedaante van de zaadbuiskens. Ik bebbe geen zon= derlyke reuk in de bloeme, nog verwonderens waardige gedaante aan de ftekelyke zaadbuiskens konnen vinden , dies ik vermoede, dat de Autbeuren zulks voorgevende niet genoegzaam onderzogt bebben, tot wat einde de Tura ken dezelve zoo neerftig cultiveeren. Dit dan zeg ik te zyn, om dat de gemeene man by hun luiden, die de Saf- fraan te koftelyk vald, de bloeme gebruiken om baar koft daar meede geel te maken, gelyk de Boeren in. lialiën nu mede beginnen te doen. Verders zullen wy mu verbalen een veel zeldzamer , en koftelyker gebruik van deze bloemen, die de oude is onbe- kend geweefi, en waarom dit kruid in Indiën geoeffend werd. Dit is dan een [cboone Rozen-coleur , die men zoo wel incarnaat kan bebben als boogrood, gelyk Pro- vence- Roozen, en een rood-purper. Dezelve verwe mu uit deze bloeme te trekken, is een. moeyelyk werk, veel dingen. vereifchende „ en by de Maleytze , en Sineeze Vrouwen zoo fecreet gebouden, dat zy geen Mansperfoon daar by willen laten komen, nog eenig menfch ’t zy man ofte vrouw , die zieklyk, onreyn, van kwade aa[fem , en de voorgaande nacht aan byflaap [chuldig zyn. Na veel fineekens ben ik "er eens bygelaten , daar ik zoo veele ceremonien , fuperftitien, en t'xamen geraapte din- gen zag y dat bet beier een comedie dan een bandwerk Jcheen, en dewyl ik verlof badde alles op te teykenen, zoo zal ik "t alhier verbalen, gelyk bet doenmaals gezien, en ook naderhand dikwils gehoord bebbe: Verdelende bet Jpel in vyf a&us of bandelingen. De eerfle bandeling beftaat in de bereidinge van de ajJcbe tot dit werk nodig dewelke werd gemaakt van drooge Durioen [chellen , of fcbellen van de vrucht Clom- anus major lib. 5. cap. 22. befcbreven , Siem droga free en van Arum filveftre, Siri, en Lagondi takken: Het afgevallen, en drooge blseizel van Calappa, of deszelfs Jcbuitjes Cawan genaamt , alle tot fyne a(fcbe. gebrand, die van de Durioens , of Clompan moet viermaal zoo veek zyn, als die van de andere t’zamen, doch werd daar in 200 groote pracifiteit niet gebouden. Uit de Provintien Cambodja, en Siam komt een affcbe Abu Malayo, en Abu Muen genaamt , die de natuure op zekere plaatzen, en tyden uit de aarde doed opborlen. Deze alleen zon- der vermenging met andere werd ook tot de verwe van Caflomba gebruikt, doch ze werd bevonden wat te fcberp te zyn voor ’t fyne lywaat, want een lepel vol is 200 Bert als een bandvol van andere a[Jcbe. De tweede handeling beftaat in "t uittrekken van de geele coleur , dewelke de eigentlyke , en natuurlyke van de Ca[Jomba bloeme is... Een Gantang , of anderbalf van CafJomba bloemen, die men Sari noemd, zynde Gantang een mate van drooge dingen, gelyk der Grieken Choenix, inboudende omtrent yf. pond Ryft. | Deeld de woorfchre= vene bloemen in twee deelen, en legt ze in twee witte doeken op (lokken uitgefpannen , met vlakke fchotels daar onder , gelykmen looge pleegt temaken , giet daar over zui- ver water , zoo lange tot dat bet ongeverfd door de bloe- men paffeert.. - ; Het eerfte water is bet dikfte, en geelfte, de andere na vervolg bleeker, verwende de eene zoorte van Ca[fom- ba langer dan de andere, Daarom plegen de Javanen van Surubaja de verfchgeplukte Ca[Jomba bloemen in.apa- ter te. wasfchen, dat de dikfte, en meefte geeligbeid.af fpoeld worde, en daar na tot ballen gekneed, LU ne te droogen , "t welk die van Baly, en andere Natien niet en.doen, maar dezelve ongewasfchendedogen , die dan vervolgelyk meerder moeite veroorzaken, om al bet geel uit te trekken. “en Neemt nu bet witte linnen „dat je verwen wilt, bet avelk boe witter en fynder Sie boe beter het de Rooze coleur anneemt , en kneed bet,zelve in de laatfte waters, die maar licht-geel zyn, 200 werd bet linnen ook licht- geel, giet bet water uit, en kneed bet weer in water van dezelve zoorten, telkens uitgietende, en ander geco- leurd water nemende omtrent een half uur lank. ` Ke : ; Zoe 225 HERBARII AMBOINENSIS | Liber VIII cap. XXX VIII, ‘Tum lintea hee fenfim lete parpureum vel incar- natum poc ii colorem, quz dein fufpen- ut ficcentur. : SCHER, eft, fi cun@i fumantur flores, ex quibus omnis luteus color extractus eft , & contundantur , vel conterantur fupra porphyritim in unam Maffam , quam depone in terrea, vel porcellana patina, que- vis enim metalli genera ad hoc opus non valent , ci- nisque memoratus inalia deponatur patina, hujus tum fume manipulum, & infperge dicte Mate, additis fubfequentibus foliis, radicibus , & aromatibus; cun- Gis minutim fciffis, queque ad manum parata elle oportet , folia nempe Bancudi, feu Nenuh , cum eujus cortice, de radicibus ex rubro luteum tinge- fe poflumus colorem, dein manipulum foliorum Si- tee, feu Schoenanthi , totum fume Cepz bulbum , ra- dices Tsjonkor digiti articulum longas, folia Alcan- ne, Acori, feu Derynge, ana manipulum. ` — Mulieres Sinenfes praterea addunt folia Sirii, & Arundinis Saccharifere , radices Banglei, Lancquas, Allii; Daun Contu &c. que omnia minutim fciffa in- ponuntur Ari foliis a quibus he res acrimoniam uandam adtrahunt, recipe tum pugillum iftius cine- ris ad manipulum confcifiarum herbarum , quz admi- fceantur ifti Maffe , atque iterum bina alia manipula ad- dantur, cum quibus hec Maffa tam diu ac fortiter compingatur, donec omnis cinis, & cunéte herbe huic Maff rite fint admifte, nullo addito liquore, tumque fubaétam fumunt Maffam , ex qua parvum formant collem , forma fepulchri Sinenfium , quem oribus fuis adfpergunt per Siri Pinangam mafticatam, quod opus iplis Sombor vocatur. In fummo autem inplantant florem Bonga Raja, ut pigmentum hoc qua- fi imitaretür intenfe rubrum, feu Cermefinum iftius floris colorem, quem hinc Capalla Caffomba vocant. bina firmantur lintea fuper afferculos extenfa, E um fovea in centro, in quo prius e as tur Unum alterumve filveftris Ari folium, quod pri- mo perforátur, ita ut tinétura percolari poffit, Indi- ce ve plurimis gaudent Ari fpeciebus „ atque ejus inveniuntur folia, ut elypeum n ¿num , eftris vero folia, licet mino- ta, huic melius conducunt operi. Divide nun actam Maffam in binas partes , at- ue im quovis expanfo lintéó, unam depone partem m; cui adfunde püriffimam, & lympidam a- quam ,. quem in finem pe vil optimaeft, que nunc ex una depluit dimidia parte, alteri adfunde , & transcola , recentem iterüm adfundendo- aquam priori parti, quod tam diu peragitur, donec geg , aquam non amplius ¢oforatam tranfire , fique colo- rate iftius aque, tres quatuorve collegeris ingentes crateres, riteadtendas, quinam fit primus, fecundus, ac tertius, quod ex fpiffo fatis conftat liquore, Seper- onum, fi Zoo begind bet linnen allenskens een licht-peerzes, of incarnate coleur tekrygen, bet welk men dan ophangt om te droogen. : De derde atus , neemt de voorfcbreve bloeme , daar my al’t geele witgetrokkenis, wryftze , of ftootze op een. fteen tot een ‘Maja, en legt die in een aarde, of Porcelleyne Jébotel (want alle vaten van metaal deugen bier nievtoe) en de voornoemde afiche in een aarde fchotel , neemt daar wan een band vol, en flrooid bet op de voorige Maffay doende daar by de navolgende bladeren, wortelen, enfi ceryen alle kleen gefneden, en die gereed by de werken moeten flaan, te weten de bladeren van Bancudus , Nenub (met wiens fcborJa , en wortelen men rood - geel verfd) een band vol bladeren van Siree , of Schoenans thum, een geheele Ajuin, en wortel van Tsjonckor een lid lank, bladeren van Aleanna, Acorus, of Derynge; van ieder een band vol: De Sineeze Vrouwen doën er nog by de bladeren odi Siri, en Zuiker-riet, de wortelen van Bangle, Lancquas, Look, Daun Contu Cc. dit alles kleen gefneeden, legt men op bladeren van Aron, van dewelke die dingen eenige fcberpigbeid ontfangen, neemt dan een kleene band wol affcbe, en een band vol van kleen gefneeden kruiden; mengt bet onder de voornoemde Maffa, en al we: der twee andere banden vol, met fterk kneden voortvas rende, tot dat al de a[fcbe , en kruiden met de MafJater degen vermengd zyn, zonder eenige vogtigheid daar by te gieten, als dan nemen zy den gekneden Ma[Ja , for- meren daar van een heuveltje, in de gedaante van een Sinees graf , dewelke zy dan uit de mond befproeyen met een gekauwde Siri Pinang, welk werk Somborgenaamt werd. Aan " hoofdeinde Decken xy de bloeme Bonga Raja, op dat de verwe quantswys navolgen zoude bet booge Carmozyn-rood van die bloem, die xy daarom Cas palla Caffomba noemen. b Zoo iemand in de kamer, of plaats komt, daar dit ge: maakt werd, die mag er niet weder uitgaan, tot dat dé verwe daar uit getrokken zy: Het graf kappen zy met een Parrang , of boumes , op dat bet quantswys bloede, en de verwe boog-rood «verde. Deze en nog veel meer Juperftitien willen zy noodzakelyk onderhouden bebben; gelovende , dat de verwe anders niet ter degen uitkome y of de uitgebragte te ligt verbleeke. Die wyzer zyn, las tenze wel ter degen onderwegen , en konnen evenwel Jtboone Caffomba verwen, als zy maar goede materialen vergaderen, en opletten , dat "t werk op een fchoone dag gefchiede y zonder regen, of wind. De vierde a&us vertoonid eerft bet regte Gochel-fpel, Wanneer men uit deze geele bloemen een roode verwe trek en gaat aldus toe. aakt dat gy bebt een fchootel : zap van de zuurfte Lemoenen , waar toe deze zoorten ge nomen werden, Lemon Papeda, Lemon Nipis, Lemon Swangi, en Lemon Purrut , die men eer ft fchild ¿ enden zap uitperft. De Baleyers „en andere volkeren , die de Les moenen 200 veel niet bebben , neemen "t merg van Tama- ` rinden, zuiver uitgedrukt, in bladeren gewonden , en zonder zout , of zuiker in de rook gedroogd , en als zy 26 gebruiken willen, weder in water ontlaten, of by ge brek van dezen, 200 nemen zy de roode bladeren en Ire: len van Empetrum acetofum rubrum bier na lib. 9. t befchreven, "t welk in "7 bangen der bergen veel waft; by de Baleyers Batsjam Batsjam genaamt , en drukken den Daar na maakt men twee fluks linnen over vier flokjes waft, gelyk te vooren in de midden met een kuil, daar in men de legt een, of twee bladeren van wilde Aron, alvoorens door fteken , dat de verwe daar door kan Gens want de Indifche boffchen zyn vol van Arons z00rten , en in de boven vind men zoo breede bladeren als een groot Jchild , doch de wilde, hoewel Rleender , zyn bier toe be- ter. : dr in $ ` Verdeeld nu de geknede Maja ook in twee deelen, en legt in ieder gefpannen doek de belfte uit malkaar gedaan, giet daar op fchoon verfch water, zynde bet regenwater daar toe beft , wat nu uit de eerfte helft komt, dat i op de andere belft, dat bet daar ook doorloope; * verfch water op de eerfle belft gietende , en zoo voortoa rende , tot dat 2 ziet, dat bet water ongeverfd doorpas” feerd, en van dat gecoleurde water drie, of vier groote Sehootels vol vergaderd bebt, doch wel onthouden, welke de terfte, taveede , en derde febotel zy, "t webk men aun de dikbeid wel bekennen kan, pe VIII Bock. XXXVI Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 219 Superflua tum Maffa linteis contenta ftercus refert vaccinum , ac anguem inutilis abjicitur, tandem ad quamvis patinam fume femi Tampurong , quod. eft utamen Nucis Calappi, repletum fucco iftorum jmonum, quam quantitatem in quamvis effunde pa- tinam , aqua ifta ftatim rubrum adquirit colorem , una autem magis rubet altera, que nempe eft in prima atina, fanguinei coloris, inftar vini Portugallici cras- Ka que Sari quoque vocatur, in qua craflifiimus & optimus latet color, alte patine refpectu prioris allidiores habent colores, ultimaque perfecte Ro- aceum gerit colorem. : y uintus, & ultimus actus eft, quum lintea inbuan- tur, & tingantur colore rubro, que nempe antea lu- teå iftà aqua fubaéta fuere, donec late purpureum, feu Rofaceum contraxerint colorem. "lum puram fume terream patinam Pingang Batudictam, in quam inmitte lintea tina, atque fuper hec transfunde Tampurong, feu Calappi putamen repletum tinctura ultime patine , que pallidiffimum habet colorem; manibus hzc fubige, tum lintea incipient contrahere rofeum colorem, & aqua flavefcens, quz abjicitur, aliaque iterum fimilis quantitas ipfis adfunditur ex ea- dem patina, quod tam diu peragitur, donec omnis aqua flavefcat , ac lintea magis rubrum adtrahant co- lorem. Lintea autem levitér.torquendo exprimenda funt, antequam poft effufam aquam alia de novo ad- fundatur , funtque ita agitanda, ut femi ficca fint. Quum patina ultima fuerit confumpta, fubfequens fumitur, idemque iteratur opus, donec hec quoque Dr confumpta, ac fic porro ad primam , que fummum continet colorem: Si vero lintea quaédam. rofeo tan- tum velis tingere colore, tum hzc prima patina o- mittenda eft, hec enim lintea fummo purpureo ru- bente tingit colore, tinétaque lintea in umbra, & non ad Solem funt ficcanda, alteroque die leviter eluen- da fucco Limonum limpido, & itcrum exficcanda, tum totum peractum eft opus. Lintea cerulea hac inbuta tindtura ex fufco, feu pallido violacea funt, Malayenfibus Ongu , & Wong di&a, quimodeftus habetur color, matronis, & ma- tiibus familias tonVéniéns. ^ Qüuni vero aliquid Cür: cume tincture ifti admiftum fit conterendo, tum lin- tea hac inbuta aurantii, vel ex rubrolutei funt coloris, qui color a Javanis, & Baleyenfibus magni aeftima- tun $ as i Artem quandam habent, qua norunt alba mun&o- ria ita colligare, ac dein infundere luteae, vel rubre Callombz tinéture, ut munétoria ifta fint diftin¢ta variis figuris ac {triis ex rubro, luteo, & albo colore variegatis , aliquando etiam tales norunt formare no- dos, atque hec munttoria rubrz tantum inmittere tin&ture, ut aperta videantur albis Mamore floribus confpería. Hacque tantummodo in ufu funt inter juvenes, & amatores, quz in fignum amoris dono puellis dantür , uti & plerumque Caffombz. color jü- venibus optime conducit, hoc enim tinguntur mulie- E veftes fuperiores Badju dicte , ac velamina Sa- indant vocata, ut & virorum munctoria, quz in hü- meris gerunt , & Maurorum Diademata. _ Sciendum porro eft, quo modo hzc veftimenta ge- ftentur , & conferventur, delicatiffimus enim color eft, nullum potens ferre fudorem, quin ftatim palle- cant, qui nec étiam pluvias fert. In ciftis, & fcri- niis neutiquam etiam aliis adponenda funt veftibus „ fed leviter tantummodo illis incumbant chartis invo- luta. Quoties induuntur, toties alrero die fucco Li- monum, Calappi lympha , in qua Condondong folia SES funt, eluenda funt, ac rite ficcata deponen- wa $ Javahi, & Baleyenfes dicunt, Cafombz colorem in fua patria tinétum multo ftabiliorem effe , quum non adhibeant Limonum. fuccum , fed defcriptos fupra Tamarindi globulos, vel quod melius eft, corticem acidi fructus Badong, aliis Carcapuli, uti & Chriftopb. Acofte diéti, & noftratibus Tamarinjio ; qui in ylona crefcit in arbore, que magnitudine, & fo- liorum forma convenit cum Nucis mofchatz arbore , ions Patten nete digitos quafi diftinéti funt modo in ufu funt, angoftans, quorum cortices folum Tom, V. Quúm De overige MafJa nu in de doeken, gelykt als den Koedrek , en werd als onnut weggeworpen, eindelyk tob; ieder fcbootel neemt een halve Tampurong vol (dat is de dop van den Calappus-noot) van woorfchreve Lemoen- zap, en giet er van zoo veel in ieder fcbotel, zo word dat water terftond rood, bet eene booger dan bet ander y te weten dat van de eerfte fcbotel bloed-rood , als dikke Portugaalfche-Wyn , bet welk men mede Sari noemd, daar de dikfie, en befte coleur in fleekt , de andere fcho- tels zyn na advenant ligter van coleur , en de laatjte is regt Roze-coleur. De vyfde, en laatfte bandeling beftaat in’t dopen van "t zelffte linnen, bet welk wy te vooren in't geele water gekneed bebben, tot dat bet licht peers als appel bloeizel geworden is. Neemt nu een fcboone fleene-fchotel, dier- gelyke men Pingang Batu noemd, doed bet geverfde lin- nen daar in, en giet daar over een Tampurong vol tinttu- re van de onderfte, of laatfte febotel , daar de licbtfle co- leur in is, en kneed bet met banden, zoo zal bet. tinnen beginnen Roozeverwig te werden, en bet water daar en tegen bleekgeel, "t welk men weggiet, en al weder een ander Tampurong vol daar over giet uit deszelffte fchotel met kneeden voortvarende , tot dat al bet water geelagtig werd, en het Jugen boe langer boe rooder. Ce tus- Jchen bet kneeden van de eene Tampoerong tot de ander moet men bet linnen zagtsjes uitwringen, én met /win- gen balf droog maken. De onderfte fchootel gedaan zynde , neemt men de naaftvolgende, berdoende "t zelffie werk, tot dat deze ook geconfumeert, ep men tot.de opperfie gekomen zy, daar de boog fte coleur in is, doch-als men eenig.linnen niet meer dan Roozerood wil hebben, zoo moet men aan deze opperfte fchotel niet komen, want daar in «verd. bet lin- nen boog purper-rood , bet geverfde linnen moet men inde febaduwe, en niet Zu de Lonne drogen, en "s anderen daags nog eens zagtjes uit«va[Jcben met klaar Lemoen-zap, en weder droogen, zoo is bet gebeele werk gedaan. - Een blaauw linnen in- deze tincture geverfd , werd bruin, of licht-violet, by de Maleyers Ongu, en Wong genaamt y en. voor een fiad ige coleur ‘gebouden , de buis- moeders , en bedaarde vrouwen pa[Jende. Maar éen lin- nen daar ingedoopt , als er wat Curcuma in gewreven is, werd oranje, of rood geel, een coleur by de Javanen, en Baleyers geagt. Zy bebben cen zekere weetenfchap witte neusdoeken zor danig te binden, en dan in de geele , of roode CafJomba te verwen, dat de neusdoek vol EE en firepen werd van roode, geele, en witte coleur , zomtyds ook met kno- pen zodanig te binden, en alleen in roode verwe te do- pen , dat de neusdoek geopend , gelykt als of bet met witte Mamoor-bloemen ee was. Dexe neusdoeken werden alleen onder ’t jonge wolk, en onder de minnaars ebruikt , en toi een tecken- van affettie gefchonken, gè- yk doorgaans de Ca[fomba-coleur voor jonge lieden jal averdende daar mede geverfd der vrouwen boven-kleed- jes, de Sluyers der Mansperzonen , moorfche Tulbanden, en neusdoeken, die xy op de fcbouders dragen. Nu moet men weeten, boe deze kleedjes gedragen, en bewaard zullen worden, want bet is een zeer teert tò- leur , die geen zweet moet aanroeren, waar van ze flraks werbleekt , nog ook by geen regenweer gedragen werden. Men moet ze ook in de kiften, en kaften geenfints onder andere klederen. pakken , maar los boven opleggen, Slegts in een papier gewonden. Zoo dikwils men ze draad moet men ze Ze anderen daags met Lemoen zap, Calape pus water, daar inne bladeren van Condondong gewre- ven zyn, uitperffen , en dan wel gedroogd zer been» [2 en. i n De $avanen, en Baleyers zeggen , dat de Ciffomba in bare landen geverfd veel vafler van coleur St, om dat zy luiden geen Lemoen-zap daar toe gebruiken , maar de woorfchreve Tamaryn-ballen, of "i welk nog beter is, de Jcbellen pan de zuure vrucht Bandong , anders Carcapult by Chriftoph. Acofta genaamt, of by de onze Tama- rinjo, op Ceylon waffende aan een boom van groote , En bladeren de Noote-mufchate-boom gelyk; maar de vruch- ten zyn van binnen verdeeld in teenen, gelyk Mange fiaans, waar van alleen de Jchellen in gebruik zy» _ Ee 2 dis 220 uum mulieres noftre Chriftiane hunc preparent colorem , multas omittunt iftorum in redientium res, ac ceremonias, praefertim odoratas ittas, & graveo- lentes radices Tsjonckor, Banglei, Cepe &c. quas Sinenfes folummodo addunt, uti dicunt, ad pellen- dum infauftum ab hoc colore aérem, & inpurum ha- litum , comperiuntque nihilominus elegantem fefe preparare Caffombz tinéturam: Aliquando autem fit, licet omnes obfervent cautelas , tincturam tamen non fuceedere vel valere, cujus rei nullam aliam norunt reddere rationem , nifi quod malus genius, vel ha- litus infauftus tranfierit. Re vera preparatio eft, que multam requirit adtentionem. i Nullum alium porro novi floris Caffombz ufum in India, nifi quod muliercule quedam hunc cum Ca- lappi lympha , & Oryza in tenuem conterant pul- tem , qua aliquando faciem obliniunt, ut elegantem ipfi, & fplendentem concilient colorem. y Baleyenfes folebant femi matura, & mollia femina cruda edere cum Calappi lympha mixta ex oblecta- mento. Stipites ficci plebi foci ligno infervit , fi- que pinguibus Oryze arvis fuerit onu. , tam denfi, & craffi erant, ut pulfare iis poffent. Nunquam in tam duris argillofisque arvis plantanda eft hec her- ba, que per radios folares tacta adeo indurefcunt , ut findantur, talis enim Caffomba inelegantia , & con- traéta gerit folia, queque etiam perit. à In Sina in tam altiffimam excrefcit formam: Te- neraque feminalia capitula ibi in olus adhibentur, ac flores ad lutea jufcula preparanda. Ono ERY A TIO, Hec eft Carthamus foliis ovatis integris, margine aculeá- tis H. Clifort. p. 394. & Carthamus officinarum florecroceo Tournef. infi. p. 457. & Cnicus ftativus, vulgo Crocum Sa- racenicum Cefalp. Syfl. p. 532. Sc. HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXXVII, Als onze Chriften Vrouwen deze coleur maken, 200 la. ten zy veel van de voornoemde dingen , en ceremonien uit , inzonderbeid de flerkriekende wortel Tsjonckor Bangle, Ajuin &c. dewelke de Sineezen alleenlyk daar by doen, 200 zy zegen > om de quade lucht, en onreine aa(Jem van deze coleur te verdryven , en bevinden > dat zy niet te min [cboone Caffomba konnen verwen: Het ge beurd nogtans , dat zy zomtyds alle precifiteiten aanmer. ken, en echter de verwe mislukt, waar van zy geen an. der reden weeten te geven , als dat een kwade geeft. of kwade lucht aldaar gepaffeerd zy. In der daad is bet een werk, dat veel opmerkens vereifcht, Anders weet ik geen gebruik van de Caffomba-bloem in Indiën, als dat zommige vrouwtjes dezelve met Calappus. melk, en Kat tot een dunne pap wryven , waar mede zynu en dan bet aangezicht befineren , om bet zelve fcboon en blinkend te maken. : De Baleyers plegen ook de balfrype , en nog weeke zaden raauw te eeten, en met Calappus-melk gemengd meeft uit pleyfier. De oude ftokken werden by de gemeene luiden tot brandbout gebruikt, en zoo bet op vette Ryftvelden geplant is, werden de flokken zoo digt, zegge dik, dat men "er mede flaan kan. Men moet bet nooit in zodanige kleyagtige velden planten, die door der Zonnen bitte ge- raakt bard opdrogen, en fplyten, want zulke Caffomba Arygt leelyke ingekrompene bladeren , en gaat uit. n Sina waft bet tot een zeer booge ftatuur: De jonge zaad-bollen werden aldaar gebouden voor een lekker moess kruid, en de bloemen om geele zoppe te maken, AANMERKING. Dit is de Carthamus met lankwerpige heele bladeren met ftekelagtige hoeken van de H. Cliffort. p. 394, en Cartha- mus der Apotheken van Zournef. inflit. p. 457. eh de Cnie ` cus, die gezaait werd, by ’t gemeen Saracenice Saffraan, van Cefalp. in zyn Syflema pag. 532. &c. CAPUT TRIGESIMUM NONU M. Indicum. Tarron. "Lanta, que celebre exhibet pigmentum , quo tam P lintea quam alia quzvis opera eleganti ceruleo inbuere poffumus colore, quantum novi a nemi- ne plenarie defcripta eft, ne ab illis quidem, qui in Guzeratta degerunt, plantamque ipfam in agris cre- fcentem fatis viderunt, ubi hanc e longinquo adfpi- cientes nunc cam Rosmarino, nunc cum aliis com- pararunt plantis; Non dubito, quin eadem fit planta, quam Malayenfes Tarron vocant, ejusdemqueformz, qualis ex peregrino femine hic in Amboina plantata per Sinenfes confpicitur, juxta quam ejus defcriptio- nem formavi. Bina hujus obcurrunt fpecies. Prima feu vulgatiffima eft domeftica, hoc in capite defcrip- ta, Altera filveftris eft, mihi huc usque ignota. . "Prima itaque elegantiffima , & pulcherrima planta eft, tam elegantis forme, quam Rosmarini frutex, plerumque tres pedes alta, in pingui autem folo al- tior excrefcit, ftipitem vero gerit fimplicem, qui di- itumcraffus eft, rectus, firmus, rotundus, & ligno- Us, externe ex rufo, & viridi mixtus colore, mox fe fefe undique in laterales extendens ramos, culmum craffos, nihilominus tamen firmos, & lignofos." Ate que hi iterum "alios emittunt laterales ramulos, feu rachides, ultra digitum jongs, quibus foliola infi- dent per fex, feptem, & octo paria, raro novem, & decem , directe fibi obpofita , uno inpari extremo. Foliola*hac perfe&e referunt illa Crifte Pavonis, vel Tamarindi , fed ‘fant, ab utraque parte fübrotunda, uti in noftra patria ila Securidaca , tene- ra, & glabra, fed non fplendentia, glauca, feu ob- {cure ferruginea, coloris jucundi, petiolis curtis in- fennas dh fi rachides, vel ramuli abrumpantur , Facile fefe-contrahunt , & claudunt, ita tamen, ut a- quz inpofita cito fefe expandant , & explicent. Ex XXXIX. HOOFDSTUK. De Indigo, of tamme Tarron. E plante , waar van de vermaarde verwe komt; waar mede men zoo wel binnen, als {chil t hoog-blaauw verfd , is, zoo veel my bekend, van niemant ten vollen be[cbreven , zelfs van die geene, die in Guzeratte gelegen, en de plante genoegzaam op de ake kers gezien bebben , daar zy dezelve van verre aanfchotie wende, zommige by Rosmaryn, zommige by andere. ten pede p hebben; Ik en twyffele geenzints , of bet is dexelffle plante, die de Maleyers Tarron noemen, o van dezelffte gedaante, gelyk ze van vreemd zaad bier in Amboina door de Sineezen geplant gezien werd, waar na ik ze befchryven. zal. Men D >er twee zoorten van, De eerfte of gemeenfte is de tamme, in dit Capit- tel befcbreven. Detweedeis de wilde , my nog onbekend. De eerfte nu is eene van de cierlykfte , en fraaifte plan- ten, zoo fcboon van aanzien, als een Rosmaryn - fir zyn mag, in 't gemeen drie voeten boog, op een vette grond boger , bet beeft een vinger dikken enkelden ftam , regt, ftyf, rond, en boutacbtig , van buiten uitdenros- fen , en groenen gemengd , ftraks in. veele zyde-ta rondom uitgebreid, die maar een ftroohalm dik, met te min ftyf, en boutacbtig zyn. Deze bebben ab wederom andere zyde-ryskens, of fielen, ruim een vinger lanks daar aan de blaadjes ftaan „ met.xes, zeven, en acht pa- ren, zelden negen, en tien, regt tegens malkander , € een voor uit alleen. ae Deze blaadjes gelyken die van Crifta Pavonis,, of Ta- maryn, doch korter , achter , en vooren rond. toelopende, gelyk in ons land die van Securidaca, teer, en glad 2 doch niet blinkende, blaauw-groen van verwe, of. donker Spaans-groen , zeer jeugdig van aanzien, en met kleene voetjes aan de Delen flaande, aan de afgebroken: fielen bun licht t'zamen fluitende , en flenzende, doch 200 dra . men ze in water legt, bekomen zy wederom , en br baar weder uit. vin ge : Uit VIII Boek. XXXIX Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. aat Ex quavis ala rachidum foliofarum ad ramos ex- crefcit acuminatus racemus , fpicatus , ex multis acu- tis capitibus compofitus ‚que fefe aperientia flofculos exhibent illis Vicie fimiles , fed minores, ex quatuor arvis petalis conftantes,quorum fummum & latiffinum retrorfum flexum eft, pallide flavefcens feu virefcens, bina lateralia elegantem rofaceum habent colorem , in- ferius feu quartum obtegentia, brevi apice claviculam referente. Pauci fimul fefe aperiunt , ac brevi deci- dunt, nullum fpirantes odorem: Hosce vero infequun- tur filicule parve, rotunde, & nodofz, digiti articu- lum circiter longz , vix culmum craffe, dure, & furfum elevate, multa fimul conleéte , ach racemus talis fcorpionum caudis effet obpletus , primo virides, dein fufce , ac tandem nigricantes. He femina con- tinent illis Sinapios fimilia, non rotunda, fed tympa- niformia, inftar Feni Greci, ex viridi nigricantia. Licet foliola defcripta glabra fint, in aqua mace- yata non madida funt , abruptaque convoluta poft fe- mi diei fpatium, quum aque fuerint infufa , fefe ite- rum explicant , ac recentia fünt usque in tertium diem. Radix ample extenditur, firmiter terre infixa, que in fibrillis multa gerit tubercula albicantia & dura. Tota planta in agris crefcens füb vefperam fortem fpirat odorem. Foliola ingratum $ naufeofum habent faporem , (ed non amarum ,uti quidam predicaverunt, Atque hec per thes quatuorque dies in aqua macerata ingratum & putridum fundunt odorem , qui per cal- cem augetur, unde hujus pigmenti preparatio eft o- pus difficile & naufeofum. Nomen. Latine Jfatis Indica, vulgo autem Indicum, tam ficcata bec planta, quam pigmentum ex hac con- fe&um, & in placentis formatum. Portugallice Indi- go. Arabice planta Nil & Anil, folia Chitz E Was- mat, pigmentum vero, ejusque placente Nilag. Perfi- ce Nila. Malaice Tarron. |n Banda Tenarron. Java Tom. Baleya Tabom. Ternata Tom. In Manado & Siau- wa Entu. Sinice T/cbéen, quod puteum denotat. In Guzeratta Gali. In Hort. Malab. tom. 1, fig. 54. A- meri. Bracm. Nely. Lotus. Prima ac genuina hujus plante Patria eft regnum Cambaja feu Guzeratta, prefertim pagus ejus: Chircbes ditus, qui per bina milliaria diftat ab Ama- dabad , fet uti nos feribimus Tsjirtsjes , unde & Indi- go optima note fuum habet cognomen. In aliis quo- que plantatur provinciis Indoftanz, Sine, Jave, Ba- léy&, ac fere in omnibus aquofe Indie infulis, quas Sinenfes inhabitant, qui hanc etiam plantam in Mo. lüccas & Amboinam deduxerunt. . Hispani in Indie Occidentalis infulas hanc quoque introduxerunt, ubi magna crefcit copia. 2. Oportet aütem , ut folum fit fufcum , feu nigricans, & argillaceum, lapillis mixtum, ab omni fcobe depuratum, crematum , ac rite elaboratum, & foffum „tut mollefcat, omnem requiréns laborem & induftriam, quam Braflica, vel hodiernum T'abacum; Sinenfes enim , qui optime. eam norunt tractare ac colere, non undique eam ferunt, utialii Indi , fed üno in loco fimul , dein plantulas excre- tas extrahunt , & in ordinibus plancant uti Braffica vel Tabacum, quibus tota replentur arva, que tam elegan- tia ac pura fervantur , ut ne graminis plantula fub hisce fruticulis reperiatur , quod elegantem praebet icm quum in hisce depuratis agris teneras as & eleganter ramulos extendentes arbufculas coe- ruleo gaudentes colore confpicimus in fufco illo folo. : Quum plantula ad ulnz altitudinem excrevere , ca- ftrande funt uti T'abacum , avellendo furculos feu ra- cemos , e quibus flores ac filique excrefcerent, hec enim planta tam copiofe fua profert femina quam ul- la alia, quum folia , optima phan pars , gracilefcant. Bis, & uti intellexi , ter in Gambäja & India Occiden- tali foliorum conlectio inftitui poteft usque in tertium nempe annum; continuo tales abrumpendo ramulos foliofos, quorum color obfcurus eft plumbeus, qui enim virides fünt , inmaturi cenfentur, dein fuperiores abfcinduntur ramuli , tum alii de novo excrefcunt, fe- cunda & tertia vice, hi autem non tam bone funt no- te, ac vilius prebent pigmentum, atque hinc a Si- nenfibus primo admifcetur pigmento. Hic & illic una alterave intacta relinquitur arbufcula, que ad propa- itronem confervatur , quz tot referta eft racemis i- s caudatis, ut nullus ramulus nudus fit. ° ER 9 Uit ieder {choot van de blad-dragende ftelen aan dé takken, komt een toegefpitfte trole of aaire voort, van veele fpitze knopen gemaakt , dewelke bun openende ver- tonen kleene bloempjes , gelyk bet Linze-bloeyzel, doch Kleender , beftaande uit 4 blaadjes , waar van bet bovenfte en breedfte agterwaarts gebogen is, licht-geel of groen- achtig, de 2 zyde blaadjes zyn feboon rooze-rood , bedek- kende bet vierde of onderfte met een kort ftiletje , een klaauwtje verbeeldende. Weinige gaan teffens open en die wallen in *t korte af , en zyn zonder reuk, daar op volgen kleene ‚ronde ‚en knoppige bouwkens, omtrent een lid van een vinger lank, en qualyk een ftroobalm dik, alle bard én opwaarts gekromd, veele by malkaar, als of men den tros met sq uu ipa bezet badde , eerft groen, daar na bruin , ten laatften fwartachtig. Hier in fchuyld bet zaad, als mofterd-zaad , niet vond maar trommelformig, gelyk Foenum Graecum , uit den groenen fwart. Hoewel de blaadjes.glad zyn, niet te min in water gedoopt, worden niet ligt nat. De afgebrokene en tza- men gerolde na eenen balven dag in water gelegen, brey- den bun weder uit, en blyven verfch tot den derden dag. De wortel is wyd uitgefpreyd , en vaft in de aarde, bebbende aan bare Vazelingen veele korls daar in en aan- gewalfen , witachtig ,en bard. De geheele plante nog op den akker ftaande, riekt wat Bert in de avondftonden. De blaadjes zyn onlieffelyk en walgelyk van fmaak , maar niet bitter , gelyk zommige voorgegeeven bebben. Dezelve 3 a 4 dagen in water geweekt , geeven een vuylen reuk of verrotten flank van haar, 't welk door de kalk ver- meerderd word , daarom de toebereydinge van deze verwe een moeijelyk en walgelyk werk is. Naam. Zn ’t Latyn llatıs Indica, dog in ’t gemeen Indicum , zoo wel de gedroogde plante, als de verw daar uit gemaakt „en in A geformeerd. Portugaals Indigo. Arabifch de plante Nil en Annil, de bladeren Chicz ,en Wasmat, de verwe en koekjes daar van gemaakt Nilag. In °t Perfiaanfch Nila, Maleyts Tarron. In Banda Te- narron. Javaans Tom. Baleyts Tahom. Ternataanfch Tom. Op Manado en Siauw Entu. Sinees Tfchéen, zynde een putte te zeggen. In Guzeratte Gali. In Horto Malabarico tom. 1. fig. $4. Ameri. Braminees Nely. Plaats. Het eerfle en eigentlyke Vaderland van deze plante , zyn bet Koninkryk Cambaja of Guzeratte , inzon- derbeid bet Dorp Chirches genaamt , 2 mylen van Ama- dabad gelegen, of gelyk R Jchryven Tsjirtsjes, waar van de Indigo van *t befte flag zynen toenaam beeft. Men plant bet ook in andere Provintien van den Indoftan , in Sina, op Fava, Baley , en fchier alle de Eylanden van qvater-Indién ,daar Sineezen wonen , dewelke bet ook in de Moluccos en Amboina gebragt bebben. De Spanjaar- den bebben "t ook gebragt in de Eylanden van Weft-Indién, alwaar "t ook in groote menigte’ waft. Den grond moet zyn een bruyne of fwartagtige kley , daar kleene freentjes onder lopen, maar van alle en de Ger ruyg- te gezuiverd ‚gebrand , ter degen omgebakt en opgelegt , dat by mul werde, vereifchende alzo groten arbeyd als den Kool of hedendaags den Tabak; want de Sineezen, die "er beft weeten mee om te gaan, zaayen niet los been, gelyk andere Indianen , maar op een plaats by malkaar , trekken als dan de jonge plantjes uit. , en verzettenze in ryen, gelyk kool of Tabak, met groote akkers vol, die zoo fcboon ebouden werden, dat men niet een grasje onder de In- digo-boompjes ziet. Het: geeft een pleizierig gezigt op de- ze fchoon gemaakte akkers deze jeugdige en Le etakte boompjes aan te /chouwen, met baar blaauwe coleur op die bruine grond wit[leeken. Als de plantjes nu een elle boog geworden zyn, zoa moet men ze Kappoenen, gelyk den Tabak, met bet af- breeken der febeutjes of trosjes, daar de bloemen en zaa- den willen uitkomen , want deze plante brengt zoo over- wloedig zaad voort ‚als eenige ter Wereld ‚en de bladereñ, zynde bet befte deel daar van, blyven mager. = Men kan tweemaal , en 200 ik verftaan beb , in'Cambaja en Weft-Indiën driemaal van eene plante oogflft , te we~ ten tot in "t derde Faar , telkens zodanige ffeeltjes of taks jes met bladeren afbreekende , die donkef“blaauw of lood- verwig febynen, want daar nog weel groen onder loopt, zyn onryp. Daar na [nyd men de bövenfte takjes af, zoo komen "er andere woort, voor de tweede en derde oog ft», dog die yn zoo goed niet , en geeven een flegten verwe, daarom werdze van de Sineezen onder de eerfte verwe ge- mengt. Hier en daar laat men een boompje pn er dat men tot bet zaad-teelen bewaard ,'t welk zo vol bi van die gefteerte trosjes , dat "er niet ven fteel van vry tr. Ee 3 Na 222 Poft tertiam meffim agros incultos jacere oportet, aliisque dein conferere feminibus. In Cambaja hac lanta feritur menfe Junio, meffisque inftituitur No- vembri vel Decembri. ` ; ; lisdem in regionibus alia obcurrit Indigo filveftris fpecies , Gingay dicta, cujus folia, uti videtur, priori aliquando admifcentur , ceterum mihi porro ignota eft. s i Ufus. Haec planta tantummodo ob ejus folia coli- tur, ex quibus notum extrahitur pigmentum , quod binis fit modis. Primus defcriptus eft ab Foanne van Twift , fummo mercatore Societatis Indicae mercatu- rae in iftis regionibus, in ejus nempe itinerarto feu defcriptione Guzeratte cap. 10. fequentem in modum: Decerpta folia primae meffis per diem Soli exponun- tur ad exficcationem, ficca per quatuor vel quinque dies deponuntur in rotundis lapideis doliis in eum fi- nem exftruétis, aqua pura repletis ad viri circiter alti- tudinem , quae aliquando circumagitur , ut baec plan- tæ virtutem & colorem inbuat , quam Anil virtutibus inpregnatam in aliam demictunt crateram, quz ipfi adítat, que pet totam noctem quiefcit, ut depuretur, & craffa pars fundum petat , reliqua crafla Indigo fub- ftantia e fundo tollitur, & per pannum laxum filtra- tur, tenuisque ejus puls in depuratis depofita locis ad folem exficcatur. Hec itaque mafla pura eft In- digo, que vero a rufticis, ut pondus augeatur , ter- re quadam fpecie , que colore proxime ad Indigo adcedit, adulteratur, & ut in aqua melius fupernatet, oleo etiam inpregnatur, Altero anno Indigo iterum excrefcit ex abfeiflis fruticulis , qui in agris reliéti funt, qui tam bone funt note, immo meliores Gingay, h. e. Indigo filveftri, fi vero Indigo femen iterum velimus ferere, altera vice frutices prius in agris exarefcere oportet, ac dein abícindere ad femina conligenda. Indigo ultima meffis ab incolis multum adhibetur ad tingendos pan- hos , quum a nullis peregrinis mercatoribus expetatur vel defideretur. Quod porro ille hanc plantam com- bare cum Dauco,. ejusque flores cum Cardui flori- us , comprehendere nequeo , putoque auctorem hunc non rite adtendiffe plante formam, quin Indigo ibi aliam, obtineat formam , quam hic in Amboina, quod tamen intelligo non verum effe. _ Meliore jare ipfi. Lind/cbotenus cap. 69. Rosmarini formam tribuit , pro qua e longinquo re vera. habe- retur.. Paludanus vero in fais adnotationibus in: hoc aput nimis longe aberrat, dm dicat, Anil in Ca- merarii horto folia. produxi ovis fimilia, fed majora. Hzc forte fuerit repens feu lveftris Indigo fpecies, vel alia quedam planta. rea E fupernatet , quiefcat denuo per viginti quae fumenda eft, que; uti cerevifie fex ad. qua adfunditur, & In ditur , quod tinétores xillum caleis additur , o Craffo modo contufum ad- ge cère vocant. Diffoluto pau- X tam diu circumagitur , donec fpumefcat, ex hac enim {puma detegitur „an Indigo bone fit note nec ne, fi enim fpuma non fit tin- cta, tum Indigo mortua eft,que exal Ge nova calce, lixivio forti , Se Arack, fi {puma nimis (it coerulea, tum nimia calcis. quantitas addita fuit. fubigenda eft alia ficca Tadigo. = u Si HERBARII AMBOINENSIS e coerulea , illis Barbe Liber VII. cap. XXXIX, Na de derde oog{t „moet men de velden een Jaar laten braak leggen, en met ander zaad bezaayen. In Cambaj werd bet gezaayd in Juny, en geoogft in November " December. ; _ In dezelve Landen beeft men ook een wilde zoorte oan Indigo, Gingay genaamt , wiens bladeren zoo "t Jcbynd zomtyds onder andere gemengd werden. Verders nog on- bekent: =. _Gebruyk. Deze plante oefent men alleen wegens de bladeren, om de bekende verwe daar uit te trekken, waar van twee manieren zyn. De eerfte is befchreven door. Jan van Twift , eenige Faren geweeft Opper-koopman van de Ooft-Indifche Compagnies- Negotie in die Land in i Reysboek of Befchryvinge van Guzeratte ca 10. aldus: j : De afgeplukte bladeren van de eerfte oog(t , werden een dag in de Zonne gelegt om te droogen, gedroogt wezende anorden vier of vyf dagen gelegt in ronde fteene Tanken of Kuypen (daar toe gemaakt) met fchoon water , omtrent: een mans lengte diep bedekt, roerende dat zomtyds om, op dat bet water de kragt en coleur van ’t kruyd na hem trekken zoude , latende dan bet water , daar de kragt van den Anil in is, in een ander Tanke ofte Kuyp (welke daar digte by [Laat) loopen, ende een geheele nagt overs ftaan zinken , blyvende bet dikke, of fubftantie van de Indigo op den grond leggen, dat uitgebaald, en door ydele doeken geklynfi, en de dunagtige pap A Jchoone plaatzen in de Sonne te droogen gelegt word. Dit is dan zuiver Indigo, wanneer xy door de Boeren om bet gewigte té, vermeerderen, met een [pecie van aarde (van verwe de voornoemde Indigo zeer gelyk) , of om in °t water ligt te dryven , met oly verval/cht of vermengt. werd, — Het tweede Faar waft den Indigo weerom aan de af- gefnedene flruyken, die op de Akkers zyn blyven ftaan, die zoo goed en beter vald dan de Gingay , dat is ‚wilde Indigo, maar zoo men "t zaad van ’t Indigo begind weer om te zaayen , moet men de. tweede reyze de ftruyken erf op "t veld laten verdroogen , en dan affnyden om bet zaad te vergaderen. Den Indigo van ’tlaatfte gewas werd van . de Inwoonders veel gebruykt tot verwen van lywaaten; alzoo by van ate uitlandifcbe Kooplieden gezogt of be- geerd werd. Voorts dat by °t ‘kruyd SC kt met geele peen, en de bloemen met bet bloeyzel van hiftelen, kan ik. niet weeten „of den Auteur zo naauw bp de gedaante ges let, of dat de plante van den Indigo aldaar eeft ander ge- . daante dan bier in Amboina bebbe , gelyk ik nogtans vera. fla var neen. EE Jp „Beter geeft bem Linfehoten cap. 69. de gedaante vat: Rosmaryn, waarvoor men t inderdaad van verre zoude aanzien. ‚Maar Paludanus wykt al te veel van d ^ gedaante af , in yn Ee op bet voorfcbreeve Capittel 5 zeggende, dat bet Anil in Dr. Camerarii bof gewaffen zoude gebad. hebben, bemelsblaauwe fein. gelykende die van Barba Jovis, of Donderbaard, dog grooter; Zoo. dit niet geweelt is een kruypende of wilde zoorte van Ine digo, zoo weet ik niet, wat bet geweeft zy. = , ‚ De tweede manier om Indigo te maken , hebbe ik van. de Sineezen zelfs gezien, en was aldus : De fielen mel. de bladeren van ’t groene kruyd „andere nemen de gebeele, Jtokken met wortelen en al „doed men in een kuype of vat, op malkaar gedrukt „en giet dagr zoo veel water over ‚dal zy ruim bedekt zyn, en laat zé dus een etmaal «weeken s zoo komt al de coleur in t water bet welk daar van troe- bel werd, als poel-avater ‚fmyt dan alle bladeren en frelen weg, doed op ieder Kuype 3 of 4 Gantang i kalk; en roerd bet fterkelyk door malkaar met di ken, tot dat er een purperfchuym boven op komt , en door lang. roeren wederom vergaat. Dit weder een etmaab, geltaan bebbende „ tapt. men ’t water af, en-de. onderjte, dikke fubftantie werd in de Sonne gedroogd. tot koeken of Kos dewelke is de drooge Indigo, die men te koop uite. voerd. pe d mes nu Hann wil, verwen, moet Lib A agtige droezem m, waar mede te vooren geverwd 1$» ael men moer neemt om bier te zetten, gi Klaar water op, en den droogen. d prof geltoten ,? welk de Ver x wers. voeder noemen...Ontladen zynde, del So wat kalk daar by, en roerd bet zoo lange , tot dat bet we- der {chuymd ‚aan deze fcbuym moet men bekennen of dens. Indigo goed xy ofte ni : e niet, want is den fchuym niet ge- verfd „zoo is den Indigo dood „die men dan. opwekken moet, met nieuwe kalk, Jeberpe loog of Arak, is den fcbuym te. blaauw , dan is er te veel kalk onder gedaan, en die 1 men voeden met andere drooge Indigo... Por 2 Zeie gë VIII Boek. XXXIX Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 233 Si fpuma fit intenfe purpurea vel violacea, tum bone eft note, ut vero bonum exhibeat fplendorem, tenera Nux Calappi diffecta injicienda eft, vel Candje, h.e. Oryze aqua ex Bras Palut preparata; Atque hzc eft Tarron Ayer ‚feu tinétura , in qua lintea tinguntur , quod nunquam peragitur tempore pluviofo, attamen ali- uando fit, ut tinctura non valeat , cujus cauffam Si- penfes inputant malo genio vel malis oculis, uti fu- pra de affomba dictum fuit. In Indici plantis Solifequa quoque detegitur natu- ra, folia enim ejus matutino tempore explicata funt, meridiano furfum parum connivent , & per noctem fub pinnis, fed nequaquam claufa, quoque filique fint fufciores, co folia magis funt coerulca , fed nunquam perfecte cefia, uti quidam perhibent, nulla quoque reperitur planta , que tam copiofum prebet femen , quam Indigo , prope quamvis enim pinnam foliofam racemus progerminat, defcriptas gerens filiqaas cauda- tas, que ramum licet lignofum deprimunt , fed uti di&um fuit, plante, que ad tingendum propagantur, ab hisce corymbis feminiferis privantur, ut folia majora excreícant, Indicum veteribus quoque fuit nota quedam cceru- lea tinétura, (eu pigmentum , cujus Diofcorides libr, 5. cap. 67. binas facit fpecies, quarum una ex Indica quadam arundine conligitur , altera preparabatur ex purpurea fpuma fupernatante in tinctorum cacabis. Prima fpecies hodie ignota eft, ac forte nunquam ob- fervata , & Diofcoridi narrata de planta quadam pe- regrina: Altera vulgaris erit Indigo, cujus optima {pe- cies eft, que conligitur & conficitur ex fumma & te- nuiffima dui parte , que poft conmotionem fubfidet, Plinius videtur Dioftoridém non rite inteliexiffe , putans libr. 35. cap. 6. Indicum confici ex fpuma pur- urearum concharum feu limacum in tinctorum Caca- is fupernatante, quum fàtis notum fit, ex fanguine horum animalculorum nullum coruleum provenire colorem. Vires ejus medicinales funt, quod folia contufa ap- plicentur contufis & contortis partibus ad congruma- tum refolvendum fanguinem, vires enim habent ad- tenuantes & repellentes, quales fere Diofcorides de fuo quoque Indico conmemorat: In infula Madagascara circa promontorium St. Aú- guftini filveftris Indigo crefcit fpecies , folia gerens osmarini, fed longiora, ibidemque vocatur Enger, ex quo Annil quoque preparant. ifpanus. Eufebius Nierenbergius biftor, matur. libr. 15.cap. 11. hanc vel fimilem videtur defcribere plan: tam in America crefcentem , Mexicanorum nomine Xiubquilitl Pizaboac, folia gerentem Ciceris, flofcu- losque ex albo rubentes, multasque filiquas inftar vermium Circa caules adunatas, in quibus femen re- conditur nigrum. - ; x ejus foliis eodem fere modo, uti fupra nota: tum eft, cogrulea extrahitur tinctura, inque placentas formatur,qua Mexicanis Mobuitli & Laubuitli vocantur, Dicit quoque foliorum pulverem ab Americanis adhi- beri ad ulcerationes inveteratas curandas , quum prius urina fuerint depurata. Sinenfes dicunt , hujus herbe foliola contrita & propinata exítinguere & expellere deleterium Arfenici vel Mercurii fublimati venenum; Eadem quoque fo- lia inpofita unguibus vulneratis, eos curant & firmant tam manuum quam pedum; extravafatum digerendo fanguinem. o Ex Agra mihi fubfequens Indigo transmiffa eft re- latio. Menfe unio , quum pluvi& ceciderunt „Indigo arbufculz in humido confite folo ,& excrete ad ulnz altitudinem , abfcinduntur & dolio: ‘Tanck. diéto inpo- nuntur , quod aqua repletur, ipfisque tantum pondus nponitur , quantum ferre valent , que per aliquot dies tali modo relinquuntur, donec per experientiam adpareat , aquam fatis intenfe cosruleum adquifivifle colorem, alterum vero minus dolium fubponitur vel alteri adítat , in quod liquor ifte per canalem inmit- titur, hacque Wie manibus rite conmota, fpuma ejus exploratur, unde patet, an fatis fuerit agitata, quum quadrans olei adfunditur , & obtegitur quiefcendo, do- nec omnis cerulea pars in fundo fubfideat , quz cæ- num iefert, que, quum aqua fuerit emiffa , conligi- tur, & linteis inlinitur, ac folo arenofo exficcanda deponitur , queque humida in globulos vel glebas : mani. Vertoond bem de Jebuym boog purper of violet , zoo boud men bem voor goed , maar om een goeden glans te geven , 200- moet men eenjongen Calappus opengèfneden, daar in finyten, of Candje,dat is Ryft-water van Bras Pulut. Dit is dan Tarron Ayer ‚dat is de tin&uur , waar in men bet linnen verft , bet welk nooit gefcbieden moet by regenagtig weer enevenwel mislukt dikwils de verwe , waar van de SE zen de fchuld geven aan de quade lucht , of aan quaade oogen , gelyk boven van de Caffomba gezegt is. ‚In de planten van Indicum befpeurd men óok eenig. zints een Sonne-volgende eigen/chap , want ’s ochtens f{taan de bladeren uitgebreid ,'s middags luyken zy wat na boven en >s nachts onder den fteel , dog geenzints gefloten , boe bruin- der de bouwkens werden, boe blaauwer ook de blaadjes zyn, dog nooit hemelshlaauw , gelyk zommige voorgeven y daar is ook geen plante, die zoo overvloedig zaad geeft „als den Indigo , want by ieder blad dragende fteel komt "een tros voort, met de voornoemde gefteerte, bouwkens bezet, die den tak, al is by boutagtig , doen mederbuygen, dog als gezegt , die geene, die men tot verwen aanqueekt , werden van deze zaad-troffen beroofd, om grooter blade- ren te Winnen. Indicum is by de Oude ook een bekende blaauwe verwe geweeft , waar van Diofcorides lib. s. cap. 67. twee zoorten maakt, de eene zoude voortkomen uit zekere In- diaanfche rieten groeyende, * andere werd gemaakt uit de purpere Jcbwym , boven op de ketels van de Werwers dryvende. De eerfte zoorte is hedendaags onbekend, ofte nooit geweeft, en Diofcorides qualyk onderrigt van een plante in verre Landen wafJende. De tweede wil de ge- “meene Indigo zyn; daar van bet befte flag is, bet welk gemaakt werd vant bovenfte.en fynfte deel , dat zig na "E roeren zet, reto Plinius /chynd Diofcoridem qualyk verftaan te bebben, meenende libr. 35. cap. 6. dat het Indicum gemaakt werde uit den fchuym der purpere flecken, in de verwketels boven op dryvende, daar 't genoeg faam bekend is, dat van ’t bloed derzelver Dieren geen blaauw komt. Aangaande de medicinale kragten, zoo werden de ge- Jioote bladeren gebonden op blaauw geflagen en geblufte partyen , om bet doode bloed te doen Jcbeiden , want zy bebben een verdelende en te rug dryvende kragt, dierge- lyk fcbier ook Diofcorides vag zyn Indicum getuyd. Op ’t Eyland Madagascar 5 omtrent de Caap St. Au- gin, waft een wilde zoorte Indigo, met bladeren als osmaryn, dog langer „en werd aldaar Enget genaamt, waar van zy ook Annil maken. Den Spaanzen Eufebius Nierenbergius hiftor. naturs lib. 15. cap. 1t. ftbynd dit of diergelyk kruyd te bes Jebryven in Amerika waffende,met den Mexicaanze naam Xiuhquilitl Pizahoac , met bladeren als Cicer, kleené bloempjes uit den witten roodagtig „en veele bowawkens als Pies rondom de [telen geboopt , daar in [wart zadd egt. ; Uit de bladeren werd fcbier op dezelfde mánier , gelyk boven flaát, de blaauwe verwe getrokken en in koeken geformeerd ‚by de Mexicanen Mohuitli en Laühuitli ge- naamt; by zegt ook dat bet poeder van dé bladeren by de Americanen gebruykt werd om oude Ulceratien te ge. neezen , als die te vooren met Uryn gezuiverd syn. De Sineezen geven voor , dat de blaadjes van dit kruyd gewreven en ingenomen, doode, en uitdryve bet fnoode venyn van Arfenicum of Sublimaat. Dezelfde bladeren opgelegt , geneezen en maken vaft de gequefte en geblufte nagels aan banden en voeten , digererende bet doode bloed, Uit Agra is my dit berigt van "t Indigo toegezönden. In de Maand Funy, wanneer bet icky bet, wer- den de boompjes van Indigo op een vogtige grond ges zaayd wezende , en nu tot de boogte van een el opge/choteh vynde, afgefneden, én in een Tank gedaan, met avater rend tried 200 veel gewigt bezwaard als bet lyden kans lyvende alzoo eenige dagen betüflen , tot dabithen na er- varentbeid bet water boog genoeg in colet trokken , wynde een ander kleen Tankje of nevens bet voorgaande „alwaar die vogt tot de grond toe door een geutje word ingelaten, en Hr dan met de bánden dat water wel omgeroerd zynde, Het men aan "t [ebuym, of ^t wel en genoeg omgeroerd is Wanneer men een vieren- deel pond oly daar op gegoten , en 206 toegedekt laat fhil Jtaan, zakkende onderwylen‘alle bet blaauw op de grond; het geene even als modder uitziet , bet welk na das bet water daar uitgegoten is als by cen boop verzameld werds en ziet uitgea 224 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XXXIX: manibus fubigitur, inque loco calido deponitur, hac- que coerulea mafla digna eft , que vendatur, inque In- doftana vocatur Noti, Portugallice Bariga , hecque media fpecies eft. Secundo anno, quum pluvie iterum terram hume- Gant, Indigo arbufcule praeterito anno abfcifle re- germinant, quum fecunda vice abfcinduntur, atque uti antea tractantur, unde tum conligitur prima feu optima fpecies in Indoftana Tyjerri feu Cabega dicta. Tertio anno arbufculz, per pluvias excrete ac re- vivifcentes ultima abfcinduntur vice, atque uti fupra memoratum eft, tractantur , atque viliffima fpecies eft. Saffala feu Peé dicta. Uc he tres fpecies diftinguantur, fequentia notan- da & obfervanda funt, Tsjerri feu Cabeça maxime cœ- ruleum & puriffimum habet colorem, nec duram fub. ftantiam , aque innatans carbonibusque ignitis inpofita, intenfe violaceum defe emittit fumum , paucos relin- uens Cineres. Noti feu Bariga rubentem habet colorem , quum ad folem examinetur, Saffala feu Peé duriffimam habet fubftantiam , ac colorem mortuum. Indicum Brafilianum a D. Te lib. 4. cap. 39. fub nomine Caachira utriusque defcriptum , parum conve- nit cam Indiz Orientalis planta , quin fecunda fpecies fit Indicum repens, quod in quibusdam Indie Orien- talis locis crefcit ; praefertim in Manado, fed mihi huc usque ignorum eft. Planta erit in Brafilia litorea, Portugallis Anir feu Anil di&a. Caules gerit rotundos ac prorepentes , qui hic & illic fibrillas in terram de- mittunt , aliasque erectas proferunt foboles, quarum yamuli funt alternati, inque iis feptem vel novem fo- liola cum inpari extremo , grifea , atque juxta ejus iconem fuperius latiuscula & bifida. Flosculi galeati funt ex luteo & purpureo colore mixti. Fruétus non defcribit, ultima ejus fpecies ad tingendum coeruleum colorem in ufu tantum eft, utreque autem herbz yul- neraria cenfentur ad vulnera & ulcera curanda. Additamentum ad Indicum. „Supra. memoratas denominationes fpecierum Anil tali modo difpofui , quali ab amico quodam mihi ex India transmiffe fuere , adfeverare autem nequeo rite ac juíto ordine mihi fuiffe notatas , differentes enim eas apud alios inveni auctores , quarum disquifitionem aliis relinquo , quibus opportunior eft occafio „uti e- tiam an Indigo Zeylanentis quosdam gerat hamos in- ftar Rubi-Idei, ac flores inftar Cardui , quales ipfi adfcribuntur a Pbilippo Baldeo in Zeylone defpriptione part. 1. cap. 24. In-Horto autem Malab. tom. 1. Fig. $4. fine bamis defcribitur fub nomine Malabarico Ameri , ac Bracmano Nely, eadem ceterum folia , flo- res & fructus gerit uti hic in Amboina, licet hic plan- ta fit multo minor. Hortus enim ifte memorat Ameri fuum effe arbufculam altitudinis virilis , quas truncum gerit brachium craflum. A reducibus ex Zeylana intellexi „re vera Indigo in Zeylana in tantam excrefcere altitudinem , virilem nempe & arbufculz fpeciem pre fe ferre, ibi autem filveftris cenfetur Indigo fpecies, ad tingendum non - ufitata:.Sic quoque icon fubfequens Fig. er. Horti Malab. Colinil dicta , Bracm: Schera Punca melius cont Weier aga Indigo „ quam hie in. Amboina ha- Porro adprobare nequeo , hanc herbam Pocari Po lygalam Zeylonenfém , uti in adnotationibus iftius horti legitur, quum in hacıherba.nil detegatur , quod lac emittit. vel lac profert y fitque mihi femper res du- bin Se periculo he uml plantis modo ex nu- AM ne & externa fac e Europea inponamus In Celebis regione fpuria quedam crefcit fpeci feu Pfeudo Indicum , forma multum e qua «color gie y 2 nigro Bar eltque herba repens y quam in Auctuario defcriban pop ibam fub Manadenfi Quo- en op Iywaaten gefmeerd , en zoo op een zandi, droogen gelegt, die nog vogtig GE: in DE p 4 len met banden werden gemaakt „en op een warme d E geborgen , zynde dat blaauw als dan veerdig om 2 Ad kopen , en werd genaamt in Indoftaans Nou , in A fuged E zynde een midielzoorte. $ T n *ttweede Faar , wanneer de regen bet bevogtigd , Jcbieten de Indigo mea ‚des a ge ren afgefneden, Weder mooytjes uit, en werden. als pes voor de tweedemaal afgefneden , en. daar mede geband 1 als vooren , waar van men gewind de cerfte of belle zo : Tsjerri of Cabeça Benaamt, ms In "t'derde Jaar werden die boompjes ‚die weder dy den regen opgequeekt zyn, ten laatflernaal afgefneden "e als boven verbaald, gebandeld, is de fleg fie zoorte y werd genaamt Saflala of Pee. gr Om deze drie zorteringen te onderfcheiden , di y volgende gelet te werden: Tsjerri e Caney DOM ; blaauwfte en zuiverfte van coleur zyn, en niet bard vii bol op d SE arya „en op kolen gelegt mede des cet Bs eette rook van zig geven, en weinig alfche ag. Noti of Bariga , roodachtig van coleur, w i in de Sonne werd be/chouwd R Saffala of Peg ü E d dan klompen en doof in coleur. à y Indicom Brafilianum van Dr. Pifo libr. 4. cap onder de naam van Caachira in twee zoorten M ven, beeft weinig gelykeniffe met bet Ooft-Indifche, of de tweede zoorte moefte een, Indicum repens zyn " het welk bier en daar in Ooft-Indiën met namen op ‘Manado ook groeid , maar my nog onbekend is. Het zal een kruyd zyn in Brafil op firand wafJende , en by de Pohussum Anir of Anil genaamt. Het beeft kruypende en ronde fielen , dewelke bier en daar weder in de aarde worte- len, en dan andere overeynd fiaande voortbrengen , daar. de takjes verwiffeld tegens malkaar ftaan, en aan dezelve 7 of 9 blaadjes met een voor uit alleen, grysacbtig , en. volgens zyn figuur voor breed, en cem weinig. gek Loft de bloempjes als kleene belmkens uit geel en purper gee mengd. De vruchten befchryft by niet, de laatfte zoorte is maar gebruikelyk tot blaauw verwen , maar beyde wore den voor wondkruyden geacht , om wonden en Ulceratien te genezen. Byvoegzel van het Indicum. De bovenftaande benamingen van de zoorten des Anils; beb ik zodanig gefteld, gelyk xe my door zekeren Vriend uit Oud Indiën toegezonden zyn, doch ik kan niet verze- keren dat ze wel en in baar regte ordre opgegeven zyn; Ammers ik vind ze verfchillend opgegeven by andere Au theuren , welk onderzoek ik aan andere overlate „die beter Lengt hebben „als mede of bet Zeylonze Indigo eenige aakjes gelyk de braam-befiën beeft „en bloeyzel als Dife: len , diergelyke bem gegeven werden by Philippus Bali deus in zjn Zeylonfe befehryving Part. 1. cap. 94. Immers in Hort. Malab. tom. 1. fig. 54. werd bet zon der baken befchreven onder den Malabaarze naam van Ameri, en den Braminezen Nely, anders met dezelfde bladeren, bloempjes en vruchten gelyk wy bet bier in Ambon hebben, boewel veel kleender van gewas, want dien Hortus zegt zyn Ameri te zyn een boompje van een mans boogte , en een Dam van een arm dik — — Van. Zeylons vaarders beb ik werftaan, dat inderdaad op Zeylon bet Indigo zoo boog wıfl als een man, en in de gedaante van een boompje ‚maar men boud bet aldaar voor een wild Indigo, en tot verwen niet gebruikelyk. Zoo komt ook de fchildery van de volgende 55. fig, in den then déen Colinil genaamt , in °t Braminees Schera Panca; beter overeen met bet ¡go y bet welk wy bier in Amboina hebben. Ge onder Voorts kan ik niet goed vinden, dat mien dit kruyd Po- lygala Zeylonenfis noemd , gelyk men in de Annotatien van voorfchreve Hortus vind, dewyl aan dit kruyd niets is , dat melk uitgeeft of melk maakt. en ik beb bet altyd voor een zorgelyke zake gebouden, als men de Indiaanjcbe gewallen fegts na een bloote gelykeniffe en uiterlyke gé daante met Europifcbe namen doopt. — + Op ' Land van Celebes waft noch een baftard-zoorte, of Pfeudo Indicum, in gedaante veel van "t voorg verfchillende , waar mede men fvart-blaauw verft „eneen kruypend kruyd is, bet «velt ik befchryven zal in myn 4Auctuariuin onder den Manadefen naam van llam. * Faar- VHI Boek. XL Hoofjt. uotannis fub finem pluvioforum menfium Amboi- menies vexantur Parotidis fpecie , quz tumor eft col- li, ac vulgo Banca babi, h. e. morbus porcinus voca- tur, qui refolvitur fece feu craffa materia tinétorii vafis, que apud tinétores nigri coloris petitur , & Em- plaftri forma ipfi inponitur. Tabula Oétogefimá Plantam exhibet genuinum Indigo prebentém, OBSERVATIO. _ Hec eft Indigofera foliis hudis 7. Clifort. p. 487. & Colutea Indica humilis, ex qua Indigo, folio viridi Herm. Muf. Zeyl. p. 32. & Thef. Zeyl. p. 69. ubi vide reliqua. .eftque Colutez adfinis fruticofa, floribus fpicatis purpura- fcentibus , filiquis incurvis, e cujus tinctura Indigo confici- tur Sloan. Cat. pl. Fam. p. 141. Sc. LIN AMBOINSCH KRUYDBOEK. 225 Faarlyks na bet uitgaan van de Repen-mouffon : de Luiden in Amboina gequeld met d coke die, rd tis of bals gefwel, in ’t gemeen Banca babi. dat is Var- kens-ziekte genaamt , bet welk men verdryft of diffolveerd met den droe[fem of bet dikke uit de verf-pot , by de fwarts verwers gebaald , pleyfiers-gewys daar op gelegt: De tachtig fle. Plaat Vertoont een Plant de regte Indigo genaamt; AANMERKING. . Dit is de Indigoféra met naakte bladeren van de H. Cy;f fort. p. 487. en de Indifche lage Colutea, waar, ii de digo komt, met een groen blad van Herman. Muf. Zeyl. p 32. en van de Tiet, Zeylan. p. 69. alwaar het overige ziet, en is een Struyk-gewas gelyk aan de Colutea, met aairagtige purpere bloemen, en kromme houwen, uit wiens Tinétuur ri Indigo gemaakt wert van Sloan. Cat. pl. Fam. pag. 141. C. j CAPUT QUADRAGESIMUM. Tabacus Tabacos TNE Tabaco haud malta Ee feribenda funt, oftquam varii de hac. herba prodierunt libelli, ` „folummodo quasdam addam cogitationes & ex- -perimenta ,.- in India edoétus fui. © o o, E o itaque dico , plantam Tabaci Orientalis parum differre ab Americano : Saltem qualis obfervari poteft ex Indie Occidentalis femine producta in Hol- 201 prope Amersfurtum crefcens , item circa Pa- triam meam urbem Hanau, Francofurtam,, & plu- tibus aliis in locis, planta enim Indie Orientalis non tam altum format fruticem , nec tam lata profert fo- lia, hujus enim plerumque multo fant anguftiora & acutiora , excepto in illis, qux caftrantur, quarum ‘folia tres digitos latiora funt; In India quoque non tantus inpenditür labor, neque ad ferendum, neque ad transplantandum, neque ad nendum, plerumque e- nim fuo conmittitur genio, ubi fata eft , quique hanc plantam defiderant robuftiorem , laterales continuo Abrumpunt furculos, quod Malaienfes Cabiri, h. c. A `. o ou su us. .. Viridia folia ad ventum ficcata, & in angufta lora; menta fciffa , ficcis involvuntur politisque Mufz foliis «ad quinque fexve digitorum circiter lobgitudinem, & pes digiti craffitiem. . Volvelli hi Tabacarii Ma- layenlibus Bonckos vocantur, ad extremum incendun- tur, ore tenentur, ac.füguntur. + n Ea Ex infulis Philippinis & Mindabaua aliud ficcurh defertur Tabacum , ex multis foliis fibi involutis com- patum, & ar&e conligatum , forma facum ag. pod JAongitudinem , & brachii infantis craffitiem , ibi Ma- nocco dictum , quod cum Tabaco neto convenit, in- -que iftis volvulis fumari,poteft, fed potiffimum fub- tiliter confeinditur, & fiftulis inpingitur , vel machi- nulis quibusdam ligneis ex quovis duro ligno confe- dis, de ie diti Secundo non c ` rta mihi eft fententia, an in India KU. plaar t exotica vel indigena, in locis fal- tem c it in quibus nullus Caftilienfis vel Portu- llus habitavit , in omnibus fere infulis ac provinciis e Orientalis: Immo illi , qui cum celebri ifto nauta no Gerritfenio de Vrieze , Itinera latius inftituerunt aa > compererunt , fevos Tartaros in infula Efo feu Jedfo habitantes qua» putatur Boreali Tartariz par GE A Tabacum quoque fugere. A fenioribus intellexi javanis, qui illud a parenti bus iterum audiverant, Tabaci plantam in Java fui e notam, antequam ibi fuerant Portugalli , h. e. ante annum Chrifti 1496. EC vero ad fuétionem, [ed tantummodo ad ufüm Medicum, unanimo enim confenfu Indi adfentiunt , fefe Tabaci fuétionem ab Europeis didiciffe. Tom. V. Haic XL. HOOFDSTUK. De Tabaks-Plant. CU Serer ET. 4 H? "T An: Tabak vald niet véel meer te febryvén, 4 "er gebeele boekjes van pe Ze iere? S a zal 'alleenlyk eenige bedenkingen en experimenten daar by voegen, die ik in Indiën verkregen bebbe: - Lk zegge dan voor eerft, dat de plante van den Ooft- Indifcben Tabak een weinig verfcbild van de Americaan: Jebe: Ammers. gelyk dezelve te zien is, van Weft-Indifch zaad voortgekomen, in Holland by Amersvoort 4valfen- de : als mede omtrent myn Vaderlyke ftadt Hanou , Frank- fort, en in meer andere plaatzen van de Wetterau, want Oófi-1 werd zoo boog niet van ftruyk noch zoo breed. van; n, maar die vallen doorgaáni fmaller en fpitzer , bebalven dan die firuyken, die men Kapoent, daar aan ze wel drie vingers breeder wallen ; men doet er ook in Indiën zoo veel moeiten niet aan; noch om té zaayen , noch om te verplanten, en om te befpinnen want men laat-bem gemenelyk opwaffen „daar by ezaayd werd , en die bem fterker wil bebben dan PA Bere breeken de xyde-/cheutjes geduurig af , ’t welk de Ma- leyrs Cabiri, dat is Kapoenen noemen. j - De groene bladeren wind-droog gemaákt , én in malle riemkens gefneeden , werden in drooge en gelikte blade: ren van Piang ewonden, omtrent vyf 4 Ser duin lank, en. een dike ` Deze rolletjes noemen de Ma: ‘leyers Bonckos , werden aan. "t. einde aangeftecken, in de mond genomen; em zoo gezoogen. : -Uit de Philippinis en Mindanna komt een andere droga ge Tabak , van veel bladeren op malkaitderen gerold , en digt gebonden, in de gedaanten van toortzen , een voet dang, en een kinder arm dik, aldaar Manocco genaamt die met den-gefponnen Tabak meeft over een komen, de. ze kan men ook mede rooken.in de: voornoemde Bonkujfen maar werd meeft gekerft en geftopt in pypen of bouts keteltjes van cenig bard bout gemaakt , en Tsjoepa gee be Ai Wi = we it f en tweeden ben ik nog niet vaft van Bevoc bet in- Ooft-Indiën een Joad H Inlandfeb vice a dmmers men vind bet op plaatzen , daar nooit Cajtiliaan of Portugees gewoond beeft; febier in alle Eylanden en Provintien van Ooft Indien. Fa die met Schipper Marten Gerritfen de Vrieze, de vermaarde Ryzen agter Fapan re bebben , bevonden dat de wilde Tattarén op’t Land Ah Ake h Sé ES e 1 welk men fuftineert aan "t : , i n Tartari ' 2) Em te i en vaft te zjn, ook Tabak - Ik. bebbé van oude Favanen verftaan , die dit «b van. Ouders geboord badden, dat de Tabaks-plame Java wel ji bekend geweell , eer men aldaar van "ortugezeri wife, dat is voor 't Faar Chrifti 1496. dog eenzinis tot rooken.,, maar alleenlyk tot Medicyn ykelyk: werdende eenflemmig van de Indianen de ient, dat ze bet-rooken: van de Europianen geleetd beb- Me d BE os Hier 26 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIN. cap. XI, Huic rei quodammodo contrarium videtur illud, quod per totam Indiam nullum fere hujus herbz no- men obcurrat nifi Tabaco & Tambaco,unde concluderetur, in quavis provincia indigenum quoddam nomen ge- rere debere, fi ibi effet indigena, cujus rei ratio in- veftiganda reftat. Antiquus hujus herbz ufus apud Indos erat, ut fo- liorum fucco inveteratas depurarent & curarent ulce- rationes, quod ad hunc usque diem inftituunt in tali- bus putridis & verminofis , unde. vermes ftatim de- cidunt, ac caro cruda adparet. : Experimentum quoque in Batavia fuit inftitutum y quasnam vires Tabacum haberet contra venenata ani- malia, fequenti modo. Ingens anguis transnataverat flumen Batavie: Maccaffarenfes quidam illud viden- tes mox deleteriis fuis telis illum petebant, & eum vulnerabant fed fine noxa. Tandem fenex quidam Maurus fiftulam fuam Tabacariam adducebat obdu- &am oleo feu pinguedine Tabaci , telum fumebat, quod fortiter obducebat oleo ifto , quod tradebat Ma- caffarenfi cuidam , qui hoc in anguem inmittebat , un- de mox fefe contrahebat , & brevi poft moriebatur, ui ejus ufüi adfueti funt, plura de ejus virtutibus coninemorant , uti quidam Maurorum princeps in Hitoea folebat cum Siri Pinanga mafticare fruftulum folii Tabaci ficci , primum exfpuens fuccum , cetera- que ejus pars deglutiebatur, quod faciebat , uti dice- bat, ad quavis venena inertia reddenda feu enervan- da, fi quoddam ipfi propinaretur. Contra ficcam quo- que feu convulfivam tuffim fimili adhibetur modo , item contra diuturnant Cephalalgiam fumitur fruftu- lum recentis folii Tabaci, quod mafticatur cum Pi- nanga, cujus primus exfpuitar fuceus ‚tum vehemens fubfequetur Tudor cum laffitudine & fopore, quum Cephalalgia definit, & agilis eft eger. In ardentibus febribus corpus inlinitur fucco recentium foliorum , unde ardor extrahitur. Ad dentes cariofos & exulcera- tos cinis ac oleum ex fiftulis Tabacariis famitur , ip- fisque infpergitur & inlinitur. In Ternata Tabacum hodie eodém fere modo co- litur, quo in India Occidentali, primo enim area hoc conferitur , ac dein plantulz in fülcis transplantantur, uti cum Braflica fit, que dein quotdie caftrantur, ut magna proferant folia ampla, & pinguia. Decerpta autem amuletis adligantur, & ad folem exficcantur, que dein corbibus inpinguntur, & venalia in forum feruntur. B cr gU * Quum animal quoddam fit vulneratum , vulnusque vermibus fit refertum, eluendum eft fucco foliorum Tabaci, unde vermes enecantur, ac vulnus depura- tur. Sinenfes Tabacum vocant Hun, dicuntque antiquis jam temporibus in füa patria fuiffe , fed raro coli, eos dem autem modo feritur , plantatur , caftratur, & crefcit ultra hominis altitudinem, uti fupra de Tere natenfi fuit dictum, tum elegantia, pinguia , & ampla profert folia, quorum fuperiora optimum, inferiora vilius exhibent Tabacum ; volvulos autem formant ultra pollicis craffitiem , quos norunt tam fubtiliter fcindere, ut fila referant, Sinenfium vero vix vige- fimus eft, qui Tabacum fugit, quique ex plebeis ple- rumque funt, D. Pifo libr. 4. cap. 43. Tabacum Brafilienfi lingua vocat Petume ,ipfique multas adfcribit preftantes me- dicinales virtutes , que ex recenti conquiri poffant herba, tam ex ejus fücco recenti quam Syrupo, in Brafilia enim quotidie experimenta inftituta fant cu» randi inveteratas fiftulofasque ac prorepentes ulce- rationes, ac venenatos morfus, de quibus latius vi- de memoratum auctorem, Alterum experimentum contra ferpentes in Lari- ge. anno 1693. inftitutum fuit, ubi capiebatur Ular etola , que gallinas furari tentabat, hanc autem la- queo tene ‚ac quasdam inftit t ludibrias exer- Citariones, donec Maurus quidam adveniret , multas callens artes; qui populo noftro ere volebat, fefe pofle ferpentem docere, ut abacum fugeret fu- mebat itaque confcifla Tabaci folia , qualia hisoe in terris in ufu funt, aperiebat ferpentis os y intrudebat- que illa „unde fefe in gyros mox circumagebat, dein in rectam formam, ac fic mortuus jacebat, O B- Hier tegen ftryd eenigzints , dat men [chier door geheel Indien geen andere namen vind van dit kruyd dan T. baco en Tambaco , daar men zeggen zoude „dat Bi ieder Provintie een Inlandfche naam beboorde te hebben zoo ^t aldaar natureel «vas , waar van de reden nog te VI derzoeken ftaat. & "n. Het oude gebruyk van dit kruyd by de Indianen , ayas alleenig om met bet zap van de bladeren oude ulceratien y zuiveren, en te beelen, gelyk ze nog doen met zodanigen, 3 die verrot en vol Wormen zyn ‚die er terftont uit moeten c wallen, en bet vleefch vertoont bem raauw. Men beeft ook een experiment op Batavia ge kragten de Taba tegens venynige gedierten Ad M was aldus: Daar quam een groote Slange over de Rivier van Batavia gefivommen „eenige Maccaffaren dat ziende quamen met baare venynige fpatten voor dem dag Si Jchootenze met menigte daar in, dog de Slange maakte er geen weezen.af, en ging baaren gang: ten laatften quam ‘er een oud [wart Manneken met zyn roeftig Tabaks- pypje voor den dag, dat bezet was met de olye vettig- beid van den Tabak; by nam een [patte en beftreek die ter degen met die oly „gaf die aan een van de Maccaffaren, en liet ze in de Slange Jchieten , waar van baar denzelve terftont t’zamenkromp, en na een korte poos dood bleef, Die aan zyn gebruyk gewend zyn , verbalen daar no meer deugden van: Zoo was zeker Moorze: Regent op Hitoe ‚die de gewoonte badde met een Siri Pinang een Pl. je van een droog Tabaks-blad te knouwen, de eerfte za uit te fpouwen ‚en de reft in te fwelgen ,"t welk by dede, zoo by zeide, om alle venynen kragteloos te maken, 200 men bem iets mogte ingeven. Het diend ook tegens de drooge ofte Kink-boeft op dezelfde manier gebruykt ; tegens langduurige booftpyn neemt men een flukje van een vers Tabaks-blad , kneuwt bet met Pienang , en /pouwit den eer- Ben zap uit, zoo zal "er een geweldig fweeten op volgen met een laffigheid ‚en daar opeen flaap , waar na de booft- pyn over is „en men gevoeld zig zeer verligt. In de bran. dende koortzen fmeert men bet lyf met bet zap van ver- che bladeren , 't welk den brand uittrekt. Tot worm Jieekige en fweerende tanden, gebruykenze de a[fcbe en oly uit de Tabaks pypen daar op ge/meerd. In Ternaten werd de Tabak bedendaags geoeffend Schier op dezelfde manier als in Weft-Indiën , eerftelyk een bed bezayende , en daar na de plantjes in vooren verplantende, gelyk men met de kool doed; de opgesva[fene flokken moet men dagelyks Kapoenen, zoo gewinnenze groote, breede; en vette bladeren. De afgeplukte werden aan fnoeren ge regen, in de wind gedroogd, als dan in korven pe s en te koop gebragt. a ` Als cenig =r abord, en de won en cot Wt men worden , zoo zal men die uitwalfchen met zap van baks-bladeren , waar van de Wormen Gergen. en de Won- de gezuivert wort. e e Sineezen noemen den Tabak Hun, en zeggen, dat by van al oude tyden în baar Land zy geweeft ‚dog wei- nig geoeffent , werdende op dezelfde manier gez sge pland, gecappoent , en gevoed tot over de boogie van een menfch , gelyk boven van Ternaten gezegt is, 200 gewind by Jcboone , vette , en breede bladeren, waar van de bo- venfte tot de befte „en de onderfte tot de eg fe Tabak ge- bruykt werden. Zy maken bare rollen zo dik als een duym en meer ‚en egter weetenze dien te kerven, en zoo fyn te Jnyden als draden, ook ziet men im baar Land onder de 20 pas een, die Tabak rookt , en die zjn noch al van "t flgifte-volk. Hoe. Pifo libr. 4. cap. 43. noemd den Tabak in ' Brafiliaans Petume , en febryft bet veele medicinale krag- ten toe, die men van bet verfche kruyd bebben k van deszelfs zap als van den Siroop, zynde in . Gas gelyks geexperimeert met cureeren van oude fiftuleuze „en om zig vreetende ulceratien , en venynige beten te geneezen, waar van ziet breeder by gemelde Ad e Een tweede experiment tegens de Slangen: Ao. 169% wierd op Laricque een Ular Petola TAA die bet Hoenderkot wilde beflelen , zy baddenze aan een firop valt» en bedreven énige kortswyl daar mede , tot dat 'er een Moor quam in veele konsjes ervaren , dewelke ons volk WYS maakte , dat by de EN wilde leeren Tabak drinken : Terftond nam by gekerfde bladeren van Tabak gelyk men bem bier te Land gebruykt , brak de Slang den mond open ; e dwong ze den Tabak in te fwelgen: terftond M baar in veelg bogten en kringen, en kort daar na rekteze baar regt uit , en bleef zoo dood leggen. “AAN. VII Boek. XLI Hoofif. OBSERVATIO. Hujus plante iconem Rumphius fine dubio non fübjunxit; suum unicuique fere nota fit, & toties jam ab auctoribus exhibita, quos fi quis fcire defidéret , adeat Sloan. Catal. pl. Fam. p. 51. qui innumeros fere conlegit, & Linn. in H. Clifort p. 56. ubi vocatur Nicotiana foliis lanceolatis. A CAPUT QUADR AGESIMUM PRIMUM. Anaffa: Nanas. y yic omnitim nóbiliffimus eft fructus in India, licet l modo in herba crefcat, qualitatem habens Op- timi Vini Cos dicti , delectat enim vifum , odo- rem, ac guítum , ejus virtus autem multo minor. eft. Creicit autem in vili & ingrato frutice, illi Aloés fi- mili, feu in Portugallia uci Brafilienfium Cardon. Folia ejus fünt longiffima, angufta , craffa , & firma, tres quatuorque pedes longa, inferius tres lata digi- ‘tos, inftar canalis formata „ interne nempe excavata, & externe vehtricofa , ad oras brevibus, denfis, ac „duris fpinulis armata, que facillime ac fortiffime vul- nerant inprüdentes, uti-folia Pandani libr. 6. defctip- ti, cui liec planta quodammodo adfinis eft, nullas au- tem gerunt coftas vel fulcos. In circulo locantur fuperids ample extenfa, ih.me- dio minima, externe ex cinereo virentia colore, in- „terne glauco. Media feu minima foliola ad ortum tu- bent, quod fignum eft, frugiferum caulem propullu- laturum elle. : ON _ Ex centro autem ipforum craffüs excrefcit caulis, "pedem longus, cui increfcit fructus fimplex Meloni- poem ‚fed major & rotundior , externe fquamofis tu- perels obfitus, eodem fere modo uti Nuces-Pittus, “unde & ab Hifpánis in India Occidentali nomen ob- tinuit, hujus vero tübercula , ipfisque incumbentes Aquame multo molliores fúnt. Fructus pugni ndn- .dum magnitudinem habens, eleganter rubet inftar Mi- nii, übique acutis fquamis obfitus, inter quas hic & illic eminent flofculi breves violacei , ac tripetali , qui brevi decidunt; dein fruétus excrefcit, ex purpureo, rubró , & viridi variegatus, donec juftam adquifiverit magnitudinem ; pedem longus, ac crus craffus , quum fquame fünt breviores & magis vage, color aurai- tius, odorque inftar pomorum. Fruétus hic aliquid peculiare habet, quod in aliis haud obfervatur plantis, fuperius enim, ubi alii fru- ‚Eus funt umbilicati vel coronati , hic plantulam gerit ex fimilibus foliolis compofitam, ex quibus ipfe fru- tex, fed que multo funt breviora, intenfe glauca, & eleganter in coronulam formata, qué Anafle corona vocatur. - d ie nit Quum pifigui crefcat folo, undique ad fru&us ba- fin alie fimiles excrefcunt coronule , decem fepe humero, ejusdem forme, cujus fuperior eft, fed mi- hores. Hz füb fe gerunt fru&us quosdam parvos, quo- rum tamen nulli perfecti funt ‚abrampendi enim funt, ni vero,fruétui alimentum fubtrahant. Interna hujus Fruêtus fübftantia eft caro fuccofa, multis fubtilibus fibris nexa cauli medio inftar radiorum , ica ut pictum referat folem , fi transverfim diffecetur hic’ fructus. In quibusdam carnis cellulis femina quedam adparent inftar officulorum pomi ; Caro ipfa fuccofa admodum eft , lutea inftar butyri , faporis dulcis inftar pomorum maturorum , fapor. vero omnium delicatiffimus eft, oem dulcis, proxiine ad illum Fragorum adce- ens. er Propagatur per coronam 'abfciffam & conmiffam erre nigre ac molli, ubi per annum locatur, ante- quam rubedo circa cor adpareat , tumque femi an- hus requiritur, antequam fructus maturefcat , quod BS eft OGobri & Novembri. om. F. Quz- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 227 AANMERKING. Van deze plant heeft Rumpbius zonder twyfel geen af: beelding bygevoegt » Wyl ze ieder een genoeg bekent is, en zoo dikmaals alreede van verfcheide Schryvers gegevens welke indien iemant verlangt te weeten „laat hy gaan tot de Catal. der Famaice gewaflen van Sloan. pag. 51. alwaar hy zeer veele Schryvers by een verzamelt heeft, en Linneus in de H. Clifort. p. 56. noemt ze Nicotiana met fpeervormige bladeren; XL. HOOFDSTUK. De Ananas-Plant. D^ is een van de edelfle vruchten in Indiën, boetwel maar aan een kruyd sva[Jende , bebbende de eygen- Jcbappen van de befte Wyn, Vinum Cos genaamt; te weten bet gexigt , de reuk , en {maak vermakende , dog de deugd is vry wat minder. Ze waft aan een leelyke en onaanzienlyke firuyk, die van Aloe gelyk, of in Portugal de Brafiliaanje Cardon. De bladeren zyn zeer lank, fmial, dik, en ftyf, drie en vier voeten lank , beneden drie vingers breed , gefat- Zoenéerd alseen Beute, te weten binnen bol, en buiten buykagtig „aan de kanten met Korte , digte „en barde doorn- tjes bezet „die zeer quetzen , als men ze onvoorzigtig ban- deld, gelyk de bladeren van Pandanus, libr. 6. be/chre- ven, waar Mede deze plante eenige maagftbap beeft , dog zonder ribben of vooren. m Zy flaan in een kring , boven wyd uitgebreyd, en in baar midden al kleendere bebbende , buiten graauw-groen, binnen zee-groen. De middelfle en kleenfle blaadjes wer- den by baren re rood ,'t welk een teken is, dat de vruchtdragende fbeel wil uitkomen. „Uit de midden komt een dikke Wal , ten voet lank, waar p wall up enkelde vrucht in de gedaante van een Me- oen, dach groöter em ronder , van buiten met Jebubagti, pukkeltjes Seite op de manier als de Noote GE > boom , waar van zy ook by de Spanjaarden in Weft-Indien de naam beeft, doch deze pukkeltjes, en daar op flaande Jchubben , zyn veel weeker, De vrucht nog niet boven éen vuyft groot zynde, is feboon-rood , als Vermiljoen, over al met fpitze fcbubben bezet, tuffchen welke bier en daar uitkyken korte violette bloempjes , van 3 blaadjes ge- maakt, die in "t kort afvallen. Daar op werd de vrucht grooter , uit peers - roodverwig , en green gemengd, tot dat ze Daar volkomen grootte beeft van een vóet lank, en éen been dik, wanneer de fchubben korter en ydeler wer- e , de coleur regt gout-geel of oranje , de reuk als appe- ` De vrucht beeft wat bezonders, "t geen men aan geen andere plante Ziet , want boven op „daar andere vruchten éen navel of oid bébben , beeft deze een kleene plante van zodanige ‘blaadjes gemaakt als de flruyk , doch veel kleender , boog m Sp > en cieflyk in een kroontje ftaande, *t welk men de Anaffa-kroon noemd. Als ze op een vette grond flaan ‚200 komen rondom aan de voet van deze vrucht andere diergelyke kroontjes, tot 10 in ’t getal, van bet zelfde maakzel; als de bovenfte kroon, dog kleender. Deze bebben ónder baar eenige kleene vruchtjes , Waar van doch geene tot perfeftie komen; want men moet ze afbreeken om de regte vrucht bet voëd- zel niet te onttrekken. De binnenfte Jubjtantie van deze vrucht is een Zapp vleeftb , met veele fyne Vazelingen rondom den mid Er leggende ftraalsgewys , zodat ze een geftbilderde Sonne verbeeld, als men ze davers door- Jnyd. Hier en dear in de celletjes van "och ziet men eenige zaden, gelyk de korls van een appel, bet vleefch is zeer zappig , ne als boter , zoet van reuk , als type appe- len „maar de Jmaak is bet allerlekkerfte , wynachtig , zoet, de aatd-befien naaftkomende, °> À _ Men plant ze met de afgejnédene kroon in een fwatte mulle aarde , daar ze wel een Faar moet flaan , eer zich de roodigheid in *t bert vertoond, en dan moet de vrucht nog ruym een balf Faag bebben , eer die ryp werd,’ welk gemeenlyk gefchied in Dober en November. Ff 2 Leder 228 Quevis planta unicum profert fructum, quo abfciffo unaalrerave minor foboles, que relicta fuit, perfecta excrefcit, que tamen non tam bonz note eft quam TS bee planta femel fructum produxerit,, perit , vel - abfcinditur, cumque ad latera e radice novi propullu- lant furculi, alias formantes plantas , fructus autem; qui ex plantatis excrefcunt.coronis; meliores cenfen- tur. / Alia infuper alba & femi filveftris fpecies eft, lon. giora & anguftiora gerens folia, fructus ejusdem for: me eft, fed paulo minor ; carnem habens albam , que nunquam perfecte dulcefcit, fed femper auítera eft, dentes hebetans; unde & raro editur. Plura ges tit bee caro officula quam domeftica, fructusque ad latera multas gerit foboles, quum domeftica plerum: que binas tresve tantum gerat. S In Brafilia tres ejus obcurrunt fpecies, quarum mas xime lutea optimam.habet carnem , & Fajama voca- tur, fecunda. Bojama feu“ Bonjama , que carnem gerit albam & fatue dulcem , tertia eft Fajagua viliffima, cujus:caro quoque. alba eft ;vinofa , & acidula , fi vero transplantetur, melioris fit note. Hecque eadem vi- detur cam Amboinenfi filveftri, que degeneratio erit domefticz. E Analía domeftica dividitur in marem & feminam. Mas undique circa fructum multam gerit prolem , feu furculos a decem ad duodécim, ita ut ipfe vix con- fpici poffit fructus 5, omnes vero transplantari poffunt, preterquam quod ex plante centro cum medio recto caule alter excrefcat furculus, qui novum format fti- pitem, quum prior abfciflus eft. Femina nullam profert prolem , ejusque fructus lon- jor eft & flavior. Ex Maccaflara nuper in has de- LES terras Anaffe fterilis fpeciem , cujus folia magis glauca funt, fpinzque magis vage & breviores, nullos profert fructus, fed fefe ad latera. explicat per mul- tos.furculos. Folia hzc findi poflunt in fila fubtilia, ex. quibus Carbafa & munétoria texùntur, que tam elegantia funt quam ferici craffioris ` ` «Women. Latine Analfa domeftica prima, alba feu fe- cunda Silvefiris. Quidam Meloftrobilum vocarunt, ex mixta forma Melonis & Strobili Pini, atque hinc Hi- fpánis Pinas dicitur. Bengalice Ananas, Malaice, Ja- vanice & ‚Amboinice .WVanas , Hituenfibus vero Uri Bengala, feu Uri Mangala, h. e. Piellang Bengalenfis. Ternatice Nands & Annanas. Bandice Cajou nafJa. Mac- eaflarice Pangran. Baleyice Manas, quo modo hac nomina ex India Occidentali translata fint in Batz, Orientalem s huc usque me latet, ego faltem apud omnes iítos populos nullum antiquum indigenum no= men detegere potui, quum Hispani adventu fuo in Indiam Orientalem antiqua nomina per nova abole- verint, quod etiam credibile vix eft. Sinice Onglay. Locus. Prima regio „in qua Anaffa ab Europzis fuit vifa, Brafilia erat, ipfique adjacentes infule , cu- jus fru&us in hunc usque diem maximus & optimus cenfetur. Putaret quis per Hispanorum quandam na- tionem fimul cum nomine ex Brafilia vel Perua in Indiam Orientalem efle translatam , hoc autem a vero alienum videtur, a in cunétis fere Indie provine €iis nota Dr, tam filveftris quam domeftica Anafla, il- lorum vero multi fatentur ex vicinis regic Bus fuif- fe introduétam. In Jaya faltem domeftica taptum nota eis Ba Wee copiofa eft in Celebe, imperio Bos geni, Amboina „ac porro in Moluccis usque in Phi- meftica quoque crefcit in Bengala, Pegua , € oa, folum requirit calidum , pingue, & molle, filve- ftris vero feu e eneratio in vallibus ac frigi- terra eft rubra arpillofaque, idicum furculi fefe adeo pro- qui tam denfus ac fpinofüs eft., ur inpervius fir. … fus, Hie fru&us tam diù in fipite linquendus eft, donec maturus gravem de fe fundat odorem , tumque cum caulis parte ‚abfeinditur, & per aliquot dies in domo fufpenditur , quo. melior redditur. Quumque ad edendum ‘plum preparare velimus , Corona prius ne it cum corticis lamella’ - que plantari oteft, aK e E EE Atque HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap. XLI; leder firuyk draagd maar een vrucht, dewelke afge. fneden tynde komt zomtyds een of 2 van de byswajlen die men beeft laten fiaan , tot perfettie , die zoo goed niet zyn als de eerfte. De firuyk nu eens gedragen bebbende ; gaat uit, of werd afgejneden „ en dan komen ter zyden uit de ud nieuwe Jceutjes , die andere planten formeeren , doch men boud de vruchten voor beter, die van de geplante kroong komen. ? 4 Daar is noch een witte en half wilde xoorte , met lan. ger en Jmaller bladeren , de vruchten van dezelfde fatzoen of wat kleender , wit van vleefch , bet welk nooit ter de- genzoet werd , maar meeft amper blyft „en de tanden eg. gerig maakt, daarom weinig gegeten «verd. Daar leggen meer körls:in *t vleefch den aun de tamme, en de vrucht is aan de zyden met deel afretzels bewalfen „daar de tam- me maar 2 a Jin ’t gemeen beéft. . In Brafil beeft men 3 zoorten , waar van de geelfte en befte van vleefcb, Jajama biet , de 2de Bojama of Bon, „jama is wit van oleejebz ven laf-zóet de gde is Jajagua, de flegifte, mede wit van vleefch, wynachtig. of febier zuur doch deor verplanten word ze beter. Dit Jcbynd dezelfde te zijn met de Amboinfcbe wilde , die EE H een ontaarding te zyn. tah de tamme, Ge e Den tammen Ananas verdeeld men in Manneken el Wfken. Het Mannetje draagd rondom de vrucht veele Kinderen of jonge uit/pruytzels van 10 tot 12 toe, zoo dat men de vrucht qualyk daar door bekennen kan, en alle zyn bequaam om, te verplanten, bebalven dat uit de midden van de planten nevens den regten fram nog een ander fpruytje voortkomt, ’t welk een nieuwe fram voort brengt „als de oude afgefneden is. AS Het Wyfje beeft due Kinderen niet, en de brucht Ze wat langer en geelder. Wan Maccaffar is onlangs in deze Landen gebragt eem zoorte van onvruchtbare Ananas, wiens. bladeren meer hlaauws bebben , en de doornen zyn ydeler én korter, bet draagd geen vruchten, maar breyd zig uit ter zyden met eer Deze bladeren dienen, om dezelve te. Biet tot een fyn gaarn "waar tit men fyn Lywaat en Neusdoeken weeven kan „dewelke 200 mooy zyn als van de groffbe zyde. 7 ET “Naam. In % Latyn- Analfa domeftica de eerfte, de tweede de witté of wilde. Zommige bebbenze Meloftt bilus genaamt , na bet gemengde fatzoen van ten Meloen en een Pyn-appel , en daarom, by de Spanjaarden Pinas Sil Bengaals Ananas. Maleyts ; Favaans ; én Ame vin/cb Nanas , doch by de Hitoëezen Uri Bengala, of Uri Mangala, dat is Bengaalze PifJang. . Ternataanfch pes en Annanas. Bandanees Cajon nalla: Maeca[faars gene ee S del quus uii Bis Indiën overgebragt zyn in Ooft Indiën j kam ik tot hoch 20e niet raden; immers ik beb by alle voornoemde Natien een. ouden Inlandfchen naam konnen uituragen, of dé Spanjaarden moeften met baar aankomft im Ooft - Indien de oude namen met de nieuwe verduyfterd bebben, bet welk mede niet gelooflyk is. Sinees Onglay. ~~? „Plaats. Het zerfte ed de Ananas Er Mi ropeanen gezien is, was Brafil en de omleggende Landen, die SE voor de grootfte en befte boud. Sen zoute Jufti- neeren, dat xy door eénige Spaan/che Natie t'zamen metde ` naam uit Brafil of Peru in Ooff- Indien gebragt: dog dat is niet waar/chynlyk s FUE: Ze er Provintien van Indien bekend is, 200 wel de wilde als tamme, doch n van Ga luyden bekennen., dat din d > nabuurige Landen ingebragt zyn. Immers op Fava de tamme maar bekend KE de Seit overvloedig is op Celebes , in ’t Boegize gebied, in Amboina, en voorts 1n de Moluctos tot de Philippinas te. = = = - De tamme waft ook in Bengala, Pret, en Sina, ze sel en Wariné y ele, en malle Grond, maar bes wilde en ontaarde goed waft in Valeyen, en op koude bere gen, daar roode kley en groote klippen zyn, aldaar ver- menigvuldigen bun de afzetzels van de wortelen zoodantg, pu a groote plaats beflaan, zoo digt en doornagtig » dat pd e EER ijn ts EE ME Gebruyk, Men, moet deze vrucht aan de flok 200 Y laten werden, tot dat ze den geilen reuk van baar ge: als. dan fayd men ze af met een fluk van de Bel, 200 kan. men ze eenige dagen nog in buts opbangen , avaar door ze verbeterd, Als men ze tot bet eeten bereyden wil , moet men eerft de kroon af/nyden met een lapje van de Giel, : Zynde E die men dan derplanten kan, Vill Boek: XLI Hooft. . AMBOINSCH KRUYDBOEK. 3 Atque hzc fecunda miraque hujus plante proprie- tas eit, virrátem nempe feminalem neque in fructu vel ejus feminibus , neque in caule làtere , fed in mirabili ilta plantula feu coronula, que fructui in- fidet: Dein fructus decorticandus eft inftar Raparum ad crafficiem circiter binorum cultri dorforum ; tum- que caro in taleolos fecatur, qui per momentum in aqua macerantur prius pauxillo falis confperfi , unde hujus fructus fülplurea pars extrahitur , quum eden- do aptus fit redditus hic fructus. Quidam huic ad- fundunt Vinum Hispanicum cum faccharo, quod inu- tile ac fuperfluum puto, quum ex natura fua fit fatis fervens. Qui valetudinem faam curat, non plures u- nico fruétu fimul comedat, licet, quum rite fit ma- turus, vix fatiari quis poffit ob delicatum ejus vino- fumque faporem. Signa boni fru&us porro fünt, ut colorém habeat intenfe luteum per totam ejus fuperficiem , fed oportet fimul, ut fquamz feu corticis tubercula fint ampla & laxa. Nature eft humide & ferventis, in ambis his qualitatibus excellens , generans nutrimentum,quod fa- cile corrumpitur , & fanguinem inflammat, unde & omnes , qui exanthematibus , fcabie, vel ulcerationibus laborant,hosce fructus quàm maxime vitent, quique hos nimiüm edunt; plerumque petechiis obnoxii funt. Al- ba fatue dulcis fpecies, quam Amboinenfes ex hortis fuis móntanis deferunt, quoque editur, alba autem acida non; vel tantum ab Amboinenfibus. ` “Tam hi quam lutei inmaturi fructus dentes corrum- punt; & abdominis tormina cavffat , ipforumque fuc- co noxia & corrofiva adfcribitur qualitas , ita ut fi cul- ter per viginti quatuor horas iplis fuerit intrufüs, tam fragilis effet, ut diffringi poffet , cujus tamen rei nul- lum peculiare inftitui experimentum; — | |. Aqua, cui fuit infufüs ac maceratüs hic fructus , €cerulefcens eft; odorem habens fulphureum , quod fi- num eft noxiam ejus qualitatem ipfi fuiffe inbutam, unde & nünquam nifi in aqua maceratus edendus eft. Vitari quoque oportet ab iis, qui inteftinorum crudi- ‘tate; Diarrhea & Dyfenteria laborant, omnes eni'n morbi inde exacerbantur. Tandem vulgaris in India mos damnandus eft, quum Arack vel vinum Hispa- nicam Anaffe fruétui fuperbibatur, unde ejus exal- tatur fervor. Alioquin enim, fi hac noxia non labora- ret qualicate, Anaffe fructus merito inter omnes In- diz Orientalis fruétas palmam haberet. In re Medica huné habet ufum, tener. Anaffe fru- Gus nondum Cucumeris magnitudinem habens , in taleolos diffecatur, ejusque fuccus exprimitur, & par- va dofi infantibus propinatur , unde vermes enecan- tur; & expelluntur. ., Adftute quoque funt muliercu- le, prefertim inter Ternatenfes ; que conceptum hoc fucco norunt diffolvere, & expellere; fed fzpe tan- ta hunc adfumunt copia, ut ipf inde moriantur, hic enim fuccus eandem fere; quam debilior aqua fortis; habet vim. Si quis nimiam ejus adfumferic dofim , ita ut noxam inde perfentiat, adfumat nigrum Accar- baar; h. e. Corallium nigrum , feu Plinii Anthipa- them, quod copiofe in Amboina reperitür, contri- tum nempe cum aqua fupra porphyritim, hoc enim Antidotum eít; tam Anaffe, quam cunctarum acer- timarum plantarum; RR Anaffz fructus cum caule abfciffus, & in ventofo fafpenfus cubili; hoc dulci fuo replet odore , non autem diutius quam per fex dies confervari poteft. Ex Guinea, Brafilia, & Java ; hic fructus totus faccharo conditus in Europam delatus eft. . . Hujus duoque rei mentionem fäciunt Fofepbus a Cofta Hifl. Indic. libr. 4. cap. 19. fub nomine Pinas; ium autem fructuum ifti, qui in frigidis montibus ndes Grefcunt, pufilli, & infipidi funt. _ Garcias. ab Orta cap. 19. libr. 2. & quod Carolus Clufius in iftud adnotat caput, Chriflopb. Cofta cap. 44. & Nicolaus onardus lub nomine Strobult. In Hitoea crefcebat Anaffe frutex in folo pingui & molli, cujus fructus primarius triginta, vel quadra- "ginta emiferat proles, que fingule aptekerant , ut abfcindi, & transplantari poffent, compertum quo- que fuit, frufta corticis hujus fructus, tüberculis itis, feu gemmis integris faudentia, terre conmiffa, hovas produxiffe plantulas, quod tertium effet mira- culum huic plantz peculiare , quod tamen aliquo mo- © convénit cum Cinaris, quarum vis feminalis in primariis caulibus, & radicibus latet, Eufeb; Zynde de tweede wonderlyke eygenfchap van deze plante, te weten dat de a ni E de vrucbt of bare zaden, nog in den Deel fteekt , maar in dat wonder- lyk plantje, dat boven op de vrucht waft ; daar na moet men ze jcbillen gelyk de Rapens ‘omtrens 2 mes-ruggens dik, als dan bet vleefch in fchyven fnyden, die men een ommezten in water laat weeken „eer/t met een weinig zout befprengd , bet welk de fwaveligbeid van deze vrucht uit- trekt „200 is ze tot "t eeten bequaam. Zommige Bieten ’er Spaanfe wyn en zuyker over, 't welk ik onnodig achte om dat ze van zelfs vuurig genoeg is. Een man m , niet wel meer op dan een gebecle Ananas, die op ayn ge- zondbeid wil leven, boewel men van de regt Type qualyk a bt kan krygen ‚wegens den koftelyke Wwynagtige maak. Noch zyn teykenen van een goede Ananas, dat ze niet alleen boog-geel moet zyn over’t gehele lyf , maar de [chilf- feren of pukkeltjes van de fchellen moeten groot zyn, of verre van malkaar ftaan. Ze is van aard vogtig en beet; in beide die qualiteyten uitmuntende , genererende een ligt bederffelyk voedzel,en bet bloed ontfteekende, daarom alle die geéne , die eenige zeerigheid , fcburft,ofte ulceratien aan ’t lyf bebben, deze vruchten moeten myden ‚en die ze te veel eeten, zyn ordinaris met rood-bond gequeld. De witte laf-zoete , die de Amboinezen uit baar berg-tuinen brengen, werd ook gegeten, maar de witte zuure niet; of alleen by de Amboinezen. Zoo wel deze als de geele onrype , bederven de tanden, en maken fnydinge in den buyk, en men fchryft den zap een fcbadelyke en Corrofive kragt toe, zoodanig dat een mes een etmaal daar in gejloken bebbende , zoo bros zoude worden, dat men `t breeken kan; waar van ik nog geen zonderlyke experientie hebbe. r Het water, daar in ze geweekt is , word blaauwagtig en fwavelig van reuk, een teken dat de meefte quaadaar- digbeid daar în getrokken îs, daarom men ze nooit onge- waterd eeten moet. Zoo moetenze ook myden , die eenige rou- wigheid in de darmen, buyk en bloedloop bebben, want alles word daar van ontfteeken. Eindelyk is te mispryzen de gemeene manier in Indien, dat men Arak of Spaan/che wyn op de Ananas drinkt , waar door baar vuurigheid ge- voed wert; anders „indienze deze quade eygenfchap niet en badde „zoo zoude d me nder alle -Indifche vruchten billyk den prys bebouden hebben. ` "1 * fi S ^ _ In de Medicyne beeft ze dit gebruik, de jonge Ananas nog niet boven een Comcommer groot geworden zyndes werd in flukken gefneden, den zap uitgeperfl, en een Suche Ze de kinders ingegeven , bet welk de buik-wor- men doodbyt , en uitjaagt. Daar zyn ook fnoode Vrou- wen, zonderlyk onder de Ternatanen, die de ontfanke- niffe daar mede weeten af te zetten, en zomtyds zoo ryke- lyk innemen, dat zy er den bek by in/chieten ; want de- zen zap is zoo goed als een flegt fterk-water. Zooieman nu te veel bad ingenomen, en eenig letzel daar van ge- voeld, die zal inneemen zwart Acarbaar, dat is zwart Coraal , of Pliniaanfe Anthipathes , bet welk veel in Amboina gevonden werd, op ten Deen met water e- ven, want dit is een Antidotum; zoo tegens de Ananas, als andere corrofive planten. De Ananas met baar fteel afgefnêdén , en in een luchtige kamer opgebangen , vervuld dezelve met. baar zoete reuk s maar men kan ze niet wel langer dan zes dagen bewaren. Uit Guinea, Brafil, en Fava is dézà vrucht ook in Europa gevoerd gebeel in Zuiker gelegd, Hier van maken ook gewag Jofephus a Cofta Hift; Indic. lib. 4. cap. 19. onder den naam van Pinas, waar van die geene, die in ’t koude gebergte de Andes waffen, kleen, en onfmaakelyk zyn. Garcias ab Orta cap. rg. lib. 2: en "t dem arolus Clufius op °t zelfde Capit aanteekend. Chriftoph. Colta cap. 44. Nicolaus Mo- nardus onder den naam van Strobulus. de Op Hitoe wat een Anaffa-flruik, in eén vette mulle. grond flaande, aam wiens booft-vrucht wel dartig , of veertig afzetzels gezien zyn, dewelke allegaar bekwaam waren 0m afgefneden , en iiie eeng ook beeft men ervaren, dat ftukjes van de fcbelle dezer vrucht, daar de pukkeltjes , of oogen gebeel aan zyn, in de aarde gelfeken , nieuwe plantjes voorigebragt bebben, bet welk dan bet derde wonder zoudé yn deze plante eigen, doch eenigzints overeen komende met de Artisjokken, welkérs zaadkragt in de booft-ftelen, en wortelen Deckt, © Ff 3 Eufeb, 230 HERBARII AMBOINENSIS. - Liber VIN: cap. XLI natur. lib. 15. cap. 1. ex Mexicanorum fructum eft- Eufeb. Nierenberg. Hift. Francifci Hernandis feriptis Mexi Mazaili deferibit, quem Hifpani Pineam vocant, que fine dubio idem cum Analía, Rochefort. Hiftor. Antili. narrat, in Antillis , feu Caribeis infulis Anaffam crefcere , cjusque reperiri tres quatuorve fpecies, quarum iila optima cenictur , nz a Gallis incolis ibi Za Rezette vocatur. Cujas "folia tfansverfalem palmam lata funt, fructusque ex- terne multis flofculis inter fquamas prodeuntibus gau- dent, qui ad Solem reflexum inftar Iridis exhibent. Hecque planta femel tantum fructus profert; Ex maturo, & femi putrido fru&u [ncolz ibi vi- num preparant dulce inftar Malvatici, item Marme- ladam mollem , quz omnium rerum delicatiffima eft, qua ex India defertur. Dicit quoque per experimen- “ta quedam comprobatum effe, ejus fuccum fpiritus animales excitare, ventriculum corroborare, naufe- «am prohibere, & adpetitum excitare. Prodeft quo- que miro modo Nephriticis, urine enim fubpreifio- nem promovet, ac venenorum noxiam temperat , & exftinguit &c. quae omnia in Orientali Anaflı non funt inftituta, excepto quod languidum, & debilita- tum reftauret ftomachum, ac tali modo fpiritus re- focillec, & urinam promoveat. Alius porro Anaflae ufus in India Orientali notus eft, fed potiffimum filveftris, ex cujus foliis fila for: mantur tam fubtilia quam craffa. Longiflima filve- ftris fpeciei eliguntur folia, quae prius exficcantur, ac dein in aqua putrefcant, tum longa ex iis fila du- ci poffunt, qualia ex Lino , & Cannabe formanturs Haec cum Goffipio mifcentur , connectuntur , ac textura quaedam ex iis componitur. Crafliffima adhi: bent Maccaffarenfes, & Boegenfes ad pluviae tuni- cas pro magnatibus, fubtilisfimis autem pro munétori+- is in Bengala, & alibi utuntur. Ad clavos pedum, & Cadal curandum teneri, vel femi perfe&i fumuntur’ Anaflae fructus, qui fcindun- tur, & cum alio lato folio inponuntur Cadal per no- Gem, tum cutis tam tenuis reddetur, ut omne Ca. dal, que materia proprie eft calcea, ac fquamofa, abradi poffit, clavis vero calidi inponendi funt Ari foliis involuti, & plantis pedum adligati, quumque frigefcant, denuo calefaciendi funt quam calide tole- rar poteft per totam noctem. Hoe craffam cutim "clavosque adeo adtenuat fine ullo dolore, vel rofio- ne, ut abradi quoque inftar calcis poffint, plantaqué ‘pedis ita adtenuabitur , ut intra binos dies procedere alis nequeat, fenfim vero iterum indurefcit, & cla- “vi evanefcunt; 4. Alia infuper filveftris Anafla eft, a vera differens; Quz frutex eft arborefcens , nihilque aliud quam Pan: danus litoreus , feu Keker , quod genus füpra libro fe- Xto ad finem defcriptum eft; u Concludo itaque Anaffam Indie Orientalis plantam, ac nomen effe, a Portugallis adfumptum , & in Bra- filiam transldtum , cujus dete&tio multo pofterioris tem- poris eft illa Indiz Orientalis, uti quoque in India Occidentali peculiare fuum gerit nomen. - Huic vero rei repugnare videtur D. Pifonis teftimo- hium, qui libro 4. cap. 37: fcribit, a fenibus Brafi- lienfibus fefe audiviffe , ipforum fructum, Vana aPortu- gallis vocatum , in Brafiie ndiam (wee aed s Nova Hifpania nempe primum in Philippinas infülas, & inde in Si- nam, & Moluccas, a f = A . Quoad ejus delicatum faporem, ac medicinalem u- ` fum, quam maxime convenit cu iptioné un ma m defcriptione füpra data, addens, fuccum , feu vinum ex Anaflä e ru. promo MAN imptum , renum dolores fedare, urnam o + & expellere. Ipfius Nana x wa videtur quoque € ie p pra Tabula Octogefima Prima Nobiliffimam exhibet Anafe plantam Cam fru&u ei transverfim fecto, ut interna ejus e ve ‚rum fitus ad peripheriamadpareat. € 4 o ` OBSER- a a effe indigenum , & ex hare- ione translatum in Peruam, unde Caftiliani boa > Eufeb. Nicrenberg Hift. Natur. lib. 15. cap. 1. uit de febriften van Francifcus Hernandes,, befebryft de Mixicaan/e vrucht Mazatli , dewelke de Spanjaarden Pinea noemen, en is buiten twyfel niets anders dan de Ananas. Rocheforts Hiftotic van de Antil. meldt ‚dat in de Aj. tillis , of Carybifche Eilanden , de Anafa ook waffe, van drie of vierderley zoorten , waar van die voor de befte gebore den werd, die van de Franje Coloniers aldaar La Renetté genaamt is, De bladeren zullen een dwers band breed zjn, de vrucht buiten bm met veele kleene bloempjes tus. [chen de fchubben bezet , dewelke in de Zon een weerfchyn geven, als een Regenboog. De ftruik draagd ook mao eens in zyn leven. Uit de rype, en balf verrotte vrucht maken dà Inia: ders aldaar een Wyn, zoo zoet als Malvazey , als mede een weeke. Marmelade, xynde een van de wel/makelykfte din: gen, die men uit Indiën brengt. Ze zegt ook door ee. nige ervaringe bewezen te zyn, dat bel zap de geeften "an 't bart verquikke , de mage verfterke, dé val ing benéeme , en den appetyt wederbrenge, Hy belpt ook wonderbaarlyk de Graveelige , beneemt bet opbouden van t wateren, en breekt de kwaadbeid van 't venyn Gc. al : *t welk aan de Ooft-Indifcbe Ananas niet geprobeerd is bebalven dat ze een verbitte, en verbuisde mage kan ver. SZ , en zoo delevensgeeften opwekken , ook water doen tollen. ; Voorts is nog een ander gebruik in Oofl-Indién van dé Ananas bekend, doch meeft van de wilde , uit wiens bla: deren gaarn gemaakt werd, zoo wel fyn als grof. Men neemt de lang[ie bladeren van de wilde zoorte, droog, die eerfl, en laat ze dan in water totten, 200 kan men lange dradén daar uittrekken, gelyk men met Vlas, of Kennip doed. Dezelve werden met Cattoen-gaarn gemengd, getweernd, en zeker geweef daar uit gemaakt, De grofs Jie neemen de Maccaffaren, en Boegis tot regenrokken van groote luiden, de fynjie tot neusdoëken in Bengalen, en elders, : x ; . Om de krabben aan de voeten , en bet Cadal te gene: zen, neemd gebeel jonge ; of balfwafJene Anana[fen , [myd, én floot die kleen, bind ze met een ander breed blad op bet Cadal een gebeele nacht, zoo zal bet vel zoo dun daar van werden, dat men al bet Cadal (zynde een fcbubbige en kalkacbtige materie) affchrappen kan, maar op de krabben moet men ze warm maken, en met éen blad van Aron op de woet-Zoolen binden, en als ^t koud werd; tel- kens weder. warm maken , zòo beet men 't lyden kan, én voorts éen gebeele nacht daar op latén. Dit zalde ikke buid , en krabben zodanig afeeten , doch zonder Ee ten, of pyn, dat men ze mede affcbrappen kan, als kalk, „en de voet-zoolen eindelyk zoo dun werden, dat menin twee dagen daar op niet gaan en kan, doch allenskens werden Ze weder bard, en de krabben zyn weg. E . Daar is nog een ander wilde Ananas, van de regte ory wat SEH een boomagtige beefter , en anders niet dan de Pandanus littoreüs, of keker , wiens ge Jagten boven lib.6. dan*t eind befcbreven zyn. — Ik befluite dan, dat Ananas een Ooft-Indifche plante, en naam is, van de Portugezen aangenomen, en overge voerd in Brafil , wiens ontdekkinge veel later is dan die van Ooft-Indién, gelyk ze ook in Weft- Indiën baat byzone or ero beeft. e uff qe och bier tegens fcbynt te firyden, het getuigeni[Je van de Heer Pifo. deir lib. = gie 37. nf van oud? bieden in Te geboord te hebben, dat bare ech? e Portugeeze Nana genaamt, in Brafil oorfpronkebykzy» en uit dat-land 4 Sain in Peru, hee pele de Cafti- lianen in Ooft-Indién gebragt hebben, te va Hifpania eerft in de Pbilippinas, van daar in Sinas en in de Moluccos. ` > E ud ` Aangaande haar lekkerny, en medicinale gebruik; komt by met de bovenftaande befcbryoinge meeft overeen, daar by doende, dat de zap, of wyn uit Ananas gemaakt , 1n. Kleene menigte gedronken , de pyn in de nieren Die, de watergangen opruime , en den uryn dryve. Zyne Nand ri E mede overeen te go ui Pandanus lito- CUS n E ; ys L2 : we: LL : tie De ten en tachtig ffe. Plaat Vertoont de zeer vermaarde Ananas-plant met zyn cht, ` A door midden gefneden, op dat zyn binnenfte fubftan- tie, en de plaatzing der korls aan de hoeken gezien kan worden, AAN: Tab. LXXXI | VIII Boek. XLII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 23 OBSERVATIO Hec eft celeberrima illa planta, cujus fructus per omnes calidas mundi partes a quovis fere populo ob fingularem gra- tumque, ac vinofum faporem quam maxime defideratur, unde & ab omnibus fere rariorum plantarum Audtoribus va- giis nominibus infignita fuit hec planta, quas fingulari indu- ftria conlegit Linnaeus in H. Clifort. p. 129. ubi vocatur Bromelia foliis fpinofis, fruétibus coalitis, caulem cingenti- bus, ubi & notas ejus characterifticas optime defcribit, ip- fiusque varietates diftin&e recenfet. Innumeros porro hu- jus plantae Auctores conlegit Sloan. Catal. pl. Jamaic. p.77. & 222. D AANMERKING. Dit is die vermaarde plant, wiets vrugt genoegzaam door al de warme deelen van de weerelt, van alle volkeren zeer begeert werd, om deszelfs byzondere aartgename, en wyne agtige fmask, waarom ze genoegfaam van alle Schryvers der rare gewaffen met verfcheide benamingen aangehaalt is, welke met byfondere naauwkeurigheid verfamelt heeft de Heer Lin- neus in de Horz.Clifforz.p. 129. alwaarze genaamt werd Brome- lia met doornagtige bladeren, ente zamen gedrongene vrugten den fteel omgevende, alwaar hy deszelfs byzondere kenteke- nen zeer wel befchryft, en de verfcheidentheid der zoorten zeer onderfcheiden aanhaalt. Verders heeft Slo4ne een ontel- baar geral Schryvers by een verfamelt in zyn Catal. pl. Fa- maic, pag. 77. en 922. d CAPUT QUADRAGESIMUM “SECUNDUM. Blitum Indicum. Sajor Bajang. Litum vilifima eft olerum herba, ubique fere per B totum mundum difperfa,& nota,fed diverfa ratione regionum. lo Europa omnium contemptiffima eft inter olera, nullumque ipfi concederem in hoc Herba- “rio locum, nifi contrario in India Orientali primaria, ac precipua effet olerum herba, Illas tantum. con- memorabo fpecies, quas obfervavi , & ipfe vidi, nimiz enim-funt, ac nimis diverfz varietate locorum, ac regionum, in quibus crefcunt, aliquas tamen ad- dam exoticas, feu peregrinas aliis ab auctoribus me- moratas. Notum vero ac vulgare Blitum primo di- vidimus in domefticum , ac filveftre. Domefticum, feu hortenfe Blitum quatuor habet fpe- cies, quas hoc in capite defcribemus. s Primo Blitum album, binos tresve pedes altum eft, in multos laterales caules divifum, qui rotundi funt, ac fubtiliter ftriati, maxime pallide virentes , ali- quando ex viridi, & fufco, feu rubente diftinéti co- lore. Folia vulgaris, & note funt forme, pallide viren- tia, non fplendentia , & ad ta&um parum rugofa, &fcabra, fed flaccida , longisinfidentia petiolis , quo- rum fuperior pars multas gerit emortuas quafi macu- las inftar tinearum , atque ab Erucis aliisque infeétis quam maxime vexantur, adeoque fepe exeduntur, ut nil nifi nude cofte , & fceleta quafi fuperfint. In tamulorüm extremo, uti & ex omnium foliolo- rum alis, ac cauliculis breves excrefcunt fpicz, fe- lis caudas referentes, ex multis compofite fquamo- fis cellulis arête compaétis, pallide virentibus, que caulium alis inponuntur, funt autem non oblonge, nifi quz in extremitatibus locantur, czterz fpica funt rotunde , & bulbofe quafi, quo autem hz fpi- cz fint longiores, eo melior cenfetur haec fpecies. In harum fpicarum cellulis parvum locatur femen , ex rotundo compreflum, nigrum, durum, quam maxi- me fplendens, quod facile decidit , quum cellulae Temper fint apertae. i i Secundo Blitum maculofum folia gerit rotundiora , ampliora, caeterum ejusdem cum priore formae, excepto. quod hujus folia fint notata macula ampla, & obfcure fufca, feu fanguinea, inftar foliorum Pers rie, . Ambae hae fpecies Sinenfium Bajang vocantur, vel quod ipforum femen a Sinenfibus fit introductum, vel quod.a Sinenfibus potiffimum coquantur , quum ad hunc finem aptiffima fint, & omnium minime a- maricantia, Blitum Amboinicum varietas tantum eft mox antece- dentis , ipfius vero folia longioribus infident petiolis, acutiora funt, ac fuperiora macula fufca notata, horum autem plurima funt viridia, & ftipitis caules picrumque rubentes. Spicae, quae femina continent, non adeo c temina ‘apd cutos lobos actae funt, fed magis diftinétae in e "o ` XLIL HOOFDSTUK, Het gemeene Indifche „of groote Blitum, Ba is eem Fan-bagel onder de moeskruiden , en Jebier bekend over de geheele weerelt , dog na de landfcbappen wat verfcbillend. In Europa iffe bet allerveragifie onder de moeskruiden , en ik zoude bem geen plaats in dit Kruidboek vergunt hebben, indien bet niet ter contrarie in Ooft-Indién bet principaalfte , en een Ca- pitein was van de moeskruiden, Van xyne zoorten zal ik alleenlyk die geene verbalen , die ik gezien bebbe, want wy zyn te veel, en verfcheiden na de land/chappen, nog zal ik eenige vreemde uit andere Auteuren daar by voe- gen. Het bekende, en eygentlyke Blivum deelen wy eerft in tamme , en wilde. Het tamme , en Hof-Blitum beeft vier zoorten, die wy in dit Capittel befchryven zullen, De eerfte Blitum album , werd t&weé en drie bosten hoog » in veele zyde-takken verdeeld. De fielen zyn vond, en fyn geribd , meeft bleek-groen, zomtyds uit den groenen, en bruinen, of rooden gemengd; De bladeren zyn van gemeene , en bekende fatzoen, bleek-groen , zonder glans, in ’t aantafben wat ruig , en rimpelig, doch flap, en op lange ftelen ftaande , de bo- wen zyde beeft veele doodfe vlekken , of fproeten, en vande rupfen, en ongedierte zeer gekweld , ja dikwils zoo door- vreeten , dat niets dan bloote ribben, en geraamte van't blad over/chieten, Aan ’t uiterfte der takjes, als mede uit den fchoot van alle blaadjes, en uit de [belen komen korte aaîren voort ; als kattefteertjes gemaakt ,. van kleene fcbubagtige buis- kens digt in een gedrongen , licht-groen, of gantieb bleek van coleur , die in de fchooten van de fielen flaan s zjn niet lankwerpig als die aan de toppen, maar rond, en bolagtig , doch boe langer deze aairen zyn, boe beter bet geflachte is. In de buiskens van deze aairen fchuild een kleen zaad, vit den fonden gedrukt, zwart, bard, en zeer blinkende , "t welk ligt uitvald, om. dat de buiskens altyd open Baan, De tweede Blitum maculofum beeft ronder, en bree der bladeren, anders van ’t voorgaande niet veel ver fchils lende, bebalven dat de bladeren geteikend zyn met een breede donker-bruine plek , als dood-bloed , of als de blades ren van Perficaria. Deze beide zoorten werden Sineefe Bajang genaamt , of om dat bet zaad van de Sineezen ingebragt is , of om dat zy van de Sineezen meeft gekookt werden, als z daar toe de bequaamfte, en minfte bitterbeid hebbende, ed Amboinicum is maar een zur "t e voorgaande, maar de bladeren fiaan op lange fte< len, E Spitzer, ook de bowenfle met ruine Bekken bezet , doch de meefte zyn groen, en de Delen des flams doorgaans rood. De aairen , daar 't zaad in fcbuild , zyn zoo niet in malkaar gedrongen, maar meer verdeeld in Spitze lobben, Het 232 HERBARII AMBOINENSIS Semen quoque nigrum eft, ac fplendens, fed mi- nus; ad coquendum non ita valet quam Sinenfium fpecies, hecce enim magis amaricat, eftque in Am- boina viliffima indigena planta , feu Bajang. ee Tertio Blitum rubrum. Malaice Bajang Mera pri- mae fpeciei timilis eft, ejus vero folia PS? majora funt, & glabriora, altius quoque excrefcit, ad qua- tuor nempe pedum altitudinem , petiolique rubent, foliaque fanguinea, quum vero radiis Solaribus tan- antur, tantum rubent. Squamofae, & mufcofae {phaerae inftar coronarum undique fere circa caules locantur ex rübro, & pallide viridi colore diftinctae, plerumque vero rubent, inque his femina recondun- tur, uti in prioribus. Folia caulésque rubrum emit- tunt fuccum, cum quo fcribi poteft uti cum Brafili- enfi atramento , fi gummi addatur, quo colore etiam tingunt jufculum , in quo fuere excoéta, aeque apta enim eft haec planta ad coctionem, quam prima fpe- cies. Folia vero eandem patiuntur Erucarum vexatio- nem, quam alba fpecies, unde & inferiora plerum- que penitus exefa funt. 4 uarto Blitum rro feurepens. Malaice Bajang Taria non erectum eft, fed ramis fuis per folum pro- repit. Minima gerit folia, fubrotunda, plerumque virentia; quorum. quadam fufcis quibusdam maculis adfperfa funt. Caules ejus pluribus, ac denfioribus globis mufcofis , & feminiferis gaudent quam reli- que fpecies, in quibus femina latent pufilla, ex nigro fufca. Semi filveftris nature eft , plerumqué enim ef excrefcit in hortis juxta areas; ubi folum eft epreflum, parumque humidum , ac fponte fefe per deciduum multiplicat femem, nihilominus tamen op- timum prebet olus coquendo aptum , nullo modo tam amarum quam Amboinicum füperius. Nomen. Latine Blitum; quod Greca lingua ab ab- jiciendo derivatur, quum olus fit eje&tu dignum , ac viliffimum habeat faporem. Belgice, & Germanice Ma- yer. Portugallice Bredo, unde cunéta olera fic fuere vocata. Malaice Sajor Bajang, quafi dicas olus um- Bratile, quum loca amet umbrofa , vel quum faepius adeo fit exefum, ut magisumbram, & fceleton quam herbam referat , Malaienfes enim fepe longe petitas habent plantarum denomimationes. Arabice Berbuz, & Gerbuz, Backla Femanija, Arabia y i. e. olus Fe- thanicum, & Arabicum, Mauri vero Andalufenfes vo- cant Blitos. Malaice quoque fimpliciter dicitur Sa- jor, quum princeps fit cunctorum olerum. Javanice agan B . Baleice' Bajam. Maccaflarice ....... imanice Nadu. Ternatice Uge Baja. -Amboinice Utta Baja, & Utta Bain: Bandice ‘Sinice Hunts- jay; & folummodo Ten, > " Locus. In cunctis fere, uti dictum fuit, crefcit pró- vinciis per totum mundum , alba, & rubra ejus fpe- cies in hortis ferenda eft, quarta fpecies in hortis uoque crefcit, fed nullam requirit laborem ; quum font’ fefe multiplicet , quo modo porro erefcant in aliis provinciis extra Indiam Orientalem, poftea ad cujusque fpeciei denominationem indicabitur. i Ufus. Olus eft Catholicum , h. e. univerfale per totum mundum , prefertim in India Orientali,- & Oc- cidentali, Europzi enim meliora habent olera, quem in finem ton tantum ejus fumuntur folia; fed te- neri quoque, ac molles caules albe fpeciei, que in frafta fcinduntur digitum longa, ac feparatim in aqua excoquuntur, quibus dein additur Oleum , Acetum, Piper, & Sal, & eduntur inftar Laétuce, vel Aspa- ragorum: Debiles habet vires, fatuumque faporem , facilis digeftionis, alvum leniter fubducens , & emol- Tiens, Amboinicum vero parumper amaricat y noftrz- que nationi non ita gratum eft. ` Amboinenfis hoc olus coquit cum Calappi lympha, vel. modo in ‘aqua, cum Pipere, & Sale illud ens: noftra vero natio in jure carnium , vel inaceo minutim confciflüm , addito pauxillo fuc- co Limonum, quod jus noftrates olus calidum vo- cant. AM ` Blitum Peravianum ibi Quinua di&um, a Clufio qui- dem inter majoris Bliti Becies defcriptum e cs autem forma declarat ,' Amaranti efle fpeciem, viri enim altitudinem. adtingit , caules gerens pollicem craflos, multoque mejora folia quam Bliti vulgaris, In Liber V lif. cap. XLIL Het zaad is mede zwart , en blinkende, doch wat lee der , tot bet Kooken is bet vry flegter als de Sine ofe tt ten, want bet beeft meer bitterbeid, dan andere, en ya in Amboina een regt Inlands Bajang. Kin De Derde Blitum rubrum. In ’t Maleyts Bajang Me ta is de eerfte zoorte gelyk, de bladeren zjn «wai Gg ter , en gladder, ook waft bet boger op tot vier dote toe , de Jielen zyn rood, de bladeren boog bloed.rood maar als dé Zon daar op febynd, gemeen-rood , (de ge. Jcbubde, en mofchagtige bollen ftaan als kranzen Jchier rondom den fteel uit den rooden, en bleek groenen ge. mengd, doch meeft rood) daar in febuild bet z aan de voorgaande. De bladeren, en flelen de... - rooden zap van baar, waar mede men fchryven lyk met Brafilifcbe int , als men CH Ge e? en zoo verwen zy ook bet zop, daar in zy gekookt aper. den, want bet is alzoo bequaam tot kooken als de eerfte zoorte, De bladeren zyn dezelffle quellinge der rupfen on: derworpen als de witte, dies men van de onderfte meeft bet geraamte ziet hangen, ; De vierde Blitam +terreftre i of repens: Maleyts Bae jang Tana regt zich niet op, maar breid zig met zynd . takken wit langs de grond, en is eenigzints kruipende, Het beeft de kleenfte Mieris vanalle, omia em groen , zommige met weinige bruine plekken, Be fielen zyn. met de mo/cbagtige. Zaad-bollen meer , en digter be- zet dan aan andere zoorte, daar in zwart-bruin zaad leid, Het is half wild van aart, want bet komt meeft van zelfs voort im de tuinen langs de wegen , daar bet wat laag, en vogtig is, en vermenigvuldigt zig zelfs door °t uitgevallen zaad, niet te min bet een goed kook Sajor, verre Zoo bitter niet als bet voorfchreve Amboin- Sebe. ereet t jor Bajang , als of men zeide febaduaptig moes , om dat bet Jcbaduwagtige plaatzen bemind, of om dat bet dikwils zoo doorvreeten is , dat bet meer, GR , en geraamte dan een kruid gelykt, want de Maleyers dikwils verre inzigten bebben in de namen der Kruiden. In "t Arabies Berbuz , em Gerbuz, Backla femanija , Arabia, dat is olus Jemanicum & Arabicum: ` Doch de Mooreh in Andalufia noemen bet Blitos. Men noemd bet ook in % Maleyts flegt Sajor, om dat bet éen bóoft is dan alle moeskruiden. In ’t Favaans Jagan Bajang. Op Ba Bajam. ` Op Maccaffaars ....... Op Bimanees Nadu. ) o? Ternataans Uge Baja, In 't Amboins Utta Baja, en ‘Utta Baën. Op Banda Labok. In °t Sinees Huncsjay, en flegts Tsjay. ae I ‚Plaats. Het waft, als gezegt, meeff in alle Provin- tien door de geheele «veereld , de witte, en roode zoorten moet men in dé boven zaaien, de vierde toorte waft ook wel in de tuinen, maar beboeft geen moeitén; want ze zaaid zig zelfs voort* Hoe zy nu waffen in anderen Provintien buiten Ooft-Indiën, zal bier naar by ieders namen aangewezen werden. Gebruik. „Het is een Olas Catbolicum , dat is een al- gemeen moeskruid over de gebeele weereld , inzonderbeit in Ooft- en Weft Indiën, want de Europiaanen zyn met beter flof verzien , men neemt niet alleen de bladeren bier toe , maar bok de onge ‚en malfe ftelen van de witte zoorte, werden in (^ en gefneden van een Ko x lank afzonderlyk in water gefoden , Oly, Azyn, Peper, en Zout daar over gedaan, en gegeten als Salade van Alperg; jes, bet is gant/ch flap van kragten, en laf van {maa ligt te verteeren, en den buik zagtjes week mal nde > doch bet Amboinze is wat bitter, en voor Onze natié min aangenaam. > cc i E . Dei! Amboinées kookt bet met Calappus-melk , of flegts in water’, Peper, en Zout „de onze met gleich. of Hoenderzop kleen gefneden , en wat Lemoen zap daat onder gedaan, t welk wy Warmoes noémen. — Blitum Peruvianım aldaar Quinta genaamt, is wel van Clufius onder de zoorten van groot Blitum be/chre- ven, maar zyne gedaante brengt mede , dat bet een 200r- te van Amarantus zy, want bet waft zoo boog als een man, met Delen een duim dik; en veel grooter b dan 't gemene Blitum, B Gë Naam. In ’t Latyn Blitum , ^t welk in "d Griek van ` BS STEEN VIII Bock. XLU Hoofifl. In fumma ejus parte florem gerit palme longitudi- nis, pallide carmefini, feu rubri coloris, qui depen- det, inque multos lobos diftin&us eft y criftas gal- linas referentes, in quibus femen reconditur album; licec & fint alie , que fufcum gerunt femen; Co- piofe crefcit in Perua, & Quito, eftque una trium rerum, .ex quens indigena ví&um habent. ; Callallüb Blitum eft Brafilienfe, ubique in hortis; & ad vias crefcens , ac quotidianum olus ibidem tam Europeis quam Indis. Enfeb. Nierenberg Hift.. mat: libr. 14. cap- 273. fcribit, in Mexicanis regionibus Bli- tum rubrum vulgatiffimum effe, ibidemque vocari Hoautli, uti & variegatum , feu pictum. Biitum , feu) Pfirtaci herba, dictum ibi Micbiboautli ; ita ut larga natura hanc plantam, per. totum. mundum tanquam univerfale nutrimentum . diftribueric. » In India Ori- entali nulla domicula obcurrit. cum quodam arvo; jn quo non area eft fata hoc. Sajor Bajang: Deinque notandum eft, Sajor Bajang, prefertim rubrum elegantiffime crefcens in infula Siaua aliquid peculiare habere, fi enim coquatur, vel edatur non abjiciendo primam ejus aquam, magnam cauflat ven-: triculi anxietatem cum vertiginibus, & vomitu, quz noxiä qualitas ipfi putatur fupervenire ex fubtili quo- dam cinere , quem mons continuo flagrans, vel ipfa pro- jicit infula, quique diu foliis inhzret, hoc infervire poteft admonitioni colligendo Sajor aliis in locis, in quibus fimiles reperiuntur ignivomi., &- zftuantes montes. Tas ee Pifo libr. A. cap. $7. vocat Canaruy dicitque fpeci- em effe Bliti albi ,.fpicatos gerentem flores „ac pro inde multo magis Amarantum, feu Blitum Spicatum. Sinenfis- duidam. Med. Doctor mihi narravit nüllas terreftres teitudines edere Sajor Bajang . fique ipfa-, rum edatür caro, ac dein hzc herba, quam maxime ftomachum gravare , quum teftudo digeri nequeat, unde & abdomen intumefcit, ac vehementi vomitü demum rejici debet; ; Tabula Otoxé/ma Secunda ~ Ad Figuram Primam Blitúm exbibet vulgare Indicum, feu maus N v 3 Figura Secunda Blitam denotat zerreffre , feu minus. OBSERVATIO. Horum Blitorum: fpecies, feu varietates optime inveni fecenfitas in Sloan. Cat. pl. Fam. p. 49. que ibi cum reliquis nonymis, & Auctoribus ldudatis examinati poffunt: Tom. V. ; CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 333 . Boven op beeft bet een bloeme febier een band lank ligt Carino yn-rood , neerwaarts-bangende, en inveele lobben verdeeld, gelyk bane-kammen ; daar in Jebuild wit aad; boewel "er ook van Bruin zand gevonden «verd. Het waft overvloedig in Peru, en Quito, en is eene van die drie dingen, waar van die Inwoonders baar leven one derhouden. i ; Callalluh is een Brafilifeb Blitum , over al aan de wegen in de boven waffende, en een dagelyks moeskruid, aldaar zoo wel voor de Europianen als Indianen, Eufeb. Nierenberg Hift, nat. lib. 14. cap. 75. fchryft dat in de Mexicaanfe landen het roode Blitum zeer gemeen 2)» en aldaar genaamt Hoautli; als „mede bet gefchilderde Blitum: of Papegays-kruid , en aldaar genaamt Michi- hoautliz Zoo dat de milde natúur'dit kruid tot éen pe- meen voedzel door de gebeele weereld verfpreid-beeft. In Ooft-Indién vind men niet een -buisje zoo kleen „daar: maar eem weinig erfs by is, of men vind een beddeken van de Sajor Bajang. MOG SDI i ` Eindelyk ftaat op te letten, dat de Sajot Bajing , in- zonderheid de rode zeer fchoon op ^t; Eiland ‘Siau waffen- de, iets bezonders beeft , want 200 men bem kookt; of eet zonder bet eerfle water weg te gieten, zoó weroordaakt by groote benauwtbeid in de mage , met duizeling ` eg: braken , welke quaadaardigheid\; zoo men gift; bem ober- komt uit een fyne affche , die de fleets’ brandende berg of "t. zelffte Eiland- uitwerpt , en lang op de bladeren liggen: blyft, dit. kan dienen tot een waarfchouwing: in "t plukken van. Sajor op andere plaatzen , daar dierge- lyke rookende bergen zyn. : . Pifo D.A. Cap. 57: noemt» bet Canaru , en vegt dat bet een zoorte van wit Blitum zy , met geaairde bloe- men, en dierbaloen veel meer een» Amarantus y of Bli- tum Spicatum, . Omens TOUS Zeker Sineeze Door beeft my verbaald , dat geen land= Schildpadde van Sajor Bajang erte. em zoo “men“baar vleelfch eet, en dit kruid boven op, dat bet zeer bezwaard; door dien de Schildpadde niet kan: verteert werden, doed den buik zwellen, en moet door een geweldig braken ten laatften weder: overgegeven werden, | De twee en tachtigfte Plaat - Vertoont in de Eerfle Figuur, het gemeene Indifche; of grod te Blitum, De Tweede Figuur wy aan de land, ofte kleine Blitum. AANMERKING. De zoorté, ofte de veranderingen van defe Blitum, heb ik het beft bevonden opgetelt by Sloan. Cat. pl. Famaic. p. 49. alwaar die verders met hun benamingen ;. enaangehaal- de Schryvers kunnen nagezien werden. SLM, Gg 234 CAPUT QUADRAGESIMUM Poe RAE eu? Blitum Jpinofum. Bajang Baduri. ~ liveftrium fpecierum unicam tantum defcribemus, >) fpinofum nempe. Blitum , quod inftar arbnlcalz excrefcit, ad trium pedum altitudinem , fimplici ftipice digitum craflo, firmo, fubtus fere ligpofo, ro- tundo, parum ftriato, in junioribus fruticulis rubro , in vetuftioribus ex rubro fufco , intermixtis ftriis vi« ridibus , dividit autem mox fefe in plures laterales Tamos, magna cx parte rubentes. - Folia folitaria locantür , & inordinata, quatuor » SE quinque pollices longa, binos lata digitos , ipforum vero pars inferior , & minor nuda eft , petiolum for- mans: Subtus multas gerunt obliquas y & quam maxi- me protuberantes coftas , ipforumque ore finuofe , funtque porro ex nigro virentia , fed cofte pallide virent, 3 ACPA Ex cujusvis folii oftu tam ad primarium caulem ; am ad laterales ramos multe confpiciuntur erectz, & acute’ {pine , molles quidem, fed pubgentes , qua- rum maxima unguem digiti longa eft „ telique brevi- ores, bineeque tresve fimul uno ex ortu proveni- unt. Lateralium ramorum folia minora funt ad ipforum ortum fimilibus fpinis armata, ex ipforum ortu alios emittentia ramulos cum minoribus foliolis. Quorum- vis cauliculorum fummo brevis infidet fpica, undique obfeffa capitulis viridibus, parum rugofis, feu hirtis, ach arena , vel pilis effent confpería , nullos vero confi iciendos prebent flofculos , fed femen continent pufillum, & obfcure ruffum. Talia quoque capitula confpiciuntur ad ramulos inter fpinas , que femina itidem fervánt. Foliorum fapor eft uti in aho Blito y. fed non ita amarus, ac vere oleraceus, Radix fimplex eft, longa, profunde terram pene- trans. éXterné rübéns, ex qua multe dependent te- nues Be = en in . Nomen. Latine Blitum fpinofum , Ss agrefte. Mas laice Bajang Badari, & Bian Utan. Loet: In ¡úcultis erefcit locis in defertis bortis, in- que pagis juxta fepes, uti & in plateis, quas raro ad- eunt ings, icem: in: multis planis litoribus:, ubi lapilli fiint freqüentes. -Notum eft in cunctis Amboi- -— infulis, licet raro obcurrat, ubi vero cre- y p gat, ita ut ingehréth obeupet locufn, conceditur ipfi ángulos in horto, ubi fponte fua fefe multi- plicat, cujus & folia multo fünt molliora, & telio- ris faporis. Ujus. Si colere hoc vellemus , ut majori poffet adquiri copia, inter olera DE adhiberetur, quam verum Sajor Bajang, quum ipfius folia fint magis fa- pida, faltem multo meliora illis Amboinenfis Sajor Bajang, nunc autem fpernitur, quum adeo fpinulo- fum fit, ac proin ejus folia agi decerpantur - quod vero in hortis excrefcit, maj f ft 3 à si zn luxuriat, unde & plerumque ad olus adhibetur. e In Sina quoque erit notum, Sinenfes enit hicha- bitantes ad medicinam preparant hanc herbam in pulverem toftam , quem fübtilem reddaht moliéndo, cumque aliis rebus conmixtum per fubtilém arandi- nem in alicujus fauces efflant, quum he fimul fortiter exficcat. P Similis fpinofus frutex in Maccaflara obcurrit. vo- caturque ibi Bajanta, ad trium pedum altitudinem excrefcens cum multis erectis ramulis , ejus folia bina fibi funt obpofita per ampla interftitia, formam ha- bentia Bungo, quatuor pollices longa, binos lata di- gitos, ab utraque parte acuminata, viridia , tribus quatuorve obliquis admodum , & finuofis coftis ab utraque parte donata. In quovis articulo quatuor longe, & molles tanquam in centro locantur fpinz transverfales, atque mox fupra has bine quatuorve alie minores oblique, unde hic frutex quam maxi- me fpinulofus eft. Flores, ac femina me p Radix .— HERBARII AMBOINENSIS deciddum femen quam maxime fefe propa- raiz, refrigerat enim, & depurat mediocritét; fed ` Liber VII. cap. X LIE XLIII HOOFDSTUK, De wilde doornagtig Blitum, An de wilde zoorte zullen wy maar eene befchryven,; te weten bet doornagtige Blitum , dit fchiet op als een boompje , drie voeten boog , met een enkelde flam , dewelke een vinger dikis, (Eyf, van onderen fcbier boutacbtig , rond, weinig gefdreept , aan de jonge frrui- ken rood; aan de oude bruin-rood , doch daar groene fire- pen onderlopen , en verdeeld zig firaks van onderen op in veele zyde-takken , dewelke meeft rood zyn: De bladeren Joan enkeld, en zonder order , vier, en vyf duimen lank, twee vingers breed, doch de agterfte, en kleenfle belft is blood, witmakende den Deel: Van ón.. deren hebben ze veele fcbuimze , en zeer witfbekende ribben; en aan de kanten zyn zy gefronft , zwart-groen, doch de ribben bleek-groen. Uit den oorfpronk van een ieder blad zoo aan den boofta fteel, als aan de zyde-takkem , ziet men veele regte, en Jcherpe doornen , die wel week zyn, en egter fteken, waar van de groot/te een nagel van een vinger lank zyn; de andere korter , twee, en drie uit eenen oorfpronks - De bladeren tian de zyde-takken zyn kleender by baren oorfpronk, met diergelyke doornen bezet , wit baren {choot al weder andere takskens uitgevende , met nog kleender bladeren, Op den top van alle flelen komen korte aaire, voort bezet met kleene groene knopjes „ dewelke wat ruig 2" als of zand , of baairtjes daar op flonden ; doch geen nnelyk Gei vertonende „daar in- kleen «roS zaad jcbuild. Diergelyke knopjes. ziet men ook aan de takken tu[Jcbén de doorentjes , daar in mede zaad fcbuilds De fmaak der bladeren is als aan een ander Blitum, dog min bitter , en regt moeskruidagtig. De wortel is enkeld, lank, diep in de aarde gaande, van buiten rood , en bebangen met veele dunne vazelin- en. ç Naam. Ze" ag Blitum fpinofum, & agrefte. A *t Maleyts Bajang Baduri, en Bajan Utan. ~ Plaats. Het waft op de ongebouwde plaatzen in verla» tene tuinen, in de Negoryen langs de beiningen, en op de ftraten, die weinig bewandeld werden „ als mede op vlakke fitanden „daar bet veele kleene Deenen beeft. Het is bekend in alle Amboinfche Eilanden, hoewel bet wei- nig te vinden is, doch daar "t Boa, vermenigvaldigd bei zig door uitgevallen zaad, dat het een groote plaats beflaat, men vergund bem ook een boek in de tuinen, daar bet zig zelfs vermenigvuldigd , wiens bladeren mal- zer , em beter van fmaak werden. Gebruik. Indien men’t bavenen tildes dat bet inme- nigte te bekomen was, men zoude bet onder de moeskrul- den meer-gebruiken, dan bet regte Sajor Bajang, dew) men vyne bladeren fmakelyker bevind , immers beter dan bet AmboinfcbeSajor Bajang, maar nu werd bet meet veragt; om dat bet web oornagtig is, en daarom de bla deren wat moeyelyk em te plukken zyn, doch bet geene in "de boven Voortkomt , grooter , en weeldriger opfchitt y werd doorgaans tot een moeskruid gebruikt. : In Sina moet bet ede bekend zjn, want de Sineezen bier woonaghig gebruiken bet tot eenige medicyn, bet ge- beele kruid tot pébHer brandende, bet welk wy dan Sy" malen, en met eenige andere dingen vermengd door een tje, lemand in de keel blazen , als dezelve bezeerd, Sis, want bet werkoeld, en zuiverd mati y A l N "1 rooga ) erkelyk op. € Men un Tu V diergelyke doornagtige beefter op Maccafar, eh aldaar ge reme ES boog , met veer overeind flaande takskens , de bladeren ftaan twee, en drie tegens malkaar, met «vyde tuffchen plaatzen, VAR fatzoen als Bungo , vier duimen lank , twee vingers breed, agter „en vooren toegefpitft , doods-groen , met drie of vier zeer fchuinze, en bogtige ribben te weer-zjden- Aan ieder lid Baan mede in een kring vier lange , en wet" ke doornen, overdwers , en digt boven die, twee, d vie andere kleendere fcbuins , waar door bet fpruitje Debt? is. Het bloeizel, en zaad zyn onbekend. s X 220° De VII Bock. XLIV Hovfi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 23 Radix late fefe extendit, multasque emittit fibril- las. Ibidem in litore crefcit, atquc uti dicitur, etiam in Hoeamohela, ubi pro fpinofo Liling, feu Daun prada habetur. Contra Odontalgiam adhibetur. Tabula Odlogefima "Tertia Ad Figuram Primam Blitum exhibet /pinofum. Figura Secunda Blitum denotat frutefcens. OBSERVATIO. Prior planta eft Amaranthus Indicus fpinofus, fpica her- pacea Herm. H. L. Bat. p. 31. & pag. 33. ejus icon, que ra- tione loci parum a noftra differt planta, ceterum eadem, at- que Amaranthus räcemis cylindraceis erectis, alisfpinofis H. Clifort. pag. 444. eftque Blitum Indicum monofpermum, aculeatum, capfula rotunda, féu Amaranthus major fpinofus Zeylanicus flore viridi Breyn. Prodr. 1. pag. 14. nov. edit. re- liqua vide in Thef. meo Zeylan. p. 18. Altera planta forte eft Amaranthus fraticofus ereétus, fpi- ca viridi laxa, & ftrigofa Sloan. Cat. pl. Fam. p. 48. De wortel is wyd verfpreid , en vol vazelingen. Het waft aldaar op firand, en zoo men zegt, ook op Huamoa bel, daar men 't voor een doornagtig Liling, of Daun prada boud. Men gebruikt bet tegens tandpyn. De drie en tachtig fie Plaat Vertoont in de Eerfte Figuur het doornagtige Blitum De Tweede Figuur wyft aan de firuikagtige Blitum. AANMERKING. De eerfte plant is de Indifche doornagtige Amaranthus; met een kruidagtige aaire van Herman. in de Hort. Lugd. Bat. ?. 31. en pag. 33. des zelfs afbeelding, welke een weinig na de verfcheidenheid des plaats van de onze verfchild , an- derfints dezelfde plant; en is de Amaranthus met ronde op- geregte troffen, en doornagtige hoeken der bladeren van dé H. Cliffort. p. 444. en de Indifche, een zadige, ftekelige Blitum , met een ronde aaire, of de groote doornagtige Zeylonfche Amarantus, meteen groene bloem van Breyne in zyn eer(te Prodr. van de nieuwe druk pag. 14. Het ove- tige ziet in onze Thefaur. Zeylan. p. 18. De tweede plant is mogelyk de heefteragtige opwaarts- gaande Amaranthus, met een groene loffe, en fchraale aai- re van Sloan. Cat. pl. Fam. pag. 48. CAPUT QUADRAGESIMUM Blitum fruteftens. | Bajang Befaar. X 7 Ulgarem fequentes morem , hanc plantam quo- Y que ad Bajang fpecies referemus, licet multum ab hoc differat, quum frutex fit lignofus, fti- pitem enim format lignofum, binos, tresve digitos craflum, qui fefe non erigit, fed ad unam alteramve inclinat partem , longisque fuis fefe extendit flage quz fefe non erigunt, fed proximis incembunt ` 2 culis, ita ut frutex repens videatur efle. Ejus vero flagella minimum digitum eraífa funt, longa, rotun- - da, pallide virentia, glabra, nullisque ftriis notata, . hisce foliainfident majora, fimplicia , longis in petio- lis, ita tamen , ut quatuor fimul fupra fefe invicem fint. cruciata, Hec quodammodo conveniunt cum illis Bajang, fed multo majora, & glabriora, quinque, fex , & fep- tem pollices longa , quatuor lata, obliquis, & para- lelis Coftis pertexta, ad oras femper finuofa, & ad fuperiorem caulis partem parum concava ,- & ruben- tia, inferius latifima, & rotunda. ne vu Hzc planta tarde floret, nec quovisanno, tumqué flores plerumque fine femine fruftra decidunt; Mentz Ottobri flores confpiciuntur excrefcere in ramulo- rum fummo tenuifimis, & longiffimis in cauliculis , uus feptemdecim , & octodecim infident fupra fe- e invicem longi caules inftar virgarum ftrigofarum, plerumque pedis longitudinem habentes, fi vero in ingui crefcant folo, binos pedes longi funt, immo ongiores, in nullos laterales diftincti petiolos , fed undique cinguntur pallide virentibus, feu pufillis pal- lidisque flofculis, ex quinque parvis petalis compofi- tis, retroflexis ; & quibusdam ftaminulis ornatis. Hi Sus adeo pufilli , ut vix floris formam reprefen- ellis, — Suprema horum caulium pars aliquando digiti cras- fitiem obtinet, eftque plana; acíi multi fimul petioli concreti effent, firma porro, iftisque capitulis obfi- ta. Ad finem fefe iterum in multa dividit filamenta, digitum longa, ubique iftis capitulis orñata , que flaccide inftar penicilli dependent. In hisce capitu- s minimum reperitur femen , fufcum , ac minus fc- mine Tabaci. Foliorum fapor multum differt ab il- o Bajang, eft enim amarus , ingratus, acris, & fau- cium pruritum-excitans. Radix nodofa eft, Sample extenfa per longas divaricationes, Transplantatur, & Propagatur per furculos lignofos, uti Vitis. Jum ^ .* Nonten. XLIV. HOOFDSTUK. . E H De firuikagtige Blitum. D: gemeene fleur volgende, moeten «vy deze plante mede onder de zoorten van Bajang Belleg, boewel ze merkelyk daar van verfcbild , en een boutagtige beefter is, want ze gewind een boutagtige ftam, twee, en drie vingérs dik, die zig niet opregt, maar gebogen beld na de eene, of de andere zyde, en met zyn lange ranken zig uitbreid, die mede op zig niet Jtaañ konnen, maar op de naafte ruigte leggen, zoo dat bet een kruipen- de beefter febynd te zyn. Be ranken zyn een pink dik, lang, rond, licht-groen, en glad , zonder flrepen, daar aan fiaan de groote bladeren enkeld op lange Delen , doch tom dat zy met bun wieren boven malkaar in’t kruis flaan. Deze nu gelyken eenigzints die van Bajang , doch veel grooter, en gladder, vyf, zes, en zeven duimen lark, vier breed , met fchuinze, en paralele ribben doortogen , aan de kanten altyd. gefronjt, em uan de boven[le zyde des fleels wat bol, en roodagtig , agter breedfl , en rond. Dit gewas bloeid am, en niet alle jaren, en dan vald bet biocizel nog mee zonder zaad à CS de maand Oftober ziet men ’t bloeizel aan de uiterfle ryskens voort- komende aan dunne lange flelen , daar aan zeventien, en acbtien fielen boven i ENSF flaan, als lange roeden, ordinariseen voet lank, maar op een vetté grond ftaande twee woeten lank , en meer, in geen andere zyde elen verdeeld, maar rondom bezet met licht-groene , of kleene bleeké knop- jes, die bun openen in: zeer kleene bloempjes , uit vyf kleene blaadjes beftaande , achterwaarts gebogen , met eenige kleene draadjes boven op. Zy zyn zoo kleen, dat men de gedaante van een bloem kwalyk befcbousven kan. ~ Het voorfte van deze flelen werd zomtyds een vinger breed, en plat, als ofer veele flelen aan malkaar waren gewalfen, ‘fof , en met voorfcbreven CN c Aan t voorfte verdeeld by zig weder in veele draden , een vin- ger lank, doch al met zulke knopjes bezet, flap neerban- gende als een kwaftje. In de knopjes vind men zeer kleen zaad, bruin,.en kleender als. Tabaks-zaad. De fmaak van. de bladeren verfcbild veel van de Bajang, want by is bitter , onlieffelyk , wat fcberp , en in de keel jeukende. De wortel is knoeflig, en wyd uitgebreid , met lange takken. Het werd verplant door de boutacbtige ryskenss gelyk de Wyngaard. er Gg 2 Naam. ‘6 HERBAR II AMBOINENSIS Liber VIII: cap. XLV, Nomen. Latine Blitum fruticefcens. Malaice Bajang . Befaar , & Bajang Pobon. Javanice Pautsja, feu Pant- sje Lobo. Ba eyice Bajam Loubur: x a Locus. Crefcit in Java, Baleya, & Amboina, hic autem raro obcurrit, atque tantummodo hic & illic unus alterve ftipes prope arva edium. à Ufus. Apud Tavani > & Baleyenfes eft Sajor ole- raceum , quod coquitur , fed femper aliis mixtum foliis; folum enim infipidum eft. Radix cum aceto aqua fubaéto , & pauxillo aluminis contufa , & ex preffa , ipfiusque fuccus per nares adtraétus, phlegma- ta vehementer extrahit , Cephalalgiam curat ex tali cauffa ortam. Hoc adhibent Baleyenfes in pueris , & puellis fuis, fi inter laborandum fomnolenti fint, quum fenfus valide adficiat. Folia quoque inponuntur cali- dis ulceribus , & Apofthematibus , ut maturefcant , & aperiantur. Eadem folia in copiofa contrita aqua propinantur in variolis expellendis , unde & vulgo Oebat Lute Lute vocatur. : Naam. In’t Latyn Blitum fruticefcens. Zn’ Ma” leyts Bajang Befaar, en Bajang Pohon. In Favaans Pantsja , of Pantsje Loho. Op Baleys Bajam Louhur Plaats. Het waft op Fava, Baly, en Amboing doi bier is ’t weinig te vinden, bier en daar een ftok in de erven by de buizen. Gebruik. By de Javanen, en Baleyers is bet een kooks Sajor, doch altyd met andere bladeren gemengd, dant alleen is bet onfmakelyk. De wortel met gewaterden An zyn, en een weinig Ajuin uitgeduwd, en in de gen So, gehaald , trekt geweldig veel fluimen uit, en geneeft bee- te Hooftpyn daar, van komende. Dit gebruiken de Baley: ers aan bate jongens, en meiskens , als zy in ?t werken Jlaperig zyn , om dat bet wakkere zinnen maakt. De bladeren werden ook gebruikt op beete zweeren, en Apo- fiemen, om die te rypen, en open te trekken, Dezelve bladeren in rykelyk water gedreven; geeft men te drin- ken om de kinderpokken uit te dryven, daarom bet by de gemeene man Oebat Lute Lute genaamt werd, 4 CAPUT QUADRAGESIMUM QUINTU M. Amarantus. Bajang Cabecette. Marantus congener eft Blito, femper major; & A altior excrefcens, florem gerens emarcidum , cu- jus quatuor obfervavi fpecies hoc in capite de- {criptas. Primo Amarantus Faponicus elegantiffima fpecies; orta ex femine Japonico, ac Batavie plantatur in,ol- lis, & ciftis ornamenti gratia. Frutex ejus binos pe- des altus eft; multis caulibus ex radice excrefeens. Caules hi angulofi funt, ftriati, ex viridi, & purpu- . reo colore diltinéti. ' Folia cum illis Perficarie conveniunt, fed paulo majora funt, quedam penitus viridia, quedam fupra virentia , fubtus purpurea, quivis autem caulis in fummo mirum profert florem , palmam latum , & in multos lobos diftin&um inftar collarium antiquo- rum Germanorum, vel uti Pancreas ventriculo vac- carum nectitur, eftque elegánter ruber, feu Carmes fini coloris ; atque inferius ex fquamulis, fuperius ex apicibus componitur. Aliquando lete purpureus eft, & infra ad caulem albicans, ubi & fqamulz certas formant filiculas, in quibus latet femen nigrum, ac fplendens, uti in vulgari Blito, fed quod majus eft ; ac facile quoque decidit, & progerminat. Hujus floris circinne miro decurrunt modo: fuperi- us extenfz , omnesque cauli neétuntur per anguftos tubos: Odor non eft notabilis , vel faltem ftramineus. Abruptusque flos diu purpureum fervat colorem , tan- dem marcefcit, ac porro ifta forma incorruptus ma- net, inftar ficce fpica. a Secundo Amarantus vulgaris multo altior excrefcit ad altitudinem feptem, & octo pedum, longos emit- tens laterales caules mox füpra radicem, qui firmi funt, ftriati, ac fere lignofi, ex viridi, & purpureo colore mixti. Tenera folia cum illis Sajor Bajang conveniunt, fed duplo, & triplo majora, $labriora, füperne virentia, & inferne purpurea, vetufta vero fuperne quoque rubent , feu obfcure rubent inter- mixto viridi colore. Superiora. & inferiora caulis folia anguftiffima funt, & longiffima, Flos cum illo precedentis plantz convenit, palmam quoque latus , ejus vero lobi funt craffiores, & rotundiores , palli- ioris carmefini coloris, criftamque galli, magis re- erunt, inferius ad caulem magna ex parte rugofi, ac fquamofi , albicantes, fimilique nigro, & fplen- dente femine referti , quod magna copia excidit, fi conquatitur, nullum quoque fpirat odorem hic flos, purpureusque ejus color poft tres dies pallefeit. _ In incultis, & defertis crefcit hortis, prediis, & faxofis locis circa mare, fi humida modo fint, in il- lis vero, qui in tam gracilibus crefcuntlocis, acfpon- te proveniunt , flos parvus eft, non in cincipnos, fed in caudas, & fpicas divifus, uti fubfequens fpecies. Con- ABV, HOOF DST Bx. De Indifche Amarantus. E Amarantus is een. mede zoorte van Blitum, Ou grooter , en booger op/chietende, met een onverwels kelyke bloem, waar van ik vier zoorten aangemerkt; en in dit capittel befchreven beb. De eerfte Amarantus Japonicus is de /choonfte zoorte ; voortgekomen van zaad uit Japan gebragt, en werd op Batavia in bloempotten , en kiften tot. een rariteit geplant, de firuik is omtrent twee voeten hoog , met veele jtam- men , of fielen uit de wortel opfchietende. De flelen zjn boekig , geribd, wit den groenen, en peerzen gemengd, ` De bladeren gelyken > van Perficaria , doch ruim zoo groot, zommige gebeel groen, zommige boven groen, en Lec Ds. dir ps zyn top “rade een rare bloem, wel een band breed, uit veele o n lyk de kragen van de oude Duitftben , of gelyk bet Pane creas aan de mage van de koebeeften , (ham Cafmozyne food, beneden van kleene fcbubbetjes , boven van fpitsjes emaakt. Zomtyds iffe licbt-purper , en beneden om teel witagtig , alwaar de fcbubbekens zekere buiskens mae ken, daar in zwartblinkend zaad fcbuild , gelyk aan 't gemeene Blitum, doch grooter, dat mede licht uitvalds en voorticeld. — een De krullen van deze bloem loopen zeer aardig door mal- kander boven uitgebreid, en alle aan den Deel vaft, met finalle -balaen. De-reuk is niet merkelyk , of immers firooagtig. De afgebrokene bloem beboud langen tyd bar re purpere coleur , eindelyk verblecktze, en blyft voorts in dezelffte gedaante onbedorven, gelyk een drooge aart. De tweede Amarantus vulgaris fcbiet wel hoger ops tot de boogie van zeven, en acht voeten, met lange zyde- takken , die mede kort boven de wortel beginnen , ftyf, 8% ftreepi, en fcbier p uit den groenen, en peer- zen gemengd. De jonge bladeren gelyken die «an Sajor Bajang , doch wel twee, en driemaal grooter, gladder s boven groen , en onder peers , doch de oude werden boven ook roodagtig , of met donker-rood , en groen gemengd. De bovenfie, en onderfte aan den flam zyn de finalfte, en langfte. De bloeme gelykt de voorgaande , mede een band breed, maar de lobben zyn dikker , enronder , blee- p V ebrios , €n een nie elyker , beneden aan a eel een groot einde ruig, of /chubagtig, witagtig, met diergelyke zwart, en blinkend Es Poms Aa dat mei menigie uituald, als men ze fcbud, daar is 00% ganifch geen reuk in debloemen, en baar purper verbleekt na drie dagen. ies l SC Het waft in ongeboude, en verlatene tuinen, hoffte- den, en. eenagtige plaatzen omtrent de Zee, als er maar vogtigheid onder is, doch Aan die, welke op zulke magere jpiaatzen , enint wild avafJen , blyft de bloem kleen , niet 1 krullen , maar in fleerten, of aniren verdeeld, gelyk de volgende zoorte, Daar VHI Bock. XLV Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Contra per, culturam in hortis magnitudinem , & latitudinem fere adquirit Japonenfis, unde fere con- cluderem , cunctas Amaranti fpecies non differre nifi cultura, & folo, uti hee & fubfequens fpecies tales habet varietates, ut dubitandum fit, ad quas redu- gende fint, nil autem refert, quum easdem habeant vires. “In infulis Indie Occidentalis plures alie obcurrunt Amaranti fpecies, ac varietates, que formam fuam adeo mutuant , ac variant 4 ut nulla ipfis certa tribui offit fpecies, immo memorata Quinua, quam ma- gni Clufii auctoritate ad Bliti fpecies fupra cap, 42. re- tuli, potius eft Amarantus Tertio Amarantus caudatus, feu Cauda felis, Ma: laice Bajang Eckor, Kutsjing non altior excrefcit vul- gari Blito, paucos erectos emittens caules. Folia e- jus longa funt , & angufta, omnino fimilia illis Perfi- cariz , fed nullis maculis notata , pallide virentia ; uedam etiam flavefcentia; fummis: caulibus incre- cunt Se digitum longe, & craffe inftar caude felis, fimilibus ex fquamofis petalis formate, in qui- bus femen obcluditur nigrum , ipforum vero color pallide purpureus eft, que vero fponte proveniunt , & filveftres, fünt albicantes, Plerumque fponte cre- fcit in defertis hortis in arenofis areis, fimulque hu- midis, uti ad luminum ripas, & in litore, raro enim ipfi conceditur locus in cultis hortis; Spica hac ple- rumque fimplex eft, fed pingui crefcens folo adpen- dices format; minores spices reprefentantes , color- que magis purpureus eft, . E xi y Quarto. Amarantus verficolor Eu Bajang Caffomba , quatuor & quinque pedes altus eft, raros & rectos e- mittens caules; Folia ejus elegantiffima & mirabiliffi- ma funt omnium plantarum, fupra enim defcripfimus quidem folia arborum & fruticum bicoloria , uti in- ter arbores eft Gelala alba, inter frutices Codieum , & Cabi Cabi , hujus autem tricoloria fünt; fed non omnia, inferiora enim & vetuftiffinia obfcure virent ; fupre- ma maxime lutea , media vero eleganter pitta funt ex viridi; rubro & luteo colore, fed infuper quam ma- xime finuofa & rugofa, quod elegantiam magma ex parte perdit. yi : Flotes ejus funt fpica tenues feu cauda , plures fi- mul locate , mediaque femper longiffima eft, intenfe carmefini rubri coloris, parumque inflexa : Semen eft uti in prioribus. _ Hujus & varietas eft; cujus folia obfcure rubent , intermixto pauco viridi colore, angufta inftar tertiz fpeciei. Flores ejus funt caude pufille , carmefini rübri coloris üti prioris, Nomen. Omneshz fpecies Amarantus vocantur Grae ca voce; quum flores ipforüm non marcefcant ; binis autem prioribus fpeciebus proprie hocce. competit nomen. Malaice Baja . Cabegette Portugallico. voca- bulo, feu potius vero Malaico Rara ayam, juxta for- mam criftz galli. Tertia fpecies eft Amarantus pee tus feu Caudatus & Cauda felis, Malaice Bajang Eckor Kuisjing, i. e. felis caude. Quarta fpecies Amaran- tus verficolor & tricolor. PLINIO Sympbonia. Malaice Bajang Caffomba, & Bajang Bonga, quum tota planta florem reprefentet. Belgice Papegaye-kruyd feu Pfit- taci berba, quum ejus folia piétas iftius avis referant alas, "à e ` 3 Tau Prima fpecies in Amboina ignota eft; fed copiofior Bataviz , fecunda & tertia Socios in quibus- dam Amboinz obcurrit locis , fed tricolor raro , quam copiofam vidi in ‚Manipa, in ruderibus antiquis, & in Cerama prope Tanuno, fponte enim amat crefce- Te magis quam in hortis. EE af us. Prima fpecies curiofitati infervit ; tres aliae ‘oleri, licet vilifimum: habeant faporem , amas ricantem nempe , ac proinde contemptiffimum om- nium Bajangas fpecierum , unde & non adhibentur nifi defectu aliorüm. In re Medica ipfi fenteriz fluxum emoptöen , Pe&toris vena, he tribuuntur vires, flores Dy- iflere; ac mulierum menftrua ; item Kan Oriatur ex rupta pulmonis vel ullus alius ufus incolis notus eft. A Bon- can 23 í „Daar en tegen door oeffeninge in tuinen werd ze zoo ghost, en breed, febier als de apunfeDe waar, uit ik bykans befluiten zoude , dat alle de zóorten van Amaran- tus anders niet en verfchillen, dan aan oefening 5 en grond, gelyk deze, en de naafte zoorte zulke veranderin- gen door malkaar maken, dat men tavyffelen moet, onder welke van die alle men ze brengen zal, doch daar en is ook niet aangelegen, want zy meeft van eene kragt zyn. In de Weft-Indifche Eilanden beeft men nog veel meer zoorten , en veranderingen van den Amarantus, die haré gedaante zodanig verwiffelen, en door malkander Slinge- ren, dat men bun geen vafte geftalte geven kan , ja de voornoemde Quinua, die ik ook door autboriteit van: den. grooten Clufius onder de zoorten van Blitum , boven cap. 42. befchreven beb, is veel meer een Amarantus. De derde Amarantus caudatus, of Cauda felis, Kat- tefleert, in 't Maleyts Bajang Eckor Kutsjing, werd niet booger dan bet gemeene Blitum, met weinige en regt overeind ftaande takken, De bladeren zyn lank, en fmal, gantfch gelyk die van Perficaria, doch zonder droppen, bleek-groen „en zommige wat geels bebhende, Op de top- pen waffen aairen, een vinger lank, en dik als katte- fleerten , van diergelyke fcbubagtige blaadjes gemaakt, daar in zwart zaad fcbüild, en de coleur is bleek-purpers aan die in °t wild waffen, Het waft meeft van zelfs in verlatene tuinen op zandplekken, daar vogtigbeid onder is, gelyk aan de Rivierkanten , en op ftrand, want zel- den vergunt men bem plaats in geboude tuinen; Deze aaire is meeft enkeld, maar op een goede grond waffende , gewind ze byvoegzels als kleene aairen „en werden booger van coleur. 4. Atmarantus verficolor of Bajang Coffomba, werd en 5 voeten boog, ook met weinige en regt opfbaande fielen » de bladeren zyn de fcboon[le en wonderlykfte on- der alle planten; want wy hebben boven wel befchreven “bladeren van boomen en beefters , die met’ tweederley co- leuren gefchilderd waren , gelyk onder de bomen de witte Gelala - onder de beeflers de Codiho, en Cabi Cabi, doch aan deze zyn drie coleuren te zien, niet aan alle, want de onderfte en oudfle zyn donker-groen , de boven- Ste meeft geel, maar de middelfte zyn fcboon. gefcbilderd, van groen, rood , en geel, dog daar by zeer gefronft en Dez: t welk al de woorfchreve feboonbeidt weder be» er; t. 2 ‘ ` $ : e bloemen zyn dunne aairen ofte fleertjes 3 ettelyke by malkaar flaande ; en bet middelfte altyd het lang fte 5 boog carmozyn-rood, en wat neerwaarts hangende: °t zaad i$ als aan de voorige. Dit beeft nog een verandering , waar aan alle de bla- deren donker-rood zyn, met weinig groen gemengd , /mal, en met de derde overeenkomende. De bloemen zyn kleene Jleerten , en carmozyn-rood ; als aan °t vootige; Naam. Alle deze zoorten werden Amarantus genaamt in’t Griex , van «vegens de onverwelkelyke bloeme „doch de 2 eerfte zoorten komt deze naam eigentlyk toe. Maleyts Bajang Cabegette met een Portugeefch woord , of in oed Maleyıs ara ayam , na de gedaante van een Hanes m. * De derde zoorte is de Amarantus fpicatus of Cau- datus en Cauda felis. Maleyts Bajang Eckor Kutsjing, dat is Katte-fleerten. De wierde zoorte Amarantus ver- ficolor, en tricolor. By Paus Symphonia, Maleyts Bajang Caffomba, en Bajang Bonga, om dat de gebeele plante een bloem gelykt. Op ’t Duitfcb Papegaye-kruyd, om dat de bladeren gelyken de gefchilderde vlerken van dien Vogel, . Plaats, De eerfte zoorte is in Amboina onbekend , en maar op Batavia te zien. De ode en yi zoörte heeft men bier en-daar in Amboina, maar bet Papegaye-kruyd zel- den, bet welk ik veel gezien hebbe op Manipa, en dat op» otide puynbopen , en op Ceram by Tanuno , want bet-avil liever in't wild «va[Jen , dan in de tuinen. RD Gebruyk. De eerfle zoorte diend maar tot eenrariteyt, de andere drie zoorten tot moeskruyd , boewelze de flegtfle wan fimaak , bitterachtig, en dierbalven de veragıfle zyn onder alle Banjangs-zoorten ‚daarom men ze ook niet neemd dan by gebrek van andere. In de Mediceynen werden bem deze Ce toegefchre- ven, dat de bloeme opdrogen; kan de bloedloop des buyks y en der Vrouwen Maandjlonden , als mede bet bloedfpou- wen, als bet zelve komt van een geborften adertje im de bor ft of longe. Ander gebruik is by de Inlanders nog met ekend. Gg3 Bontius 238 A Bontio libr.6. cap. 5 1. defcribitur Betonica frutice» feens, ex cujus verbis non aliter concludere poflum , quin intelligat Amarantum , vel Blitum tricolor , excep- to quod nullus Amarantus vel Blitum flores gerat cya- neos, fi autem ejus Salvia Indica feu Sombong cyaneos quoque habeat flores, tum per-hanc vocem flavefcen- tem colorem intelligere oportet , hullum enim Som- bong cyaneos unquam produxit flores, ex hoc quoque Puimonariam facit ob foliorum maculas, vel quod ejus decoctum adhibeatur contra pulmonis morbos; Hemoptöen, Phthyfim, & Afthma,qui omnes mor- bi vulgo Sackit Hati dicuntur. Foliorum fuccus €x- preffus conducit etiam ad morfus ferpentum , [corpio- num, & Millepedum &c. Tabula Odlogefima Quarta Amarantum exhibet Indicum crifatum, qui ef Amarantus capitulis fubrotundis lateralibus, foliis lanceolatis acumi- natis. H. Cliffort. p. 444. qui Amaranto tricolori vulgo jungitur a Linneo. e ; WE. HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XLVI; Bontius libr. 6. cap. 51. befcbryft een Betonica fru- ticefcens, uit wiens woorden ik anders niet befpeuren kan, als dat by een Amarantus of Blitum verficolor verftaat , bebalven dat geen Amarantus of Blitum blaauwagtige bloeme beeft , doch zoo zyne Salvia Indi. ca of Sombong ook Cyaneos flores beeft, zoo moet men door dit woord licht-geel verftaan , want nooit eenig Som. bong met blaauwe bloemen gezien is; by maakt ook een Pulmonaria daar van, wegens de plekken op de bladeren om dat zyn decoëtum gebruykt wort tegens de gebrecken der longe , bloed/pouwen , teering ; en kort aa[Jem , alle welke gebreeken de gemeene man Sackit Hati noemd. Het za uit de bladeren geperft , diend mede tegens de beten van Slangen, Schorpioenen , en Duizendbenen 9c. De vier en tachtig fle Plaat Vertoont de Jndifebe gekamde Amarantus , welke is de : Amarantus met rondagtige zyde- hoofdjes, ofte bloem knoppen met lankwerpige puntige bladeren van de Hy Clifort. p. 444. welke by de driekleurige Amarantus ge- voegt wert van Linneus. . E CAPUT QUADRAGESIMUM SEXTUM. Trongum bortenfe. Trong. Rong eft Solanum Indicum efeulentum , quod in’ Ins dia ad: cibum adeo familiare eft ; quam apud nos Cucumeres , cujus tres funt fpecies, una dome- * ftica’, binequefilveftres; ^ ^ À ' Primo -Trongum bortenfe feu domefticum arbufeule formam habet , tres-pedes altum , paucos emittens li- gnofos ,'incurvos , & extenfos ramos ‚quibus infident folia rara ac fimplicia. H&c cum illis conveniunt Solani bortenfis Europeorum, quinque fexve pollices longa, quatuor lata digitos , vetuftiffima vero minora funt, ad ofas finuofa, & angulis protuberantibus au- Eta, qui vero non profundi: vel regulares funt, qui character eft omniüm Solanorum , quod una nempe - folii dimidia pars prope petiolum+femper brevior fit altera , ue porro rugofa, feu ad tactum arenofa quafi, & pallide virentia. © 0° 0 ad « "Flores folitarii locantur, & in quibusdam locis rari, expanfi inftar ftellularum hexagonarum, coloris late purpurei ,'cum tubo medio , cui totidem junguntur ftaminula. - Fructus formam habent minorum Cucumerum , in- ferius autem anguftati funt - ubi barbato infident peri- carpio, fuperius lati, xcd naturz & coloris; nam Trong Mera, feu fufcum Trongum fru&us gerit quin- que pollices longos , externe glabros ; plerumque pal- lide violaceos inftar Rapbani majoris, folia non mul- tum differunt , fi vero rite adtendatur , illa fufcze fpeciei obfcure virent , albz pallida, & mortuis quafi maculis adfperfa. : Trong Puti, feu Trongum album majores gerit frü- &us , inftar vulgaris nempe Eé ; albos, & gla- bros externe, vetuftiores vero flavefcunt, corticem Set duriorem , qui pro femine relinquuntur & fic- “Hee alba fpecies tres iterum habet varietates, ma: xima enim & albiffima ; Trong - Tsjina vocatur ; cujus fructus femper albus eft , feu in fumma maturitate fa- oe » alba An SE fpecies minores: gerit fru- us, qui in Juniore etate prope pericarpium:aliquid fufci habent , in fene@tike-davefcanr = Sense = interne a ei ` = ein En "Trong "Tamatte tertia. alba-fpecies eft, raroque ob- currit, fructus gerens rotundos inftar Zëss Sinenfis, externe albos , & per longitudinem fulcis notatos, inftar Peponis minoris, feu fiu&pum Pomi amoris. Mälayenfibus Tamatte didi. see =- Omnes hz fpecies interne coc EN bem, Je molliorem illa Cucùmeris , ac refertani siii] nis & albis. » minibus ple * © Fructus * XLV HOOFD S TU K. Het tamme T rong. = ña ' dién zoo gemeen tot de koft als by ons de Komkommers, ` waar van men 3 zoorten beeft, een tamme , en 2 wilde: 3n Trongum hortenfe of de tamme Trong , beeft de. edaante van een boompje, 3 voeten boog , met weinige outagtige , kromme ‚en uitgebreyde takken , daar aan wei- - nige en enkeldé bladeren fiaan. Dezelve gelyken die van bet Europifthe Solanum hortenfe, oyf en zes d lank, vier vingers breed „doch de oudfte zyn kleender „aan — de kanten met bogten, en uitfleekende boeken , doch niet diep noch‘ ordentlyk ; vertonende duidelyk bet merkteeken van alle Solanums , te weten , dat de eene. belft van "t blad agter by den feel altyd: korter zy dan de andere belft, ruyg, of zandig in’ aantaften, en doods-groen. ` — ` De bloemen flaan enkeld „bier en daar weinige „als zere hoekige fterretjes, licht-purper van coleur ‚met een in de e zoo veel fLiletjes in Raan. De wruchten bebben de gedaante van kleene Komkom ` n agter [mal ‚daar zy in een gebaarde kelk _ Jiaan, en vooren: breed, van tweederley aard en coleur, want de Trong Mera of bruyne Trong, beeft vruchten, mers , doch zyn 5 duymen lank, van buiten offen, glad, doorgaans licht- violet , als Rammanaffen. De bladeren «erjcbillen niet veel, doch als men naauw oplet , bewind ‘men die van t bruyne geflacbte , donker-groen:, die van ^t witte bleek- groen, en met doodze plekken bezet. Ge ; -Trong Puti of witte Trong; beeft grooter orachten, de weten als een middelbare Komkommer , wit , en glad van buiten, doch in den ouderdom worden zy geel, beri agtig van fchelle y en die laat men om zaad te dragen. ‚Deze witte beeft weder driederley veranderingen, want bet. grootfte en witfte is bet geene men Trong Tsjina noemd, blyft altyd wit of in den ouderdom bleek-geel , bet witte ée SS blyft Rleender van vruchten, diein baar, jonkbeid by de kelk wat bruyns bebben , in den ouderdom worden xy geel, en bebben meer korls van bin- men. weer ren. as HF A Ya 9 Ern HI o £ BN NEN HOME.» i IE ZR "Trong Tamatté ts de ade witte zoórte „en werd wei nig gevonden , rond van vruchten, al een Sineeze zoete appel „ van buiten mede wit, en in de lengté met voorens afgedecld y gelyk een kleene Pompoen; of de orucbt Po: mum amoris; By de Maleyers T'amatte genaamt. ` Alle deze zoorten. bebben van. birihén een-waterachtig vleefch , weeker dan Komkommers, en vol dunne, platte, en witte zaden. : Zy ^q Rong is een Indiaans Solanum efculentum , in In? : N We ah SCH MNM N A SEI i H d N Ki Mr NN NN Nit, NN È — i MS wi VIN Boek, XLVI Hofi. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 239 Fructus hi apti funt cibo, cunctique in bortis co- jendi funt & propagandi per femina & transplantatio- nem, inftar braflice vel Raphani minoris , fi enim hoc non obfervatur , degenerant facillime; femi filveltres quafi funt, ac parvos gerunt fructus. ` Nomen. Latine Trongum bortenfe , feu Solanum Indi- cum efculentum, Malaice Trong & Torong: Javanice Terong. Baleyice Toböng. Maccaflarice Trong. Terna- tice Focki Focki. Amboinice Toron & Tolon. Bandice Toron. Sinice Kyé. Portugallice Bringela. Locus. In cunctis fere aquofe indie infulis colun- tur, Amboinenfes autem dicunt , majorum fuorum tempore in Amboinam effe delata, unde & nullum eculiare apud ipfos gerant nomen, elba major fpecies a Sinenfibus introducta eft, inque Sina crefcit ad ma- nitudinem maximorum Cucumerum , uti hic in Am: Gm per hane nationem aliquando colitur. Ufus. Vulgaris fed vilis eft cibus per totam Indian, crudi non edi poffunt hi fructus, quum aquofi & in- fipidi funt, per longitudinem vero in quatuor diffe- cantur partes, & cum vino & faccharo fricantur , vel tantummodo in aqua faccharata , SE etiam in magnarum menfis admittuntur , Sinenfis autem fpe- cies femper optima eft, Hunc in finem elegendi funt fruétus neque nimis teneri , neque nimis adulti, ju- niores enim infipidi funt inftar caulium Braffice , ves tuftiores nimis durum habentcorticem , qui inter eden- dum desquamatur. - : Uti comperimus; hütrimentum prabent vile & a+ quofum, fed innoxium, non enim tam valide refri- gerant quam Europeorum Solanum, (ed temperati funt, & in omnibus permittuntur morbis, in Medicina nul- lum "habent “afm. 3 SS AA Tomati planta Americana ab Eufeb. Nierenb. bift. wat. libr. 14. cap. 64. defcripta, eadem videtur cum Trongo Indico. . : d ' Compertüm eft, Trongum album Amboinenfe in horti area fatum magna ex parte progerminafle , matri fimi- le, fed inter erant plantz quzdam fpinulofz , filveftri fi- tiles, unde concludi poteft, unam fpeciem in aliain degenerare: COM Ip) UE E vir BARUDENA H., Malab. part. 16. fig: 74: de pta eadem videtur effe planta cum Trongo Sativo, vel Trong Sina, licet Malabarenfis quodammodo fit fpinulofü, noftra vero mitis. Commelinus quoque pu- tat effe fpeciem Solani pomiferi , ac pro Focky Focky Bontit habet. Salutaris ejus ufus in ifto memoratur hor- to, quem hic fubjungemus, fi nempe oleum quoddam Opio fuperbibatur , lethale cenfetur, quum A Seen funt hujus folia in aqua contrita: item fruêtus ejus cubus perforati, & in Oleo Sefamino cotti Odontal- giam curant. ; Non aliter detegere poffum , quin Melongena Avi. tenne , & Bedengjan Arabum fint una eademque cum Trongo, ac nomen Melongena corruptum effe ex La- tino , quod Malum infanum notat , vel Latinum ex Ara- bico. ecien faltem effe Solani pomiferi concludo ex binis Dapperi figuris in Arabia pag. 154: ubi maxi- mus fructus quadrat cum fupra defcripto Tronge , ac minor rugofus eum fubfequenti Trongo agrefti albo , feu Trong Pra. Arabici autern feriptores maxime diffentiunt in qua- litatibus hujas fructus, Avicenna enim dicit fructum effe noxium , fed confitetur recentem melioris effe note. Contra Averrboes fructum Melongene laudat , fi rite fitprzparatus. Meojudicio non poteft effe fru- Gus nocivus, quum per totum Orientalem mundum ad cibum adhibeatur, praefertim apud Mahumetanos, quantique fecerit ipforum Propheta Mabemed , tefta- tur Facub Benfidi Aali, fequentia fcribens: — ` Mabomed judicabat homines ex adpetitu horum fru- uum, an effent 5 7 2 an vero ftupidi? Preterea- _ que dicebat idem d, fefe hanc plantam in Pa- radifo vidiffe, quum enim vi Carceri effet inclufus, SE Gabriël ex colo ad ipfum deveniebat ¿ac du: t eum in hortum voluptatis feu Paradifum , quem Arabes Gennet Elenaam vocant., ubi Mabemed inter Czteras hanc luftrabat plantam. Quum Zy zyn bequaam tot de koft yen moeten alle Zo de Ho- ven onderbouden werden door "t zaayen en-verplahten 3 gelyk Kool ofte Radys, avant zonder dat weraarden zy zeer ligt, warden half wild „en dragen kleene vruchtens Naam. in ’t Latyn Trongum hortenfe: lanu Indicum plesk. Maleves Trong ‘a Een — vaanfch Terong. Baleyts Tohong. harnas ngs Ternataans Focki Focki, Amboinjch Toron en. Tolon: Bandanees Toron. Sinees Kyó. Portugeefch Bringela, Plaats. Zy werden febier in alle Eylanden van water- Indiën geoeffend, doch de Amboinezen zeggen, dat ^t by haar Voorouders tyden eerft in Amboina ingevoerd zy, daarom zy ook geen bexondere naam bebben ; bet groote wit- te geflagt is door de Sineezen ingevoerd; en werd in Sina zoo groot als de grootfte Komkommers, gelyk xy bier in Ambon door die Natie ook zomtyds gemaakt werd. Gebruyk. Het is een gemeene doch flegté koft door gé« beel Indien, raauw kan men ze niet eeten, als zynde wa» teragtig en onfmaakelyk, maar men [nydze na de lengiê in lukken; en ftooft ze met wyn en zuyker , of flegts een water-zop met zuyker, en dan worden zy ook op groote Heeren tafels de BEN » zynde de Sineeze zoorte altyd voorgetrokken. Hier toe moet men verkiezen noch die te jong, noch die te oud zyn , want de jonge zyn onfinake lyk, als kool-flronken , de oude zyn ie bard van Jcbelle ; en vervellen tn ^t eeten, ` Zoo als men bevind; geven zy een gering wateragtig, doch onfchadelyk voedzel , want zy verkoelen zoo fterk niet als ons Europifch Solanum , maar zyn getemperd , en in acd sitija toegelaten; iu de Medicynen hebben, xy geen gcbruyk. a> : ? $ Tomatl een Americaanze plgnte au Eufeb. Nieren- berg. hift. nat. lib. 14. cap. 64. befcbreven , fchynd bet zelfde te zyn met bet Ooft Indifche Trong. . Het is bevonden ‚dat van de Amboinfche witte Trong in een tuin op een bed gezaayd, bet meefte deel wel op- quam, en de Moeder geleek , maar daar waren er ook onder met doornen bezet , en de wilde gelyk , waar uit x oordeelen kan, dat de eene zoorte im de andere ver- NrtA BARUDENA p. 10, fig. 74. in Hort. Malab. Kater ee bet zelfde te zyn met ons tamme 'T' rong; of Trong Sina , boewel bet Malabaarze min of meer door- nen „en bet onze geene beeft. Commelinus houd bet mede voor een Solanum Pomiferum , en voor bet Focky Focky van Bontivs. Een beilzamen gebruyk bier van wert in den Hortus vermeld , den welken wy bier by zullen zet- ten , te weten als men eenig oly op bet Opium drinkt, zon wert bet voor doodelyk gehouden , avaa tegen men gore zal de bladeren in water gewreeven , en gee lronken. Item de vruchten met naalden geprikkeld, en in Oleo Sefamino gekookt , genezen de tandpyn. Ik kan niet anders bevroeden ‚of Melongena van Avi- cenna , en Bedengian der Arabiers, zyn een en bet zelfde met ons Trong, em dat den naam Melongena of ver- draayd is van bet Latyn/che Malum infanum ; of bet La- tynfcbe van *t ie Cf Immers dat bet een xoorte zy van Solanum pomiferum , doen my geloven de twee Fi- Data „die men ziet in Dappers Arabia p. 154. alwaar e grootfte vrucht accordeert met ons bovenftaandé Trong, en de Kleene ruige met bet volgende Trongum agrefte album, of com Pra, - De Arabifche Schryvers verfchillen magtig Zu de eygen- ` Jcbappen dezer vrucht , want Avicenna maakt de vrucht Jcbadelyk , doch bekend , dat de werfche beter is. Daaren- tegen Averrhoes, pryfl de vrucht Melongena , indien ze wel en na beboren toebereyd is. Myns oordeels kan bet gee ne fcbadelyke vrucht zyn, dewylze door den gebeelen Os rient tot de koft gebruikelyk is, inzonderbeid by de Ma- bometanen ; en boe grooten liefhebber baar Propbeet Ma- homed daar van geweeft zy , getuigt Jacub Benfidi Aalis aldus daar van fcbryvende : Mahomed oordeelde de menfchen ; na dat die grooten trek tot bet eeten dezer vruchten badden, fcbrander , of dom van berzenen te zyn; daarenboven zyde Mahomed, dat by dit gewas in "t Paradys gezien badde, want wan- neer by eenmaal met geweld in de gevangeniffe was ge- bouden , zoo daalde den Engel Gabriel uit den Hemel neer; en voerde bem in den Hof der Welluft of Paradys (dien de Arabieren Gepnet Elenaam noemen) over, alwaar Mahomed onder andere dit gewas zag. ` Wan 240 "HERBARII AMBOINENSIS uum Angelum interrogabat, cur hec planta ibi . effet plantata, ad que ipfi refpondebat, quum hzc lanta pre reliquis unitatem Dei, ac te verum elle Prophetam ; celtata fuerit. = — I O Fru&us hic quoque obcurrit in Italia , Hifpania , & Gallia, nomine Gallico Verangenes & Verangena que utraque nomina videntur etiam corrupta effe vocis Mala infana, quod malignum nomen inproprie huic fruétui inpofitum eft, forte culpa Avicenne , qui edu- les Solani fpecies a nocivis non bene diftinxit: neque etiam confundendi funt hi fruétus cum Pomo Amoris, quod Gallis Pommes d’ Amour vocatur. Tabula Odlogefima Quinta Trongum exhibet hortenfe cum ejus fruêu rotundo A majori forma expreffo. OBSERVATIO. Hec planta eft MELoNcENA fruétu oblongo & rotundo Tournef. p. 151. & Thef. Zeyl. pag. 157. & Solanum foliis ovatis integerrimis, villofis, calicibus aculeatis H. Cliff: p. 61. & Solanum pomiferum frü&u rotundo.. F. B. zom. 3. 2.619. & Nila Barudéna A. Malab. part. ro. Tab. 74. abi vide notas, ac porro Thef. Zeyl: Liber VII. cap. Stan Wanneer by den Engel vroeg , waarom dit zeit aldaar penn was , 200 bad dien bem tot antwoordt gepei ven: Dewyl dit gewas onder andere gewaffen de e Godes , en dat gy de waare Profeet zyt „ beleden beefy Men vind deze vrucht ook in Italie , Spanje „en Franks ryk, met den Franfcben naam: Verangenes en Verange nas, beyde mede fchynende bedorven te. zyn:van Mels infana , welken quaden naam men ten onregten deze ory; gegeven beeft, mi[Jcbien door aanleyding van Avicenna. dewelke de eetbare zoorte van de Solanums van de fcbade? lyke niet wel onderfcheiden beeft: ook moet men ze ‘ning. vermengen met bet Pomum Amoris , in ’t Franfch Poma mes d'Amour genaamt. zs - De vyf- en tagtig fie Plaat | * Vertoont het tamme Trong met Zyn ronde vrugt A Ee lyk in grooter gedaante. ae RSS AANMERKING Deze plant is de MeLONGENA met een lankwerpige ed ronde vrugt van Tournef. infi. p. 151. en de Thef. Zeyl. p 157. en Solanum met lankwerpige ; heele, eri ruyge bladeren; en ftekelige kelken in de H. Cliff. p. 61. en de appeldragen: de Solanum mer een ronde vrugt van F. B. tom. 3. p. 618 en Nila Barudena van de H. Malab. part. 10. Tab 74, last ziet de aantekeningen, en verders de Thef. Zeyl, = ^ J DET CAPUT QUADRAGESIMUM ^ SEPTIMUM. Trongum agreje: Trong Uran. Rima filveftris Trongi fpecies eft Solanum fpinofuns, P ingrata ac fpinofa herba, humilior hortenfi, fed denfior eft, ramosqué gerit incurvos, lignofos, ac lentos, plura quoque gerit folia , fed minora quam in hortenfi, que angulos habent magis elevatos, ae profundiores finus, funtque obfcure viredtia, non a- zenofa , fed in magnis coltis fuperne & inferne acutis armata fpinis, quales & cunéti funt rami, ` : Ejus flores funt uti in vulgari, purpurei , fed magis aperti. Fruétus rotunda Feleti runa, paulo majo- res globis fclopeti, qui ftellato infident pericarpio , fpinulofo quoqoe „BLS pallide virentes , dein vitel- Jini coloris, glabri & quales, intus repleti medulla aquofa uti Uvarum , que referta eft feminibus ex plano rotundis , minoribus quam in hortenfi; odor fa- porque ingratus eft , parum amaricans, & faucinm pru- ritum excitans. Radix ejus ample extenditur, dura, lenta, & terre fortiter inherens, ita ut vi evellenda fit planta, eft- ue ingrata iis , qui nudis incedunt pedibus, quum adeo pinulofa fit, immo licet h&c planta fit pufilla, ad fti- item tot fpinis armata eft , ut vix tangi, ac cum Dag radice fimul evelli poffit, que ingratum duoque fpirat odorem. , WEE Nomen. Latine Trongum agrefte & fpinofum. Malaice Trong Utan. Baleyice Tobong Canji. a Locus. In folo crefcit duro, & arenofo „uti in plateis & juxta vias, ac fenfim in hortis etiam excrefcit , qui non rite depurantur , non penitus filveftre eff, fed femper in defertis bortis, ac prope hominum ædes, ceterum ubique notum eft. TÉ U/us. Cibo infervit tempore penurie , & a plebe ejus fructus eduntur tederi, ac virides , crudi cum Ken. » vel codi inftar Sajor, unde pruritus inpe- itur. Sc In difficili partu , quum Cetera remedia incaffa fint, uerpere arcanum babent remedium , quum tria umunt hujus radicis frufta , füfürrationem ipfis re- linquentes , digiti articulum longa, que in aqua con- terunt, ac per linteum cribrant, Propinantque par- turientibus , potio eft naufeabunda, fen fe ius com- probata , immo in quadam , quz per quatuor dies puerperio conflicta fuerat, a Non XLVII. HOOFDSTUK. | Het wilde doornagtige Trong. Et eerfie wilde geflagte van Trong is de Solanum fpinofum , eem leelyk en doornagtig gewas , het blyft lager dan de tamme , dog is digter , van krome me, boutagtiga, en taaye takken x beeft meer bladeren ‚die kleender zyn dan,aan de tamme, met wit/teekende boeken en dieper bogten , donker-groen , niet zandig , maar op de groote ribben van boven en onderen get fcherpe door- nen bexet., gelyk ook alle de takken zyn. XN me De bloemen.zyn als aan ’t gemeene , peers , en meer ge: opend. De vruchten zyn. als ronde pruymen , wat grooter dan Musquet-kogels , baande op een gefternd voetje, dat mede doornag ig ir eer bleek groen , daarna dooir-geel effen „en glad „binnen vervuld met een waterachtig mer, gelyk aan druyven , vol platte fonde zaden, kleender dan aan de tamme, reuk en Jmaak is onlieffelyk dat bitter, en in de keel jeukende. as eS ee De; wortel is wyd verfpreyd , bard, tady, en in de aarde vaft boudende , zoo dat, men bet. met geweld uittrek ken moet, een moeyelyk gewas voor die geenen, die Not voets gaan, om dat het zoe fteekelig is: ja al is bet plan: tje nog kleen , zoo heeft bet alreede aan den ftam zoo veel doorens , dat men ’t naauwlyks vatten „en met Zyn lange wortel uittrekken kan, Welke mede een’ vieze reuk- beeft. Naam. In ’t Latyn Trongum agrefte & fpinofum. Maleyts Trong Utan. Baleyts Tohong Canji. -..., Plaats. Het waft op een barde zand-grond , gelyk o Praten en langs de wegen, en dtingd zig metter. baaft de tuinen, die men niet wel gade flaat ; gébeel in t wild ` vind men "t niet , maar altyd in verlatene tuinen, en b; wooningen der menfchen , anders is bet over al bekend. . Gebruyk. Het -diend tot. de koft niet alleen , dan by bongersnood, en.van flegte lieden werden de vruchten, die nog jong en groen zjn, raauw gegeten met Buca. of gekookt als ander Sajor, want bet kooken em Boca[Jan. benemen baar bet jeuken. . : te E t By een barde. geboorte , als alle andere middelen niet belpen , hebben de Vroetvrouwen een gebeim geneesmiddel, en meefter-ftuk, dat zy drie fukjes van deze wortel ne- men , (bet preuvelen daar. by zullen wy baar laten) ieder een lid lank, fer die in water , drukken bet door een doek, en geven bet de barende Vrouwen te drinken. Het is een walgelig drünkje , doch dikwils beweerd „zelfs aan eene , die vier dagen in den arbeid gelegen badde. Men Lab. LXXXV. emt Bock. XLVI Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOER. 24 Non autem adhibebitur nifi urgente & extrema neceffitate , quum nimis fortiter expellat, minori au- tem cum. periculo poteft ufurpari ad lochia expel- Jenda fi ifte aque admifceatur pauxillum cineris „ac per linteum filtretur. = Ka Aliud experimentum ‚contra Odontalgiam ac tumen- tes gingivas eft, fi hujus radicis quedam fumantur frufta cum dimidia Maffoy corticis parte , contere hic cum tenera Pinanga & Seriboa fupra porphyritim in pultem, quam ore tene ad dolentes dentes; nihil de- glutiendo , fed omnia dein exfpuendo, hoc intra bi. nas horas cunctos Catharros in dentes depluentes ex- trahet, ac tumores refolvet , quod fi non penitus fuc- cedat, iterandum eft experimentum. , Uva Crifpa Americana Pifonis libr. 4. cap. 57. de- fcripta, fimile videtur effe agrefte Trongum, led hac in re differens, quod Brafilienfe fructus gerat edules & acidulos inftar Uve Cri/pe. 5 Tabula Octogefima Sexta Ad Figuram. Primam Trongum exhibet agrefte fpinofum, figura Secunda Trongum denötät agreffe rubrum. . CAPUT QUADRAGESIMUM OCTAVUM. Trongim agreffe album. Trong Pra Ertiúm "Trongdm medium eft intet hortenfe & ; filveftre, potiffimum quidem fponte provenit , fed "jn hortis etiam colitur; bine ejus funt varieta- tes. Primo verum album; fecundo rubens, , |, Primo Verum album, Trongum Prá dictum , quatuor pedes altum eft, fed plerumque humilius , & ample extenfum , raros & incurvos emittens ramos , folia ejus majora, funt, quam in hortenfi, novem ac decem pollices longa, totidemque fere lata, in tres quatuor- que protuberantes angulos ad oras extenfa , longisque ac rotundis infidentia petiolis. — , , Flores fex feptámve fimul proveniunt prioribus fi- miles , fed albi , flavas gerentes antheras ad medium tubum. Fructus ejus funt uti in precedenti agrefti , virides cum maculis albis. notati, interne repleti me- dulla aquofa & mucofa cum fimilibus feminibus: Pra- „fl fundiores locantur in pericarpiis barbatis. Spinz pu- fille, curte, & vage in ejus locantur ramis & foliis , fuperiores vero rami iis fere fünt deftituti , folia por- ro, petioli , fructus, ac pericarpia tecta funt farina fia- va, quz ipfis firmiter adheret. Foliorum cofte funt albe , folia autem ex viridi cinerea, go Radix multis prorepit ramificationibus, per terram ample extenfa, odoris Rapacei. In defertis crefcit fete, aliisque incultis locis in levibus vallibus ac üb früticulis. ; p E … Secundo Trong Prá rubrum multo minora gerit fo- lia, ab utraque parte binis acutis angulis extenfa , ip- forumque coftz obfcure fufca funt. Non funt rugofa vel arenofa, fed obfcure virentia, curtisque ac vagis fpinis armata , uti & calices, feu fructuum pericarpia , rami vero raras gerunt fpinas. Flores funt utj in prz- cedenti , multi fimul. rovenientes , pallide incarnati coloris inftar florum Pomorum, cum antheris luteis in medio. Fruêtus magnitudinem habet ovi columbini, faperius planior ac latior, viridis, maculisque albis notatus, interne uti in antecedente. "Se ‚Nomen: Latine Trongum agreftre, album feu potius Trongum preffum , juxta Malaienfe Javanenfe Tro Prá; ob rationem fubfequentem , item Trong An Jing , h. e. Decken caninum, ob fortem foliorum o- dorem, item Trong.Gatta, h.e. Trongum vifcofum. . Locus. Utreque fpecies in incultis crefcunt campis, Tubra vero fpecies in hortis duoque colitur, quum edulis fit; TOR Cad e _ Ufus. Rubre fpeciei fru&us , glabri , nec farina coniperfi,ac virides crudi eduntur cum Bocaffan, fi prius inter bina conprimantur ligna, ut officula ama- Hesatia exeant, reliqua ipforum mucofa feu vifcofa itur caro. | Tom. Y, Rubia . Men zal bet egter niet gebruyken, danin de uiter[le nood; om dat het te fierk dryft, maar zekerder mag, Ai t ges enge om de nágeboorte uit te jagen, als men ^t onder r/chreve water met een weini , LIA | weinig a[Jcbe mengd ; eg door Een ander experiment jegens. tandpynen gefwollet vlee/cb „neemd eenige Seit van I eg cv en veel Maffoy, wryft bet met een jonge Pienang en Siribog op een leen tot een pap, en boud die in de mond op de zeere tanden, niets infwelgende , maar alles uitfpuwende , dit zal in 2 uuren de Catbarren op de tanden gevallen : uittrekken, en de fwellinge doen flenffen, x00 niet, zoo moet men "b nog eens repeteeren. ] . De Uva Crispa Americana by Pifo lib. 4. cap. 5%, befcbreven , Jebynd zulke wilde Trong te zyn , doch daar in van de onze werftbillende, dat de Brafilifche eetbare vruchten draagd, van cen aangename rynze fmaak , gelyk Uva Crispa. . . De Jes en tacbtigfle Plaat Vertoont. in de eerffe Figuur het wilde doornagtige Trong. e zweede Figuur wykt aan het wilde roode Trong. XLVII. HOOFDSTUK. Het wilde witte Trong. Hē gde Trong wyfeld tu[Jcben de tamme en wilde, want bet waft wel meeft in ^t wild, doch word ook in de tuinen geoeffend , men beeft "er van twee- derley veranderingen. 1.bet regte witte, 2. bet roodágtige. 1. Het regte witte Trong Pra werd 4 voeten [^R dog meeft lager, en wyd uitgebreyd ‚met weinige en krom- me takken. De bladeren zyn grooter dan aan de tamme; e idi Zen M Ee cn zóo Gr in 3 of 4 uitfte oeken aan de kanten dee ronde Delen flaande. — `- Loser dog Keck: t t E NC AED ed je De bloemen bangen 6 of 7 by maikander , de vooríge elyk, doch wit, met geele noppen in ’t middelfte pypje. e vruchten zyn als aan 't voorgaande wilde , groen, wet witte plekken, binnen gevuld met een wateragtig en lymerig, merg, met diergelyke zaden. Zy flaan dieper in baar gebaarde kelken; kleene, korte, en. ydele doorn- tjes ziet men aan de takken en bladeren , doch de bovenjte takken bebben fchier geene; voorts bladeren , Delen » Urge ten „en kelken „zyn bedekt met, een vaal meel o zand , bet welk vaft. daar aan kleeft, De ribben der bladeren zyn e de c zelfs grys-groen.. i 3b > … De wortel loopt met veele takken langs de aarde wyd ën > Ze van oe Mel uinen „en rehouw tzen ¿ in ligte valeyen, e thier E Arrupetia re he dn. ; 2. Het roodagtige Trong Pra heeft veel kleender bla» deren , ter Weerzyden met 2 witfieekende boeken, en de ribben donker-bruyn. Zy zyn niet ruyg nog zandig ‚maar donker-groen,en met korte dog ydele doornen bezet , gelyk mede de kelken of buyskens van de vrucht , maar de take ken bebben "er weinige, De bloemen zyn als aan ’t vorige veele by malkander , ligt incarnaat, als Appel-bloeyzel, met ge noppen in de Nr, on ees is in de groote van een ee ey, vooren breder dan agter , gro witte plekken; en van binnen als de A. il Modi: . Naam. In ’t Latyn Trongum agrefte albu je- ver Trongum preflum, na % Maleyt/che en ES Lam "Trong Pra, om-reden als volgt: als mede Trong And: jing , dat is Trongum caninum wegens den flerken reuk der bladeren : Item Trong Gatta , dat is kleverige Tron „ Plaats.. Beide waffen in ongebouwde velden, doch de roode zoorte werd ook in de tuinen geoefend , om dat ze eetbaar is. aen AEN " . Gebruyk: De vruchten van de roode zoorte , die glad en zonder meel zyn, noch zynde , werden raauw gegeten met Bocaffan, als men ze eerft tuffcben 2 drukt of perft , dat de bitteragtige korls daar, uit komen; A EE everige of Nymerige vleefch eet men ar 242 Rubre fpeciei radix eodem ufurpatur modo in diffi- cili partu , uti in priore indicatum fuit capite, Albe fpeciei fructus fub cineribus tofti, SEH , & maftica- ti, vermes dentium enecant & expellunt: Flores in ufu fant apud Amboinenfes ad dentes fubro Colore tin- gendos , quod fequenti fit modo: Recipe folia Varin- æ Microphyllos , hosce flores , ac macem: Palale dini; Amboinenfibus Palala Niggicau dicte , con- tere hzc fimul fupra porphyritim , ac dentes cum ifta ER , antea politos, per tres continuos dies inde ru- ebunt , quod ab Amboinenfibus ornamento habetur in juvenibus. Videntur hz tres Solani fpecies , vel faltem quz- dam in fuperioribus Indie locis note quoque elle, faltem cum precedenti Trong Utan videtur convenire Malabarenfium —Scbera /cbunda. Bracm. Sinfarati in Hort. Malab. tom. 2. fig. 36. defcripta, ac Solanum preffum videtur fubfequens Schunda fig. 37. ejusdem Horti. OBSERVATIO. Plante a Rumenio Tronga dicte , omnes Solani Indici funt fpecies, que in utrisque Indiis adeo copiofe & multiplices fant, ut varietates vix rite diftingui, ac congeneres non fa- cile conjungi poflint, quod ex Pluknetio, Sloaneo ; aliisque exoticarum fcriptoribus , examinanti liquido conftat, unde & incertus diu fui, quibusnam hac Rumpnu Zronga aliorum auctorum plantis effent jungenda, quum hi inter fefe adeo diffentiant , videturque hoe Trongum agrefte feu prefum effe Solanum bacciferum caule & foliis tomento incanis fpinofis Sc. Sloan. Cat. pl. Sam. p. 107. ur & Solanum Zeylani- cum fpinofum, folio amplo incano,ad pediculum ftrictiori, Plukn. Almag. p. 350. & Thef. Zeyl. pi 218. ubi vide reli- qua Synonyma & auctores. | NT | HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap. XLIX De wortel van *t roode werd op dezelfde manier Di in een fwaaren arbeid , als in auge, cose ke zegt is, De vruchten van ’t witte in de affcbe gebraden. opgefneden , en in de mond geknouwd ; dood de apormen in de tanden, en doed ze uitvallen. De bloemen &yn in gebruyk by de Amboinezen om de tanden rood te van 'twelk gefchied aldus : Neemd bladeren van aringa Micropbyllos , deze bloemen, foely van Palala Minima. by de Amboinezen Palala Niggicau genaamt ; uryft bet t'zamen op een fteen,en daar mede de tanden, die de vooren gefchuurd zjn, zoo werden zy 3 dagen lank daar van rood ,’t welk de Amboinezen voor een cieraad bouden aan jonge lieden. 5 Het cbyrid , dat deze 3 zoorten van Solanum, of im. mers eenige daar van, in de bovenlanden van Indiën ook bekend zyn , immers met bet voorgaande Trong Utan Jébynd overeen te komen t vv» ng Schera fchunda Braminees Sinfarati in Hort. Malab. tom. 2. fig, a6; befcbreven, en Solanum preflum /cbynd te zyn de qol. gende Schunda fig. 37. ejusdem horti. AANMERKING, De Planten van RUMPHIUS Tronga genaamt, zyn alle Zoor ten van de /ndifche Solanum, dewelke in beide de M zoo veelvuldig en veelderhande zyn, dat de verfcheideng . naauwlyks ter dege kunnen onderfcheider ; en de gelyke moeyelyk. wel by elkander te voegen zyn, gelyk zulks uit Pluknet , Sloane ‚en andere Schryvers der vreemde gewaffen klaarlyk blykt aan die zulks onderzoekt , waarom ik ook lang in onzekerheid geweeft ben, by welke planten van de andere Schryvers deze Zronga van Rumputus behooren ge- voegt te werden, wyl die zoo zeer onder malkander in ge- voelen ver(chillen, en dit wilde of gedrukte Trongum fchynt te zyn de Besdragende Solanum met een fteel ett bladeren met wolfigheid bezet en doornagtig &c. van Sloan Cat, pl; Jamaie, p. 107. als mede de Zeylonfche doornagtige Sola- num met een breed wit blad, by den fteel wat nauwer van Pluknet Almag. pë 350. en de Thef. Zeyl; p. 218. alwaar ziet de overige benamingen em Sehryvers. — — EAT AD CAPUT QUADRAGESIMUM NONUM s Stramonia Indica. Dutra, dinar hab: aracterem, ape folii dimidia pars fit brevior altera. CH fant cam- flaccide, in quinque an- q is angulo incurvus a- ng Bëbee Kamin eei inque ... Flos hie tener eft, folis zeftur fervente die non : ` XLIX. HOOFDSTUK De Ooft-Indifche Stramónis. É dol em fpook-kruyd is een Solanum Maniacum 3 niet veel van de Stramonia eg , die de Eu. Fopifebo Booker, of de Kruyd-liefbebbers in baare tut. nen vertonen. Het Indifche werd Ne in de ge- daante van een heefter , 6 en 7 voeten boog , met dikke, E ta „en boutagtige takken wyd uitgefpreyd , deklé yk gelykt nog al de grootfle klitzen by ons. Ik béb er d drie zoorten van in Indiën gevonden , 1. witte , 3. fwarte, rys-groen , dik, en reen Zeck Solanums , te weten de eene helft korter dan de - De bloeme komt voort uit een langgebaarde kelk, en uitgebreyd als een klokke , gemaakt van een blad , gel alle Hokke-cormige bloemen de kanten zyn lap, die in 5 boeken, en aan ieder boek een gekruld fpitsje, door- gaans wit van coleur, ruym een d breed, enim de midden met witte lange draaden. : Het is een teere bloem, en kan de bitte der Zonne wel verdragen, daarom men ze by klaar, en beet wer niet open ziet, maar wel als "t fil, en pcr is, cen ondftonden , blyvende voorts de ger e nagt open, en geven een zoeten, doch flappen Teu van baar , fchier als Lelien. - : de tn Z De gege -Quod tamen non adfentio, fed vim ejus e I VIII Boek. XLIX Hooff.. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 243 Fructus funt poma parva, rotunda, magnitudine Ju- glandis decorticate , fed rotundiores, & feffiles in plano pericarpio fcutellato, qui diu virent, & ob- fef func curtis, ac @aflis fpinulis, non ledentibus , fed difficilem pr&bentibus tactum: Tandem terreum adquirünt colorem, atque dehifcunt in quatuor par- tes, quum interior ipforum fubftantia referta eft me- dulla alba, & ficca , repleta feminibus fibi incum- bentibus, rugofa, obfcüre lutea, plana, ac trigona, fere inftar auris humanz ; faporis fatui feu infipidi. ' Inferiores rami & ftipes lignofi adrnodum funt, no- do, & folidi, intus repleti ligno albo. Radices pro- funde in terram penetrant, in fimiles fefe dividentes du- ras & craffas divaricationes, oblique per terram pro- repentes. Totius plante odor ingratus eft , capiti mo- leftus , fere inftar ttercoris Vaccini vel Opii , licet fos vesperi Liliorum alborum odorem fundat. — . Secundo Dutra nigra haud mültum differt a priore, excepto quod ejus rami fint magis incurvi & nodofi, obfcure fufci feu nigricantés, folia ejusdam forme, intenfe viridia , fed farina quafi cinerea adfperfa, que ipfis adhzret. Anguli ipforum magis protuberant , & ad taétumi molliora funt hec folia quam albe, crafla Quoque & flaccida, Flores fructusque funt uti in præ- cedente, ut & ingratus odor, ; Tertio Dutra rubía, nón multum quoque differt a priore, excepto quod ejus folia plumbeum habeant colorem , flos ejusdam eft forme , fed ruber, ac ple- nus, acfi bini flores fibi effent inpofiti, medius autem multo minor eft, nec unquam rite expanfus. Hujus quzdam fpecies in Uliafferenfibus obcurrit infulis in plateis crefcens, minorés gerens florens ac Folia. Nomen. Latine Stramonia Indica ® Dutra, ex ejus ¿enim defcriptione fatis cognofcitur, Stramoniz fpeciem effe, qe in Europa exhibetur , a qua parum differt, quod diverfitati regionum ad{cribendum eft. Portugal- lis vocatur Dutroa. Hispanis Burladora. reliquz ejus pen es Chrijtopb. Acofta cap. 53. funt ‚in alabara Unmaita Caja. In Canara & circa on Da- turo feu Datura. Turcis & Perfis Datula. Neoterici e in Turcia cam vocant. Barokokalos , feu potius aryokokalos , h.e, granum caput gravans ; unde Ítali .derivant Parococuli, Belgice Dooren-appel. Gallice Pó- mo de Peru. Malaice Dutra, & Cubsjubong. Javanice, Baleyice, Sí Maccaffarice quoque Cutsjubong. Amboi- nice Lutroa. Sinice Wantobie & Bantoböe , h. e. herba, que @quivalet decem millibus aliis herbis ob fubfe- quentem rationem. ; ` Cum aliis in ea fum lententia , quod fit Arabum Vue Metella feu Methel, cujus meminit Serapio cap. .374- dicitque, Methel. eft fructus inftar Nucis Vomice , cu- E femen eft uti Mandragore , corticem gerens rugo- lum, faporem habens gratum & penetrantem. Ejus gates frigida eft üsque in quartum gradum , cumque oc convenit nomen Mut-ol, quod juxta Pyrardi re- latum in Maldivenfibus crefcit infulis , ac denotat ftul- «torum herbam , quum propinatum homines reddat fa- tuos & infanos. Anguillara habet hanc pro Hippomane Theocriti , qua equa furiofz evadebant , fed incerta opinione. Ves Bc es Locus. Per totam fere Indiam nota eft hzc planta; jn uno tamen, loco magis nocet quam in altero, fal- tem quz in Canara Malabara crefcit, multo. vide- tur efficacior efle Amboinenfi & Moluccenfi, loca a- mat folitaria prope muros & poft ædes. In Banda aliis- que regionibus juxta litora crefcit ante pagos, ubi pla quevis ac fordes ejiciuntur. Rubra in hisce rientalibus infulis raro obeurrit , ac potiffimum in Batgjana crefcit. ; en < Ufus ac Vires, Frigida. cenfetur in quee gus > led v elle TOmpo- lentam ac infanientem, non minorem Solano Maniaco x agora, que vires per folum frigus excitari nequeunt, fed vaporofa & fulphurea qualitate , fenfus Conmovente, ; * Apud Chriftopb. Acoftam& Linfchotenum ample nar- ratur hi erba abufus , & prefertim ipfius feminis, quod inci mulieres iftarum regionum inter arcana faa pretiofa fervant, cujus femi drachmam fubtiliter tonem cibis vel potibus admifcent ,maritisque exhi- ent, ünde prius incipiunt ridere , & hilares efle, alii Tom. Y, ; autem , De vruchten zyn kleene tonde appelen, in de grootte van een gefchelde Ockernoot, doch ronder, en vaft in een vlak schoteltje , langen tydgroen blyvende ; bezet met korte y dikke fiekeltjes, wel niet kwetzende , egter moeje: lyk om aan te taften: Eindelyk worden zy aardverwig ; en berften open in vier delen; als dan ziet men’t binnen- Je uitgevuld met een wit droog merg, doch bet meefte is vol zaden, digt op malkaar geboopt ‚rimpelig , donkergeel, plat, en wat driehoekig, of gelyk een oor van een men/ch, Jmets, of zonder /maak, i i De onderfie takken en ftam zyn zeer houtagtig ; knoe- fig, en vaft, binnen met een wit bout. De wortels gaan diep in de aarde, verdelen zig in diergelyke barde en dik- ke takken, die dwers in de aarde kruypen. De reuk van de gebeele plante is onlieffelyk 5 bet hooft befwarende, Schier als Koedrek of Ampbioen , hoewel de bloeme by avond na witte Lelien riekt, f ; ‚ 2. Dutra nigra verfchild niet veel van de voorgaande; bebalven dat deze takken krommer en knoeftiger zyn , don- ker-bruyn of favartachtig, de bladeren van bet zelfde fat- zoen , boog-groen, dog als met een grys meel beftrooyd, dat egter niet afgaat. De hoeken fteeken meer uit , in ’t aantaften zagter dan de witte , mede dik en flap. Bloemen en Leen zyn als aan ’t voorige, als mede den vuilen reuk. 3. Dutra rubra ver/cbild mede niet veel van de voor- gaande , bebalven dat deze bladeren loodverwig zyn, de bloem van bet zelfde fatzoen „maar rood van coleur en dub- beld, regt als of 2 bloemen in malkaar gefloken waren, zynde de binnenfte veel kleender , en nooit ter degen geo- pend. Men vind bier van een zoorte in de Uliaffers op feraat waffende, kleender van bloemen en bladeren. Naam. Jn ’t Latyn Stramonia Indica & Dutra, want uit. de befchryvinge genoegzaam, blykt , dat bet van de Stramonia, die in Europa getoond werd , weinig verfchild, "t welk de verfcbeidentbeid der Landen toe te fchryven is. De Portugezen noemen bet Dutroa. De Spanjaarden Bur- ladora; De verdere namen uit Chriftoph. Acofta cap. 53. zyn op Malabaar Unmatta Caja. In Canara en om- trent Goa Daturo of Datura. Turx en Perfiaans Datula. De nieuwe. Grieken in Turkyen noemen bet Barokokalos, of beter Baryokokalos , dat is booftbefwarende korl , waar van de Italianen maken Parococuli. In 't Duit/cb Doo; ren-appel Franjch Pomo de Peru. Maleyts Dutra, en Cubsjubong. Favaan/cb, Baleyts en Maccaffaars ook ‚Cutsjubong. -Amboin/ch Lutroa. Sinees Wantohóz en Bantohúz, dat is kruyd , dat jegens 10 duizend, andere kruyden op mag , om navolgende reden. Ik ben met andere van dat gevoelen , dat bet zy der Ara- biers Nux Metella of Methel, waar van Serapio cap. 374. Jebryft. Methel is een vrucht gelyk de Nux Vo- mica, wiens zaad is als dat van Mandragora, met een ruyge fcbor[Je , van fimaak aangenaam en kragtig.: Zyn hoedanigbeid is koud. tot in de wierde graad, bier mede komt overeen de naam Mut-ol , 't welk na Pyrardi be- Jebryvinge waft in de Maldivifcbe Eylanden, en beduyd Vit en AT om dat bet gedronken , gek of witzins maakt. nie ad Mt vor Hippomanes Theocriti, waar door de Merrién onzinnig werden, met een onvafte giffinge. dr mU quo. Kr AA : Plaats. Het is ftbier door gebeel OofteIndien bekend, doch op de eene plaats vald. bet fchadelyker dan op de an- dere , immers `t geen in Malabaar wal Jcbynd veel krag- tiger te zyn dan 't Amboinfcbe en Moluxe , bet waft geern in eenzame boeken by de muuren en od de buyzen. In Banda en elders ziet men ’t langs de Zeekant voor de Ne- goryen, daar men allerbande ruygte en vu ligheid benen Jmyt. Het roode vind men in deze Öofterfebe Eylanden zelden „en waft meeft op Batsjan. me Gebruyk en Kragten. Het werd voor koud gebouden in de vierde graad ‚doch zonder myn toeflemminge, maar wel dat bet een en dolmakende kragt beeft, met min- der dan Solanum Maniacumen Mandragora, welke krag- ten door geen enkelde koude konnen ve werden y maar door een dampige en fwavelige eygen/cbap , die de zinnen beroerd. Bie By Chriftoph, Acofta en Lindfchoten , werd wydlo: pig verbaald bet misbruyk van dit gewas , inzonderbeid van zyn zaad ‚’t welk de ontugtige Vrouwen indie Lane den onder baare fecreetfte kleynodien verwaren , want van’t zelve geven zy een baloe drachma, fyn gewreven in koft i e de Minen in, die daar van éerft gon 2 544 HERBARIIAMBOINENSIS Liber VII cap. XLIX; autem lachrymantur & clamitant , alii inquieti fant, mirasque formant corporis commotiones , donec in fomnum incidant, vel foporofi quafi garrulentur , fed hac omnia fine ingenio vel memoria peraguntur, in- terea {corte tales cum concubinis rem habent, ac per- agunt, quz volunt, ac licet hec confpiciat jpfé ma- ritus , non afficitur , nec aliquidyrecordari poteft, quum ad fe redeat, putans, fefe dormiviffe. Per ex- perientiam edocte {unt hoc adeo temperare toxicum, ut hzc infania in quibusdam per viginti quatuor ho- ras, in aliis per aliquot modo horas, in aliis vero ad quatuor fexve perduret dies. Atque hzc familiaris ars eft Goe,tam per Portu- alas mifticas ; quam indigenas mulieres, ac licet Bees ple&antur pcena, fi detegantur, hanc tamen relinquere nolunt artem. Nee moe In hisce Orientalibus infulis hec crimina non itan» ftituuntur, nec opus clt ea addifcere, vel quomodo quidam nebulones Zythopeople cerevifiz admifceant, licet per 4600 milliaria ab India habitent , ut convive inebrientur. . Hac tantummodo hic conmemoro, ut Dutre vires & operationes cognofcantur , ac quis fibi ab ea ca- veat. Remedia , que Portugalli contra hanc adhibent; nulla funt, quum hilaritas tantum fit fatuitas , hzc enim pierumque fponte difparet intra femi diei fpa- tium , fi vero infania fit longioris temporis, Portugal- lici Medici primo exhibent vomitorium ; ut reítans femen educatur per fuperiora, & per inferiora acres injiciunt clyfteres, dein zgrum ligant , ac fortiter ip- fius artus fricant , vene fectionem inftituunt, ut & cucurbitulas figunt. Indici vero magiftri; qui non a- mant fcarificationes vel Vene fectiones, tanturffmo- do vomitoria dant, fortes inftituunt frictiones, & ar- cus ligant, fique hoc non fuccedat, egrumtepido inpo- nunt balneo, ac fudores fortiter dein promovent. Poft vomitum ipfi exhibent vinum vel debilem po- tum Arack, in quo aliquid Piperis ac Cinnamomi eft infufum , ac tandem gallinarum carnem. Chriftopb. Acofta fcribit, in iisdem regionibus vete- ris nempe Indie binas alias obcurrere Dutre fpecies, uas hic tamen non obfervavi, formam habentes ac olia vulgari fimilia; flores quoque ejusdem funt for= mz ,fecunde vero fpeciei effent lutei , & in fundo purpurafcentes. Tertie fpeciei flores magis cum Hyo- fcyami conveniunt.-- . Utraque ifte fpecies ibi non adhibebantur-mtü-ad — mortem jn dam: Bracmani tamen ex femine lu- tex fpeciei pilulas noverant preparare, in Diarrhea & Dytenteria cum ardentibus febribus, quam maxime utiles , quarum compofitionem apud memoratum vide auctorem , uti & in Clufii adnotationibus in iftud ca- put, ubi & Stramoniam Auftriacam oblongos geren- tem fructus defcribit. l Radicis drachma in vino adfumpta profundum ad- fert fomnum miraque infomnia. Semen per noctem in aceto maceratum, ac dein in pulticulam contritum Herpeti inlinitur Miliari , uti & Phlegmoni prorepenti, intra duorum triumve dierufn fpatium inde cu- rantur. . In Amboina vidi recentia ejus folia Phleg- Moni inpofita, ficcaque recentibus iterum mutuata. Frane.-Pyrardus per naufragium in Maldivas de- latus, ze per aliquod moratus tempus, fcribit per infanam herbam multas puellas iftarum in- fularum fuiffe (tupratas & inpregnatas , nefcientes a quonam, quz enim homines in hac peragunt infa- nia, obliviscuntur, quum iterum ad fe redeant, vel fi forte quedam eer putant fuiffe infom- nia. Obíervavi quoque, infaniam per banc herbam tam cum Lethargo & infomniis fuiffe fociatam, quum vero ipfus operatio ceffaverit, tantam noxam non adtuliffe ingenio , quantam Ginji fupra deferi- pum... B. : c c mei" iptores teftantur "neminem ex fac inthe. vel thargo mori, alii tamen func, di- centes" fefe expertos fuifTe ,. fucci vel feminis hu- jus drachmam propinatam homines enecafle, -Quum nen te lachen „en vrolyk te zyn, zommige te builen en fcbrepu. wen, andere te woelen , zeldzamie grimasjes te maken, tot dat zy in flaap vallen, of al dutignde met zig zelfs pra. ten, dog alles buiten verftand y ondertu[fcben fpeelen dè- Hoeren met baare Pollen mooy weer, en al ziet bet de Man, weet by egter daar van niets te verhalen, als wakker word , als latende bem voorftaan, dat bet een droom geweeft xy. Zy weeten bet door de ervaringe zoo ` te temperen, dat deze dolligbeid by zommige een etmaal by zommige eenige uren , by andere ook 4 en 5 dagen duurd. Het is een gemeene kunft te Goa , zoo wel by de Pops tugeeze Mixtizen als Inlandfcbe Vrouwen , en of "er wel Jcberp regt over gedaan werd, als °t uitkomt, zoo am >" zy egter daar van nièt af te Jcbrikken. ee In deze Oofterfebe geweften weet men van deze [chel- meryen zoo niet, en "t iy ook niet nodig dezelve te leren, nog ook boe bet zommige fnoode Brouwers gébruyken (al wonen zy 3600 mylen van Ooft-Indién ) onder baren drank, om de gaften dronken te maken. Dit werd dieat bier befcbreven , om de werkinge van de Dutra te leeren kennen ‚en zig daar voor te waga ten. De remedien , die de Portugezen daar tegens gebruiken, zyn voor eerft niet met al, wanneer de vrolykbeid maar in zotbeid beflaat, want dat gaat gemeenlyk van zelfs over binnen een halve dag, maar zoo de dolligbeid langer duurd, en fwaarder is, zoo gebruiken de Portugeze Art- zen voor eerft braakmiddelen om bet refterende zaad weder uit te brengen door braken , van onderen fcberpe clifteren, daar na binden zy en wryven de leden ftrengelyk, zet- ten koppen, em aderlaten. De Indiaanfche Meefters , die van koppen en laten niet houden; gebruiken Jugis braak- middelen, fterke wryvingen, en binden der leden ¿en zoo het daar mede niet overgaat , zoo zetten zy den Patient in “warm water, en brengen bem tot flerk fweeten: Au ^i braken geven xy bem «wyn of flappen Arak te drinken, daar in wat Peper en Caneel gemengd xy „en voorts Hoen» dervleefch te esten. z Chriftoph. Acofta /cbryft , dat in dezelve Landen van Oud- Indien nog 2 andere zoorten van Dutra zyn, die tk bier niet Leg: bebbe , van maakzel en bladeren de gemeene gelyk;de bloemen zyn ook van dezelfde gedaante, dog die van de tweede zoorte zyn geel , op den grond wat rood, Die van de 3de zoorte , komen met bloemen van Hyofcyamus meer overeen, die-weonten werden aldaar niet gebruykt dan om te dooden. Egter wijten de Bramines SZ bet Ge van de geele eenige pillen te maken, die zeer geprezen zyn in “buyk en bloedlopen , daar beete koortzen onder lopen, wel- kers compofitie ziet by dien Autheur , als mede in de aan- teykeningen van Carol. Clufius op "t zelfde Kapittel, daar by ook een Stramoniam Auftriacam met lankwerpi- ge vruchten befcbryft. Van de wortel een dragma in wyn ingenomen, brengt een diepen flaap aan met wonderlyke droomen, ’t zaad cen nacht in azyn geweekt , daar na tot een papje -gewreven , Jmeerd men opde Herpes Miliaris y en op de rooze , om zig vreet, dewelke in 2 of 3 dagen daar van genezen. In Amboina beb ik gezien de verfche bladeren op de rooze with en de gedroogde telkens weder met ver/che te ver- willelen. rangois Pyrard door febipbreuk in de Maldivas vere wallen , en aldaar een tyd lang gewoond bebbende, f dat door de Soranei Mut-ol of dol-kruyd , veele Dog- ters in dexelve Eylanden befwangerd werden, zonder dat zy weeten van wie, want al wat de menfch in ded er? zinnigheid doed , vergeet hem, als by weder tot zig zelfs komt , ofte bet weinige, dat by er van onthoud, acht voor een droom. Zoo beb ik ook bemerkt , dat de dolligbeid van dit kruyd gemaakt , wel met fwaare . „ziekte en drcomen £ d is, dog als deszelfs werkinge overge- gaan is „zoo veel letzel en fchade aan "t verftand niet toe- brengt als bet boven befcbreve Ginji. e De Portugeeze Schryvers getuigen wet, dat 'er nie- mand van d dolligheid en Jaapsekte dood onis KN ter zjn er andere „die zeggen ondervonden te bebben » van *t zap of zaad bet gewigte van een lood ing zynde, de menfcben ter dood brenge. De VII Bock. XLIX Hoof. AMBOINSOH KRUYDBOEK. 44} uum Bande tam copiofe crefcat in plateis, hinc fepe noftri milites hac falluntur , qui magna ejus fumunt folia; ipfisque inponunt coctam Oryzam, pi- fces, aliosque cibos canquam orbibus} quibus ctiam hos obtegunt , unde cibus talis tantam contrahit noxam, ut omnes hunc comedentes primo vertiginofi evadant ‚dein cantent, & miras peragant geftationes,- ac tandem fomnolenti fint, licet excubias teneant, unde & hzc monere hic voluimus. * Amboinenfes ac T'ernatenfes primores aliquando fe- mi fcrupulum hujus feminis cum potu quodam adfü- munt, ut hilares fint, Moluccenfe enim femen non tam noxium eft Goénfi. Ejus antidotum eft hic, ut primo vomitum excitemüs copiofo butyro in cerevifia calida propinatd; manus ac pedes lavemus calida a- qua, iplosque fortiter ligemus. Alii acetum propinant, ut fatuitatem a Dutra excitatam tollant; hoc autem ulterius indagandum eft, in dementia enim ex Opio & Gingi orta, Acetum, Limonum füccus , aliaque acida nocent. Sinenfes Chirurgi docent; Dutram. feu Bantoboe atrie fue easdem operationes ac commotiones cau- hvite , quas talis peregit ; qui ejus femen ac folia conlegit: Exempli gratia quidam faciem tingit nigro colore inftar Diaboli, OC agit inter conligen- dum femen gefticulationes. Hoc alicui exhibitum, ejus fenfus adeo conmovet; ut eosdem faciat motus. Alii illud no&e conligunt, veftes fuas furfum ele- vantes, acfi per aquas procederent, quod tum puel= lis exhibent, quz hoc idem die peragunt &c. ; Has fimilesque vires quidam forti adfcribunt ima- ginationi , que ex Paracelfi doétrina ex nobis exhalans rtem inpreffionem & alterationem aliig inpertit cor: poribus.. Alii id fuperftitiofüm putant. Ego meum jue dicium fufpendo ; Iidem porro Sinenfes dicunt, Du- tram qualitatem habere, fi aliquid ejus interne ingera- tur; cuncta alia enervare medicamenta, licet millia adfumerentur. Sinenfes autem folent per millia nu- merare, fique plurimis admifceatur ; Cunétoram vi- tes obnebulat , unde dictum obtinuit nomen, quam tamen interne adhibent contra quosdam morbos, * Garzias ab Orta lib. 2. cap. 24. narrat quoque , quo tnodo fures Goz hominibus norint exhibere Dutre flores ac femina, quz cibis vel potibus admifcent , ut, quum fint hilares, ac dein infani ; -exde» fuas fpoliare melius poffint. P ; Eujebius libr. 14. cap. 112, Cobobbe vires defcribit ; fed neutiquam ejus formam , putoque potius Dutram effe quam Tabacum. : . Nigra Dutra aque incoéta , atque hac cubilia de- purata & lota cimices fugat. Qui ab inpuris mulie- ribus vel fcortis infecti funt, ac Gonorrhza laborant, vel fimili malo, ex doctrina Ternatenfium Chirurgo- rum hujus radicem exfodere debent ad Orientem fpe- &antem; ejusque partem adfumere primo nempe. die fruftuluin articuli longitudinis, fecundo die binorum articulorum , tertio die trium, promittentes ejus cer- tam curationem , agrum interim oportet quzdam con» minifei, & ludibria peragere, Ternatenfium enim Du- ira potius operatur per imaginationem quam per foms num. Vidi homines per aliquot feptimanas immo menfes continua fatuitate laborantes & inpregnatos, fed qui parum dormiebant, ac putabantur Dutra effe infeCtos, mihi autem non videtur verum effe, tam diu ejus operationes ac vires perdurare, Zingiber quoque antidotum eft Dutre, uti & tener lappus propinatus fed viridis, uti Cajappa: Pumila, quod etiam prodeft aliis fructibus & fuccis , qu anxie- tatem & vertiginem adferunt , uti rcenti Pangio & Opio. Foliorum füccus cum fuligine cacaborum vel. cum pulligine mixtus, nigrum exhibet pigmentum, quo exterior fuperficies clypeorum Amboinenfium o- liniuntur, que dein fuperducitur vifcofo late Arbo- ris Pinguis & La&arie , ut fplendor ipfis concilietur, hec autem ars non inftituitur pro plebeis, fed pro pros pugnatoribus , qui per adfpe&um hujus nigri colo- ris hoftes quafi terrefacere & vertiginofos reddere putant, Dute . Dewyl *t in Banda zoo overvloedig op flraat waft ,z0@ werden "erzomtyds onze Soldaten mede bedrogen jdewelke de groote bladeren nemen , den gekookten ryft, viffcben, en andere koft daar op leggen „als op teljoren; ook daar mede toedekken , waar door de koft zodanige fchadelykbêid ont- fongd, dat alle die "er van eeten „verft duizelig werden ; daar na zoo aval zingen, en grimmasjes maken} en einde- lyk van de flaap overvallen werden „al Baan zy op fcbild- wacht, weswegen wy dit tot waarfchouwinge willen ge- zegt bebben. e Amboin/che of Ternataanze Grooten, nemen zomtyás een halve fchrupel of minder van "t zaad in; met eenige drank om oroolyk te worden, Want men acht bet Moluxe 200 quaad niet als dat van Goa. Zyne tegenbaate albier is, dat men voor eerft braken maakt , met veel boter in Warm bier ingedronken , banden en voeten waffchen met warm water , en dezelve fterk binden. Andere geven ook azyn te drinken, om de gekbeid van Duter komende, te benemen , doch dit moet men nader onderzoeken , want in de dolligheid van Ampbioen en Ginji, konnen den. Azyn, Lemoen-zop ‚en andere zuure dingen fcbadelyk zm, .. De Sinceze Meefters leren, dat de Dutra of Bantohoe van baar land even zoodanige «verkingen en fratzen ver- oorzaken „als die geene gedaan beeft , die °t zaad ofte bla- deren vergaderd beeft. By exempel iemand fchilderd zyn gezigte met [warte verwe als een Duivel , en bedryft zeldzame grimasjes onder °t vergaderen van 't zaad. Dit dan iemand et zynde , beroerd bem de zinnen zoo- A dat by dezelve fratzen na doed. Andere vergade- ren bet ye gingen, ^t welk zy dan de myden geven; die dat . Eufebius libr. 14. cap. 112. befcbryft wel de kragten van Cohobba , maar geenzints de gedaante , ik oordeele bet veel meer Dutra te zyn dan de Tabak. De [warte Dutra in water gekookt , en daar mede de bedfteden gexva[Jcben , verdryft de Zeien Die van onreine Vrouwen een Gonorrbea of dierge "M befmettinge bebben bebaald, moeten na de leere van de Ternataanze Meefters „deze. wortel uitgraven ; die na "t Ooften ziet , en daar van innemen, de eerfte dag een flukje van een lid lank; de 2de dag van 2 leden, de gde dag van 3 leden, en beloven daar op een onfeilbare genezinge , dog moet den Patient ondertu[Jcben wat apen en fantaferen , want bet Ternataanze Dutra werkt meer cen fantazy „dan een flaap. Ik bebbe perzonen zien lopen eenige weeken en maanden lank met een geduurige gekbeid beladen , maar van weinig fNlaap ; die men fuftineerde , dat met Dutra vergeven wa- ren, maar by my is bet tot nog toe niet wvaar/chbynelyk y dat zyne kragten zoo lang duuren kunnen. Gember i$ ook een tegengift van Dutra , als. mede een jong Calappus gedronken, van dat groene geflachte, gelyk Calappa Pumila, °t welk ook belpt tegens andere vruchten en zappen , die benouwd en duizelig maken, als verfcbe Pangi en Ampbioen zelfs. Den zap der bladeren met roet van kookpotten of fwartzel gewreven , geeft een Jwarte verwe, waar mede men de buitenfle vlakte van de Amboinfche fcbilden beftrykt ,’twelk men daarnaover- Sirykt met de kleverige melk van den boom Arbor Pinguis en Lattaria , om de glans te geven, dog deze konft is niet voor Fan Hagel „maar voor eenige Voorvechters , die door bet aanfchouwen van deze warte verwe de V'yanden quantswys willen duizelig maken en verfchrikken. Hh 3 Een 246 HERBARITAMBOINENSIS. Liber VIII cap. XLIX: Dutrz radicis fruftulum adfumptum vehementem fubprimit Cholericum fluxum , Ternatice Cadado di- Gum, qui morbus aliis fepe non aufcultat remediis, fi enim fit levior ifte fluxus, Gendaruffe albe radix fatis valet „que nempe effoffa eft, nec tacta halitu ef- fofforis. Radicis fruftulum cum Zingibere maltica- tum Afthma curat. Fructus ejus excavatus , ita ut plurimis fit orbatus officulis , ac denuo repletus Calappi oleo , & ob- iuratus fruftulo Allii,& fub cineribus toftus adhibe- tur contra aures exulceratas, fi oleum iftud iftis in- ftilletur, bina triave ejus officula cum Pinanga mafti- cata fitim fedant, quod in itinere marino ufitatum eft nautis: Semen cjus contritum , ac per noctem in re- centi Saguero maceratum ,dein expreflum, & Gor- gelons feu excipulis inpofitum detegit Sagueri fures , omnes enim, qui hunc potant fuccum, miras peragunt ludibrias actiones. sy S j^ uum in Banda copiofiflime crefcat, femen. ejus multum in terram decidit, quod Columbz edentes inde adeo inebriantur , ut in plateis decidant verti» ginofi. : . , Tandem notandum eft , albam fpeciem quam maxi- me noxiam haberi, uti & teterrimum fundit odorem, fere inftar pütridorum pifcium , nigra vero & rubra, que etiam. Batsjana vocantur , multo. minus nocent, ac proinde tantummodo in Medicina adhibebuntur. In Hort. Malah: tom. 2. fig. 28,29, & 90. tres Du- tre fpecies defcribuntur fub nomine Malabarico Hum- matu, Bracmanis Dotiro , quarum prima & tertia in hisce infulis note funt, licet in iftis capitibus nil cons memoretur de ingrato foliorum odore , & feminis a- bufü, qui tamen fine dubio in Malabaris & Couchi- nenfibus regionibus magis notus eft quam in hisce ter- ris. xu : Experimentum quoddam narratur, aliquem mor- tuum fuiffe , qui errore Dutre folia loco Laétuce ederat. Sic quoque expertus fui, hoc femen longos er annos in terra incorruptum manere , faltem rubra fpecies, quam ex Batsjana jufferam deferri ¿intra fex annos in horto meo non exereverat, quum domus mea incendio communi anno 1687 vaftaretur, brevi autem poft iftud incendium & pluvias lapfas ifta fpe- cies fefe iterum obferebat in area deflagráta, contra in Bande litore adeo eft exftirpata, ut intra fex an- zorum fpatium nullam obfervaverim. Tabula Odtogefima Septima —— | Ad Figuram Primam Stramoniam feu Dutram exhibet In- dicam. albam. Sei "ec Figura Secunda Stramoniam {eu Dutram proponit rubram. OBSERVATIO Hee eft Datura pericarplis nutantibus globofis. 77, Cliff. P. 55. & Stramonia feu Datura, pomo fpinofo rotundo , longo flore Herm. H. L. B. p. 583. & Stramonium fru&u fpinofo rotundo, flore albo fimplici & flore violaceo, du- plici triplicive. Tournef. infl. p. 118 & 119. & Stramonium ac Muf. Zeyl. & Thef. Zeyl.p. 221. ubi vide re- $ CAPUT Een fiukje van Dutras-wortel ingenomen y weldige bord , op Ternataanfch Cadado ze With aa andere middelen niet wyken wil , want tot eenligter bordas genoeg de wortel van Gendaruffa , die uitgegraven is dien, der geraakt te zjn van den aa[Jem der Gravers. Fon kleen ftukje van de wortel met kleene Gember gegeten E neeft de aamborftigbeid. „Er le vrucht uitgebold, dat ’er de meefte korls witkomen P s gevuld met Calappus-oly , en xd Ze an der toegeftopt , en in een beete a(Jcbe gebraden, werd dd bruikt tegens fweerende ooren , als men ’t voornoemde oly daar im druypt, 2 of 3 korls met Pinan, gegeten , ver. Jlaan den dorft, op zee gebruikelyk voor Zeelieden. Ha zaad gewreven, in verfchè Sagueer een nacht geweekt vitgeparft , en in de Goroerongs gedaan, verraad de Sa: gueers-dieven , want alle die er van drinken , bedryven zeldzame potzen. _Dewyl in Banda zeer veel waft , vald bet zaad = op de grond, °t welk de Duyven dan eeten, en u. 200 dronken daar van , dat zy op ftraat rollen. Eindelyk fiaat te merken, dat het witie geflachte "t fchadelykfte Eegen bet e vult reuk beeft, fchier als verrotte viffchen ftinkende s maar bet fwarte en roode , bet welk men ook bet Batsjanfe noemd , zyn, veel onfchadelyker , en zullen dierbaloen T7 leen in. de Medicynen gebruykt werden. In Horto Malab. tom. 2. fig. 28, 205 en 96. werden 3 zoorten van Dutra befcbreven onder den Malabaarze naam Hummatü, en den Bramineezen Dotiro , waar van de eerfte en derde in deze Eylanden bekend ¿yn , boewel men in de voornoemde Kapittelen niets vind aangebaald van den vuylen flank der bladeren, en "t misbruyk des zaads „dewelke buiten twyfel in de Malabaarfche en Cou: Sa Landen bekender is dan in deze quartieren. Men verhaald. ook een. experi ». dat iemand zoudé gefturven zyn, dewelke doo de bladeren van Dus tra voor. Salade zoude gegeten bebben. Zoo beb ik ook er: varen G dat dit zaad 15 de aarde lange jaren onbedorven kan b yum » immers de roode xoorte , de ik uit Batsjan hebbe laten komen, was in geen 6 jaren in myn tuin ge- zien, doen myn buys afbfande in den algemeene brand Anno 1687. en kort na den brand en eenig regen , quand die zoorte weder voor den dag op ’t verbrande Erf; daar en tegen is bet in Banda op firand zodanig. uitgeroeyd y dat ik na 6 jaren niet meer daar van gezien belle. : De ze achtig fle Plam Vertoont in de Eerjte Figuur de Ooff-Indifthe witte Strat Nk tabs Jie Figuur de Ooft-Indifche witte fré, De Tweede Figuur wyft aan de roode Indifche Stramonie of te Dutra. AANMERKING Dit is de Datura met ronde geboogé vrugt-kelken in dé Hort. Clifort. p. 55. en Stramonia of Bonn; met een ron- de ftekelige appel, en een lange bloem van Herm. in de H. L. Bat. p. 583. en Stramonium met een ronde ftekelige vrugt , en eem witte enkelde „als mede met een dubbelde en driedubbelde Violette bloem. van Tournef. inflit. p. 118 en 119. en de Zeylonfche Stramonium van het Muf. Zeyl, en de Thef. Zeyl. p. 221. alwaar het overige ziet. | Bee sE Lab. nxxxva. = d VIH Boek, L Hooft. CAPUT QUINQUAGESIMUM. Capficm Indicum. Tycbili. y TTiignis & aqua in terra adfinitatem habent, fic jnter plantas varia obcurrunt genera, quarum fpecies extreme obpofitz quoque funt qualita- tis, uti ignis & aqua, atque adfines tamen fibi funt per mediam quandam fpeciem. Sic adfinitas quzdam eft inter ferventes Caryophyl- los, & frigidas Jémbofus er filveftrem arborem , que Arbor rubra vocatur, ac fic a frigida Indica Stromonia natura per temperatum Trongum tranfit ad fervens & urens Capficum , feu Piper Brafilienfe, quod demon- ftrat character foliorum fuorum; declarans adfine effe Solanis. ; is Hoc Capficum hodie creditur per Hesperie regionis nationem primo ex Brafilia , India Occidentali & O- rientali in Europam fuiffe translatum , veteribusque ignotum fuiffe , ulteriore autem disquifitione comper- tum eft, hoc a vero alienum effe, immo puto penitus erroneum effe; ac dico Plinio & Aftuario jam fuiffe potum ; atque ex India Orientali fenfim in Occiden- talem fuiffe delatum. Concedo , illud , quod hodie in noftris oftenditur regionibus , primo ex Americanis fuiffe translatum ; & ab Indie Orientalis planta pa- im di > A ro ee 2A Prateribo itaque amplam dare fatis noti Brafilienfis Piperis defériptionem , quod a Carolo Clufio, Dodoneo, ac prefertim ab Italo Gregorio de Reggio fa&um eft, qui pofterior in peculiari tractatu duodecim ejus de- Cupüt Beie, . Indicam itaque genus; vulgo Ritsjes feu T/cbilé di- &tum in tres divido fpecies, uti primo in magnam ru- bram, fecurido rubram parvam , tertio luteam parvam, quarum quevis fuas iterum habet varietates. 3 ` Primo Capficum majus rubrum. Malaice T/cbili Ayer, frutex eft; qui fponte fua non bene fefe erigit; fed fuffulciendus eft; tam ob ejus gracilitatem, a am fru- Gau gravitäteni, Ejus furculi fant angulofi, párum ftriati; fragiles, & virides. Folia ejus quatuor polli- ces longa funt; digitum lata, illis Perficariz fimilia, Solanorum quomodo characterem' habentia , una enim ejus pars prope petiolum anguftior eft alterá , funtque porro obfcure vireñtia, glabra, paucis obliquis admo- dum coftis pertexta ; ab utraque parte protuberantibus. . Flos ejus ftellatus eft, ex quinque fexve albis peta- lis conftans;cum totidem ex violaceo fufcis feu plum- beis ftaminulis in centro, Fructus cum Brafilienfi Pipere maxime convenit ; fant enim SCHER filique ; ab illo in hac re differen- tes, quod non, fint coniformes, vel füperius acumina- te, fed obtufé & compreffz , ach obtufi effent di- giti. _Extétior ipfarum füperficies non glabra eft , fed finiofa & ftriatá ¿ primo viridis, dein eleganter fplen- dens , & rubra inftar Coralliorum politorum. Per me: dium harum filiquarum fulcrum tranfit , quod alis feu pelliculis fructum quodammodo in binas tresve divi- dit cellulas , in quibus tenuia ac plana teconduntuf femina ; plerumque alternata , fubrotunda; & ad unam partem excavata; inftar crefcentis Lune, vel inftaf Cordis; ex flavo colore albentia ; quale & fulcrum eft. Neutiquani hzc femina totum replent faccum feu fru&um, maxima enim ejus pars vacua eft, feu vagis filis pertexta, : t > Hecque fila & femina ferventiffimi fünt faporis ; primo auteni nüllus fentitur ardor, immo filique ca- ro multo inagis fatua eft feu aquofa, unde & Water- itsjes vocatur, brevi autem poft tanta perfentitur acrimonia & ardor in ore & faucibus, ut multo pene: trantior & calidior fic quam in fübfequentibus mino» ribus fpeciebus. =. , Hzc fpecies varietateri quandam habet, foliis ac floribus non diverfam, fed ejus filique vix digiti arti. culum longe fünt, craffe, & ws compreffe & gibbofe, & quadam quafi bulbofz, fplendentes quo: Bere ‚faporis acrioris. Utriusque filique deor- um femper pendent , uti & flofculorum pedunculi deorfum fle&untur. Si filiqua hz confringantur, aqua quadam cum granulis exfilit, Secundo i AMBOINSCH KRUYDBOEK. 247 L HOOFDSTUK. Het Capficum, ofte Ritsjes, Elyk bet vuur en water in dé &ardé t’'zamen maász C Jcbap maken, zoo vind men onder de plates x ‚verfcbeide geflacbten , wiens uitterfle zoorten van Jirydige eygenfchappen zyn , gelyk vuur en water , én eg- ter bunne maagfchap t'zamen knopen door eem middel- zoorte. ` Zoo vind men een máag [chap tu[Jcben de beete Nagele en koude Famboezen, e PEE boom Arbor Ru ^m en nu van de koude Indifche Stramonia gaat de natuur over door de getemperde Trongs tot bet beete en branden- de Capficum of Brafilifche Peper ,’t welk, witwyzende dà caratter aan zyne bladeren, zich mede reekend onder dé maag {chap van Solanum. ` ` an dit Capficum gelooft men bedendaags, dat bet door de Hesperifcbe Natie eerftmaal uit | "€ s Weft- en Ooft-Indién in Hardie prhraet > en de Oude onbekend z geweeft, maar by nåder onderzoek bevind men dit mié waarfchynelyk te zyn , ja ik boude bet voor eén notoir abuys, en zegge, dat bet Plinio en Aétuario zy bekend geweeft en uit Ooft-Indién in de Wefterfcbe delen allenx- ens gebragt. Ik ftaa toe, dat bet geene men bedendaags in onze Landen teond, eerft uit de att Landen gebragt zy, en van bet Oo/t-Indifcbe wat ver/chille. D zal dan overflaan de befchryvinge van de geñorgzaam bekende Brafily-peper , wytloopig befchreven door Carol. Clufius , Dodonzus, en inzonderbeid 12 zoorten by den Italiaan Gregorius de Reggio „ineen byzonder Trac: taatje van deze plante gemaakt. | Eer Het Ooft - Indifche eng wi , in "i geméen Ritsjes of Tfchili genaamt , verdeel ik in 3 zoorten, als X groote roode , 2 kleene roode , 3 kleene geele , waar van ieder baar bee beeft. En cum majus rubrum, Gen Tichili Ayer, is werden , zoo wegens zi “ranked als boe, rett, breukzaam , iy el een m. =: ; ; De bloem is gefternd , wit 5 én 6 witte blaadjes gemaakt, met zoo veele violet-bruyne of loodverwige /pitsjes in de midden. ` = De oruchten komen met de Brafilifcbe Peper naaft over. een, want bet zyn lankwerpige bouwen, daar in vers fchillende , dat xy niet kegelformig of vooren toegefpitft zyn; maar bot en - phe als of bet flompe vingers waren. ` De buitenfte vlakte is ook niet even; maar bogtig en vo dollen., eerft gras-groen, daar na fcboon blinkend-rood ‚als gepolyfte Coraalen: Door ‘de midden van deze bouwen , gaat een pilaar, die met zyne vlerken ofte vellekens de vrucbt eenigzints in 2 ofte 3 cellekens verdeeld ; daar in pos pe dunne platte zaden, meeft overdwers rondachtig , doch aan de eene zyde met een keepje, als een wajlende Maan, of als een bert, uit den geelen wit, gelyk ook de pilaar. Zy vervullen bet faxken geenzints , maar’t groot- fle deel deszelfs is ydel, of met ydele draden doorweven. - Deze &üdeti en wezels daar rondom, zijn zeer beet van Smaak , doch in *t eerfte gevoeld men geen brand, ja bet vleefch van de houwen is veel meer laf of wateragtig, daarm men ze Water-Ri jes noemd , maar kort daar na ` gevoeld men alzul E berpigbeid „en brand in mond en keel ,dat ze vetle beter bouden dan de volgende kleene moorte. —— Dit geflachte beeft nog eene veranderinge aan bladeren en bloemen niets verfcbillende , maar de bouwen zyn lyk een lid van een vinger lank, dik, vooren diep nge- drukt en bultig „zommige wat evener als bollen ‚mede blin- kend-rood , en wel zoo fcherp. Beide deze bouwen bangen altyd neerwaards , gelyk ook de bloempjes met bare ftelet onderwaarts gebogen ftaan. Als men de bouwen in ftuk- ken douwd , zoo fpringt "er water met eenige korls t e 2. D 248 Secundo Capficum minus rubrum, eft arbufcula fru- ticofa , fefe ipfam fuftinens, quatuor, & quinque pe- des alta; ramos gerens denfos , inferius lignolos, virides , & angulofos, erectos , fed fimul fragiles. Ejus folia minora funt quam in precedenti, plerum- que enim in hisce quo minores funt frü&tus, eo & minora obfervantur folia, digitum longa, minimum digitum lata, inferius. quafi dentata, non directe ex. tenfä, fed finuofa, & inflexa. : Flores ejus albi funt uti in priore, fed minores , ple- rumque ex quinque acutis petalis conftantes cum pe- dunculis deorfum flexi. i RE 'Siliqu& tenuiores funt, $ minores prioribus , qu&- dam binos, quadam tres articulos longe, vix mini- mum digitum crafle , fuperius acuminate inftar e- piftomii, quod dolio intruditur, feu uti Gafcones a- pud Scaligeruin comparant cum canis pene, externe intenfe rubre , & fplendentes, non glabre, fed tu- berculis, & punctulis rotate, intus replete tore fimi- libus, oblique, & per longitudinem locatis feminibus , uz oblongiora funt prioribus , ad primum guftum adeo ervida, & acria, ut labia, & fauces quafi exurant magis quam ullum Piper. Harum filiquarum longis- fime deorfum pendent, breviores, & rotundiores fur- fam elevantur, hzc quoque fpecies breves, & obtu- fas gerit filiquas, ita ut tres quatuorve hujus medie fpeciei fint varietates. : . Tertio Capficum minus flavum fimilis eft lignofus frutex, multoque minora magisque inflexa gerit fo- lia, ejus filique femi digitum circiter longz funt , ul- tra pennam craffie, feminibus quoque referte , fed rotundioribus quam in antecedente, primo virides, dein plumbez, feu ex nigro, & viridi mixte , ac tandem intenfelutez, Hujus {peciei plurime erigun- tur, quzdam longiores oblique locantur, quiedam e- tiam deorfum. Interfunt etiam quzdam fuperius ob- tufe, vix flave, fed nigricantes fere. Ita ut fi quis tales velit notare varietates, in India Orienrali zoue im poteft numerare ipecies, quam memora- us Gregorius de Reggio in Europa. Hec tertia, feu flava fpecies omnium fervidiffima habetur, quod & re vera comperitur, atque miran- dum eft, omnium Capficorum, feu Tschilis femi ma- turos fructus, h. e. qui ex viridi colore per nigrican- ‘rem tranfeunt ad flavum ; vel rubrum colorem, mul- to acriores effe penitus maturis , licet doétiffimus saliger exercit, 141; hoc comprehendere nequeat , fed 'danum a Ut hoc rite intelligatur , fciendum eft, hanc acrimoniam non ex fervore oriri, qui, uti Scaliger dicit, in maturis fructibus neceflario major eni fd ex corrofivo quodam humore, qui in inma- t i fructibus major, & acrior eft quam in maturis. . Omnes porro fpecies, quas in Portugal- lia obfervavi ex Brafilia delatas, ibi licet luxuriofe crefcerent , humiliorem gerebant fruticem , fed mul- to majora folia, ac fructus, quam unquam in India Orientali confpexi, filiqueque ultra digiti longitudi- nem, & craflitiem habebant, omnes eleganter rubrz, auam recordari poffum , multó minus acres illis Indiz Orientalis, licet intellexerim in infula St. Jago parvam quoque ejus obcurrere fpeciem, à . Hzc familia per fata propagatur femina, nullique ramuli , quum excrefcant he plante , abrumpendi fant, donec juftam adquifiverint magnitudinem , ra- mique fint penitus lignofi. Aliquando fubcedit, ab. ruptos ramos terre conmiffos progerminare fed ra- ro, & tantummodo calido, & pluviofo coelo. Lux- uriofe crefcit, fi in aperta locetur area, fepibus cir- cumftrutis , disque quisquiliis circumjectis. Nomen. Latine Capficum Orientale ad diftinctionem majoris Occide „quod in Hifpania, & Portugal- lia obcurrit , ero ars primum ab Aétuario pro- :du&um eft. Apud Plin. libr. 9. cap. 12. Siliguaftrum, & Piperitis obcürrit, que nomina multi docti hisce uunt plantis , quibuscum huc usque confentio, «uum nullam aliam. noyerim plantam, hujus Piperis fervorem habentem , & fimul filiquofam. Contra non adfentio, ab Avicenna füb nomine Zingiberis Ca- mini defcribi , licet non declarare poffim , quo nominé Tschili apud Avicennamobcurrat , puto autem , ipfuni tantum illas defcripfiffe res, que ipfi ex India adfe- TOR > ac forte nunquam vidit Tschili ficcatas fi- iquas. CS MT No- Sun HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap, Ty De tweede Capficum minus rubrum werd cen bee Steragtig boompje, dat op zig zelfs vier, en vyf voeten boog fiat, digt van takken , die beneden boutagtig gras- groen, en geboekt zyn, overeind flaan, en mede bros De bladeren.zyn kleender dan aan ’t voorige, want boe — kleender de vruchten vallen, boe kleender de bladeren nd zyn in "t gemeen, een vinger lank, en een pink breed agter alsof zy getand waren, niet regt uitgebreid; maar bochtig., en gekruld. ` De bloemen zyn wit als aan” voorgaande , doch Ae, der, ordinaris van vyf [pitsjes gemaakt , met bare Jle- len neerwaarts gebogen. De houwen zyn dunder , en kleender dan de voorgaan” de, zommige twee, zommige drie leden lank > Schaars een pink dik, vooren toege/pift gelyk een zwik , die men in een vat fleekt ; of gelyk bet de Gafconjes by Scaliger ver. elyken by Hondspint , van buiten mede boog-rood, en Slinkende niet even, maar pukkelagtig , binnen heel uit- gevuld met diergelyke zaden, die [chuins , of in de leng. te gerangeerd leggen , en lankwerpiger zyn dan de voori- ge, ter eerflen proeve zoo beet, en fcherp, datz lippen, en. keel verbranden , meer als eenig Peper, Pan deze bangen de lang Be neerwaarts, de kortere , en rondere Jlaan opwaarts, zoo zyn er ook van deze zoorte korte, en jtompe , zoo dat men drie, of vier veranderingen van dit middel geflacht beeft. : , De derde Capificum, minus flavum is ¿en diergelyk houtachtig beefter , beeft nog kleender , en gekrulder bla. deren, de bouwen zyn omtrent een balve vinger lank, ruim een fcbaft dik, mede met zaden, die weder ronder zyn dan aan de voorige, uitgevuld, eerft groen, daar na loodverwig, of uit den zwarten , en groenen gemengd; ten laatften boog-geel. De meefte van dit geflachte ftaan overeind, zommige , die wat langer zyn, bp Jcbuins , zommige ook neerwaarts. Daar zyn er ook, die vooren Stomp: werden, weinig eel » maar blyven zwart-groen. y In Jumma die op diergelyke veranderingen wil zien, die kan er in- Ooft- Serie BEE E m orto Ed ze ES de ‘voornoemde Gregorius de Reggio in Europa gedaan heeft. Ii eg otto gute . Dit derde, of geele geflacht werd voor *t allerbeetfte- gehouden , gelyk men ook in der. daad bevind, en bet is te verwonderen van alle Tschilis ; dat de balfrype ,. dat is die van de groene verwe door ‚bet zwart-groene overs gaan tot bet geele, of roode, [cberper. bevonden ‘werden dan de gebeel rype, boewel den boog-geleerden.. Scaliger exercit. 141. dit niet begrypen kan, maar Cardanum daar over berifpt. Om dit dan te verftaan, zoo moet ‚men weeten., dat deze fcberpigbeid juift niet van bitte komt, die, gelyk Scaliger zegt, in rype vruchten grooter moct zyn, maar van een corrofive vogtigheid , die Pa in onrype vruchten meerder is dan in rype. . Alle diege- ne nu, die ik in Portugal gezien hebbe uit Brafil overgé- bragt, enaldaar weeldrig genoeg waffende , waren lager van feruik » maar veel grootier van bladeren, en vruch- ten, dan ik ooit in Ooft-Indiën gezien beb, de bouwen meer dan een vinger lank, en dik, alle fcboonerood, en na myn onthoud verre zoo fcherp niet als bet Ooft-Indi- Jehe , boewel ik verftaa, dat "er op t Eiland St. Jago ook een kleene zoorte vald, "is Dit gewas werd door zyn zaad gezaaid, en men moet in "t opwafJen geen takjes daar van afbreekén , tot dat bet zyn volkome grootte heeft, en met houtachtige takken vere zien is. Het gelukt , dat zomtyds de afgebrokene takken in de aarde gezet , beklyven, doch zelden, en alleen by warm regenweer. Het groeid weeldrig als men t in een open plein plant, beiningen rondom maakt, en bet uit- e l van ’t buis rondom fmyt. aam. In *t Latyn Capficum Orientale tot onder- derfcheid van °t groote Occidentale, bet welk men 12 Spanje, en Portugal. ziet, zynde deze naam erf van Atuarius voortgebragt. By Plin. lib. 9. cap. 12. v! men Siliquaftrum, en Piperitis, welke namen veele ge- leerde op dit gewas paffen. waar mede ik my by provifie conformeere , vermits ik geen ander gewas ken , bet wel 200 beet zy als Peper . en bouwen dragende. Daar enter gen kan ik niet toeftaan, dat bet by Avicenna onder de naam van Zingiber Caninum befchreven zy, boewel ik ook niet aanwyzen kan, boe Tschili by Avicennage zy, maar fuftineere, dat by befchreven beeft alleenlyk die dingen, die bem uit Indiën toegebracht wierden, € milfcbien beeft by de gedroogde Tschil wen nooit Des VIII Boek. L Hoofifl. Nomen Portugallicum in India eft Recche, feu uti noslegimus Retsje, unde derivatur Rechear, & Re- chead, h. e. {algama , feu fructus quivisaceto, & mu- ria conditi, quod nunquam fit fine hisce filiquis. Bel- gice nos ipfum vocamus Ritsje, ac Ternatenfes , Se Amboinenfes Ritsja. -Malaice Lada Tscbili , ac: tan- tummodo Tshili, unde multi crediderunt, hoc Pipe- ris genus primum ex regno Chili fuiffe translarum , uod cum vero non videtur convenire. Minoricum jure a quibusdam Piper Indicum, feu Indianum voca- tur, quum omne Piper ex India deferatur. Pra om- nibus autem deridendus: eft ifte bonus vir, qui pre ignorantia linguarum , ac fimilitudine vocis Reccbe Ricinum. Americanum vocavit, verum enim nomen In- diz Occidentalis. eft Axi, feu uti nos legimus Achi. Javani, Balaienfes, & Maccaffarenfes confundunt il- Jud cum Pipere longo, primis enim nationibus dici- tur Tabe, & Tabia , & Maccaffarenfibus Lada. Boe- ice Paffee. Bandice Caledupa; in vicinis noftris U- jafferenfibus. Cadurpa. Tres autem. memoratz fpecies fequenti diftinguun- turmodo; Prima, & maxima vocatur Tschili Be/aar , & Tschili ayer. Javanice, & Baleyice Tabe. Lomboc: Secunda, feu media fpecies Tycbili Mera. Baleyice Tube Kling. Tertia Tscbili Cuning. Baleyice Tabe Rawit. Capficum Occidentale preter dicta nominafub- fequentia. gerit, Belgis Spaam/cbe Peper, quum ex nove Hifpanie regionibus fit adductum. In Portu- allia vocatur Pimentaon , quafi dicas y eh ‚feu iperis congener, item Pimenta d Brafil, feu Brafili- enfe Piper. Vocem Axi. Portugalli fcribunt. 4chi, unde defcendit Indica vox: Acbar, quod nos legimus. Atsjar, idem denotans quod fupra ditum Reccheado. Locus. Ego, uti dixi, puto effe plantam Indica, ab antiquis jam temporibus per toram Indiam Ori- entalem notam, nullaque eft edicula, feu area tam pufilla, nec ullus paterfamilias tam pauper, fi modo terre angulum prope cafam poffideat , quin Tshili concedatlocum, quum aroma fit adeo familiare , & catholicum, ut quotidiano conducat cibo. Ufus-ejus in India multo vulgatior eft ipfo. Pipes fe, quum ubique tam facile plantari, & coli poflit , atque hinc quivis, quam pauper etiam fit, illud. ni- hilo conquirere poffit; Cuivis additur. condimen- to, quod Piper aliter ingreditur , licet multum ab cjus fapore differat, & acrimonia illud fuperet. ludi adeo huic funt adfueri , ut ejus filiquas groffo modo conterant, & cum cibis comedant, quem in finem virides potiffimum eligunt filiquas, qua ad pri- mum guftum acriores funt maturis, dicentes incolas maturos fructus primo quidem effe debiliores , fed dein vehementiorem in ore cauffare ardorem teneris inma- turis. Europei noftrates hisce quoque adeo adíüeti funt, ut indigenis palmam ‘dare negent, eis; Exquifitus quoque oris fapor detexit, quosdam efle cibos, qui cum Tschili mixti preftatitioris: fünt. gu- ftus, quatn fi cum Pipere preparatieffent, prefertim Amboinenfium Papeda , ac quodvis sAtsjar „ quum vero tam fervidi fint, vel potius cum inodico calore mordentem , & corrofivam habeant acrimoniam, hinc quotidianus ipforum ufus non quibusvis condu- cit hominibus, prefertim calidis, & biliofis, neque illis, qui Afthmate, tuffi, vel quovis pectoris morbo laborant, nimium. enim fanguinem. inflammant , & pectus obprimunt , contra pinguibus hominibus, qui- E frigido, & pituitofo laborant ftomacho, quam aluberrimi funt hi fructus , concoctionem enim promo- vent , nimios ventriculi exficcant humores , ejusque na- turalem excitant adpetitum. In quibusdam mulieribus obfervatum fuit, quam maxime profuiffe ipfarum con- ceptui;ac fzecunditati,unde & coenobitis prohibiti funt. uumque conpertum fit, Tycbili amatores cito. fe- nefcere, rugofos. & frigidos cfe, binc multi funt putantes, tam Tscbili quam quodvis Piper frigide effe nature, fed hi fimul dicant Solis radios itidem effe frigidos , quum accenfam candelam. meridie ‚ex- ftinguere valeant, fed-major ignis minorem fuffocat, fic ` vie meliore jure dici poteft, vehementem Pi- peris, & Tschili fervorem naturali noftro calori ni- mis fortem effe, accaufticum, hunc fuffocat, & enervat. | Tom. F^. fique nimis ufurpetur, ; Fulius AMBOINSCH KRUYDBOEK. 249 De. Portugeeze naam is in Indiën Recche, of gelyk wy lezen Retsje, waar van komt Rechear , en Reche- ad, dat is allerbande vruchten in Azyn, en Peekel, inge- leid y. "t welk nooit gefchied zonder deze bouwen. In ’t Duits noemen Wy ze Ritsje , en de Ternatanen, en Am- boinezen.Ritsja. Op Maleyts Lada Tschili, of /legts Tschili, bet welk veele beeft doen gelooven , dat dit Slag Peper eerft uit het Koninkryk Chili gebragt xy, bet welk niet, waarfchynelyk. is. Nog minder reden bebben zy, die bet Piper Indicum , ofte Indianum genoemd hebben, want alle Peper komt uit Indien. Bowen al is te belachem die goede man, die bet. door: onkunde van. de taale, en gelykbeid van bet woord Recche genaamt beeft Ricinus Americanus, want de regte naam in Weft-In- dien is Axi, of gelyk wy lezen: Ach, De Javanen, Baleyers , en Maccaffaren confundeeren bet met lange Pe~ per , want de eerfte Natien noemen bet Tabe, en Tabia, De MaccafJaren Lada. Boegis Paffee. In ^t Bandaas Caledupa. In onze nabuurige Uliaffers Cadurpa. De drie voornoemde zoorten, werden aldus onder/cbei- den, deeerfte, en grootfte biet. Tshili-Befaar, en Tschili ayer, In 't Favaans, en Baleys Tabe Lomboc: De tweede of middelzoorte bier Tschili Mera. fort Baleyts Tabe Kling. De derde Tschili. Cuning, Baleys Tabe Rawit, Het. Capficum Occidentale beeft be- balven: de voorfchreve namen nog deze. By de Neerlan- ders Spaanfche Peper, om dat bet uit de niewwe Spaan- Jche landen aangebragt is. In Portugal biet bet Pimen- taon, als of men zeide Piperattrum , eennabootzer van Pe- > als mede Pimenta d’ Brafil , Brafilifche Peper. Het woord Axi fchryven de Portugeezen , Achi y waar van komt bet Indifcb woord Achar , ’t welk wy lezen Atsjar, beduidende even ’t zelve als ’t bovenftaande Rec- cheado, ` EES Plaats. Ik boude bet, als gezegt, voor een Inlands ge- «vas , al van oude ead door gebeel Ooft-Indien bekend, en daar is niet een buisje , of erfje zoo kleen, en niet een Huisvader zoo arm, die maar een kleen boekje land by zyn butje beeft , of by gund. den Tschili-boom een plaats, om dat bet een zoo algemeene fpecery is, en in de dage» bykze koft nodig. d Gebruyk. Zijn. gebruit in Indien is, veel gemeende dan van,de Peper , om dat. bet overal zoo. > plant. is, en een ieder yboe arm by zy,’tzelwe by der hand beeft Men: doed bet in allerbande fouce , daar men anders de Peper in gebruikt « boewel ’t in fmaak veel daar van ver- Jcbild , en ook in fcberpigheid dezelve overtreft. De In- dianen zyn er zoo aangewend, dat zy de bouwen maar groffelyk in flukken wryven „en met de koft opeeten ; waar toe zy nog, meefl de groene. bouwen neemen, die in ’t eerfle proeven, fcherper zyn dan de rype, waar tegen de. Inlanders inbrengen, dat de rype vingers wel in *t eerfte laffer fcbynen , maar daarima een velder brand. in de mond veroorzaken dan de jonge onr ype. ‚Onze Euro» pianen zjn er mede zoo aangewend , dat zy de Inlanders niet willen toegeven. ju cy ede ee Ook beeft de nauwkeurige mond ondervonden, dat "er zommige/pyzenzyn, die met Tscbili beter {maken dan met Peper , gar n de Amboinfche Papeda,-en aller- bande Atsjar , doch dewyl zy zoo exceffive beet zyn , of veel meer by een matige bitte een bytende , en corrofi- ve fcherpigbeid hebben , zoo is derzelver dagelykze gee bruik niet voor alle men/cben.dienftig „i erbeid voor geen beete colerique , als mede die met korte aofJem, boeft, of eenig gebrek der borft beladen zyn, want zy ontfleeken bet bloed te zeer , enfcbielyk , en benouwen de borft , daar en tegen voor vette menfchen, en die een vogtige mage hebben, xynizy zeer goed, want zy bevorderen de con- co&tie , droogen de mage op , en prikkelen. deszelfs natuur- lyke graagbeid, - By zommige vrouwen beeft men bevon- den, dat zy baren vruchtbaarbeid merkelyk. dienden, en daarom zyn zy de Kloofterluiden verboden. Dewyl men ook bevind, dat de. flerke Tschili-eeters vroeg oud, rimpelig , en koud werden; 200 zyn Ter veele, die dryven, dat zoo wel Tschili als alle Peper-koud van aart zyn, dochdeze luiden moeten met eenen zeggen , dat de Zonnefchyn ook koud zy ‚som: dat by een aangeftoke- ne keers op de middag kan wii doen, te weeten een groot vuur verdooft een kleender, zoo moet men dan met beter reden zeggen , dat degeweldige bitte van Peper , en Tsobi- li voor onze natuurlyke warmte te flerk zy y ente: gebruikt dezelve uitdoove. Ge? Ii Julius 250 Fulius Scaliger l. c. reprehendit. Cardanum , illum minus flavum Capficum , quod acerrimum eft, noxis um immo venenofum habere, dicitque contra, in fua patria non tantum Gafcones rufticos , aggerum foffo- res, fimilesque robuítos homines , avidiffime in jus fculis illud edere, fed venerabundos quoque flami- nes, & l'rancifcanos Monachos in hortis fuis. planta- re, non tantum ob elegantis fructus adfpectum , fed etiam ad ejus.ufüm in cibis; atque, uti credunt, ut per ejus frigidam naturam libidinem exftinguant ; quin potius excitent y videtur autem mihi Dominus Scaliger, éjusque monachi quam maxime fabulari, quis enim credere poffet, tam fervens aroma libidinem exftin- &urum ele, melius itaque dixiffet, flaminibus falu- tarem effe cibum, quum non magnum peragant la- borem.s pingues fint, ac pituitofum habeant ftoma- chum, quem corroboraret, &exficcaret; Hifce obs ponere quis poffet, quum Tscbilé tam fervens fit, qui fiat, ut Indi, qui exufto quafi laborant fanguine, & fub fervido habitant coelo, tanta copia illo innoxie utantur; Hisce refpondeo, primo creatorem cunctos incolas ita .conftituiffe, & generaffe, ut popularem fuum cibum facilius digerere. poffint peregrinis. Se- cundo:Indos calidiore, & ficciore ftomacho predi- tos, cibum fimilis nature melius digerere, & mace- rare poffe, immo licet fere fit venenofus, Europe- is. Tertio Europzos in calidis regionibus multo de- biliorem , & flaccidiorem habere ftomachum, quam in patria fua , qui fimilibus acuentibus aromatibus refocillandus , & ftimulandus eft: Dicoque iterum , Tscbili acrimoniam. non oriri ex fervore maximo, licet hic in initio. perfentiatur, fed ex corrofivo hu- more, .Cum vulgo itaque ftatuendum eft , Tscbili fervidum effe quarto gradu, qux res a Medicis na- ture quam maxime noxiz, & contrarie cenfentur, Cavendum fibi eft, fi quis hasce aperiat filiquas ; ne fubriles humoris rivuli oculos. vel nafum tangant, cerebrum enim quam maxime conmoyent, mucum, & lachrymas copiofe provocantes.. Ardor quoque per binas horas in digitis percipitur , quum filiquas Quis aperuerit , vel fricaverit , prz omnibus autem nocent pectori, & bronchiis , praefertim fi .carboni- bus inponantur ; vaporque ipfarum excipiatur, tan- tum excitat hic anxietatem , acfi quis fuffocaretur , tantamque excitat tuffim, & ru&us , acfi quis pul- monem ,-& hepar evomeret. ` i DER LAS E e, ue .;Hoe expertus fui.in magno Pipere Hifpanico D Sa, ca 4 ‘non eft tam acre Indico, D ae za itinere, quum nebulones quidam nos ex camera. qua- dam depellere ftuderent, deponebant ipfius: filique portiunculam fupra carbones in angulo cubiculi ; un- de omnes, qui paucum tantum adtraherent fumum, viderentur fuffocari , donee liberum haurirent y & adtraherent aérem. Si gute hisce adarerit labia vel os, aqua ne ablu« at, unde.ardoris fenfus augetur, fed oleo , vel alia pinguedine. illud obliniat. -Quotidie enim in India cum Fschili tales inftituuntur artes, ac novitiani hoc falluntur; gum elegantes hasce.rubrasque in foro adfpiciant a Debt quas pro Cerafis „ vel aliis. delica- tis emunt fructibus, quos: avide comedere tentantes fefe deceptos vident, ac penitentiam agunt. - eo s £ i vo initi oS aw gues In quibusdam legi Herbariis modum corrigendi hoc- In ce Piper, '& ad ufum aptum reddendi , qui mihi fatis E » AC conveniens videtur , ut huic inferatur Hers ario Indico fequentem in modum. N rfr rubre fpeciei, cum pedun- culis.decerpti, & in-umbra ficcati, EE in fartagine cum farina craflas ita ut fragiles fint , depu- ra hos iterum detergendo, & pedunculos abrumpen- do, dein forcipe in parva illos difleca frufta, atque cuivis unciz libram farine admifte, admifcendo ali- quid fermenti panis rite fubaéti paftz forma, ex qua parvi pinfuntur panes in furna , dein hofce co&tos in frufta feinde, & panem bis coctum-ex iis compone tam ficcum , ut in mortario facile in pulverem redigi & conminui poffit; qui demum cribrandus-eft. : EL Maturi fumantur. Hunc ^HERBARII AMBOINENSIS Liber VII cap: T.i Julius Scaliger loc. cit. beftraft Cardanum , dat p de kleene geele Ritsjes , die de fcherpfte zyn , van fchades lykbeid en venyn fufpect boud , en zegt daar en tegen dat bet by hem niet alleen de Gafconje-beeren,, dykgra: vers, en diergelyke grove men/chen zeer graag in alle zoepen eeten , maar ook de Eerwaardige Paters , de Fran. cifcaner Monniken planten bet in bare tuinen, niet alleen om bet gezigt van de fchoone vrucht, maar ook om in de koft te gebruiken, en zoo zy gelooven, door deszelfs koude de vleefchelyke begeerten uit te bluffcben (of liever aan te queeken) waar in my dunkt , dat gemelde Heer Scaliger, en zyn Monniken geweldig beufelen ; want wie kan gelooven, dat zulke beete fpecery de vleefchely.: ke luft uitdooven zoude, by badde beter gezegt , dat het voor die Paters.een gezonde koft was, om dat ze meis nig werken, zwaarlyvig zyn , en cen verf)ymde mage bebben, om dezelve op te drogen ; Men mogte bier tegen- werpen, als de Tschili zoo overmatig beet was; hoe ze dan de Indianen, die alrede een verbrand bloed bebben; en onder een beete Hemel woonen, in zulke menigte, en zonder fcbade gebruiken konnen, bier op diend tot ant- woords. Ten eerflen dat de Schepper alle Inwoonders zodanig genaturalifeerd beeft ; dat ze baar inlandftbe koft gemakkelyker konnen nuttigen, dan een vreemdeling, Ten tweeden, dat den Indiaan een-beeter , en drooger maag hebbende , de fpyze van diergelyke aart ligter vers teeren kan, ja zomtyds ook balf venynige koft, dan een Europiaan. Ten derden , dat zelfs de Kuropiaanenin de beete. landen flapper mage bebben dan in bun Vaderland; en met diergelyke prikkelende bitte moet opge/cherpt wer- den, en ik zegge nogmaals , dat de fcherpbeid van de Tschili niet kome van een exceffive bitte , boewel men zulks in °t eerfle gevoeld, maar door een corro ive vog- tigheid. Men moet dan met de gemeene man vaft ftellen, dat Tschili beet zy in de vierde graad , «velke- dingen van. de Artzen-de natuur geweldig tegen gebouden were das: hers! A vr A SE cfe „Men zi in *t-openen van deze bouwen, dat de fubtile Beier nietin de oogen, of neuze ko- men y want zy ontfleeken de berzenen magtig , en ver- wekken not, en tranen. De bitte gevoeld men ook web een paar uuren aan de vingers, als men ze geopend, of gewreven beeft , voor al is bet een fchadelyk goed voor de borfi, en longe-pype , zondérlyk-als men. bet op koolen /myt, en den rook daar van-ontfangt , verwekt. bet zulke benauwtbeid , als of men verftikken wilde, met boeften , en ruspen , als of men longe , en lever zoude willen witfpuwen, Dit. beb ik ervaren-aan de groote Ce sagen die noch. zoo feberp niet is als de Ooft-Indifche , in myne Portugeeze pelgrimagie, wanneer eenige guytzak- ken ons uit de kamer wilden bebben, zy op een jcherf= je met koolen eenige ftukjes van die bouwen in een boeke je verborgen zetteden , waar op alle die maar een wei- nigje van dien rook ontfingen; meenden té verftikken y tot dat ze in de vrye lucht quamen. Als iemand de lippen, of mond daar mede verbrand beeft, moet dezelve met geen water fpoelen, waar door bet gevoelen van de brand vergroot , maar met oly, of eenige vettigheid fmeeren. Dagelyks werden in Indien diergelyke poetfen met Tschili bedreeven , inzonderbeid de nieuwelingen bedrogen , als zy deze fchoone roode bouwen op de markt zien; dexeloe voor Ker[Jen , of andere lek- kere vruchten koopen „ en' greetig daar inbyten , doch boe Sa zy daar berouw van bebben, kan men licht det: e 2 Jk beb in zommige Kruidboeken een manier gelezem s deze Peper te corrigeeren , en tot gebruik bequaam te ma- ken, dewelke my aanflaat, en bet dunkt my goed in dit Ooft-Indifcbe Kruidboek in te lyveny zynde. aldus. Neemt de rype bouwen van *t roode geflacht y met bas re ftelen afgebrooken , eniin de fohaaduwe gedroogd y 700 ze dan in een pan met grof meel, dat zy bryzelig werden, veegt ze weder af, en xuiverd ze van de fielen, daar na Dud ze in kleene flukken met een febeer g neemt tot ieder once een. pond meel, maakt daar uit een deeg, met wat zuurdezem, en als bet wel gereezenis , formeerd daar uit broodjes, die men in een oven bakt , de gebakkene [nyd aan flukken, en maak-befchuit daar wit , die 200 droog, moet zyn, dat men xe gemakkelyk in een vyfel pulverifee ren, en daar na ziften kan. . Dit VIII Bock. L Hooft. Hunc pulverem, qui mihi fulvis Brafilianus dicitur, ad ufum ferva, cui fubfequentes tribuuntur ad cibum facultates, quum omnium ciborum faporem excitet, ventris fatus expellat, unde largiter admifcendus eft cibis humidis, & flatulentis , ac fepius matutino tem- ore adfumendus eft cum jure carnium , ut nimias ventriculi humiditates exficcet, & tollat, ipfum ca- lefaciat » cóétionem promoveat 5 urinam pellat, & vifum acuat, Si per tres continuos dies ingeratur cum Poley deco&o , foetum mortuum expellit. Cum melle in Emplaftri formam redactus hic pulvis Scia- tice, & Podagrz dolorem fedat, & cum melle cocto inlinitus Anginam inflammatoriam curat. Cum Sale Nitri mixtus, omnes tollit deformes cutis maculas. Silique aque puteali incoéte Odontalgiam curant, fi cum hac os conluatur, dentesque roborat vacillantes, Eufeb. Nierenberg. bif.. mat. libr. 15, cap. 80. fex Mexicani Piperis defcribit fpecies , dicitque vocem Chilli in illa regione elle indigenam , uti & cunctis iftis fex fpeciebus additur, Agis autem eft vox Hay- tine ex Efpaniola oriunda; unde concludi poflet per Hifpanos trans Philippinas in Indiam Orientalem fuis- fe translatum; In eodem capite dicit magno in ufu effe apud Mexicanos ad cibos, ut adpetitus excitetur; fed addit fimul noxiam. ejus qualitatem , fi nimia ad- fumatur copia, uti fanguinis inflammationem , Dyfen- teriamz renum , ac lumborum dolores, ac prefertim Pulmonis morbos, ac Phthyfin. . [n Antillis, fed Charybeis infulis Axi, & Caribe vocatur, atque Gallis ibi habitantibus Pyman. Tres ibi ejus funt fpecies, quarüm prima obtufas, & füb- rotundas gerit filiquas, rubras, nec majores Caryo- phyllo, binz alie longiores, & cornutas habent filis quas; rubras quoque. Indi ibi etiam credunt nimia copia ingeftas, homines inde frigefcere, quod ita in- I endum eft; Tscbili humidum radicale confumere, A alimentum eft vitalis noftri caloris; qui hinc e- tiam exftinguitur, ac minuitur; ; Denique mihi utile videtur hic fubjungeré Zei des feriptionem, & ufum ex Fo/eph. Acofta, quum ad hu- jus plante cognitionem maxime conducat, & üt ad» pareat; catholicum effe aroma per totum mundum difperfüm , fcribit itaque libr. 4. cap; 20. Aroma; quod Deus Indi Occidentalis populo Org TO- prium largitus eft, eft illud, quod in Caftilia Piper Indicum vocatur, & in India generali nomine , de- fumpto a primis infulis ibi deviétis, Axidicitur, quod illa lingua denotat Cu/co ucbu, & Mexicano Chili, quod fatis notum eft, unde nec neceffe eft, multa de hoc conmentari., Hoc folummodo fciendum eft, a- pud antiquos Indos quam maxime eftimari, fecum ` Pi ubi: de- enim hoc ducebant ab uno in alium locúm D ficiebat; tanquam mercaturam neceffariam; ` ^ Axi varias habet fpecies, viridem m quedam acerrima das. bram, & luteám , fünt fpecies molliores nec ita fervide, funt & quaedam ulces, que Crude ex manibus eduntur. ` Sic & alia. E quzdam fpecies eft, quz fi in ore mafticetur , ufci odorem fpirat, ac bone eft note. Pars Axi urens; aë mordens , funt venula ; & gra- nula, reliquum innocens eft. Viride editur , fic- cum, conminutum , ac totum etiam in cibis; & obfos niis, ita ut pr&cipuum fit condimentum omnium a- Tomatum Indie, fique modice edatür, ftomachi co- €tionem promovet, fi vero nimia ingeratur copia; pravos fortitur effectus , naturá enim fuâ fervidiffi- mum eft, humidum, & penetrans, unde, fiajuveni- bus, nimium ufürpetur , quam maxime ipfis nocet. Ut vero Zxi temperetur, fal adhibent, quod maxi- me illud temperat, & corrigit, quum obpofitos inter fefe ¡habeant effeétus, quibus mitigantur. Hanc ipfam plantam defcribit Nicol. Monard. cap. 54. füb nomine Piperis Indie Occidentalis , ex adnota- tionibus autem Caroli Clufii patet, Capficum efTe. Tom. Y, Dr, AMBOINSCH KRUYDBOEK. Ost .. Dit poeder dan, bet welk ik pulverem Brafilianum noeme „bewaärd tot bet gebruik , want aan ’t zelve werd dé volgende nuttigbeid toege/chreeven ; bet is bequaam in aller- bande koft te doen, die bet finakelyk maakt, ontdoed allé winderigheden des buiks, dies bet rykelyk mag gedaan werden by winderige, en vogtige- fpyzen, dikwils ^s och- tens met een vleefchzop daar van ingenomen , verteerd de overtollige vogtigheden der maage , verwarmd dezelve y vervordert de kookinge , dryft den uryn , en verklaard bet gezicht. Drie dagen na malkaar ingenomen meteen de- cottie van Poley, dryft de doode vrucht wit... Met Ho- SCH een Pleifter gmaakt , ftild de pyne van Sciatica, en Podagra, maar met gekookten Honing opgeftrecken, ge- neeft de ontjbeekinge der keele. Met Zalpeter gemengt verdryft bet alle leelyke plekken des buids. De bouwen in putwater gekookt , geneezen alle tandpyn ; als men’t zel- vein de mond boud, en beveftigen de wachgelende tanden: , Eufebius Nierenbergius hift nat. lib. 15. cap. 80 befchryft zes zoorten zymes Mexicaanzen Pepers, en wi dat bet woord Chilli wit dat land oorfpronkelijk zy , ge- lyk "t ook by meeft alle die zes zoorten bevonden werd; maar Agis zy een Haytins woord uit Efpagnola afkom- fiig, dies men zoude oordelen , dat bet door de-Spanjaar- den over de Pbilippinas in Ooft - Indien zoude gebracht zjn. In gemelde capittel verbaald by een groot gebruik deszelfs by de Mexicanen in de koft om appeteyt té vers wekken, maar by zet er ook by de fcbade die gen uit derzelver al te veel gebruik bebaald , als ontfteekinge des bloeds , bloedgang , nieren , en lendepyn , en inzonder= beid longeziekten, en teering. ` ; In de Antillis, of Carybifche Eilanden werd bet Axi, en Caribe genaamt, by de Franfe aldaar woonende Py- man. Zy bebben "er drie zoorten, waar van de eerjte Jtompe , en rondachtige bouwen dragen , rood; en niet (rout dan een Garioffel nagel, dé twee ändere “dragen anger , en geboornde bouwen, mede rood. De India- nen geloven aldaar mede , dat bet al te veel gebruik daar van de menfchen koud maakt , het welk zoo verftaan moet worden , dat de Tschili bet levens -vocht verteere , bet welk bet voedzel is van ons levens-vuurtje , en de na- puariyke normie , die dan ook y yaaa OME a … Eindelyk dunkt my goed de beftbryvinge , en bet eg, bruik van de Axi uit VE D Colla bier by te. ge gen, om dat ze tot kenni[Je dezer plani? zeer diend y-en om te betoonen , dat bet een algemeene fpetery is, over de gebeele wereld verfpreid. Hy fchryft dan lib. 4, cap. 20. aldus. De eigen fpéceryen, die God aan die, van Weft-Indien gegeven beeft , is die gene, die in Caftilien Peper van Indien, en in Indien met een gemeene bena- ming (genomen van de cerfte Eilanden, die daar overwon: nen wierden) Axigenaamt werd , bet geen in die taal Cu- fco uchu, en in °t Mexicaans Chili genaamt werd ; bet welk een genoeg bekend ding is, waarom ook niet van noden veel daar van te bandelen. Dit alleenlyk , te weten, dat bet by de vude-Indianen zeer geöftimeerd was ; want zy ver- woerden bet Yan de eeng plaats op de andere, daar bet EUM e er e met was, voor een noodwendige Koopmanfchap. In frigidis tetris, quales funt Périias montes; ere. {cere recufat, fed valles amat cálidas fimulque huttri: ` 5 TU begooten Wer Caribbe ditte; que fortiter mordent , ac urunt, funt &alie / Heb wil in geen koude landen, als daar is ^i gébergte wan Peru wafer, maar waft in warme valeyen, en wil en. Daar is Axi van verfcheide coleuren, te Weten groen , rood , en geel, daar is er ook , die “flerk is, die zy Caribbe bieten , die dapper byt, en brand: 14 pp Men beeft er nog andere, die zagter , en niet zoo flerk zyn, en daar zyn ook ettelyke , die zoet zyn, die menuit de band eet. Zoo is "er ook nog een andere zootte , dié kleen is, dewelke , als men ze in de mond neemt, een reuk beeft als Mufcbeliadt , en is zeer goed. Het geene, dat "er van de Axi byt „of brand , zyn de ader- kens , en korlen , want de reft byt nog en brand niet , men eet bet groen, droog, gemalen , gebeel, en in pot /pyzen, en gereg: ten. Infumma, betis de principaalfte fouce van alle fpeces rien van Indien, gegeten met matigbeid, zoo belpt bet de mage tot concoctie, maar zoo °t overdadig is, beeft bet zeer kwade effetten, want betis van zich zelfs zeer beet; vochtig , en doordringende, waar door ’t zelve voor jon- gelingen te gebruiken zeer binderlyk voor de gezondheid is. Om ’t Axi te temperen, gebruiken zy bet Zout daar toe, bet welk dat zeer verbeterd, en matigd, om dat ze onder baar zeer contrarie effetten bebben , waar mede zy malkanderen betemmen. Deze zelffte plante befcbryft Nicol. Monard. Cap. $4: onder de naam van W eft-Indifch Peper , doch uit de anno- tat, van Carol. Clufiusblykt , dat by bet Capficum meene, Dott, lis 252 Dr. Pifo libr. 4. cap. 38. aliud infuper defcribit Bra- filie Piper, quod Brafilianorum lingua vocat Wandu, Portugallica Pimenta dos Indos , omnino diverfum a vulgari Capfico , quz nempe planta mixtam habet formam ex longo Pipere, & Sirio, unde &ipfi cogno- minatur Betris, & Betre, quod Indicum nomen eft Sirii, verum autem Capficum defcribit libr. 4. cap. 51. nomine indigeno Quiya, & Portugallico Pimenta do Brafil ; ubi duodecim enumerat fpecies in Brafilia crefcentes, foliis, ac floribus inter fefe convenientes, quarum quinque filiquas gerunt erectas, feptem alie vero dependentes, vel ad latera inclinantes. In Hort. Malab. tom. 2. Fig. $6. fub nomine Mala- barico Mia defcribitur, ibi autem nil conmemora- tur de quotidiano ejus, & ubique noto ufu in culina, fed vires ejus medicinales ibi defcribuntur non magni tamen momenti. à Aliud porro Yallia Capo Molago part. 9. Fig. 35. defcribitur, quod convenire videtur cum noftro Cap- fico obtufo, feu Ritsje aquofo. Tabula Octogefima Otlava Ad Figuram Primam exhibet Capficum, rubrum minus s quod /ecunda eft fpecies. Figura Secunda denotat Capficum rubrum minimum. Figura Tertia Capficum flavum , feu tertiam denotat fpe» ciem. : Figura Quarta Capficum exhibet majus, feu Tschili Ayer. OBSERVATIO. Capficum hoc Indicum cum ejus fynonymis, & autori: bus in Thef. Zeyh p: 53. obcurrit. Vocaturque in H Chif- fort-p- 59. Capficum annuum, ubi & ipfius precipue enu- merantur varietates , quas preter memoratum Gregorium de Regio, Bartbolom. Ambrofinus in fingulari propofuit tractatu, cui titulus eft de Capficorum varietate cum iconibus brevis Hiftoria Bonon. 1630 in 8vo. ubi in Tabula una triginta fru- &uum varietates exhibentur. HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap; ty Dot. Pifo lib. 4. cap. Brafiliaanfe Peper, bet welke by in't Brafiliaans Nan. du, in 't Portugees Pimenta dos Indos noemd , ganfch ver/cbillende van ons Capficum , als zynde een plante van een gemengde fatzoen, uit lange Peper, em Siri daarom by °t ook Betris, en Betre bynoemd, bet welk een Ooft-Indifche naam is van de Siri, maar bet regte Capficum befcbryft by lib. 4. cap. 51. met ‘een Inland- zen naam van Quiya, en Portugees Pimenta de Brafil optellende twaalf zoorten in Brafil waffende , aan blade. ren, en bloemen malkanderen fchier gelyk, waar van de vyf bare vruchten overeind dragen, en de zeven andere neerwaarts y of ter zyden hellen. In Horto Malab. tom. 2. Fig. $6. werd bet befcbree- ven onder den Malabaarzen naam Molago, doch aldaar vind men niets aangebaald van zyn dagelykze, en over. al bekende gebruik in de keuken, maar wel van zyne me- dicinale kragten , die doch weinig zyn. Nog een ander Vallia Capo Molago in part. 9, Fig, $5. wiens e Ro B d Jchynt overeen te komen met ons Capficum obtufum, of Water-Ritsje. De acht en tachtig fle Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur het kleene roode Capficum, of: ->te de tweede zoorte Vaii Ritsjes. j De Tweede Figuur. wyft aan het A/eenfle roode Capficum , ofte Ritsjes. l : De Derde Figuur wyft aan de kleene geele Capficum, ofte ~ Ritsjes, welke de derde zoort van Rumphius is. De Vierde Figuur vertoont het groote zoort van Ritsjes, of: te de Tschili Ayer. AANMERKING. Dit Ooft-Indifch Capficum met zyn benamingen, en Scliryvers komt voorin de Thef Zen p.53. “En werd itt de Hort, Clifort. p. 59. het jaarlykze Capficum genaamt; alwaar ook deszelfs voornaamfte zocrten , ofte verandes ringen opgetelt werden, welke behalve de aangehaaldeGre- gorius de Regio , Bartbolom. Ambrofinus in een byzonder tractaat heeft voorgeftelt, het geen voor Titel heeft, een kor2 te Hiflorie van de veranderinge ‘der Capficums. Bonon. 1630: in 8vo. alwaar in een plaat dertig byzondere Figuuren vati deze vrugten vertoont werden, z GO D LI, 38. befchryft nog een "e ts Lab. LXXXVIII. VIII Boek. LI Hoofift. CAPUT QUINQUAGESIMUM PRIMUM. Mirabilis. Bonga Waltu Kitsjil. Irabilis eft flos Indie Occidentalis, & jam de- fcriptus in Europeis libris, praefertim a Ctu/io libr. 5. cap. 5. rarior. plant. unde hic Indie O- rientalis fpecies defcribemus , que, quantum vide- tur, varietate , & elegantia colorum Indie Occiden- talis fpeciebus inferiores funt, faltem quales illas ob- fervavi in Europa in quorundam prediis, Indie au- tem Orientalis Mirabilis flores gerit femper concolo- res in uno ftipite, plurimos nempe ex purpureo ru- bentes, quosdam pu albos, quosdam gilvos. Hec planta adfinis quoque cenfetur Solanis , feu magis proprie Mandragoris , eft enim ny&anthes , feu no&is flos, radicem gerens Raphanaceam. Non ultra ulnz crefcit altitudinem, ac mox fefe fupra radicem in varios dividit nodofos, lentos, & rubros caules, quorum nodi quam maxime protube- rant, & inferiores rubent, in rubra nempe fpecie. Rami fefe quodammodo inordinati extendunt, ita ut quidam nodo fepe terre incumbant, non autem tam recife iftum obfervant ordinem , quem Clufius in ndi: Occidentalis fpecie notavitin Europa, fed quo- : dammodo, Exempli gratia, fi ramus inferior ad Oc- cidentem vergat, tum alter in geniculo fubfequente fpectat ad meridiem , tertius ordinem fequitur primi, & quartus imitatur fecundum , plerumque tamen hic ordo confufus eft, & inregularis. Folia bina fibi qoem funt in geniculis, conve» niuntque cum illis Fagopyri, vel juxta Indicam com- arationem inftar ‘illorum Sajor Bajang, inferius lata, kr anguftata & acuta, minorem digitum longa, flavefcentia, mollia, nec fplendentia, fubtilibus quafi pilis hirta , qui tamen viv notari poffunt , funtque porro fuccofa, tic ir a: a equ Unde & Quidam héc tómparant cum illis Solani , neutiquam tamen horum chara&erem habent, quod una nempe folii pars brevior fit altera, faporem ha- bent ingratum , ac pruritum excitant levem , inter fuperiora foliorum paria varii excrefcunt calices, mul- ti fimul junéti, ex quinque pallide virentibus petalis conftantes; EX quibus flores pfoveniunt. _ Flores hi conveniunt cum illis Convolvuli minoris, feu inftar illorüm Tabaci, fed magis explicati, & te- fiüiorem habentes tubum, nec ita angulofi. Quivis flos ex unito conftat petalo, in orbem pofito inftar denarii Hollandiz , fed quodammodo pentagonus , prope quemvis angulum finus eft profundus, feu ful- cus deorfum vergens, ita ut nunquam fine plicis fit. In ejus céntro quinque tenuia longaque, feu teretia locantut ftamina, antheras gerentia flavas, & incur- vas. Color triplex eft juxta tres fpecies, quas in In- dia Orientali obfefvavi, quarum prima eft vulgatiffi- ma, & pulcherrima, cujus flos vere purpureus eft, & fplendens, oculos maxime adficiens fine ullis ma- culis , fecunda fpeciei flos albiffimus eft. Tertie flos flavus eft; h. e. ex albo flavefcens , ceterum om- nes he trés fpecies unam eandemque habent formam & naturam, excepto quod binarum pofteriorum ge- nicula non rubeant: SA Batavie quarta fed rata obcurrit fpécies 5 cujus flos ' res perfeéte rubent, ipforumque odor gratus eft, fed debilis, nec fere percipitur nifi poft Solis occa» fum. Flores hi tenerrimi funt, nec taftum ferre pos- funt, ipforumque qualitas eft , quod per diem fint claufi, fed poft meridiem hora quarta; vel quinta, quum Sol patum inclinet, vel recedat, fefe aperiunt, ac poft horam quintam omnes extenfi funt; manent- que per totam noétem usdue in matutinum tempus. Quam primum vero a Sole tangantur, fcfe contra- hunt, ac claudunt, corruganturque , nee iterum fefe extendunt, relinquentes hoc vicinis fuis in eodem ramulo pofitis. Atque hec przcipua eft ratio, cur Mirabilis vocetur; multo autem rarior, ac preftan- tior detegitur character in illis Indie Occidentalis, u- bi in uno ftipite non tantum flores diverficolores lo- cantur, uti albi, flavi, ac: purpurafcentes, fed una oris dimidia pars purpurea, altera flava, vel alba eft, quales in India Orientali non obfervavi. " o AMBOINSCH KRUYDBOEK. 253 LL HOOFDSTUK. Het Marvilje - kruid. Arvilje is een Weft-Indifcbe bloem, en alreeds in de Europifche boeken befchreeven » inzonderbeid by Clufius rarior. plant. lib. 5. cap. 5. die wy al- bier befebryven zullen , zyn de Ooft-Indifche zoorten , die 200 t /chynd , aan vérfcheidendbeid , en fraayigbeid an co- leuren de Weft-Indifche wyken, immers zog ik dezelve gezien bebbe in Europa in zommige luftboven, want de Ooft- Indifcbe Marvilje beeft de bloeme altyd van eener- ley coleur aan eene ftok, te weten de meefte purper-rood, zommige gebeel «vit , zommige vaal. De plante reekend men mede onder de maag fcbap van de Solanums , of eigentlyker onder die van Mandragora , want bet is een nacht-bloem , met een Radysachtige wortel. Ze waft niet boven een elle boog , en verdeeld baar Jtraks boven de wortel in verfcheide geknoopte, taaye , en ronde ficlen, waar aan de Knien zeer uitbuilen , ende onderfte zyn roodachtig , te weten aan de roode zoorte. De takken verfpreiden bun wat onordentlyk , en wyd uit malkander , zoo dat "er zommige met een knie op de aarde ruften , xy bouden zoo precies die ordre niet, die Clufius aan de Weft-Indifche in Europa aangemerkt beeft , maar wel eenigzints , by exempel als de onder[le tak na bet Welten ziet, zoo ftaat de tweede aan de naafte knie vol- gende na bet Zuiden. De derde volgt de order van de eerfle , en de vierde van de tweede , doch meerendeels ziet men deze order geconfundeerd. De bladeren fiaan aan de knien twee tegen malkahder , en gelyken die van de Boekwyd, of na een Ooft-Indifebe gelykeniffe, als die van Sajot Bajang, achter breed, en vooren fpits, een kleene vinger lank, geel-groen ; zagt], sonder glans, on nle met fyne haairtjes hezet, die ech» ter kwaalyk te bekennen zyn , en zappig. Zommige vergelykenze met die van Solanum, doch zy bebben derzelver charatter geenzints, te weten dat de eene belft des blads korter zy dan de andere , van fmaak zyn zj onlieflyk, em wat jeükende, tulfcben de voor, paren der bladeren komen verfcheide kelkjes woort, veele by malkander , uit vyf licht-groene blaadjes gemaakt , en uit dezelve de bloémen, _ Deze gelyken die van Convolvulus thihot; of als de Tabaks-bloemen , doch meer uitgebreid met een dunder bals , en zoo boekig niet. Teder bloem is gemaakt van een blad, in de rondte als een Hollandfcbe-fcbelling , dochqwat vyfboekig , by ieder hoek een diepe, of voore neergaande, 200 dat ze nooit zonder ployen is. In de midden Doan vyf dunne lange draden, met geele gekrulde noppen. De coléur is driederley , na de drie zoorten , die ik in Ooft-In- dien gezien bebbe, eerft de gemeenfte, en feboönfte zyn recht purper , met een belder licht in de oogen fcbitteren- de, zonder eenige plekken, de tweede is hieran. De derde is vaal, dat is uit den witten, en geelen vuilwit, anderzints alle drie van een fatzoen em aard, bebalven = = tweede laatfte by de knien der takken niets roods Op Batavia vind men nog een vierdé, doch zeldzame zoorte, wiens bloemen recht rood zyn, baren reuk is lief- felyk, doch flap, en febier niet gevoelig, dan na Zon- nen ondergang. Zy zyn zeer teer, en kunnen geen ban- delen verdragen, baâr eigenfchap is deze, dat zy over dag geflootén ftadn , maar na de middag ten vier , of oyf uuren ftaan zy allé geopend, blyvende zoo voorts de ge» beele nacht open tot e morgens. Zoo dra zy van de Zonne befcbeenen worden, fluiten £y haar wederom , én kruipen gam[cb in malkander , zonder meer open te gaan, bet welk zy bare nabuuren aan *t zelfde kröontje latén doen. Dit is een van de re- den, Waarom ze de naam van wondetlyk bebben beko- men; doch een veel gewigtiger vind men aan de Weft- Indifche, daar aan eenen Gr niet alleen bloemen van.ver- Jebeide coleur ftaan , als wit; geel; en purpur , maar ook aan eene bloem ziet men de eene belft purpur , de andere geel, d wit , diergelyke ik in Ooft- Indiën niet gezien we 13 254 Poft flores in eodem calice bacca excrefcit, ma- gnitudine baccarum Jupiperimajorum , primo viridis, dein nigerrima, infra coronata, per longitudinem in uinque diftinéta fulcos 3 quorum interftitia notata unt punctulis eleyatis¿ & characteribus ; acfi liter effent, interne veto replete fant he bacce medulla alba, & ficca: Semina vero vetufta parum corrugan- tur, & oblonga funt, & laxiffime pericarpiis inherent; que tum ample extenduntur, unde & illa facile de- cidunt. i SC ENAR Radix Raphanüm tefert ; nunc folitatia, hünc bifi- da, fibi incumbens, perfecteuti in Mandragora, ex- terne nigra, ac fibrillis fere deftituta, fedin longam extenditur caudam, unde & glirem refert mortuum, interne alba eft, fuccofa ; & fragilis, nec tam ingras tum acremve habet faporem, quam folia, fed magis aquofa eft, nec edulis. Facile tota evelli poteft , ac diu confervari, ac de novo plantari, ficcata vero exter- ne transverfales quosdam exhibet circulos, uti Me- choa-canna, pro qua a quibusdam etiam agyrtis ven- ditur. Nomen. Europa) Scriptores ipfi diverfa tribuunt homina; prout quis fefe miretur de ejus forma. Ex Cluf. loc. cit. Indie Occidentalis , & Peruviana nomi- na funt Hacbal Indi, licet melius Arabica effe. vide- antur. Hifpani ipfum vocarunt Maravillas del Peru, & Arreboleras ; atque hinc Latine Mirabilis Mexicana; Grece Tbaumantias, Belgice Marvelje, in Germania ab Hortulanis quibusdam audivi vocari Sweyt/er-bo- fens h.e. Caligas Helveticas a florum forma. Alii au- tem hanc plantam, fed fine ratione vocarunt Fasmi- num Mexicanum , in tota enim planta nil obfervatur ad Jasminum adcedens, nifi longus florum tubus. Propius autem adcedunt, qui illam vocarunt Solanum edoriferum. In India nota eft nomine Malaico Bonga Watu Kitsjil, h. e. parvus temporis flos, ad diftin- &ionem majoris, qui eft flos borarius libr. 6. defcrip- tus. ES ; ` Portugallice vocatur Fulba quadtoboras, h. e. flos hore quarte , quum eo tempore fefe aperiat , li- cet melius effet , fi quinte hore diceretur, item Fulba merenda, & Fulba rabicqui , h. e. Umbellarum flos , a purpureo ipfius colore, Javanice, & Baleyice Wot- sja, feu Notja, & Cambang Norotja, item Cambang ore, h: e. flos wefpertinus, quod nomen commune eft cum illo Abutili libr. 6. defcriptis «Locus. In omnibus obvia eft hortis, uti & ad aréa- tum oras, ubi fefe quem maxime multiplicat per fe- men deciduum in folo arenofo , ubi potiffimum amat erefcere, fique ejus abfcindantur caules, ita ut radix fola in terra fuperfic, dein regerminat hzc planta, majora producens folia quam antea, fed fimul pau- ciores flores. Ufus ejus in re Medica huc usque igüotus eft, unde potiffimum ob floris elegantiam in hortis coli- tur, qui vefpertino tempore debili, fed grato odore, vicina replet loca; forte magis expeteretur, D flos ejus mirum iftum haberet colorum lufum , quem Mexicana profert planta , licet binz ejus fpecies pur- purea nempe & alba alternate locata elegantem quo- que przbeant adfpectum, Clufium l. c. aliosque cum eo ftatuere, rubram fpeciem. ortam fuiffe ex grano rubri floris forte in quodam ftipite produ&i , fieri po- tuit in Europa in planta Mexicana, fed in Indie O- rientalis plantà hoc concedere nequeo, quum certus fim, tres fupra memoratas fpecies naturales, & In- diz indigenas efle plantas; immo in Manilhis intel- lexi ftipites hos unicum tantum proferre colorem , purpureum nempe fuum , & album itidem. In Ternata fuit in quodam ufu apud Hifpanos , quum hi ibi habitarent, pr&fertim A apud e treet e- jus enim radix cum Oryzae farina; & Sandalo albo in pultem contrita, & faciei inlinita » puftulas, for- didasque tollit maculas. Ipforum matronz nobilifli- mz, fi per diem fefe exponere velint Soli, vel exire, faciem obliniunt floribus albe fpeciei; ‘ne a Solis æ- ftu flavefcant,: : at? Gere HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. Ly, Na de bloeme groeid in dezelfde kelk een befien. ; grootte als de grootfle Fenever-befien, eer/t EE Kiel na kool-zwart, beneden met een kroontje, langs beenen met vyf ribben afgedeeld. De tufJcben-plaatzen ZYN ge- teekend met verheve punêtjes; en cbaratteren ; als of bat letters waren, binnen zyn zy uitgevuld met een wit, en droog merg: De oude zaden krimpen wat in, en werden lankwerpig , bangen zeer los in bare kelkjes , die als dan wyd geopend flaan , en vallen licht uit. De wortel is als een Radys, zomtyds enkeld, zomtyas in twee fcbenkels verdeeld, en wat over malkaar gejla- gen ‚regt als de Mandragora, van buiten zwart , en lier zonder vazelingen, maar in een lange fieert eindigende, en daar door een doode ratte gelyk, binnen iffe wit, zap. pig, en breukzaam , %00 on Si yk, nog. zoo Jtberp van Jimaak niet als de bladeren, maar wateragtiger , doch niet bekwaam om. te eeten. Men kan ze licht gebeel uittrek: ken, en langen tyd bewaren, daar na weder planten, en de gedroogde vertoond van buiten overdwers eenige cirkelen, gelyk de Mechoa-canna , waar voor ze ook van zommige Kwakzalvers verkogt werd, ` Naam. De Europifche Schryvers geven bem vetfebeidg namen, na dat ieder verwonderd is over wyne gedaante, Uit Clufius loc. cit. bebben wy zyne Weft-Indifche , en Peruviaanfcbe namen Hachal Indi, hoewel zulks beter Arabifch gelykt. De Spanjaards bebben "t genaamt Mas ravillas del Peru, en Arreboleras, en daar van in 't Latyn Mirabilis Mexicana, in ’t Grieks T haumantias; In "t Nederduit/ch Marvilje, in °t Hoogduitfch beb ig bet van zommige Hoveniers booren noemen Sweitzer-ho- fen, dat is Caligas Helveticas oan bare gedaante; Ans dere bebben bet, doch zonder reden Jasminum Mexicas num genadmt, want in de gebeele plante niets na Je, mynen gelykt , bebalven de lange bals van. de bloeme; Nader komen zy, die bet Solanum odoriferum genaamt hebben, :: In Indien is bet bekend met de Male yt/che naam Bon a Waétu Kitsjil, dat is kleene tyd-bloeme , toton- f H Ser" geogte .. "t welk is. Bos horarius Tib. 6. e chreeven. = In *t Portugees noemd, men $e; Fulhä Guadrohoras , dat is vier uuren bloeme , om dat ze als dan open gaat, hoewel men °t beter op de yf uuren ftellen zoude, als mede Fulha merenda , e» Fulha rabicqui ;-daf is Nora nafvols-bloem van bare purpere coleür . Vaak en Bae leyts Notsja, of Notja, en Cambang Norotja, als ook Cambang Sore, dat is Avondbloem , een naam gemeen met Abutilon boven lib. 6. be/chreeven. Plaats.. Het is bekend in alle tuinen, en langs de kans ten van de erven, daar bei zig zeer vermenigvuldigd; door "t uitgevalle zaad, inzonderbeid op een wee An daar ’t liefft waft, de fiokken afgefneden, dat de wortel alleen in de aarde blyft, zoo fchiet dezelve egter. weder uit met grooter bladeren, dan te vooren, maar draagd weiniger bloemen, Gebruyk. In de Medicyne is zyn gebruik nog onbekend; dies bet meeft alleenlyk om de fcboonbeid van de bloeme in de boven aangequeekt werd, die in de-avondftonden met een flapper, doch aangenamen reuk, de naafte plaatzen vervuld. Men zoud "er miffcbien meer werks af maken, badden de bloeme die wonderlyke ver fcbeident herd. van co- deuren „dewelke de Mexicaanfche beeft. Hoewel die bei" de flokken van purper , en wit door malkaar geplant , me- de een fraay aanzien geven. Dat Clufius 1. c.. en zonm- ge met bem ftellen , dat de roode zoorte ge/proien 2) van een korl, juiftvan eenroode bloem op een andere ; ok gewaffen, kan wel gefchied zyn in Europa aan de Mext- caanje, maar aan de Ooft-Indifche kan ik het zelve niet toeftaan , als verzekerd zynde, dat de drie bovengenoemde zoorten-natureel zyn van dit ons Indiën; zelfs in de Ma* nilbas , x00 ik verftaa, zyn van eenderlei coleur , op eene Haks te weten de purpere op baar eigen , en de witte ims gelyks. n Ternaten beeft ze eenige gebruik gebad by de ae jaarden , doen die daar nog woonden, meeft by bet Frou- volk , want de wortel met Ryftmeel , en witte Sandel tot pap gewreeven , enop bet aangezicht gefmeerd, Ver draft de vinnen, a ¿cad , en po dezelwe. uitvallen De aanzientykfte Vrouwen onder baar. lieden , als zy uit willen gaan over dag, fmeeren haar aangezicht met de bloemen van de witte zoorte ZEWTEEVEN 3 om geenletzeLvan de Zonnebrand te krygen. Í iU) ón VIII Boek. LI Hooffi. Germanus quidam Hortulanus mihi narravit , in Europa: quendam Pharmacopzum quotannis ab eo defiderare radicem hujus plante; quam in taleolos diffecabat, exficcabat, ac pro Mechoa-canna vende- bat, qui adfirmabat, eandem cum hac habere pur- gandi virtutem, immo ex ejus opinione unam Can» demque effe , Quod tameu ex relatu. Nicol. Monardi nequit effe verum, quem de hac re vide cap. 51. Hi- flor. fimpl. & Clufii adnotationes in hoc caput. , Dr. Bi 0 libr. 4. cap. 44. ipi quoque dat Brafilienfe nomen Hacbal Indi, dicitque ubique in Brafilia fpon- te provenire, flores gerentem tricolores in una plan- ta, purpureo rubentes, flavos, &'albos, immo flo- res ipfos aliquando effe variegatos. Radicem fcribit fepius compertam fuiffe expertum remedium contra Hydropem ; fortiffime enim urinam expellit, eodem ufurpata, quo Mechoa-canna; modo, licet ipfius fa- por non admodum acris fit, obfervavit quoque , flo- rem fefe per noctem aperire, fi aliquamdiu aliquis candelam ipfi admoveat; hoc autem in Indie Orien- talis floribus non fuccedit. Tandem quoque Bataviae, & hic in Amboina fefe obtulit Mirabilis multicolor, forte ex äliis delata terris, quae in uno ftipite nunc binos, nunc ternos exhibet colores. Hic vero inul- to magis inregularis crefcit, & amplius fefe extendit füpra defcripta Indica fpecie. ANDI Maptenr Hort. Malab. p. 10. Fig. 75. defcriptum , eft Mirabilis Peruana, tricolores gerens flores; flavos nempe, albos, & purpureos; hi vero peutiquam furit pentapetali, uti ifte declarat Hortus, fed tantummodo KE GE rv he ac monopetali, nullumque alium plante narrat ufum, nifi Sec? inco- lae ad ceremonias illam adhibeant. y In Zeylona quoque erit haec planta obvia, uti id patet ex Anglico feriptore Roberto Knosio in itinera- rio fuo pag. 27: ubi ipfam vocat Sindric- Maul, ipfi- que binds tribuit flores; albos, & obfcure terreos; eu purpureos; ibi quoque hora quarta poftmeridiana fefe aperiunt — talique modo per totam manent noctem, uidam quoque hanc plantant in hortis florum caus- 4, ut nebulofo coelo ipfis inferviant loco horologii: "Vulgaris quoque eft in Sina, ac Sinenfibus Tsjen ti alibach-vocatur¿ matuta ipfius officula ex alba tol- füntur internd medulla, quae cum aqua in pulticulam contrita, faciei inliniuntur, ut album ipfis conciliet co» lorem, qui hoe deftituüntur, "Tabula Octogefima Nona Plántam exhibet, que Mirabilis per excellentiam vocatur: OBSERVATIO. Hee eft Mirabilis H. Clifort.p.53- ubi duodecim ejusad- eurate di(tinxit Linneus GE eftque Jala A ed rum Tournef. inft. pag. 130. & Thef. Zeyl. p. 124. & Mira- bilia Peruviana Dale. Pharm. in 4to. p. 122. ubi vide ejus Vires, que a Rumpbio Obiter cabtüm notantuf. = ^ — - CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. C 255 zen Duitfebe Hovenier wifle my te zeggen, dat i Europa zeker Apotheeker jaarlyks de Sieg, £c deze Ban, ‘té bem afeifchte, dezelve. in Jehyven [nee , droogde , eh voor Mechoa canna verkogté , bein vérze 3 dezelf fte krachten badde E t mere ho E deu ninge dezelffie. was, bet welk egter na bet [chryven van Micob MANDOS niet kan zyn, den welken a cap 51. hiítor. fimplic. ez de annotati ; Clufius op ’t zelfde. BT VEP Doctor Pifo lib. 4 cap. 44. geeft bèm medé den Brá- filifcben naam Hachal Indi, en zegt dat bet overal in Brafil in’t wild waffe, met bloemen van driederley coleur purper-rood, geel, en wit aan eenen {tok , jazomtyds aan eene bloeme gemengd. De wortel, zegt by, dikwils ge- experimenteert te zyn tegens de Waterzugt , want ze ge- weldig bet water üittrekt, op de manier als Mecboa-can- na gebruikt, hoewel ze aan fmaak niet zonderlyk fcberp is, by beeft ook aangemerkt , dat de bloeme ’s nachts open aat, als men eén rä met een aangeftooké keers daar by eet doch dit wil aan den Ooft-Indifcbe niet fuccedeeren, eindelyk is'op Batavia, en bier in Amboina ook voor den dag gekomen , de er te Marvelje, miffebien uit ändere landen dangebragt , daar men aan eene ftok twee, en zelden driederley coleuren ziet. Doch dezen ftok groeit veel ongefchikter , en breidt zig verder uit dan de boven- [taande Ooft-Indifche zoorte. ^ ' i ANDI MALLERI in Hort. Malab. p. 10. Fig. 75: befcbreven is de Mirabilis Peruana met driederley bloe- men. geel, wit, en pürper, doch de bloem heeft geen- zints vyf bladeren, gelyk den Hortus zegt , maar alleen- lyk vi boeken, en geen ander gebruik werd daar var verbaalt, als dat ze de Inwoönders tot bare ceremonien ge- oe 015 GEB =: À _Zy moet in Ceylon ook bekend yn , gelyk blykt uit den EngelzenReyziger Robberrkniökerin E Ge Reys- beichryving p. 27. alwaar by ze noemd Sindric Maul, en géeft baar tweederley bloemen ; witte, en Van een donkere aardverwe , zy gaat aldaar mede ten vier uu ren 'snamiddags open, en aft zoo de geheele nagt, en eenige planten aldaar deze bloem in baar boven om by een béirükke lucht baar als éen uurwyzer te dienen, 2 is mede beel gemeen in Sina , en biet op Sinees Tsjen ti Alibach, als men de rype korrels neemt , en daar uit bet binnenfte witte pit, bet. welk met ‘water tot een pa, gewreeven , op bet aangezicht geftreeken werd , om bet zel ve Wit te Hr » by die geene , die zulks van noden bebben; De negen en tachtig fle Plaat Vertoont een plant, welke Marvelje ofte de verwonders: «waardige by uitftek genaamt wert. AANMERKING. . Dit is de Mirabilis ofte Marvelje van de Hortus Clifort: P. 53+ alwaar twaalf verandetingen van deze t door Linneus duidelyk onderfcheiden zyn, en is de Jalapa der Apotheeken van Tournef. inffit. pag. 130. en de Thef: Zeyl $. 124. en-Mirabilia Peruviana vau Dale Pharmac. in 4t. p- 122. alwaar ziet deszelfs kragten, welke van Rumphius maar in "t voorbygaan zyn aangeroert. LI. 256 HERBARII AMBO CAPUT QUINQUAGESIMUM SECUNDUM. Lacca Herba, Lacca Kitsjil. India intelligatur , fupra Uid per Lacce vocem in 1p Quis fexto diximus. Hic eft herba humilis, gua nobis in India reprzfentatur Balfamina fe- mina, feu Balfamina altera. Planta eft elegans, in- ftdt regularis arbufcule excrefcens, erectos proferens ramos fesqui pedem, immo binos pedes altos. Hive ftipes p & rami crafli funt, fed fragiles, ac fuccofi inftar interne partis ftipitis Braffice, in amplos artis culos diftinéti nodis protuberantibus. pe GU Folia ejus folitaria locantur, Salicum foliis fimilia, fed breviora , ad oras denfe & fubtiliter ferrata , inftar illorum Cirfi, ultra digitum medium longa, transver- falem digitum lata , inferius quam acutiffime definen- tia usque ad ipforum ortum, ita ut fine petiolis, feu feffilia ramis infideant, flaccida, glabra, paucisque obliquis coftis notata. Be? Ex ipforum alis flores excrefcunt, curtis incurvis- que infidentes pedunculis, fimplices, vel gemini, il- lis Viole majoris fimiles, inferius incurvum gerentes corniculum inftar Delphinii florum. Superior ipfo- rum pars ex tribus componitur petalis, concavis, ac fuperna parte viridiapice notatis, in quorum centro iftillum. locatur breve, quod in fructum excrefcit. nferior floris. pars ex binis conftat petalis, uvulam referentibus, & inferius conjunctis, que multo ma- jora funt fuperioribus, atque inftar uyulæ dependent, incumbunt autem facculo concavo, feu calopodio, quod iftud. format corniculum, Dein fubfequitur fru- &us , coniformis., ab utraque acuminatus parte, digi- ti articulum: longus, herbaceus, pallide virens, feu albicans , mollis, & ad tactum lanuginofus,. Mature hz filicule in quinque diffiliunt partes , fi modo levi- ter conprimantur, fefeque introrfum circumvolvunt tanta vi. ut nullo modo recta fervari poflint , ach fee men abfcondere vellent ; cujus tamen maxima. pars diffilit per hunc actum. - Semina funt rotunda gtanula, paulo majora femine Rape, circa piftillum herentia inftar Uvarum, fu- fca, multisque luteis pun&ulis notata, ach effent p lulæ pent fd lorum' color , numerusque petalo- rum diverfi fant ratione variarum fpecierum, quarum plutes.o&to femel, & fimul in meo numerayi horto; quas reduco ad tres primarias fpecies „ rubram. nem- pe, purpuream , & albam. i l Primo Lacca Coccinea, Malaice Lacci Api, h. e. Lacca ignéa , omnium“ elegantiffima ; & maxima eft fpecies, binos cum dimidio pedes alta, in multos ra- mos divifa; Ejus ftipes, ac rami late rubent, feu igneum habent colorem , ultra GR Craft, pir. gues, fuccofi , & fémi pellucidi , acf Corallium effent. Folia paulo longiora funt digito , ac profundius fer- Tata, ach mollibus fpinulis effent notata. Nervus me- dius quoque rubet, atque prope folii ortum ad utram- que ejus partem bina ternave excrefcunt rubra capitu- la; Flos quoque major eft, magisque extenfus quam in ulla Viola, qui bina alia minora gerit petala in infe- rioribus labiis, que quatuor tenerrima elegantiffimi carmefini funt coloris, fuperior vero floris pars, & calcaria incarnata funt, fupremusque"apex viridis eft. Silicule feu fructus ultra digiti articulum longi funt, rubrumque habent reflexum. e Radix congeries eft fimplicium ac brevium fibrillarum, quales in Calappo obfervantur, funtque rubra, fuc- cofz , fragiles,nodofe admodum , & verrucis obfite, laxe terre inherentes, ita ut minimo nixu évelli pof fint. Hzc fpecies quasdam habet varietates ¿fi enim folo crefcat ficco, tum flos non plenus eft , fed fimplex colorque ejus fcharlatinus in leterubentem degenerat, fere in incarnatum. g Secundo Lacca purpurea folia gerit paulo magis vi- rentia, ejusque ftipes & rami inferius parum rubent, fuperius pallide virentes , femper vero prope nodos arum rubent , binasque habet notabiles varietates. rima gerit ramos plerumque rubentes vel purpura- Ícenses, qualis etiam eft foliorum nervus medius. Flo- INENSIS Liber VIL cap, Lay ^ LIL HOOFDSTUK Het Lacca-Kruit. At bet woord Lacca in Indien al beduide hebben: wy boven lib, 6. gezegt. Albier is het cen laa. ge plante , verbeeldende ons in Ooft- Indien de Balfamina femina, of Balfamina altera. Het is een cierlyke plante, als een wel. gefcbikt boompje, met regte takken opwaffende, anderbalf en twee voeien boog. De fiam, en takken zyn wel dik, echter bros, zappig, als bet binnen[le van een Koolftronk, in wyde leden ver met uitbuilende knien. De bladeren ftaan enkeld , de Willige-bladeren gelyken. de, doch korter, aan de kanten digt, en fyn gezaagd gelyk die van. Cirfion „ ruim een middelfle vinger lank. een dwers-vinger breed, agter zeer final, toelopende tot aan baren sies zoo dat zy zonder flelen aam bare iain zitten, flap, glad, en met weinige Jcbuinze ribe en. Uit baren {choot komen de bloemen: voort op korte kroma me. fleeltjes, een of twee by. malkander „de groote Vio- len gelyk, van onderen met een krom boorentje als Rid. der-fpooren , bet bovenfte vam deze bloemen beftaat uit drie blaadjes, die een bolligbeid , of verwulfzel maken, voor aan met een groen [pitsje.,. en in de midden met. een. kort pilaartje, waar uit de vrucht, werd, Het onderfie, van de bloeme beftaat uit twee bladeren , die een buig gelyken, en agter ook aan malkanderen bangen , veel grooter. dan de bovenfte , en.als lellen afbangende, van onderen, rus- Len. xy op een. bolozakje y. of booze, die bet. voornoemde boorentje maakt , daar op volgd de, vrucht, Kegelformig , agter en, vooren toege/pit{t, een. lid. van een winger. lank, kruidachtig „ bleek, groen , of witachtig, zogt 5 of wollig in "t. aa , De rype. bouwen. berflen. in «yf. delen, als men ze maar een weinig drukt, en rollen- baar binne avaarts. t’zamen met zulke kracht-, dat men. ze. s regt houden kan, even alsof zy- t zaad. wilden. werber- am „waar van echter 3 meefte weg fpringt door dit wor- elen, 109 Het Zaad zyn ronde korreltjes, wat grooter als Raap zaad, rondom een pilaartje bangende als Druiven, bruin: achtig, met veele geele. flippeltjes, regt als vergulde pil» „len. Décoleur. der bloemen, en getal. den blaadjes zyn verfcheiden, na de verfcheide zoorten , waar van ik over de: acht eenmaal in: myn tuin. geteld hebbe’, dewelke ik tot drie booftzoorten bremge , te weten, de eerfte roode, de tweede purpere, de derde witte, : De eerfte Lacca Coccinea , in "t, Maieyts Lacca Apis dat is vuureroode Eacca y is-de ftboon[fe j'en grooifte van allen, twee en een balve voeten boog , in veele take ken verdeeld; De takken, en Bon zyn licht, of vur- rood, ruim een vinger dik, vet, zappid „ em balf door- es als of men een Cöraal boompje Zh. u, e bladeren zyn wat langer dan éen vinger, d gezaagd, als of bet weeke doorentjes waren. De middel- zenuwe is mede rood, en by den oorfpronk te weerzyden aan den fleel ziet men 2 a3 roode knopen: De bloeme 15 ook grooter en meer geopend dan eenige Violen, hebbende nog 2 andere blaadjes op de 2 onderfte lellen, welke 4 “zeer teer en fcboon fcbarlaken rood zyn, dog bet bovenjie ` van de bloemeen /pooren zyn incarnaat , en bet voorjte . Jbitsje\ groen, : — De bouwen en vruchten zyn ruim een lid van een vile „ger lank, en bebben een roodagtige weerfchyn. — ¿Der wortel is een bofcb van enkelke korte vazelingen , lyk men. aan de Calappus-bomen ziet, rood , zapptg „bros, zeer knobbélagtig , en met wratten bezet, flappelyk im de . Garde boudende , zoo dat menze met de minfle ruk uittrekken - kant Deze zoorte beeft eenige veranderingen; want \ 2 op een drooge grond ftaat „zoo vertoond baar de bloeme “niet meer dubbeld, maar enkeld , en de fcharlaken coleur „veranderd in ligt-rood, fchier als incarnaat. 2. Lacca purpurea beeft zyne bladeren wat hooger” groen, de ftam en takken zyn beneden wat roodagtig » bo: ven licht groen, dog altyd by de knien wat rood , en Jg ` 2 merkelyke veranderingen, De eerfte beeft de ere doorgaans meeft roodagtig of peers ,gelyk mede de middel- zenuwe der bladeren, De VIH Boek. LII Hoof. | AMBOINSCH.KRUYDBOEK. 275 Flores eadem gerunt petala fupta generaliter nòta- ta, quorum fuperiora ac corniculum feu facculus lete vi.laceus vel purpureus eft; Inferior pars intenfe pur- purea feu carmefini coloris eft: Siliculz ejus funtbre- viores & rotundiores quam in prima fpecie, Altera varietas parum rubet in inferiore trunci parte , ac prope nodos, reliqua pars albicat, uti & foliorum ner- vus medius. Flos elegantioris eft forme quam antecedens, fu- perior enim ejus pars alba eft, ad oras parum purpu- reus cum viridi apice, inferior pars elegantem car- mefinum habet colorem uti in priore. Radix fimiles erit fibrillas, rubentes , & quam maxime nodofas ; fine primaria radice uti in Succifa, unde terre non firmiter inheret. - Tertio Lacca alba humillimum habet ftipitem, ac mi» nima folia , fine ulla rubedine in ramis vel nodis. Flos ejus omnino albus eft, aliquando luteis notatus ma- culis in inferioré ipfius parte, qua etiam confpiciun- tur in quibusdam varietatibus fecunde fpeciei , cujus ale duplices quoque funt, & ex qua plures poffunt concipi fpecies fed non conftantes , & ab una in aliam degenerantes. Silicule albe fpeciei minime funt & rotundiffime, fine ullo fulgore; Omnium harum trium fpecierum flores ad vifum elegantiffimi funt, fed ino- dori penitus , nec decerpi poflunt , ut geftentur , quum pedunculos gerant adeo curtos , ipforumque petala quam maxime fint decidua, m Nomen. Latine Lacca Herba ad diftin&ionem Lacce fruticis qui eft Alcanna, item Lacce ligni, quod eft lienum odoratum, ut & ad diftin&tionem Gummi Lacce. Vocari quoque poteft Bal/amina femina Indica. Malai- ce Lacca Kitsjil, & Lacca Ambon. Javanice & Baleyice Batsjar & Batjar. . Amboinice Alballa Ambon, bono ` autem verbo Malaico Inne Ayer , h. e. Alcanna aquofa. Ternatice Mardeni. Locus. Nota eft hec planta a Java per omnes Mo- Juccas & Orientales infulas , amatque crefcere in folo ` umido $ arenofo, primaque fpecies elegantiffima & quam maxime luxurians obcurrit ad oras rivulorum currentium circa Hilam in Hitoéa. Sinenfes Batavi habitantes in ollis ac ciftis eam plantant ac deponunt ‘ante feneftras, rubentes enim caules ac flores inter luxuranrem viridem eminentes foliaturam gratum prebent fpe&aculum. Negle&a fepe obcurrit ac fpon- te crefcit in Amboinenfium pagis, in arenofo litore fitis, ubi terra fubtilis ac nigra intermixta eft, qualis eft in Manipa prope Tomalehu, & in Amboina prope Hoecmalo. ! Ufuss Potiffimum colitur .delectationis cauffa , uti fupra dictum eft, ut ante feneftras ponatur , ut & in parvis hortorum areis , omni enim die fuos profert flores. Baleyenfes quidam ejus folia aliis admifcent oleribus , hoc enim folium nullum peculiarem habet faporem , fed fatuum eft, feu aquofum cum levi ama- ritie. Plurimus ejus ufus eft, ad Alcanne defectum fupplendum , que non ubique obcurrit, in tingendo nempe digitorum ungues rubro colore; Folia enim hzc five fola contrita, five cum aqua calcis, vel Li- monum facco conmixta, & per noctem unguibus in- pofita, hos rubro tingunt colore , qui tam firmus ac perfiftens eft quam Alcanne. eg Maturi fructus leniter decerpti, & alicujus manibus inpofiti , fi leviter conprimantur , aliquem terrefaciunt & conmovent, quum filicule hz vi diffiliant , fefeque convolvendo contrahant, quum talis putet viventes vermes in manibus tenere ‚qua in re hzc herba con- venit cum illa, que Herba inpatiens feu Noli me tan- gere vocatur, czterum filicule he fponte diffiliunt , quum mature fint, vel per Solem tangantur; vel per ventum ad aliam allidantur rem. Decidua femina in- tra paucos progerminant dies , novasque producunt plantulas, quarum quadam evelluntur , ne fefe. inyi- cem fuffocent. T Eft quoque herba vulneraria , Baleyenfibus & Java- nis ufitata in vulneribus levibus ac recentibus per cultrum vel arúndinis fragmentum infliétis , quum recentia ejus ac contrita folia ipfis inponantur , quod in mea etiam familia comprobatum eft: Sed fimul expertus fui in vulnere parvo circa articulos vel di- gitos non valere,quum nimis cito exficcentur , & ar= ticulus quodammodo inflammetur , ceterum ad un- gues fiffos vel confractos confolidandos easdem cum Alcanna habet virtutes, Tom. Y Porro De bloemén bebben dezelfde bladeren als boven in *t ge: neraal befcbreven Baart. waar van de bovenfte . en bet ae rentje of zaxken ligt-violet, of peers zijn. De onderfte lelle is boog purper of carmoxyn-rood , de bouwen zyn wat korter en ronder dan aan de eerfte zoorte. De tweede ver= andering beeft maar weinig rood aan de onderfte ftam en by de knien , de reft is witachtig, als mede de zenuwen der bladeren. De bloeme is fraayer van aanzien dán de naaft voor- gaande, want bet bovenfte deel derzelver is wit 5 aan de kanten een weinig peers , met een groen Jpitsje, bet onder- Jte is feboon carmoxyn, als bet voorgaande. De wortel beftaat van diergelyke vazelingen , roodagtig',en vol kno: _pen, zonder booft-wortel , gelyk aan de Succifa; daarom gant/ch niet vaft in de aarde. 3. Lacea alba is de laag fte van ftam, en kleenfte van bladeren, zonder eenige roodigbeid aan takkèn en knien 5 de bloeme is gebeel wit, en zomtyds met geele plekken op de lellen, dewelke men ook ziet aan zommige veranderin- gen van de tweede zoorte , welkers lellen ook dubbeld zyn waar van men 200 veele zoorten maken kan , die dog nie beftendig zyn, maar van de eene tot de andere overgaan, De bouwen van de witre zoorte, zyn de kleenfte en rond- Ste, zonder eenige weerfchyn. De bloemen van alle deze 3 zoorten , flaan wel fchoon in "t oog ; maar bebben geen reuk, en men kan ze niet afbreeken om te dragen, dewyl zy zoo korte ftelen hebben, en de blaadjes zoo ligt afval- en. . Naam. Jn ’t Latyn Lacca Herba tot onderfcheid van Lacca frutex, welk i$ de Alcanna, als mede van Lacca lignum, '£avelt is een welriekend hout ‚en van bet Gum- mi Lacca. Men mag bet ook bieten Balfamina femina Indica. Maleyts Lacca Kitsjil, en Lacca Ambon. Fa- vaanjch en Baleyts Batsjar en Batjar. Zmboinfcb Alhalla Ambon, maar in’t goed Maleyts Inne Ayer , dat is, Al canna aquofa, Ternataan/cb Mardeni. . Plaats. Het is bekend van Fava aan door alle de Mo» luccos , en Oofterfche Eylanden, het waft gaern op een vogtige zandige grond , en de eerfte zoorte vind men zeer Schoon en weelderig aan de kanten van lopende beekjes,om- trent Hila op Hitoe. De Sineezen op Batavia , plantenze in potten en kiften voor de venfters, want de roode Delen en bloemen tuffchen bet weelderige groen, geven een aan- genaam fpectakel. Men vind bet dikwils achteloos van zelfs waffen in zommige SE Negoryen, die op een zan- dige Jirand leggen, daar warte Frof-aarie onder loopt, ge X op Manipa by Tomalebu , en in Amboina by Hoec- malo. Gebrúyk. Het werd meeft om pleizier geoefend, als boven flaat , voor wenfters, en voor kleene bedden in de tuinen , want men ziet et alle dagen bloemen aan. Zom- mige Baleyers mengen bet onder ander moeskruyd , want ‘aan dit blad alleen is eén zonderlyke fmaak , maar is fmiets, of wateragtig , met een kleene bitterheid. Zijn meefte ge- bruyk is om bel gebrek van de Alcanna te /uppleeren , des welke niet overal gevonden werd, in ’t rood maken van de nagels aan de vingers ; want de bladeren,’t zy alleen gewreeven ,'t zy met kalk-water of Lemoen-zop gemengd, eene nacht op de nagel gebonden , verwen denzelven vuur- rood y zoo vaft en onwitwiffelyk als de Alcanna. De rype vruchten zagtjes afgebrooken „geeft iemand in de band, en laatze bem zoetjes t'zamendrukken, zoo zult bem fcbielyk verfchrikt zien , wanneer de bouwe in Pakken Jpringt, en zig in malkander rold waar door by meend dat by levende Wormen in de band beeft , waar in dit kFuyd overeeñkomt met de Herba impatiens of Noli me tangere, anders JPringen de bouwen ook van zelfs open, als-%y ryp zyn, of door de Son geraakt, en door de wind tegens iets aangedreven worden. Het uitgévalle zaad komt als dan in weinige dagen op , en brengt nieuwe , Plantjes voort, waar van men een deel uittrekken moet , op dat zy malkander niet verftikken, Het is ook een wondkruyd by de Baleyers en Javanen, tot ligte vlee/chwonden , met een mes of [pits riet gemaakt, wanneer men de verfche of gewrevene bladeren daar op bind, zynde zulks in myn buis geprobeerd. Doch ik beb ook e » dat bet in een kleene wonde ae Weër ge- wrigten of vingers geen goed doed , als te b rogen- de „en bet lid eeni Detrol, anders Was) + en gefcheurde nagels te geneezen beeft ke dezelvekragten , gelyk Alcanna, Kk Voorts 258 Porro ab Indis non exploratum. eft, an fructus in oleo macerati confolident ampla & hiantia vulnera, uti Itali id de fua gloriantur Balfamina femina, quam LoseLtus Balfaminam feminam Perficifoliam, & Ges- Nerus Bal/aminam amygdaloidem vocant, hujus enim defcriptiones quam maxime inter fefe conveniunt , €X- cepto quod Indice fructus fint paulo oblongiores. Si Arabum & Perfarum. Argowän non fit Syringa Perfica, vel antecedens Mirabilis, hallucinarer bane Laccam elle, Argawán enim defcribitur elle frutex Perficus, florem gerens intenfe rubrum , Carmefinum nempe, feu vere purpureum , qui Hebraeis Argewan vocatur. Eftuantibus diebus circa novi Luntum , prefertim fi ejus Eclipfis fit, cuncta harum plantarum folia adeo flaccida & emarcida dependent , acfi re verá effent mortua, vefpertino autem tempore vel primis pluviis quafi revivifcunt, ac fefe erigunt. | 3 Lacca berba, feu Balfamina femina ex Sina delata, prima ejus fpecies eft, cujus autem folia funt paulo majora, quinque ac fex pollices longa , ultra digi- tum lata, eodemque modo ferrata. Florum feminum- que forma cum prioribus convenit. Flores autem hoc peculiare habent, quod in uno nempe fruticulo (int diverficolores , quidam enim -fcatlatini funt coloris, quidam. femi rubri ; ac. femi. albi, alii alios habent colores. Ipforum quoque calix purpurafcit. Folia flaccida funt, ac mox poft avulfionem marce- fcunt. Obcurrit quoque ejus fpecies omnino alba, atr- que ex ipforum teneris fruticulis mox detegi poteft, quenam fit fpecies, quosque flores productura fit. Sinenfes hanc vocant Kimbong , ubi & ad trium pe- dum altitudinem. excrefcit , ipfique vires. tribuunt; quod Cu ferpens audeat Ca eg eng lan- tam... Nomen.vero gerit ab ave elegantiliima Dan dicta, aureo aliisque fpléndentibus coloribus. ced que Tapientibus ipforum vocatur Fung, que eadem videtur, que Phenix vocatur , & plurimis centenis annis femel tantum in confpectum venit. Onapu, Bracmanis-Tambido, in Hort. Malab. part, 9. Tab. 47. defcripta, convenit quodammodo cum mas jore rubra Herba Lacca. Tsjeria Onapu. Fig.49. cum alba priori fpecie. vn o um "Tabula ‘Nonagefima Laccam exhibet berban, que vera eft noftra Balfamina, loco natali tantum divería; Indice autem plures obcur- runt fpecies feu varietates in Tbef. Zeyl. p. 41 & 42. vocaturque hoc genus in H. Clifort. p. 428. Inpatiens pedunculis folitariis multifloris, & pedunculis confertis unifloris, ubi vide reliqua. : - CAPUT HERBARITAMBOINENSIS. Liber VII. cap. LII, Voorts is by de Indianen niet onderzogt , of men met de vruchten in oly geweekt , diergelyke geneezinge kan doen. in ^t zamenbegten van re en geopende wonden gelyk de Indianen met baar Baljamina femina weeten ta doen „ die LoreLtus Balfaminam Perficifoliam , en GesNERUS Balfaminam amygdaloidem noemt, immer; de befcbryvingen komen zeer na ovéreen y bebalven dat de vruchten van de Ooftelndifche wat lankwerpiger zyn, Als bet Arabifebe en Perfifcbe Argawän niet en is Syringa Perfica, of de voorgaande Mirabilis , 200 zoude ik giffen, dat bet deze Lacca moefle zyn, want Atgas ` wân werd befchreven te zyn een Perfiaanfche beejter , met een boog-roode bloeme , namentlyk Carmoxyn of als de regte purper , die in 't Hebreeww/ch Argemán biet, - By beete dagen, omtrent de nieuwe Maan , inzonderbeid als "er een Eclips voorvald, zoo bangen alle de bladeren aan deze planten zoo flap en verwelkt , als of zy alreede geftorven waren, die doch s avonds, of met den eerflen regen weder bekomen. acca herba, of Balfamina foemina , bet geene uit Sina komt, wil de cerfle zoorte zyn, dog de bladeren zyn wat grooter ‚te weten 5 en 6 dwymen lang ‚en ruym een vine ger breed, op dezelfde manter gezaagt. Het fatzoen van bloemen en zaaden, komt met bet voorgaande overeen, doch aan de bloemen beeft men dit raars , dat men aan een ftok bloemen van verfebeide coleuren ziet, te weten zommige Jebarlaken-rood , zommige half rood, half «vit, en van meer coleuren, Het halsje of kelkje, daarze in flaat , trekt na ’t peerze. De bladeren zyn flap „en flenzen firax na "t afbreeken, Men beeft ook een gebeel witte zoorte, en aan de jonge Stammen kan men ftrax bekennen , wat coleur van bloemen zy geven zullen. E De Sineezen noemen ze Kimhong , alwaarze ruym 3 voeten boog opfebiet , ên Jchryven haar de kragten toe, dat geen Slange komt , daar dit kruyd flaat, Het beeft zyn naam van de goude en andere /cboone coleuren des Vogels Hong, by bunne Geleerden genaamt Fung, zynde denzelfden met den Vogel Phoenix „dewelke in veele bon- dert Jaren maar eens gezien wert. j Onapu. Bracm, Tambido in Hort. Malab. patt. 9. Fig. 47. befchreven , beeft eenige overeenkomt met de groote roode zoorte van Herba Lacca. Tsjeria Onapu. fig.49, met de witte zoorte van bet bovenftaande. De negentig fie Plaat Vertoont het Lacca Kruyt, het welk onze regte Balfamina is, door de verfcheide plaats verfchillende, Van de Ooft- Indifche komen meer zoorten ofte veranderingen voort in de Thef Zeyl. p. 41 en As, en dit geflage wert inde H: Clifort..p. 423. genaamt Inpatiens met enkelde, veel bloemdragende fteeltjes, en met veele een bloemdragen- de fteeltjes, alwaar het overige ziet. A. VIM Bock. LIM Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 259 CAPUT QUINQUAGESIMUM TERTIUM. Matricaria Sinenfis. Serune. Erune eft planta olim ex Sina delata, forma con- veniens cum Matricaria feu Parthenio, odore au- tem cum Chamemelo Romano, In Indie bine ejus obcurrunt fpecies, alba & lutea,in Sina vero ejus ru- bra quoque {pecies re eritur,quum vero tantum flo- rum colore differant , fub unica has defcribam forma. Albe fpeciei frutex binos ac binos cum dimidio pe- des altus eft , lutez vero non ultra fesqui pedum al- titudinem adtingit ; Inferior ftipitis pars plerumque parum inclinat , & terrae incumbit, multosque emittit rectos lignofosque , fed fragiles tamen caules inftar Hyflopi. olia cum illis Parthenti, feu Arthemifie latifolie conveniunt ; utrisque vero latiora fant, elegantia, & in magnas lacinias diftincta , quarum quevis profunde dentata eft, funtque craffiuscula, ex nigro virentia, fine ullo fplendore, fubtus mollia , acfi lanuginofa ef- fent 5 in caulium fummo bine ale obcurrunt illorum forme , inferiora enim folia vix pollicem longa funt,: inferius angufta, ac fuperius in tres lacinias diftin ta, fumma vero. minora funt, integra; & cum illis Hyf- fopi convenientia. Ja ur in-quavis planta tres con= fpiciantur foliorum forme feu varietates ; odore cum Chamemelis convenit hzec planta, fapore amaricante cum Matricaria. Lap ER -In cauljum. fummo viridia excrefcunt planaque ca- pitula cafei formia, uti in Malva minore, tria ple- rumque fimul, quorum medium maximum eft, ac pri- mo fefe apérit. Primárii hi caules fuperius fefe divi- dunt in multos rectos laterales ramos, quorum: qui- vis tot profert capitula, atque mox fub his angufta ifta locantur foliola. Es RAR ess do^ Flos rotundus eft, magnitudine & forma Calthz , ex innumeris conftans, & completus petalis, in prima fpe= cie dlbis, excepto in medio, ubispetala minima t . & anguttiffima , ibi flavefcunt „ fortem fpirantia Cha: memeli odorem. Secunda feu, lutea fpecies folia gerit majora ac pin« guiora ‚-viridiora , & in majores lacinias diftincta , re- gulariter & eleganter dentata inftar Acantbi. Nec ' etiam tam exefa fünt quam in alba fpecie , fed luxu- riantes habent lacinias , finuofas parum, fibique in- cumbentes pre luxuria, Hujus flos quoque: major seft quam in alba fpecie, flavefcens inftar florum Matricarie , ceterum ejusdem. forme , quod de aliis quoque Sinenfibus fpeciebus: intelligendutn:efh 525555 «08M des qos ot 5 Tertia fpecies nune quoque incipit nota effe, a fe- cunda non diverfa, nifi quod flores gerat rubtos, qui fefe non rite aperiunt , & dehilem hahent ndorems Radix pufilla ac vilis et; quodammodo fub terra prorepens, atque hic & illic novas emittens plantulas, quz tranfplantari poffunt: ` Qui vero elegantes am- plosque defiderat flores , ftipitis propagationem in- pedire oportet , per hanc enim filveftrem quafi in: duit naturam, nil fere nifi folia producens. Flos modo fefe aperiens videtur omnino flavefcehs, dein ad oras fenfim -albefcit „ita tamen, ut in ejus centro femper fafciculus fit anguftorum & rectorum etalorum , que paleaceum habent colorem. Flos apertus per aliquot dies viget, ac tandem marcefcit j nullum proferens femen, ex radice enim copiofi fa- tis excrefcunt furculi. " ae Hic flos hoc laborat vitio , faltem hic in Amboina; quod non totus aperiatur , fed tantummodo qudam ejus pars , prefertim lutex fpeciei, cujus rei forte Caulia feu Sina fit menfibus Majo & Junio, qui in Amboina fant menfes pluviofi , quum tequifitus ipfi deficiat: Solis zftus; contra eftivo noftro tempore feu ficcis menfibus ab Octobri usque in Aprilem floribus ple- rumque deftituuntur hz planta, sc: Tom, F. Nomen. eft, quod naturale florendi tempus in patria fua: LII. HOOFDSTUK. De Sineze Mater , of Serune. D. Serune is een plante eerflmaal uit Sina gebragt; aan gedaante gelykende de Matricaria of Parthes nium , aan reuk de Roomfche Camillen. Men beeft ‘er in Indiën 2 zoorten van, witte en geele „maar in Sing vald ’er ook eem roode zoorte, doch dewyl zy maar vers Jcbillen in de coleuren van de bloeme , zal ik ze onder eene gedaante befchryven. De firuyk van de witte zoorte werd 2 én 2% voeten boog, maar de geele komt niet boven 13 voet op. De on- derfte ftam legt gemeenlyk op de aarde wat gebogen, en Jcbiet veele regte boutagtige dog broffe flelen op, gelyk de loop. i ; De bladeren gelyken die van 't Parthenium , of de breedbladige Artemifia , dog breeder dan die beide , ciers lyk. in groote lappen gefneden , en ieder derzelver in eeni- ge mindere tanden, dikagtig , fwart- groen , zonder glans , van onderen zagt in ’t aantaften , als of ze wolagtig was ren, aan*t bovenfte van de fielen vind men o andere ge- daantens, want de onderfle zyn. quaalyk een duim lank, agtek final en vooren in. 3 fnibben verdeeld, de bovenjte zyn nog kleender , ongefneden, en de Ifoops bladeren gel yk, zoo dat men aan ieder plante driederlei bladeren vind, van reuk de: Camillen verbeeldende , van finaak bitterag- tig, als Mater. 517 x hs ey 104 Aan "t opperfle der fielen komen groene platte knopen woort, gelyk de kaaskens aande kleene Malva; gemeens lyk 3 nevens malkander ‚waar van de middelfte de groots fie is, en zig eerft opend. De booft ftelen verdeélen baar boven in veele regte zyde.fielen „waar van ieder 200 veelé kmopen voortbrengt „en digt daar onder de fmalle blaadjes. - De bloem-is-rond; in de grootte en gedaante van een Gouds-bloem , digt uitgevuld met blaadjes, aan de eerfte- zdorte wit, behalven in de midden, daar de blaadjes kleen en final zyn; febynen zy geelagtig , van een fterke reuk als Camillen. De tweede of geele zoorte beeft grooter of vetter bla. deren aan den flam, groender , en in grooter lappen vers deeld „zeer ordentlyk en cierlyk getand , als ooit een Acan- thus zyn mag. Zy zyn ook 200 doorvreten niet als aan de witte, maar flaan weelderig met de lappen , wat bogtig, of over malkander flaande van vettigbeid. ` ` De bloeme is mede grooter dán de witte, ligt geel, ge: lyk de Mater-bloemen, anders van dezelfde gedaante, *t welk men. ook van andere Sineexe zoorten verftaan moet, De 3de zoorte begind nu ook bekind te werden, van de ode niets ver/cbillende , bebalven dat ze roode bloemen draagg , die baar niet ter degen openen, en flap van reuk SEN De wortel is gering, kleen; eenigzints onder de aarde kruipende , en bier en daar nieuwe plantjes voortbrengen- de, die men verplanten kan, bi And Jtboone breede bloe- men wil bebbén , moet den ftok dit kruypen beletten , want by daar door eenigzints verwilderd’, en meeft bladeren voortbrengt. De eerft opgaande bloem [ey gebeel ligt geel, daarna werd ze aan de kanten allenxkens wit, zoo nogtans dat’ ‘er in de midden altyd eem bosje bft van /maile en regte blaadjes , die ligt-geel blyven. De geopênde bloem blyft eenige dagen in baar fleur of wezen, en vergaat ten laatften zonder zaad, want wit de wortel komen ge» noe, afzetzels voort. ; Bone bloem heeft een byzondere fout, immers bier in „Amboina „dat ze niet te gelyk, maar ftukswys open gaat, inzonderbeid-de geele zoorte ‚waar. van mifJcbién. de oor» zaak is, dat baar natuurlyk Sayzoen van bloeyen in baar Vaderland Sina vald in de Maanden May en Funy , bet welk in Amboina juyft regenmaanden zyn ‚wanneer baar de nodige Sonnefchyn ontbreekt. Daar en tegen in onze Zomer of drooge Mouffon van Oftober tot ‘April incluys ziet men ze meeft zonder bloemen, Kk 2 Naam. 260 Nomen. Latine Matricaria, feu Parthenium Sinenfe. Belgice Sinzefe Mater, feu Sineefe Camillen ob ‚Cha- mzmeli odorem. Malaice Serune. Sinice Kiokboe. Locus, Prima ejus Patria , uti dictum fuit , eft Sina, fed hodie in India aquofa fatis nota & obvia eft hec lanta, ac vulgaris in omnibus regionibus Sine ad- jacentibus usque ad Malaccam , fine dubio enim a Sinenfibus ita difperfa eft, qui has infulas permeant atque inhabitant. i Ufus. Delettationis gratia potiffimum. colitar , & plantatur in fictilibus, atque a Sinenfibus. ante fene- {tras & cancellos locatur, ut & in teétis edium. In- cole vero ac noítra natio hanc tantum plantant in areis hortorum , ubi tamen non tam elegantes praebet flores, fi enim ultra binos annos in uno. erefcat loco, degenerat, lignofa minis fit, ac fape tota perit. Si- nenfes vero magni eam faciunt, inque. patinis & fi- &ilibus eam plantant; atque menfis inponunt; quum amicos fuos convivio excipiant, quoque. ampliorem quis poteft obferre florem, eo majorem amico fuo preftat honorem. Ut autem hic conquiratur , hee planta tam humilis fervanda eft, quam fieri poteft , aucosque permittere excrefcentes ramos, nec ultra esqui pedum. altitudinem , triumque dictorum capitu- lorum bina lateralia avellenda func, ita.ut in-quovis ramulo unicus tantum fuperfit flos , qui eo major €x- crefcit, , ; Semi aperta capitula lutez. fpeciei. chartulâ ma- didá obvolvenda funt ,. que filo liganda-eft ,- ut fic- cetur & adbereat, tum flos vi quafi-intcumelcit, ac fi- mul totus, fefe aperit ; lateralia porro abrumpenda funt. capitula , ac faepius planta ipfa diligenter aqua inpre- gnanda eft: Omnes vero colorati flores minorem fpar- gunt odorem albis, qui in re Medica preftantiores quoque fünt, uti colorati gratiores funt oculis , atque per dictam artem- in. tantam. formari , poffunt magni- tudinem , quanta eft, nummi inperialis , feu-palme- DUS. 941: , u Preter. tres di&as varietates in Sina quarta-raraque obcurrit , cujus flores ex viridi cinereum habent co- lorem , horumque quatuor variorum colorum unicam. deponunt plantam in peculiari area , quod elegans pre- bet fpectaculum , quum omnes fimul fuos proferántc flores diverficolores, .. : RR uinta porro ac rariífina ibi reperitar fpecies alba, fed min Epracedentibus,..[jchuy. Geng di&a jh. e. ebria mulier, qum ejus flos matutino &.vespertino. tempore flaccefcat- ac dependeat ; ach ebrius effet , meridiano autem. tempore: fefe erigit „ac Solis curfum. fequitur, fed hec fpecies. ex Sina non defertur. Sinenfis-omnisgue Malaienfis natio hos amat flores. gerere in capillitio tam. viri quam femine, atque: hi flores ab ipfis tanti zftimantur , ut elegantes potcella- nas patinas ex Sina delatas Pingan Serune-vocent, im quibus etiam multi horum flores depiéti funt ‚qui cas rulea tinétura feu pigmento ipfis incocti funt. Virtutes. Medice harum plantarum ab Indis nön- dum explora= funt ac Sinenfes pre fe: ferunt, ma- gis ad ornamentum & oblectamentum quam: ad ifum. Medicum coli, ipforum tamen perfuafione florcs hus adhibui.tam recentes quam: ficcatos-aqu® infufos vel incoctos, qua oculos fovi tam per vaporem in:Oph« thalmia, quam. Der fotus., iplis nempe tepide. inter, lintea adplicatis , comperique dolores &-lancinationes. nde maxime inminui , ita ut ipfis. Chamemeli virtu- tes auderem adícribere in doloribus mitigandis:: _ Siccati flores diu feryari»poflüht‘, Chamxmeli re- tinentes odorem, Folia ejus recentia potiffimum. lu- tex fpeciei cunt illis fübfequentis Arthemifiz ad ber, bolas placentas adhiberi. poffunt: loco: illorum Matri- cariz. Deinque notandum eft, Serine hoc. diftinguen- dum ele ab alio Serune jer, quod Javanice Codoc: Serune vocatur, eftque herba convolvulacea -im fub- fequenti > cr AE do] BN AC Toad mold s n Hort.. b. parts Low: » Malabarice dici tur Tsjetii Pu ebe Sn fed ^i ter ibi tantum defcribicur , videturque conmentatorem ex fimplici Figura concludere potüiffe,; Matricariam Indicam elle. Tabula HERBARII AMBOINENSIS Libor VW capi Ly Naam. Zn ’t Latyn Matricaria, of Partheni i fe. Op't Duit/cb Sineefe Meter c Con nete de reuk, Maleyts Serune; Sinees Kiokhoz. y Plaats. Haar cerfte Vaderland, als gezegt dog bedendaags in water Indiën genoegzaam bekend. p? gemeen in de Landen aan Sina palende , tot Malacca tog. zynde buiten twyfel door de Sineexen zoo wer ver /pr d die deze Eylanden zoo verre bewaren en bewonen.” ER > is Sina? Gebruyk. Ze werd meeft: luflbalven geplant: in Pitt en taylen , door de Sineezen in haare buyzen voorde ux fiers s en op.de daken gezet.” De Inlandersren-onze Natie planten ze flegts op de bedden in baar tuinen j-daar ai zoo veel wil niet van bebben, want als men ze doven: 2 jaren gp eem plaats laat fidan , zoo verwilderen. zy; wer. — den al te boutagtig , en gaan licht gebeel uit. Be de Sineezen maken ^er veel werks af , plantenze-in yebotels en potten , zettenze zoo opstafel , als zy baare Vringeg willen tracteeren , hoe grooter ‘bloeme dan iemand toonen kan, boe grooter eer by zynen gaft meend: aan Ae den, Om dit te wege te brengen’, zoo moet men den Det zo laag bouden , als bet mogelyk is , weinige takken daten ops Jcbieten , en die niet boven 1% vo0et boog „vande 3 vor. noemden knopen moet sen: de 3 ter zydenvafbreeken sven op ieder rysken maar een laten: fiaan y: die dan 200 get grooter Werd; De balf geopende knopen aan de geele zoorte ‚moet men met een nat pampiërtje omleggen y met een: draad omina den, en daar aan laten drogen, zoo faveld” de'bloeme mep geweld dáar-tegen aan , en gaat te gelyk open y ooorty da zyde knopen. mede afbreekende en neer ftig begietende , alle gecoleurde bloemen bebben-minder reuk dan de «vite, diein de Medicyne dienftiger is, gelyk de gecoleurde aans genamer voor "Lgezigt „en door de voornoemde konflen:zoo groot-als een R yxdaalder j ofté een palm. van de band kon- nen gemaakt werden. Bebalven-de 3 voornoemde, hebben zy in Sina:nog em . vierde, .en.raare zoorte, wiens bloemen wit den groenen graawwagtig zjn , en van deze A 'coleuren planten zy ies der op een bezonder bed, het welk een aangenaam: gezigt geeft, abs 2y-te gelyk baare bloemen geven van A diverze Verwen. 3 Nog een vyfde-enmede faare: $oorte- bebben zy aldaar wit, dogukleenders dan de:woorgaande, . Tichuy: Sayfiy dat is dronke Wyf genaamt „om dat bet zijn bloem ^smore gens en’savonds gg de Sonnelaat bangen , als of betdronke was , maat’s middags'{taat bet overeynd y volgt alzoo den loop ‘der Sonne maar (deze zoorte werd uit Sina niet uits gevoerd. ` ` -:Sineeze en alle Maleytfche Natien; dragen ook; deze bloemen geern in de bayren, zoo Mannen als Vrouwen; zynde Doorts-in: zulk een agting by baar luydén y datizy de fcboone porcelyne fchotels uit Sina komendePingan Ses rune. noemen, waar op veele van deze bloemen ge/c Baan, zynde met een blaauwe verwe daar op gebakken; De kragten van de ` Medicynen zm br deze Indianen nog: niet Ze , enide Sineexen geven voor, dat ze meer tot, comenten. geo werde; eg: ter wit baar aanraden beb ik de ee oe ap verfcb cals gedroogd im water: gezoden :, en: de agent daar „mede: berookt: in de pyntyke Sieger, ook dexelve tu[Jcben-een: doek laauw: door op gelegt „ven bevonden , das ze de pyn en bet fieken in de oogen; merkelyk verminderde; 200 dat ik bun de kragten van Camillen zoude durven toes Jcbryoen „in't. verzagtén wan Donen, …— De gedroogde bloemen kan men lang beavaren dat = baren Camillen reuk behouden. De groene bladeren: van de geele zoorte , nevens die vam de volgende Byvoet y kan men ook onder kruydftruyff gebruyken', in plaats van Mater. Ten laatften: fiaat temerken, dat men dit: Serune onderfcheiden moet van-een ander Serùne Ajer', of op Fa- vaans Codoc Serune genaamt, het welk een flingerend kruya is, in ’t ol, "boekibefchreven ^ > "i: Horto Malab: part: 10, figs 44: verd ze int Mas labaars Tsjetti Pu: im t Portugeefch” Alosna.de:Batao genaamt ,. dog «zeer: fober: befcbreveny en ‘het fchynd. dab den Annötator uit de bloâte figuur: beeff komnen raadens dat bet: een: Matricaria Indica zy.. ^ ` Pag. 261. [s A 3 SI IT N ZS RT Ca VIII Boek. LIV Hooff. Tabula Nonagefima Prima Ad Figuram Primam Sinenfem Matricariam exhibet, feu Serune. Figura Secunda Artemifiam denotat latifoliam cum ejus furculo radicali. * OBSERVATIO Matricarià hec per plurimam Indie partem obvia ac nota eft, unde & ab aliis etiam auctoribus jam obfervata, voca- turque Matricaria flore pleno magno in Muf. Zeyl. pag. 33. & Thef: Zeyl. p. 153. & Matricaria Zeylanica, hortenfis, flore pleno, D. Scherard apud Ray tom. 3. p. 224. Ma- tric. Maderasp. flore pleno flavefcente Petiv. Muf. no. 786: Matricaria Indica, latiore folio, flore pleno. Bobart. Hifl. Oxon. tom. 2. p. 33. eftque Matricaria Japonica maxima, flore rofeo, five fuaverubente pleno , elegantiflimo Breyn. Prodr.2. nov. edit.p. 78: ubi & notat varietates, floribus fua- verubentibus , candidiflimis ; purpureis, luteo obfoletis , carneis , atque Pheniceis : dein alia minor quoque ibi notatur fpecies, flore albo. fimplici & duplici; vide & Ray. zem. 3. £e 224. y x AMBOINSCH KRUYDBOEK. 261 De een en negentig fle Plaat Vertoont in de eer/fe Figuur den Sineeze Mater of Serune. . . De tweede Figuur wyft aan de breedbladige Artemifia ofte byvoet , met zyn fcheutje uit de wortel, AANMERKING. Deze Mater is door- het grootfte gedeelte van Indie be. kend en voortkomende, waarom, ze ook vân meer andere Schryvers al is aangewezen, en wert genaamt Mater met een dubbelde groote bloem in het Muf. Zeyl. p. 33. en de Thef. Zeyl. p. 153. en Zeylonfche Mater der tuinen met een dubbelde bloem van Scherard by Ray tom. 3. p. 224. en Maderasp. Mater met een geele dubbelde bloem van Petiv. Muf. no. 786. en Indifche Mater mer een breder blad, en dubbelde bloem van Bobart. Hift Oxon. tom. 2. P. 33. en is de Japanfche zeer groote Mater met een roo- ze of aangename roode dubbelde, en Zeer ‘fchoone bloem van Breyne Prodr. 2. van de/nieuwe druk; ps 78: alwaar hy ook de veranderingen aantoont, te wéten met: een zeer fchoone roode, fpier-witte , purpere, flegt-geele , vleesaptige; en roodagtige bloemen, als mede. nog een kleinder zoort met een enkelde en dubbelde witte bloem 5; ziet-ook het derde deel van Ray pag. 224 CAPUT. QUINQUAGESIMUM : QUA RT UM, rtemifia latifolia. Baru Tjebina. Reditut hac Artemifie fpecies delata quoque E fuiffe ex Sina, tantamque cum. priore Serune ha. bct convenientiam , ut ab-ipberich rer (alui diftingui poffint ; 11 neutra floreant , foliaque fua.te- nera. producant , qui vero.rite adtendic, di inétionem facere poteft, Artemife enim folia funt longiora, te- nuiora, profundius incifa, fubtus alba , ac fuperius magna ex parte maculis lentigineis notata. . - Odor faporque Serune amaricat , & unguentaceus eft, Artemifie vero peculiaris ac notus. Quum floreant, nullus labor eft hasce dignofcere , Artemifia enim longum habet caulem ulnam circiter altum, nul- la gerentem folia, undique producentem mufcofa capitula, quz flofculos referunt flavefcentes , nulla relinquentes femina, plurima autem. ejus. pars hisce in terris juxta terram proferpit in fafciculis foliofis conle&a, nullos emittens caules vel flores, radix e- nim ejus longe lateque prorepit fub terra füperficie, novasque profert plantulas „unde quam maxime mul: tiplicatur, & in areis Quas dili lunc irpari po- teft, licet excidatur, fi enim minima ejus pars in ter: ra Dë, regerminat, prefertim in molli arenofo- ue Solo. " i $ Hujus rubra fpecies filveftris quafi fponte crefcit in infula Tagoelanda , ad borealem Celebis partem fita, ad ulnz altitudinem , plerumque-emittens caules ere- &os, pun&ulis notatos, ac plerumque. fufcos ‚feu. rubentes, hujus folia minora, &tenuiorafunt;- quam albe fpeciei, qualis eft noftra Europea: planta. O- dor ejus quoque non ita penetrans efti, quam albe peciei. Nomen. Latine Artemifia latifolia, in Amboina nul- lum aliud gerit nomen quam Malaienfe Baru Tschina h. e. Sinenfis fomes igniarius , Sinice. Gynja, quod idem denotat, vulgo autem Hyaa. Locus. Circa annum. 1660. primum ex Java in Am- boinam delata eft „ ubi ex! Sina, uti dicitur, feu ex Taywana venit, nunc autem in Amboina quam ma- xime eft multiplicata, =% oig. Ufus. Apud -noftrates , & Amboinenfes ejus ufus huc usque nondum intotüit, qüum planta fit exoti- Ca, qui tamen meo judicio fine periculo defumi pæ- tet ex Europzis libris, in quibus Artemifia alba de- fcripta eft, nunc aütem in hifce terris incipit adhi- beri ad placentas herbofas. Sin- LIV. HOOFDSTUK. De breedbladige Artemifia „ofte Byvoet. En gelooft , dat deze zoorte van byvoet ook uit Sina M afkomftig is , en dezelwe beeft zoo, groote gelykeni[Je met bet voorgaande. Serune, dat ze de onervarene k onder/cheiden konnen „als ze beyde nog geen bloe- ` ragen, en met baar jeugd zyns quaal men de Byvoet beeft.een langen Steel, omtrent een elle SCH ee zaad vergaan, het meefde deel egter bier te lande Eh Jie len of bloemen voort te brengen, want de wortel kruypt meu Naam. Jn ’t Latyn Artemifia latifolia, In Amboina beeft bet 4d ander naam dan de Maleyife Baru Tschi- na, dat Sineeze Tontel. Op. Sinees jas °t welk bet tzelfde beduit, doch in "t gemeen Hyaa: Plaats. Het is omtrent bet jaar 1660. eerft in, Amboi- na uit Fava gebragt, alwaar bets 200 men zegt , geko- men is uit Sina, of Taywan, nu'ter tyd is bet in Am- boina zeer vermenigvuldigt; 0 sno mr In Gebruyk. By de onze, em de’ Amboineeze is zjn ge. bruik nog onbekend, dewyl bet eenuitlanis kruyd Ge den welken men mynes oordeels zonder fcbroom mag ne- men uit de Europifebe boeken, daar de witte Byvoet be- Jebreven ftaat , en men begint bet nu bier te lande onder kruit-ftruyf te nemen. Kk 3 Een 262 Singulare hujus plantae experimentum didici con- tra nervorum contractionem, uti & venarum obftru- &iones. Recentem recipe Artemifiam fupra porphy- ritim contritam , quam Emplaftri forma inpone ; Apud Sinenfes autem & Japanenfes in magno ufu eft, ac potiffimum ut ex ejus foliis ac caulibus fomes ignia- rius. preparetur,quo multis utuntur in morbis, præ- fertim in Cephalalgia & Odontalgia , atque hoc alicu- jus cutim adurunt, quz apud hanc nationem vulgaris eft cura. Hic fomes vulgo Moxa vocatur, per longúm au- tem tempus detegere non potui, quenam vox Moxa effet, quumque animadvertebam a Sinenfibus hic ha: bitantibus non intelligi, hinc concludi , Portugallicam effe corruptam vocem, derivatam a Mocho, h. e. Muco, cum quo forte Portugalli ficcatum hujus her- bz fomitem comparant. Tandem edo&us fum nomen effe fapanicum , no- tüm enim fatis eft, a Sinenfibus hic habitantibus , tam hanc herbam quam ejus fomitem , non Moxa, fed Hyaa vocari: Apud Europzos tamen fcriptores Moxa nomen jam diu innotuit „uti & nil aliud efle quam Ar- temifiam „uti inter ceteros id patet ex Epbemer. Acad. nat. curiof. Ao. 1. decad. 2. obf. 6. D. G. W.Wedelii, & Ao: 480. ejufd. decad. obf. 1. D. Andr. Cleyeri. Hoc aucem amplius defcribitur in peculiari tractatu a Wil: belmo ten Rbyne, Med, D. Batavo , qui ipfe Japane fuit, & inferibitur de Artbritide, in cujus tertio to- mo ample narrat, quo modo Japanenfes omnes fere curent morbos per uftionem fomitis hujus Artemifiz latifolie, quam pag. 79. dicit vulgatiffimam in Japana effe herbam ,in omnibus viis ac plateis provenientem & obviam, recentemque herbam Japanice vocari Fa- mongi & Nopbonti, ficcatam vero , ex qua fomes ignia- rius preparatur, Moxa. he Dein pag. 108. modum docet hunc preparandi : Su- mantur nempe furculi Artemifie latifolie , in umbra ficcentur., ac manibus conterantur, tum cauliculos ac venulas abjice, fuperfluam teneram lanuginem ine Ttar Goflipii, quz proprie Moxa dicitur, ad ufum fers va, modum hanc moxam Su adu: in quovis morbo & in quavis corporis parte feu articulo ample defcri- ptum vide apad memoratum auctorem. Addo porro ex Sinenfium doctrina, herbam hane effe wm. cer ea przcife meridie iftius diei ‚qui Si- nenfibus eft dies lufórius Lope, ac vulgo Pelo Pelo di- tus , qui quotannis eft quintus dies quinti menfis cits ca noftrum Majum vel initium Junii, quum dicunt hanc herbath effe efficaciffimam & Kn cipe fo- mitem ex ipfa conficiendum contra plurimos morbos; Eadem quoque hora ac die conligunt pluvialem & flu- vialem aquam, in qua queevis coquunt medicamenta, uam aquam credunt per totum annum incorruptam ervari poffe. Sinenfes KE docent, herbam Hyaam genibus fe: nilibus adplicatam, & adligatam efficere, ne defati- gentur, quz artes in Europa quoque note fünt, in itinere nempe recentem herbam prope genua vel füb plantis pedum effe applicandam , ne defatigentur , un- de & nomen adítantis pedis feu Byvoet accepit. , Katu Tsjetti Pu. Hort. Malab. part. 10: fig. 45. de- feriptum, videtur convenire cum Artemifia latifolia , ejus vero flofculi nimis magni funt depiéti ac defcrip- tl, € e plante gratus & aromaticus: adfcribitur o- dor, uti & multe preftantes virtutes Medica’, quas ibi Vide ; quim hic ignote fint. Adnotator vocat Am. c brofiam Malabaricam Artemifiz foliis, ët O:-B SER V-A TO D ^ = x ; v Hee éft nobilis illa planta; éx qua éelebris Moxa paratur, adeo decantata in Podagre curatione, que a Pluka de EN ` mag, P. 5% wOcatur Artemifia Chinenfis , cujus mollugo Moxa dicitur, le in Phyt. Tab. 15. Fig. 1. exprimitur, fed cujus icon Ln tA differt planta, vide & Ray. tom. 3e P. 233. an Artemifia Virginiana Park. Theat. «90. : ~ CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber VIM. cap. LAW Een byzonder experiment van dit kruyd beb i tegens bet krimpen van de zenuwen , bnp rant naamt. Neemt verfche Artemifia op een Deen Pura a en flaat dat daar over als een pleyfter. By de nan d Fapanders daar en tegen is bet in veel grooter Ee meet om uit deffelfs bladeren en ftelen een zekeren des j te maken, waar mede zy in veele ziekten, Inzonder ietis boofd- en tandpyn met kleene vlokken temand op deb + branden, zynde een gemeene Cuur by deze Natie, ma Dezen tontel werd in ’t gemeen Moxa gena ik bebbe lang niet raden vo > wat he "e Moxa zy, en dewyl ik bemerkte, dat bet by de Sineezen die by ons woonen , niet verftaan wierd , zoo maakte ik gifing , dat bet een bedorven Portugee/ch woord mochte zyn, afkomftig van Mocho, dat is Mucus , de Snot, waar mede de Portilgeefen de gedroogde Tontel vam dii kruyd vergelyken. A Cindelyk beb ik my onderrigten laten, dat bet een Fa panfe naam is „want bet is genoegzaam bekend „dat by de Sineezen, die albier woonen , zoo wel bet kruyd:als de Tontel daar van gemaakt , niet Moxa, maar Hyaa ger noemt werd: Echter de naam Moxa is by de Europifcbe Schryvers nu al lang bekend geweeft , als mede dat bet zelve anders niet en zy dan een Artemifia, gelyk onder anderen blykt ex Ephemerid. Academ. natur. curiof. Ao. 1. Decad. 2. obferv.6. D. G. W. Wedelii, & Ao; 4. ejusd. decad.obf. 1. D. Andr. Cleyeri. Inzonderbeid kan men bet zelve wydloopig vinden in zeker Tra£iaatje door D. Wilhelm. ten Rhyne, Med, Batav. die zelfs in Japan geweeft is , geintituleert de Arthritide , in wiens derde deel by wytloopig verbaalt., boe de Fapanders ma alle de ziekten geneezen door ’t branden met de poppetjes van defe breedbladige Artemifia gemaakt, dewelke by p. - 97. zegt "t gemeen[te kruyd in Fapan te zyn „aan alle wegen en firaten groeyende item dat men’t verjche kruydin’t - Japans noemd Jamongi en Nophont , maar ’t gedroogde, waar uit men de Tontel maakt, Moxa. í Daar na p. 108. leert by de manier om te preparerer neemt de jonge fcbeutjes van Artemifia latifolia, geg ; in de fchaduwe , vryftze met de banden, Dat de free tjes en aderen weg ,* refteerende teere avolligheid „het Catoen gelyk „en eigentlyk Moxa genaamt , verwaart tot gebruyk = de poppet. D. E van zulx te appliceren ieder ziekte o onder lid , ziet wydloopig by send, de Autbeur. = Ue Es Re, ES Ik voege dit nog daar by uit den Sineezen leer , dat mert bet kruyd vergaderen moet juyft op den middag. van: bekenden Sineezen Jpeeldas. ope , in "t gemeen Pelo Pelo: genaamt „vallende jaarlyks op de vyfde dag van bare. vyfden maand , omtrent onzen May „of begin van Jun), wanneerze zeggen dit kruyd veel kragtiger en bekwamer. zoude zyn ‚om Tontel tegens veelderbande gebreeken daar van te maken; op dezelve uur en dag „vergaderen zy ook bet rivier en regen- water , om alderbande Medicyn daar’ in te koken , welk water zy gelooven een heel Faar onbe- > dorven te konnen blyven. EE En Ke Noch leeren de Sineezen , dat bet kruyd Hyaa, op de knien van Oude Lieden gebonden , laat dezelve niet moe- de worden in "t gaan ; diergelyk kunsje is mede in Europa bekend, dat men in bet Reyzen bet verfche kruyd by de knien, of onder de woetfoolen draagt, om niet moede te werden , waarom bet de naam van Byvoet gekreegen beeft. t Katu Tsjetti Pu. i» Hort. Malab. part. ro. fig. 45- befcbreeven , febynd overeen te komen met deze Artemifia latifolia, dog de bloempjes zyn wat te groot geteikend en befchreeven , en de geheele plante werd een lieffelyke en aromatique reuk toegefcbreeven , als mede veele treffelyke oe > deweike ziet aldaar , om datze bier onbekentzyn. Den Annotator maakt "er een Ambrofia Ma- labarica van, met bladeren van Artemifia. SÉ AANMERKING - “Dit is die edele plant; waar uit het befaamde Moxa ge- maakt wert, -Zoò zeer in de Podagra gepreezen, welke by Plukn in het Almag. p. 5o. genaamt wert Chineeze Arte- mifia, wiens wolligheid het Moxa genaamt wert, welke in Phyt. Plaat 15.. Fig. 1.-afgebeelt wert, dog welkers Figuur veel van onze Plant afwykt. ziet ook Ray. tom. 3: pag. 233+ en mogelyk is het de Virginifche Artemifia van Parkins» Theatr. p. 90. i re LY. vul Boek. LV Hoofiff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 263 CAPUT QUINQUAGESIMUM QUINT UM. | Bafilicum Indicum. Sulaf}. Afilicum in India aliisque calidis regionibus tot B habet fpecies, ut vix dignoíci poflint , queque cum Mentira adeo quadrant , ut de quibusdam vix dici poffit, ad quodnam pertineant genus. Indica mihi nota Bafilica ad tres refero primarias fpecies , uti primo Bafilicum feu Sulaffi bortenfe , Se- cundo Sulafi agrefle, tertio Comangi , cuivis autem fingulare tribuemus caput, afılicum bortenfe „feu Sulafi verum tres iterum ha- bet fpecies, potiffimum foliorum ac caulium colore differentes , fruticulus eft lignofus inftar Hyffopi , multis adfurgens rectis, tenuibus , & quadragonis cau- liculis, quam maxime fragilibus & ficcis. „Folia fibi obpofita funt & cruciata , binos articulos longa, fed plerumque breviora, vix digitum lata , ad oras fubtiliter dentata, ex quavis fere foliorum ala novus excrefcit caulis, feu fafciculus foliofus. Cau» lium vertex in longam terminatur fpicam , que flores. fuftinet verticillatos , feu in circulo fupra fefe invicem locatos note forme, inftar illorum nempe Sclarez vel Rosmarini , qui inter foliola fquamofa eminent. pamm b KS A 3 " m eft, ex fufco nigrum , ac Semen ejus pufillum aulo majus illo Sajor Bajong , parumque angulofum. adix pufilla eft, in paucas fed longas lignofasque fi- brillas diftindta. j Prima ac vulgatiffima fpecies eft fufca, cujus rami obfcure fufci funt, foliorum petioli magis pallide fu- fci, ipfumque folium intenfe viride , fique foli vel ad lucem obponatur, parva in ipfo confpiciuntur fora- minula , fquamz -verticillorum ex fufco & viridi mix- te funt: Flokuli vero albi, purpureis lineis & pun- Gulis notati. ps Secunda alba fpecies eft haud multum diverfa a rioribus forma, excepto quod omnes petioli ac fo- ia pallide virefcant, feu parum fufca fint ad inferio- rem caulium partem. Flofculi ejus albi funt; utriusque fpeciei folia glabra, zqualia, flaccida, & mox mar- Cefcentia , guum decerpantur, faporis mixti,ex dulci parum acri & unguentaceo , quique ad illum Menthe adcedit. d Hec alba varietatem habet, quam puto effe genui- nam albam , nil enim fufci in tota adparet planta. Ejus folia rotundiora funt, ad oras & petiolos rugofa feu hirta , faporis gratioris, qui non unguentaceus eft, fed magis ad illum Corticum Citri adcedit. i Tertia nigra eft Sulaffig-altiorem gerit fruticem fed pauciores numero habet ramos ac folia, que lon- ora funt omniam przcedentium. Ejus petioli ex fu- co nigri funt feu nigricantes , folia ex obfture nigró & fufco colore diftinta : fed magis unguentaceus , unde nec apta funt „ut cibo admifceantur. Cun&z Sulaffi fpecies fefe multiplicant per deci- dua femina , atque inde progerminantes plantulz , transplantande funt menfibus pluviofis , tumque: ra- muli abrupti terre conmiffi quoque progerminant. Hoc autem omnes laborant vitio, quod formicis & vermiculis fcateant , unde folia fepe convolvuntur in globum quafi , atque facillime degenerant , & filve- ftrem induunt naturam, ni continuo transplantentur. . Nomen. Latine Bafilicum feu Ocimum Indicum , Pot- tugallice Mangelicaan feu Mangiriquam, Malaice Su- laf, quo nomine ubique notum ett. Belgice Vlee/ch- kruyd , & Doods-kruyd. Baleyice Sula(fi Mibic. Arabes Cunéta talia olera dulcia & odorata vocant Haback, a quo Hifpani compofuerunt per literarum mutatio- nem Albabaca & Albafega , & adjeCtione cujusdam vocabuli diftinguuntur, uti Habaco- Nabati, eft Bafili- cum Arabicum. Habaco Trungani eft Meliffa ad Citri odorem adéedens, & Habaco Miai eft Artemifia. Bafi- Odor faporque dulcior, fi LV HBOOFDSTUA Het tamme Indifche Bajilicum. Afilicum beeft zoo veele zoorten in Indien , en alle beete Landen, dat men xe qualyk onderkennen kan, en dexelve nog met de Mentha zoo vermengd , dat men van zommige quaalyk giffen kan , onder wat voor ge» Jlachte men ze brengen zal. De Ooft-Indifche my bekende Bafilica, breng ik onder 3 booft-zoorten , als 1. tamme Sulaffi, 2. wilde Sulaffi, 3: Comangi, zullende ieder zyn bezonder Capittel beb: n Bafilicum hortenfe of regte Sulaffi , beeft wederom 3 zoorten , mech aan de coleur van ftelen en bladeren ver- Jcbillende , bet is een boutagtig beefterken, gelyk de Ifop, met veele regte „dunne , en vierkantige ftelen op/chietende, die zeer bros zyn, en licht verdroogen. De bladeren ftaan tegens malkanderen, en in ’t kruys , 2 leden lank, meeft korter , en fchaars een vinger breed, _ aan de kanten Jubtiel getand, maar fant uit den fcboot van ieder blad komt een nieuwe fleel voort, of bosje met jonge bladeren: Het opperfte van den fteel eindigd in een lange aaire. daar de bloemkens in kransjes of wervels bo- ven mälkanderen flaan, van bekende fatzoen, te weten als die van Scharley of Rosmaryn , tuffchen kleene blaad- jes als fcbubbekens uitkykende. 3 Het zaad is kleen en wart bruyn , wat grooter dan dat van Sajor Bajang , en boekig. De wortel is gering, in weinige , dog lange boutagtige Vazelingen verdeeld, De eerfte en gemeenfte zoorte is de bruyne, wiens take ken donker-bruyn zyn, de fielen aan de bladeren ligter- bruyn, "t blad zelfs beog-groen, en als men "t tegen den dag houd, ziet men kleene gaatjes daar in, de fcbubbekens aan de kranskens wit den bruinen en groenen genoemd „de bloemkens wit, met peerze linien of puntjes, ` De tweed? zoorte ver fcbild niet van de voorgaande van fatzoen , bebalven dat alle de flelen en bladeren digt grees zyn, of een weinig bruyns aan de onderfte flam bebben. e bloempjes zyn «vit , de bladeren van beide deze zoor- ten zyn Kaal, effen, zeer Dap, en firaks verflenzende , als men ze afbreekt, van een fmaak gemengd, uit zoet een weinig Jcherp of zalfachtig , dog na de Munthe trekkende, Van de witte heeft men nog een veranderinge ‚dewelke ik voor de regte witte boude, want daar is niets bruyns aan de geheele [Lok te zien. De bladeren zyn ronder; aan de kanten en fielen baairig of ruuw, van fmaak lieffely- ker „niet fa ig, maar meer wa Citroen-/chellen trek» De ode fwarte Sulafh werd hooger van ftruyk , doch Bee takken en bladeren , die fenger don alle de voorige. De fleelen zjn [wart-bruyn, of fcbier [wart , de bladeren uit den donker-groenen , en bruynen gemengd , de maak en reuk wel zoo zoet , maar zeer zalfagtig , en niet bequaam om in de koft te doen. Alle Sulaffis-zoorten vermenigvuldigen baar genoeg- zaam door "t uitgevalle zaad, en de opkomende plantjes moet men dan verplanten in de regen-maanden, dan kan men ook de afgebrooke jonge takken verplanten. Zy bebben dit gemeene gebrek, dat zy vol Mieren en kleen gewormte zyn, die dikwils de blaadjes zoo t'zamen krullen , dat zy een bol fcbynen , en licht verwilderen , als men ze niet gedurig verplant, Naam. br Latyn Bafilicum of Ocimum Indicum, în "t Port or Mangelicaan, of na de boeken Mangi- riquam. Maleyts Sulaffi, met welke naam bet overal be- kend is. In’t Duitfch Vleefch-kruyd, en Dooden-kruyd. Baleyts Sulaffi Mihic De Arabiers noemen alle zulke zoet- riekende Moes-kruyden Haback , waar van de Spanjaar- den gemaakt bebben door letterwiffeling Albahaca en Al- bafega, met een byvoeginge van een woordeken werden zy als dan onderfcheiden ‚als Habaco-Nabati is bet Ara- bifche Bafilicum. Habaco Trunga is de Meliffa, na Citroenen riekende, en Habaco Miai is de sneer S oc 264 Bafilicum porro Arabice quoque vocatur Bedarugbauc, Rubani, & Ribani; a dulci odore , item Boerank. Ja- yanice Solawat. : Locus. In cunétis notum eft Indiz Orientalis infu- lis , binz faltem ejus priores fpecies, tertia enim feu nigra parum obcurrit , atque ex Batavia nuper huc delata eft. In Baleya tamen non reperitur , nie fi quod in paucorum hortis plantetur ad ufum Medi- cum. - U/us. Vulgo adhibetur inftar La&ucz vel alius o- leris , atque zque ab Europzis quam Indis pifcibus & carnibus adcoquitur, multi tamen Europzi abhor- rent ab ejus odore unguentaceo. i "Tertia feu nigra fpecies in cibo non adhibetur , fed ad Medicinam in potionibus ad Phthyíim & Afthma conducentibus. Sinenfes, Mauri, ac gentiles ejus a- lium inftituunt ufum, florentes enim ramulos depo- nunt in fepulchris recens mortuorum cum tefta Ben: zoin. repleta , aliisque fuffimigiis ; Orientales enim - nationes credunt, mortuorum animam refocillari o- dore florum quorundam ac cibo. ` Aliquando etiam fruticulos hos plantant in fepul- chretis „ut anime continuo ipforum odore recrearen- tur, unde & nomen herbe mortuorum accepit. Fu- Ica & nigra fpecies ad unguenta etiam eligitur, quis bus infantes & pueri inliniuntur, quum malo genio fuerint infeftati, & inbecilles. Ufürpatur quoque in potionibus medicatis Djudjambu dictis , que prepa" rantur contra abdominis tormina, & ad flatus difli- pandos. . : Nala Tirtava Hort. Malab. tom. 10. fig. 85. defcrip- ta, Bracmanice Tolafi, cum noftro convenit Sulaj, licet Commelinus ex quatuor hujus nominis fpeciebus Scrophularias faciat , ipfius vires ibi conmemorantur, flores nempe cum pauxillo Cepe coétos utiles efle in febribus continuis , ac femina‘in aqua Rofarum con- cocta. cum pauxillo Mufci flatus expellere, y Tabula Nonagefima Secunda Ad Figuram Primam Ocimum feu Bafilicum Indicum exhi- bet hortenfe. Figura Secunda Ocimum {eu Bafilicum agrefte denotat. OBSERVATIO ` Plurine Bafilici feu Ocimum fpecies ab auctoribus recen- fite, vulgo tantum varietates funt ac lufus nature „nunc ma- Yori nunc minori forma, uti & glabritie & fcabritie , nec non vario colore. ut & diverfo odore differentes, que om- nes a Linneo in H. Clifort p. 315. reducuntur ad Ocimum foliis ovatis glabris & incanis, eftque Ocimum Indicum, Meliffe folio ; fragrantiffimum, femine fufco P/ukn. Mantif.. f. 139. ut & Ocymum Indicum' Meliff foliis atropurpureis; odoratiffimum ¿bidem. cujus & alie fpecies, feu fi mavis varietates obcurrunt in ZZef. Zeyl. p. 174 & 175. ut & in Barrlieri iconibus pleut. Hifpan. &c. HERBARII AMBOINENSIS — | Liker VIN cop, EY Noch biet Bafilicum in”: Arabis Bedaru 4 ni, en Rihani van de zoete reuk. Item Se vaanfch Salawat. Je Plaats. Het is in alle Ooft-Indifthe Landen bekend immers de 2 eerfte zoorten , want de gde of zwarte e i weinig gevonden, en is van Batavia onlangs bier nd bragt. Op Baly egter is bet niet te vinden, dan in Sr nige tuinen, alddar geplant tot Medicynen, 4 Gebruyk. In "t gemeen is bet een Salaad en Moet kruyd, werdende 200 wel van de Europianen als India. nen by wifch en vleefch gekookt, doch veele Europianen zyn vies van den zalfachtigen reuk, De 3de of zwarte zoorie werd niet in de koft gedaan maar tot de Medicyne verwaard, meeft tot dranken die men jegens de wg en aamborftigbeid maakt. De Sis neezen , Mooren, en Heidenen, bebben nog een ander pe. bruyk , want de bloeyende takken leggen xy op de graven van de ver/cb-geftorvene, met een teft vol Benjoin, en ander reukwerk, want alle de Oofterfche Natien gelooven dat de ziel verquikt worde door eenige reuk van bloemen en koft. ua. Zomtyds planten zy ook deze ftruyken op bare ; op dat de Zelties geduurig daar aan riaka Hamed =. van bet de naam van doode-kru yd bekomen beeft: Het bruy« neen zwarte geflacht neemt men ook tot zalfjes, waar mede men de Kinders fmeerd , als xy eenige quaade tucht gevat bebben , en daar door onluftig zyn. Het word ook onder de Medicinaale drankjes Djudjambu gebruykt y die men maakt jegens buykpyn, en om winden- te breeken, =" Nala Tirtava in Hort. Malab. part. 10. fig, 85. e. Jebreven, en in °t Braminees T'olaffi genaamt, komt met ons Sulaffi overeen , boewel Commelin uit 4 zoorten van dezen naam Scropbularias maakt; zyne kragten werden aldaar opgegeven, dat zyn bloeyzel met een weinig ajuyn gekookt , ee den béeten koorts , met de zaaden im Rooze-water gekookt en eem weinig Muscaat daar by gedaan ;. verdryft de winden: ` De twee en negentig(te Plaat Vertoont in de Zerfle Figuur het tamme Indifehe Baflicim, ofte doods-kruyd. De Tweede Figuur wyft aan het wilde Bafilicum. AANMERKING De meelte zoorten van Bafilicum ofte Ocimum van dé Schryvers aangehaalt , zyn doorgaans maar veranderingen, of- te fpelingen des natuurs, nu groot, dan kleinder in gedaante zig vertonende, dan eens glad, dan weder ruyg, als mede verfcheiden in de coleur en reuk, welke alle van Linneus | in de A. Clifort p. 315. gebragt werden tot de Ocimum, met puntige, gladde, en gryze bladeren ; en is de Indifche Od- mum, Zeer fterk van reuk, met het blad van de Meliffe, en bruyn zaad, van Plukn. Mant. p.139. alsmede het Indi- fehe Ocimum met donker-zwarte bladeren van de Meliffe, zeer fterk van reuk van dezelve. hier van komen meer zoor- ‚ten, of zoo.gy.wilt, veranderingen- voor. in de Thef: Zeyh P- 174 en 175. als mede by BarriieF in zen Figuure def Spaaníche planten. &c. — LVL ‘VIII Boek. LVI Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. CAPUT QUINQUAGESIMUM SE XT UM, Bafilicum agrefte. Ruccu Ruceu. x Ec fpecies eft Bafilici Caryopbyllati, multo vero debiliorem & viliorem habens faporem odorem- que illo, quod in Italia crefcit, ibique Bafılico gentile vocatur. Amboinenfe multo lignofius eft prio- te, eftque fubfrutex, tres ac tres cum dimidio pedes altus, cujus ftipes inferius rotundus eft , minimum di- gitum circiter craflus, mox fefe dividens in ramulos ere&tos, fuperius parum angulofos. Folia ejus funt pufilla & rotunda, digiti articulum longa, ac digitum lata, ad oras ferrata dentibus ro- tundis. Flores ex fquamofis provenidnt verticillis uti in priore, quatuor fexve fimul in orbem pofiti , fed latio- ribus interftitiis quam ín Sulaffí. Flofculi hi pallide purpurei funt, poftque ipfos racemuli virides & rugo- fi, in quibus femen latet pufillum , rotundum, & fu- feum, quod facile decidit per aperturas. Radix longa eft, transverfalis, fragilis, & lignofa, Totius plantz fed maxime foliorum odor ad Caryo- phyllos adcedit, fed non admodum gratus eft, mul- tis enim nimis gravis eft , capiti moleftus, ejusque vertiginetn cauffans. $ Hujus & alia latifolia fpecies eft, que folia gerit duplo majora precedenti , odoremque habet multo graviorem , magisque ingratum , filveftris quoque ma- gis nature cenfetur, nec unquam in hortis colitur. Nomen. Latine Bafilicum agrefte. Malaice & Bandi- ce Rücc# Ruccu , vulgo Sulaf „feu Comangi Utan. Ba- leyice Uccu Uċcu. Amboinice Luluban, & Bufa Buffu. Bandice Caju ican manaffin, h. e. herba pifcis falini. Portugallice Tuluff. Ternatice Lufe Lufe. Locus. In defertis crefcit hortis , & poft pagos , neu- tiquam autem penitus filveftris eft, copiofe obcurrit ‘in Baleya, ubi e contrario Sulaf raro reperitur. of . Inter olera non editar, fed crudum ad Bocaffan, ac Boboto additur, qui cibus ex pifcibus & conchis "wie A fi quis pruritus dentium fentiat, dura ujus herbe radice fricet vel fcalpet , dein, quum doleant , folia mafticet , ipfisque inponat. Eadem fo- lia inter manus contrita , ipforumque fuecus expref- fus aures curat purulentas & fanguineas. In horum foliorum colle&tione quis prudens fit , ut rite hzc a- bluat, quüm inferius plerumque obducta fint ovis Erucarum vel aliorum infeétorum. Ocimum Trogloditicum vocat Scaliger exercit. 181. fet. 22. cunéta Bafilica, que in Orientali Javz parte & regione Abyffinenfi crefcunt, filvefttia omnia, fed penetrantem admodum gratumque fpirant odorem. N. B. Non fcribendum eft Ocymum, quod proprie eft Fagapyrum, fed Ozimum , quod Grecis denotat gratum odorem , uti & Arabibus. Folia hec cum illis Hortulaen Malabaef , ac pauxil- lo Catsjoe feu Gatta Gambir contrita „vel ore mafti- cata , ipforumque fuccus deglutitus Aphthas curant periculofas, que Siri Fawan frangi, ac Portugallice Achoraen Preto, in Banda Soncbir voeäntur, quum lin- gua prius fit rubra, dein ex fufco nigra, parvis ru- bentibus puftulis vel granulis obfeffa. Hic morbus ex ventriculo ortum ducit, cunctaque infeftat inteftina , quem fubfequitur Diarrhea cum fecibus fquamofis , quod lethale eft fignum. Parvifolium feu primo defcriptum Bafilicum agrefte, Javanis Lampas dicitur, cum cujus femine fuíco & arenofo mirum inftituunt experimentum: Si enim ali- Cui in oculis ceciderit arena vel alie fordes, tum quedam hujus arenofi feminis granula ejus oculis in- ponunt, quod non tantum educet illas, fed fimul omnem mucum &. nebulas deterget. Soladi Tirtava Hort. Malab. tom. 10. Fig. 87. defcrip- ta cum hoc maxime convenit, ubi dicitur hanc her- am apud Bracmanos magni eftimari , ipforumque Deo Wisnu effe confecratam. Tom. Y, CAPUT 265 INE HOOFDSTUR, Het wilde Bafilicum. IB is een flag van "t Bafilicum Caryophyllum, dog veel flegter van reuk en (maak , als "t geene in Ita- lien waft „en aldaar Bafilico gentile genaamt werd. Het Amboinfebe is nog boutagtiger dan bet voorige , werd een beefterken van 3 a 33 voeten boog , de [lam beneden Tond, [cbier een pink dik, zig ftraks in regt overeind Jlaande ryskens verdeelende ‚die boven wat hoekig zyn. De bladeren zyn kleen en rond, een lid lank, en een vinger breed , aan de kanten gekerft met ronde tanden. De bloemen komen aan fcbubacbtige kransjes voort , als aan de voorgaande , met 4 of 6 in een kring , en met wydere tu[Jcben-plaatzen , als aan de Sulaffi. De bloemp- jes zelfs zyn licht-peers „en na dezelve komen kleéne trosa jes voort, groen en baairagtig , daar in leid kleen, rond, én bruyn zaad, *t welk door °t gapen uitvald. De wortel is lank, dwers, bros, en boutachtig. De Teuk van de geheele plante, dog meeft van de bladeren, trekt na de Caryoffel-nagelen, dog niet zeer aangenaam, avant veele bezwaard by bet hooft , en maakt duizeling. ‚Daar is nog een breedbladige zoorte bier van, wiens bladeren wel tweemaal grooter zyn dan aan de. voorige , nog fterker en onlieflyker van reuk, bet werd ook voor wilder van aard gehouden , en nooit in de tuinen geleden. Naam. In ’t Latyn Bafilicum agrefte. Maleyts en Bandanees Ruccu Ruccu, in ’t gemeen Sulaffi, of Co- mangi Utan..Baleyts Uccu Uccu. Amboin/ch Luluhan,en Buffu Buffu. Bandanees Caju ican manaflin , dat is zoute Viskruyd. Portugeefch Tuluffi. Ternataans Luffe Luffe. Plaats. Het waft in verlatene tuinen „en agter de Nee goryen, dog geenzins in de wildernis, "t werd veel ge~ wonden op Baly, men ier contrarie bet Sulaf wei- ie heeft. Kä? Men neemd bet onder moeskruid niet , maar raauw grgerien tot Bocaffan „en onder Boboto gedaan, die men van Villchen en fchulpen maakt. Als iemand jeuken- de tanden beeft ‚die zal dezelve flooken met de barde wor- telen dezes kruids , daar na,als zy zeer doen ‚de bladeren knouwen, en daar op leggen. Dezelfde bladeren tu[Jcben de banden gewreeven , en den zap ingedruipt , geneeft de etterige en vloeyende ooren. Men moet in ’t vergaderen van deze bladeren voorzigtig zyn om dezelve wel te waf- Jcben, dewyl zy van onderen meeft bebangen zyn met Eyers van Rupzen en ongedierte. Ozimum Trogloditicum noemd Scaliger: exercitat. 181. fet. 22. alle de Bafilica, die in 't Oofterdeel van Fava, en in ^t Land der Abyffinen waffen, alle in ^t wild; en wonder kragtig van reuk. N. B. Men behoorde niet Ocymum te fcbryven , bet welk Fagapyrum of boekwyd is, maar Ozimum , 't welk in "t Grieks de naam beeft van ^t wel rieken, gelyk ook in "t Arabifch, Deze bladeren met die van Hortulaen Malabaer , en een weinig Catsjo of Gatta Gambir gewreeven, of in de mond geknouwd „en den zap ingefwolgen , geneezen de zor- gelyke fprouwen , die men Sir Jawan Frangi , in °t Por- tugeefch Achoraen Preto , in Banda Sonchir noemd, avanneer de tonge eerft rood , daar na bruyn fart werd, met kleene vuurige puisjes of korreltjes. Deze ziekte komt uit de maag „en befmet alle de darmen , waar op een Diare rbea of ee. volgt , met een fchubagtigen afgank , bet welk een dodelyk teiken is. Het kleenbladige of eerft befebreevene Bafilicum agrefte, in "t Javaans Lampas genaamt , van wiens bruin en zandachtig zaad zy lieden een raar experiment bebbeg : Want zoo iemand zand of andere vuiligbeid in de oogen evallen is, zoo doen zy eenige van deze zaad-korrels in oogen, "t welk niet alleen bet ingevallene zal uitvoe- ren, maar ook flym en duifterbeid van de oogen afveegen, en met zig uittrekken Soladi Tirtava in Hort. Malab. part. ro. fig. 87. be- Jchreeven ‚komt met bet voorgaande meeft overeen „en wert aldaar gezegt , dat dit tae de Bramineezen in groote agting el » en baaren God Wisnu toegeeigend -— VIL 266 . HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap; Lyn, CAPUT QUINQUAGESIMUM SEP TIM M, Ozimum citratum. Comangi. Ertia Bafilici Indici fpecies eft Comangi , quod vi- detur effe. Ozimum citratum , eadem crefcit for- ma, qua Sulaf], tenuiffimos emittens lignofos- que ramulos, nil fuíci gerentes , funt autem magis in- curvi quam Sulaffi. a Folia ejus minora funt, totundiora, & obtufiora quam Sulaffi, plerumque finuofa & convoluta , digiti articulum circiter longa , prope petiolos parum pilo- fa, quales & funt fummi ramuli; Flores in verticillis fupra fefe invicem excrefcunt uti in Sulaffi, fed non jta ad fummum , qui componuntur ex pallide virenti- bus & pilofis fquamulis. Semen ejus pufillum eft & rufum, Radix vilis eft , transverfalis, & laxe terra jnheret , uti in cunétis Sulaffi fpeciebus. In hortis coli hoc oportet in areis fimo tite prz- paratis, fepius transplantandum eft, alioquin facile degenerat, nec quidquam profert quam gracilia & convoluta folia: Sapor ejus maxime ad illum Corti- cum Citri adcedit , & quodammodo mordens eft, acrior & calidior quam in ullis Sulaffi plantis, cum quadam fimul dulcedine. Nomen. Latine Ozimum citratum Indicum, & Coman- | gium. Malaice , Javanice, & Balice Comangi & Coman- gis. Amboinenfibus ignotum eft, in Baleya Kindjarong quoque vocatur. - à Locus. In Amboina raro obcurrit, & labore colen- dum eft, quum planta fit exotica , copiofe in Java € Baleya crefcit, multoque majorem habet ftipitem ac folia quam Amboinenfe. ~~ Ufus. Inter olera adhibetur, eradumque editur in- ftar La&tuez & ad Bocáffan, quem ad ufum Javani & Baleyenfes merito hoc preferunt omnibus Sulaffi fpe- ciebus, Tabula Nonagefima Tertia ‘Ad Figuram Primam Ozimum exhibet citratum. Figura Secunda Mentham denotat erispam. — Figura Tertia Levißicum Git Indicum cap. o. deferiptum. .QOBSERVATIO. Bafilicum agreffre Rumeuu videtur. effe. Ocymum Indi- cum, Mercurialis folio odoratum, fpica florum gracili. Ka- runde Poondoo Malabarorum Pluku. Mantiff. p. 139. .. Ozimum citratum eft illud, quod Citri odore vulgo voca- tur a Cam, Baub. Morifone. &c. CAPUT Gent HOOFDSTUK Het Citroen Ozimum , ofte Doodkruyd, Et gde geflacht van Indifch Bafilicum is hep Co mangi, bet welk wil zyn een Ozimum Citratum, bet waft in dezelfde gedaante als Sulaffi , met zeer dunne en houtachtige takjes , daar niets bruyns ash te : zien is, maar ftaan krommer als Sulaff. De bladeren zyn kleender , ronder, en Stomper dan aan Sulaf, meeft bogtig , en in malkander gerold’, omtrent een — lid lank, by baare Delen wat baairig, als mede de po. venfte takjes, bet bloeizel komt woort in kransjes boven malkander , gelyk aan Sulaf], dog zoo boog niet „gemaakt van licht-groene en baairige (To. m et Zaad is kleen en ros; de wortel is gering, dwers, en los in de aarde, . gelyk alle Sulaffis fpruiten., ; . Men moet bet in de tuinen op welgemefte bedden onder. bouden, en dikwils verplanten , want anders verwilderd bet, en draagd niets dan ere in malkander gerolde blaadjes. De fmaak is merkelyk na Citroen fcbillen trek. kende, eenigzins bytende, fcberper en beeter dan alle Sus. lafis , en daar by nog al met eenige zoetigbeid; Naam, In ’t Latyn Ozimum citratum Indicum, en Comangium, Maleyts, S'avaans,en Baleyts Comangi | en Comangis. By de Amboinezen is bet onbekend, He biet ook op Baleys Kindjarong. Plaats. In Amboina is bet weinig té vinden, en moet met moeiten onderbouden werden, want bet iseen uyt: | lands Kruid , veel vald bet op Fava en Baley, doch wel zoo groot van ftam en bladeren als bet Amboinjche. ` : Gebruyk. Het is gebruykelyk “onder moeskruiden, en ` raauw tot Salade en Bocaffan te eeten , waar toe het de Fu- vanen en Balyers beminnen voor alle Sulafis , gelyk bet ook meriteerd. ren. De drie en negentig fie Pier ` "Vertoont in de eerfle Figuur het Citroen Ozimum ofte Deg. kruid. -> Se Figuur wyt aan de Indifcbe gekruide Kriis et unt. = en De derde Figuur verbeeldt het Indi/che Lavas plantje „in het 6o Kä befchreevem. ` ` 3 da e E * AANMERKING ` Het wilde Bafilicum van Rumentos fchynt dit te Zyn, bet welk is het Indifche Ocymum met ber bad vande: Mercuris- lis ruikende , met een fchraale.bloeme-fteel, van de Mala- baren genaamt Karunde Poondo van Pinto, Mantiffi p. 139- Het Citroen Ocymum is-dat geene, het welk in 't gemeen van Ca/p. Baubin. Morifon, en andere genaamt wert Ocimum» met de reuk van Citroenen &c. E er EVI; Tab. xcur. VIII Boek. LVII Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 26 CAPUT QUINQUAGESIMUM OCTAVUM. Mentha crifpa. Sulaf}; Kitsjil. Æc parva Menthe crispe fpecies, que plantula H eft vix femi pedem alta, plerumque autem {pit thamz tantum altitudinem habet, multis tenui- bus ac fufcis cauliculis e radice provenit. ` K Foliola ejus pufilla funt, fubrotunda, illis Polii fi- milia, unde & a quibusdam errónee Polium Indicum vocatur, Polium enim glabra habet foliola, hoc au- tem Sulaffi parvum tenuia & fulcata foliola, neque cum Polii odore convenit , fed perfecte ad illum Men- the adcedit, faporis acris & aromatici , linguam qud- dammodo vellicantis. Flores femenque nunquam in hac obfervati fuere plantula ; Radices ex multis conftant tenuibus fibrillis, uarüm quzdam transverfaliter fub terra prorepunt, novasque producunt plantulas, que transplantande funt, propagatur quoque per vetuítum ramulum dif- fatum, & terre conmiffum ‚in folo nigro ac molli; alioquin enim herba tenerrima eft , facillime periens, fi nimium vellicetur , vel nimis diu in uno relinquatur loco. : ec sn dg es n Nomen. Latine Mentha crispa; Portugallice & His: -panice Cheyro, feu uti nos legimus Tsjero, quo no- mine in Moluccis nota eft ; Alii autem Portugalli & Indoftani hanc vocant Ortelaen Ceylon, fea Ortelaen Portugael, ad diftin&tionem alius Ortelaen Malabaer , de quo vide Aufiuarium meum. Malaice Sulafi Kitsjil. Locus. Hamm infularum Indis parum nota eft hec plantula, ac potiffimum colitur ab Europzis.. Hic in Amboina accepimus hanc ex T'ernata , ubi delata fuit er Caftilienfes. —Bataviam ex Zeytana venit; ubi & olim a Portugallis colebatur, uti Goe aliisque locis, Quos inhabitant, hanc adhucdum colunt. Sequenti colitur modo , fruticuli ejus , qui incipiunt demittere foliola, evelluntur cum radicibus & furcu- lis, qui abrumpuntur, & feparatim terre conmitcun- tur, dein fenior quivis fruticuli caulis confringitur , ác terre 'conmittitur , adtendendo femper, ut depen- dentes fibrille abfeindantur , antequam plantetur ‚tum enim novas cito emittunt fibrillas. Ujus. Vulgaris eft plantula ad Lactucam & olus te= nue, quibus admifcetur , fed parva tantum dofi , quum enetrantifimum fundat odorem , qui autem ipfi ad- üeti fünt, crudam cum Bocaffan edunt. Alias ejus vi- res vide in Europzis libris. N. B. Hujus Figura Tab. 91. Fig.2. eft exhibita, plures- que éjus fpecies obcurrunt in Thef. Zeyl. p. 157 & 158. quatum que Tab. 70. Fig. 2. ibi exprimitur, cum hac convenire videtur, flores gerens in fumma cauliculorum párté fpicatos, que in Ray Më pl. tom. 3. pag- 284- etiam defcribitur. t LVII. HOOFDSTUK.’ De Indifche gekrulde Kruys en Munt. D. is een kleen flag van Mentha crispa, zynde éen krüydje niet boven een balve voet boog , doch mee: Jlendeels een ftaande band „met veele dunne en bruy- ne fleeltjes uit de wortel opfchictende. „De blaadjes zyn kleen, rondagtig , de Poleye gelyk, daarom bet ook gan zommige abufivelyk Ooft-Indifche Po- leye genaamt werd, want de Poleye beeft evene blaad= jes, maar dit kleen Sulaffi heeft dunne en zeer gefronsde blaadjes , ook van een gebeel andere {maak dan de Poleye, klaarlyk na Munthe trekkende, feberp en fpeceryagtig, eenigzints op de tonge bytende. . Bloemen en zaad beeft men nooit daar aan gezien, de wortelen beftaan uit veele dünne Vazelingen, waar van zommige dwers onder de aarde kruypen ‚en nieuwe plant- jes voortbrengen, die men verplanten moet, men zet bet ôok voort, als men een oud fiokje aan flukken trekt, en dezelve in een [warte mulle grond fteekt; bet is anders een teer kruydje, dat ligt uitgaat, als men wat veel daat aan plukt, en lange op een plaats laat ftaan. ‚Naam. In 't Latyn Mentha crispa, Portugeefch en Spaanféb Cheyro , of gelyk dy lezen Tsjero , met welke naam bet in de Moluccos bekend is. Maar de andere Por- tugeezen in Indoftaan noemen bet Ortelaen Ceylon, of Ortelaen Portugael , tot onderfcheid van een ander Or- telaen Malabaer , waar van ziet het Auctuarium. Ma- leyts Sulatfi Kitsjil, v Plaats, Het is by de Indianen dezer Eylanden weinig bekend, en werd meeft geoefend by de Europeanen. Hier in Amboina bebben wy bet uit Ternaten ontfangen , zyn- de aldaar gebragt.door de Caftilianen. Na Batavia is bet gebragt van Ceylon » daar bet eertyds van de Portugezen geoefend wierde, gelyk zy nog doen te Goa en elders, daar zy wonen. Taste Zyne plantinge is,dat men de oude ftruykjes , daar de bladeren beginnen af ‘te vallen, uittrekke met wortel en üfzetzels, deze breekt men woor eerft af, en plant ze afa zonderlyk , bet oude firuykje trekt men in ftukken ‚de befte plant men wederom altyd oplettende, dat men de afban- gende Vazélingen affnyde ofte afknippe , eer men ze plant, avant als dan gewinnen zy fpoedig nieuwe worteltjes. Gebruyk. Het is een gemeen Salade-kruyd, en werd onder warmoes gemengd, doch overal in kleene quantiteyt, om dat bet te fterk van reuk is ‚die bet gewend zyn , kon« nen ’t ook raauw eeten met Bocaffan. Be andere kragten ziet in de Europi/che boeken. N. B. De Afbeelding van dit plantje komt voor op de 91 Plaat Fig. 9. en meer zoorten hier van werden gevon- den in de ZZef. Zeyl. p. 157 en 158. waar van die geene; die op de 7o Plaat Fig. 2. aldaar uitgedrukt is, fchynt — net onze overeen te komen, dragende op het uiterfte der fteeltjes zyn bloemen aairs-gewyze , welke ook by Ray bifl. pl. tom. 3. pag. 284. befchreeven wert. Tom. V. CAPUT Lik. Ll 3 268 CAPUT QUINQUAGESIMUM NON U M. Portulaca Indica. Gelang: N India tres obcurrunt Portulace terreftris fpecies, preter binas litoreas , feu maritimas. Tres ter- reftres in hortis quidem crefcunt, fed unica tan- tum harum colitur, ac funt fubfequentes. Primo Portulaca major fativa , Gelang Puti, feu Gê- lang Tsjina, notam habet formam, caules emittens craffos , pingues, & albos, vix fpithamam altos, quorum lurimi terra incumbunt,folia gerentes digiti articulum onga, fponte per femina fefe propagat, major autem € pinguior eft, fi plantulz vel abrupu ipfius caules transplantentur. Folia fefe furfum claudunt poft So- lis occafum. me Secundo Portulaca rubra, feu Gelang Babi, mino- ra gerit folia, digiti unguem circiter longa , inferius anguftata. Ejus caules obfcure rubent, feu fufci funt, foliolaque magis obfcure virent. Spontein hortorum areis defertis crefcit, terre magis incumbens prece- denti, nec indiget cultura, Tertio Portulaca minima , feu Gelang Tana in hor- torum crefcit folo madido inftar zizaniorum , minima, ac pinguia gerit foliola, ac cauliculos rubentes, e- jus fapor acidulus eft, & quafi filveftris. Quarto Portulaca litorea, feu Gelang Pafir dege- neratio, feu media fpecies eft proxime antecedentis, foliola gerens media. Ejus fapor ex acidulo falinus eft, non tamen ingratus, In arenofis crefcit litoribus juxta mare, maxime cum Petrofelino marino in defer- tis infulis, & inhabitatis litoribus. Quinto Portulaca marina. Gelang laut eft Petrofeli«- num marinum mox memoratum, a Portulace forma maxime differens, ac proinde Hbro decimo füb aqua- ticis defcribetur herbis. Nomen. Latine Portulaca Indica cum dictis cogno- minibus juxta diverfas fpecies. Belgice Porceleyn , & vette kous. Malaice Gelang. Locus, Tres priores fpecies in cunctis obcurrunt hortis, quarum prima continua transplantatione co- lenda eft, alioquin perit. Binz fubfequentes. fponte crefcunt tam in hortis, quam areis , & juxta vias. in lo- cis humidis, & umbrofis, uti & in vallibus ac pro- pe & in muris. Quarta in litore reperitur parva Ce- rame citca Affahoedi, & in ejus parvis infulis. Ufus. Prima major fpecies vulgare eft olus, ad La- &ucam etiam ufurpata anoftra natione, & Sinenfibus. Indigene binis aliis, ac femi filveftribus utuntur fpe- ciebus ad pifces cum Tamarindis coctos. Ex fecun- da fpecie optima preparari poteft Lactuca, fiparum- per fervide infundatur aque, ac dein ipfi fuperfun- ditur oleum, acetum, &c. uarta feu litorea fpecies aliis quoque adcoquitur herbis, prima autem ejus aqua aliquando abjicitür , aliquando non, alioquin enim fepe fubfalfa nimis eft: Hz autem refrigerantes, & acres herbe inhifce fervidis regionibus quam faluberrimz fünt, & grate ad ftomachum refocillandum , & zftuantem refrige- randum fanguinem, unde & vulgo creditur, Portu- lacam fepius comeftam prodeffe Melancholicis, quod & experientia comprobatur. Porci, & aviculz ejus amant edere ac decerpere folia, prefertim ifte, que câveis includuntur, unde & exhilarantur quafi, fi ipfis minima obferatur Por- tulace fpecies. Qui ftomachi ru&ibus biliofis øb- noxii funt, feepius Portulace Laétucam vel olus e- dant. Bine minores fpecies adeo luxuriofe in hor- torum areis crefcunt, fi fue conmittantur nature, poft pluviofum nempe anni tempus, ut has penitus obcupent. Major fpecies fatis luxuriofe crefcit, quum inter Brafficam plantetur. y NB. Rumphius nullam fine dubio Porzulace addidit figuram, quum unicuique fatis nota fit, quieque in Hort. Malab. Tom. X. Tab. 36. exhibetur, CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LIX: LX HOOFDSTUK. De Indifche Porceleyn. N Indien beeft men drie Land-zoorten van Porceleyn I bebalven twee Strand, of Zee zoorten. De drie lan. delyke waffen wel in tuinen , doch daar van «verd maar eene geoeffend , en zyn deze. De cer fte Groote tamme Porceleyn, Gelang Put of Gelang Tsjina, is van bekende fatzoen, met dikke, vette, witte fielen, fchaars een (on boog , doch die meeft ter aarden leggen , met bladeren een lid lank, bet zaaid zig zelfs voort, doch bet werdgrooter , en vetter , als men de plantjes, of afgebrooke ftelen verplant. De bladeren Jluiten baar na Zonnen ondergang opwaarts t’zamen; De tweede Portulaca rubra, roode of zwarte Porce. leyn, Gelang Babi, beeft kleender bladeren , omtrent een nagel van een vinger lank, agter toefimallende; Dé Jlelen zyn donker-rood, of bruin, de blaadjes mede don- kerder groen. Het waft van zelfs in de paden van de tuinen, op verlate bedden meer ter aarde leggende, dan bet voorgaande , en beboeft geen oefeninge. De derde Portulaca minima, of Gelang Tana groeid in de tuinen langs de grond, daar het wat vogtig 1s, als een onkruid, met zeer kleene , en vette blaadjes , ook rood- achtige ftelen, de fmaak is zuurachtig, met een kleene wildigbeid. > C De vierde Strand-Porceleyn. Gelang Paffir, is een verandering , of middelzoorte van de naaft voorgaande met blaadjes ook tuffcben beide. De fmaak is uit den zuurachtigen brak, doch niet onaangenaam: Het waft op zandige Stranden langs de Zee, en meeft gemengd onder - ^t. Peterfelie d’Mär op eenzaame Eylanden , enenbewoon- OE LAAR ee -— —De vyfde Portulaca marina. Gelang laut is de an ` genoemde Peterfelie de mar, van bet fatzoen der Pots celeyne vry wat verfcbillende > en zal dierbalven in tiende boek onder de waterkruiden be/chreeven werden, Naam. In’t Latyn Portulaca Indica met de woot {cbreee ve bynaamen na baar geflachten. In't Duits Poreeleyn, en vette kous. Op Maleyts Gelang. rn > Plaats. De drie eerfle zoorten vind men in allerbandé tuinen, waar van men de eerfle door geduurig verplanten onderbouden moet, anders gaat ze uit. De twee volgen: de waffen- genoegzaam van zelfs, zoo in de tuinen, als in de erven, en langs de wegen, daar bet vogtig, en Jchaduwachtig is, als mede op de wallen , by en op de muuren. De wierde vind men op bet ftrand van kleen Cee ram, omtrent Allaboedi, en deszelfs kleene Eilanden. Gebruyk, De eerfte groote zoorte is een gemeen Moes, en Salaad-kruid by onze Natie, en Sineezen, De Inlan- ders gebruiken de twee andere, en half wilde zoorten by viffen met Tamaryn gekookt. Uit de tweede zoorte kan men ook een goede Salade maken, als men "t een weinig in beet water dompeld, daar na Oly, Azyn Gc. daar over giet. —— Det: of Strand-zoorte werd ook onder poespaé gekookt, doch bet eerfle water giet men zomtyds weg s zomtyds niet, om dat ze anders wat brak is, deze Ver- koelende 5 en fcberpe kruiden zyn in de beete landen zeer ezond , en aangenaam om de maag te verkwikken, bet ete bloed te verkoelen, en de tevens-geeften te verfris- Jen, daarom de gemeene man gelooft, dat de Porceleyn genuttigd tegens de Melancholy goed zy , bet geen ook door de ervarendbeid beveftigt werd. : Perkens, en kleene Vogeltjes eeten ze ook gaern, ie zonderbeid de kouw-Vogeltjes werden luftig , als men bun de kleene Porceleyn te eeten geeft. Die veel met de Joode , of opbreeken van de gal gequeld zyn , moeten dik- wils Warmoes , en Salade van Porceleyn eeten. De twee kleene zoorten waffen zoo weelderig op de bedden na de regen-mou[fon , dat zy dezelve gebeel beflaan , als menze begaan laat. De groote zoorte waft weeldrig, als menze tu[Jcben de kool plant. NB. Rumpbius heeft zonder twyfel geen figuur van de Por- celeyn hier bygevoegt, om dat ze ieder een genoeg De- kent is, welke in het X. Dee/Tab. 36. van de Hort. Ma- lab. afgebeeldt werd. LX | vill Boek. LX Hooff. CAPUT SEXAGESIMUM. Levifticum Indicum. Miga Miga. Ec herba mixtam gerit formam Leviftici, & Apit » huic forma conveniens, illi odore, & füpore. Non ultra binos excrefcit pedes, mul- tos emittens caules, elegantem formans fruticulum, ac denfam frondem, ita ut ob elegantem ipfius for- mam fictilibus inplantetur. Ejus folium , uti dictum eft , melius eum Apio uam cum Petrofelino convenit ; licet inperiti pro hoc habeant, neque etiam tam nigricans eft. Quod- vis foliolum in binas amplas diftinctum eft lacinias , taliaque foliola tria , quinqueve fimul uni infident dolo. Flores, ac femina funt , uti in Petrofelino, que tardiffime maturefcunt: "Tota autem planta for- tem fpirat Leviftici odorem , qui vero fimul ad il- lum Apii adcedit, fi modo pauxillum fricetur. jus tadix rectior ; & profundior eft, quam Pe: trofelini; huic fatis fimilis, interne lignofum habens nervum. Nomen. Latine Levifticum Indicum. Malaicé Mi- a Miga, quibusdam Mica Mican, uti Amboinenfes illud vocant. Ternatiee Timo Timo. Javanice Gân- ti, Locús. Raro colitur in Amboind, fed copiofior eft Jave, & Ternate. Ufüs, Amboinenfes hanc herbam amant adponere veftibus, ut ex ipforum opinione , & odore gratum ipis coser odorem. Bue Juuto gatfimcco i : Petrofelini fere faporem habent ; funt au: tem ift éligende ¿ que flores nondum produxerunt: Semen ejus Jave in capfülis afomaticis venditur fub nomine; uti puto, Ganti Fava, Bie decottis pecto- ralibus incoquitur, Folia ¢jus Oryze decodo , & jufculis adduntur , quidam etiam hec cruda come- dunt cum Atsjar. NB; Hujus plante icon Ta. gi: Fig. $. eft exhibita, CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 269 LX. HOOFDSTUK. Het Indifcbe Lavas-Plant. EX kruid beeft een gemengde fatzoen van Levifti- cum , en Apium , bet laatfte van gedaante ge: lyk , maar bet eerfte aan reuk , en Jmaak, Het werd niet boven twee voeten hoog, met veele fielen op- Jcbietende , een fraaye flruik , en digt loof makende, 200 dat men °t wegens zyn mooye gedaante in potten planten kan. Het blad gelykt, als gezegt, beter na Apium dan na Peterfelie, hoewel bet de onervaarne daar voor aanzien ; gelyk bet ook zoo zwart-groen niet is. leder blaadje is verdeeld in drie breede lappen, en zulker blaadjes ftaan drie en vyf by malkander aan eene [leel. Bloemen, en zaad is gelyk aan de Peterfelie, en bet werd zeer lank» zaam ryp, de gebeele plante beeft een fterke reuk van Lavas, doch die mede trekt na Apium, als men ^t maar een Weinig wryft. De wortel ts regter , en dieper dan aan de Peterfe: lie, anders dezelve gelyk , binnen met een houtachtige zenuwe, Naam. Jn * Latyn Levifticum Indicum. Jn ’t Maléyts Miga Miga , by zommige Mica Mican, ge- lyk bet de-Amboineezen noemen. Oop Ternataans ‘Lis mo Timo. In ’t Javaans Ganti. Plaats. Het werd weinig geoeffend in Amboina, men vind bet meer op Fava, en in Ternaten. Gebruyk. De Amboineezen leggen dit kruid gaan by bare klederen, om na bare neus een goede reuk daar van te krygen. —De-auortelen in boender-xop gekookt, fma- ken yo als Peterfelie wortelen , doch men moet die . van jonge (bruiken gemeng 5 dí niet bloeyen, Het zaad werd op Fava in de Kruid-dozen verkogt , onder den naam, 200 ik giffe, Ganti Java, en gebruikt onder de borfi-dranken. Zyne bladeren werden ook onder de Ryft-zoppe gedaan , en zommige eeten ze raauw onder Atsjar. NB. De Figuur van deze plant komt voor op de 91, Plaat: Fig. 3. 270 CAPUT SEXAGESIMUM PRIMU™M. Carum , Ammi Iudicum. Aydjuan. Djintam foa, & Muf]. IE tres in urio capité defcribemus lierbas, quum H a vulgo confundantur, & promifcue una pro al- tera SCH Defcriptio mea incipit a vero Aydjuan , quod pro Indico habeo Carui. Caulem e- mittit tenuem, ac ftriatum ad ulnz altitudinem, in- terne junceum, feu potius ferulaceum, qui in paucos dividitur laterales ramos. Prima, & inferiora folia cum illis Paftinace conveniunt, fed multo minora, ad ipfius faporem accedentia > EX glauco nigricantia ; faperiora cum illis Foeniculi conveniunt, fed brevio- ra funt, & craffiora. wr ME e Flofculi multis increfcunt pufillis umbellis, con« ftantes ex quinque albis bifidis, ac minimis petalis, qui in centro aliquid purpurei habent. — Hos infequuntur femina pufilla, minora illis Petro- felini, vel vulgaris Carui , ftriata, ac bina fibi adcum- bentia granula feminälia binas quafi referunt lunulas, coloris gilvi , feu pallide ruffi. Ipforum fapor acris eft, linguam vellicans , fed gue , inftar vulgaris Carui , arum tamen ad Petrofelini faporem adcedens; Cau- es interne medullam gerunt albam , & ferulaceam, qualem omnes producunt umbellifere herbe, Planta hzcflorens, velfrugifera pauca gerit folia, atque hac in paucas lacinias funt diftinéta. Radix ejus tenuis eft, recta, & parum divifa. Semen diu fruticulo infidet, antequam maturefcat, Nomen. Latine Carum , & Careum Indicum. ` Belgice Favaanjche- Carwey , ob ejus faporem , puto autem . Verum efle Ammi. Portugallice, & Bengalice—4: djuan. Malaice Djintam Joa, verbum eft quafi Sinenfe., denotans Cumimuminítar arene pufillum. Verum Ammi Arabibus dicitur Nanacha, & JNickda. Perfice Nanchauwa, | - Locus. Crefcit in Bengala, & Java, unde deducta eft hec planta in Amboinenfes infulas, & in hortis colitur, fed humilis eft herba , non facile fefe pro. Agans. . ei E. Da A longo tempore Ammi ufitatum eft , ut cibis; & pani bonum conciliet faporem , tefte Dioftoride libr. „cap. 70. Jave in aromaticis capfulis venditur. Mu- cerca hoc admifcent potibus Djudjamboe ditis , quos propinant ad ventris tormina, & flatus; hoc femen cum Affa foetida, & Acori radice contritum pueris exhibetur , ad vermes expellendos. Malabarenfes , & Bengalenfes fuo utuntur Aydjuan in cibo. frequen-« tius, quam ulla alia natio, quod admiícent Kerris y & condimentis pifcium, & carnium , Unde & quidam noftre nationis illud vocant Cuminum Bengalenfe, ac Malayenfes Djintam Bengala. | Amudium ab Eufeb. Nierenbergio libr. 15. cap. 84: defcriptum , in Philippinis crefcens infulis;-iderr vi- detur cum precedenti Aydjuan, licet dicat, mágni- tudine , foliis, & femine convenire cum Apiopalijiri. fed ejus femen gratiorem habere faporem à 'num adcedentem; illud ibi in ufu e : num conciliandum faporem preter multas alias virtu. tes Medicinales, quas ibi vide. XE Muffi fimile eftdemen, fed magis ad illud Petrofe- lini adcedens, pro quoa quibusdam habetur, unde & a noftra natione vocatur Petrofelinum J'avanicum , cum priore Aydjuan tantam etiam habet fimilitudinem, ut pro uno eodemque habeatur femine, immo ab ip- fis Bengalenfibus, & indigenis feminis, que experte pre fe ferant effe curatrices, uti & noftri Chirurgi illud quoque pro Ammi habent, & pro hoc exhibent. Ego autem magnum inter hzc bina femina obfervo ditcrimen, Muffi enim paulo majus eft, rotundius , $ viridius, rugofüm quoque, & ftriatum , omnino in- ftar feminis Petrofelini, quum Aydjuan gilvum habe- at Cgrui colorem. .Cumi-- Ey dn Mutz HERBARII AMBOINENSIS ffet ad cibis bo- Liber VIIL cap. LXú LXI. HOOFDSTUK, De Favaanze Carwey, Ammi, Ebc, [7 L moeten bier drie kruiden in een Capittel befebry, ven, om dat z vande gemeene man geconfundeerd werden , en bet ene Voor bet ander genaamt werd. Myne befchryvinge begint van bet regte Aydjuan ; bet welk ik voor een Indiaans Carwey boude. Het febjez op met ech dünne, en wat geribde fleel, een elle boo, binnen biesacbtig , verdeeld in weinige zyde-takken, Be eerfte , en onderfte bladeren gelyken die van Paftinaca doch veel kleender , ook na derzelver finaak trekkende zwart Zeg groen, de bovenfte gelyken die van Venkel, dos korter , en dikker, i ) an T De bloempjes flaan aan veele kleene dollen, van witte gekloofde, en zeer kleene blaadjes gemaakt, in de midden wat peers vertoonende. Daar op volgt kleen zaad , kleender dan Peter/elie, of ge- meen Carwey,gefbreept heeft uit twee greintjes zaad tegens malkaar gezet, als twee bale maantjes , van coleur vaat of licht-ros. De fmaak is feberp. op de ton e wat byten- de, doch aangenaam „als gemeen Carwey , of een Weinig na Peterfelie trekkende; De qa hebben van binnen een wit, of biesachtig merg, gelyk alle doldragende planten, Het bloeyende , en zaad dragende beeft weinige bladeren; en dezelve in weinige fnibbelen verdeeld, ` De. wortel. is dun, regt, en weinig verdeeld. Het zaad ftaat mede lange aan den [tok , eer bet rypt. tA Naam, In "t Latyn Carum ,& % Duits Javaanze Carwe d t voor eenregtAmmi. Int Po y end Aydjua, en Aydjuan. Jn’t Maleyts Djintam foa, een half Sinees woord , willende zeggen Comyn, dat 200 kleen is als zand, Het regte Ammi biet in^t Arabis Nanachas en Nickda. Perfiaans Nanchauwd. . SE Plaats. Het waft in Befigale , en op Fava, van daar bet overgebragt is in de Amboinfthe Eylanden, en in dé tuinen ook opgekomen, doch bet blyft-laag , eft «vil niet ce ee E: ebruyk; Al van oude tyden is bet Ammi gebruikt, om de ijf. » en bet brood één goede fmaak te geven, zoo als Diofcorides lib, 3. cap. 70, getuigt. Op Fava werd bet in de kruid-dozen verkogt, de Vrouwen mengen ’t onder baar Djudjambu , °t welk zy maken tegens buikpyn, en win- den; dit zaad met Affa foetida, em wortel van Acorus tzamen gewreeven, geeft men de kinders in om de buik- wormen uit te jagen. De Malabaaren, en Bengaalers gebrwiken-haar Aydjuan meer dan andere Natie in de dae gelykze koft , om kerris, of foucen over Nh , en vleefch te maken „daarom. bet zommige van onze Natie Bengaalze Comyn noemen, en de Maleyers Djintam Bengala. Amudiunr py Eufeb. oe Rs 84. befchreeven , en in de Philippienfe Eylanden groeyende , Careum Indicuii, In i ou- zegge wallende , fcbynd bet zelffte te zyn met bet voor- r eve Aydjuan, hoewel by zegt aan grootte bladeren; en zaad gelyk te zyn bet Apium paluítre , doch bet zaad zy Se, oan fmaak, na de Comyn trekkende , bet zelve zoudealdaar gebruikelyk zyn in de koft te doen, om een goede fmaak te geven, bebalven veele andere Medici- nale kragten, welke ziet aldaar. ` Mufü nu is een diergelyk zaad , doch bet Peterfelie zaad nader komende , waar voor bet ook aangezien werd, en van onze Natie gebeeten Javaanfche Peterfelie. Met bet voorfchreeven Aydjuan beeft bet ook zulke gelykenis- Je, dat bet voor een en ’t zelfde gebouden werd, zelfs by de Bengalers, en Inlandjche Vrouwen , die ervaare meeftreffen willen wezen, gelyk bet ook onze Cbirurgyns voor Ammi bouden, en daar voor ingeven. Ik nogtans bevind een groot onderfcheid tuffcben die beide, want bet Muffi is wat grooter , ronder, en groender van koris , mede gerimpeld , en geftreept , t’ eenemaal als Peterfelie- zaad , daar bet Aydjuan de waale coleur van beeft, : Mu VHI Bock. LXII Hoof?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Muji faporem habet aufterum, nec in cibo gra- tum, multoque acriorem , & fervidiorem Aydjuan, linguam vellicantem , ac proinde non eft Ammi , quod ab antiquis jam temporibus in cibo adhibitum fuit, fed forte eric Meum Javanicum , vel faltem Petrofe- lini fpecies, cum quo ejus folia quoque melius con- veniunt, quam cum illis Cumini, vel Feeniculi. ` Ufus, & Locus. Muji copiofe crefcit in Java, in- que capfulis aromaticis venditur, non ut cibo, fed potionibus medicatis Djudjambu dictis admifceatur ; que pro feminis preparantur ad menftrua provocan- da, & poft partum depuranda, adtenuat enim opti- me fanguinem , flatusque diffipat, unde & in alvi tor- minibus , &ftomachi ruétibus adhibetur. Malabaren- fes, & Bengalenfes hic habitantes illo utuntur prz ignorantia ad cibum loco veri 4ydjuam, ; 271 . Muffi is wreed van fmaak , en ganfcb niet aangenaam in de koft, maar veel fcberper , en beeter dan Aydjuan, op de tonge bytende, dierbalven kan bet geen Ammizyn, t welk men al van oude tyden in de koft gebruikt beeft maar is mi[Jcbien een Favaans Meum » of immers een zoorte van Peterfelie , daar na "t ook aan bladeren beter gelykt, dan na Comyn, of Venkel. Gebruyk , en Plaats. Muffi waft veel op Fava, en werd in de kruiddoxen verkogt, niet omin de kof te doen maar onder de Medicinale dranken Djudjambu te mengen, die men voor de Vrouwen bereid, om haar maandelyke tyd te verwekken, en na bet kramen te zuiveren, want bet verdund het bloed kragtig , en breekt winden $ daarom het ook in buikpyn , en opblaazinge der maage gebruikt werd. De Malabaren, en Bengalers albier onder ons levende, gebruiken bet uit onverftand in de koft, in plaats van bet regte Aydjuan: CAPUT SEXAGESIMUM Ao SECUNDUM. Sempervivum majus Indicum. Boaya. Lida jLanta, que Sempervivum majus ¿ feu Hifpanicum E vulgo vocatur, nil aliud eft quam Indica Alóes _ fpecies, licet in India ex hac nuila conligatur Alóe; ue autem ex Java huc transfertur; non tanta eft, quantaaliisin Indie locis, unde & illam juxta ejus fot- mam hicobfervatam defcribam. do AES Fruticulus hic nullum peculiarem format ftipitem , fed incurvo caule digitum craflo, & fpithamam lon- terre-plerumque incumbit, quum fenefcat, quiin ni fee Wider d d : fum ; alioquin hac terre adjacent in orbem pofita, pe radicem fruticulum quafi formantia, funtque lic loci fesqui pedem longa, in Indoftana vero, & Zeylana tres pedes longa funt, frutexque viri altitu- he Do pm A etn med a ONE -Ejus folia comparantur cum Draconis. lingua; in- ferius craffa, atque inde fenfim anguítata , externe rotundo. dorto notata , interne femi -concava inftar canalis ; ad oras brevibus firmisque fpinulis dentatis armata, ipforum vero apices plerumque flaccidi de- pendent, uti & vetufta folia, unum vero alterum ambit more Sempervivi, externaque per pondus ple- tumque confracta terre incumbunt, funt enim quam maxime- fuccofa ,- crafía», & fragilia , intus repleta ` medulla-crafía ; -viridi, & vifcofa , unde € lentus mucus magna copia ex iis exprimi poteft. Hie fuc- cus non amarus admodum eft, nec aptus, ex quo eur preparatur, fed faporis naufeofi fine ulla acri- SUMMER uer Co ue. L^ LM fimplex eft , in-paucas craffas diftinéta fibril- s, x non profert, quantum vero differat a vera A- des planta in infula Socotora crefcente , que. olim Diofturias vocabatur, ex qua. vera conligitur Alóc, itinerariis inquirendum eft. EEE Garcias libr. 1, aromat, cap, 2. ufum Indice Alóes defcribit, neutiquam vero ejus formam, ac tantum- modo dicit fefe in inferiore foliorum parte quandam guftaviffe amaritiem, nullam vero infüperiore, item „optimam Alóem, qua in India utuntur ; ex Socotora adduci, licet Alóes planta in Indoftana copiofe cre- Cat, tam ad loca maritima, quam in defertis ad du- ern milliarium Hifpanieorum fpatimm in ipfa 2. , Nomen, Latine Sempervivitm majus Indicum, feu ma- IS proprie Alves planta Indica. «In ant a vocatur empervivum majus: Hifpanicum. Arabibus Cebar, & cum articulo Acebar. ortugall. Acevre, feu ber, ba fabofa, “In Cambaja, & Decana juxta Garcie te- ftimonium Aréa, Canaryenfibus Catecommer. Ma- lice Lida Boaya , h.e. ingua Crocodili, licet hic Vera fit deftiturus lingua. Sinenfes magis proprie hanc vocant Liung tfi t/cbau, h. e. Draconis lingua, quum Dracones angulofa , feu famofa folebant depingi lingua, Malabarice Cadare. Javanice Zlat Boaya. ocus, Caulem floriferum ex ejus centro hic loci hzc — LXIL HOOFDSTUK: Het groot Spaanjch Semperviv, ofte de Alöe-Plant. HE geene men groot , of Spaanfcb Semperviv noemd, is anders niet dan een Indiaanfche zoorte van A- le, boe wel in Indien daar van geen Alöe vergaderd werd. Het geene uit Fava bier overgebragt is, werd zoo root niet als op andere plaatzen van Indien ,. dierbalven ik t ook maar befchryven zal , gelyk ik ?t bier gezien bebbe. De firuik zet geen eigenilyke flam , maar legt met een kromme feel , een duim dik, en een [pan lank gemeenelyk op de aarde, als by oud werd, en Jchynd in Bet leden, wordeeld or "t afvallen van de bladeren , anders fiaan dezelve meeft op de aarde naaft de wortel, in de rondte een firuik formeeren te lande an- derbalf voet lank; maar in Indofiaan; en op Ceylon wer- den xy drie voeten lank, ep de firuik een man hoe, . De bladeren werden vergeleeken by ¿en Drake-tong , ache ter dik, en van daar allenskens toegefpitft, buiten met een ronde rugge, binnen balf bol als een geute, tangs de kanten met korte fiyve doorntjes als tanden bezet , en ba- re fpitzen bangen meeft verwelkt aan de oude bladeren , bet eene omwat het andere , op de manier van Sempervivum , en de buitenfte leggen door bare zwaarte meeft gebroken op de aarde, want zy zyn zeer zappig, dik, en bros, binnen gevuld met een dik; gens en. flymerig merg , daar wit men ook de taaye flym in menigte per[fen kan. Dit zap. is niet zonderling bitter, en onbekwaam om Alte: daar van Ze maken maar walgelyk van: {maak , zonder eenige fcberpte. EE iD: E em oon E : De wortel is énkéld in aweiniges dikke vazelingen vef- - Steel ,-en. bloemen -uit de midden van deze firuik wil "t bier te lande niet. lge: en boe veel bet ver- Jcbille van ^t kruid, op bet. Eyland- Socotora wa/Jende eertyds Diofcurias genaamt , en Waar van men deregte Alöe maakt, fiaat de Reyfigers te onderzoeken. Garcias lib. 1. aromatum cap. 2. .befebryft wel bet gebruik van de Indiaan/che Alöes-planten, maar geen: zins baar gedaante , alleenlyk dat by in de onderfte dee- len der bladeren een merkelyke bitterbeid geproeft beeft; maar geene in de bovenfte, als mede dat de befte Aloe; die zy zelfs in Indiengebruiken, uit Socotora aans wer de 4. boewel.de Alöes-plante- in Indoftaan overvloedig waft, zoo wel aan de Zeekaanten ; als in de wildernis- Jen, wel-twee bondert Spaan/che mylen landwaart in. Naam. In ’t Latyn Sempervivum SÉ Indicum, of eygentlyker Alöes-plante uit Indien. Jn Europa werd bet feb Sempervivum genaamt. 4n*t Arabies Cebar, en met een artikel Acebar. Op Portugees Acevre; en berba v fabu. In Cambaja , en Decan na bet getulgenife van Garcias Aën, In ’t Cañaryns Catecommer. Op Maleyts Lida Boaya , dat is Kaymans-tong , boewel den Kayman geen regte tomgebeeft , de Sineezen noemen tni eygentlyker Liung tfitichau, datis Draken-tong , dewy men de Draken met een geboekte , of getakte tong pleegt te teekenen. In Malabaar Cadare. Op Javaans | ge edo aats, HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. Lan Locus. Magna copia obcurrit in Cambaja, ac fere Plaats. Men heeft bet in meenigtein Cambaja , en fcbier in tota Indoftanausque in Bengalam, & Sinam, item in gebeel Indoftaan tot Bengala, en Sina toe, als mede in Zeylana, minori autem copia in Java, atque inde op Ceylon, maar in minder quantiteyt vald bet op Fava, per Orientales infulas usque in Timoram, undeanno en van daar door de Oofterfche Eylanden tot Timor toe 1666 per plantulas in Amboinam juffi deferri , ubi van waar ik bet Anno 1666. met plantjes in Amboina multo minor eft quam in memoratis regionibus, nec beb laten brengen, daar bet verre zoo groot niet werd unquam flores produxit, & poft viginti annos inte- als in de woorfchreeve landen, ook nooit bloemen gedra. riit. gen beeft, en na twintig jaren weer uitgegaan is. U/us. Maximus ejus ufus eft in ora Cormandala, ^ Gebruyk. Zyn meefte gebruik op de kufé Coromandel ubi ejus-glutinofus fuccus cum tenui mifcetur cal- is, dat men zyn flymerige zap met fyne kalk Vermenge ce, quz Ítabilem prebet teftam muris, & cifternis. "7 welk een vaft ciment geeft tot muuren, en cifternen, Malayenfes fuccum ex calidis expreflum foliis cum De Maleyers mengen zynen zap uit de warme bladeren albo conmifcent Saccharo, quem propinant contra gedrukt met avitte-Zuiker , en drinken bet tegens Altbma: Afthma. Idemquoque fuccus, velcontufafoliacom- of engborfligbeid. Hetzelve zap, of de geftoote bladeren buftis inpofita partibus, ardorem fortiter extrahunt, op verbrande leden gebonden, trekken den brand kragte- curantque fine cicatricibus , vel veficulis. Medici lyk uit, en geneezen bet lid zonder blaaren. De Sineeze Sinenfes hoc itidem utuntur fucco cum Saccharocon- Medicyns gebruiken bet zap RH met Zuiker tegens mixto contra Afthma, uti & convulfivum; Malaba- de engborftigbeid , en kinkboeft; Een Malabaarze arte ricus quidam Medicus foliorum vifcum adhibebat, gebruikte den flym der bladeren, dezelve door kleynzende, filtratum, ac dein cum Saccharo cantho depuratum, daarna gezuiverd met Kandys , of Ryft-water gemengd, vel Oryze aqua conmixtum, & propinatum contra en ingenomen tegens bet bloed, en etter-piffen. fanguinis, & puris mictionem. Den ftruik van de Indifche Alöe met een ftuk van de Alöes Indice frutex cum radicis fegmento abfciffus, argilla obduétus , & linteo involutus , per annos «wortelen afgefneeden , met kley-aarde be/meerd in een doek. poteft in domo fufpenfus fervari, decrefcentibusfen- je gewonden, kan men jaar en dagen in de buyzen op- fim vetuftis foliis, atque ex ejus centro novis propul- ‘hangen, verminderende allenskens de oude bladeren, en lulantibus , que fefe furfum incurvant ; fique radix daar en tegen uit bet midden nieuwe aanwafJende, die linteo obvolvatür humectato oleo Olivarum , tum hun opwaarts krommen; als men de wortel met een doek ejus folia hydropica quafi evadunt, ita ut tandemde- bewind, die in Olyven Oly bevogtigd is, zoo werden 272 hifcant, & rumpantur, copiofam effundentia lym- pham. Hie mihi conmemoranda venit certa Alöes fpecies, quam Carol. Clufius libr. 5. rarior. dit tap. 25. vO- cat Alöem Americanam, quam ipfe vidit crefcentem circa urbem. Valentiam in. Hifpania , cujus. formam ibi in defcriptione fecutus fuit, quumque Clufius ipfe fateatur , unam eandemque efle plantam cum Maguey, feu Met] Mexicanorum a Gomara defcriptam in hifto- ria fua Mexicana, & genuinam Francifci Hernandis , & apud Eufeb. Nierenberg. bift. nat, libr--2--eap. IT. Hernandes, en by Eufeb. obcurrentem, ex quorum defcriptione adparet, Ma- y feu Meth non habere convenientiam cum. Aloe, fed foliorum formam aliasque qualitates demonftrare, majore jure pertinere ad Pandani Indi- cifpecies, que ad finem libri fexti defcripta funt, tis notum eft, quo modo hi fruticuli füb nomine Hifpanici Sempervivi ex Portugallia, & Hifpania de- duétifint in Germaniam , ac dito modo ornamenti gra- = fufpendantur in Phamacopeis, & Chirurgorum of- einis. ung iru. Baub. libr. 30. cap. 38. vult vocari Sempervioum ma- rinum, non tantum , quum crefcat in litoribus Algar- biz, & Andaluzie, licet etiam in ipfa ac media re- periatur regione, fed etiam quia trans mare in Ger- maniz regiones deferatur, neque ubique fit amarum, unde nec Alóe ex illo confici poteft. Poftremo difcrimen notandum eft inter Alóem V. & N. Teftamenti, Alóe enim V. T'eftamenti eft He- breorum Abalim, five Agallochum lignum odordtum , quod adhuc in officinis Lignum Alöes vocatur. Illa vero N. Teftamenti eft Alöe Catbartica five purgatoria Siriace Ngalui, /Ethiopice Ngalea di&a. ~~ Folia ejus decorticata , ipforumque medulla con- fciffa, ac cum Syrupo, & aqua Rofarum comefta in- ftar Tsjintsjau ` monem in phthyfi incipiente, ut & inftar calcis crase fam expellit urinam in Gonorrhea, OBSERVATIO. Quum hzc planta toties-fit exhibita, & ab omnibus exo- ticarum fere Auctoribus conmemorata, hinc Rumphius bre- ` vem tantum hic, & obiter quafi- ejus dedit defcriptionem , quumque fatis nota fic planta, nullam ejus fubjunxit iconem, eftque fine dubio eadem, que Ale foliis (pinofis, confertis, dentatis vocatur in H. C//forz. p. 130. que eft Alóe vulgaris Au&orum , & vera Muntingii icon 69. nec non Kadanoku, vel Catevala H. Malab. Tom. XI. Fig. 3. &c, In faporem habet fatuum , curatque Puls de bladeren waterzugtig , dat xy ten en veel water uitgeven. Jk moet bier aanroeren een zekere zoorte van Alte, de- welke Carol. Clufius lib. 5. rarior. plant. cap, 25. noemd Alóem Americanam , en zelfs beeft zien waffen ; omtrent de ftad Valentia in Spanje , na welkers gedaan- te by ze befcbreeven beeft , maar dewyl Clufius zelf be- kend, dat bet dezelve plante zy met bet Naguey , of Mett der Mexicanen befchreeven-van Gomara, in. om Mexicaanfe. Iliftorien., doch origineel by Francifcus. ier - lib: r4. hift,nat. Cap. 11. uit welke Bee blykt, dat Maguey, of Merl zeer kleene gemeen/chap bebbe met Al6e , maar dat de gedaante der bladeren, en andere eigen/cba, brengen, dat bet met beter reden onder onze Ooft-Indifche Pandangs te brengen zy, dewelke in "t einde van 't zes- de boek befcbreeven zyn. Het is genoeg bekend , boe men deze ftruiken onder de naam van Spaan/che Sempervivum uit Portugal, en Span- jen in Duit/chland brengt , en op voorgemelde manier op- EE een cieraat in Apotheeken, en Barbiers-win=. Rels. Tuis Bauhinus lib. 30, cap. 38. wil bet Sempervivum Ma- rinum genaamt hebben, niet alleen om dat bet op de firan- den van Algarbia, en Andaluzia groeid, boewel bet ook landwaart in waft , maar ook om dat men "t over Zee in Duitjche landen brengt, en zy niet over al bitter, daar- "om men ook geen Aloe daar van maken:kan. ' Eindelyk moet men bet onderfcbeid tuffcben Ale van bet oude en nieuwe Teftament aanmerken, want de Ale van bet oude Teftament is der Hebreuwen Ahalim , ofte bet ruikende Agelhout, het geen ook nog in de Apotheeken Alóes-hout genaamt werd. Die Vus ber meat T. efta- ment is de Purgeerende Alöe, op bet Sirie/cb Ngalui, ZEtbiopie[cb Ngalea genaamt. “De bladeren gefchilt , en "t merg in ftukken ge/needen met Syroop, en Roozen-water gegeeten , gelyk Tsjintsjau; * is laf van fmaak , geneeft de longe in de beginnende Tee» ring, en kalkagtig piffen in Gonorrbaa. s aat Len openberften , AANMERKING Wyl deze plante zoo dikwils al isvertoont, en fchier van alle Schryversder vreemde gewaffenaangehaalt, hierom heeft Rumpbius alhier zeer kort, en als terloops hem maar d roert, ofte befchreeven, waarom hy ook daar van geen La ding gegeeven heeft , en iszonder twyfel. dezelve , welke Alöe met doornagtige, by een gedronge, tandige, fcheedagtige » platte, en gefpikkelde bladeren genaamt werd , in de H Cliffort.pag.130. welke is de gemeéne Alöe-plant der seng vers, en de regte Alöe van Munting 69. figuur, en ook de Kadanoku, ofte Catevala van dé H. Malab. Tom. Xl. Fig: 3. Ke. 1 ; 3 In VII Beek. LXII Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. In Außuario Alöe Americana, que a vul. go filveltris Anafja habetur, fequenti defcribitur modo, Anno i697 in colle prope fluvium D'Alph , feu Bå- toe Gantong rara detecta eft planta, que potius ars porefcens frutex eft, & incolis penitus ignota fuit, ac proinde tanquam exotica planta habenda, aliunde dedu&a, eoque magis , quum in deferto crefcebat hor- to, qui ante fex feptemve annos cultus, & ornatus yo forma magna ex parte conveniebat cum Alöe Americana a Clufio rar. plant. libr. 2. pag. 9o. defcrip- ta, ex Hifpanis Scriptoribus potiflimum defumpta, aliaque fimilis planta quoque reperitur in Epbemer. German. annn. 1. obfero. 90. & 91. parva autem ha- yum plantarum differentia regionum varietati adferi- benda eft. Ejus formam hic exarabo, qua tum temi- poris fefe obtulit, que generaliter erat tanquam A- naffe frutex, fed in omnibus partibus major. - Folia ejus in inferiore fruticis ftipite in orbem lo- cantur fere fine ordine , quatuor circiter pedes longa, ac ftipitem formant cruris craffitiem habentem, qui cito adrenuatur, feu anguftatur ad craffitiem brachii viris. Hecque erant quinque, ac fex pedes longa, palmam lata, fuperius plana , & concava, inferius ex plano convexa, adeo firma, ut puer uni infiftere offic; Ad oras acutis, fed curtis, & duris fpinis ar- mata, que ad digiti circiter latitudinem diftabant, & omnes fere furíum incurvate erant. Ipforum ex- tremum terminabatur in durum, & nigrum apicem inftar fübuli, illorumque fubftantia dura eft, & ex craflis conftat fibris, que repleta erat fucco vifcofo , in ore parum amaricante ,-& ingrato , parumque te. : M s = er lie centro, uti dictum eft , caulis adfurgit ad altitudinem trium quatuorve virorum, cujus media pars ad binas circiter orgyas ornatur parvis foliis, que omnia tamen terminantur 1n fimilem durum api- cem, & inftar fquamarum etiam cauli adcumbunt. Stipes , feu caulis hic externe durus eft, fed non cras- fam gerit lignum, inftar filveftris Pinange, fonitum edens, quum pulfetur. Interna ejus fubftantia mol- lis et, & vifcofa. Superior ejus pars fefe dividit in quindecim, vel fexdecim laterales ramos, tres circiter pedes longos, lentos admodum ; & firmos, qui vix difrumpi poffunt, vel diffecari , ac fuperne quadra- gonifünt, quorum bina latera latiora, & glabriora funt binis aliis, quique in plures fimiles minores di- viduntur firmos ramulos, in quorum extremo multi confpiciuntur corymbi umbellas referentes , inque iis “duplex florum forma. Quorum prima funt viridia, & tenuiter ferrata foliola, pollicis unguem circiter longa, interne parum concava, & conniventia unde & optime florem reprefentant, qui tamen non eft, ex ipforum enim media parte alia iterum excrefcunt fimilia foliola ,- qua fenfim poft priorum lapfum ge- nuinum exhibent florem. Altera itaque forma verum conftituit florem, qui plerumque ad latera umbella- rum iftarum confpicitur, & in inferiore parte bina craffa gerit foliola. Flos hic raro fefe extendit , con- flatque ex fex oblongis, & concavis petalis , que plerumque cinguntur, € quafi clauduntur ab extre- mo maximo, quod retrorfum flectitur, coloris ex vi- ridi flavefcentis, : In floris centro piftillum adparet, quod tamen fo- liolum magis refert, cum fex craffis firmisque ftami- nibus, antheras gerentibus, & in orbem pofitis, uti dn Liliis albis; ed inodori funt hi flores , an vero hilatius fefe extendant , pro certo adfirmare nequeo, dm pluviofis menfibus hos obfervaverim, & de- cripferim, Sic quoque me latet, an fru&us fubfe- Quantur , licet quam maxime multiplicetur , & propa- qu hee planta, “(es videtur duplici modo. d quandam enim diftantiam a matricis ftipite multe regerminabant plantule, ex quibus diftinéte adpare- t effe propagatas ex diétis iftis fpuriis floribus, feu fafciculis iftis foliofis, qui cum tubo incurvo in ter- ram prolapfi novas formabant plantulas, an vero hz ette evadant, dicere nequeo. : Tom. Y, Undi- 273 In het Audluarium werd de Américadnfché Alée , welke in ’t gemeen voor een wilde Ananas werd aangezien; op de volgende wyze beichreeven, Anno 1697. is op een heuvel aan de rivier D' Api of Batoe Gantong evonden , een zeldzaam gewas, of ed meer boomacbtige [iruik , by deze Inlanders ganfch onbe- kend, en gevolgelyk voor een vreemd gewas te bouden; van elders ingebracbt , te meer , dewyl bet in een verlaa- ten tuin flond , zes a zeven jaren te vooren gecultiveerd; Zyn gedaante kwam genoegzaam overeen met de Alte Americana be/cbreeven door Carol. Clufius rar. plant. lib. 2, pag. 90. meeft uit Spaanfe Autheuren, en nog een andere fes Plante in Europa, te zien in Anno I; Ephemer. ermanic. obferv, go. en 91. zynde bet kleene verfchil de verfcheidenbeid der landen toe te febry- ven. Ik zal zyn gedaante albier zetten, zoo als by zig doenmaals opgedaan beeft. Hy badde in "t generaal de ge- daante van een Ananas ftruik, dog in alle deelen grooter. De bladeren ftaan rond om de onderfte Schier zonder or= der, omtrent vier voeten boog , en formeeren een fiam; in de dikte van een dye, en fchielyk verdunnende, tot de dikte vaneen mans arm. De bladeren waren vyf axes voeten lank, een band breed, boven vlak bol , beneden vlak rond , zoo ftyf, dat een jong op een blad Baan konde, aan de kanten met feberpe, og korte, en barde doornen. bezet , omtrent eenvinger breed , van malkander „en meeft alle na vooren gekromt. Haar uiterfteeyndigt in een barde, en zwarte [pits , gelyk een priem , baar binnenfte fubftantie is bard, en grofdraadig , gevuld met een kleverig Zen, o e mond wat bitter, dog onaangenaam, en wat jete ende, Uit de midde des ftruiks febier als gezegt , een fiam op, im de boogte van drie a vier man, welkers middel omtrent twee vaadem boog bezet is met geen groote , maar kleene bladeren , alle eyndigende in een diergelyke barde fpi , en als velletjes tegens den ftamaanzittende. De ftam eeft buiten een bard , dog geen dik bout, gelyk de wil- de Pinang klinkende, als men daar tegen klopt. Het bin- nen(le is week, en flymerig. Het bovenfte verdeeld zig in vyftien a zefbien dwers-takken, omtrent drie voeten lank, zeer taay, en Da. kwalyk om af te breeken, en door te fnyden, na vooren toe vierkantig , waar van twee breeder , en gladder zyn, dan de twee andere, in veele mindere; en diergelyke flyve takken verdeelt. Aan’t ute terfte der zelven, ziet men veele trosjes , of dollen , en daar op tweederley gedaante , die na de bloemen gelykema Het eer [le zyn groene „en fyn gezaagde blaadjes, omtrent een nagel van een duim lank, binnen wat bol; en na malkander gekeert, en dierbalven zeer wel een bloem ver= beeldende, doch zyn bet niet, want uit baar midden kas men-al wederom andere diergelyke blaadjes voort „of men moet giffen , dat met ter tyd ‚-nu”v afvallen van de buis tenfte blaadjes de regte bloeme voortkomt. De andereges daante nu is de eygentlyke bloem, die cs crime: zyden van de voornoemde dollen ziet , bebbende aan baar onderfle nog twee diergelyke dikke blaadjes. Zy pr baar weinig in zes lankwerpige , en van binnen bolle blaadjes , die meeft omvat werden van bet uiterfte, en't rootfte , "t welk zig naar achteren kromt, van coleur cht geel , na den groenen trekkende. In de midde ziet men nog een pildartje , doch meeft na een blad gelykende , met nog zes dikke ftyve draaden rond- om , met balkjes boven op, gelyk in de witte Lelie, zon- der reuk; of zy baar nu wyder opend , kan ik niet zege en, dewyl ik ze in de regen-mou/Jon beb moeten be- chryven. Men weet niet, dat bet vrutbtedraagt, boe- «vel bet zig zeer vermenigvuldigt , z9obét fcbynt ,- op Grieg, derley manier. Want wat ver van de moeder-ftam f den jonge plantjes , waar van men düidelyk bekennen kone de, datze Waren voortgekomen, uit de bovenftdande val Sche bloemen , of troepjes van bladeren gémaakt, dewelke met baar krom balsje op de aarde vallende; tot nieuwe plantjes werden, doch of zy tot perfeltie komen, kan ik nog niet zeggen; Mm Wan 274. Undique enim circa matricem alii majores propule lulant furculi, per radicem matri nexi, quorum qui« dam ad pedis diftantiam, alii remotius locati erant, uti teneri Mufæ furculi undique circa matrem excre= fcunt. Vera enim ac genuina matrix radix per hos detegi nequit , quum undique tot transverfales de- currant-radices, que pollicem ac digicum 'craffz funt, ficcisque pelliculis obdu&tz , ac quam lentiflime , ut: in vulgati Calamo feu Acoro. Atque hæ omnes ple- rumque transveríales prorepunt. ` Harum fuperiores ad trium circiter transverfalium digitorum fpatium fub terra ad pedis circiter diftantiam a matre caput extol- lunt, novosque ibi formant furculos. Sub his alie iteram decurrunt & iterum alie, quas ulterius prore- pant oportet , antequam locum inveaiant , ut fele ele- vate poffint. _ i ‘Tandem fefé fepatant a matte, ac longas lentas- ue generant fibras. Surculorum horum - lia claufa unt, inftar tenere Anaffe plante , donec in perfectos excrefcant frutices , quales fatis ampli & magni erant precedenti. anno, quum ftipes hic flores produceret. Nomen. Incole nullum aliud mihi fubpetere pote- rant nomen, quam /ilveftris Anaffe ex Maccaflara de- late, que non in hortis fed in montibus fpontanea ‘unde & hanc vocant: plantam Ananas feu Nanas Utan, vel proprie Ananas Boaya ¿ quum folia ejus comparant cum cauda Boaye, b. e. Crocodili. Quan- tum vero ex cundis detegere potuerim defcriptioni^ bus, praefertim ex binis memoratis au&oribus , nihil aliud eft ; quam Aloë: Americana, feu faltem ejus va- tietas, fed parva. Ujus: Quaum raro in Maccaffara reperiatur, hinc ejus incol& verum mihi fubminiftrare ufum non po- tuerunt, quod mihi mirum videtur, quum Aloë Ame- ricana; in ipforum Patria Magney & Metl dicta, tot notabiles habeat virtutes & qualitates, =- -- A PUR NS a Za Quidam mihi conantur perfuadere , non valere ad fila ex ea ducenda, quem in finem Mac Saatz alioquin: adhibetur , que a vulgari hac in re ‘ert; quum longiora nempe & ampliora gerat folia, fed raro fructus profert illis vulgaris fimiles. Hoc autem contradicitur ab ZEthiope, ad Borealem hujus finus partem habitante , qui fimilem plantam , {ed non caulefcentem in area fua poffidet, ac colit , ex eüjus foliis multa preftantia, & fortia net fila, ad chordas pifcatorias utilia. S Contra alii Maccaffarenfes mihi narrant , hanc plan- tam iri ob ejus radices, ad ufum hz effodiantur, que ad Orientem fpe&ant, precife ipfa meridie ficco tempore, quas fecum ducunt in itineribus terreftribus , & marinis, uti & in bello, cum Cult lawan enim, Nuce Myriftica, & Zingibere mafticarz, vel propinate. diuturnas curarit alvi de- je&iones. cruentas , ac recentibus inpofitz vulneribus, fanguinis fluxum fiftunt „ illaque curant. Volunt fuo more quatuor iftorum Medicamentorum feptem eligi frufta , cujusvis nempefimplicis, timentes nullum ce= terum fortiri effectum. ` probationem aliis lubens relinquamy. quum in toto . frutice, tam in. ejus foliis quam radicibus. nil detexerim nifi ingratum faporem , in ore vellicantem actimoniam excitantem. “ > "awe quoque fponte provenit nomine Nanas Boaya, 5 e in nullo etiam ufu eft, excepto quod ex e foliis craffa quzdam forment fila, ad chordas pifca- torias aliasve neceffarias res. DC? … Tabula Nonagefima Quarta Alöem exhibet Americanam. Poriferam, quam hic: (mul coin ` defcriptione ex 4uBuario tranipofui, ut prioris capitisóa, defcriptio magis inluttrewr, ubi fub ejus finem. in obfer- GH Amores, & Synonyma hujus plante inveniun- y SES Di HERBARII AMBOINENSIS caffarenfiam ` Medicum ; fi’ . Liber VIII. cap. LXII, Want rondom de moeder-flam komen andere e Jebeuten voort, met bare wortelen aan de itid ar: xommige een voet, zommige verder daar van a men de jonge Pijang-firuiken rondom baar md t Want men kan de regte booft-wortel niet bekennen des wyl rondom zoo vol is van de voornoemde dewers-worte. len, een vinger en duym dik , met drooge velletjes bes kleed , en zeer taay , gelyk de gemeene Calmus, Deze allegaar &ruypen meeft dwers. De boven[le omtrent dwers-vingers onder de grond, en een voet lang van de moeder-ftam , als dan ligten zy ’t booft wederom; op bui- ten de grond , en brengen nieuwe fpruyten voort. On. der deze zyn al wederom andere en andere, dewelke ver. der moeten kruypen eer ze plaats vinden baar booft op te beuren. toa _Findelyk zonderen ty haar af van de moeder, en gen winnen lange taaye vezels. dea bouden baa bladeren geftoten , gelyk een jonge Ananas-ftruik, en wer. den tot volkome firuiken, diergelyke al redelyk groot apa. ren int voornoemde Faar; doen de oude [làm bloeide. Naam. De Inlanders konden my geen andere naam geven, dan wilde Ananas ‚van Macaffar gebragt „geen i zints in de tuinen ‚maar in ^t wild op de gebergte te wi den, en daarom noemen zy bet Bebe of Natas Dës of eygentlyker Ananas Boaya , dewyl zy de bladeren vergelyken met den fleert van een Boaya , dat is een Kaay- man. Zoo veel ik uit alle befcbryvingen inzonderbeid uit de twee voornoemde Autbeuren , 200 is deze anders niet, dam eem Aloë Americana te bouden. of immers met een kleene verandering. ; Gebruyk. Om dat bet weinig op Maccaffar gevonden werd, 200 bebben my de Inlanders ook geen regt gebruyk konnen opgeven, ^t welk my wonder geeft, vermits men van de Aloë Americana in baar Vaderland Magney en Metl genaamt „zoo veel aanmerkelijke kragten en deugden SEE A E | š en maker my WS, dat bet tot bet drant-/pinnen ` niet en deugt , Waar toe men- M nanas gebruikt „die van de gemeene ii Lo) Gt, dat zy langere en bredere bladeren beeft , doch vruchten voortbrengt, de gemeene gelyk, Dit werd tei ai zelden ` gen gefproken door een Moor, aan de noordzyde ah de» ` zen Inbam woonachtig , dewelke eem diergelyke R doch Kr e d ayn af beeft, en uit ER re ren wel goede , en fierke draaden gemaakt b. tot vifeb- Iynen etz. E $ SC Daar en tegen andere Maccaffaren berigten my, dat men deze plante zoekt wegens bare wortelen , tot een Mee ` dicynaal gebruik, als men zodanige uitgraaft, die nat Ooften zien, en dat juift op de midde Pad droog weer , dewelke zy by baar voeren op Zee, en Landreyzen, als mede in den Oorlog, want met Culi lawan, Noote mufcaat, en Gengber geknauwt , en ingenomen , geneezen den Tangdurigen bloedgang , maar op verfebe wonden gelegt, Jtelpen bet bloeden, en gencezen dexeloe. Zy willen ma | baar manier van de voornoemde vier Medicamenten , van ieder zeven flukjes genomen hebben, vreezende dat bet an- | ders niets helpen zal. {kzal gaari het onderzoek aan andere overlaten , dewyl ik aan den gebeelen ftruik, zoo im bia- deren, als in wortelen mei-,..dan cen onaangen Smaak , en in de mond een jeukende Jcberpigbeid vernomen | hebbe, ` Het waft op Fava mede in ?t wild, met de naam an | Nanas Boaya, en beeft aldaar mede geen gebruik, bte- 'balven dat ze uit de bladeren eenige groove draaden, we- | dou a ke ag e o De vier en negentig fie Plaat Vertoont de Hoeyende Americaanfe Alie-plaat , welke ik «hier met deszelfs femme nae vie A ` bragt.beb, op dat de befchryving van het voorgaande 62. hoo k meer opgeheldert zoude werden, Ze de -: Aanmerking onder aan dat hoofdítuk de Schryvers, en . Benamingen van deze plaut gevonden worden. ^] DV XIII, bemerken kan, ` VIN Boek. LXII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 27 CAPUT SEXAGESIMUM TERTIUM oe Planta natis. Tsjaccarbebe, 7 Enuina magis Sempervivi fpecies obcurrit in In-- dia, quz vulgo Tsjaccarbebe vocatur, & Sedum Indicum eft. Rotundos gerit craffosque caules, digitum , vel pollicem craffos , binos pedes altos , pin- gues, fuccofos, & fragiles , infra incurvos , .& ob pondus magna ex parte terre incumbentes , perque, foliorum lapfum geniculatos. … Ma ons i Ejus folia minime ad illa Sedi adcedunt, ac. fingu- larem, & fibi propriam habent formam , fique quz- vis ipforum lacinia feparatim fpe&tetur, crilte Galli formam refert, totumque folium pedem. Anatis. uodvis folium longiufculo, & craffo infidet petio- lo, qui prope ortum ftipitem , vel caulem ambit, huieque infident tria folia, feu unicum folium in tres lacinias divifam , quarum quevis peculiare conftituit folium , minorem digitum circiter longum , ac Topert, us acuminatum , craffum , pingue; fuccofum, &-fras gile, ad oras rotundis ,. & inzqualibus angulis denta- tum, quorum quidam magis protuberant aliis, unde & folium fere triangulare eft. ME. ` Superiora folia anguitiera futi profündius lacipia- ta, parumque introríum:flexa inftarcymbe, exglau- co, & fufco colore mixta, inferiora autem pallide virefcunt, uti in Sempervivo vulgari. Ar&e, & or: . dinate medio. adítant cauli inftar coron , vel umbel; jz, mediamque Braflica floride referunt partem; _ Varii ex una radice excrefcunt caules, quiamplum - formant fruticem ad quatuor: pedum altitudinem, ^ quum vero adeo pingues, ac gravesfint, incurvi mae due me terre incumbunt, ubi & radiculas emittunt, Tota planta fucco referta eft non vifcofo, utin Aloe antecedente, fed aquofo,,.fatuo’, fapore ;:&. odore gramineo, parumque acidulo , uti invero- Sedo., i= 2 ow (con dar spies „Radix craffa, eft, fimplex, brevis, multisque. cur- tis fibrillis obfeffa, terre-laxe inherens, nequeflores neque feminä. profert, excepta eleganti ifta corona in caulis qmm ex multis incurvis. foliolis compofi- ta, unde & tantummodo per abruptos propagatur rae mulos, qui in quovis folo ; ac ptefertim arenofo fa- cillime.progerminant , & luxuriant ,. immo interlapi- : des depot ti, ubi pauca tantum terra elt, radices e- ‘mittunt d excrefcunt, quo vero folum:eft magis la- .pideüm, & quo magis Soli exponatur, eo magis fur ca, & circinnata funt folia. . Inferiora folia plerümque integra füht) ampla, nee in lacinias diftinéta, contra fuperiora in quinque laci- E dpi fant, binaque fibi-cruciatim - funt-obpo- 4, venis deflituta, excepto medio-nervo ;obfcuro. Inferior ftipes nodofus externe parum ‘lig x interne viridi mollique corde, feu medulla repletus. Sadin da gil Med plerumque concavaeft ,;quum planta het ‘per abruptum 'propagetür., & plantetur caulem , cujus cor putrefcit, nullam aliam formans, Vél-emittens ‘radi¢em , multe’ dutem breves, & cir- Cinnáta fibrlle ad latera excrefcune S = S * Deet hec planta fterilis habeatur , aliquando ta: ten quibusdam annis. fuos profert flores , ac femina, fed tam iaro, ut meo tempore intra triginta anno- rum fpatium bis modo fuerint obfervata, Prima vice in confpe&tum hzc produxit anno 1662 menfe Au- p in ftipite, qui in Hila muro adpofitus erat in » orto meo, fequentem in modum. _ Ex alis inferiorum foliorum longus exerefeebatcau- IS, penne craffitie, qui altior erat ipfo frutice, an- guftis, & crafíis foliolis obfitus, quorum inferiora pa- rum dentata erant, fuperiora integra, Rofmarinisfo- liis fere fimilia, fed craffiora, in hujus caulis fummo» €x foliolorum iftorum alis multa excrefcebant acumi- nata capitula, glauca, qualis totus caulis eft, uti & foliola. Tom. Y. Ex LXII. HOOFDSTUK. De Eende- Plant. pe eygentlyker zoorte van Sempervivum vind men in Indien , "t welk men in.’t gemeen Tsjaccarbebe noemd , en voor een Indiaans Sedum kan gebouden werden, Het heeft ronde dikke ftelen, een vinger, of een. duim dik, twee voeten boog, vet, zappig , en. bros, beneden krom, en wegens bare zwaarte ten deele op de aarde leggende, door ?t afvallen der-bladeren in veele les den. verdeeld, PVS RR E TRT Gua De bladeren gelyken minft na Semperviv , maar bebben een eygen fatzoén „ namentlyk wa een Hänekam , als men ieder lap bezonder-befchouwd , of t gebeele blad na een poot van eem Hende. © ^7 05 SE . Jeder blad Daat op:eem lankacbtigen dikken'fteel y die by zyn oorfpronk den [Lam of: fleel omvat, e -daar op aan drie bladeren, of een blad ‘in drie lappen verdeeld, makende ieder lap éen-byzonder blad, omtrent een kleene vinger lank, na vooren taegefpilft, dik, Wet j’zappıg , en bros, aan de kanten met ronde, en ongelyke boeken ges kerft , waar. vanvgenige meer uitfteeken dan de andere, makende bet blad chier. driekantig. y De bovenfte bladeren yn: fmalder , dieper gefneeden , een weinig innewaarts geboogén, als een fcbuitje , van a MM DE gemengd, doch de onderfte zjn bleek-groen, bet gemeene Semperviv gelyk. Zy ftaan digt. en ere om de middelfie flam ; A CH verbeeld bet middelfte van een bloem-kool. >) ©‘ Daar komen ver/cheide flelen uit eene wortel, en ma- ken zoo een breede-firuik , die wier voeten boog werd , do, om dat: zy zoo vel, em topwwaar zyn, liggen zy De? met een bogt op: de aarde, en wortelen daar ook weder in. De: gebeele, plante is vol zaps , niet flymerig gelyk de E a a waterachtig ; laf , engrasacbtis wan reuk, en r by wat ryn/cb, regt al, Sedum beboord te zap. o: mas TU, 185 Ses De wortel is dik, enkeldy kort, met veele kofte waxes tingen bebangen, -ganfch los e de aarde’, ‘bet draagt nog bloemen, nogi zaad, bebalven de-cierlyke kroon boven aan den fteel van kleene , en gekrulde blaadjes gemaakt, dier- balven bet ook alleenlyk met de afgebrovkene takjes voort- geplant werd : die. in-ülderbande grond, xonderlyk im zandigen zeer ligt beklyvên , ja zelfs tu[Jcben fteenen ge- flooken , daar maar ven weinig aarde is, fcbtet bet wore telen „en komt ops doch boe yd de prond is , en boe meer bet ter Zonne flaat , boe bruinder en gekrulder dé bladeren worden. De bnderjteDaderen Zyn gemeentlik beel, breed, en pont in lappen. verdeeld, daar en tegen de bovine ; "eyf. lappen; "em Baan t vee tegens malkaar. in "E kruis, zonder adefén , bebalvén een donkere miüdel-zenu- we. De onderfte [lam , die leden beeft, is van buiten wat boutachtig, van binnen met een groen week bert, De boeftewürtel is van binnen gemeenlyk bol, om dat bet kruid*met ¿en afgebrooken Co geplant werd, waar af bet bert verrot, zonder. een ander wortel te formeeren , dan veele korte, en gekrulde Vazélingen ter zyden, uit te POA op tis nz oor am 8 d S S s ` Hoewel nu dezé plante woor.onvruchtbaar gebouden werd, zoo geeft ze nogtans in zommige jaren baar bloemen, en zaad , doch am zelden, dat ze by myn tyd in 30. jaren maar tweemaal gezien zyn. Het eerftemaal zyn ze voortge- komen anno 1662. in Auguftus, aan een Dot op Hila, in mynen tuin tegens een muur geplant , en was aldus te zien. e CM Uit den fchoot der onderfte bladeren kwam een lange feel woort; in de dikte van een fchaft, booger dan de feruik , bezet met fmalle, en dikke blaadjes, waar van de onder [le een weinig gekerft waren, de bovenfte ongee kerft , de Rosmaryn bladeren fchier gelyk , boewel dikker, aan `t opperfte dezes [leels uit den fchoot der blaadjes qua- men veele [pitze knopjes voort, blaauw-groen, gelyk den geheele fteel, en bladeren. Mm 2 Hier 276 HERBARII AMBOINENSIS ` Liber VIM. cap. LXIII, Ex iftis flofculi excrefcebant quadripetali, ftel- lai, & lutei, longis tubis donati, poft hos feque- bantur: pericarpia , & filicula quadragonz , inftar capitulorum feminalium Laêtuce, intus diftinéte in quatuor cellulas , in quibus confpieiebatur femen par- vum, molle, lentiforme. uivis vero flofculus ca- lici infidet ex quatuor acutis glaucis foliolis compo- fito, feu quadriphyllo. In dicto ifto.anno planta hzc variis in locis fuos produxit flores, qui in "l'ernata fepius obfervaotur , in Amboina vero rarius , ac fecunda cantum vice an- no nono decimo poft , fub iniium nempe anni 1681. in horto quodam circa patibuli angulum , ubi plantata erat inter afperas rupes , ejusque caules abfciflos meo conmifi horto , ubi per fubfequentes quatuor menfes flores dederunt, (ine ullo tamen fubfequente femine, ejusdem forme, uti fupra memorata, & defcripta eft. Nomen. Latine Planta Anatis , juxta Malaienfe Tsjaccarbebe , quum diffe&a, & laciniata folia cum Anatis pede comparent, vulgo autem pronunciatur Saccarbebe. Amboinice in Hitéea Aybuda Kitsjil, & Aybuda Mabina , ad diftinétionem alterius Aybuäa Befaer ,.íeu maris , qui Sudu Sudu eft. Ternatice Aiabobo-, & Cabi Mangou ‚-h.-e, Hirci aures, que plerumque incifionibus notantur , ut ab aliis diftins guantur. d AS Locus. Non tantum in hortis plantatur „fed obcur- rit quoque in defertis bortis ; immo in ipfis montibus ; in quibus nulli notum eft, hortos unquam fuiffe, u- ti.eam inveni in Pute montc: ad favonium Caftelli Viétoriz. fito intersrupes, & arbores filveftres. In Banda hanc plantant inter. muros leviter exftructos circa areas, & edes, qui fuperius tantummodo pau- ca obteguntur terra, uti & quoque faciunt cum Mar- rubio albg infra defcripto.: Uus. Jota planta virtutem: habet' refrigerantem, Tabula. Nonagefima Quinta Plantam exhibet Anatis Rumphio diétam, cum ejus cauleflo- | Fifero A feparato , qui quam rarifiime prodit. OBSERVA TIO Hec eft Core/ydon foliis laciniatis H. Clifort. 9. 175. & Co- tyledon Afra, folio craffo, lato, laciniato, flofculo aureo. Boerb. Ind. H. L. B. part. 1. p. 288. ubi vide iconem; & Telephium Africanum , anguftiore folio , flore aurantiaco. Plukn.-dlimag: p. 362. Tab. 228. Fig. 3. Hier uit wierden gefternte bloempjes van vier geele blaadjes gemaakt, met lange balzen, na dezelve bleeven vierkante kelkjes , of knopjes, gelyk de zaadknopjes van Latuwe, van binnen verdeeld in vier cellekens, daar in men zag een kleen week zaad, als Linzen. leder bloemp. je Daat op een voetje van vier fpitze blaauw-groene blaad. jes gemaakt. In "t voorfchreeven jaar beeft deze plante op verfcheide plaatzen bare bloemen vertoont, en in Ternaten werd het meer maal gezien , maar in Amboina is ze voor de taveg. de maal gezien , negentien jaar daar na, in’t begin van tjaar 1681; in een tuin; omtrent de galgboek , daar bet geplant was tu[Jcben kralige klippen, en de ftokken van daar afgefneeden beb-ik in myn tuin geplant , daar ze nog vier maanden na malkanderen bloemen gedragen beb. ben, van dezelffte fatzoen , doch zonder zaad voort te brengen,” als boven flaat: Naam. Jn ’t Latyn Planta Anati$, dat is Eende poot ^a t Maleyts Tsjaccarbebe, om dat de gekloofde blade ren na een Kende-poot pelyken , doch in "t gemeen [preekt nien ^t uit Saccarbebe. Op Amboins, en Hitoe Ay huáa Kitsjil, en Ayhuäa Mahina, tot onderfcheid van een an- der Ayhuäa Befaer, of bet manneken , "t welk is de Sadu — Sadu. Jn °t Ternataans Alabobo , en Cabi Mangou, datis Boks-ooren , dewelke men gemeenlyk met kerven teekend, om van andere. Bokken te onderfcheiden, f — Plaats. Het word niet alleen in de tuinen geplant, maar mên vind bet ook in verlaate tuinen, op "t gebergte zelfs , daar men niet weet , dat er ooit tuinen gewee/t zyn, elyk ik bet gévondem beb op "t gebergte van Puta, in^t uid-Weften van bet Cufteel Vittoria. gelegen tuffchen Rippen, en wilde wout-boomen. | In Banda planten zy bet op bare-fleene paggers , of loffe muuren van fleenen op. ezet , rondom bare erden , en buizen gaande, en boven Tests met een weinig aarde bedekt, gelyk xy ook doen met bet Marrabium album, bier na befcbreeven: - Z „„Gebruyk. Degebeele plante beeft een verkoelende kragt, “bet gemeene Sedum gelyk, doch bet Beene in de boven ge- plant werd in een mulle, en zandige grond , is meer vera ^ koelende. dam de berg-zoorte, die ook bruindere, en geo kruldere bladeren beeft. De-bladeten wryft men tot een pap „en fmeert ze op ^t voorbooft tegens allerley booftpyn, dewelke uit bitte ontftaat. Om den brand in de (e zen te verflaan', zal men. den - drinken , ook bet ge- avrete kruid op de pols binden: Zommige fmeeren ook bet zap over bet gebeele lichaam, ^t welk zoo kragtig ver- *koeld , dat de Patienten een deeken ey[Jcben, doch bet is altyd beter „dat men "t. zap inneeme , want anders jaagt bet den brand na binnen. Men moet bet ook niet fmeeren. op beete apoftematien , die zig tot rypen febikken , veel minder op de rooze, gelyk zommige doen, want zy dike «ils: daar door verergeren, om dat den ‚ftryd. tuffeben » twee gelyke vyanden te beeviger werd, De vyf en negentig fle Plaat j ‘Vertoont de Eende-Plant, zoo als die van Rumphius ge- ` maamt werd, met zyn bloemdragende flee], die zeer zelde voor den dag komt. ^u AN Moe NOEL “Dit is de Cotyledon met ingefneede bladen van,de Hort. Cliffort. p. 175. en-Africanfche Cotyledon, met dik, Leer en ingefneede blad, met een gout-geel bloempje van Boerb. Ind. H. L. Bat. eerfte deel p. 283. alwaar men: dë Figuur ziet, en Africaaníche Telephium, met naauwer blad, met = gout-geele bloem van Plukn. Almag. p. 362. Tab. 228. FIE: 9: "ee: “gid ER LXIV- AA INIA Elen e VIM Bock. LXIV Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 277 CAPUT SEXAGESIMUM QUARTUM. Oxys lutea Indica. Daun Affam Kit sjil. Cidarum herbarum varie obcurrunt plante in In- A dia, tam domeftice, quam filveftres, quarum una, filveftris nempe , libro nono defcribetur fub nomine Empetri acetofi. Domefticarum vulgatis- fima eft Trifolium acetofum dicta que proprie Oxys flore luteo dicitur, ejusdem forme, faporis, & quali- tatis, qua defcripta eft, & icone expreffaa Clufio libr. 6. rarior. plant. cap. 59. Unde & cjus defcriptionem omittam, folummodo addens, ejus filiculas fere mā- turas, fi adtingantur, diffilire, ipfarumque femen in alicujus oculos facile inmitti, perque hanc feminum eje&ionem propagari , ita ut totam in horto aream obcupet, fi fuo conmittatur genio. Loca amat faxo- fa, praefertim lapidum coctorum, vel conminutorum ex vetuflis muris, Per noctem fua contrahit, & claudit folia, conum- que format acutum, longis, ac tenuibus flagellis in terra prorepens, atque in quibusdam locis radiculas emittens, & fefe firmans. Nomen. Trifolium hoc acetofum Latine vocatur Oxys lutea Indica. Malaice Daun Affam Kitsjil , h. ê, joium acetofum parvum, ad diftin&tionem Daun Afam Befaar, quod eft Empetrum acetofum. Terna- tice Mala Mala. Javanice Sumangi. : Locus. Quantum fcio, nullibi eft hec planta filve- ftris, ac fpontanea, faltem in hifce infulis, fed inar- vis cultis , & hortis crefcit, tam fponte quam per femen. Ad Promontorium Bonz fpeciei hanc tamen fponte crefcentem inveni ad pedem montis Leonum dicti anno 1653.» ubi magna copia colligebatur, ad na- ves deferebatur, ut cum aliis herbis in olus coque- retur recrementi gratia, unde quam maxime recon- valefcebant tales, qui ex Scorbuto languefcebant. + Di, Noftra natio hanc inprimis colit plantam in horüs, ut aliis admifceatur oleribus, & acida ex ea dere condimenta , que coctis junguntur pi- Cibus, fi cum aqua conteratur, ejusque exprimatur fuccus, conducit ori halitui foetido obnoxio , ex pu- tridis dentibus, & tonfillis orto. .. Foliola. ejus alii involuta folio, fupra ignem cale- fada, ipforumque fuccus expreffus , vel folus, vel cum pauxillo. aque conmixtus , oculisque infufus, hos depurat ab omnibus vifcofis humoribus , vifüm . clarum reddit, tollitque' palpebrarum pruritum , ea- dem hzc foliola cum pauca Oryze farina in tenu- em contrita pultem, & inlinita cutis petiginem tol- lnt ` ue Lopatbun bortenfe, feu Acetofa Hifpanica , vel Pa- thic, & Patientia dida, in- hortis quoque | tur ad culinz ufum, ac Malaice vocatur Sayer fam, h. e. olus acidum. Eandem vero habet mam, quam in Europa. OBSERVATIO. Hec eft Oxalis caule ramofo, pedunculis multifloris Zinn. B. Clifort. p. 175. & Oxys flavo flore Clufii. Oxys lutea Baubini, & Boerb. &c. Acetofella flore luteo , capfula COrniculata Rupp. Fi. Fen. 107. Trifolium acerofüm cor- hiculatum , luteum; minus, repens, & procumbens. Moris. bif. tom. 9. p. 183. fed. 2. Tab. 17. Fig. 2. eftque eadem cum illa, que Oxys flore luteo, vulgaris minor, Zeylanica Vocatur a Breyne Prodr. 2. p. 8o. & Thef: Zeyl. p. 179. ubi vide reliqua. ; CAPUT tis coli- _Patbic, en. i-o tuinen deyts genaamt LXIV. HOOFDSTUK. De Indifthe Zuurklaver. An Zuurachtige kruiden beeft men verfcheide in Oofl- Indien , zoo tamme als wilde, waar van een wilde in "t negende boek zal befchreeven werden , onder de naam van Empetrum acetofum. Onder de tamme is de gemeenfie, de zoorte van Zuurklaver , die men Oxys flore luteo noemd, van dezelve gedaante, Jmaak , en eygen[cbap , gélyk ze be/chreeven, en afge- maald is by Clufius lib. 6. rarior. plant. cap. 59. Wes- balven ik de befchryvinge uitlate , alleenlyk daar by doen- de , dat zyme zaad-bowwens ten naaften by ryp zynde op/pringen, als men ze aanfaakt , en bet zaad iemand in de oogen fchiet , en even door dit uitfpringen word bet vermenigvuldigd , 200 dat bet een gebeel bedde in de tuin beflaat , als men "t begaan laat. et wil gaern eenige Peene om zig bebben , inzonderheid gebakken , of vermols zemde fienen van oude müuren. Het fluit ’s nachts zyne bladeren mede toe , en formeerd een fpitze kegel, met lange dunne ranken, op de aarde kruipende, ook bier en daar weer inwortelende, Naam. Deze Zuurklaver noemd men in’t Latyn Oxys lutea Indica. In 't Maleyts Daun Affam Kitsjil, dat is kleen Zuurblad, tot onderfcheid van Daun Afam Befaar, bet welk is bet Empetrum acetofum. Op Ternataans Mala Mala. Op Favaans Sumangi. Plaats. Het waft myns wetens nieuwers in "t wild; immers in deze Eylanden , maar in gebouwde landen, en tuinen, zoo van zelfs als door zaad, Aan de Cabo de Bonesperance beb ik bet egter ook in "t wild gevonden, omtrent de voet van den Leuwenberg Anno 1653, daar bet met boopem vergaderd , en aan boord gebragt wiers de, on nevens anderen tot Moeskruid , en ververfcbin- ge te dienen, waar van zonderlyk bate gevoelden die geene, die aan de Scheurbuik vaft waren: Gebruyk Onze Natie oeffend bet meeft in de tuinen; om onder Moeskruid te mengen , en zuure foucen over villcben daar van te maken, met water gewreeven, en het zap uitgeperft, ts goed voor een zeere tnond , los, en ftinkend tandvlee/ch. . De blaadjes in een ander blad gewonden, over ^t vuur warm gemaakt, en den zap uitgeperft alleen, of met een weinig water gemengd, en in de oogen gedaan, zuiverd dezelve van alle fmeerigbeid , verklaard bet gezigt , en beneemt bet jeuken aan de oogenleden , dezelve bladeren met een weinig. Ryft-meel gewreeven tot een dun papje, en opgeflreeken , verdryven de roodbond des buids. L m hortehfe, of Spaan/cbe Zuuring, anders Patientie genaamt , werd ook genoeg in de geoefend, tot gerief van de keuken, en in t Ma- leyts gi Sajot Afam , dat is Zuur moes. Met dezelve gedaante als ze in Europa bekent is. AANMERKING. Dit is de Oxalis met een takkige fteel, en veel bloemige fteeltjes van Linneus in de H. Clifort. pag. 175. en Oxys met een geele bloem van C/uffus, Eh de geele Oxys van Baubin. en Boerbave &c. Als mede de Acetofella, met een geele bloem , en een gehoornt zaat-huisje van Ruppíns flor. Fen. p. 102. en het zuure Claverblad, gehoornt, geel, klein, kruipend, en leggende van Moris. Hif. pl. tom. 2. p. 183. fed. 2. Tab. 17,fig. 2. En is dezelve plant met die geene, welke de Oxys met geele bloem, degemeene, klei- .. me, van Zeylon genaamt wert, van Breyne Prod, 2. p, 8o. en in de Thef. Zeyl. p. 179. alwaar het ovefige ziet. Mm 4 LXV. … foliis orbatus 278 CAPUT SEXAGESIMUM QUINT UM. Crotalaria utraque, Kering Keringan. JE herbe ad primum intuitum videntur effe Ge- | ] nifte Tinttorie, ipfarum vero fapor declarat, ex Oi familia effe; Tres Crotalarie obfer- vavi hic.fpecies, primo majorem , fecundo minorem , ac tertio filveftrem. Primo. Crotalaria major caulem emittit fimplicem ,' rectum, & firmum, quinque fexve pedes altum, fi in cultis crefcat agris , fi vero fponte proveniat, qua- tuor tantum pedesaltus eft, ac minorem digitum cras- fus, e , fuperius ftriatus, ac viridis, qui in lon- gos fefe dividit laterales ramos plerumque quoque e- rectos. Folia ejus folitaria in caulibus locantur, linguæ formia, fuperius lata, & fubrotunda , inferius fen- fim anguftata, tres pollices longa, immo longiora ; vix pollicem lata , tenuja , glabra , intenfe glauca, feu fere coerulefcentia, paucis donata cofítis. Caulium fuprema: pars determinatur in longum td- cemum , feu fpicam, ultra palmam longam, ex qua dependent regulariter füpra fefe invicem elegantes lutei: flores y illis Piforum fimiles, fed majores , .qui in fuperiore parte Ode gerunt ingens, acduplex, retroflexum , fub hoc bina alia minora locantur ins ftar alarum conniventia , & obtegentia corniculum vi- ride, quod lanuginofis quibusdam ftaminibus cinctum eft. Fru&us filiquz fant pufille , vix binosatticulos lons ge, minimum digitum craflz , ad unam partem com- pete inftar cymbze, ad alteram partem "dorfum ha- ent rotundum , cum.fulco medio longitudinali , pri- mo virides, dein ex nigró fufcz, intusque pendent multa reniformia officula, dura, fplendentia, externe viridia , dein nigricantia, nexa per breves venulas fulco filique, que hinc in maturis filiquis fonitum e-' dunt, fi quatiantur , vel conmoveantur. Folia,,ac.flores dulcem habent faporem inftar op- timi Graminis, vel Trifolii, qua in re cum nulla con- venit Geniíta. Folia fefe per no&em furfum claudunt aréte ad petiolos, ita ut videatur totus hic frutex ac nudus effe. Radix fefe ample ex- tendit ; gen elt, multisque fibrillis obfeffa. = . Secundo Crotalaria’ minor non ultra tres pedes èx- crefcit, caulemque emittit quoque fimplicem, fir- mum, &,ftriatum » qui in paucos dividitur laterales punti ac primarius caulis interne parum concavus Be H E | Se ` Folia, ejus inferius tria, fuperius quinque fimul lo- cantur, longiufculis infidentia petiolis, illis Linaria fimilia, longa nempe., $ anguíta, mediumque tres digiti articulos longum eft, alia lateralia unicum’, vel binos tantum articulos, ultra. pennam lata, ac fupe- rius fubrotunda, in quibusdam vero fruticulis longio- ra, & latiora funt, in quibusdam. breviora, quidam etiam tria tantummodo getunt folia ubique , vel præ- ter hzc binas quafi habent adpendices , hujus enim fru- ticis folia non ¢ertum icono ita. E Ipforum color quoque glaucus eft, füntque glabra, tenera;, & fubtus parum cinerea. .. Sapor itidem dul- “cis eft, vel: fatuus inftar Trifolii, atque per noctem fefe claudunt furfum. Flores funt uti in priore, ims mo majores; fed rariores numero, faporis itidem dok cis. Fraétus fimiles funt filique, fed duplo majores, & craffiores quam przcedentis; non fufce s fed viris destotz , actandem tamen fufcefcunt , binos pollices lodge, digitum éraffé ¿ ad internam partem fovea nos tabili, feu finu excavate, füperius in incurvum defi- nentes apicem , perfecte uti filique Sene, internewis ginti, vel viginti duo pendent officala ad filique vens trem, feufuleum, que pallidiora funt , quam antece- dentis, ex viridi flavefcentia, feu fufca, fplendentia & reniformia. Z Radix eft uti in priore. Mature ejus filique ma- jorem edunt fonitum quam precedentis, fi conquati- antur, foliaque avidiffime ab Eruciscomeduntur, ita ut totus fepe frutex nudus fit, atque hinc facile pe- rit, antequam fructus producat. 6g Tera HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL cap. Lk y LXV. HOOFDSTUK De Crotalaria, of bet Ratel-Kruig Eze kruiden fchynen in °t aanzien een Geni . nifta * D Coria te zyn, maar de [maak getuigt, dat Je T el? Ge pri zjn. Ik beb er drie zoorten van aangemerkt , de eerfie groote , de tweede kleene de Be cal 7 A ene, de der. De eerfte Crotalaria major /cbiet op met een es : enk regte yen fiyve Bel, vyf a zer voeten boog, als Wa gebouwde landen waft, maar in "t wild viervoeten hon en een E vinger dik, boutachtig , boven geftreept. bs groen, in lange zyde-takken zig verdelende , die ookm overeynd. ftaan. ters PU De ‘bladeren ftaan enkeld om de ftelen, em zyn vito»: meerd als een tonge vooren breed, He ur allenskens * toefmallende , drie duimen lank’, en Ae Jebaars een duim breed, dun, glad, boog Zee-groen, of blaauw-groen , met weinige ribben. ` : Het opperfte der ftelen word een lange tros , of aire fiim een band lank, bebangen met fchoone geele bloemen, gefebikeboven malkanderen, die van Erweten gelyk, dog grooter , bebbende een groot dubbeld blad aan *t boven e deel achterwaarts geboogen , daar. onder ftaan res kleen dere als wangen zamen luikende , en bedekkende een vroen boorentje, bet welk met eenige wolgcbtige vezelen bezet d De vruchten zyn kleene bouwen, Jebaars: twee lede lank, en een pink dik, aan de eene Xyde ingedrükty als een Jcbuitje, aan de andere ‘met een ronde rugge ; en doorgaande naad , $n de lengte zamen gevoe d rroen, daar na fwart-bruin, binnen bangen der niereformi zaaden , bard, blinkende buiten groen , en zwartachtig, met korte adertjes aan de nand des buiks , dewelke in de rype. bouwen rateld, als men ze Dbhud, + NI De bladeren , en bloemen bebben een zoeten fmaak, als bet befte gras, of klaveren, waar im bet met geen Gee nifta overeen komt. De bladeren “fluiten baar "snachts opwaarts „digt tegens bare flelen , zoo dat bet gélykt ; alsof de geheele flruik kaal ftond , de wortel is wydverfpreid, en. J wie oO Ko geir % 0 boutachtig , en vol, vazélingen ie a De Pile Crotsléria minor herd niet bide ke ten boog, en Jcbiet mede op met een enol [yee e breepte [heel , in weinige zyde-takken verdeeld, en de . oft-fteel is binnen een weinig bol. ^ De bladeren ftaan beneden drie boven vyf by malkan- der , "op lankachtige fleeltjes, die vant Lynkruid gelyk, te weten lank, en [mal , bet middelfte is drie leden” an een vinger lank, de andere ter zyden een, of twee duim lank, ruim een fcbaft breed, en vooren rond, aan zom: ASIE ae: v4 ` Haar coleur i$ mette Spaan van onderen wat grys. De yd gelyk Rlaveren, en ’s nächrs fluiten zy badr opwaar n 3 7 O e d 1 o A er maar’ geel-groen, ten laat/ien bruins, GE Seet la no De wortel is als aan "t voorige. De rype bouwen 12° telen; of rammelen nog meer als bet voorige, wanneer — men ze fcbud , en dè bladeren werden greetig afgevrecten van de Rupzen, zoo dat de gebeele fbruik meeft b ood flat, en daarom licht uitgaat, eer by vruchten draagd. De D VIII Bock. LXV Hooff. Tertio Crotalaria agreftis , humilior eft, ac fere re- pens, & terre incumbens, fpithamz circiter altitudi- nem habens, tenues gerens, ac rugofos caules, qui- bus foliola infident folitaria, vix digiti articulum lon- , femi digitum lata , fubtus grifea, & pilofa, quales Stam funt caules. Flores funt uti in prioribus, fed multo minores, nec filiqua ultra digiti unguem lon- gz, quedam etiam articulum longe , nigricantes, ine Tusque gerunt femen parvum, ac fonitum edens. — ‘ ës He herbe Latine mihi dicuntur Crotalaria, i e. fonitum edentes, ob officulorum fonitum in ma- turis üliquis. Malaice Kering Keringan, feu Kering Kering , ab officulorum fonitu. Javaniee Pradjittan. Baleyice Gering Geringan. Maccaffarice Kering Ke- ng, que cum cognomine majoris, vel minoris in m prioribus fpeciebus denominantur. Ternatice Sinéti, fed minor, feu media peculiariter vocatur Pi- ca, ac proprie vera domeftica habetur. Apud Am- boinenfes nullum peculiare habent nomen: Latine uoque diftingui poffunt in Crotalariam latifoliam , an- guftifoliam , & agrefiem, que ultima nullum fingulare ^ obtinuit nomen. Locus. Prima fpecies obcurrit Jave, Baleyz , & Maccaffare , raro autem in Amboina.. Prima, feu latifolia fpecies, uti dictum eft, tam in hortis quam fponte crefcit, uti in Banda hanc obfervavi in nudis collibus, *& in Leytimora ad oras levium filvarum in- ter gramina, agreftis rara eft , inque nudis crefcit mon- tibus inter depreffa gramina. Circa Hilam eam inve- ni prope ædes inter humiles plantas. Ujus. Prime fpecies temperate admodum cenfen- tur, & quodammodo refrigerantes. Radix parum ad- ftringens eft. Utriusque femina cum Pinanga veteri, & Siri Daun mafticata claram reddunt. vocem , unde difcipulis exhibentur', qui cantare difcunt. Flores coquuntut, é eduntur inftar oleris, feu Sajor, dulce enim prebent olus. Latifoli& fpeciei radix cum vi- . ridi Catjang cocta, & comefta Amboinenfium vario- Jas expellit; Quidam narrant, in Bengala ex cortice majoris fpeciei fila praeparari, ex quibus retia pro pi- fcibus neétunty puto autem hanc herbam confundere cum Ganja fupra defcripta , uti fepius expertus fui, vulgus Bengalenfe hoc feepius facere. i Majoris radix conducit quoque Hemoptoicis, quod fepius comprobatum eft. Utriusque folia in pultem conteruntur, qua corpus-inlinitur in febribus ardenti- bus ad refrigerium, uti & ipforum fuccuspropinatur. Agreftis que, ac domeftica apud Ternatenfes ad o. lus, feu Sajor coquitur. Tandale Cotti Bracmanis , Schama Pufpi in Hort, Mala. tom. 9. Fig. 25. defcriptum convenit cum Cro- talaria majore Dr. Paul. Hermannus in Catalogo fub ROTALARIAM quoque vocat, ac Mi eiu us Kigilippe dicitur, quum pueri cum ejus filiquis foni- tum edentibus ludunt. MNA É : " "Quarta Hort. Malab. fpecies Wellia Pandale Cotti; Bracmanis Gagaro part. 9. Fig.28. convenit cum Cro- talaria minore pentaphylla. Cum Crotalaria agrefti pilofa, & latifolia quodammodo convenit. Pee-Tan. dale Cotti, Bracm. Butta Gageri Tom. 9. Fig. 29. de- fcriptum, : Tabula Nonagefima Sexta Ad Biguram Primam Crotalarian exhibet majorem , que eft “Crotalaria Afiatica, floribus luteis, folio fingulari cordi- c formi Herm. Cat. H. L. B. p. 200. & Thef. Zeyl. pag. o. ubi reliqua fynonyma, & auctores, reliquequeimmo plu- res obcurrunt hujus Crotalarie fpecies. quarum icones in H. L, Bat. & H, Malab. ut & Thef. Zeylanico inveniuntur. x AMBOINSCH KRUYDBOEK. £o De derde Crotalaria agreftis blyft nog lager , en is kans kruipende, en op de aarde batkendes oki he een an boog, met dunne, en ruige ftelen, daar aan Staan de blaadjes enkeld, fcbaare een lid lank; een balve vin. ger breed, van onderen grys, en baairig , gelyk ook de Jtelen. De bloemen zyn als de voorige , doch veel kleens der , de bouwen niet boven een nagel van een vinger lank, zommige ook een lid lank, zwartachtig, en binnen met een Heen rammelend zaad. Naam. Deze kruiden noem ik int Latyn Crothlariay dat is Ratel-kruid, na bet rammelen der korts in de ry- pe bouwen. In ’t Maleyts Kering Keringan, of Kering Kering, van 't zelve geluit der koris. Op Favaans Prad- jittan. «Op Baleys Gering Geringan. Op Maccaffaars Kering Kering, alle met de toenaam van groote, en Hen, ne , voor de twee eerfte zoorten, Ternataans Sinéti, dog de kleene , of middelere noemd men in ^t byzonder Pica, en werd voor de eygentlyke tamme gebouden. By de Am. boineczen bebben xy geen naam, men mag ze in t Latyn ook onderfcheiden in Crotalariam latifoliam , anguftifo- liam, & agreftem, de wilde heeft geen eigene naam. Plaats. De eerfte zoorte vind men op Fava, Baly, en Maccaflar , maar weinig in Pod) De Ba ` of breedbladige zoorte waft, als gezegt, zoo wel im de bo- ven, als in't wild, gelyk ik ze gezien bebbe in’ Banda op kaale beuvels , en op Leytimor aan de kanten van lig: te boffcbagien , onder bet lage gras , de wilde werd wei» nig gevonden , en we op kaale bergen, mede onder’t la ge gras. Omtrent Hila beb ik ze gevonden by de buizen onder lage ruigten. Gebruyk. De eerfte zoorten werden voor getemperd gebouden, en eenigzints verkoelende. De wetted beeft een weinig zamentrekking. De zaden van beiden met oude Pinang, en Siri Dada gegeeten , maken een klare Stem, dies men dezelve de Schooljongens geeft, die zine gen zullen leeren. De bloemen werden gekookt , en ge- geeten: als Sajor , WAN wy genen ven Zoet mots. De wortelen van "t dems: 3 met groene Katjang gekookt, en gegeeten, dryven de boinjche pokken uit: Zommi- mige verbalen, dat men in Bengalen uit de fcborffe van de groote zoorte zekere draden weet te maken, waar van zy vifchnetten breyden , doch ik geloof , dat zy dit kruid confundeeren met bet Ganja boven befchreeven, gelyk ik dikwils ervaren bebbe, dat bet flegte volkje uit Benga- le °t zelve doed. y De wortel van "t groote diend ook die geene, die bloed= Jpouwen , en dit is geprobeerd. De bladeren van’t groo- te, en kleene tot eene papje gewreeven , en*t lyf daar mes de gefmeerd verkoelen matelyk den brand in de Koortzen, als mede den zap daar van ingedronken. Het wilde werd zoo wel als de tamme by de Ternataanen tot kook-Sajor ebruikt. E Tandale Cotti. Bramm. Schama Pufpi in Hort Malab. part. 9. Fig. 25. befchreeven komt overeen met ons bo- venftaande Crotalaria major Dr. Paul, Hermannus in fuo Catal. noemt ze mede Crotalaria, en in Singalees Ki- ligilippe, dewyl de kinders met de ratelende vracht fpee- d e d ~~ De wierde zoorte Wellia Tandale Cotti, Bramm. Gas garo cit. part. fig. 28. befcbreeven, komt overeen. met ons Crotalaria minor, met vyf bladeren. Met Crotala- ria agreftis met baairige, en breede bladeren, beeft eeni- ge overeenkomft, Pee- Tandale Cotti, Bramm, Butta Gan geri. cit. part fig. 29. befchreeven. De fes en negentighe Plaat Vertoont in de Zerfle Figuur de groote Crotalaria, of Ras ¿el-kruid; welke is de Afiatifehe Crotalaria , met geefé bloemen, en een enkeld bartformig blad, van > B Bat. p. 200, en de Thef. Zeyl, p. 80. alwaar de verdere bes naminge en Schryvers te vinden zyn, en de ovérige, j@ meerder zoorten van dit gewas vermeld werden, welkers _ afbeeldingen , zoo wel in de Hort, Lugd. Bat. en Malabe als in de ZZef. Zeylan. gevonden werden. 280 CAPUT SEXAGESIMUM SEX TU M Laganfa. Bredo Mamma. Æc herba adfinis videtur Feno Graco filveftri fecundo Dopon&1, que in binas dividitur fpe- cies , albam & rubram. . Primo Lagan/a alba vulgatiffima eft, ad binorum pedum altitudinem excrefcit fimplici fefe erigens caule , qui rotuudus eft & fuperius ftriatus, ubi & laterales fefe extendunt ramuli arbufculam referentes. Folia longiusculis infident petiolis in teneris fruticu- lis quinque femper fimul conjun¢ta, quorum medium binos articulos longum eft, reliqua porro breviora, fuperius lata, inferius anguftata , illis Feni Graci fi- milia, ex flavo virentia, flaccida, ipforum cofte ful- cos formant in fuperiore parte, quumque femen pro- ferat, tria Die conjunéta funt , aliquando etiam quatuor fimul, fed minora prioribus. Flores cum illis Eruce conveniunt, compofiti ex quatuor flaccidis & flavefcentibus petalis , ad unam partem inclinantibus , ad alteram vero erigitur Corni- culum viride, quod in fructum excrefcit, in floris centro locantur fexdecim flava & brevia ftaminula fufcas antheras gerentia. . Fru&us fant filicule tenues , minorem digitum lon- ge , externe oblique ftriatz , parumque rugofe & vifcof, culmum craffz, ex rotundo parum compreffz, ac maturz facile dehifcunt , tenuem enim habent pel- liculam inftar filicularum Sinapios, intus femina lo- cantur pufilla » rotunda, fed ad utrumque latus plana & comprefla, undique ftriata, & fufca, femini Feni Graci fimilia, fed minora, ac fere infipida, Tota planta ad tactum rugef ch & wifcofa, pr&- fertim tenera cjus aucule , odoris gravis, ex Sinapi & pice quafi mixti , qualis & fapor eft paululum acer & amarus, linguam vellicans: Contrita hzc planta cutim parum exurit, fi ipfi inponatur inftar foliorum Sinapios , fed non diu durat. ` Radix alba eft, longa , perpendicularis, non mul- tum extenfa,nodofa, feu verrucofa, quales & fibrille funt, faporis Raphanacei, pro cujus radice haberetur, fi fubftantia ejus major effet, nec in medio gereret du- rum iftum nervum. Secundo Laganfa rubra paulo major & altior eft pos » fimiles gerens ftriatos caules ac quinque olia fimul, quz majora funt & latiora, non ita vi- fcofa, fed glabra, & maxime virentia, in fuperioribus caulibus tria quoque tantum locantur folia, faporis non ita amara vel acria quam prioris, fed Raphani , o- dorque ingratior eft, ex quorundam opinione non ad Picem adcedens , fed ad illum urine, licet magis edu- lis cenfeatur, Flos longo inde: pedunculo, compofitus ex qua- tuor albis & flaccidis petalis , cum tubis anguftis & purpureis, illa ad unam quoque inclinant partem, ita ut altera ejus pars nuda fit & aperta, Pedunculus per ipfum tranfit florem ad pollicis circiter latitudinem , ubi transverfaliter dividitur in fex longa & purpurea ftamina feu barbas, ac paululum pergens viride for- mat corniculum , quód in fructum excrefcit. Silicula ejus longior eft quam prioris, minorem di- gitum longa, ex rotundo parum compreffa , rugofa qM: fed non vifcofa, nec ftriata, ac parum fur- um incurvata inftar cornu Hirci. Mature dehifcunt in binas tenues pelliculas , atque in binis ordinibus fu- {cum exhibent femen, uti in priore fed quod rugo- fius eft; Radix ejus quogue alba eft, verrucis obfita, & faporis Raphanacei, fed debilior quam in priore. - Utreque hz fpecies fponte in hortis crefcunt, & in arvis cultis per femina decidua fefe - multiplicant , ita ut totas obcupent areas, adeo denfe & luxurio- fe , acf ftudio & labore ibi effent fate , fique ra- diis folaribus tangantur; fortem de fe fpargunt Picis odorem, qui capiti gravis & moleftus eft, fi diu iftis adftemus plantis, magnumque fatis prebent laborem in exftirpatione eo loci, quo non defiderantur; licet aliis herbis oleraceis nullum adferant damnum, Ob- currunt quoque circa edes poft pagos fponte crefcentes. A Nomen, HERBARII AMBOINENSIS „als er de Son op fcbynd ‚zoo geven zy een Liber VII. cap. LX VI, "LXVI. HOOFDSTUK. De witte ofte eetbare Laganja, [^w It kruyd wil zyn wit de maag [chap van i D Grecum filveftre KA Amel iom ? Soa voce > witte en Vo: ; i 1. Laganfa alba is de gemeenfte, waft 2 7 met een enkelde fteel, Ce > , en boven Bh takken verfpreyd , als een boompje. De bladeren Staan op lankagtige ftelen, aan de jonge ftruiken altyd vyf by malkander , waar van bet middelfte 2 leden Bel is, de andere vervolgens korter, vooren breed, en achter Sal die van bet Foenum Grecum gelyk , geel-groen Slap. en bare ribben maken groeven aan de bovenfte zyde E als bet zaad draagd, ziet men meerendeels drie by mal. bos cad ook vier, en kleynder dan de voorgaans e. ; De bloeme gelykt die van de Rakette , gemaakt va geele en flappe blaadjes , die maar aan de E zyde pr. en aan de andere fiaat een groen boorentje ‚waar uit de vrucbt werd , bet midden be 16 geele en korte draad« jes, met bruyne moppen. De vruchten zyn dunne bouwen ; een kleene vinger lank , van buyten jeune geftreept, wat TUTE, "A verig , een ftroobalm dik, uit den ronden wat gedrukt, de rype berften ligt open , want zy bebben een dunne fcbaal, gelyk Moftaardshouwen, binnen leyd kleen zaad, rond, doch te weerzyden plat en ingedrukt , rondom geftreept, bruyn, bet zaad van Faenum Gr&cum gelyk, dog kleene der , en zonder merkelyken finaak. De geheele pl iz-rwyB in>t-aantaften, kleverig, in- zonderbeid de jonge bouwen , flerk van reuk , uit moftaard en pik gemengd , gelyk ook de fmaak is met een kleene Jeberpigbeid en bitterbeid , de tonge prikkelende. Het ge- wreevene kruyd brand ook wat op de buyd, als men t pet daar op firykt ,gelyk moftaard-bladeren „doch niet ange. e wortel is wit , lank ‚neergaande , weinig verfhr en met knobbelen of wratten Zeg aan de Vaze A Radysagtig van fmaak, zoo dat mem xe daar voor eeten zoude, als xe «vat meer fub[lantie , en in de midden die barde zenuwen niet en hadden. 2. Sc rubra spend y^ booger en grooter als bet voorgaande , met diergelyke geftreepte ftelen, en vyf blar deren by malkander „dog e oda s. SE bre- der, zoo kleverig niet, maar glad em boog-groen , aan de bovenfte Delen aan ook maar 3 bladeren „van fmaak 200 bitter en fcherp niet als de voorige , maar Radysagtig „dog de reuk is onlieffelyker , na veeler oordeel niet na pik, gt* lyk bet voorige, maar na piffe riekemde , boewel bet tot teeten bequamer gebouden werd. De bloeme flaat op een lange Deel „gemaakt van 4 witte en flappe bladeren ‚met lange en peerfche balzen „ook maar aan eene zyde flaande, zoo dat de andere belft open blyft. De Bel loopt door de bloemen een fluk weegs vort , om- trent een duym breed, daar by zig dan werdeeld overe dwers in zes lange en purpere draden of baarden „ loopt nog wat voort, en formeerd als dan een groen borentje s waar uit de vrucht werd, De bouwe is langer dan aan ’t voorige ,. een kleene vin- ger lank , uit den ronden mede gedrukt, wel ruyg , doch niet kleverig nog geftreept , en weinig voorwaards gekromd, als Boxhoren. De re berften open in 2 dunne vellekenss en vertonen in arygenhet bruyne zaad , als aan 't voorge, dog ruyger ; de wortel is mede wit „met. wratten bezet, en radysagtig van fmaak , doch laffer dan de vorige. Beide deze zoorten groeyen van zelfs in de tuinen , en op gebouwde Landen, door bet e zaad zig 200 vermenigvuldigende, dat zy gebeele bedden beflaamy 200 digt en weeldrig „als of zy met vlyd df en erke pt retik van baar , zoo dat bet voor "t booft SE vald, daar by lange te ftaan, en men beeft genoeg te doen met bet uitroeyen , daar men ze niet bebben wil „hoewel zy andere moeskruyden geen fchade aanbrengen. Men vind ze 00 omtrent de buyzen agter de Negoryen in't wild Ee. VIII Boek. LXVI Fbi. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Nomen. Latine Lagan/a juxta Malaienfe & Javani- com Lagan/a , & Calagazfa , vulgo Sajor Mamma, Por- tügallice Bredo Mamma, quod denotat herbam lacta- riam, Quz flavos gerit flores, alba cognominatur ob allide virentem foliorum & petiolorum colorem , item ias, qüum ejus fapor fit acrior, & rugofior quoque, altera vocatur Laganfa rubra feu femina. Baleyice Calaganfa vel Boangir, Ins fortem fpirans odorem. Ternatice T: sjoro Mamma , uti videtur corruptum Sa- jor Mamma, aliis vero Boboa. Locus. Nota eft a Java per cunctas Orientales in- fulas usque in Amboinam & Moluccas. Ujus. Folia ejus fere eodem ufurpantur modo, quo Sinapios folia, cruda nempe eduntur cum Bocaffan inftar aliarum viridium herbarum , quz adpetitum ex- citant ,ad quem ufum multi rubram preferunt fpeciem. Si herba hzc parum calidee infundatur aque, ut mol-. lefcat, & femi cocta quafi fic, tum bonam praebet La- &ucam. . Aliis etiam admifcetur herbis , ex quibus Atsjaer preparatur. Ob ejus acrimoniam infervit quo- que phoenigmo feu veficatorio, unde cutis rubet, fed non dolet. Prime feu albe fpeciei folia conteruntur vel fola, vel cum pauxillo Piperis albi , Allii , & Acori, que fi fronti ftatim inliniantur, tum titillationem cauflabit, & Cephalalgiam extrahet; fi nempe ex acri humore fit orta, non autem ex ardore vel folis &ítu , que Sandalo Curatur & extrahitur ‚multi vero noftre na- tionis hünc tolerare nequeunt odorem, ex quo Ce- phalalgia augetur , illos tamen, qui huic adfueti funt, certo curat. Menfibus pluviofis hec folia non: valde acria. funt; & exaltanda albo feu m Pipere , ac pauxillo accti, fi contra Cephalalgiam adhibeantur. ` ^ - Contrita nón diu fuñt deponenda, quum vires eva- nefcant, ac tam pauca aque quantitas addenda eft, quantum fieri poteft... Potionem contra febres cum magno frigore invadentes fequenti preparant modo. Sume Laganfe foliorum be »fruftulum Cepz, Allii, Piperis, ac quedam folia Daun Cucurang , con- tere hec fimul cum aceto & aqua ; quam exprime propotionc. Baleyenfes fecundam coquunt fpeciem ‚cum Sajor, cotta enim non tam amara eft cruda, ^ Mea tandem udjcio non aberrant illi , qui herbam hanc babent pro Eryfimo Indico, quod fatis declarat ejus odor ac penetrans fapor, non enim obftat, licet ft pentaphylla, quum Europaa femper folium gerat laciniatum. ~ Cum alba noftra fpecie flavos producente flores convenit Aria Veela, Bracm. Tiloni. H. Malab. part. 9. Fig. 25. defcripta, ac cum rubra Cara Veela. Brac- manis Veele Tiloni loco citat. Fig. 24. Commelinus putat plantam effe Brafilienfem Taxeriaya Marcgravii. ‚TapuL& NoNAGESIME SEXTA Figura Secunda, Laganfam exhibet albam feu efculeriram , quod eft Sinapiftrum Indi- cum,fpinofum Folie quinque ‚fex,feptemve numero incertis Thef. Zeyl. p. 215 & Sinapiftrum Indicum quinque fo- lium, floribus incarnatis Muf: Zeyh. ant ^ — Figura Tertia Laganfam exhibet flavam feu rubram, quod ‘eft Sinapiftrum Indicum, pentaphylium flore carneo , mi- nus non fpinofum Herm. H.L. Bat. pag. 564. & Thef: Zeyl. p.216. ubi vide reliqua, aliasque hujus generis fpe- . cies, quod Cleome vocatur a Linneo in H. Cliffort. p. 341» » qui & alios habet auctores. j Í CAPUT Tom. Y. 281 Naam. In’ Latyn Laganfa, na "t Maleyts en Fa- vaans Laganfa , em Calaganía „in ’t gemeen Sajor Mam- ma. In *t Portugeefch Bredo Mamma, "t welk wil zeg- gen mel& kruid. Dat met de geêle bloemen „werd bet wit- te toegenaamt , na de licht groene coleur van bladeren en fielen, als mede bet manneken, om dat bet Scherper van Jmaak , en ruiger is; bet ander biet roode Laganfa, of bet wyfken. Baleyts Calaganfa of Boangit , dat is fterk- riekende. Ternataanjch Tsjoro Mamma, zoo 't fchynd bedorven van Sajor Mamma, dog by andere Boboa. Plaats. Het is bekend van Fava aan door alle Oofter- Jcbe Eylanden, tot in Amboina en de Moluccos. Gebruyk. De bladeren worden fcbier als Moftaard- bladeren gebruykt , om raauw te eeten met Boca[Jan , ge- lyk andere groene kruiden , om appetyt te maken, waar toe veele de roode zoorte voortrekken. Als men ‘t kruid een weinig in warm water fleekt „dat bet half gaar werd, zoo kan*men goede:Salade daar van maken. Men neemd bet ook onder andere kruiden, om Atsjaar_daar-van te maken. Wegens xyne [cherpigheid diend bet tot een Phe- nigmus , dat is iets, bet welk de buyd rood maakt , maat niet bezeerd. Men neemt de bladeren van de eerfte of witte zoorte, auryft die alleen, of met een weinig witte Peper, Look; en Acorus „en fmeerd dat terftond op ?t voorbooft , zoo zal bet wakker tintelen, en daar door de booftpyn uittrekken, te weten als bet van een fcherpe vogtigheid veroorzaakt is, en niet door een puure bitte of Sonne-brand , "t welk door Sandel uitgetrokken word. Veele van onze Natie konnen deze reuk niet verdragen, ja de hooftpyn vermeer- derd nog , echter by die geene ‚die daar aan gewend zyn, is bet een gewiffe cuur. In’ de ‘regenmaanden bebben dezè, bladeren weinig [eberpigbeid, als dan moet men ze aanfcherpen met witte of lange Peper, en een weinig azyn, als men ze tegens booftpyn gebruiken wil. Het gewreeve moet men niet lange laten flaan , anders wervliegen de kragten dadelyk, ook zoo weinig water øn- der doen ‚als bet mogelyk 15. Een drank tegens de koortzen, die met groote koude aankomen ‚maakt men aldus : Neemt bladeren van Laganfa een kleene band vol , een flukje van Ajuyn, Look, Peper, en eenige bladeren van Daun Cu- curang, wryft bet met azyn en water, en perfi. het wit tot een drank. De Baleyers koken de tweede zoorte met Sajor , want bet gekookte is zo bitter niet als bet raauwe. ` Bindelyk myns oordeels, dwaalt men niet „als men dit kruid voor een Eryfimum Indicum boud , uitwyzende zyn reuk en fterken fmaak, dog men moet zig daar aan niet floten , dat bet vyfbladig is , daar bet Europifcb altyd een gefnippelt blad beeft. Met onze witte zoorte met geele bloemen , komt overeen Aria Veela, Bramm. Tiloni. in Hort. Malab. part. 9. fig. 23. befcbreeven ; met de roode zoorte Cara Veela. Bram. Veele Tiloni. cit. loc. fig. 24. Commelinus fuftineert, dat bet zy de Brafilize plante Taxeriaya van Marcgraven. De tweede Figuur van de Ses EN NEGENTIGSTE PLAAT ver- toont de witte ofte eetbare Laganfa, het welk is de Indifche doornagtige Sinapiftrum, met vyf, zes, en zeven bladeren, ongelyk in getal, van de Thef. Zeyl. p. 215. en Indifche, vyfbladige Sinapiftram met incarnate bloemen van het Muf. Zeyl. p. 1. De derde Figuur vertoont de geele ofte roode Laganfa, welk is de Indifche, vyfbladige Sinapiftrum ‚met kleinder , wit- agtige bloemen, niet doornagtig, van Herm. Hort. L. B. 5-564. en de Thef. Zeyl. p. 216. alwaar het overige ziet, en meer andere zoorten van dit geflagt, het welk Cleome genaamt wert van Linneus in de Hort. Clifort. p. 341. welke ook andere Schryvers meer aanhaalt, Nn LXVII. 282 HERBARITAMBOINENSIS. LiberVillcop LXVI, — CAPUT SEXAGESIMUM SEPTIMUM Sinapi Sinenfé. Safawi Tsjina. N hisce regionibus binz obcurrunt Sinapios herbe; I una exotica, altera indigena. Primo exotica eft Sinenfis, vel quum potiffimum a Sinenfibus colatur, vel quod primo ex Sina fit de- lata. Eft elegans amplâque planta, undique lata fua inftar Braffice extendens folia, quz feffilia funt, pedemque longa plus minusve, quinque digitos lata, fuperius rotunda, inferius anguftata, fine laciniis vel angulis inftar vulgaris Sinapios , fed ad oras parum ferrata, flavefcentia, & maxime corrugata: y Ex fruticis centro fimplex excrefcit caulis ad ging altitudinem , cui parva increfcunt folia, que magis cum illis vulgaris Sinapios conveniunt, atque In ejus fummo fimiles flavi flofculi ac femina , que tamen paulo majora funt , magisque pallide fufca , quam vul- garis Sinapios: : Tantum hzc prebet planta laborem , quantum Braf- fica , ut ipfius folia ampla excrefcant, in fulcis enim lantanda eft inftar Brafficz , diligenter irriganda , re- houzque circa ipfam excrefcentes herbe evellendz, prefertim vero cavendum eft, ne flores vel femina excrefcant. Sinenfes eam folebant tantam colere, quanta fieri poterat , tumque totam ab(cindebant plan- tam , antequam caulis florifer excrefceret, quam ita in forum venalem adportabant. Nomen. Latine Sinapi Sinenfe, Malaice Safawi Tsji 5234 SINCE E Locus. Ab Amboinenfibus non colitur, fed potiffi- mum a Sinenfibus & noftra natione. Optime crefcit menfibus pluviofis, magisque ample dittare oportet. quam Breffüca. — — 0 ioci Y * Ufus, A Sinenfibus hac Sinapios platita magis coli- tur quam ab alla alia natione, unde & ab ipfis potif- fimum in ufum vocatur ad cibum. Totz eradican- tur vel abfcinduntur plante, modo quum caulis flo- rifer prodiret , queque diligenter ablutz ad folem les viter exponuntur ‚ut flaccefcant vel mollefcant, tum- que colligantur , & muria condiuntur , & confervantur. Quum hanc edere velint plantam, in aqua eam pa- rum macerant, atque lardo vel carni adcoquunt , uti nos Braflicam fermentatam feu acidam iplis adcoqui- mus. Folia ceterum fumuntur recentia ; qua in Sole flaccefcunt „& leviter adfperguntur fale contrito, que dein convolvuntur inftar foliorum Tabaci feu volvels lorum; ac fic deponantur fupra fefe invicem „que ex pugno eum carne vel pifcibus eduntur.Noftra natio hzc coquit folia inftar Brafficz , primam abjiciens aquam. oc fupra defcriptum Sinapi aliam infuper habet varietatem, uti Sinenfes hoc quoque dividunt in al- bum & nigrum. Album eft fupra defcriptum pallida ac flavefcentia gerens folia, Nigrum minora gerit fo- lia magisque ferrata, inferius auriculata feu angulofa fere inftar vulgaris , nigricantia feu intenfe viridia, ac colitur inftar prioris. Secundo Sinapit indigenum. eft Amboinenfe parvifo- lium, quod folia gerit laciniata & angulofa, floresque gerit ac femina noftrati vulgari fimilia - unde inutile eft hec amplius defcribere, facillime caulem emittit floriferum sac proinde pauca producit folia, ab Eru- cis maxime exefa,que hanc pre aliis vexant herbam. Amboinenfes hoc ferunt ubique circa ædes & hortos, ubi fefe fponte multiplicat , inque arvo inculto excre-' fcens tam pufillum & gracile eft , ut vix dignofci poffit. Nomen, Latine mihi dicitur Sinapi Amboinicum. Ma- laice Safawan Ambon. : Locus & Ufus. Amboinenfes hoc ferunt in hortis- montanis, alie vero nationes & populi maritimi "hoc quoque colunt; Ejus ufus wa eft, ut femen proferat, quod conminuitur, & ad cibum adhibetur. Paulo magis amaricat Sinenfi, ac veram Sinapios ha- bet acrimoniam. Contra Sinenfe multo minus amarum eft, fed magis inflammat, ac faucium quodammodo ar- dorem excitat. Cuncta- LXVIL HOOFDSTUK, De Sineeze Moftaart-Plant. N deze geweften beeft men taveederley zoorten van I Mojtaard-kruiden , 1. witlandijch , 2 Inlandifch; 1. Buitenlandifch Moftaard is de Sineeze ; om dat die meeft van de Sineezen geoeffend werd , of om dat ze eer uit Sina gebragt is. Het is een fcboone breedé plante, bare breede bladeren rondom uit/preydende, als kool-bla. deren, doch zonder fleel. De bladeren zyn een «oet lank min of meer, y vingers breed , vooren rond , em achter Jmal , zonder lappen of hoeken , gelyk de gemeene Moftaard, doch aan de kanten wat gezaagd, geel-groen , en zeer ge- rimpeld. ` it de midden des ftruiks komt een enkelde fteel voort, ruym een elle boog ,daar aam kleendere bladeren groeyen, die de gemeene Moftaard gelyker zyn, en boven op zoda- nige geele bloempjes en zaden, dog deze zyn wat grooter en lichter-bruyn dan bet gemeene Moftaard. à Men beeft er zoo veel moeiten mede als met den Kool, om ter degen groote bladeren te gewinnen , want men moet bet op voorens planten ,gelyk den Cappers-kool ; neer fbig be- gieten, en al bet ander kruid rondom uittrekken, inzon derbeid beletten; dat bet geen bloem of zaad fchieté. De Sineezen plegen bet zoo groot te voeden; als zy immers kon- nen, en als dan de gebeele plante af te fnyden, eer den zaadfteel voorkomt, en zoo te koop te brengen: Naam. In ’t Latyn Sinape Sinenfe ,. Maleyts Safawi Tsjina. In't Sinees zelfs we « s „Plaats. By de Amboinezen, werd bet niet geoefend , maar meeft by de Sineezen en onze Natie. Det groeyd bee ter in de regenmaanden ‚en wil wat-verder dan Kool van malkander fiaan. ` Herr. ra AP Roe. Gebruyk, By de Sineezen word dexe.Moftaard meer gecultiveerd dan by andere Natien ; daarom zy bem ook meeft gebruiken , en dat tot de kofl; De gebeele planten werden uitgetrokken of afgefneeden ; even als de zaadfteck wil witfchieten , [cboori afgefpoeld zynde „een weinig in de Sonne gelegt , tot dat zy flenfJen , of week worden , als dan t’zamen gebonden, in peekel gelegt, en bewaard. Als zy die nueeten willen „nemen zy die, en verver/chen Ze wat uit in water , en kookenze by fpek of vlec/cby ge- lyk wy met de zuure kool doen. Anders neemt men de ver- {che bladeren, laatze. in. de Sonne flenffen, beftrooyd ze dunnetjes. met gewreeven zout, roldze t’zamemals Tabaks- rollen , en legt ze zoo op malkander beenen, die men dan uit de band eet tot vleejch of viffcben. Onze Natie ko~ ken de bladeren gelyk men anders met den Kool doed, bet eerfle water weggietende. f Deze bovenftaande Sineeze Moftaard beeft nog eene veranderinge , gelyk bem dan de Sineexe verdeelenin witte of fwarte. De witte is de boven befcbreevene , met ligte en geel groene bladeren. De fwarte beeft kleendere bladeren, meer gezaagd , en achter-met lappen of boeken, fcbier ge- lyk de gemeene, fwart of boog-groen van coleur ‚en werd geoeffend als. de voorige, E a -.2. De Inlandfcbe Moftaard is de Amboinfcbe , met klee- ne-bladeren , achter met groote boeken of diepgefnedene bladeren , anders van bloemen en zaad ons gemeene gelyk, daarom onnodig dezelve breeder te befchryven ‚by Eet zeer licht zyn zaad-fteel , en beeft dierbalven weinige bla- deren, die ook meeft van de Rupzen doorvreeten Zyn, die dit kruidje voor andere plagen. - De Amboinezen zaayen bet overal , omtrent bare buyzen “en tuinen, daar bet zig dan zelfs vermenigvuldigd » dog - op een ongebouwd Land opkomende , werd bet byna zo kleen en mager, dat bet zig zelver niet en gelykt. 4 Naam. Wy noemen bet in 't LatynSinapi Ambonicum Maleyts Safawi Ambon. “ : Plaats en Gebruyk. De Amboinezen zaayen bet in bare berg-tuinen ‚dog andere Natien en Eylanders cultiveeren het ook. Zyn gebruik is meeft om zaad te must rg bet welk men maald, en tot de koft gebruikt. Het is "We wat bitterder dan bet Sineeze , maar beeft de regie feber, -pigheid van Moftaard , daar en tegen bet Sineeze is DE min. bitter , maar verbit meer , en brand eenigzinis 1n keele, De 1 | 3 VIII Bock. LXVII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 293 < Cun&tarum Sinapios fpecierum recentes radices ma- fticatz , ipfarumque fuccus deglutitus conducit in tuffi ficca , ad pruritum faucium tollendum. Amboinenfis Sinapios folia, quum fint calidiora, contrita , & fron- ti inlinita, Cephalalgiam curant ex flatibus & frigore ortam, fed cutim parum exurunt, COBSER VAT. EO. Quum Sinapi unicuique fére notum fit; hinc nullam ejus addidit Rumphius iconem; Eftque Sinapis filiquis hifpidis , roftro obliquo longiflimo H. Cliffort. p. 338. ubi reliqui con- memorantur auctores , ejusque alie fpecies. Eftque forte Sinapi album ex India Orientali P/ukn. Almag. Bot. p. 3475 &c. ` De verfche wortelen van állerbande Moftaard geknouwd, en bet zap ingefwolgen, ts goed in een drooge boef? , om bet jeuken in de keel te verdryven. De bladeren van dé Amboinfche Moftaard, als zynde beeter van aard, ge- wreeven en op 't voorboofd gefineerd , geneezen de booft- pyn, dat van winden of koude komt, maar zy branden wat op de buid. AANMERKING. Wyl de Moftaart ieder een genoeg bekent is, hierom heeft Rumphius daar geen Figuur van bygedaan. En is de Sinapis met ruyge peulen, en een fchuynze zeer lange neb- be van de H. Ciifort. p. 338. alwaar de overige Schryvers vermeldt werden, en deszelfs andere zoorten. En is mo- gelyk de witte Moftaart uit Ooft-Indien van Plukn. Aímag: Bot. p. 347. &e. pM CAPUT SEXAGESIMUM OCTAVUM Utta Manu. JE herbe humiles funt fpecies arbufcule Cam: bang Cuning EK, libr. 6. cap. 28. defcriptz , bi- nasque habent formas acutifoliam & rotundifolium. Gallinaria. Primo Gallinaria acutifolia früticulus éft, fimplicem emittens caulem, qui in Jaterales fefe dividit ramos inftar arbufculz , qui potiffimum ere&i funt , rotundi, & firmi, atque ex his transverfales alië excrefcunt foliofe pinna, quibus folia infident , ab utraque par- te ordinata & fibi obpofita, per quinque fexve paria una in rachide, vix binos pollices longa, digitum lata, illis Turii fimilia , fed fuperius acutiora, intenfe vi- . Fidia, & vetufta fere nigricantia, fübtus cinerea, te- nera inftar graminis virent, glabra funt, & ad tactum moilia, inque teneris fruticulis fuperius fübrotunda. ` ` Flores fimul excrefeunt in uno corymbo illis Cannë fiftule fimiles, fed multo minores , ex quinque flac: cidis & aureis petalis compofiti, que fefe ad fummam erigunt pärtem ‚inferior enim pars dehifcit „feu aper- ta eft, quivis flos viridi infidet caliculo. Intus bina locantur majora , ac tria minora ftamina antheras fu- Icas gerentia , atque fupra hac viride erigitur Corni- culum , fructus rudimentum. - Fru&us funt filique rete, parv:e , minorem digitum longe, ultra culmum craffz , ex rotundo parum ftria- te, & planiusculz , primo virides , ac deorfum fpeétan- tes, dein matute nigrz ; & furfum elevate, ac dehi- centes. .. Intus locantur officula oblonga inftar. fegmentorum volvulorum , illis Fen; Greci fimilia, fed majora, e- jusdemque coloris. = „Radix longa eft, perpendicularis , lignofa ; externe nigra; Folia fefe per noctem claudunt fub pinnis, to- taque planta gravem fpirat odorem hircinum quafi, one moleftum. Sapor melior eft, Rapaceus nem- pe, & ad olera aptus. "Contra naturam aliarum plantarum flores producit menfibus pluviofis , citoque filiquas perficit, que adeo rocaces func, ut fzepe femina in apertis filiquis ton- Le? nova germina ac foliola emittentia. Hic € illic crefcit ad hortorum areas & in plateis, que raro frequentantur, prefertim fi folum fit molle, atque ü- ique quevis projiciuntur fordes, ubi viri fepe altitu- em adtingit, quum in aliis locis modo quatuor pe- des alta fit, fponte fefe propagat, per decidua femi- fa; ac per totum fere annum floret. Secutido Gallinaria Geen Ge bumiliorem profert Tuticem , magisque extenfum, femi quafi procum- bentem : Ejus folia breviora, rotundiora, & latiora fant, glabra quoque & mollia, non nigricantia , fed tenera viridia, vetufta glauca feu plumbea, ejus: demque faporis & odoris; Flores ac filiqu& funt uti In priore, fed hujus filique multo anguftiores funt, xii crefcit modo ad viarum oras & in angulis de- is. Tom. Y, Nomen. . LXVII. HOOFDSTUK. Het Hoender-kruyd. D kruyden. zyn een laage zoorte van bet boompje Cambang Cuning, boven libr.6. cap. 28. befcbree- _ ven, en bebben iweederley gedaante , 1. /pitsbladig, 2, rondbladig. 1. Gallinaria acutifolia werd een beefierken , met eert enkelden feel op/chietende ‚die zig in zyde-takken verdeeld als een boompje , die meeft overeynd Jlaan , rond , en ff zyn, en daar aan overdwers andere blad-dragende ryš- kens: Daar aan ftaan de bladeren, te weerzyden in ryen tegens malkanderen gefchtkt , met s of 6 paren aan een rysken, fcbaars 2 duymen lank, en een vinger breed , de uri-bladeren gelyk , doch vooren fpitzer , boog-groen, én de oude fcbier [wart , van ónderén grysagtig , de jonge zyn gras-groen, glad , en zagt in 't cx Rl > aan de jonge ftruiken zjn ży ook voren rondagtig. ~ De bloemen walen by malkander aan een tros, die van Canna fiftula gelykende, doch veel kleender , namentlyk gemaakt van 5 flappe en goud-geele blaadjes, die maar aan de bovenfte zyde ftaan, want de onder[le belft ftaat open „een ieder bloem in een groenkelkje. Binnen ziet men 2 groote en 3 kleendere draden, met bruyne noppen , en daar boven een groen borentje , bet beginzel der vruchten. Dezelve zyn regte kleene bouwen, een kleene vinger lank, en ruym een [cbaft dik, uit den ronden wat ge- Jtreept en platagtig , eerft groen en neerwaarts , daar na ryp geworden [wart en opwaarts fraandé , en berftende. . Binnen leggen lankwerpige zaden, als flukken van rol- letjes ; bet Sie grecum gelyk , doch grooter , ook van dezelve coleur. SE , De wortel is lank „neergaande , boutacbtig , van buyten wart. De bladeren fluyten baar "s nachts onder bare fte- len t'zamen , en de gebeele plante beeft een flerke reuk, Cher bokagtig , en bet booft befwaarlyk. De fmaak is beter , namentlyk Raapagtig , en tot thoes-kruyd bequaam, ` Het bloeyd tegens de natuur van andere planten in de regenmaanden, en fpoeid met zyn Zaad-bouwen, die 200 roeizaam zyn , dat men dikwils de zaden in de opgeborfte Our: ziet bangen, nieuwe Jebeutjes of blaadjes voort- brengende. Het waft bier en daar aan de kanten in de tuinen , en op flraten , daar weinig gaans is „als de plaats «oat mul van grond is, of daar men allerbande vuilig- beid been fmyt, gewind bet wel de boogte van een man, daar ?*t anders mdar 4 voeten: boog werd; bet vermenig- vuldigd zig zelfs door "t uitgevalle zaad, en men ziet bet Jchier bet gebeele Faar door bloeien: ` 2, Gallinaria rotundifolia of rondbladige , blyft lager van firuyk , en meer uitgebreyd , balf ter aarden leggende. De bladereu zyn korter „ronder „en breder , mede glad , en zagt, niet fwart-groen , maar de jonge regt groen, de oude blaauw-groen of loodverwig , van dezelfde reuk en fmadk; bloëmen en bouwen zyn als aan ’$ voorgaande ; doch de bouwen zyn veel fmalder ; bet waft op dezelfde mahier aan de kanten van de wegen, en op eenzame boe- ken. Naz Naam. 284 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. LX VUE, Nomen. Latine Gallinaria. . Malaice Sayor Ayam. Amboinice Utta Manu, que tria nomina Gallinz her- bam denotant a fubfequenti ejus ufü. Vocari quoque oteft Olus nigrum, qualiter quidam Portugallico Ma- laice nominant Sajor Preto, h. €. herba nigra ob fo- liorum ac radicum colorem. In Loehoena & Cerama dicitur Kili Kili, in Hitoea Aylaun Manu. Baleyice & Javanice Kateppeng. Malabarice Tawera: In Hort. Malab, Tom. 2. Fig. 53. Tagera, Ufus. Tenera folia cum Calappi lympha coquun- tur & eduntur, fatis enim dulce praebent olus, quod non expeteretur ex herba tam tetri odoris; Folia ejus contrita & inpofita pedibus fractis vel contufis Galli- narum aliarumve avium eos curant, Ad quosvis por- ro Gallinatum morbos adhibetur , in Amboina enim familiare et , quod certo amni tempore mors inter hasce graffetur, quum primo fint mucofz , ac vertigi- nofe circumcurrunt. donec mortuz decidant Inter alia fucco horum foliorum utuntur cum pauxillo De- ryngo feu. Calami contrito, quem Gallinis exhibent, . ex quo memorata obtinuit nomina. Radix ejus nigra habetur quoque pto Oebat Swan: i,h. e. antidoto contra Magiam feu incantamentum, quod mihi tamen ignotum eft. Altera feu minor & humilior fpecies a Baleyenfibus apta etiam cenfetur ad olus. : ie Quidam dicunt hanc plantam nomen Gallinarie ac- cepiffe.non-ab ejus ufu memorato, fed ab hominum quodam. morbo , qui Mema feu Gila ayam vocatur; uafi diceres Galline dementiam , que proprie eft ¿pilepfia , quam curant decocto totius hujus plante, addito pauxillo. Aluminis. Nemini obfendat, in Horti Malab. fupra di&a. Fi- gura folia Tagere paulo rotundiora , fructusque mul- to longiores effe quam in Amboinenfi, quum hoc regionum varietati fit adfcribendum , gravis autem totius plante odor ibi omiffus eft. In ifto autem Hor- to vidi ufüm ,-eon:ita nempe & inpofita folia curare itus doloremque Apium , quod fimile noftris Amboi. nenfibus quoque notum eft. "Cum altera autem feu minore ac parvifolia fpecie videtur convenire TAcERA Katru Hort. Malab. Tom. 9. Fig. 30. ` Tabula Nonagefima Septima Ad figuram Primam Gallinariam exhibet acutifoliam feu ` majorem. gee : = e? Figura Secunda Gallinariam denotat rotundifoliam , feu mi- norem: 3 GHRSERVATEO Ut verum fatear, plante a Rumpbio ex H. Malab. tom. 2. Fig. 53. & Tom. 9. Fig. 30. minime cum illis Rwmpbit , que Gallinarie ipfi dicuntur, conveniunt, primaque potius con- veniret cum Ponnam Tagera tom. 2. Fig. 52. neutiquam cum Tagera: alteraque minor Gallinaria nequaquam cum Kattu Tagera convenit, quum fit Aragali vera fpecies , heeque Gallinarie vere Senne funt fpecies, quarum. prima mihi di- citur in Tibet Zeyl, p; 213. Senna viginti folia filiquis rere- tibus, nbi vide iconem & reliquos auctores. Altera minor Sena Orientalis hexaphylla filiquis longis incurvis Tora In- dorum Plukn. Almag. pag. 342. que vocatur Caffia fi- liqua quadrangulari H. Eltham. pag. 72. Tab. 63. & Thef: Zeyl. p. 56. ubi vide reliqua. ` Huc quoque pertinet Senna minor herbacea, plerumque hexaphylla folio obtufo Sloan. Hift. Fam. vol. 2. pag. 47. Tab. 180. Fig. 5. cujus icon cum noftra penitus convenir planta Ge, i T ; CAPUT Naam. In ’t Latyn Gallinaria. Maleyts S: Amboinjch Utta Manu, alle 3 Hope bond a ayam, wan zyn volgende gebruyk. Men kan bet ook noemen on nigrum , gelyk bet zommige in 't Portugeefch Ma "s bieten Sajor Preto, dat 15 fwart kruyd, na de doe van bladeren en wortelen, Op Loeboenees en Cerams Kil, Kili; op Hitoe Aylaun Manu. Baleyts en Favaan a Kateppeng. Malabaarfcb Tawera. in Horto Malab, ` tom. 2. fig, 53. Tagera. Gebruyk. De jonge bladeren werden met Cala u melk gekookt en gegeten, want zy geven een redelyk gc) moes y t welk men uit een kruid van zoo vuilen reuk niet verwagten zoude. De bladeren gewreeven en opgebonden; genezen de gebrooke en gekneusde beenen aan hoenders. en andere tamme vogelen. Men gebruykt bet ook tor al lerbande gebreeken der hoenders, want bet in Amboi i zeer gemeen is, dat op zekere tyd des jaars de fter dn der de boenders komt , werdende cerft fnottig , en lopende al duyzelende rondom , tot dat zy fterven. Onder anderen ieee zy den zap van deze bladeren met eem «weinig eryngo of Calmus gewreeven „en de boenderen te eeten gegeven , waar van bet de voornoemde namen, heeft: > + De fwarte wortel werd ook gebouden voor een Oebat Swangi , dat is baat tegens eenige tovery, doch my one - bekend; de tweede of lager zoorte werd van de Beet voor bequamer gebouden tot Moes-kruyd. Zommige zeggen ‚dat bet de naam Gallinatia beeft, niet van bet bovenfiaande gebruyk ; maar van een ziekte. menfchen , Mema of Gila ayam , dat is boender seth genaamt, dat is Epilepfia of vallende ziekte, dewelke geneezen met bet afziedzel van dit geheele kruyd ‚een Weis — ve Ajuyn daar by doende. 53 en moet zig niet daar aan floten , dat in Horti M, lab. fig. fupra di&a ‚de n A van Tagera Kat: en de vruchten veel langer als bet Amboin/che befchreeven werden, dewyl zulks de verfcheidentbeid der Landen toe te Jchryven is mhar den Jterken reuk van de gebeele plans « te is aldaar uitgelaten: Uit gemelde Hortus zet ik bier by een gebruyk dat de gewreevene en opgelegde bladeren, eneezen de pyn van de Bye fteeken , dewyl diergeljkeieis ` yy onze Amboinezen ook bekend is. Maar met de tweede of kleenbladige oorti first overs een te komen TAGERA KaTTU , in Hort. Malab, part; 9. fig. 30. be/chreeven. SEET ai De zeven- en negentig fie Plaat Vertoont in de eerffe Figuur het feherpbladige ofte het pun tige Hoender-kruyd, welke de grooter zoorte is. ` De tweede Figuur wyft aan het rontbladige ofte Reindert Hoender-kruyd. KA fs pibe ^. AANMERKING Als ik de regté waarheid zal zeggen , zoo komen de planten Van Rumphius uit de Hortus Malab. tom.2. Fig. 33. en Tom. 9. Fig. 30. aangehaalt, ganfch niet overeen met die van Rumpbius, welke van hem Gallinaria genaamt werden, en de eerílé zoude beter overeenkomen met de Ponnam Tagerg van het ade deel. Fig.52. en ganfch niet met de Tagerz. en de andere kleindere Gallinaria heeft ganfch geen overeenkomt met de Kattu Tagera, welke een zoort van Affragalus is „daar deze ` Gallinaria tot de Senna behoren, waar van de eerfte van my. genaamt wert Senna met twintig bladeren, en lange finalle _ ouwen, in de Thef. Zeyl. p.213. alwaar de Figuur nevens —— de verdere Schryvers te zien zyn. De tweede of Klein Zoort is de Ooft-Indifche zesbladige Senne met lange geb00- ge houwen Tora der Indianen van P/ukn. Almag. p. 34% welke genaamt wert Caflia met vierhoekige houwen in de H. Eltb. p. 72. Tab. 63. en de Thef. Zeyl. p. 56. alwaar het o- vene ziet, Hier toe behoort mede de kleine kruydagtige fesbladige - Senne, met een rondagtig tomp ‘blad van Shan. Hiff. vol. 2. Tab. 180. Fig.5. welkers Figuur met onze Plant Zeer welovereenkomt. &c. ` devo re LXIX, Tab. xcvar.| VIII Bock. LXIX Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 285 CAPUT SEXAGESIMUM | NONU M. ‚Amica no&lurna. Sandal Malam. Æc planta odoratifimum prebet in India flo- rem , ex Hyacinthorum familia, inferius enim prope radicem bulbum format inftar Cepa: cre- feentis, qui hic in Amboina binos pollices craffus eft, in aliis vero locis pugni craflitiem obtinet , inque ejus inferiore parte multe excrefcunt oblique fibrille, Folia fefe in orbem explicant, anguftiffima & lon- giffima , ad ulnz circiter longitudinem, minimum di- irum lata, inftar canalis excavata, craffa, fuccofa, nihilominus flaccida , ac plerumque disrupta depen- dent. Ex plante centro fimplex ae rotundus erigitur caulis, tres ac tres cum dimidio pedes altus , ad latera fimilia emittens folia ejusdem forme , fed multo bre- viora, & cauli ar&e adpofita , que tandem quoque decidunt, nudum relinquunt caulem, qui plerumque fimplex ac folitarius eft, aliquando autem fefe dividit jm laterales quosdam ramulos. In fummo quidam excrefcunt flofculi , qui primo fant oblonga albaque capita, ordine fupra fefe invi- cem pofita, bina autem femper-uno ex ortu prope caulem excrefcunt, ubi & minus excrefcit foliolum, ex quo flores tanquam ex vagina prodeunt, qui feffi- Jes funt, ac loco pedunculorum tubum formant lon- gum & incurvüm , unde & femper deorfum vcl ad Jatus vergunt. s Flos ipfe Hyacinthi formam habet, per diem md- gna ex parte claufus, vel connivens, fub vefperam vero extenditur & apertus eft, campaniformis, ex fex compoficus lacteis & ftellatis craffisque petalis, in centro cóncavus, ac fine ullis ftaminibus, Flores itaque hi gemini fimul locantur tubis aréte fibi adpo- fitis, ita üt fimul quoque abrumpendi fint. Inferiores femper primo fefe aperiunt, ac fic porro omni die alii altiores locati, quum priores marcefcant, per u- nicum modo fefe extendentes diem usque ad fum: mam partem , donec omnes defloruerint , quum infi- mi, ac primum emarcidi viride. exhibent capitulum, quod in fructum excrefcit , qui eft filicula parva & angulofa , que medullam continet vifcofam , que fen- fim in pulverem exficcatur fine ullo femine. Flores per diem paucum fundunt odorem , fed poft Solis occafum, quum penitus fefe aperiant, notabilem ac atum fpirant inftar Liliorum odorem , qui altero die upereft, immo in ipfis abruptis. : qum planta femel tantum fuum profert caulem ac flores, fed raro fru&um, unde per femen propa- gari nequit; fed primaria radix feu bulbus multos ad atera emittit bülbós inftar Liliorum , non rotundos ; vel glabros; fed inordinatos, & tuberculis obfitos, ex quibus nove propullulant plantule undique circa magnum bulbum , que partim permittuntur excrefce- re, partim effodiuntur & transplantantur, quod’ timum eft: Potiffimum in ciftis plantantur ac vafis in terra bona nigraque , quum ante feneftras locantur. Diu autem durat , antequam flores gerant. Nomen. Latine Amica no&urna , juxta Malaienfe Sandal Malam , quum per noctem gratum fundat odo- renr inftar fcortarum comptarum, licet quidam hoc homen corrigant, atque hinc nominant Suda Malam, be nox eft, ach homines per odorem fuum monere vellet, no&em inftare. Alii quoque hanc vocant Truna Malam, h. e. fponfum noétis, Primum autem nomen optimam dat comparationem, - In Amboina ante annum 1674 ignota fuit, fed hue delata ex Batavia, ubi vulgariseft, atque in Amboina jam fatis incipit propagari tam in hortorum areis quam in fictilibus. 2 _ Ufus. Hic flos maxime ob gratum ejus odorem co- litur, ufus autem ejus Medicus apud hosce incolas ignotus eft. Flores füb vefperam decerpuntur, & ca- Pillitio inncétuntur ; vel cubilibus infperguntur. Hec me videtur ex Orientali vel Occidentali India de- ata fuiffe, tales enim plantz in Italia demonftrantur nomine Tuberofe , quarum flores paulo majores funt il- lis Indiz Orientalis, qui ibi magni eftimantur, & in Botanophilorum hortis diligenter coluntur , & per hye- mem in Hypocauftis fervantur. : Ibi LXX. HOOFDSTUK. De Nacht-Lieffe. It is eene van de welriekenfte bloemen in Indiën , uit D bet geflachte der Hyacintben, want onder by de wortelen maakize een bol als een groeiende Ajuyn , bier op Amboina een paar,duymen dik, maar elders wel een vuyft dik, en aan °t onderfte van dezelve veele dwers- lopende Vazelingen. N De bladeren ver/preyden bun in de ronte, zeer [mal en lank , van een elle en meer , een pink breed ‚gefatzoeneerd als een geutken , dik, zappig, niet te min flap, en meeft gebrooken bangende , uit bet midden van deze plante fcbiet een enkelde en ronde fteel op, 3 en 3; voeten boog , en ter zyden met eenige bladeren bezet van de voorige gedaante, doch veel korter „en digt tegens den fteel aanleggende , de- welke eindelyk ook afvallen, en den fteel blood laten , die meeft enkeld blyft , doch zig zomtyds in eenige zyde-tak- jes verdeeld. Aan ^t opperfie komen eenige bloempjes voort, zynde eerft lankagtige witte knopen, in ordre boven malkander JLaande , en altyd twee uit eenen oorfpronk by den Steel, daar men een kleen blaadje ziet ,daar uit de bloemen voort- komen , als wit een [chede , en dat zonder ftelen, «vant de bloeme beeft in plaats van de fleel een langen en kromme bals, dierbalven men ze altyd neerwaarts , of ter zyden gebogen ziet. ` De bloeme zelfs is opreegen als een Hyacinth , over dag meeft toe, of balf geloken , maar ’s avonds regt. ge- opend , als een kleen kloxken, gemaakt van 6 melk-wntte en gefternde dikagtige blaadjes , in de midden bol , zonder eenige draden. Deze bloemen dan Jtaan 2 en 2 met bare balsjes digt by malkander , zoo dat men ze ook t'zamen moet afbreeken. De onderfte gaan altyd eerft open, en zoo vervolgens alle dagen nieuwe en bogere, waar tegen de voorige verflenzen , en bun maar eenen dag vertoonen tot aan ’topperfte van den tros , totdat zy allegaar een beurt ebad bebben, daar na beginnen de onderfte en eerft ver- ensde bloemen een groen knopje te zeiten, daar uit de vrucht geformeerd werd , zynde een kleene en boektge boue we, daar in een lymagtig merg legt , bet welk metter tyd in flof veranderd, zonder zaad. De bloemen rieken over dag weinig ‚maar na Sonnen ondergank , als zy baar te degen openen, geven zy een merkelyken en aangenamen Lelien-reuk van baar , die ^s anderen daags nog duurd y ook in de afgebrooke. leder plante brengt maar eens haar feel en bloemen voort, maar zelden de vrucht, wesbalven ze van geen zaad kan voortgeteeld werden „maar de booft-wortel Jcbiet weele knobbelen ter zyden uit, gelyk de Lelien, niet rond nog effen, maar onge/cbikt, en met pukkelen, waar uit nieuwe plantjes voort/pruiten rondom de Moeder- flam s die men ten deele laat opfchieten, of ten deele uitgraaft, en verplant , ^t welk beft is. Men plantze meeft in pot- ten en teylen, in goede favarte aarde, en zet ze voor de wenfters. Ze moet egter lange flaan , eer ze bloemen voort» brengt. Naam. In ’t Latyn Amica noéturna , na ’t Maleyt- fcbe Sondal Malam, om datze by nacht lieffelyk riekt , gelyk de opgepronkte. boeren, hoewel zommige den naam verbeteren, willende daar van maken Suda Malam, bet is nagt, “als of ze de menfcben met baar reuk wil aan- kondigen , dat bet nacht zy. Andere noemen ze ook Tru- na Malam; dat is Bruydegom by nacht. De eerfte naam beeft beter freni. Plaats. Ze is in Amboina voor bet Faar 1674. onbekend geweeft , maar berwaarts gebragt van Batavia, alwaar ze gemeen is, en begind nu in Amboina ook voort te tee- len, zoo-op de bedden in tuinen , als potten. Gebruyk. Deze bloem word meeft om de lieffelykbeid wan hare reuk aangequeekt, maar in de Medicynen is ze by deze Inlanders onbekend. De bloemen werden ’s avonds afgebrooken, in de baairen , of op de bedden geftrooyds Deze plante fcbynd uit Ooft- of Weft-Indién gebragt te zyn, want men vertoond diergelyke bloemen in Italien met de naam van Tuberofa, wiens bloemen wat grooter zyn dan de Ooft-Indifebe, waar van men aldaar veel werks maakt, en in der Liefbebbers Hoven zorgvuldig onderhouden werd ,’s winters in warme flooven zettende. Nn 3 Ze 286 Ibi quoque propagantur per bulbos feu nodos ex- cretos, fique unicus flos in caule fefe aperiat, tum totus abfcinditur caulis , inque cyatho aqua repleto de- ponitur, quum flores viciffim omni die fefe aperiunt, totamque cameram, in que locantur, odore fio re- plent, ita-ut pet aliquot dies gratum prebeant fpe- ctaculum tam oculis quam nafo. : Cum fictili etiam in camera per noctem deponi po- teft hzc planta , ut odorem fundat, ac per diem iterum Soli exponatar. Omnes furculi ex radice propullu- lantes abfcindendi funt & transplantandi, tum caulis plures profert flores, bulbusque craflior & major ex- crefcit. "Tabula Nonagefima Oltava Amicam exhibet no@urnam, que vulgo Tuberofa vocatur, eftque Polyanthes floribus alternis. H. Clifort. p. 126. & Hyacinthus Indicus, tuberofus flore Hyacinthi Orientalis C. B. P. p. 47. & Tournef. infl. p. 347. & Hyacinthus Indicus tuberofa radice Cluf. A, 1. p. 176. &c. & Hyacinthus Indicus tuberofus , no&u olens, Muf; Zeyh 2- 35. & Thef. Zeyl. p. 122. &c. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. LXX; Ze word aldaar ook voortgeteeld door de knobbelen „en als eene bloem er den fteel "ad Ze Jnyd men den gebeelen fieel af, en zet bem in een Toe met water, daar de bloemen vervolgens alle dagen o es aan, en de kamer ‚daar zy flaan, met baren reuk Kon vullen „makende zoo eenige dagen een aangename Jpeétakel voor oogen en meus. Men kan ze ook met den gebeelen pot in de kamer z nachts op tafel zetten, om den reuk te genieten en di daags weer buyten dragen in de Sonne. Alle feheut jes uit de wortel uit/cbietende , moet men affteeken en os planten, zoo draagd den fteel meer bloemen „en de aporte) werd dikker en grooter. De acht en negentig fle Plaat Vertoont de Nacht-Lieffie, welke in 't gemeen Tuberofa genaamt wert, en is de Po/yanzbes met bloemen Over en weer ftaande van de Hort. Cliff. p. 126. en Indifche tube- reufe Hyacinthus met de bloem van Indifche Hyacinthe - van C. B. P. p ,47. en Tournef. infit. p. 347. en de In. difche Hyacinth met een knobbelige bol, des nagts ruy- kende van het Muf. Zen, p. 35. en de Thef: Zeyl, pag: 122, &c. HSH CAPUT SEPTUAGESIMUM, Flos Sufanne. Bonga Sufanna. reduci poteft ad quartam Orchidum claflem , que Orchis Serapias dicitur, ac defcribitur a Dodo- meo libr, 7. cap. 30. tik ^ Caulem emittit fimplicem , rectum, rotundum , & firmum , binos cum dimidio pedes altum, in cujus inferiore parte rara locantur folia ;. Plantaginis foliis fimilia , fed- longiora , craffiora, & glabriora;fex pol- lices longa, binos lata digitos , per longitudinem tri- bus quatuorve nervis diftinéta, quorum medius in in- feriore protuberat parte dorfo acuto, alii vero infe- rius non excrefcunt. Folia hzc majorem ambiunt feu amplectuntur eau- lem, & nunc ad fuperiorem, nunc ad inferiorem par- tem latiffima funt, maximaque $ lete germinantia , antequam caulis florifer excrefcit, qui tum alia pau- ca modo profert minora & anguftiora prioribus , que- que arcte cauli adcàmbunt , aquofa, & ingrati faporis. In caulis vertice quatuor. vel quinque albiffimi ex- crefcunt flores, peculiaris ac mire forme, que nem- pe compofita eft ex illa Iris & Orchidis, quique ma- gnitudinem habent maximi Narciffi, quivis enim flos ex fex magnis conftat poeti quorum. bina. fordide alba & retrorfum flexa funt; tertium , quod maximum, erigitur, ac parum antrorfam vergit fupra florem ex- tenfum ; quod incumbit binis albis & bidentiformibus expanfis corniculis. Reliqua bina latera feu oras cin- gunt, quz aliis latiora funt, quorumque orz ante. riores in multas lacinias acutas feu radios divifa funt, acfi fimbriatae effent! ` ` Inter hzc bina fextum locatur infimum & anguftis- fimum petalum , quod inftar cymbe.complicatum eft. In floris centro aliud, porro concavum, confpicitur foliolum „ Caffide-forme, cum binis corniculis are libus ; que tenuia funt & introrfum circinnata, ac fub caffide fefe recondunt, antheras gerentia luteas inftar Liliorum alboruni. ` Poft hanc galeam bini albi fplen- dentes colles feu glandule locantur, fub quibus fo- ramen confpicitur ad caulem. pervium , ad pofticam floris partem longiffima & incurva dependet cauda, fex poilices longa, culmum crafla,. rotunda , conca- va, ex viridi & albo colore-diftincta. Floris bafis angulofus & viridis caulis eft, ad" late- ra acutus & ferratus , binos pollices longus, in me- dio craffiusculus, ortum ducens ex ala angufti folio- li,in caule pofiti, ex bac bafi fru&us excrefcit, qui filicula eft oblonga digiti articulum longa, ultra pen- nam crafla, fex acutis oris feu angulis diftindta, in qua locatur pilofa & ruffa lanugo loco feminum, uti in Angrecis, que decidit & avolat, quum filiqua fit : matura Toa Sufanne Amboinenfem refert Orcbidem , ac LXX HOOFDSTUK. De Sufanne- Bloem. Los Sufanne wil eem Amboinfche Orchis zjn, en F kan gebragt werden onder de wierde Clafis van de Orchides , die men Orchis Serapias noemd , be/chre- ven by Dodonzus lib. 7. cap. 30. Gë , Het ftbie op met een en „regten , ronden , en Styven fiel, 25 voeten boog , aan wiens onderften ftaan weinige bladeren „de Weegbere bladeren gelyk, doch lan grs dikker , en. gladder , zes duos p , 2 vingers eed , in de lengte met 3 of 4. zenuwen afgedeeld , waar van de middelfle aan de onderfte zyde uitbuyld met een Scherpe rugge, maar de andere flecken van onderen niet uit, KK, Deze bladeren omvatten den booft-[Leel , en zyn zomtyds achter , zomtyds vooren op "t breedft, op "t grootfle en weeld’rigfte „eer den Deel opfchiet , waar aan als dan nog andere weinige bladeren flaan, kleender en fmaller dan de voorige , digt tegen den fleel aanleggende , /mets „en on: lieffelyk np Jak , E - Aan den top van den fteel komen 4 en y ganjch witte —À woort, se een xo en Sg gedaante emengd , van een Iris en Orchis fatzoen, doch zoo groots p degrootfte Narciffen, want ieder bloem ie gemaakt van 6 groote blaadjes, waar van er twee buyi wit, en ` agterwaarts. gekromd. zyn; bet gde, zynde bet grootte , Staat: opgeregt, en een weinig. Voorwaarts , over de bloe- me geboogen , binnen op twee witte en gafels gewyze ver- Jpreyde borentjes ruftende.. De 3 andere bekleden de zye den, breder dan de andere, en bare woorfte randen zjn in veele fbralen ge/needen, als of zy franjen badden. .: Tuffchen deze beide legt bet zesde onderfle en Jmalffé blaadje, als een fchuytje t'zamen gevouwen. In de mid- den ziet men nog een bol blaadje, als een Kasketje gefor- meerd, met 2 dunne borenijes aan de zyde y die Sg weinige krullen innewaarts krommen , en onder bet, beim- ken verbergen, dragende geele Noppen, gelyk í ‘witte Lelien. Achter dit belmken ziet men 2 witte en blinken- de RE of klieren s onder dewelke is een gat tot op den Deel doorgaande , aan t agter[le beeft de bloeme een langen en wat gekromden fteert „ afbangende wet 6 duy: men lank, een froo-balm dik, rond, binnen bol, buiten groen en wit... pel se De voet van.de bloeme is een geboekte en groene fied, wiens Kanten. wat feberp e gezaagd zyn 2 duimen lank, in de midden dikacbtig , en voortkomende uit den feboot van een final blaadje aan den booft-fbeel uit dezen voet werd de vrucht, zynde een:lankwerpige houwe, een van een vinger lank, en ruym een fcbaft dik. met 25 Jcherpe kanten afgedood , waar in men vind een baar en rosachtige wol in plaats van zaden ,gelyk aan La a 3 lab. XCVIII. VII Bock. LXX Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOER. 287 ad latera debifcat in fex angufta fegmenta, af H faperioribus apicibus conneétuntur. Floris odor < dulcis eft inftar Liliorum alborum, fed debilis. Prima viee nullam notabilém radicem in bac obfer- vare potui planta, primarius enim caulis in terra tere minatur in obrufam partem, ex qua pauca ac breves dependebant fibrille , tumque rara exhibebat folia ifta planta, uod in omnibus obtinet Orchidis fpecie- bus, quum flores gerant , quum vero alio tempore examinentur , antequam flores prodeant, perfect & landulofe. obfervantur radices , ex quibus nempe - Bulbulus dependet oblongus tefticuliformis, inzqua- jis, & obliquus cum altero, rarius cum binis minori- bus exfuccis quafi & lateralibus. ‘Tefticuli hi fape magnitudine. conveniunt, alter autem femper magis contractus , fungofus, & minor eft, uti in cunctis a- liis id obtinet Orchidis fpeciebus. Ipforum fapor a- uofus eft; infipidus , fed parum amarus , uti in Satyriis. Flores hi raro confpiciuntur, ac potiffimum men- fibus pluviofis. Junio & Julio , aliis enim anni tem- oribus caulis ac folia disparent , licet menfe Decem- bri hos quoque obfervaverim , raro in Amboina repe- ritur hec planta, nec nifi mentibus pluviofis. . Nomen. Quum nullum. hujus plante nomen Ma- laienfe vel Amboinenfe detegere potuerim, hinc La- tine mibi dicitur*.Flos Sufanne, Malaice Bonga Su- fanna in memoriam chariffime mee, quz in vita fua mihi Socia & auxiliaris fuit in indagandis & conqui- rendis plantis, queque prima mim hunc. monftravit florem. Quidam hunc Malaice dicunt Angrec tana, hoc vero nomen proprie alii competit plante. Locus. In Leytimor& montibus obcurrit juxta Ca» fteilum. Vi&toriam ad Orientalem ejus partem, præfer- tim in via Rietton, füb fruticulis, & eo loci ,ubi ar- bores Caja Poeti crefcünt. ` Si effodiatur ; antequam caulis prodeat, transplan- tari poteft in hortis , ubi flores profert, qui per a- liquot dies aperti manent , quum altero anno nova emm regerminat planta. Quum vero transplantetur, flore jam aperto; altero anno non prodit, fed perit, Ufus ejus ac vires huc usque penitus ignota funt: fed elegans ac mirus ejus flos eft, raram & inregu- larem habens formam, ira ut dignus fit, qui in ficti- libus & hortorum areis locetur. ' Macċåbubay forte fimilis eft radix ac flos in Manil- his proveniens , cujus radicem Sinenfes faccharo con- diunt unde & Amboinenfem jufi effodere , quum ejus bulbi maximi fünt,antequam nempe flores pro- deant;hosque depuratos per aliquot dies in aqua ma- Ceravi ; donec ingratum iftum & amaricantem amitte- rent odoremi , quos dein in faccharo concoxi, com- peri autem , per co&tionem indurefcere, fique mafti- Carentur , cartilaginofi quafi & granulofi erant , fed poft annum elapfum « melioris erant note ac faporis. - Flos Sufanne minorem quoque habet fpeciem non ultra pedem altam , fimilia gerentem folia & glandulas, fed utraque minora. fd Ejus flos pufillus eft; albus,& eleganter diffe&tus , ac fimbriatus, majori ceterum fimilis. Raro obcurrit, nec nifi in ventofis collibus, ipfius vero tefticuli ma- Jores funt , & preftantiores ad condiendum illis majo- Iis fpeciei, ante flores vero effodiendi funt , licet tum difficulter inveftigari & conquiri poffint, quum angufta ejus folia ab illis Graminum -vix diftingui pe atque poft floris lapfum ne unicum fefe ob- ert amplius folium. Satyria in Sina quoque obvia funt, ibidemque vo- Cantar Pu Sang-Tjan, h. e. mater fine prole , vel in- fans fine matre, quum plante folia dispareant , quum caulis florifer vigeat, quod in Europzis etiam obti- net: Ejus radicem conterunt cum aceto, inliniunt- que hanc maculis quibusdam albis faciei, Tabula Nonagefima Nona Ad Figuram Primam teneram. Sufanne floris exhibet plan- tulam nondum floriferam. : Aura Secunda perfetam & florentem denotat Su/anne Boris plantam , fed cujus caulis ob altitudinem in binas , divifus eft partes. — ' ; : ae Figura greis, dewelke uitwald en verftuifd „als de rype bouwen ter zyden opberfien in fes [malle riemkens , die met de voor fte fpitzen nog aan malkander bangen. De reuk is zoet , als witte Lelien, doch flap. ‚Het eerflemaal beb ik geen kennelyke orte) konnen vinden aan dit Kruid , avant de booft-fteel eindigde in de aarde in een flompje, daar aan weinige en korte Vazelin- gen bingen, ook waren doenmaals weinige bladeren daar aan te zien, gelyk alle Orcbides pleegen „als xy bloemen dragen, maar als men op een ander tyd komt, wanneer bet nog geen bloemen draagd, zoo vind men volmaakte en klieragtige wortelen daar aan , namentlyk een lank- werpig bolleken, als een Tefticul , wat oneven „en ftbuyns leggende , met nog een ‚zelden 2 mindere en als verdroog- de ter zyden. Deze Tefticulen zyn dikwils in groote mal- kander gelyk, doch de eene is altyd rimpeliger , voozer ‚en wat kleinder , gelyk alle Orchides hebben. De fmaak is waterachtig , Ser en Wat bitter, gelyk alle Satyria. Men ziet deze bloeme zelden , en dat meeft in de regen- maanden Funy en Fuly , want op andere tyden verlieft ze baar fleel en bladeren, boewel ik ze in December ge- vonden beb, immers ze is weinig in Amboina te vinden, en dat niet buiten de regen-mouf]on, ; Naam. Dewyl ik geen Maleyt/chen noch Amboinfchen naam beb konnen verneemen „zoo beb ik ze in "t Latyn ge- naamt Flos Sufanne. In 't Maleyts Bonga Sufanna, ter gedachteniffe van die geene, die by haar leven myn eerfte Gezellinne en Bebulpe in ’t opzoeken van kruiden en planten is geweeft, ook de eerftemaal my deze bloem getoond heeft. Zommige willen in °t Maleyts een An- frc tana daar van maken, doch deze naam komt eygent- 'yker een ander plante toe. T Plaats. Men vind bet op Leytimor op de bergen, naaft "t Cafteel Vittoria, na bet Ooften , inzonderbeid op de weg na Rietton , onder lage ruigte; en waar omtrent de Caju Poeti bomen ftaan. . Als men ^t uitgraaft „eer bet zynen fteel fcbiet „zoo kan Den "t in de tuinen verplanten , daar bet dan zyn bloeme voortbrengt „en dezelve vele dagen na malkander geopend vertoond „en des volgenden Faars weder een nieuwe plan- te formeerd. Maar als men bet verplant, wanneer de bloeme alreede geopend is j dan wil bet in't volgende Jaar niet meer voortkomen; en vergaat in.de aarde, . Gebruik. Van zyn kragten en gebruik is tot nog toe niets bekend, als dat bet een feboone en raare bloem is, — baar wonderlyke fatzoen , waardig in potten en teylen geplant te werden. Maccabuhay is miffcbien eene diergelyke wortel en bloeme in Manilba wafjende , wiens wortel de Sineeze con- fyten, wesbalven ik de Amboinfche ook beb laten uitgra- ven , wanneer de Wortelen op "t grootfte zyn, namentlyk eer de bloemen voortkomen, de fcboon gemaakte eenige da- gen im water weeken, tot dat zy den viexen bitteragtigen Jmaak werliezen, en dan in zuiker opkoken, maar bevond, dat zy door "t kooken bard wierden, in't knouwen kraake- beenagtig , en korlig , maar na een Faar beter van fmaak. Flos Sufanne beeft nog een kleine zoorte , niet boven een voet bong , met diergelyke bladeren en klieren, doch beide veel kleender, i De bloem is zeer kleen , mede wit en aardig ge/nibbeld, anders de irem meeft gelyk, ze werd weinig gevonden, en dat op luchtige bewvels, baar Tefticulen zyn grooter en merkelyker dan aan bet voorgaande, ook bequamer om te confyten ‚maar men moet ze voor 't bloeyen uitgraven, hoewel ze als dan moeyelyk te vinden zyn, dewyl de fmal- le bladeren. van bet jonge gras qualyk te onderfcheiden zyn, en nà bet vergaan van de bloem vind men niet een bla De Satyria werden mede in Sina gevonden , en aldaar genaamt Pu Sang-Tjan, dat is moeder zonder kind, of kind zonder moeder , om dat de bladeren des ftruiks vergaan zyn, als de bloemdragende Steel in zyn fleur flaat , gelyk men in Europa ook ziet , zyne wortelen vryvenze met azyn, en firykenze op zekere Witte gebreeken des aangezichts. De negen en negentig fle Plaat Vertoont in de eerfle Figuur een jong plantje van de Sw- fanne-bloem, eer dat het gebloeit heeft. De tweede Figuur wyft aan een volmaakte bloemdragende plant van de Su/anne- bloem,- dog wiens fteel om de hoogte in tween gedeelt is, a 288 Figura Tertia fimplicem denotat caulis fummam partem frugiferam , cujus folia jam emarcida deciderunt. OB SERVA TO. Hanc plantam veram Orchidis fpeciem effe, fed floribus fingularibus & pecüliari calcari donatis, quivis facile videt. vocaturque Orchis Amboinenfis , floribus albis fimbriatis; Flos Sufanne Rumpnu ab Herm. in Par. Bat. Pr. pag. 358. cui a Pluknet. in Mantif. pag. 141. jungitur Orchis palmata peramoena, Caryophylli montani floribus, margine fimbriatis ex Virginia. Sc. CAPUT SEPTUAGESIMUM PRIMU M. Flos inpius. Bonga Haram Tsjada. Ic flos primo ex Manilha in Ternatam delatus H eft, atque inde in Amboinam , qui ex floris-for- ma Anemones fpecies effe videtur , alie vero ejus partes obftant: Caulem emittit re&um , firmum, & rotundum , ulnam circiter altum; qui in paucos dividitur laterales ramos, quibus folia infident folita- tia brevibus in petiolis, fenfim ab inferiore parte anguftata, tres pollices longa, digitum lata, ad oras profunde dentata, acutis dentibus inftar ferre , uti folia Hellebori maris, obfcure nigricantia, feu ex vi: ridi nigra, rugofa, nec fplendentias Ex foliorum alis brevibus, necnon, in pedunculis viridia excrefcunt capitula , Rofz capitulis fimilia , que compofita funt ex quinque acutis foliolis feu barbis luz, quam diu claufz fint, eriguntur, apertus vero os femper dependet, vel faltem. ad latus inclinats ach fub foliis fefe abfcondere vellet, nunquam co» Tum adfpiciens. Quum fefe quinque ifte barbe ex- tendant, tum flos fefe ample explicat, componiturs que ex quinque rotundis petalis, que tam arcte fibi adcumbunt, ut completum forment circulum , feu patinam reprafentent; Floris centrum parum elevatum eft inftar collis; huíc primo infidet piftillum albicans , atque circa hoc uinque angufta foliola, aviculz linguas referentia , feu lingae formia; atque infra hec quindecim bre- via & rubra ftamina, antheras luteas gerentia. Floris color pallide fanguineus eft, ad igneum ad- cedens , qualis & eft in quinque iftis linguis , que farina flava adfperfe funt, que decidit, D movean- tur, nullum porro fundit hic flos odorem, totusque flos ita dependet & anneétitur, ut totus quantus de- cidat fimul cum colle & lingulis , poftquam per diem ac notem expanfis fuerit. Fructus funt capitula rotunda , formam & magnitu- dinem habentia Cardamomi rotundi medii , ex rotundo fuperne plana, & brevi apice donata; ae tum quin- que ifte fefe contrahunt barbz feu ore, fructumque quafi claudunt & comprimunt , qui tum iterum eri- gitur, panni rugofus feu pilofus eft, & lignofus, quum maturefcat, intus quinque locantur cellule, in uibus nigricans reconditur femen , Sinapios femini Amite, fed paulo majus, magisque angulofum. Foliorum fapor ingratus eft; Radix incurvata eft,mul- tisque verfucis obfita , aliquando etiam maculata, ac- fi ejus quzdam pars effet abrupta, alba, & infipida. Si folo locetur pingui, it aliquando excrefcunt caules una ex radice, ultra binos pedes alti ; ác folia palmam circiter longa funt, inferius auriculata , feu in amplas oras extenfa , qua. ferram repr&fentant. Flos femel apertus per dies & noctes manet , donec, uti dictum fuit, totus decidat. Nomen. Latine Flos impius. Malaice Bonga Haram Tsjada , feu profanus vel degeneratus flos , quum cœ- lum nusquam quafi adfpicere velit, alii eum vocant Bonja Tsjupo ex forma parve patine. Ternatice Bonga Matta Hari, &.Tenga Hari, h. e. Solis flos, fed in- proprie, quum nullo modo folis curfum obfervet. A- lis dicitur Bonga Caftela, quum a Caftilianis primum in Moluccas delatus fit hic flos, Bandice Tebu. Locus. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL cap. LXX} De derde Figuur vertoont een enkelt bovenfte fteels met vrugten, wiens bladeren al verflen len zyn. AANMERKING, Dat deeze plant een regte zoort van Orchis is byzondere bloemen, en een particuliere lange ieder een ligtelyk. en wert genaamt Amboinfche witte gefnibbelde bloemen; de Su/anne - bloem ya prius by Herman in de Par. Bat. Pr. p. 35g Ma Rün- van Pluknet in de Mantifa.p. 141. gevoegt wert de fa Ai ne gevingerde Orchis, met bloemen van de berg.N SA aan de kanten als met franje bezet, uit Virginie o HE gedeelte de (Fen afgeval. s Maar met flaart > zie! Orchis me LXXI HOOFDSTUK, De Godlvoze Bloem. Da bloeme is eerfimaal uit Manilba in Ternaten bs komen , en van daar berwaarts in Amboina gebro Jcbynende na ?t uitwyzen der bloemen, een zoorte van Anemone te zyn, docb de andere deelén ftryden daar te, gen. Het beeft een regten; flyven , en ronden feel, een kleene elle boog „in weinige zyde takken verdeeld daar aan Jiaan de bladeren enkeld op korte fleeltjes , ftraks van Acha teren allenxkens toefmallende , 3 duimen lank, een vins ger breed aan de kanten grof gezaagd , met fchetpe tans den „als een zage „gelyk de bladeren van Helleborus mas, Jwart-groen, wat ruig , en zonder glants. Uit den fcboot der bladeren „insgelyks op korte Steeitjer, komen groene knopen woort 5 de Roze-knoppen gelyk, gee maakt van 5 Jpitze blaadjes of. baarden , opgeregt » 200 lang 3) gefloten zyn, maar de geopende. bloem ziet altyd ner- waarts ‚of ten minften ter zyden , als of zy onder de blas deren bing, en novit fchouwd-ze den bemel dan. Als hen de voornoemde vyf bladeren verfpreiden, dan ope haar de bloeme wyd , en is gemaakt van vyf.ronde bla jes, zoo digt aan malkander fluitende , dat xy febier ten ronde cirkel maken, en een feboteltje verbeelden. Het midden der bloemen is wat verbeven , als.etn beus velken, daar op flaat eerft een witachtig pilaarken, en rondom bet zelve vyf fmalle blaadjes, als vogel-tonxkens, en beneden dezelve noch andere 15 korte en roode draad- jes, met-geele noppen. * De coleur van de bloeme is ligt bloedrood , ma "t vuur: roode-trekkende, als mede aan de vyf tonxskens , die mes de met een geel meel bebangen zyn, bet welk afvald, als men ze fcbud , voorts. van geen reuk „en de gebeele bloeme hangt zodanig aan malkander , dat ze gebeel-afvallen kan met baar heuvelken en middelfte blaadjes ‚na dat ze baat een dag en nacht vertoond beeft. ino O De vruchten zyn ronde knopen , van gedaante engroote gelyk bet middelfte , Cardamomum rotundum bygenaamts uit den ronden vooren wat plat, met een ort fpitsken en de vyf baarden trekken baar als dam weer t'zamen , en Suiten. de. vrucht vaft , die als; dan weder opwaarts fiaat, wat ruig of baairig is, en boutacbtig als xe ryp word: Binnen ziet, men 5 celletjes , daar in fwartachtig legt , bet Moftaard-zaad gelyk, doch wat grooter en boe- er. iod i ‘De maak van de bladeren is onaangenaam. De wortel is gekronkeld. , met veele wratten bezet , zombyds ook pleke ken bebbende „als of ep iets afgebrooken was y Wit „en zon der fmaak, op een vette grond geplant, fcbieten zomtyds meer fielen uit eene wortel, boven 2 voeten boog , en bladeren febier een band lank, agter met 2 uitwalfingen of boeken, een breede handzage wel gelykende. ‚De bloeme eens geopend , blyft dagen en nachten open fraan ; tot dat ze, als gezegt , beel afvald. Naam. Jn ’t Latyn Flos inpius. Maleyts Bonga Ha» ram T'sjade , dat is Godloze of baftaard-bloeme , quantswys om dat ze. den hemel nooit. aanfcbouwen wil andere Bor ga Tsjupo, na de gelykeniffe van een vlak kommetje. ^h 't Ternataanfcb Bonga Matta Hari , en Tenga Hari, dat is Zonnebloem , doch oneigentlyk, want ze reguleer niet minder dan na de Zonne. Andere noemen ze "E Caftela , om dat ze van de Caftelianen eer[t in de Moluc cos gebragt is. Bandaneefch Tebu. Plaats. VII Bock, LXXII Haat? AMBOINSCH KRUYDBOEK. 259 Locus. In Amboina parum hucdum innotuit, ac per femen propagatur in hortis, quod per binos tres- we menfes in terra manet , antequam progerminet , majori copia reperitur in Ternata & Moluccis, ubi primum elatus fuit ex Manilhis. | i Ufus. In re. Medica ejus ufus huc usque ignotus eft, ` unde tantummodo ad oblectamentum ob floris cle- gantem colorem in ciftis & hortis plantatur & colitur; Ternatenfes hunc vocant Bonga Matta Hari, quum inimicitiam quafi cum Sole gerat,ac plerumque cir- ca meridiem decidat, quum folis fervor fit maximus. Abruptus capillis inneêti nequit , quum ejus pedun- culus adeo curtus fit , ac totus praterea flos a pe- dunculo feparetur, quum decidat. Similis flos defcribitur in Hort. Malab. Part. 10. Fig. 56. fub nomine Naga Pu, fed nullus ejus ibi conmemoratur ufüs. Tabula Centefima Ad Figuram Primam Plantam exhibet , que flos inpius RUM- prio dicitur. Figure Secunde planta, Flos globofus a RuMPHIO vocatur, OBSERVATIO. ` Flos inpius proprie. Alcee fpecies eft, convenitque proxi- me cum skea Jamaicenfi fruticofa , floribus purpureis, o- blongo , crenato, & acuminato folio P/ukn. Almag.. p. 16. & Phyt. Tab. 255. Fig. 3. que a noftra tantum differt , quod ejus folia non ita fint auriculata, eademque eft cum Naga Pu. H. Malab. tom. 10. Fig. 56. uti ex Figurarum compara- tione patet, nullo autem modo convenit cum Sjasmin H M. p. 10. Tab. 1. uti perperam Pluknet. putat. Hoc autem genus hodie multis Sida vocatur juxta LINNZEUM. CAPUT SEPTUAGESIMUM SECUNDUM. Flos globofus. Bonga Knop. ' We Bellidis fpecies effe videtur, atque aliquid H commune. cum Succifa habere, ab utrisque au- tem adeo differt , ut peculiarem putem effe plantam, ipfique proprium tribuam nomen. Multis fefe extendit ramis inftar fruticis, cujus ra: mi nunc eriguntur, nunc terre quafi incumbunt ob ipforum craflitiem, füntque rotundi, firmi , parumque rugofi, in amplos afticulos feu nodos diftinéti, qui maxime protuberant, & ex fufco rübent, hisce fo- lia infident bina fibi obpofita, que cum fubfequenti pari obliquam formant crücem. Ex ipforum alis lon- gus fimilisque excrefcit caulis eodem divifus modo. Folia cum illis Borraginis conveniunt , funtque cras» fiuscula , inferius anguítata , quatuor , quinque , & fex pollices longa, binos digitos lata, quo autem magis ad florem adcedant, eo minora funt, rugofa, & ad tactum lanuginofa, per longitudinem tribus obliquis coftis diftincta, inferius maxime protuberantibus, in- tegra, ac faporis fatui. rutex bic binorum cum dimidio ac trium pedum altitudinem adtingit , fupremumque foliorum par bi- nos tresve emittit longos petiolos , quorum quivis peculiarem fuftinet florem, qui inter bina locatur vi- ridia foliola „feu fquamulas ad utrumque latus expan- as. Flos {phera eft globiformis, magnitudine globi fclo- peti , qui componitur ex tenuibus firmis & acutis mi- nimis petalis inftar fquamarum fibi inpofitis, ita ta- men, ut cavitas inter hzc confpiciatur , elegantis pur- purei fplendentis coloris , fed inodorus. Si flores juftam adquifiverint magnitudinem, fuperius fefe exhi- SC albe quedam ftellula, ex cavitate ifta produ- e, Tom. V. Flos Plaats. In Amboina is ze noch weinig bekend , werden- de door zaad voortgeteeld in de Hoven, bet welk wel 2 a 3 maanden in de aarde verborgen kan leggen, eer bet op- Komt , in meerder quantiteytibeeft men zein Ternaten en de Moluccos, daar bet eer]} gebragt is uit de Manilbas. Gebruyk. In de Medicynen is baar gebruik noch on= bekend , dierbalven ze alleenlyk tot vermaak y en om baar fraaje coleur in de Hoven en pottengeplant werd. De Ter- natanen geven de reden van de naam Bonga Matta Hari, om dat de bloemen quantswys een vyandfchap met de Zonne dragen, en dierbalven gemeenlyk tegens den middag afval- len, wanneer de Zonne in baar kragt ftaat. Men kanze niet afbreeken, en in de baairen dragen, om dat xe zoo kort van Gel is, en dan nog de gebeele bloem van den Steel afvald. Diergelyke bloem werd befchreeven in Hort. Malab. Part. 10. Fig. 56. met den naam Naga Du, doch geen gebruik daar van vermeld. De bondertfte Plaat Vertoont in dé eerffe Fieuur een plant, welke de Godloozë bloem van Rumpuius: genaamt wert. De Plant van de tweede Figuur wert de ronde bloem by Rumrurus genaamt. AANMERKING. De Flos inpius is eigentlyk een zoort van Alcea, en komt het naaft overeen met de Jamaice ftruikagtige Alcea , met purperé bloemen, een lankwerpig , puntig , en ingefneden blad van Plukn. Almag. p. 16. en Pbyt. Tab. 255. Fig. 3. welke van onze Plant alleen verfchilt, dat de bladeren van onderen geen uitftekende hoeken hebben, dog is dezelve met de Nagu Pu van de Hort. Malab. Tom. ro. Fig. 56. en niet met de Sjasmin van de H. Malab. pag. 1o. Tab. 1. zoo als Pluknet qualyk meent. En dit geflagt wert by veele heden- daags Sida volgens LINN4EUS genaamt, LXXI. HOOFDSTUK. De ronde Bloem. It febynd een zoorte van Bellis te zyn, ook iets ge» meens met de Succifa te bebben , docb van beide zoo veel verfchillende , dat ik ze liever tot een byzondere ante maake, en baar een eigen naam geve. > 3 © Het breid zig wit met veele _ seen Ar > die zomtyds overeind flaan, zomtyds wat ter aarde leggen, pe "bare vettigheid; dezelve zyn rond, ftyf , en wat ruig , in wyde leden of knien verdeeld , die vry wat uiipuylen , en bruin-rood zyn. Aan dezelve flaan ^ bla- deren tegens malkander , en maken met bet volgende paar een fchuynekruys. Uit baren choot komt een ander lange fteel, op dezelve manier verdeeld, Ëer De bladeren gelyken die van Borrago, zyn dikagtig, na agteren toefmallende , 4. 5. en 6 duimen lang, 2 vingers breed, doch boe nader aan de bloeme , boe kleen- der, ruig en wolachtig in ’t aantajten, in de lengte met 3 fcbuinxe ribben geftreept , die beneden zeer uitfteeken met evene kanten, en [mets van /maak. De firuik werd 25 en 3 voeten boog, en bet bovenfte paar der bladeren geeft uit 2 a 3 lange fielen , ieder dragende een byzonder bloeme, dewelke ftaat tuffcben 2 groene blaadjes of Jcbubbetjes , te weerzyden wytgebreid, Dé bloem is een kogelronde bol, in de grootte van een Musquet-kogel , gemaakt van dunne , fiyve, en fpitze blaadjes, als fcbubbekens op malkander gedrongen , zoo tans „dat "er een bolligbeid daar tuffchen gezien werd, bos levend , purper-verwig , doch zonder reuk. Als de bloempjes baar volkomen grootte bebben , dan vertoonen baar boven op eenige witte fberretjes, uit de voor/chree- igbeid uitkykende. ve 2 uitky De 2990 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LXXIL Flos hic tam durus eft,ut, fi alicujus nafo admo- veatur, fpinulofus effe videatur, atque a primo fuo initio per multos continuos dies inimitabilem fervat elegantiffimum purpureum colorem inftar optimi 4- maranti, tandem pallefcit, fed nulla ejus decidunt petala , generantque in interna lanugine fufca femina, quz a pelliculis & lanugine ifta non facile feparari poffunt. $ Radix digiti longitudinem habet, ubi cito quafi a- brupta eft, inque binas tresve divaricationes divifa, nodisque feu verrucis obfita , atque in fuperiore ejus parte multas longas ad latera emittit ramificationes , multis fibrillis & nodis Oblitas. _ Altera fpecies alba eft , forma a precedenti non diverfa, nifi quod plerumque paulo major fit, ejus- que flos penitus albet inodorus quoque , nullaque vel pauca admodum prope genicula obfervatur ru- bedo,ejus radix eft uti in priore, premorfa quafi & verrucofa. Nomen. Latine Flos globofus , feu globularius. Malai- ce nomine barbaro Bonga Kmop. Javanice Rabna Ba- cadja , item Adas Ada[fan ‚primo putavi effe Amaran- tum globofum , fed dein comperi propius adcedere ad Succife genus , licet. & quidam hanc plantam Zrunelle fpeciem effe putent, ab omnibus. autem hisce nimis differt. Locus. In. Amboina quondam exotica fuit planta, ex Java delata, nunc autem fatis multiplicata eft in hortis, loca amans arenofa. Ujus. Ejus flores potiffimum tempore nuptiarum adhibentur, ex quibus corollae nectuntur, quum om- nium florum minime flaccefcant. Ejus folia gratum prebent olus, fed eum aliis herbis mixta. Wadapu Hort. Malab. part. 10. Fig. 37. defcriptum cum hoc optime convenit, cujus & bine ibi conme- morantur fpecies, una nempe florem gerens purpu- reum, altera album , ipfius vires ibi conmemorantur, quod. folia ejus cum Sandalo-citrino propinata cu- rent tuffim ac dolorem , qui in pectore perfentitur poft vehementes tuffes. Defcribitur quoque ac delineatur a Jacobo Breynio Cent. 1. cap. 51. fub nomine Amaranto affinis Indie Orientalis floribus glomeratis Ocymoidis folio, ipfique Indico nomine dicitur Putang , quod forte corrup- tum eft Portugallici Foelba Botaon, h. e. flos capita- tus. Dinas ibi quoque defcribit fpecies, albam & ru- bram, cum noftra fatis convenientes planta. OBSERVATIO Hodie hoe genus Gompbrena vocatur, eftque Gomphre- sa caule reto, foliis ovato lanceolatis, capitulis folitariis, pedunculatis diphyllis. Linn. H. Cliforz. p. 86. & Caraxeron Ocymaftrifolium , capitulis majoribus purpureis. Vaill. af. 1722. p. 263. & Amaranthoides Indicum foliis Ocymaftri, capitulis purpureis. Herm. Parad. p. 14. & Amaranthoides Lychnidis folio , capitulis purpureis T. inf. p. 654. & Thef. Zeyl. p. 15. ubi vide reliqua. & H. Amfi. part. 1. qui Tab, 45+ hujus plante fplendidiflimam habet iconem. CAPUT De bloeme is zoo bard, dat ze iemand onde geduuwd , fleekelig voortkomt , en blyft van eren gin veele dagen na malkander in baar volle kragt ‚met wé onveranderlyke purper , als den beften Amarantus do : mag , ten laat/ten verbleektze, doch zonder afvallen SE de blaadjes, maar gewinnen in de binnenfte dons, (Zoe zaadkorls, die van haare vellekens en witten dons niet te fcbeiden E y De wortelis een winger lank, en dan fcbiel ken, en in 2 of 3 takken zich ak E of wratten bezet, aan baar bovenfte veele lange takken pos zyden uit/chietende , die mede vol vexelingen en knobe en zyn. De tweede zoorte is de witte, aan fatzoen van de voor. gaande niets verfchillende , dan dat ze doorgaans wat grooter van gewas is; de blóeme gebeel wit, mede zonder reuk, en men ziet geene of weinige roodigheid by de knien, De wortels als aan "t voorige afgebrooken: en knobbelig, Naam. Jn ’t Latyn Flos globofus , of globulari Maleyts met een verbaflerde ER ei nop. ES vaanjch Rabna bacadja, als mede Adas Adaffan , in "t eerffe beb. ik "t voor een Amarantus globofus aangezien „maar naderband bevonden , dat bet de zoorte cat Jost, nader - kome , boewel bet zommige ook voor een Brunelle aanzien doch bet tid te veel van die alle. y Plaats. Zy is in Amboina eertyds vreemd getöeeft, en uit Fava aangebracht, maar nu redelyk vermenigvuldigd in de tuinen, wa/Jende geern op een zandige plaats. Gebruik. De bloemen werden meeft op bruiloften tot kranfjen en kroontjes gebruikt, om dat xy onder alle bloes men de onverwelkelykfte zyn. De bladeren zyn een Jer kelyk moeskruid , doch werden onder andere gemengd, — adapu in Hort. Malab. part. 10. fig. 37. befchree. ven, komt bier mede zeer wel over een, en werden bem aldaar ook twee zoorten gegeeven, te weten een met pura per, en een met een witte bloem ; zyn kragten werden aldaar geftelt te dienen ‚dat de bladeren met geele Sar gedronken, geneezen den boeften en de pyn , dewelke op de bor{t na fierken boeften volgt. , Het wert mede befebreeven en afgemaalt by Jacob. Breyn. Cent. 1. Cap. 51. onder de naam van Amas rantho affinis Indie Orientalis floribus glomeratis Ocy- moidis folio, en by bem genaamt op Ooft-Indifch Pu- tang , welk miffebien bedorven is van bet Portugeexe Foelha Botaon , dat is Knop-bloem. Hy befcbryft mede twee zoorten , witte en roode , met bet onze wel overeen komende. AANMERKING. Hedendaags wert dit geflagt Gomphrena genaamt, en is de Gomphrena met een regte fteel, en fpeeragtige puntige bladen, met enkelde bloem-bolletjes op tweebladige fteel- tjes {taande van Linneus in de H. Cliff. p. 86. en Caraxeron met het blad van de Ocymafirum , met grootere purpere bloem-bolletjes van Vaill in de 48. p. 263. van het Jaar 1722. en Indifche Amaranthoides met bladen van-de Ocy- maftrum, en purpere hoofijes van Herm. in zyn Parad. p. 14 en Amaranthoides met het blad van de Lychnis, en purpere hooftjes vau Zvurnef. inflit. pag. 654. en de Thef. Zeyl. p. 15. alwaar het overige ziet. als mede in het eerfte Deel van de H. Amftelod. welke in de 45 Plaat een zeer heerlyke af» ‘beelding van deze plant heeft. LXXIIL CAPUT SEPTUAGESIMUM TERTIUM. | Majana utraque. Majan Puti? Mera, Ajana mixtam gerit formam Meliffe & Sclaree, huié autem proxime adcedit, binz ejus obcur: runt fpecies alba & rubra, folioruin. ac petio- lorum colore tantum diverfa. Primo Majana alba binorüm ác triam pedum alti- tudinem habet , paucosque gerit craflos, fragiles , quadragonos , & ample articulatos caules, quorum inferiores. articuli terra maxime incumbunt, ubi ali- ando fibrillas emittunt." Folia ejus ad nodos bina Abi obponuntur, quatuorque fimul crucem formant, ple diftantia, Urtice vulgaris foliis fimilia, fed craf- fiora & fuccofiora, multis pertexta venis , Contrata, ap tenuibus & vagis pilis hirta, coloris intenfe viri- Contritorum foliorum odor ex Citro & Sclarea mix- tus eft. In caulium fummo primo quadragona excre- fcit fpica ‚ex pallide virentibus fquamis feu foliolis compofita » que dein longior.cvadit , atque inter fquamulas iftası flofculos exhibet in verticillis pofitos, fed non tam denfe quam in Bafilico, funtque hi pu- filli inftar flofculorum Rosmarini, fuperius albi, in- ferius coerulei , ex tenuiffimis quafi pedunculis de- pendentes, Hosce infequuntür parva veficulz ple- rumque concave, vel rarum continentes femen , in- ftar arene. pufillum.. — à 1 «Radix ejus alba eft, laxa, & ample extenfa , prope jorem caulem novos producens furculos ‚qui trans- plantari poflunt, uti & rami, qui ad noduin fibrillas emiferunt. i «Secundo Majana rubra, priori in omnibus partibus fimilis eft ‚Ted altior exerefcit, majoraque gerit folia, o. & viridi mixta, fubtus nempe fulca, ac fu: pra variegata, quorum quadam adeo obfcura funt, ac magis virent, ac menfibus pluviofis viridis.color fem- er prevalet, ita ut pro alba haberetur fpecie, odor eft uci prioris, fed debilior, Horesque ejusdem forme, fed ex caeruleo purpurei , qui longioribus infident fpieis, fpithamam longis. 3 EN ejus magis rugofi funt, omnesque fufci , at- que inferiore parte terre incumbunt, ac facilius fi- brillas emittunt, majorique numero ex terra & radi- ce p lulant, qua. vaga quoque. & ample extenfa | eft, Ejus.femen raro quoque confpicitur , unde fere ignotum eft , ex capfulis tamen aliquando decidit , it, h. e. Serune cosrulea. Javanice ler. f ' inftillatus _exulce- Se, foli pur si E bus adcoquuntur3 ut hircinus. e tollatur odor: Al- | bz fpeciei fuccus cum: pauxillo aceri mixtus, ac pro- E > li 2. 1 VE T cum Calappi autem oleo | i n- Curat excoriationes inter inguina , > echte in illis inflammantur. Folia hec cum "u/to. radicis matricis Curcume conmixta , & contri- ta,i ae: fuccus propinatus per urinas omnes expellit vefice aliarumque partium inpuritates, - Tom. V. Rubra pinatus vermes expellit, cum E — mixtus infantum- congrumatus fanguis. … etultiffima & inferiora folia . VI Bock. LXXI Hooft, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 21 LXXII. HOOFDSTUK. De beyde. Majana-planten. — M jana is een gemengde fatzoen van Meliffe en Schat- ley, doch bet laalfte naaft komende ‚men beeft "er 2 gedaantens van, witte en roode , in coleur der bladeren en fielen maar verfchillende. ‚ı. Majahá alba werd 2 a 3 voeten boog, ên beeft wei- nige vette, brofJe, vierkante , en wyd geleede ftelen, die met de onderfte leden meeft óp de aarde leggen, en zome tyds Weder inwortelen: De bladeren ftaan aan knien , 2 tegens malkanderen , en met bun, vieren in ’t kruys , wyd van malkander , de gemeene Netelen gelyk, doch. dikker en zappiger , met veele aderen , rimpelig, ook met fyne en ydele baairtjes bezet, boog-groen van coleur. ` De reuk van de gewreevene is citroenachtig , na de Scharley trekkende, op den top der flelen komt eerft een vierkante aaire voort , oan licht groene Jchühbens of blaad= jes gemaakt , dewelke daar na langer werd, en vertoond tufjcben de fchubben kleene bloempjes, met kransjes den feel omgevende, doch 200 digt nietials aan’t Bafılicum , kleen, als Rosmaryn bloeizel , boven wit, en aan ’t onderfte Sebeutje blaauw , van dunne fteeltjes af bangende , daar op volgen kleene blaaskens.‚meeft-ydels of een weinig zaad, zoo kleen als zand inbebbende. : De wortel is wit , ydel enwyd ver/preid , by den booft- Steel nieuwe [cbeutjes voortbrengende , die men verplanten Kati Ms mede de takken daar cen knietje aan is ‚met wor- teltjes. 2. Majana rubra, is bet. voorige inalles gelyk, alleenlyk dat bet boger opfcbiet , en grooter bladeren beeft , die uit den bruinen en groenen gemengd zyn , te weten onder bruin., en boven gemengd, zommige zoo donker als ğe- ronne bloed, De oudfte en benedenfte bladeren bebben meer groens, en in de regenmaanden is de groente altyd meefter , 200 dat men ’t voor "t witte geflachte altyd zou- de aanzien. De reuk is als.aan’t woorige , doch flapper , de bloemen ook zoo, doch uit den blaauwen purperachtig, en ftaan aan lange aairen , wel een [pan lank. De ftelen zyn bairiger , allegaar bruin, leggen ook ter aarde met baar onderfie declen , wortelen ligter in, en Jebieten in meerder getal op uit de wortel, die mede ydel enwyd. verfpreid is. Het zaad is ovk meeft Onbekend , eg- ter vald bet zomtyds uit de buiskens , en brengt nieuwe plantjes voort, daarom men bet niet beboeft te verplan- ten, want het. zelden uitgaat, Het waft nergens dan in - de Hoven. — E ` _ Naam. In "t Latyn Majana alba & rubta. Maleyts Majani, en Miani Puti, en Mera, met welke naam bet overal bekend is. Ternataans Ate Ate Bafure. Zommige Maleyers noemen ’t Daun Hati Hati, welke naam bet Marrubium album beeft. Amboin/ch op Hitte Amulen Lanit , dat is Hemels-blaauw.Seruné.. Javaans Iler. Plaats. Het waft in alle.de Maleyt/che Eylanden , en bet fcbynd. van elders bier ingebragt te zyn, om dat bet geen regte. Amboinfebe Sie beeft „en meeft in de regen- maanden bloeid, wanneer bet op andere plaatzen drooge Moeffon is. a , Gebruyk. el HAT, hijs, geneeft krimpzel en buryke ‘Joop ‚den zap van de bladeren. in de ooren gedaan „gente de doofheid , die wit zinking komt , en fweering veroor- zaakt.. Dexéloe bladeren gewreven , bind men op ont/teeke partyen ,. daar een gefweer wil. voortkomen , dezelfde, als “ook die van Melifía Lotoria, werden by bokke-vleefch gekookt , om zijnen bokacbtigen reuk te benemen. Het zap van t witte geflachte met een weinig azyn gemengd en gedronken „dryft wit de wormen des buiks , maar het zap met Calappus-oly gemengd, Beheefl.de xeerigheid der kins deren tu[/cben de beenen, die zeer ligt ontfteekt. De bla- deren met een ftuk moeder-wortel van Curcuma gemengd, gewreeven, en bet Së gedronken , aettendoor den Uryn af alle onreinigheid blaas. Oo a Het 292 Rubra fpecies adftans fruticulo, vel ramofo frutici adfcendit, & convolvit fefe quafi, ita ut haberetur pro herba flagellofas Cottam Hort. Malab. part. io. Fig. 77. defcripta; eadem videtur cum noftra Majana , atque ob pre- ftantem -ejus odorem Commelinus putat efle Mentbam , vel Nepetbam Catariam. Ejus radices contrite, & cum aqua in gargarisma fubaCte tumentes curant gin* givas, orisque dolores, ac tumefcentiam. Totaau- tem hec planta contrita, & cum oleo mixta, Un- guentum prebet ad quosvis tumores utile, Tabula Centéfuma Prima Majanam rübram exhibet; que Ocymi vera fpecies eft, vo- caturque Ocymum Zeylanicum perenne, odoratiffimum, latifolium in Tbe/. Zeyl. p. 174. Tab. 8o. Fig. 1. & Oci- mum foliis lanceolato ovatis radice perenni H. Cliffort. p. 315. & Ocymum Zeylanicum frutefcens ; folio Calamin- the Hermanni apud Ray om. 3. pag. 290. Bafilicum Zey- lanicum ‘latifolium; odoratiffimum Muf.-Zeyl: p. 35: HERBARII AMBOINENSIS Liber V VIL eap. LX XIV, Het roode geflacht ftaande by een flruik, o pi beefter ee te veg AN en door dere zich te verfpreiden , zoo dat men bet voor ¡ SG zoude aamiin, Ce een Jüingerend ttam in Hort. Malab, part. to. Fig. 75. 5 ven, wil bet zelf[le zyn met onze Mos 4 ya he zynen goeden reuk maakt Commelinus een Menthare epetham Cattariam daar van: Zyne wortelen gewr bei ven ,en met water tot een Lavament gemaakt, geneezen den gezwollen mond , en vato: zeerigbeid. Wee Ge te. gewreeven , en met Oly gemengt, geeft ikke” alderhande gezwellen, pei SU uM af $ De Hondert en eerfie Plaat Vertoont de roode Majana , het welk een Waare zoort Valt Ocimum is, en werd genaamt Zeylonfche, overblyvende, > zeer ruikende; en breedbladige Ocimum in de Thef. Zeyl, P. 174. Tab. 80. Fig. 1. en Ocimum met fpeervormige, rondagtige bladen, met een overblyvende wortel, in dé Hort. Oort, p. 315. en Zeylonfche heefterachtige- Ogi- mum, met het blad van Calamintha van Herman. byRay 3de deel p. 290. en Zeylonfche breedbladige zeer ruikende Bafilicum van het Muf. Zeyl. p. 35. E? CAPUT SEPTUAGESIMUM QUARTUM. MelifJa lotoria, Dillem; Æ herba propius cum Melia convenit quam præ- cedens, multos emittens caules ex obliqua ra- dice inftar fruticuli, quorum tamen quidam ter- . +2 incumbunt, ac fibrillas emittunt, fantque rotundi, & lignofi, fed fragiles. _ ES f : Folia ejus quodammodo quoque cruciata funt ; abu- traque acuminata parte, majora quam vulgaris Urti- ce, craffiufcula, fragilia, ad oras profunde ferratay dentes vero minoribus incifionibus fübdivifi fant, ru- ofa; & ad tactum hirta ; fuperne maxime viridia; ed non fplendentia, inferne grifea, ac purpurafcenti- bus coftis donata; contritorum odor aromatieus eft, & gratior quam in precedente, vulgari Melifle fimi- lis, qui gratus odor in ficcatis quoque perfiftit foliis; Inferiores caulium partes rotunde funt, pallide vis rentes¿ nude, fuperiores angulofz , purpurafcentes; curtis, ac vix confpiciendis pilis hirtee. - e. Ejas radix vilis eft, fab terre fuperficie p ens, multis fibrillis gaudens, atque hic & illic novas. pro- ducens plantulas, in terra mobilis, nec ipfi firmiter . inherens, unde & facillime evelli poteft. - Flores in Amboinenfi raro, ac vix unquam confpi- ciuntur , fed ipforum loco ad caulium fummitatem multa parva incifa, & fufca foliola, fibi aréte inpofi- ta, fi vero Soli rite fit expofita, uti & in Java, & Baleya fpicas gerit floriferas, e quibus flores excre- feunt illis Lavandule fimiles, ceerulei, ac’ deciden- tes, nullum dde femen, unde per ramulos propaganda eít, qui nodos gerne fibrillofos , majo- rique indiget cultura , & labore quam antecedens, tertam quoque requirit mollem, & nigram - fpiusque irriguam ; Que Soli maxime exponitur, fufciores habet venas, ac petiolos ,& caules, & penetrantiorem odorem. In humidis, & arenofislocis, quales funt paludes poft pagum Hoeconalo , altior excrefcit , folia gerens am» pla, & pinguië, fed mullos flores, que autem in fteri- ibus, & arenofis provenit hortis , folia: profert te- nuia, gracilia, & pilofa , non admodum grati odoris , fed proxime adcedit ad illum Marrubii nigri. Plures foliorum quoque obfervantur varietates , quorum quaedam tam profunde dentata funt, ut angulos for- ment protuberantes. a Nomen. Latine Meliffa lotoria, quum potiffimum ad lavandum adhibeatur, Malaice, Javanice, & Ba- leyice Dillem, & Dallem. In Banda Daun Puppur , & Daun Cambing ob fübfequentem rationem. Amboi- nice, in Hitoea Succan Cau, h. e. Marrubium rubrum a fufco caulium colore, alioquin Aylaun Aitoe, & Aylaun tabina , h. e. folium odoratum. . In De Melifje-Plant. i e re It kruid komt met de Meliffa nader overein, dan "t voorige , met veele ftelen, uit de dwerlfe wortelen op/chietende, als een firuikje , die ook wat tër aara den leggen, en bier en daar inwortelen, rond , boutach- tig , doch bros. EE ME De bladeren ftaan ook éenigzints iri " kruis j achter en vooren toege/pitft, grooter dan aan de gemeene Ne dikacbtig , bros, aande kanten grof gezaagd , doch de tan den zyn met kleender kerven onderdeeld, ruig, en basis rig in't aantaften, boven boog-groen ; doch beftorvens en zonder glants , beneden grysacbtig , en met purperacbtige ribben; de reuk in de gewreevene is fpeceryachtig, liefs felyker dan aan ’t voorige ` en onze Meliffe naa ` welke lieflyke reuk ook blyft in de gedroogde, De onder- fie flelen zyn rond, licht-groen, en meeft blood , boven = i SCHER, met korte , en pas zienlyke baair- D eld. ‘ | SER WP. ‚De wortel is flegt, kruipende onder "t fifcb van de aarde, met veele vazelingen bebangen , Ek, | we plantjes voortbrengende , in de grond zeer onvaft „en liebt uit te trekken. ys ra uo De bloeme werd aan bet Amboinfche zelden, en febier nooit gezien, maar in der zelver plaats aan de toppen vee- le kleen gefneeden, en bruinachtige blaadjes op malkander gedrongen , maar als bet wel ter Zonne ftaat, em door- gaans op Fava, en Baly brengt bet zyne bloemdrt dairen voort , en daar aam de bloempjes als Lawendel bloeizel, blaauwacbtig , en zondér zaad afvallende , dier- baloen men bet met takjes verplanten moet, daar krije avaans y en Hem aub Rued Daun Cambing, om volgende reden. Amboins oP4 " Cau, dat is Marrubium rubrum, 94 4 tahin 3 Is lab. cr. Zag 292. Ws "do Al ef) f SC Ka SS | f g e {CA VY pem nn VIII Bock. LXXIV Hoof?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 293 In Uliafferenfibus infulis Awallan. Quidam hane Malaice vocant Daun Goru Goru. Locus. Potifimum in hortis colitur, Sponte quo» ue obeurrit, uti poft des, & prope paludes pagi oeconalo, fed ibi per homines primum tranflata et & plantata , ubi fponte fefe propagat per radicem prorepentem ? atque altitudinem adtingie aliarum fil- ;eftrium herbarum. i : Ve is. Ab Amboinenfibus potiffimum ejus folia ad- hibentur ad corpus, & vefteslavandas, qua inde gra- tum contrahunt odorem. Noftra natio inter lavan: dam levem fentit corporis pruritum , quem refpuunt dure Amboinenfium pelles. Baleienfes hinc, & Ja vane mulierculz illud corrigunt, que hzc conterunt folia cum Oryze farina, & Sandalo in pultem, ex qua parvas formant albasque placentas, feu trochi- fcos, Latinis Paftillos dictos, Malaienfibus Puppur , quos id aqua macerant, ac quibus corpus obliniunt ante lavationem , unde & dictum obtinuit nomen La- tinum. Javæ ficcata ejus folia, ac flores inter alias aromaticas herbas, & flores inci(tis aromaticis vendun- tur, tam ut ex iis ifti preparentur paftilli, quam ad ‘infantum medicamina, Baleienfes enim femine folia, ac flofes ejus incoquunt Djudjambu, feu potionibus , quas propinant contra dolores , ac tormina abdominis in pueris, er ` Siceata ejus folia in aqua macerata, & cum iis cor- pus lotum, ingratum. tollit fudoris feetorem. Ban- denfes quoque ea carnibus hircinis adcoquunt , ut fortis, ac gravis ipfarum tollatur odor. ` Kaitü Tirtavá Hort. Malab. part. 10. Fig. 86. de- fcripta cum noftra convenire videtur, ubi & dicitur ex ejus foliis oleum deftillari, quod pellucidum val- de, tenue, & virefcens eft ; fed faporis acerrimi, cum ejus foliis in aqua contritis, coctis, & lotis ab- dominis tormina tollunt; plüresque alie ejus connie- morantur virtutes, quas ibi vide, ; Tabula Centefima Secunda Ad Figuranı Primam exhibet Meliffam Lotoriam: > P app Secunda: Marrubium denotat album, ubi Litt. A ejus /picam fquamofam, & claufam denotat. ` Figura Tertia. Majanam Dit auream, cap. 76. defcriptam. OBSERVATIO. He tres planta ad verticillatarum claffem pertinent, quum vero florum perfeéta defideretut defcriptio , quos raro he juxta Rumpbii teftimonium proferunt , prefertim Me/if/2, & Majanaipfi di&e , hinc quam maxime incertum effet has alicui jungere generi , quo feepius hoc in opere deftituor , ob characte- rum nempe floris, acfructuum non fufficientem defcriptionem vel delineationem; quod mirum fane non eft, quum adcura- tus ceterum auctor per viginti quinqueannos, poftquam per- ficeret hocce opus, luminis ufu expers fuerit, atque preter hanc calamitatem, varias infuper antea delineatas plantarum icones fatali ifto Amboinenfi incendio anno 1687. amifit, cu- jus memorat auétor fupra /íbr. 8. cap. 49. ad finem capitis Stramonie, (eu Datura. In de Uliaffers Awallan. eyts.Daun Goru Goru, Plaats. Het werd heeft in de tuinen öhderbouden. Men wind bet wel in ’t wild, gelyk agter de buizen, enby de enoerafJen van "t dorp Hoeconalo, doch door menfcben al, daar eerfi gebragt , en geplant , beeft zig zelfs vermenig- vuldigd daor zyn kruipende wortel, en ftaat zoo boog bi wilde ruigtens. Gebruik. By de Amboineezen werd bet meeft gebruikt om bet lyf, en de kleeren met deszelfs bladeren te was. Jcben , die een goede reuk daar van krygen. Onze Natie gevoeld int «va[Jcben met deze bladeren een kleen jeuken op "t lichaam , waar van de barde buiden der: Amboinee- zen nieten weeten, De Baley/Je, en Favaanfe vrouwen doen beter , die deze bladeren onder Ryft-meel , en-Zan- del wryven tot een pap, waar van zy kleene witte koeke jes maken, in "t Latyn Paftillos, in’t Maleyts Puppur genaamt, die zy in "t water weeken, en het lyf daar me- de befmeeren voor *t vas/cben , waar van bet de bovenftaan- de naam in ’t Latyn beeft. Op Fava werden de ge- droogde bladeren , en bloemen onder andere fpeceryachtige kruiden, en bloemen in de Kruiddozen verkogt, zoo om de woornoemde koekjes te maken, als tot medicyne van de Kinders, want de Baleyfche vrouwen gebruiken de bladeren, en bloemen onder baar Djudjambu, of dran- ken tegens buikpyn van de Kinders. De gedroogde bladeren in warm water geweekt, en ’t lichaam daar mede gewaffchen , verdryven den moejelyken - reuk, die vant zweeten komt. De lieden in Banda koo- ken ze by bokke=vleefcb, om de vieze reuk deszelfs te be- neemen. ` : ; Kattu Tirtava in Hort. Malab. part. 16. Fig. 86. be- Jebreeöen , wil met bet onze overeen komen; alwaar ge- zegt werd, dat men uit zyne bladeren een Oly diflilleerd, zeer klaar, dun, en groenachtig, doch zeer Jcherp van Jmaak, Met zyme bladeren in water gewreeven gekookt , en gewasfcben: verdryvenze de buikpyn , en andere kragten meer, dewelke ziet aldaar. De Hondert en tweede Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur de Meliffe tot evaffcben gebrui« kelyk. ! De Tweede Figuur wyt aan de witte Marrubium, alwaar Letter A. deszelfs febubachtige. en gefloote aaire verbeelt. De Derde Figuur geeft aan de hand de vergulde Majane plant, in het 76. Hooftftuk befchreeven. AANMERKING. Deze drie planten behooret tot de plante verticillate, die hun bloemen, en zaaden om de ftelen in knobbels dra- gen, dog wyl een volkome befchryvitig der bloemen mans keert, welke deze planten zelden, volgeris het getuigenis van Rumpbius, voortbrengen , voornamentlyk de Melia, en Majana, van hem zoo genaamt, Zoo zoude het zeer on- zeker zyn, dezeby een zeker geflagtte voegen , hetwelk my dikmaals ontbreekt, en ik niet doen durf, om dat men geene uit- de, ofte befchreevene caracter der bloemen, en vrugten Zommige noemen ’t in "t «heeft, welk gebrek niet teverwonderenis, om dat deze ander- zins haauwkeurige Schryver vyf en twintig jaren lang geen gebruik van zyn gezigt gehad heeft, na dat hy dit werk zoude hebben kunnen voltoojen, en behalven dit ongeluk heeft hy mede veele te vooren wel afgeteekende Figuuren der plan- ten verlooren, door die fataale gemeene Amboinfche brant in ’ jaar 1687; voorgevallen, waar van onze Schryver bo- ven in het 49 Hooftffuk gewag maakt aan het einde der be- fchryving van de Stramonie, ofte Dutra-plant. LXXVj 204 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LXX... CAPUT SEPTUAGESIMUM QUINTUM: Marrubium album. Amboin em. Daun hati bati. Ujus herbe forma media eft inter Marrubium al- bum, & Nepetam, unde a quibusdam pro hac, ab aliis pro illo habetur, caules vero gerit cras- fos, rotundos, & pingues, fuperius parum quadra- onos, quorum inferiores terre quoque incumbunt, ibidemque fibrillas emittunt, plerumque autem fimpli- ces e radice excrefcunt, vel in raros fefe dividunt ra- mos, qui molles, &.lanuginofi funt. . ue Folia fant fubrotunda, feucordiformia, fuperius in rotundum excurrentia apicem, illis Marrubii fimilia, fepins palmam lata, ad oras profunde ferrata, denti- bus rotundis, funtque porro craffa, multis. venis ru- gola, pinguia, fragilia, ad tactum mollia , inftar lane mollis, fuperne ex viridi flavefcentia, inferne grifea, feu albicantia, Bina fibi femper funt obpofita, qua- tuorque fimul crucem formant obliquam. Odor. gra- vis eft, ex Nepeta, & Meliffa mixtus, in una planta magis ad Citri odorem adcedens, quam in altera, at- que hinc à quibusdam pro Indica Mails, feu Citra- gine habetut, quo enim ejus folia magis flavefcant , & pinguefcant, eo praftantior eft ipforum odor, Con- tra gracilia, & viridia inftar Catariz odorem fundunt, craffiora, ac pinguiora gerit folia, ac caules. tribus hifce herbis, Marrubio nempe , Meliffa, & Nepeta. ` in fummo longifimorum caufium aliquando viridis, & quadrata provenit fpica pyramidalis, ex fquamofis conftans foliolis, quz fenfim feparantur, & caulem corone inftar cingunt, & ambiunt, uti in Bafilico. Inter bec foliola ex viridibus calicibus flofculi excre- fcunt , Rosmarini floribus fimiles, feu potius inftar il- lorum, Majane , ex binis compofiti petalis parvis, fur- fum elevatis, & inflexis, cum binis aliis minoribus lateralibus, atque aliud porro inferius cymbe forme; in quo quinque obcluduntur alba ftamina, floris tu- bus albus eft, reliqua-ejus pars czrulea, interior pars ex Cxruleo colore purpurafeit: >. Poft florem in ifto càlice pufillum generatur femen inftar. parva arene y hie flos raro in confpeétum ve- nit, Oporserque, dt rice Soli exponatur hec planta, & ultra annum viguerit tumque aliquando harum py- ramidum. tres fimul excrefcunt, quardm media lón- giffima eft, imtocis autem umbrofis feré nungua fo- res profert. * EE E TIONIS Radix terre quafi incumbit, ac fab ea leviter pro- répit, ipfi tantummodo inherens per multas. molles fibrillas, verrucis undique obfeffas. Ubique novase- mittit, ac format plantulas, accaules, ita utamplum obcupet locum ‚. fique füae conmitteretur naturae, totam inváderet aream. Szpius per, aliquot, dies ejus. caules in .facco geftavi, vel in domo depofui, qui terre. conmiffi, denuo regerminabant, facillime. enim luxurians ex- crefcit, praefertim in molli folo „ folidam enim terram refpüit, in-qua langüet, ac perit, ubique tamen tam laxe terre inhzret, ut totus: frutex minimo nixu es . velli poffit „ hinc Bande incole hunc in muris, &fe- pibus plantant, quos ex{truunt’ ex lapidibus ruditer fibi inpofitis, 'ac pauca tantum terra tectis, ubi hec herba conmilfa facillime , ac luxuriofe admodum vi- get, füpremamque murorum fuperficiem tegit , fed ch We folia paulo minora funt, fepiusque flores ibi profert. ; Semi filveftris ejus fpecies in Banda obcurrit, præ- fertim in magna ifta terra circa Weyeram , juxta vias, ` & fepes, qua multo minora gerit folia , ac caules do- meftica. Ejus folia fuperius acuminata funt, cenuio- ra, nec fübtus ita incana , caulesque ejus pleramque™ quadragoni funt, & prope nodos fufei. Flofculi uti prioris, fed minores, magisque ccerulei, caules ejus ad dimidiam fere partem terre incumbunt, non ou tem tam gratum fpirat odorem , ad illum Majanz magis adcedentem, Nomen. LXXV. HOOFDST De witte Amboinfcbe Marrubium, UK w E gedaante dezes kruids twyffeld tu[fcben bet Marry. D bium album, ez Nepeta, daarom bet zoo awel voor 't eene als "t ander.genomen werd, bet beeft dikke, ronde, en vette fielen, doch bowen wat vierkantig, ins gelyks met haar onderfie op de aarde leggende , en over al. inwortelende , meeft enkeld wit de wortel opfebietende of in weinige takken verdeeld, zagt, en wolagtig, E a De bladeren zyn rondacbtig , of bertformim, vooren met een ronde fpitze , die. van ef: te Ke E wils, een band breed, aan de kanten grof gezaagd , Waar van de tanden rond zyn, voorts dik, zeer gefronft met veele aderen , vet, bros, zagt in `t aantaften, als fyne wolle „boven geel-groen , van onderen grys , of witachtig. Zy ftaan met bun twee See malkanderen , en met bun, wieren int kruis, "t welk egter wat fcheef leid, dereuk is Bert uit. Nepeta, en Meliffa e rie aan "t he: Citroenachtiger dan aan "t andere, em word daarom by zommige voor een Indiaan/cb Melifle-, of Confily de greyn geboudem, want boe geelder, en vetter bladeren Det heeft , boe beter van reuk bet is, daar bet magere sen groene riekt als Kattekruid , bet is dikker, en vetter vam bladeren , en jtelen, dan de drie kruiden Marrabium, Melifä, en Nepeta. HAT paf Op den top van de lang fte ftelen komt zomtyds em. groene vierkante aaire voort als een Pyramide , an fobube acbtige blaadjes gemaakt, die baar allenskens «an mal- kanderbegeeven, en om den fteel krans-gewyze Bam, ges — lyk aan bet Bafılicum. .. Tuffeben deze blaadjes uit groe- ne kelkjes komen de jes “vuurt , bet Rosmaryn-bloei- zel gelyk, of eigentlyker die van Majana, gemaakt s twee kleene blaadjes, die opwaarts geboogen ftaan, nog twee kleendere ter zyden, en beneden een andere als een. Jcbuitje, daar.in vyf witte draadjes leggen, Zei van de bloem is wit, de reft licht-blaauw , binnen ziet men wat blaauws met peers gemengd. Na de bloeme word in bet éen WE kelkje een kleen zaad geformeerd als kleen zand , deze bloem ziet m zel SE E. SS: den, en bet moet wel ter Zonne fidan , en over een jaar oud zyn, en dan komen zomtyds zulker Pyramiedjes drie. by malkander voort , waar van de middelfte de lana fte. is, maar aam fcbadusvacbtige plaatzen bleeid bet /cbier ` noit. = = E E A AS De wortel kruipt meeft op de aarde zeer loffelyk, dog aan vaft met Weele weeke vazelingen , die vol wratten zjn. Over al febiet ze nieuwe plantjes, en frelen wit, zoo dat bet breede ftruiken maakt , en zoo men & begaan laat, een groote plaatze beflant.. o Ik beb dikwils eenige dagen de flelen in de zak gedra- gen, of in buis laten leggen , dewelke egter geplant zyn- de, al evenwel ge want bet «at zeer ligt, als "t maar in een mulle grond gezet werd, maar in een Dajte aarde wil bet niet groejen , en bet bangt evenwel 200105, waar bet ook flaat, det men de gebeele firuik met de min- fie ruk uit-trekken kan; bierom planten ze de Inwoonders van Banda op de muuren , en beyningen , die zy van p- gezette ruige flenen maken, en boven op met een wei aarde dekken , alwaar dit kruid gezet zeer licht, en weer drig waft , en de bovenfte vlakte der paggers bedekt , dog zyn deszelfs bladeren wat kleender, en bet draagd dik- * aviks bloemen, => Een half-apild geflacht beeft men bier. van in Banda s inzonderbeid op *t groote land omtrent Weyer, langs de tavegen eh by de bagen waffende; veel kleender van fie- len , en bladeren , dan bet tamme, De bladeren zjn ooo" ren fpits , dunder , van onderen zoo GEN niet , de Jie zyn doorgaans vierkantig , en' by de leden wat bruin, de bloempjes als aan *t voorige , doch kleender , en blaauwer, bet leid met zyn Deel bal} ter aarden, en is zoo goed van reuk niet, maar de Majana gelyker. Naam, ae a ee Ae gien xb e A. RA VIN Bock: LXXV Hoff. AMBOINSCH KRUY DBOEK. 293 Nomen. Latine Marrubium album Amboinicum, few Nepeta Amboinica. Malaice Daun bati bati, a.cordi- formi foliorum forma, item Bangon Bangon, & Sucan. Amboinice Aylaun Hitóe , & Aylauntabina, quod no- men conmune eft cum Majana, & Meliffa. Baleyice Ywack. e E E Locus. Tath in hortis quam fponte crefcit , abi pro- jicitur , nullibi autem hoc tam copiofe vidi, & ob- fervavi quam in Banda. In Amboina luxuriofe ad- modum viget, ac pingue eft d pagum Hoeconalo in terra arenofa, & paludofa fub fruticulorum umbra fimul cum precedente Meliffa, fed utreque ibi nul- Jos gerant flores. In Hitoenfi regione illud quoque inveni ad fluminum ripas in loco fcopulofo , quod o- Jim ibi plantatum fuerat a mulierculis, que ibi lintea eluerant, neutiquam enim fpontaneum eft; uti qui: dam Chirurgorum noftrorum putant. Ups, Licet tantopere conveniat cum Nepeta; neu- tiquam tamen tam calidum, ac ficcum eft quam hzc, fed magis temperatum , & hümidum. Mulierculae indigenae hoc potiffimum adhibent, ut capillos, & veftimenta inter lavandum hoc fricent, ut ipfis gra- tum concilient odorem , uti cum praecedenti mentha id efficiunt, Ejus fuccus quoque propinatur, ac cor- us contritis oblinitur foliis contra febrium aeftum ; vel alios ardores praefertim in pueris. Hunc in f- pem alii fümunt hordm foliorum fuccum cum illo Tsjaccarbebe, quem per noctem rori exponunt, ac mane febricitantibus exhibent, quorüm corpora fimul cum hoc fucco aqua fubaéto lavant. Idem quogue fuccus cum binis guttis Olei Sefamini , propinatus rodeft mirifice Afthmaticis , vel tuffi mala Jabo- yantibus 3 quem in finém Syrupus quoque prae: paratur ex foliorum fucco cum Saccliaro cocto. In nda quoque exhibetur contra Epilepfiam, & con- vulfionem , fed fpafmum Ennemori ibi ditum, uti & contra Oépas cum pectoris obpreflione , $ cordis anxietate. "er V Folia haee LaCtuêae quóqüe admifcent , uti nos Ne- petam, adcoquuntque etiam carni hircinae , uti fupra de Meliffa fuit dictum, Quam vero ob cauflam in Banda cum Tsjaccarbebe tam diligenter in muris fuis hoc plantent, nullam aliam detegere potui, nifi quod ornamenti gratia hoc fieret, ab aliis autem clam au- divi prae fuperftitione id fieri; Bandae enim populus quam maxime timet incantamenta, atque hinc has herbas in fuis plantant fepibus, ne preftigie ejus in- feftarent aedes. Alii inter herbas vulnerarias hoc quoque habent, vo- cantque Balfami herbam. Malaienfes quaedam mu- lieres mihi perfuadere volebant; fibrillas radicales hu- jusherbad easdemi effe cum Bappaxanor , quaé tenuis , & odorata eft fibrillarüm congeries,inftar capillorum coms pa&a, quae Javáé inter alias herbas venalis proftat ; ab aliis autem edoëtus fum Bappaxanor conligi ex hu- mili herba , folia gerente rotunda, & juxta terram pro- repente, cujus radices odoratiffimae funt , quaeque circa Patanam crefeit, unde puto forte Afarum efie; Hzc herba videtur defcripta effe in Hort. Malah: part. 9. Fig. 74. fub nomine Iri Beli, licet enim in ejus deferiptione nil dicatur de floribus, vel fructibus, ex odore, & multo radicum ufu adparet, quz in Ja- vanorum ciftis aromaticis in fafciculos conleéte ven-^ duntur; noftrum Daun Hati Hati hoc intelligi. Tsjadaen Hort. Malab. part. 10. Fig. 88. cum przce- den convenit, & a Commelino pro Cardiaca Afiatica habetur, cujus folia ibi in ufu funt ad varia’ balnea, - de ejus radice autem nil praedicatur. „Naam. In’ Latyn Marrubium album Amboinicum, of Nepeta Amboinica, Op Maleyts Daun hati.hati van de bertformige gedaante der bladereh , als mede Ban- 5] A en Sucan. In’t Amboins Aylaun Hitoe, er amna, een naàm ge aja Melita. duo taak gemeen met de Majana, en Plaats, Het waft zoo wel in tuinen alsin’t wild, daar het been, gegooid word > nieuwers heb ik 't zoo overvloe- dig gezien als in Banda. In Amboina fraat bet zeer weeldrig, en vet agter de Negory Hoeconalo in moerafft- ge zanden, onder Zäit van de ruigte t’zamen met de voorgaande Melilla, doch beide aldaar dragen geen bloe- men. Op bet Hitueeze land beb ik "t ook in "t bofcb gee vonden aan de kanten van de rivieren, op een klippige plaats, Gs daar geplant door eenige vrouwen, die daar gexoafJcben badden, want bet iih geenzints wild; ge) zommige van onze Meefters dreiven. ebruik. Hoewel bet zulke gelykenijfe met dé Nepeta beeft, zoo is bet nogtans geenzints zoo warm, en droog s gelyk de zelve , maar getemperd , en vogtig. De Inlandjche vrouwen gebruiken bet meeft om de baairen onder ’t was- schen, en klederen daar medete beftryken , ente wryven, om dezelve cen goede geur te geeven, gelyk met de voorige Meliffa. Het zap werd ingenomen, en bet lyf met de gewreevene bladeren befmeerd tegens de brand van de Koortzen, of andere verbitbeid , inzonderbeid by de kin- ders. Tot dezen einde nemen andere bet zap van deze bladeren, gemengd met zap van Tsjaccarbebe, zetten bem een nacht in den douw, en geven bem ’s morgens de koortfige menfchen te drinken, betlyf met dexelve zappen, en water gemeng ava[Jcbende. Het zelve zap met een paar droppels Olei Sefamini ingedronken , belpt die geene, die amborftig zyn; of met een kwade hoeft belaan; tot wel. ken einde men ook een Syroop bereid, wit bet zap der bladeren met Zuiker gekookt. In Banda gebruiken ze bem ook tegens de Wallende-ziekte, en de Klem, aldaar En- nemori genaamt , als mede tegens een Oepas met benaut- beid der borft , om "t bert vermengd. Zy doen de bladeren ook onder Salade, gelyk wy bet Kattekruid , en kooken ze by Bokke:wleefch, gelyk boven van de Meliffa gezegt. Waarom het nu in Banda nevens het Tsjaccarbebe zoo neerftig op bare fteene paggers ge- plant werde , beb ik geen andere reden konnen boren, als dat bet om cieraats wille gefcbiede, doch onder de band bebik vernomen , dat er eenige fuperftitie onderloopt , want bet volk in Banda is zeer vreesachtig voor tooveryen, en daarom planten ze deze kruiden op de paggers , op dat geen toovery in dat buis zoude komen, Anderereckenen”t ook onder de Wondkruiden , en noemen bet zelve Balfem-kruid. Zommige Maleytfche vrouwen wilden my wys maken; dat de vazelingen van dit kruids wortelen gedroogd, bet zelf fte waren met bet Bappaxanor; een fyns en welrickend worteltjes als weele-haairen tza- men gebonden, bet welk men op Fava onder andere krui- den te koop beeft , doch van andere verftondik , dat Bap- axanor kome van een laag kruid, met ronde bladeren angs de aarde kruipende , wiens wortelen welriekend zyn; en omtrent Patane waft , dies ik giffe, dat bet een Afa- rum zal Zyn. i Dit kruid fchynt befchreeven te werden in Hort. Ma- lab. part. 9. Fig. 74. onder den naam Iri Beli, want boewel in de befcbryving nog van vruchten, en bloemen mentie gemaakt werd, zoo blykt nogtans uit den reuk, en uit bet groote gebruik der wortelen , dewelke in de Fa- vaanfe Kruiddoozen met bosjes verkogt werden, dat ons Daun Hati Hati daar door verftaan werd. Tsjadaen in Hort. Malab. part. 10. Fig. 88. befchree- ven , komt met bet voorgaande overeen, en werd van Commelin voor een Cardiaca Afiatica gebouden, zyne bladeren werden aldaar gebruikt tot verfcheide baaden, maar van de wortel werd geen gewag gemaakt. CAPUT LXXVL 296 CAPUT SEPTUAGESIMUM SEXTT UM Majana aurea. Majana Maas. On minus elegans quam mira precedentis Mar- N rubii fpecies ab anno 1663. in Amboina obfer- vata fuit, que planta magis erigitur priore , cau- lesque gerit quadragonos, craflos, pingues, ac fere fulcatos , qui in plures dividuntur laterales ramos, cruciatim pofitos, atque ex horum alis, alii iterum propullulant cauliculi , vel foliorum fafciculi. Folia funt uti in Marrubio priore, fed minora, & fuperius magis acuminata, ad oras dentata dentibus rotundis, ac regularibus, non ita craffa, vel rugofa, fed molliora, & glabriora ad tactum inftar holoferi- ci, parumque vifcofa, fupra circa oras eleganter au: rea , quum vetufta fint, juniora enim citrini funt co- loris, feu ex flavo virentia. In ipforum media parte macula adparet ampla fanguinea, feu ex rubro fufca, inftar fanguinis congrumati , cum quibusdam maculis lateralibus, que transverfales , ordinatz , & parallele decurrunt, fubtus vero folia hc grifea funt, ac mol- liora quam fuperius, fed nulla ibi obfervatur rubedo. Totius. herbe odor Terebinthinaceus eft, fapor parum amaricans, ejusque fuccus expreffus parum rubet uti in Hypecoo. Flores, ac femen fere nunquam profert, femelque tantum ejus flofculos obfervavi cum illis Marrubii precedentis convenientes. Radix ejus oblique etiam terre incumbit, multis mollibus fibrillis laxe ipfi in- herens. Si in hortorum areis rite preparatis conmit- tatur, folia gerit tam copiofa, ut nulli confpici pos- fint caules, magnumque format rotundum quafi glo- bum, quoque magis Soli exponatur, eo magis flave- Ícunt foliorum orae, mediaeque maculae vivide fu- Ícae funt, quod elegans, ac rarum praebet in hortis fpe&taculum, in locis vero umbrofisfolia quidem ma- jora funt, fed ibi magis virent. Ejus natura adeo vegetativa eft, quam in ulla ob- fervavi planta, abrupti enim ejus caules radiculas u- bique emittunt, ubi modo terram tangunt, licet per aliquot dies Soli fuerint expofiti, vel in aedibus ab- jeti, videtur tamen, per temporis tractum, & anno- rum fpatium Amboinenfes frigidos menfes tolerare non poffe, poft quatuordecim enim, vel quindecim annos iftius temporis nullibi in Amboina tam luxurio- fe magisexcrefeit, atque ab ifto tempore fumma cura colenda fuit. Nomen. Latine Majana aurea, Malaice Majana Maas , ob aureum foliorum colorem , licet fufcus prae- valeat. Locus. Circa annum 1663. in Amboinam translata fuit ex Canaria, qua pagus eft Ceramae , ad ejus par- tem favoniam fitus, intellexi autem, copiofe quo- que crefcere in Ternata, aliisque Moluccis. Ufus. Huc usque nullus alius ejus innotuit ufus, nifi quod ob elegantem ejus formam ornamenti gratia in hortis plantetur. Foliorum vifcofitas, ac Tere- . binthinaceus odor declarant, vulnerariam effe herbam, quod inquirendum reftat. E HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. LXXVI. LXXVI. HOOFDSTUK, ‘De vergulde Majane-Plant. En niet min fchoone dan wonderlyke , , E voorgaande Marrubium , beeft men GE "a 1663. in Amboina gezien , dit fcbiet regier op od bet voorgaande, met vierkante, dikke, vette » en bier wales Selen, in be jode Kim verdeeld, die in ruis fiaan, en uit derzelver {choot al "e of bosjes van bladeren, d weer andere fie. e bladeren zyn als aan *t voorgaande Ì i doch. kleender , en vooren fpitzer, et de a hein de tanden ordentlyk gezaagd , zoo dik, nog rimpelig ke. maar zagter, en effener in 't aantaften, als el i wat kleverig, aan de boven zyde omtrent de kanten ‘iden Goud-geel > als ze oud zyn , maar de jonge zyn Curam. verwig, of groenachtig. In de midden is een bloed of bruin roode vlek, als geronne bloed, met eenige fli pels tjes aan de kanten „ 00k met eenige hoeken als hy, d de ribben uitlopende. De ribben lopen dwers efchikt pt paraleel , van onderen zynze grysacbtig , nek zagter dan boven, en men ziet aldaar geen been van de rop. Ke en ; : e reuk in ’t gebeele kruid is Terpentynachti Smaak wat bitter , en bet uitgedrukte di roodachtig - Lyk aan ons Hypecoon. ; Bloemen, en zaad draagd bet fcbier nooit , ep bet heugd my , dat ik "t maar eens gezien bebbe , dragende bloempjes als bet voorgaande Marrubium. De wortel legt ook wat dwers in de aarde, met veele weeke vazelingen lofelyk daar in vaft.. Als men "t op welgebouwde -bedden in de tuinen plant, zoo flaat bet zoo vol bladeren, dat mengeen Stelen bekennen kan, en een grooten ronden bol formeerd boe meer bet ter Zonne ftaat , boe geelder de randen van de bladeren zyn, en de middelfte plekken levendig-bruin, bet welk een raar, en ciertyk jpeCtakel in de tuinen geefs, maar aan fchaduwachtige plaatzen werden ‚de bladeren wel grooter , doch blyven groenachtig. Het is van zoogroeizamen aart , als ik ooit eenig kruid gezien beb, want de afgebrookene Delen vatten, en wore telen in, waar zy maar de aarde raken, al bebben ze eenige q in dé Zonne; of buizen weg geworpen ges legen... Het fcbynd echter , dat ze met lankbeid eeniger joaren de Amboinfe koude regen-mouffon niet verdragen en konnen „want na veertien, of vyftien jaren na de voornoemde tyd beeft bet nieuwers in Amboina zoo weel- drig meer willen wallen, en men moeft bet van die tyd af al met moeiten onderhouden. d Ge Naam. In °t Latyn Majana aurea. In. ^t Maleyts Majana Maas, na de Goud-geele verwe der bladeren, boewel de bruinigheid meerder is. Plaats. Omtrent bet jaar 1663 is bet in. Amboina ge- bragt van Canarien , een dorp aan Cerams Zuid-we boek gelegen , doch ik verftaa , dat bet ook overvloedig was” Je in Ternaten, en andere Moluccos. Gebruik. Tot nog toe is geen ander gebruik bekend, als dat men "t wegens zyn. fraaje gedaante tot een rari- teit in de tuinen plante, De kleverigheid der bladeren „en den Terpentynachtigen reuk geeven te kennen, dat bet een beelend kruid zy, bet welk nog te onderzoeken faat. SSS) Si : STO RS A MS NEE EN N D M E — e = _ d CAPUT LXXVII VII Boek. LXXVII Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 297 CAPUT SEPTUAGESIMUM S EJ. EEN AL M. Sonchus Amboinicus. Patta Camudi. Oncbus Amboinicus inter. hortenfes herbas hic lo- S cum obtinuit, licet & fponte crefcat in agris cul- tis, & inter olera numeretur. Ad binorum pe- dum altitudinem adfurgit, caules emittens raros, rectos, & rotundos , qui ad inferiorem partem parum in- curvantur , & ad terram inclinant, coloris pallide fufci, feu purpurafcentis. Hifce folia infident pau- ca, que tres habent formas, fuperiora enim quin- que, ac fex pollices longa funt, digitum lata, cau- Jesque ambiunt. auriculis fuis. Media in medio la- tiffima fünt, inque lacinias diftinéta , infima ad in- feriorem partem anguftiffima funt, acfi petiolum ha- berent , ad utramque. partem anguftata , atque in medio una alterave lacinia diftin&ta , fuperius fere trigona, & ad oras mollibus apicibus fpinulofis qua- fi armata. Laciniz he ad medium nervum fere ex- currunt, foliaque hzc ad oras inzquales gerunt an- gulos, feu apices. Suntque porro flaccida, glabra, uperne glauca, inferne purpurafcentia, quoque må- gis hec herba Soli exponatur, eo fufcior eft fubtus, quoque major fufci quantitas, eo minores gerit an- gulos, nullum emittit lac, nec caules concavi funt, uti in aliis Sonchis. DEC. DU done Sapor eft oleraceus cum levi amaritie, ac prete- rea aliquid participat de Cichoreo. ka: Flores rari funt, longis infidentes pedunculis, a- Phyllis claufi, & ex fimplicibus compofiti pilis in- ar penicilli, ac purpurafcentes, tandem albi funt, & degenerant in pappos, qui infident parvis, albis, & anguftis feminibus. + Radix alba eft, longa, paucas gerens fibrillas, fed extenfa s Quidam binas ejus faciunt fpecies , dometti- cam ; & filve(trem , fed fine neceffitate , domeftica enim tantum majora gerit folia , filveftris minora, magisque laciniatä, ac fubtus magis fufca , & faporis acrioris. Nomen. Latine Sonchus Amboinicus. Malaice Pat. ta Camudi, h. e. fractus clavus, cum quo folia qua- fi comparare volunt, item Sajor Muca Manis ob iub- fequentem rationem. ‘Ternatice Wangi Malaco, h.c. Solis tutamen, quum inferiorem quafi foliorum par- tem a Sole avertat, & abfcondat. Javanice, & Ba- leyice Tigil Kio. Maccaffarice Linrapa. Sinice Goa Tsjay, Tjcbau, h. e. Anferis pabulum , quum Sinen- fes teneros Anferes ejus foliis alunt , hecque con- fciffa alii admifcent pabulo, quod convenit cum no~ ftro nomine Ganfe-diftel. ` — ' Locus. Tam in omnibus crefcit hortis fponte inareis, que plante fole ad olus eligende funt, quam fponte ad oras foffarum, & aggerum, prefertim vero ad flu- minum ripas glareofas, in omnibus reperitur aquofz Indie infulis, immo in ipfa continenti usque in Sinam. .Ufus. Aliis admifcetur oleribus, & inftar Sajor co- quitur, & cum Lattoeg herbis etiam ufurpatur, fed non magna copia, quum ejus fapor parum fit aufte- Tus, optimum habet faporem , fi cruda edatur hzc herba cum Bocaffan ad pifces. Silveftris ad ufum Medicum magis adhibetur, foliorum enim fuccus o- culis inftillatus, hos claros reddit, quum a Sole verti- ginofi , vel inflammati fint, ipforumque externum de- tergit mucum, detergentem enim "habet virtutem , non tamen multum vellicantem , hunc in finem eli- guntur plantz, que in faxofis, & apricis crefeunt ocis. Apud Sinenfes hec herba majori habetur pre- tio, ita ut Sinenfis quidam mihi diceret, in tota Am- boina nullam herbam ad ufum Medicum preftantio- rem reperiri. Horum foliorum fuccum cum anatica debilis Arack dofi mifcent, propinantque ad Boba, feu Amboinenfes variolas expellendas. Idem quoque potus illos curat, qui in corpore fuo per ictus, vel cafus vulnerati funt, & congrumatum habent fangui- nem, adtenuat quoque , & depurat fanguinem , fi quotidie bibatur, quem in finem Sinenfis ifte ubique hanc Kee herbam , qua in familia fua utebatur. Tom. D Con- LXXVI. HOOFDSTUK. De Amboinfche Sonchus. Samir Amboinicus beb ik plaats gegeeven onder de tuin-kruiden , boewel by van zelfs waft , om dat by voortkomt op gebouwde landen, en onder moes-krui- den gereekend werd, Hy waft twee voeten boog , met weinige regte, en ronde ftelen , by baar acte wat “gekromd, en na de aarde bellende , licht-bruin, of pur- perachtig. Daar aan ftaan weinige bladeren, en die van driederlei fatzoen aaneen flok , want de bovenfle zyn vyf a zes duimen lank, een winger breed , en om- watten den fteel met bare ooren.: De middelfte zyn in de midden breedft , en in lappen verdeeld , de onderfte zyn agter fmal, als of zy een fleel badden , te weder- zyden met fmalle randen bekleed, inde midden een, of twee lappen, van vooren /chier drieboekig , en aan de kan- ten met weeke fpitskens als doorens bezet. De lappen zyn fchier tot de middelzenuwe geklooven, en de blade- ren bebben aan de kanten ongelyke boeken , of fpitzen, voorts flap, glad , boven Zee-groen, van onderen pur- perachtig , doch boe meer dit kruid op de Zonne ftaat , boe bruinder bet is van onderen , en boe meerder bruins , boe kleendere boeken bet beeft, bet geeft geen melk van zich, ook zyn de Delen niet boly gelyk aan onzen Son» chus. ` B thu De finaak ismoeskruidachtig , met een kleene. bitterbeid , en beeft nog iets byzonders ma de Cicborei trekkende, ` De bloemen zyn weinig , op lange fteeltjes zonder bla- deren, geflooten, en uit enkelde vazeltjes gemaakt , als een penceeltje , ook purperverwig , ten laatflen werden zy wit, en veranderen in fluifkens , [baande op kleene , witte, en fmalle zaden, " De wortel is wit, lank, van weinige vazelingen, en werfpreid; zommige maken ’er twee zoorten van, een tamme , en een wilde, doch zonder nood, want de tam. me beeft flegts grooter bladeren, de wilde kleendere, meer gefneeden , van onderen bruinder , en fcberper van /maakJ Naam. In ’t Latyn Sochus Amboinicus. Op Ma- leyts Patta Camudi , dat is een gebrooke roer , waar mede zy de bladeren willen vergelyken , als ook Sajor Muca Manis om volgende reden. Op Ternataans Wan- gi Malaco, dat is be/cherminge van de Zonne, om dat bet quanswys de onderfte zyde van zyne bladeren voor de Zonne verbergd. In 't Favaans , en Baleys Tigil Kio. Muccaffaars Linrapa. -Sinees Goa Tsjay , of Tíchau, datis Ganfe-voedzel, dewyl de Sineezen dejon- ge Ganfen met deze bladeren. voeden , en dezeloe kleen efneeden met ander voeder vermengen, "t welk overeen Lis met onze naam Ganfe-diftel. idus Plaats. Het waft zoo wel in alderlei tuinen van zelfs op de bedden (bet. welk men alleen tot moes-kruid nemen moet) als in 't wild aan de kanten van de grachten op dyken , inzonderbeid aan de oevers van de riviertjes , daar "t fteenig, en grof zand is. Men beeft "t in alle eilane den van Water-Indien, en op ’t vafte land tot in Sina toe, Gebruik. Het werd onder andere Mcr EO emend en als Sajor gekookt , ook onder de Salade-kruiden geno- men, doch niet te veel, om dat bet wat bars van fmaak is, op bet befte fmaakt bet als men "t raauw eet met Bo- ca[Jan tot viffchen. Het wilde werd meer tot de Medi- cyne gebruikt , want bet zap der bladeren in de oogen gee droopen , verklaard dezelve , als zy van de Zonne fcheme- rig , en verhit zjn geworden, en veegt alle uitwendige meerigheid van dezeloe , want bet beeft een afvaagende kragt , doch byt niet zeer , bier toe verkieft men °t geene dat op fteenachtige , en opene plaatzen groeid. By de Si- neezen werd dit kruid in booger eftime gebouden , zoo dat zeker Sinees tegens my zeide, dat tot Medicynen geenbe- ter kruid in Amboina gevonden wierde. Zy vermengen bet zap van deszelfs bladeren, met even zoo veel flappen Arak, en drinken dat om de Boba, dat is Amboin/che pokken uit te dryven. Dezelve drank geneeft ook die gee- nen, die in "t lyf door flaan, of wallen bezeerd zyn, en geronnen bloed by zich bebben, bet maakt ook dun, en zuiverd bet bloed, als men bem dagelyks drinkt, tot wel- ken einde de voornoemde Sinees dat over al opzogte, en in zyn buis gebruikte, Pp Ge: 298. HERBARIT AMBOINENSIS Liber VIIL cap, LXXVII Contrita, & cum pauxillo facchari nigri conmixta febricitantium. pulfibus inponitur ad eftum extrahen- dum, ni modo hanc confundant cum Prunella dome- ftica, cujus folia fubtus quoque rubent, quaque T'er- natenfium curatrices tali in cafu bono cum fucceflu utuntur. Plebs Amboinenfis, pr&fertim juvenes ridiculofe cre- dunt, talem omnibus gratum effe, cujus facies hujus fucco eft oblinita, unde & fecundum nomen Malaien- fe obtinuit. : Hoc exploratum fuit fequenti modo a uadam miftica muliere, cujus vir erat depurator ve- y roc qui illam mane hoc oblinerat fucco, floresque in capillitio gerebat, qua tamen brevi poft a marito verbera fatis copiofa accepit, ita ut damno fuo vanitatem hujus artis experta fuerit. Macaffarenfes hanc conterunt herbam cum. Culila- wan, qua obliniunt fteatomata &-fcrophulas, ut re- folvantur, item hujus herbe. radices cum illis Koal, {eu Lontari filveftris contrite & propinate , alvi flus xum fiftunt & curant Dyfentherias.. Quidam Malaien- fes ejus ‘utuntur fuecó cum Arack conmifto & propi- nato contra dolorem dorf & lumborum, quod altera ratio eft nominis Patta Camidi. Ipfius fuccus itie dem curat fauciatos oculos, fi quadam re lai vel per- Föra fina er yd Catenance a Plinio libr, 27 cap. 8 defcripta, quz in Thef- faliacrefcit , & ad fimilem fuperftitionem adhibita eft, nempe ad amorem & favorem fibi conciliandum , unde & nomen obtinuit,acfi diceretur berba cogens,ac tali mo- do penitus convenit cum Malaico nomine Oebat Goena, h. e. berba nece/fitatis, quod nomen commune eft talibus herbis & medicamentis ,. quibus talis adícribitür vir- tus, non autem dico , Catenancem Sonchi fpeciem effe, ejus enim forma a Plinio non plenarie defcripe taeít, preterquam quod marcefcens. fefe contrahat, actum formam ungularum Milvi-referat. © © = 1ss; ers her. nce Dr. Pijo. libr. 4. cap. 32. Sonchum defcribit levem, quem dicit in Brafilia admodum vulgarem efle „ qui-. que in magno ibi ufu eft, ex quo decocta preparan» tur contra obftrutiones Hepatis & Lienis. Portugal- lice illum vocat Lingua de Vacca, & Erva de Figado , h. e. Hepatis herbam. Brafilice Tapira Pecu vocatur, ipfique eandem fere tribuit formam cum foliis denta- tis, que ad ortum caulem ambiunt, & ad unam par- tem parum lanuginofa funt.- Flofculi albi funt, ac cito in pappum degenerant, & avolant. ` Puto, Bontium libr. 6. cap. 61. hunc defcribere Son- chum füb nomine Scabiofe Indice, licet ejus icon a: noftra differat;: Dicitque hanc herbam egregium | effe medicamentum contra miferam Phthyfis Penns in hifce regionibus. familiarem fub nomine placente, qui morbus hic populafis, feu endemius eft, ex ob- ftruétione Hepatis , & Lienis ortum ducens „ potifli- mum vero ex Mefenterio ; ejusque Schirro, quem A- ofthema plerumque infequitur. Ad bunc morbum ecoétum praeparat ex tota hac herba, Gramine Cru- ciate, quod nobis Gramen vaccinum dicitur, & ex Ra- dice Chine, quod quotidie zgris propinat, adfirmat« Ces hoc deco&o Mefentérium refolvi poffe, fi non- um penitus fit putridum. `: * Muel Schevi Hort. Malab. part. 10. Fig. 68. cum noftro: convenit Soncbo , Conmentator vero ibi male Erute fpeciem effe putat. Foliorum deco&um conr ducit febricitantibus , & Afthmaticis, ipforumque fuccus cum Saccharo hauftus fiftit Diarrheam. d ubuls Centefima Tertia Ad Figuram Primam Sonchum exhibet Amboinicum, qui cum Soncho levi Maderafpatano Pluku. Almag. p.354. & Phyt. Tab, 227. Fig. 3. convenit; ac planta Indica, Eruca folio caulem ambiente, flore pilofo in Commel. A. Malab, p. 55. vocatur. i Figura Secunda Sonchum denotat Polubilem, CAPUT Gewreeven , en met een weinig fwart i À ezuyker werd bet koortzige men/chen op de pols geb Ge Lien "A brand uit te trekken y indien zy bet maar niet confündeg. ` renmet tamme Prunella, wiens bladerensvan rood zyn,:en die de Ternâtaanfcbe ‘Medirifen an a M met goed fucces gebruiken. X et gemeene en jonge Volkje in Amboina , . ; latbebyk, dat die geene by alle lieden e MT wiens aangezicht met dezenzap beftreekenzy, waar var bet de'2de Maleyt/cbe naam-beeft. Dit is zodani e probeerd door een zekere Mixtice Vrouw, dié een Go bays-klopper tot baar Man badde , en baar-juyft °s ogtens — met dezenzap beftreeken bad , ook de bloemen in de bad. droeg als p o? ^ na. van haar Man, afzeraft o en 200 met baar fcbade de-ydelbeid van deze k d Lë di E unt geproeft De Maccaffaren wryven dit kruid met Culilawa: beftryken daar, mede. de-krop-gef wellen: om-dezelve " ie, dryven; item de wortels van dit kruid „ met de wortels van Koal of wilde Lontar gewreeven en ingenomen , Stop. pen den buik en roode loop. Zommige Maleyers gebruiken Ryn zap met Arak gemengd en gedronken y tegens de pyn - de de did welk de us reden. van. de naam atta Camudi is. Het zap geneeft mede de gequet als iemand daar in schaden is. eques, _ Catenance by Plinius]ibr, 27. cap. 8. Mefcbreroe ak in Tbe[Jalia waffende, is tot diergelyke fuper/titie gebruikt, namentlyk om liefde en gunft te verwekken, waar van bet ook de naam heeft, als of men zeide Dwingekruyd en: zoo komt bet t'eenemaal overeen met het Maleytjche woord Oebat Goena , dat is Herba neceflitatis, een gemeene naam van Kruiden en Medicamenten „ die zulke kragten toegefchreeven werden y doch ik zegge niet , dat Car tenance een Sonchus: xy, want zjn gedaante -îs by Plin. - loc. citato niet ten vollen befebreeven., bebaloenMat- bet verflenzende zig zamen trekt „en als dan een gedaante van Kieken-diefs klaauwen vertoond, sx Dr. Pifo libr. 4. cap. 32. befchryft een Sonchum læs vem, die by zegt.in Brafil-zeer gemeente zyn, en tot een groot gebruik gebouden, werd om afziedzels daar van te maken tegens alle verftoptheden van de lever en milt dienende. Hy noemd bet in "t| Portugeefch Lingua de Vacca, en Erva de Figado, dat: is Lever-kruyd, In Brafil Tapira Pecu , by geeft bem fchier dezelfde gedaan- te met getande bladeren , die baar by den. oorfpronk om den feel flaan , en aan de eene zyde. wat wolachtig zjn, m bloempjes zullen wit zyn s: en verftuiven Set en. s - hr Gong - Jk giffle, dat Bontius lib. 6. cap. 61..dezen Sonchum re a onder de naam, van. Scabiofa Indica, boewe zjne figuur verfchild van de onze, Hy zegt, dat heteen poni Geneesmiddel is tegens een elendige: zoorte van tering , in dezeslanden gemeen , onder de naam van koek, een landziekte ontftaande uit ver ftoptheid.des levers en der milt, doch meeftendeels van bet Mefenterium, ende Seir- rbe, waar op een Apoftematie volgd. „Hier toe maakt by een decottum van dit geheele kruid , van. Gramen Cru ciatum , by ons Gramen Vaccinum ; en van Radix China, waar van by dagelyks te drinken geefs; en vere zekerd, dat door dezen drank bet Mefenterium ber fleld kan werden, zoo bet nog niet ten eenemaal verrot en is. Muel Schevi part. ro. Fig. 68. in Hort. Malab. ber febreeven,, accordeert met onze Sonchus , doch den Com- mentator maakt "er een Eruca van. Het Decotum van de bladeren is goed voor den Koorts , en korten aasjem, Het zap met Suiker ingenomen, opt den Buikloop, De Hondert en derde Plaat Vertoont in de Zerfte Figuur den Amboinfebe Sonchus, Wel ke overeenkomt met de gladde Maderafp. Sonchus van _. Plukn. Almag. p. 354. en Phyt. Tab. 227. Fig. 3. eu WER genoemt Ooft-Indifche plant, met het blad van de Eruca den fteel omvangende, en een haairige bloem van “ART melin. fl. Malab. p. 55. De Tweede Figuur wett aan den Slingerende Sonchus , ofte Ganfe diftel, LXXVIIL TT Ne ee vse 8 Pag. 298 - y Lab. Czar. “VIII Boek. LXXVII Hoof?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 299 CAPUT SEPTUAGESIMUM LXXVIIL HOOFDSTUK. OC T VM: Sonchus Volubilis. Fangi Malacco tali, N Amboina altera porro Sonchi obcurrit fpecies , quæ volubilis herba eft, in longa & rotunda fefe explicans & extendens flagella, & per proximas rorepens herbas, aliquando etiam multa horum fla- ella fuperius fibi invicem inplicata funt, quz fufcis lineis ac punétulis notata funt. Folia majora funt, pinguiora, & fuccofiora quam in priore, fed caules non cingunt uti prioris, fed pecu- liarem formant petiolum, in nullas lacinias diftinéta, fed in leves angulos feu dentes fpinulofos extendun- tur, quatuor & quinque pollices longa, ac fesqui pol- licem lata, fubtus non fufca, fed tota viridia, faporis uti antecedentis vel paulo fortioris, & quafi Sinapi- nus. Flofculi teretibus infident pedunculis , gemini ple- rúmque , multi etiam fimul in uno excrefcunt corym- bo, parum inclinantes, acfi incurvum exhiberent fi- lum, ejusdem cum precedentibus forme, fed majo- res, in{tar longorum penicillorum , coloris lutei , & ma- gis extenfi, petala gerentes laciniata inftar Cartbami, quique in.pappos dein excrefcunt, füb quibus angu- {tum quoque locatur femen, quod per ventum ubi- que disjeétum quam maxime hanc multiplicat plan- tam, cujus inferiores caules digitum crafli funt.: Ra- dix {efe in terra ample extendit, fed raras gerit rami- ficationes: , Nomen. Latine Sonchus volubilis. Malaice & Terna- tice Wangi Malacco tali, Amboinice in Leytimora Wari Unenar, quum ejus caules fint punétati inftar anguis Nya Unenar , Malaice Ular Minjac dicti, qui muti- lus vidétur effe, quum ee prorepat. Locus. In Leytimora crefcit in vallibus faxofis fub aliis hefbis, ut & juxta fluminum ripas. In hortis c- tiam transplantatur, ubi quam luxuriofe fefe exten- dit, & tegulis inponitur, quin proximas adfcendat arborcs. Ufus. Amboinenfes eo utuntur ad olus; feu Sajor, non folo, fed. cum aliis oleribus mixto. Ad balnea qune adhibetur, quz pro Beriberi, feu Paralyfi ex- ruuntur, fi huic addantur folia Daun Gorita , Weru Siffing, Sajor Songo, & Ammelaun tallan, quod Lati- ne eft folium Polypoides, Terminalis anguftifolia , Se- runium aquatile , & Sirium decumanum, ` == Cum hac herba alia convenit planta, Jave nota, & celebris fub nomine Bilontas, quam vide ample defcriptam in Auttuario. In Auttuarii cap. 65. Sonchus volubilis Ja- vanus, feu Bilontas fequenti defcribi- tur modo. | Hec eft fruticofa herba, multis flagellis ample fe- fe extendens, fed nullibi fefe circumvolvit ,-adfinis ~ Sencbo volubili fupra libr. 8. defcripto, cum quo tan- topere convenit, ut hunc habeam Sonchum volubilem avanum. Frutex ejus vix altitudinem habet Bonga aja, neque prorepit, vel procumbit, fed fefe eri- git ad viri altitudinem , ejusque inferiores rami ex ro- tundo parum angulofifunt, & ftriati. Ex hifce flagel- lis alii adfurgunt laterales ramuli ereéti, folitarii, fir- mi, ac recti. Folia ejus folitaria funt, parum alternata, fed inre- gulariter, maximaque primarii caulis folia retroflexa funt, acfi dependerent. Hzc juxta binas fpecies, que ex hac formantur planta, binas habent formas. . Tom, E Ma- D ^ $ De Slingerende Sonchus. ]5 Amboina beeft men een andere zoorte van Sonchus, dewelke een flingerend kruid is, in veele lange, en ronde ranken zich uit/preidende , en door de naafte ruigte kruipende, zomtyds met veele ranken boven, en door malkaar gevlogten, dewelke met bruine linien, of Jlippels gefpikkeld zyn. De bladeren zyn grooter , dikker , en zappiger als aan "t voorige , de flelen geenzins omgevende met bare ooren, gelyk bet voorgaande , maar formeeren eem byzonderen Jieel , in geene lappen verdeeld, maar in zommige boeken, of tanden met weeke fpitsjes, vier, en vyf duimen lank, en anderbalve breed, van onderen niet bruin , maar door- gaans groen, van fmaak als de voorige, of wel zoo Bert, en wat Moftertachtig. De bloempjes komen woort op lange dunne ftelen, ge~ meenlyk twee by malkanderen, doch veele aan eenen tros, en wat neerwaarts gebogen > als of zy aan gekromde dra» den flonden , van bet xelffle fatzoen als de voorgaande , doch grooter , gelyk lange pencelen , geel van verwe, «vat meer uitgebreid met gefnibbelde blaadjes , gelyk de bloeme van Carthamus, en daar na mede in fluifjes ver- anderende, die onder baar mede een [mal zaad hebben, waar door zig dit kruid vermenigvuldigd , werdende door de wind bier en daar gevoerd, . De onderfte fielen zyn wel een vinger dik, de wortel in de aarde verre ver fpreid, doch met weinige takken. . Naam. In’t Latyn Sonchus volubilis. In’t Maleyts, en Ternátaans Wangi Malacco tali. , Op Amboins en Leytimor Wari Unenar, om dat zyne fleelen gefpikkeld zyn, gelyk de Slange Nya Tinenar, in Maleyts Ular Minjac genaam? , dewelke lam fcbynd te zyn, “want al rollende e ze voort. Plaats. Het waft op Leytimor in fteenige valleyen on- der andere ruigte, en langs de kanten van de Rivieren. Men plant bet ook in de tuinen, daar bet zeer weeldrig zig witbreid, en op latten moet gelegt werden , of bet beklimd de naafle bomen. Gebruik. De Amboineezen gebruiken "t tot kook-Sajor ook, niet alleen, maar met andere kruiden gemengd. Het werd mede gebruikt tot baden, die men maakt voor de Beriberi , of Lammigbeid , als men daar by doed de bla- deren van Daun Gorite, Weru Siffing , Sajor Songo, en Ammelaun tallan, in " Latyn genaamt folium Po- lypoides , Terminalis anguftifolia, Serunium aquati- : le, en Sirium decumanum. Met dit kruid accordeert een ander gewas, op Fava bekend, en vermaard , onder den naam van Bolintas, % welk ziet uitvoerig befchreeven in bet Auêtuarium. In Audluarii Cap. 65. werd dit Sonchus wolubilis Favanus, of Bilontas verder befchreeven. Dit is een beefterachtig kruid , dat zig met veele ran- ken wyd uit/preid , doch nieuwers omvlegt , uit de maag- Jcbap van Sonchus volubilis boven lib. 8. befcbreeven , waar mede bet zoo veel overeenkomt , dat ik bet voor niets anders, dan een Javaanfe Sonchus volubilis zoude bou- den. Den ftruik werd qualyk zoo boog als een Bonga Raja, doch is niet kruipende , of leggende , maar ftaat over eind , tot de boogte van een man, en zyne onderfte takken zyn uit den ronden wat boekig , of geftreept. Uit deze takken ryzen weder andere zyde-takjes over eind, enkeld, ftyf, en regt. De bladeren ftaan ook enkeld , of wat verwiffeld, doch zonder order , en de grootfte bladeren aan den booft-fteel flaan agterwaarts, als of ze afhingen. Dezelve zyn na de twee zoorten , die men daar van maakt , ook tweeder- lei van fatzoen, Pp 2 dan 300 Major enim hujus fpecies raro florifera , folium ge. rit tres circiter pollices longum, inque medio binos digitos latum, acfi mollibus obfeffum effet fpinulis , ac porro ex viridi flavefcens, non fplendens, flacci- dum, mediusque ejus nervus ab utraque protuberat parte, coftas emittens laterales finuofas, faporis, & odoris oleracei cum levi amaritie, qui perfecte cum rcliquis convenit Sonchis. Alie fpeciei, que minor vulgo habetur, folia bre- viora funt, &anguftiora, ejusdem coloris, & faporis: Utriusque vero fpeciei folia promifcua funt, nunc majo- ra, nunc minora. Minoris fpeciei flores laxo infident corymbo , qui nil aliud confpiciendum praebent nifi ob- longa capitula, fuperne leviter purpurafcentia , que fefe aperiunt, & extendunt in. alba penicilla, uti in aliis onchis , facile decidua , que in pericarpio relin- quunt femen parvum, nigrum, &oblongum ; cujus ta- men pauca pars excrefcit, Radix ejus vaga, & laxa eft, fed ample extenfa, in vetuftis fruticulis lignofa. Nomen. Latine mihi dicetur Sonchus volubilis Fava- nus. Jave vocatur Bilontas, Bolontas , & Wolontas. Bontius in Indie. Orient. defcript. hunc vocat Daul- lontas , fed ipfi amaras tribuit baccas inftar Sambuci, ipfique omnes adfcribit virtutes, quas habent Chame- melum, & Anethum, inquirendum autem eft, an Bon- tius non confudefit Daullontas, & Luffa radja. In ejus Methodo. medendi cap. 2. quam maxime laudatur contra Indicam Paralyfin, feu Beriberi. Locus. In Amboina exotica eft planta, ex Java de- dutta per furculos, per ramos enim facile propagari, & transplantari poteft. Major fpecies ibi nullos pro- fert flores, nifi in fumma fenectute. Minor quoque fpecies non prius flores gerit, nifi quum iningentem excreverit fruticem. or Ufus. Apud Javanos celebre eft olus , fapore con- veniens cum Amboinenfi Soncho volubili, ac cum gra- tia crudus editur ad Bocaffan , inftar alius Ulang Ulang, uti & cum Laêtuca, Apud Javanos porro eft herba medicinalis, cujus decocto ad variosutuntur morbos, prefertim contra febres. -- - Tabula Centefsma Quarta Ad Piguram Primam Sonchum exhibet volubilem Favanum. Figura Secunda Herbam denotat Sentientem Ru Mp unio di- CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber VIL. cap. Lem: Aan de groote zoorte , dewelke zelden bl ; i$ bet blad fchaars drie duinen lank, D de Uh twee vingers breed, vooren rond toelopende , met een k Ye. Jpitsje, aan de kanten fcherp. getand, als óf &e met inde ke doorntjes bezet waren , voorts bleek-groen, zonder Ar Slap, en de middelfte ribben built ter weder-ayde uit met bogtige 2yde-ribben , vam een moeskruidachtige re S en [maak , met een kleene bitterbeid AGL duidelyk na ver chus trekkende. NP : Aan de andere zoorte, die men voor de kleene boud zjn de bladeren korter , en [malder , van dezelve coleur en fmaak: Doch men vind aan beide zoorten door malkan. der gemengt groote, en kleene bladeren. Het bloeizel ag í de kleene zoorte beftaat uit een ydele tros, waar aan ieh anders niet ziet dan lankwerpige knoppen, boven op liet Peers , dewelke zig openen in witte penceeltjes , gelyk b andere Sonchus , ligt afvallende ; eniz "t buisje nalaten« de een kleen zwart, en lankwerpig zadt , waar van wei. nig te regt komt. De wortel is ydel, en ver uitge/preid aan de Ee boutacbtig. E Naam. IR zal "t in ’t Latyn noemen Sonchus volubi- lis Javanus. Op Fava noemt men bet Bilontas, Bolon- tas, en Wolontas. Bontius in zyn Ooft-Indifehe Be- fchryving noemt bet Daullontas, maar geeft bem bittere besjes , als Vlier , en fchryft bem alle de kragten toe van Chamemelum, en Anethum, doch bet-flaat te bezien of Bontius niet een mengelmoes gemaakt beeft van dit Daullontas, en Luffa radja. In zyn Methodus mé- dendi cap. 2: vind men bet zeer gepreexen tegens de Ooft- Indifcbe beroertbeid , of Beriberi. Plaats. Het is in Amboina uitlands, en daarin ge- bragt met afzetzels. van Fava, want het zich “door take ken ligt verplanten laat. ` De breede zoorte wil albier geene bloemen dragen , of bet moefte in den ouderdomzyn. De kleene zoorte draagt ook niet eer bloemen, dan wan- neer bet een grooten ruik geworden is. ; ; Gebruik. By de Javanen is bet een vermaard moes- kruid, aan {maak overeen. komende met bet Amboinfche Sonchus volubilis, en werd met aangenaambeid raauw by Bocaffan gegeeten, gelyk ander Ölang Ulang, als mede by Salade, Voorts is bet by de Favanen een medi cynaal-kruid, welkers Decoftum zy tegens veelderbande ziekte gebruiken, inzonderbeid tegens de Koortzen. „De Hondert en vierde Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur de Javaanfibe flingerende Son chus. De Tweede Figuur wyft aan het Gevoelige-kruid, zoo als het van Rumrarus genaamt werd. i - LXXIX: VIII Boek. LXXIX Daat, AMBOINSCH KRUYDBOEK. zor CAPUT SEPTUAGESIMUM NONUM. Herba Sentiens. Daun Toco! Manufia. U&ores nobis varias defcribunt plantas, que fi- mul naturam Zoöphytorum habent, h. e. cum vegetativa fua natura fimul fenfus fignum repre- fentant, quarum quzdam vere funtherbe, quedam fruticofe , feu arborefcentes. Quam hic defcribemus, humilis eft herbula, nature mirificium , ac materi- ‘es difquificionis fubtilibus ingeniis ad inquirendum , qua in re ejus mira proprietas fica eft. Hec itaque plantula non ultra fpithame altitudinem . excrefcit, immo plerumque humilior, formam pre fe ferens arbufculee Calappi , fimplicem enim , erectum, ac nudum emittit caulem, dimidium circiter pedem longum , qui in multos quoque , fed obfcuros nodos, & articulos diftinctus eft, quales funt fcale Calappi, ex rubro, feu fufco, & viridi variegatus , ad culmi craflitiem , quique interne repletus eft medulla alba, ficca, & fpongiofa; In ejus fummo ramuli fefe exten- dunt in orbem pofiti, perfecte uti in Calappo, fed multo copiofiores numero , digitum longi , actenuis- fimi, quidam transverfales, alti vero obliqui funt. Ex hifce dependent foliola tenerrima , regulari or- ‘dine fibi obpofita, illis T'amarindi fimilia, fed mino- ra, & glabriora, unguem digiti circiter longa, acte- nera flavefcentia, vetufta vero. in fuperiore parte glau- ca funt, inferiora „pallide purpurafcentia cum quo- dam fulgore. Purpureus hic color eft pudor quafi hujus plantule, quem omni modo pro hominum o- culis tentat abfcondere, ita ut non nifi e longinquo confpiciatur, vel fi abrupta foliola vi diffringantur. - In vetuftis foliolis hic color purpureus evanefcit, uti & menfibus pluviofis, quaque facilius traCtari poffunt, acfi cum feneétute pudorem quoque amififfent. Harum foliofarum pinnarum quzdam multo longi- ores funt aliis, longiffimz autem duodecim , acqua» tuordecim gerunt foliorum paria. Ex ifto vertice a- lii quoque excrefcunt cauliculi, itidem recti, & fir- mi, quorum quivis in fümmo fuftinet fafciculum acu- torum capitulorum , que in flofculos expanduntur lu- teós, ac pentapetalos, uti in Primula veris, fed hi multo minores funt, ac quivis caliculo infidet ftella- to, qui poft florum lapfum fefe ample extendit inftar ftellule pentagonz , interne albe, in hac multa lo- cantur granula alba, ach ovula effent Mufcarum , vel aliorum infe&orum, inque iis latent minima, fufea, arumque rugofa femina , arenofa quafi; Hzc ex fi- Testis iftis albis exfiliunt, acfi ex gluma extricaren- tur, quum radiis Solaribus tangantur, fique quis huic adfideat plantule, eamque. adtentis proxime adfpici- at oculis, in hos fepe tranfiliunt , acíi hifce defende- re fefe vellet hzc plantula contra intuitum. © Ad quiñ- que enim fexve pedum diftantiam fepe fefeabjiciunt, quibus & hzc propagatur herba. Res maxime porro miranda eft, quod hujus plantu- le foliola nullum tactum hominum, animalium, vel "aliarum rerum ferre poffint, ne quidem pluvia- rum, vel venti, immo quod fübtilius adhuc eft, ne Oris quidem halitum , fi enim leviter modo tangantur, vel granula quzdam arene in illa projiciantur „ mox ‘fefe deorfum claudunt, ac contrahunt, ita ut nil pur- pon confpici poffit: Hoc quoque folus efficit ramu; us, feu pinna foliofa , fi leviffimo modo tangatur, quum vero rudius tangantur, vel arena adfpergantur, totius plantulz foliola fefe contrahunt, que tum e- marcida quafi- videtur, ac tam diu manet, donec ho- mines, vel animalia ad quandam diftantiam abierint, quum fefe iterum expandunt. Per noftem pluviofo, & procellofo tempore fefe quoque claudunt, ac fen- fitiva hzccé qualitas uno tempore, & in una planta notabilior eft, quam in altera, mane enim ante ho- ram octavam quam maxime luxuriant, quum primum per radios folares fuerint extenfa, & tactum quendam melius tolerare valeant , antequam tam facile fefe contrahant. Sic quoque vetuftarum plantularum fo- liola tardius fefe claudunt, acfi ta&ui magis adfueta effent illis tenerarum. : * Radix _LXXIX. HOOFDSTUK. Het Gevoelige-Kruid. D^ Autbeuren be/chryven ons verfcheide kruiden, de- welke naturam Zoöpbytorum zullen hebben, dat is by baar groejende aard mede eenig teeken van. ge- voelen vertoonen, waar van zommige een eigentlyk kruid, zommige een bee[ler , of boompjes zyn. Het geene wy albier bejebryven , is een laag kruidje , een meefter{iuk der natuur ‚ven: materie, tot onderzoek verfchaffende voor de Jubtiele geeften om te raden , waar in zyn wonderlyke ei- gen/chap gelegen xy. Dit kruidje dan waft niet boven een [ban boog, in "t gemeen lager, in de gedaante van een Calappus boompje, avant bet fchiet op met een enkelde , regte, en kale feel, omtrent een half voet lank, ook in veele, doch donkere leeden verdeeld, gelyk de trappen aan de Calappus-boom, uit den rooden, of bruinen; en groenen gemengd, in. de dikte van een ftroobalm, binnen uitgevuld met een wit, droog , en fpongieus merg. Aan "t opperfte breiden bun de takjes uit in ’t ronde , regt als aan de Calappus-kruin, doch veel meer in "t getal, een vinger lank, zeer dun, zommige dwers , zommige fcbuins baande. Daar aan bangen zeer teere blaadjes , in gefchikte ordre tegens malkander , de Tamaryn-bladeren gelykende , doch kleender , en gladder , omtrent een nagel van een vinger lank, jonk zynde geel-groen, maar de oude zyn aan de boven-zyde boog zee-groen , aan de onderfte licht purper- veravig , met eenige weerfchyn. Dit purper is de fcbaam- te van dit kruidje , dewelke bet in alle manieren voor der menfchen oogen zoekt te verbergen, zoo dat men dezelve niet dan van verre ziet, of als men de afgebrooke met ge- weld van malkander trekt. Aan de oude bladeren ver» bleekt dit purper, als mede in de regen-maanden, en die laten zig ook gemakkelyker bandelen, als of zy met baar ouderdom de Jcbaamte afgeleid hadden. - Van deze, bladdragende fteeltjes zyn zommige veel lane ger dan de andere , en de lang fte bebben twaalf , en veer- tien paaren blaadjes, Uit de voorfchreeve kruin fchieten nog andere fleeltjes op, mede regt, en fiyf, waar van ieder op zyn top draagd een bosje fpitze knopjes , en uit dezelve komen kleene geele bloempjes voort, boven in vyf blaadjes verdeeld, gelyk de Primula veris, doch kleender, ieder ftaande in een ge[lernd kelkje , bet welk na "t af- wallen der bloemen zig wyd opend, als eenvyfboekig fter- retje , van binnen wit , bier in ziet men veele witte kor- reltjes leggen, als of bet oyors wan Vliegen, of andere ongedierte waren , en in dezelve fchuilen zeer kleene, bruine, en wat rimpelige zadekens , als fyne zandkorls, Deze fpringen uit de witte buidekens als uit bare bolfters , wanneer de Zonne daar op fchynd, en zoo "er iemand. by zit, en kykt-daar na, dikwils-im de oogen, als of bet zig daar mede verweeren wilde voor het aanfchouwen. Zy konnen vyf, of zes voeten van den [lam verre fprin- gen, en bier door vermenigvuldigd zig de plante. Het geene nu bet meeft verwonderens waardige in de- ze plante is, dat de blaadjes gant/cb geen aanraken van menfchen , beeften, of eenig ding konnen verdragen , zelfs vanderegen , en wind niet, en dat nog fubtielder is geen aaffem van. de aped want als men ze maar in ’t minfte aanraakt , of eenige zandkorls daar tegen aangooid, zoo fluiten xy baar terftond na beneden digt t zamen, zoo datmen van bet onderfte purper niet zien kan. Dit doed een taksken alleen, als men bet zoetjes aanraakt , maar als men "t barder aantaft, of met zand beftrooid,.dan fluiten alle-blaadjes aan de gebeele plante toe, die dan als verdord ftaat , en zoo ftaan blyft , tot dat de menfch, of beeft een kleene poos weggegaan is, dan breiden xy bun weederom uit. Bynacht, regenweêr , en wind ftaan zy ook geflooten , “en men bemerkt de fluitende eigenfebap op de eene. tyd en aan de eene plante meer dan aan de andere, namentlyk ^s morgens woor acht wuren flaan zy op "t weeldrigfte, als zynde eerft door der Zonneftralen uitgerekt, en konnen als dan een flootje verdragen, zone der dat zy zoo ligt toefluiten. Zoo fluiten baar ook traa- gelyk alle die van oude plantjes, als of zy bet aanraaken beter gewend waren dan de jonge. Pp 3 De 302 HERBARII Radix quodammodo illam Calappi imitatur, com- pofita enim eft ex congerie multarum fibrillarum, quarum craffiffimz verrucofz , feu nodofe funt, que porro in multos quafi extenduntur pilos. Sponte quidem crefcit fub Cariee ad oras viarum, in folo duro, & argillofo, potiffimum vero ; & maxime lu- xuriat in hortis in nigra, & pingui terra, ubi una al- terave plantula conmiffa quotannis fefe propagat per femina projeéta, ita ut tandem in cunctis horti angu- lis reperiatur. Nomen. Latine Herba fentiens, apud Cbriftopb. A- coflam Herba viva, apud Portugallos Herba Sentida, Belgice Gevoel-kruid. Apud Chrift. Aceftam Latine dicitur Herba amoris , & apud Indicos lufores magicos. Arabice, & Turcice Suluk. Perfis Soluque. Malai- ce Dann tacol Mamufia, h. e. hominum timor, & Daun idop, h. c. herba viva, aliis Malaienfibus Cu- rang Curang. Ternatice Igo Igo, h. e. aemulus Ca- lappi. Ex quo Greci Chame-Calappam derivarent. Alii Ternatenfes hanc itidem vocant Cage Cage. Am- boinice dicitur Sié, que etiam alta eft arbor fimilia gerens folia, Malaice Caju Saloacco diéta. In Hitoea fenfitiva hzc plantula vocatur Alaun Mabay, h. e. folium vivens. Javanice Tsjit Ta, Locus. In multis Indie Orientalis crefcit locis, præ- fertim in toto tractu Decanz, Canare, & Malabarz, ac porro in Moluccis, & hic in Amboina ubique ple- rümque fponte, uti & circa Hilam in Hitoes ora in campis juxta vias füb Carice, ubi folum eft durum, & argillofum , fed non altior palmá , fique effodiatur, & in hortis cransplantetur, aliquid fenfitive fue na- ture amittit, alie autem plantule de novoibi ex pro- lapfo propullulate femine, & ab illa matricis ad u- num, vel fesqui gradum diftantes , altiores magisque luxuriofe excrefcunt, quam qua ad vias fponte pro- veniunt; mirum enim eft, hanc herbam adeo fugere tactum ; & tamen femper ad vias, & in hortis cre- fcere circa homines, qua in re convenit cum puel- lis, quz amant fpectari non vero tangi. Ujus. Apud Gentiles, & Mauros hzc plantula ma- gis ad fuperftitionem, & incantamenta , quam ad me- dicamenta adhibetur , omnino uti Cbriftopb. Acofta fcribit , ad ftupratas nempe, & famofas virgines re- conciliandas , ipfarumque pudicitiam reftituendam , & relidtorum amatorum novum recuperandum amo- fem &c. Ipfe enim «e narrat, & declarat, do- ¿tum "Braemanem -ipfi fpopondiffe , füb conditione Magni certaminis fefe per hanc herbulam effe&urum , ut mulier, quam defideraret , illum fequeretur , ille dütem tant louc(lus-crat, ut-hafce artes Chriftianis vetitas nollet addifcere “nec fcriptis fuis inferere. - Apud Malayenfes, JEthiopes, ac praefertim Ter- natenfes comperi, hanc plantulam ad easdem adhiberi nugas, ac fpecificam habent plantam ad quasvis ama- torias fabulas, feu preftigias, quas omittentes ali- quid magis virtuti conveniens in medium proferemus quisquiliis iftis, nulli ufui infervientibus, fic digna eft planta, que. in hortis colatur, ut mirificam ejus naturam contemplantes, ingenium noftrum exercea- mus. Non ita quidem caput meum vexare volo, ut cauffam inveftigem obculte iftius qualitatis , uti jux- ta Acofte relatum Philofophus quidam Indicus fecit, qui hanc detegere non valens in dementiam incidit. "Aliquid tamen garriendum mihi eft, quummajus in hujus herbe natura detegam myfterium , quam Bontius libr. 6; cap. 32. putat, qui hanc comparat cum filicu- lis Trifolit acetofi, cam fructibus Cucumis afinini , & herbe Noli me tangere diéte, que omnes res funt claufz, acpercompreffionem dehifcunt, & diffiliunt, hujus autem plantule extenfa foliola Jonge aliam ha- bent qualitatem , hzc enim petiolis infident genicu- latis; & furfum elevatis, inftar cubitorum minorum, que fi-per microfcopia luftrarentur, (ine dubio com- periremus, ipforum naturalem fitum effe deorfum fe- fe claudere, uti cubitus nofter id docet , brachium nempe introrfum fefe claudere,-& fle&ere oportere. Illorum extenfio folummodo efficitur per radios fola- res, qui illos quafi vi furfum elevant, & extendunt , donec aliqua re ta&i hac in re perturbentur, ac na- ruralem fequentes actum deorfum fefe claudant. Illos AMBOINENSIS Liber VII. cap. LXXIX De wortel wil mede na dien van Calappus den, want ze beftaat uit een klomp van SCH Ca uk lingen, waar van de dikfte avratagtig, of met knobbe. len bezet zyn, en voorts in veele baairtjes verfpreid Het waft wel in "t wild onder °t {nygras aan de ‘kanten pij de wegen, daar een barde klei grond is, maär lieft 4 weeldrig ft in de tuinen op een zwarte vette grond da een of twee plantjes gezet zig voorts jaarlyks vermenie- vuldigen door ?t witfpringende zaad , zoo dat men’ einde) ^ in La rose? E tuins e Do aam. Jn ’t Latyn Herba fentiens, b i Acofta Herba Jive By de Portugeezen dE da. In ’t Duits Gevoel-kruid. By Chriftoph, Acofta beeft bet nog deze namen in” Latyn Herba amoris, en by de S'oques , of Indiaanfcbe Gocbelaars. | In’t Arabis en Turks Suluk. By de Perfianem Soluque. Maleyts Daun tocol Manufia, dat is menfchen vrees; en Dima idop, dat is levend kruid, in "t boog Maleyts Curan Curang. Ternataans Igo Igo, dat is een nabootzer in den Calappus-boom. De Grieken zouden een Chame Ca. lappam daar van maken. Andere Ternatanen noemen t ook Cage Cage. . Onze Amboineezen noemen bet Sie, het welk anders ook eem bouge boom is, fcbier met diera ely- ke bladeren. Tn °t Maleyts Caju Soloacco. Op jpa biet bet gevoelkruidje Aylaun Mahay , dat is folium vivens. javaans T sjit Tsji. Plaats. Het waft in veele landen van Ooft- Indien, ins zonderbeid op de gebeele kufte Decan, Canara, en. Ma: labaar , voorts in de Moluccos, en bier in Amboina; os" veral meeft in "t wild, gelyk omtrent Hila, op Hitoer . kufte in °t veld langs de wegen onder "t fnygras , daar een barde kleigrond is, dog niet boven een band boog, uitgegraven , en in de tuinen verplant, verlieft bet wat van zyn gevoelende kragt, maar de andere plantjes, die van het uitfpringende zaad voortkomen , en dat niet digt byde moeder , maar een, of anderbalve flappen’ daar van af, werden booger, en weeldriger dan int wild met baar volkomen kragten , wonder dat dit kruidje zoo zeer fcbuxwd.. bet aanraaken , en nogtans altyd by de wegen waft; en in de tuinen by menfcben , flagtende de Meisjes , die niet wile len aangeraakt , nogtans gaarn gezien zyn. Gebruik. By de Heidenen , en Mooren werd dit kruid- je meer tot fuperftitien, en tooveryen , dan medicamen- ten gebruikt , t'eenemaal als Chriltoph, Acofta /chryft namentlyk om de gefcbende, en befaamde maagden te res. titueeren, bare je te bedekken , en by de pene ne minnaars nieuwe liefde te verwekken &c. Hy Atos- ta verhaald, en verklaard zelf , dat een geleerden Bra- mine bem onder een groote weddenfchap belooft beeft , met dit kruid te wege. te brengen 5 dat een rouwsperz00n » die by begeerde , bemzoude moeten navolgen; doch Acofta was zooeerlyk, dat by zulke kunften onder de Chriftenes verboden z niet wilde leeren , nog inzynefebriften zetten. By de Maleyers, Mooren , en inzonderbeid by de Ter- natanen beb ik bemerkt, dat zy bet tot dezelve beuzelitr- gen gebruiken , en bouden bet voor een toegeeigend kruid tot alle minne-tooveryen , die wy dan overflaande wat deugdelykers zullen voorbrengen, als "t anders tot niets diende, zoo is bet zeker waard in de boven te onderbou den, o" bet rare meefterfluk der natuure te befchouwen, en ons verftand te oefenen: Ik wil myn booft zoo zeer niet breeken, om de oorzaak van deze verborgene ergene fchap. te doorgronden, gelyk ma Acottas jebryven zeker Indiaans „Philofooph gedaan heeft, die dezelve niet‘ kon- nende uitvinden, daarover gek geworden. is. 3 ter-moet ik-mede-wat kallen , dewyl ik meer verbore gentheid in dezes: kruids natuur bevinde, dan Bontius lib. 6. cap. 32. meind , bet zelve vergelykende met de -bouwkens van "t Trifolium acetofum; met de vruchten van Cucumis afininus , en van bet kruid Noli me tan- gere, welke alle gefloote dingen zyn , die door bet druke ken opberften , maar met deze uitgebreide blaadjes beeft bet een gan/ch ander gelegentbeid , want de blaadjes van dit kruid ftaan aan bare (elen met zodanige: knietjes 0p- waarts' verbeven , als kleene ellebogen, en als men dezer ve door een vergroot:glas.mogte beiden: zoude men buiten twyfel bevinden ;-dat baren natwurlyken Stand is neerwaarts te fluiten, gelyk onze elleboge uit a 00 den arm inwaarts “moet fluiten. ` Dot, zy. nu uitgebreid flaan , komt alleenlyk van de Zonneftralen , die ze als met geweld opwaarts trekken , en uitgebreid houden, 10 dat zy door "t aanraaken wan eenig ding bier in getur- beerd werden, en bare natuurlyke trekken: volgende we neerwaarts fluiten. Ze Dat’ VIN Bac, LXXIX Hoof). AMBOINSCH KRUYDBOEK. 303 “los mox languefcere, ac fefe incipere claudere, uum homo, vel animal quoddam ad illos adcedat , cauffatur per fubtiles fibrillas, qua inftar pilorum in radice obfervantur extenfe per terram, ac mox per- fentientes terra motum ofcillatorium , quum quis ipfis vicinus fit, hunc conmunicant per fubtilem iftam fun- fam. medullam radicis, & caulis, que vim hanc ‚ pinnis foliofis tradit, unde fefe claudunt. f Per pacatos Solis radios petiolos iftos, ac foliola extendi, ex eo liquet, hec nempe per noctem, ac diem tempore pluviofo, vel procellofo femper. clau- faeffe. Vires hz quodammodo etiam videntur exci- tari per lüxuriofum, & Mercurialem quafi fuccum; ui in vetuíta planta parum exficcatus eft, quum“ & fenfitiva qualitas maxime inminuitur.. Matutino tem- pore, uti dictum eft, ftabilifima eft hzc plantula, quum per Solis radios elevatos refufcitata , & calefaéta, uam fortiffime extenfa fit, qua re fabulofum peragi- tür ludibrium , quum pignore certent, per hanc her- bam puras detegi poffe virgines , & a ftupratis digno» fci, quum talibus perfuadeant a puris non vel tarde, a ftupratis vero mox claudi. Quas jam pudore adfi- cere volunt , fub meridiem advocant, quum homi- num halitu fefe. claudat, que vero pure cenfende fünt, matutino tempore experimentum hoc inftituant. In re Medica hunc habet ufum : Loodja apud Ter- natenfes morbus eft quafi Phthyficus, cum afthmate, & continua pulfatione pectoris prope claviculam , præ- fertim fi aliquis precefferitmotus. Contra hunc mor- bum totz quante cum ipfa radice eliguntur plancule maxime vegete , quum ejus nempe foliola intenfe cerulefcentia funt uti in Indigo, has aque incoque, vel folas , vel cum Halale , que Convolvuli medii fpe- cies eft, contra quosvis porro abdominis dolores ac tormina he adhibentur plantule, qua Mufz folio in- volvuntur , ac fub cineribus calidis torrentur , que edantur cum pauxillo fucci LemonSwangi, pro pue- ris pauxillum aque additur, vel ejus radices cum Pi- nanga maftieantur, ac fuccus deglutitur. Hujos herbe fapor amaricat uti leguminum: ` Alii porro ejus ufus funt, quos T'ernatenfes curatrices re- velare nolunt, forte nolentesaliquem fcire , quam rem ad hanc adhibeant. In ea autem funt opinione, hanc her- bam fepius comeftam jüventutem confervare. Novi Germanum quendam ducem jam feptuagenarium, qui anhelofus erat, & per potum fpiritus Vini anxieta- tem fentiebat prope ftomachi orificium , qui gloria- batur fefe curatum fuiffe ufu hujus herbule , quique jam erat homo ftabilis, & vegeta fenectugs. Muli- ercule Ternatenfes hanc herbam aque incoquunt, ua infantes lavant, ex ipfarum opinione , ut inmunes nt ab incantamentis. Sic olim quoque Mercurius Ulyffi demonftravit herbam Moly contra Circes præ- ftigias, quod & nunc etiam przftaret hac herba, pu- to autem Planetam Mercurium , neutiquam vero cor- pus €Chymicum. ae “Nunc porro adducemus fimiles quasdam plantas ab aliis memoratas, & defcriptas Auctoribus , quarum uedam forte eedem funt cum defcripta, vel parum ifferunt juxta regionum varietatem. à Herga Mimosa a Chriftopb. Acofta cap. 56. defcripta differt a priore Herba viva, eft enim flagellofa plan- ta, quinque palmas alta, que fefe ipfam füftinere ne- quit, fed proximis adcumbit arboribus , vel muris, caules gerit virides parumque angulofos , qui fefe in longos dividunt laterales ramos , brevibus & vagis fpinulis armatos, que bafin habent amplam uti in Rubo, fed he molliores funt, & magis vage. Ejus foliola cam illis prioris, vel Filicis femine conveni- unt, quumque tangantur, fefe contrabunt, ac clau- Int,-ac frutex quafi emarcidus eft, donec receda- mus ,-quum fefe iterum-extendunt, fed non tam cito, quam in priore. Per noctem fefe quoque claudunt, quoque Sol magis fervet, eo magis extenfa, & ere- Cta funt hee foliola. - Flores fructusque non deferipfit, fed indicavit ejus foliola per totum diem Solis motum fequi, Odore, & fapore cum Liqueritia conveniet, unde & incole ejus foliis utuntur contra tuffim, ad pectus depuran- dam, & claram reddendam vocem, conducunt quo- que contra renum dolores, & ad recentia vulneracu- randa, ita ut congenera videatur effe Zage fpecies libro 7. defcripta. Hec Dat zy nu firaks quynen , en baar beginnen te fluiten als eenig menjch , of gedierte bum Bade és werd ern zaakt door de fubtile vezelen , die men als baairtjes dan de wortel ziet , bun in de aarde witbreiden „ en firaks ge- voelen bet dreunen'van den grónd , wanneer bun iets na- derd, en dat door de fubtile vooze merg van den flam die de kragt aan de bladdragende fielen overzet. f Dat bet door de Stille Zonneftralen uitgebreid werde, blykt daar uit, dat bet ’snachts, en over dag by regen, en windig weêr altyd géflootén flaat. De kragten Du nen ook meeft te beftaan in een jeugdige, en Mercuriaal- ^ Jcbe-zap , diein de oude plante wat opgedroogd is, awan- neer ook de gevoelende eigei Weight de In de Morgenfionden, als gezegt , vertoond bet zig Dap. zinnig , dewyl bet door de opgaande Zonneftralen ver- warmd zynde op *t kragtigfte uitgebreid flaat , bier door bedryft men een beuzelagtige kortswyl, weddende dat men aan dit kruid de zuivere maagden kan onder/cbéiden van de gecorrumpeerde, de lieden wys makende, dat bet by de opregte niet, of lankzaam, maar by de bedorvene ter{tond zich fluite. Die men nu befchaamd wil maken, moet men tegens de'middag daar by voeren, wanneer bet zig op den minften aaffem fluit, maar wiens refpelt men bebouden wil, moet men in de ie Een daar by voeren. i In de Medicyne beeft bet dit-gebruik :' Loodja is by de Ternataanen een ziekte, alseen Teering met korte aasfem, en geduurig kloppen op de borft, by” usbeen > zonder- ling als men een weinig gegaan beeft. Tegens deze ziek- te neemd eenige boompjes van dit kruid met wortel en al uitgetrokken , als zy tn baar befte fleur ftaan, te weten als de bladeren nog boog blaauw-groen zyn, gelyk aan't «Indigo, Rookt die in water, of dee: of met een zoor- te Halale ( Convolvulus medius ) tegen allerbande Buik- pyn neemt men dezelve boompjes , bewindze met een Pis- Jang-blad , braadze wat onder heete a(Jcbe , en eet die dan met een weinig zap van Lemon Swangi , by kinderen doed men water daar by, of knowwd de wortelen met Pinang, en zwelgd den zap in. ‚ De fmaak van dit kruid is bitteragtig , gelyk aan de pluk-vruchten: Daar zyn nog andere gebruiken, die de ‘Ternataanfcbe Meeftre/fJen zoo niet willen openbaren, mi Jebien niet willende , dat men”: weeten zal , waar toe Zy bet gebruiken. ` Immers zy 209 oan gevoelen, dat dit kruid dikwils genuttigd oe » de jeugd conferveere. Ik ken- ne eenen Duitfcbe cier , een man doenmaals by deze- ventig fåren, die kortaafemig begon te worden, en door drinken van Brandewyn vry wat benouwd , omtrent de krop van de maag , die zig roemde door het gebruik van dit kruid geneezen te zyn, daar by een, man was van een vajte, en gezonde ouderdom ` De Tornetaanjibowrouaven, Kooken dit kruid in water, en wasfchen daar mede de kin- ders, bet'welkma baar gevoelen, tegens alle betooveringe dienen zal. Zoo heeft Mercurius ook eertyds aan Ulys- Jes getoond bet kruid: Moly tegens}de toovery van Circe’, en men zoude bet nog konnen doen met dit kruid , ik ver- Jaar dan m ercurius , en geen c um. u zullen wy eenige dierge lanten «erba- len by andere bee Zenter van zommige miffcbien "t zefde zyn met bet voorige , of een weinig ver» Schillende na de verfcheidentbeid der landen. — - Hersa Mimosa by Chriftoph. Acofta cap. 56. be- Jehreeven, verfebild van "t voorige Herba viva, want bet is een rank gewas , vyf palmen boog , "t welk op zig zelfs niet ftaan kan, maar tegens de naafte bomen, of muuren aan leund , bet beeft groene niet regt ronde ftelen, die zig in lange zyde-takskems verdeelen, waar aan men ziet korte, en ydele doorentjes , met breede voetjes , gelyk aan de Braam, doch ydele? , en weeker, De blaadjes gee lyken de voorige, of de Felix femina, als men ze "i raakt, fluiten zy baar Pzamen , en den ftruik fhaat als verdort, tot dat men weer weg gaat, dan breiden zy ben weer uit, dog zoo gaauw niet , als bet voorige, Snagts flaanze ook geflooten, maar boe'beeter de Zonne febynd , boe weeldriger zy uitgebreid ftaan. Bloemen , en vruchten beeft by niet befchreeven , maar dat zyne blaadjes ben den gebeelen dag na de Zonne kees reh. Van reuk, en fmaak 2al het met zoethout overeen komen. dies de Inlanders 2yn bladeren gebruiken tegens de hoeft , om de borft te Zuiveren, en een klaare ftem te maken, zy dienen ook tegens de pyn der nieren, en ver- fche wonden toe te beelen, zoo dat bet fcbynd een mede zoorte te zyn van Zaga lib. 7. befcbreeven. DE it 304 Hec quoque planta Jave obvia eft, longis flagellis juxta fepes prorepens, parvas gerens vagasque fpinu- las, Camerungi ibi dicta. Caban Cabannan fimilis forte eft arbufcula Jave, & Baleyz crefcens, fed cujus ftipes fefe magis erigit ; ac tantummodo ramis incumbit proximis arboribus. Sic forte etiam cum illa convenit ifta planta, quam Clufius defcribit in adpendice iftius cap. 56. Acofte, qua adduéta fuit ex infula St. Fuan de Porto Rico, fimilia gerens teretia flagella, vagasfpinulas , & Aca- cie foliola, lete virentia , primo autem progermi- nantia grifea lanugine obduéta funt. Silicule quoque aderant , quz globuli erant ex parvis , anguftis , & fpinulofis quafi foliolis compofiti , inter quos femi- na locata erant ex plano rotunda, &nigra, in medio ‘parum protuberantia ; Rachides vero terram. tangen» tes ex geniculis novas emiferant radiculas. Æfehynomene Theophr. libr. 4. cap. 3. defcripta ab utrisque prioribus videtur differre , dicit enim arborem effe {pinofifimam, folia gerentem Filicis arborefcen- tis, velinftar plumarum prope Memphis crefcentium, que fefe contrahunt, ach exficcate effent, quum ab aliquo tangantur, brevi autem poft relaxantur, ac virefcunt. Hoc primum detectum fuit ab Apollodo- ro Democriti difcipulo, Plinius autem libr, 24. cap. 17. herbam vocat, ubi & alias enumerat , tumque videretur effe Herba viva in Perfia, India , multis- que aliis Afiz locis crefcens, Anonymos Garcia libr. 2. Arom. cap. 27. defcripta, cadem eft cum Herba viva, ipfi enim tribuit Polypo- dii folia, ac luteos flores , foliaque fefe claudere, „quum. tangantur, In Malabara quoque crefcit , fed indigenum nomen ipfi ignotum fuit, uti & veteres e- jus mentionem feciffe, ZE/cbynomenes enim non re- ‘cordatus forte fuit. ..... Indie Occidentalis Scriptores fimilium meminerunt plantarum, ac primo Francifc. Lopes de Gomora hifi. general. Ind. Occid. Ge 194. & 205. mentionem facit plante in Perua crefcentis, cujus folia flaccefcunt , quum tangantur , que in Siviliam transmifla comper- ta fuit gerere foliola Acacie Agyptiace. _...Monardus dicit Peruanas hafce plantas mox in ter- «ram procidere, quum tangantur. Altera porro cre- Ácit herba in Perua, fupra terram extenfa, que tacta fcíe claudit inftar Braflica capitis. — Pina bui buitzli , feu berba verecunda Eufeb. Nieren- berg br 17. eap 7 defcripta parum differt ad Indica berba viva quoad formam , neutiquam vero quoad pro- prietatem folia contrahendi; Frutex erit quatuor fpi- ‘thamas altus, incurva gerens folia inftar acinacum, ad quandam diftantiam remota, que & fafciculata uafi, feu fex numero fimul locantur haud diffimilia illis dboixocbitl. Caules ejus tenues funt, fpinulis ar- mati, ac radix fibrofa. Flores fru&usque gerit par- vos echinatos, ac racemofos quafi, primo virides, dein luteos. Folia Raphanaceum habent faporem, eamque qualitatem , quod {fub caule fefe claudant, & contrahant, fi a quodam homine, vel aére tangan- tur. Vocatur quoque Cocochiatl, be herba fomno- lenta, quum capiti fubpofita fomnum conciliet, vel quum tacta videatur dormire. "Vulgo habetur frigi- ga, ficca, & adftringens, & tamen in iftis regioni- ‘bus adhibetur ad amorem, & favorem conciliandum. Eodem in capite aliam porro defcribit plantam, in Philippinis ctefcentem infulis, que berbe ntienti pro- pius adcedit, fed tamen diverfa eft, licet dicat, Hi- panos hanc vocare plantam /entientem. Hec. planta eft, caules emittens decem, vel duodecim rectos, & e radice furfum elevatos, quorum quivis duodecim profert folia, in quatuor ordines Bee ad binorum pollicum diftantiam. Folia conveniunt cum illis Lo- tus urbane, floresque coerulei funt, antequam fefe a- periant, linguæ formes, aperti fefe extendunt in tria minora petala: Hec planta adeo quafi convellitu per hominum tactum, vel halitum, 3ta ut fi per mi- nimas afpergatur pluvias , Jangueat, & quafi dormiat, reliquaque folia tacta quafi decidunt, quorum fupe- riora tantum remanent, Si fle fiaan. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII cap. LXXIX: Dit gewas vind men ook op Fava, met |, s langs de beggen kruipende, = tg kleene ies : un A tjes bezet, onder den naam van Camerungi. m Caban Cabannan is miffcbien een diergelyk boom; op Fava, en Baly wasfende , doch met zynen Ben SC opgeregt, alleenelyk de takken op de naafte boomen leunende d Zoo komt ook mi[Jcbien daar mede overeen dat gew iy "t welk Clufius be/cbryft in een byvoegzel op ’t voor sek ven 56. cap. van Acofta, aangebragt uit bet Eiland St. Juan de Porto Rico, met diergelyke dunne ranken. m. dele doorentjes , en kleene bladeren, als Acacia blyle. groen, doch de eerfle witkomende met een &rysachtige "ie? achtigheid bedekt. Daar waren ook zaadbouwkens p zynde bollekens van kleene, fmalle, en als doornachtn: blaadjes gemaakt , tuffchen dewelke lagen plat-ronde v zwarte zaden in de midden wat verbeven; De ryskens daar zy de aarde raakten badden uit bare knien nieuwe wortels gefchooten. /Efchynomene Theophrafti lib. 4. cap. 3. befchree- ven, Jebynd van de beide voorgaande te verfcbillen, want by zent > dat bet een zeer doornachtige boom xy , met blade. ren als die van de boom-Vaaren, of als veders by Mem- phis waffende, die bun zelve intrekken , als of zy ver. droogden, als ze iemand eens aanraakt , maar kort daar na werden ze Wederom groen, Dit is eerftmaal ontdekt en befcbreeven door „Apollodorus , Democriti difcipel , maar Plinius lib. 24. cap 17. noemd bet een kruid , daar by nog andere kruiden opteld , em dan zoude bet gely- ken, als of bet de herba viva was, die in Perfien h dien, en veele plaatzen van. Afien waft. Anonymos Garciz lib. 2. aromatum cap. 27. befchree- ven, is bet zelffie met de herba viva, want by geeft bem de bladeren an. Polypodium , en een geele bloeme , ook dat de bladeren baar zouden fluiten , als xy aangeraakt werden. Het waft in Malabaar , en den Inlandfcben > i- LI naam is bem onbekend geweeft, als mede dat de oudevan ` diergelyke plante zouden gewag gemaakt hebben, z ZEfehynomene bem mii on mee. in den zin ee In Weft- Indien befchryven ons de Autbeuren. dierge- lyke planten, voor eerft Francifcus Lopes de Gomara in hift, general. Indie Occidental. cap. 194. en 205. maakt gewag van een plante in Peru waffende, wiens bladeren verwelken, als men ze aanraakt, dewelke na Sivilien over gezonden , bevonden wierden blaadjes te bebben als de Acacia Egyptiaca. Monardus zegt, dat deze Peruaanze planten Brake ter aarden. nedervallen , als men ze aanraakt. Daar waft nog een ander kruid in Peru op de aarde uitgebreid , ^t welk zig t’agmen/luit gelyk een koolkop, als men ze aanraakt. . Pina hui huitzli , of herba verecunda by Eufeb. Nies renberg. lib. 15. cap. 7. befcbreeven,, verfchild wat van de Ooft-Indifebe herba viva in gedaante , maar niet in eigenfchap van °t blad fluiten, bet zal een bor zn, vier fpannen boog , met kromme bladeren, als Sikkels, in zekere [patien van malkanderen ftaande , doch met bosjes; zes in * Pd by malkander niet ongelyk die van Ihoixo- chitl. De ftelen zyn dun , met doorentjes bezet, de wor- tel vol vezelen. Bloemen, en vruchten draagd bet als eene Eegels , trosgewyze afbangende , eerft groen, daar na boog-geel. De bladeren hebben een Radysacbtigen Jmaak „en die eigenfchap , dat xy baar onder den fteel te zamen fluiten, en verflenzen, als ze eenig menjcb , of lucbt aanraakt, Het werd ook Cocochiatl genaamt , dat is flapend-kruid, om dat bet onder * booft gelegt de flap aanbrengt, of om dat de aangeraakte fchynen te Jlapen. Het werdgebouden voor koud , droog , en t'zamentrekkena van aart , en egter in die landen gebruikt om liefdes € gunft te verwekken. x ER In ^t zelfde capittel befcbryft by nog een ander kruid, in de Philippinis waffende, de herba fentiens maderko- mende , doch nog al verfchillende , boewel by zegt , dat de Sema die planta fentiens noemen. Dit za! e plante zyn met tien a twaalf regte flelen, uit de wor d opfcbietende , waar van ieder twaalf bladeren draagd , in vier troupen van malkanderen flaande , in de wydte van twee duimen. De“bladeren zyn. als die van Lotus Ut bana, de bloemen blaauw , eer zy geopend zyn, in de ge- daante van een Mu/ch-tonge, maar de geopende beftaan uit drie blaadjes: Het werd zodanig ontfteld door bet aan- raken, en aan-aasfemen van pat Sm „ dat zoo bet min[le regen maar aanraakt, ftraks treurig werde, e” als flapende neervalt, alle andere blader aangeraakt zynde , valen insgelyks af , blyvende alleenlyk de hoven: Als Be VIII Bock. LXXIX Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 303 Si caulis, vel ftipes ipfe vulneretur, vel contunda- tur,tota procumbit planta, vulnusque nigrum eft, ac- fi per ignem aduftum effet Si vero ligno, vel ba- cello tangatur hzc planta, nullum perfentit incom- modum, ita ut tantummodo agitatur, & conmovea- tur per hominum manus, & halitum , nullumque babet in re Medica ufum. Arbor pudica a Julio Scaligero exercit. 181. fe. 28. defcripta , arbufcula eft octo pedes alta, in provincia Pudifera crefcens, quz hominis, vel animalis acces- fam fentiens , foliofos ramulos cauli adtrahit, quos iterum explicat, quam primum homo recedit. Sca- liger quoque in ea eft fententia, hoc nempe fieri pet fubtiles quasdam radicum fibrillas, que in terra ali- éujus hominis , vel animalis acceflum perfentiunt ‚ad uamnam enim diftantiam acceffus hominis in terra detegi poffit, comperitur, quum per noctem quis au» rem terre admoveat. “Gallica Antillaram Hiftoria èap. 11» conmemorat uoque berbam vivam in infula Tabago crefcentem ; fed juxta defcriptionem ab illa Indie Orientalis dif- fert. Stipitem gerit fesqui pedem altum, multis cinə &um foliis, pedem circiter longum, tres minores di- gitos latum , denticulatum, uti in Filicibus, ad oras ex viridi, & purpureo variegatum colore, maculis- que rubentibus notatum, ex ftipitis centro flos pro- venit, ex multis petalis compofitus fere inftar lorum Calthe, coloris lete violacei, fique traítetur , gra- tum fundit odorem. Ejus natura eft, ut fi foliola tangantur , cuncta plante flaccefcant, & ad terram inclinent, acfi pedibus calcata effent, quoque fortius, vel levius comprimantur , eo citius, vel tardius revi- vifcunt quafi, & in priftinam fefe reftituunt formam. Pifo libr. 4. cap. 41. binas defcribit alias Herbas ca- flas, feu vivas in Brafilia crefcentes fub Portugallico nomine Herba minofa, & Brafilico Caüéo , ad quem Je&otes demandamüs, quum utrzque fint plante ab illa Indie Orientalis Herbe fentientis nimium differen- tes, tam forma quam natura, & qualitate, quum fint arbufcule flagellofe, ac fpinulofe , licet foliorum forma, & fenfitiva qualitas, quod nempe ad tactum fefe contrahant, cum aliis Herbis vivis conveniant. Sic quoque ejus altera fpecies Silva de Praja dicta, h, e. her bet proprietatem, ipfius enim folia certam adferunt mortem; quorum nullum aliud inventum eft antido« tum, quam plante radices; Ternatenfes duplicem ex hac formant Zgo Igo, marem hémpe, & feminam. Mas ipfis dicitur Herba fentiens prima, femina nobis alia eft herba libro 10. defcripta fub nomine Gratiofe, atque has forte fub uno defcri- bunt, & comprehendunt nomine, quum utrasque ad- hibeant amorem conciliandi gratia, atque ut aliquis alii gratus fit, quales herbas fupra etiam enarravimus in Capite Sonchi, Sí vocavimus Oebat Guna. Noftra planta quóqué éonvenit cum Todda Vaddt Hort. Malab. tom. 9. Fig. 19. defcripta, ubi & tresa- liz obcurrunt plante hic ignote , quz qualitatem e- tiam habent Folia fua contrahendi. OBS. ER V.ATIO,. aà Licet elegatitis hujus plantul& foliola ea gâudeant qualità- té, ut fenfitiva quaft fefe inftar Mimo/e, feu berbe vive ad tactum contrahant; & claudant, non tamen ad hoc pertinet genus, uti flores, ac filiculz ejus feminales, hoc fatis de- clarant, que fi examinentur, adparet veram Oxalis effe fpe- ciem, atque hinc mihi dicitur Oxys Indiea, Tamarindi fo- liis; floribus umbellatis in Tbef. Zeyl. p. 178. & Oxalis lutea flofculis, & feminibus, que herba fentiens Bow T11, & Herba viva À Cost Æ Muf. Zeyl. pag. 5. & 37. & Oxys In- lica, non acida, Tamarindi foliis, fentientibus, umbella- tis, floribus in fummo pediculo luteis , umbellatis. Domini Garcin. & Acetofélla herba, Mimofz foliis, fentiens, Her- bar. Herm. &c. in Thef. Zeyl. reliquos vide Au&ores, & Synonyms. Hujusque plantule icon fupra Tab. 104. Fig. 2. eft expreffa, - VA Tom. Y, CAPUT marina, peculiarem penitus y & miram ha». Als men den flam zelfs kwetft ofte kneuft , zo walt d gebeele plante om ter aarden, s ES Get werd eru als of ze van vuur gezengd was. Zy gevoelen geen letfel. Ais men ze met een boutje, of flokje aanraakt , wor- dende alleenl yk ont/teld door "e men[cben band en aafemen, en bebben geen gebruik in de Medicyn, Arbor pudica van Jul. Scalig. exercit, 181. fe& 28. befchreeven h zal een boompje zyn van 8 voeten boog , indè provintie Pudiferam waffende , en bet naderen van eenig menfch of gedierte gevoclende,zo trekt’t zyne geblaade takjes tegens den [lam aan, en breid die weder uit, zo dra de men/ch weggaat. Scaliger is ook in dat gevoelen, dat dit ge- Jebied door eenige fubtile vefelen der wortelen, dewelke in de grond bet aannaderen van eenig menfch gevoelen, want boe ver de gang van eenig men[cb op de grond ge- voeld kan worden, bemerkt men , als men by nacht met een oor op de aarde legt. Defranfe Hiftorie van de Antillas cap. ri. beeft ook de herba viva op bet eiland Tabago waffende , dog vol- gens de befcbryvinge van de Ooft - Indijche verfchillende. Het beeft een ftam 13 voeten boog , omgeven met veele bla- deren ontrent een voet lanky 3 kleene vingers breed, ge- Jneden of getand gelyk aan de Waren, ontrent de kanten groen gemengd met purper , enlichte roode plekken , uit de midden des ftams komt een bloeme voort , uit veele blaad- jes gemaakt , fchier als de Goudsbloemen , licht violet van coleur , en als men ze bandeld, goed van reuk. Zyn na- tuur is, dat als men de blaadjes aanraakt , zy alle t’zamen aan de planten flap worden, en nederzakken na de grond, als of zy getrappelt waren, en na dat men ze bart of zagt od » komen zy lankzaam of fpoedig weêr in baar oude poftuur. j Pifo libr. 4. cap. 41. béfcbryft nog 2 andere Herbas caftas of vivas , in Brafil waffende onder den Portugeezen naam Herba minofa, en den Brafilifeben Caiéo, waar been wy den Lezer wyzen, dewyl bet alle beide planten zjn van de Ooft- Indijche Herba fentiens al te veel ver- Jebillende zo in gedaante als in eigenfcbap, want bet flin- gerende en doornagtige boompjes zyn, boewel ze in fatzoen der bladeren en bet fluiten der zelve op eenig aanraaken met andere Herba vive overeenkomen, Zo is ook zyne 2de foort in "t byzonder Silva de Praja, dat is ftrandruig- te genoemt, van een gant/cb byzondere en wonderlyke et- genfchap , want deszelfs bladeren zyn een dodelyk we, daar men geen ander tégenbaat toe gevonden beeft als des- zelfs wortelen. De Ternatanen maken tweederley Igo Igo, Manneken en Wyfken daar van. Het Mannetjen noemen zy bet eerfte Herba fentiens, en bet Wiyfken is by ons een an» der kruid, enlibr. 10. befchreeven onder den naam van Gra- tiofa, zynde millcbien duur utm under conen rum, begree- pens vm dat xy dezelve alle beide gebruiken om liefde te verwekken, en iemand aangenaam te maken , diergelyke kruiden wy bier bovenin’t capittel van Sonchus, en Lë Guna genoemt bebben, S , Deze ‘beeft eenige overeenkomft met Todda Vaddi in Hort. Malab.: part, 9. Fig. 19. befcbreeven, alwaar men nog 3 andere bier onbekende Planten vindt, dewelke de eigenfchap bebben om baare bladeren te fluiten, AANMERKING. Of fchoon de blaadjes van dit fraaje plantje die hoedanig- heid hebben, dat zy zig op het aanraken als de Mimofa , ofte het levendig kruid te zamentrekken, en fluiten, zoo behoort egter dit plantje niét tot dat geflagt, gelyk de bloemen, en zaadhuisjes zulks klaarlyk aantoonen, welke indien ze onder- zogt werden, zoo bevind men, dat het een egte zoort zy: van de Oxalis, en hierom werd ze van my genaamtIndifché Oxys, met bladeren van de Tamaryn, en de bloemen in een dol ftaande. in de Thef. Zeyl, p. 178. en geele,Oxalis, zoo aan bloemen, als zaden, welke is het gevoelige - kruid van Bow T1Us, en de levendige plant van ACOSTA in het Muf. Zeyl. p. 5. en 37. en de Indifche Oxys, niet zuur, met de bladeren van de Tamaryn gevoelig, en in een dol ftaande, met bloemen in het opperfteder fteeltjes in een dot flaande, en geel van de Heer Garcin: en het Acetofella-kruid, gevoelig, en met bladeren van dé Mimofa van het Herbar. van Herman. &c. in de Thef. Zeyl. ziet de overige Schry- vers, en Benamingen. De Figuur van dit plantje werd bo« ven op de 104 Plaat, Fig. 2, gevonden. Qa LXXX; 306 CAPUT OCTOAGESIMUM. Tulipa Javana. Ic flos primum ex Batavia in Amboinam delatus H eft, qui ad Tulipz fpecies refertur, licet hujus planta nondum flores producens adeo fimilis fit Amboinenfi radici toxicariz , ut ejus anguftifolia fpe- cies haberetur. Caeterum Tulipe more crefcit, ejus enim radix bulbus eft rotundus, & regularis, pugno major, externe fimilibus extenuibus pelliculis , & inter- ne ex craffiufculis, albis, & fuccofis lamellis compo- fitus inftar Cepæ , atque in inferiore fua parte fimiles erit craffas, & brevesfibrillas, fique diflecetur , nau- eofum prebet odorem, perfecte inftar radicis toxi- cariz. i Ejus ftipes femi pedem altus eft, antequam in fo. lia explicetur, annulis, feu nodis quibusdam diftin- &us, qui per decidua formantur folia, rotundus por- ro, binos tresve digitos craflus, immo in vetuftiori- bus plantis craffior. ‘Tumque fefe extendit in fex octove longa folia , gladiformia , multoque majora quam in ulla Tulipa, fed minora quam in radice to- xicaria. Suntque a binis cum dimidio ad tres pedes longa, transverfalem palmam lata, magnum haben- tia nervum medium, qui digiti latitudinem habet , & infra protuberat, acutedefinens, fupra vero canalem format; folia autem hxc colore glauco, & oris finu- ofis cum illis Tulipe conveniunt, funtque per longi- tudinem ftriata, ac preter fubtiles venas unum alte- rumve habent craffiorem nervum, qui nonad apicem excurrunt, fed fenfim difparent. In hifce infulis rariffima fuos profert flores , atque ultra annum nil nifi folia gerit. Spe etiam fit, ut licet hic ftipes pedis crafficiem obtineat, in fuperiore tamen parte putrefcat, ac cuncta dejiciat folia, unde nil .remanet quam tuber quoddam fupra radicem, uod fubfeguentibus ficcis menfibus novum emittit ipitem , qui annum requirit , antequam ejus folia perfecta fint. Hujus ferotinz fterilitacis caufam pu- to effe copiofas pluvias, qua hic in Amboina cadunt, quales forte innaturali loco , feu patria non ita pati- tur. Sin itaque Solo arenofo humido , ac Soli bene ex- ofito locetur , tum fenfim non ex plantz centro, ed ad latera e radice fimplex rectusque excrefcit caulis, tree pede« alte, pollicem craffus, ex rotun- do parum compreflus, ac planus, «qui in vertice Ion am gerit vaginam, ex binis tenuibus, & ex viridi flavefcentibus foliis compofitam, que fefe aperiens flores exhibet non omnes fimul, fed fucceffive excre- fcentes, quorum quivis peculiari infidet pedunculo , funtque ab octo ad duodecim numero, in binos tres- ve ordines diftincti. Flos ipfe componitur ex petalis forma Liliorum al- borum, colore Tuliparüm, apertus enim inftar cam- panz extenditur, cujus nempe petala fuperius ample funt extenfa, inferius veto fenfim, & acute anguíta- ta, atque hic non erectus pedunculo infidet, fed pa- rum. ad latera inclinat... Quodvis vero. petalum ultra quatuor pollices longum eft, unum jatum, craffius- culum, externe nervo medio, feu dorfo notatum, u- bi.& ex purpureo rubet colore, ab utraque vero par- te ad oras album eft, quod quodammodo Tulipz pe- talum refert, externaque rubedo ad internam etiam tranfit partem, ubi-magis purpurafcit. In floris centro fex firma adparent ftamina in fundo lutea, in medio alba, ac fummo purpurea, quodvis vero-antheram gerit, uti- in Lilis, fed ipfius forma magis i curva eft, inftar fémi Lune, queque obduci- tur farina erafíà, flava, & vifcofà. Atque hzc fta- mina non laxe flori inpofita funt, fed quodvis inplan- tatur Quafi peculiari fuo petalo, feptimum vero pi- ftillum eft nudum , ghee erigitur, quum fex alia in- trorfum flexa fint... Ipfius odor dulcis, fed gravis eft, accedens ad fi eciem quandam placentularum faccha- ratarum , quibus Anifum admixtum e(t, queque in India Portugallico nomine vocantur Zroa , atque hic odor quibusdam gravis, & naufeofus eft. Aper. HERBARII AMBOINENSIS Liber VIIL. cap. LXXX, LXXX. HOOFDSTURK De Favaanfche Tulp. DE bloem is eerfi van Batavia in Amboina gebragt; zynde onder de foorten van Tulipen gereekend Si wel nog zonder bloeme zynde , met de Amboinfche Spatwortel zoo groote gelykeni[Je beeft , dat men ze voor een fmalbladige foorte daar van zoude aanzien. Ze groeid anders op de manier van een Tulipe, want de wortel Ze een ronde welgefchikte bol, grooter dan een vuift , bui. ten met diergelyke dunne buiden , en binnen uit di ti- ge, witte, en zappige Jchilfferen gemaakt als een Ajuin aan "t onderfte met diergelyke dikke en korte vafelingen, als men ze opfnyd walgelyk van reuk, regtalsonze Tad wortel. ; De ftam is een balve voet boog, eer by zig in bladeren verdeeld, met eenige leden of trappen onderfcheiden door de afgevallene bladeren gemaakt , rond , 2 en 3 vingers dik, en aan de oude [bruiken meer. Als dan breid ze zig uit in zes of agt lange bladeren als fweerden , veel grooter dan aan eenige Tulipe, doch kleender dan aan de Spat. wortel. Zy zyn van 9i tot 3 voeten lank , een dwers band breed, met een groote middelzenuwe, wel een vins ger breed, beneden uitbuilende , en na vooren toe fcherp, boven een geute formeerende, aan de Zeegroene coleur en bogtige randen Komen ze met de Tulipen overeen, zynde in de lengte geftreept bebalven de fyne aderen, noch met 1 of 2 dikkere Zenuwen, dewelke niet tot aan de Ditze raaken , maar onderwegens zig verliezen. In deze Eilanden brengt bet zyne bloeme zeer zelden voort , flaande meer dan een jaar niets dan bladeren voorts brengende. Het gebeurd ook dikwils , /cboon den flamal een been dik geworden is , dat by boven in’t bert verrot, en alle bladeren afwerpt. , /chietende niets over dan een Jtomp boven de wortel , bet welk dan in de volgende droo- e Mouffon een nieuwe fLam voortbrengt , die al weder een jaar vereifcht , eer by zyne volkome bladeren beeft. De oorzaake van deze traagbeit en onwille giffe ik te zynden veele regen, die bier in Amboina vald , den welken mis. Jcbien bet in zyn Vaderland niet gewend is... „Als bet nu in een vogtige zandgrond en wel ter Zonne ftaat., zo brengt bet eindelyk niet uit de midden des ftruiks maar ter xyden uit de wortel een enkelden. regten Lë voort, 3 voeten hoog , een duim dik, wit denronden wat plat gedrukt, aan apiens top men een lange fchedeof A ziet van 2 dunne en bleekgroene blaaderen gemaakt, dee welke bun openende vertoonen de bloemen niet. teffens maar na malkaar voortkomende , ieder op een byzonder freel tot 8a 12 in `t getal in 2 en g ryen. verdeeld, De bloeme is gemaakt van bladeren aan fatzoen de wit- te Lelie, aan fchildery de Tulipaan gelyk , «vant dege-o- pende fiaat als een klok, te weten met de bladeren vooren wyd uitgebreid , en agter jpits toeloopende , niet regt o- ver eind op baar fteel, maar een weinig ter zyden geboo- gen, ieder blad is ruim vier duimen lank , een duim eed, dikagtig , met een middelzenuwe of rugge , en aldaar pur. per-rood , maar te-wederzyden langs de kanten Wit; bet welk zoo wat na een Tulipaan aarden wil en de buiten). roodigheit fcbynd. an binnen door , zoo dat ze binnen niet meer dan peers is, °° f In de midden ziet men zes flyve draden op de grond geel, in de midden wit , en boven peers , ieder draagende een dwers balkje gelyk de lelien , dog meer gekromd , van fatzoen als een baloe maan , met een geel grof vel meel bezet. Zy ftaan niet.los in de. bloeme , maar jeder fteekt in de [choot van zyn blad, en bet. zevende Jüleitje is zonder nop, bet welk regt over eind fiaat, maar T dere zes zyn inwaarts gebogen. De reukis geil-zoet » tre , kende na een flag Zuiker-koekjes , daar Anys onder is ‚in "7" dien met een Portugeeze woord Broa genoemt s dog we ke reuk zommigen zwaar en walgelyk voorkomt, De e>. Dën SSS 49.307. E EEE. 3 VIII Boek. LXXX Hooft, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 307 Aperti hi flores, quorum modo bini tresve fimul fefe aperiunt, per multos dies continuos vigent, quum marcefcunt , ac fociis fortem relinquunt, quum prius per diucturnum vigorem priorem fiorendi tarditatem quafi refarciverint. Poft florum lapfum , cuivis pedun- culo, cui flos inpofitus fuit, increfcit craffiuículum tuber, quod in bulbos quafi íeminales explicatur , qui formam. fere habent eandem, quam radix toxicaria profert intus repleti fimilibus officulis, externe diu virentes, hifce vero in terris rari perfecti funt, Radix feu bulbus ob lentum fuum fuccum adeo du- rabilis, & vegetativus eft, ut ultra annum in domo fervari poffit integer, cujus exterior modo pellicula exficcatur, fed interna fubftantia vegeta eft, novum- que emittit furculum. Bulbique porro fubtus novas roferunt , undique, &laterales proles, uti Lilia, & F ulipe, que trasplantari poffunt, fi vero relinquun- tut, novi ifti bulbuli non rotundi, fed ad unam pat- tem plani, feu compreffi funt. -Sicquoque non opor- tet aliguem follicitum effe, licet toti pereant frutices menfibus pluviofis, ita ut nil remaneat, vel confpici poffit, de novo enim iterum regerminant. Nomen. Nullo alio innotuit nomine nifi Tulipa Fa- wana. Belgico Favaanze Tulpe, ac circa annum 1676 hzc planta primum in Amboinam delata eft, & per prolem fatis jam multiplicata, Per cognomen autem adparet, patriam ejus effe Javam, licet quidam erro- pee hanc vocent Tulipam Fapanenfem, curiofi enim ex noftra nationc hanc in Japana detegere non potue- runt, neque ego huc usque ullum ejus Malaienfe, vel indigenum indagare potui nomen. Ufus ejus huc usque ignotus cft , ac tantummodo ornamenti cauffa in hortis-colitur, ex ejus odore, & fapore naufeofo concluderem , viribus convenire cum Radice toxicaria, de qua vide infra librum unde- cimum. "Aliquando etiam fit, ut bini floriferi caules fimul ex uno propullulent bulbo ejusdem craffitiei, fedin- zqualis altitudinis , qui inferius communi pellicula cin&i funt , inftar facci. Horum altiffimus primum flores producet, qui primo funt coni longi, acuti , & ‘ex purpuro rubentes, figue exteriores flores jam lint aperti, interiores adhucdum minores, acuti funt co- - ni , anguítis, & lete virentibus foliolis diftinéti. Quum ‘planta hec flores fuos gerat, tum ejus folia multo ‘minora funt, breviora, & cum illis Tulipe magis ` convenientia. In Audluario hzc adduntur. Fructus ejus plerumque unus alterve, raro tres uno «in caule perfecti funt, in quibus nulla inveniuntur -officula, fed ficca, &albidacaro, ex magnis fegmen- tis compofita, & fibi nexa.. Inveni etiam quosdam Limonis Nipis magnitudinem habentes, ad unam par- ‘tem rotundos , & gibbofos, ad alteram concavos, ac variis tuberculis auCtos , externe autem obduéti erant tenui, & viridi pellicula. Caro autem horum interna folida erat, & integra, in nulla fegmenta diftincta , vel divifibilis. 1 Tabula Centefima Quinta | Tulipam exhibet Favanam cum ejus fructibus AA feparatis. OBSERVATIO. © Genus hoc hodie Amaryllis vocatur , eftque Amaryllis Apatha multiflora, corollis campanulatis equalibus, genitali- bus declinatis H. Clifort. p. 135. Huicque plante proximum eft Lilium Americanum puniceo flore Bella donna dictum Herman. Parad. p. 194. ubi icon, fed cujus flores non tam profunde diffe&i, & oblongiores funt , unde forte ejus Vå- zieras, Tom. V. CAPUT i ed » waar van men maar twee of drie te ges Yk ziet , blyven veele dagen na malkander in baare fleur, daar na verflenzende , lanten zy baare Makkers ook een beurt, als of zy met haar lange vertoeven baar voorige traagbeit wilden inbrengen. Na baar afvallen, ziet men onder ieder Steel, waar op de bloeme geftaan beeft, een dik voetje, waar uit de Zaadbollen worden, Jcbier gefor- meerd als die aan de Spatwortel , binnen met dier elyke korls uitgevuld, van buiten langentyd grasgroen blyven- de, dog bier te lande komen weinige tot volkomenbeit. De wortel is wegens baar taaije zap zoo durabel en te- vende, dat men ze over 't jaar in de buizen goed kan bewaaren , waar aan flegts de buitenfte fcbelle verdroogt, bet binnenfte goed blyft , en een nieuwe febeute voort- brengt, Daarentegen brengen de bollen van onderen nieus we aanwaffen ter zyden woort, gelyk Lelien en Tulipen , die men verplanten kan, maar als men ze daar aan laat, zoo worden de nieuwe bollen niet rond, maar aan de eeng zyde plat of gedrukt. Zoo beboeft men ook niet bekommerd te zjn, al vergaan de gebeele firuiken in de regenmaan- den, zoodat men niets meer daar van bekennen kan , want zy fchieten al weder uit. aam. Ze is met geen ander naam bekend dan Tulpa Javana. Jn ’t Duits Javaanze Tulipe, en omtrent bet jaar 1670 eerft in Amboina gebragt , en met baare afzet- zels nu genoegzaam vermeerderd. Uitwyzende de bynaam moet ze oorfpronkelyk op Fava te vinden zyn , boewel ze zommige abufivelyk Japanfe Tulipe noemen , want de Cu- rieufe van onze Natie bebben ze in Japan niet konnen vin- den , en ik bebbe ook tot nog toe geen Maleytfe of Inland- Je naam kunnen uitvraagen. Gebruik. Van baar gebruik is ook nog niets bekend , word dierbalven maar tot cieraad in de Tuinengebavend, p den walgelyken reuk en fmaak zoude ik oordee- en, dat ze in kragten veel overeenkomen met. onze fpat- wortel of Radix toxicaria, waar van ziet bier na lib. 1 t. Het gebeurd ook, dat twee bloemdraagende ftelen uit eene bol voortkomen van gelyke dikte , maar ongelyke boog- te, en beneden met een gemeen velletjen als cen zak om- geeven. De boogere zal zyn bloeme eerft voortbrengen, de- welke eerftelyk zyn lange fpitze en purper roode kegels, en als de buitenfte bloemen open flaan, zo zyn de binnen- fe nog kleene /pitze kegels’, met fmalle en lichtgroene blaad~ e jes onderfcheiden , wanneer de Det bloemen draagt , zoo zyn de bladeren veel kleender , korter, en de Tulipe bla- deren gelyker. In het 4ucluarium werd dit *er by gedaan? “De vrugten komen Meeft een of twee, zelden drie op een fteel tot volkomentbeit , binnen vind men geen korrels, maar een droog en witagtig vleefch , uit groote klonters aan malkander vaft zittende. Dog ik beb er gevonden in de grootte van een Lemoen Nipis, aan de eene zyde rond en bultig , aan de andere bol , en met verfcheide bulten be» zet, buiten waren ze bekleed met een dun en groen vlies- je. Maar binnen was een doorgaand maffief vleefch in geene klonteren deelbaar. - De Hondert en vyfde Plaat Vertoont de Favaanfcbe Tulp, met deszelfs vruchten AA afzonderlyk. AANMERKING. ` Dit geflagt werd hedendaags Amaryllis genaamt, en is de Amaryllis met een veel bloemige knop, en gelyke klokvor- mige bloem-kranzen, met afwykende voorteelZels , of af- zettingen, in de H. Clifort. p. 135. mer deze plant komt “het naaft overeen de Americaanfche Lelie, met een purpere bloem Bella donna genaamt van Herman. Parad. p. 194. al- waar ook deszelfs Figuur is, doch wiens bloemen niet zoo diep ingefneeden zyn, en lankwerpiger, waarom mogelyk hier van een verandering. is, Qq? x8 HERBARII AMBOINENSIS. CAPUT OCTOAGESIMUM Y PRIMUM. Arum Indicum fativum. Aira Negry. Rum in india majorem prebet ufum quam in Eu- A ropa, unde ejus fpecies paulo amplius defcri- bam, cujus quinque hic obfervantur , quarum prima eft Arum fativum majus , fecando Arum filve- fire, tertio Arum ZEgyptiacum , quarto Arum minus, feu Arifarum, quinto Arifarum e/culentum. Arum fatioum majus iterum fubdividitur in tres fpe- cies, que nullo alio modo differunt, quam colore etiolorum , & venarum , unde fub una forma has defcribemus , aliis autem fingulis peculiare tribuemus caput. Primo Arum fativum planta eft, octo decemque pe- des alta, cujus ftipes pedis craflitiem habet, aliquan- do ad quandam partem erigitur, ad trium nempe pe- dum altitudinem, potiffimum vero terre incumbit, & ad extremam tantum partem parum fefe erigit , quz fpecies melior cenfetur , tumque ejus ftipes loco ra- dicis adhibetur, quz fefe in terra mox dividit, & ex- tendit in craflas fibrillas, uti Calappus, atque quo usque terre incumbit ejus ftipes , fimiles ipfi inplantat, & infigic fibrillas. Hic itaque ftipes cam procumbens quam erectus in multos videtur efTe diftinétus annu- los, qui formantur ex deciduis foliis, quorum fufca pellicula inftar vaginarum illum cingunt, in quo hic & illic ampla .confpiciuntur tubercula, feu verruce magnitudine nummi inperialis , quibus infident acu- te papille, que nove funt gemme, cum verrucis abfcindend# , & transplantandz. Huic (tipici craffi infident rami, in orbem pofiti , in- ferius brachium craffi, & ad internam partem inftar canalis excavati, qui fefe invicem ambiunt: Longitu- dinem habent trium cum dimidio, ac quatuor pedum, quo usque nudi funt, horumque inferior pars tantum- modo fulcata eft oris reflexis , fuperior dimidia pars rotunda eft, firma, ac vix inferioris dimidiam habet crafficiem , herbacez plerumque fübftanti& , quivis vero hic ramus, feu petiolus ingens füftinet folium , formam habens Europzi Ari, fed multo majus, quum proximum fit A -Muf , atque omnium plantarum maximum, tres cum dimidio, immo quatuor pedes longum , ac quatuor fpithamas latum , transverfaliter diftin&tum novem, ac decem craffis, robuftis, & pa- fallelis coftis , ad inferiorem partem protuberantibus : ad digiti craffitiem, ipforum interftitia fimilibus, fed minoribus venis pertexta funt, quoque hz fint re- étiores, eo magis domeftica, ac mitis hujus plante natura cenfetur , quo vero majores, ac plures funt ipforum vortices, eo acrior, & magis filveftris hzc planta eft. 4 Procumbens ftipes, fi caput fuum elevet , fimul adtollit quandam fibrillarum partem , que undique inftar chordarum tenfz funt. Hi itaque caules, ac cofte differentiam conftituunt trium fpecierum, ni- gre nempe, fufce, & albe varietatis, Harum pri- ina, & optima eft, cujus caules in inferiore , feu ro- tünda parte ex fufco nigricant, ad fuperiorem par- tem fenfim pallidiores, feu fufciores, ejusque folia adeo ibtepfe viridia fünt, ut e longinquo videantur effe nigricafitid, ac fimul glabra. ` Secunda fpecies cum prima quoad formam convenit, cujus caules fubtus fufci funt, actalibus lineis, feu ve- nis diftin&i, .& maculati , fuperius autem virides, ac cofte albicantes. Tertia,.ac viliffima fpecies cunctos gerit caules albicantes , feupallide virentes, foliorum- que. vene plurimos habent vortices , atque hec fpe- cies acerrimum habet faporem., minusque apta eft ad cibum eontra bine priores minus acres funt in cau- le, immo fere nullam habent acrimoniam, fi rite co- lantur circa edes in molli folo . fi vero crude gu- ftentur, notabilem quandam exhibent acrimoniam, quam mites etiam colantur, nullum vero in faucibus excitant ardorem, uti noftrum Arum, vel tertia alba fpecies, fi filveftris fit. Tene- Liber VIM. cap. LXXXI. LXXX. HOOFDSTUK De Indifche tamme Arum, Ar heeft in Indien meer gebruik dan in Europa, — E daarom moet ik zyne zoorten wat uitvoerlyk ven, deelende bet zelve in 5 zoorten, à aoe tamme, 2 wilde, 3 no Bae > 4 kleen Arum of Arifarum, 5 Arifarum efculentum. 3 Het grote en tamme werd wederom onderdeeld in A > zoorten, niet anders verfcbillende, dan in de koleur der Beleg en aderen , dies wy ze onder eene gedaante be/chry- p^ zullen, gevende de andere elk een byzonder Hoofte uk. 1 Arum Sativum werd een plante 8 a to voeten boog g E waar van de ftam in de dikte van een been, zomtyds een — Jiuk weegs overeind fraat, 3 voeten boog „maar meeft ter aarde leggende , en aan ’t einde zich een weinig oprech. tende , welke zoorte men voor beter boud , en dan werd de Jam voor de wortel genomen , dewelke zich in de aarde Jcbielyk verfpreid in dikke vafelingen , gelyk den Calapa Pusboom , en ook zoo verre als by legt met diergelyke va- Jelingen zich in de aarde vaft maakt, dezen [lam nu flaande als leggende fcbynd in veele leden n te Es * dewelke de afgevallene bladeren maken ‚Wiens bruine bui den als lappen bem omgeven, daar aan ziet men bier of daar breede knobbelen of wratten in de grootte van eenryks- daalder , en daar op fpitfe teepels, bet welk nieuwe uite Jpruitfels zyn, die men met de wratten affnyden en ver- Planten kan, " Op dezen ftam ftaan de grove takken in de rondte , bento den een arm dik, en aan de binnen zyde geutswyze uit- gebold, waar mede zy malkander omvatten. Zy zyn in, - de lengte van 33 en 4 voeten blood, doch de onderfle belft is maar gegeut met omgeworpene kanten , de opper fte belft is rond „ maffief, en pas balf zoo dik , doorgaans van kruidagtige fubjtantie, ieder draagd een groot blad van gedaante bet Europifcbe Arum scht, maar veel groter, als zynde naaft dat van Piffang , bet grootfte onder alle planten, van 93 tot 4 voeten lang, en 4 fpannen breed y overdwers doorreegen met 9 of 10 dikke, grove, en pa- rallele ribben , beneden wet een vinger dik uitbuilende s haare. tuffcbenplaatzen zyn met diergelyke doch mindere aderen doorweven ,.en boe regter deze zyn , boe tammer en beter van aard de plante gebouden werd, maar hoe meer dat zy bun krullen in wervels , boe fcherper en wils der de plante is. De leggende ftam, als by zich met zyn booft opretbts zoo trekt by een party van de vafelingen met zich op , die dan rondom gefpannen ftaan als fnaaren. „Deze flelenen ribben nu maken den onderfcbeid van de drie zoortens fwarte, bruine, en witte. De eerfte en befte zoorte 15» wiens Delen aan de onderfte of ronde zyde uit den brii- nen fwartagtig zyn, ma "t voorfte allenskens ligter of bruinder, de bladeren zoo boog groen, dat zy van verre Jwartagtig fehynen y en daar by glad. (0 53 ‚De tweede zoorte is de voorgaande aan gedaante ge Iyk, wiens flelen van onderen bruinagtig zjn > of met diergelyke linien digt gefpikkeld , boven groen, en derib- ben witagtig. De derde en flegtfte zoorte beeft alle fte- len witagtig, of bleek groen, de aderen aan de bladeren. maken de meefte wervels, en is de fcberpfte van faaks en min bekwaam tot de koft, daarentegen de twee GU bebben weinig fcberpigbeit in de flam, ja fchier geenen als zy wel gebavend werden omtrent de buizen im eet mulle grond, doch kan men merkelyk noch eenige [cher pigbeit gevoelen, boe tam zy ook zyn, als menzeraqud — proeft, maar zy en branden niet in de keel gelijk ons Arum, of ook bet derde witte , als bet verwilderd. Het VIII Bock. LXXXI Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 309 Tenerum: folium in cunctis Ari fpeciebus eft cor- nu convolutum , quod ad unam fefe explicat partem. Inter pediculos foliofos ex ftipitis vertice alterum acutum , & longum excrefcit cornu , anguftam refe- rens vaginam , ultra fpithamam longum , excepto pe- dunculo, cui infidet, digitum craffum, ac bifidum. Superior ejus pars, fex & feptem pollices longa eft, acutam referens caudam, feu canis penem, quod fe. fe ad latera explicat inftar vagine, intus aliam exhi- bens caudam , ex plurimis quafi granulis compofitam, albefcentis coloris inftar eboris, circa apicem vero ruf. Inferior ejus pars oblongus nodus, feu tuber eft, facculum referens cum angufto collo, fuperiori ` nexum parti, in hoc alius confpicitur corymbus fu- periori nexus, quatuor transverfales digitos longus, aréte cin&us majoribus granis , feu officulis Pifa refe- rentibus , que alba funt, & punctulum nigrum fuperi- us habent, farina quafi adfperfa, i Hee nunquam penitus rubent, fed lutea funt, ac cum toto racemomarcefcunt, tumque alius excrefcit conus, ita tamen ut aliquando quatuor fimul in una confpiciantur planta, Quum fuperior hujus vagine pars fefe aperiat, cau- da ita fortem, fed haud ingratum fundit odorem, atque hzc vagina frequentius in alba obfervatur fpe- cie, quam in binis prioribus, qua rarius illam pro- ferunt, fi non rite fimo inpregnentur, & colantur, atque ille excrefcentes, quum tenere fint, abrum- puntur, ne ftipes, qui ad cibum defideratur, nimis emacietur. Vera hujus plante radix füb terra non crafla eft, nec bulbofa, fed mox fefe dividit in albas, craflas, & longas fibrillas, longe lateque per folum fefe ex- tendentes. Procumbens ftipes, qui radicis pars quo- que habetur, in quibusdam locis quinque fexve pe- dum longitudinem obtinet; ac cruris craffitiem , ex- terne rugofus, ex nigro fufcus, ficcisque foliis obvo- Jutus, inter que dicta tubercula , feu gemme magna ropullulant copia. Interne albus eft, ac ficcam abet fubftantiam, nullis characteribus notatus, at- que hec pars eft, que ad cibum expeticur, Nomen. Latine Aron , & Arum Indicum fativum. Malaice Bira: Negry, b. e. Arum domefticum; Tres autem ejus varietates cognominantur Itam, Mera, Puti, alii autem in binas hoc tantum dividunt fpecies , pri- mo nigram, fub qua fufca comprehenditur, & fecun- “do albam; Ternatice Kiba. Amboinice Hila. Sinice Oii, quod diftinguendum eft, ab Ou, quod nigrum denotat colorem. Javanice Sente, Locus. Hoc domefticum Arum colitur in hortis cunctarum fere aquofe Indie infülarum , praefertim harum Orientalium regionum , ut & in Moluccis, & infülis ad Eurum fitis, ubi Oryza non ita frequens eft. Circa edes plantandum eft in areis, ubi quevis "fordes, projectilia, ac cineres ejiciuntur, furculos , & vaginas diligenter abfeindendo, folia autem tam in- tegra fervanda funt, quam feri poteft, & cavendum, ne ab Erucis, vel Gallinis decerpantur, alioquin e- nim ejus ftipes gracilis eft, Tenemmerenfes , & Seruenfes optimam callent ar- tem hafce colendi plantas, qui quotannis caules, feu radices adferunt venales , orgyam longas , & crus cras- fas in Bandam , & Amboinam. Harum quoque planta- rum quzdam hic in Amboina plantatz funt, inareis, & prope edes, que fex fpithamarum longitudinem, & trium latitudinem in diametro adquirebant, que- qae in vertice plures gerebant fru&us , fpithamam lon- gos, quórum caudz albicabant, uti & inferiora ipfo- rum officula, feu granula, quz tandem fine rubedie ne marcefcebant. Ufus. He tres fpecies, ac prefertim bine priores diligenter colüntür in hortis, & areis ob caulem, qui ad cibum adhibetur. Hic primo depuratur, de- - in in fru(ta fcinditur, ac primum in aqua ebullitur , qu& abjicitur, dein altera coquitur vice in jure car- nium, & apud incolas cum Calappi lympha, qui hunc edunt inftar co¢torum caulium Braffice. In fegmenta quoque fcinditur ; que fricantur in oleo recenti Calappi , vel Canarii, & bonum etiam prz- bent cibum. Opor- Het jonge:blad aan alle zoorten van Arum is een lan- Betzamen gerolde boorn, welke zich aan de eene zyde ontvouwt. Tuffcben de bladdragende fielen uit bet op» perfte des ftams komt een andere ange en [pitfe boorn uit, als een fmalle fcbede, meer dan een [pan lang , bebalven den fleel daar ^t op ruft, een vinger dik , en in tween gedeeld. Het bovenfte deel is zes en zeven duimen lang , gefatfoeneerd als een fpitfe leert , of als een. bondspint b bet welk zich ter zyden opend als een fchede , vertoonen- de van binnen een anderen fleert , als van kleine greint jes t’zamen gezet , vuilwit als ivoor , doch omtrent de Jpitfe ros: bet onderfte deel is een langwerpige knop of Jaksken ‚met een finalle bals aan "t bovenfte bangende „daar in ziet men een anderen tros , aan den boven[len vaft, vier dwers vingers lang, digt bezet met groote korls als erweten, witagtig „met een fwartagtig puntje boven op, en als met meel beftrooid, ` Zy werden nooit volkomen rood, maar wel-geel, dan verflenzen zy met de gebeele booze , en dan komt ‘er een ander voor, doch zoo dat men fomtyds vier te gelyk aan eene firuik ziet. T Als baar "t opperfte deel van deze bozen opend, zoo geeft den fleert een Jterken doch geen vuilen reuk van zich, en men ziet deze boozen meer aan "t witte geflachte , dan aan de twee eerfte , die baar zelden voortbrengen , als men ze niet ter degen me[L, en de voorkomende werden jong afgebrooken, om den ftam, die men tot de koft voed, niet uit te mergelen, De eigentlyke wortel onder de aarde is geenzints dik noch bolagtig , maar verdeeld zich flraksin witte, dikke, en lange Vafelingen , verre in de grond zich ver|preiden- de. De liggende ftamk die men ook voor de wortel reen kend, werd op fommige plaatfen wel vyf en zes voeten lang, en zoo dik als een dye, buiten ruig, fwart- bruin, en bebangen met dorre bladeren, waar tu[Jcben de voor- noemde knobbelen en uit/pruitzels met menigte voortkomen. Binnen is by wit / en droog van fubftantie, zonder cha~ . ra&beren „en dat is bet geene men tot de koft nuttigd, Naam. Jn 't Latyn Aron, en Arum Indicum fati- vum. In "e Maleits-Bira Negry „dat is Arum dome. fticum; De derde zoorten zyn bygenaamt Itam, Mera, Puti, doch andere verdeelen ze flegts in twee zoorten, de eerfie /warte, waar onder de bruine begrepen is, ende tweede de witte. In't Ternataans Kiba. In 't Amboins Hila. In’t Sinees Oii, te onderfcheiden, van Qu, ’t welk fwart beduid. In’t Javaans Sente. Plaats. Dit tamme Arum werd geoeffend in de tuinen van meeft alle eilanden van Water Indien, in *t byzonder van deze Oofterfche kwartieren, in de Moluccos , en Zuide oofter Eilanden, daar den Ryft wat fchaars is. Men moet ze omtrent de buizen pones in de erven , daar men allerbande ruigte, vuiligbeit , i is heid en affche been /myt , de uit/pruitzels , en vruchthoozen neerftig afneemende , ook de bladeren zoo beel houden , als men kan, dat ze de Rupfen „ en inzonderbeit de Hoends niet af eeten , want anders blyft de flam maager. Die van Tenemmer en Serua bebben bet befte verftand om deze planten op te voeden , brengende dezelve jaar- lyks (kammen of wortelen van een vadem lang, en een dye dik, te koop in Banda en Amboina. Zoo zyn er ook van deze in. Amboina geplant in de erven , en by de buizen. die zes fpannen lang wierden, drie fpannen in de rondte, met veele vruchten, en boven op van een fpan lang , waar in de fleerte witagtig bleeven, als me- de de onderfte druive of koris , en ten laatflen zonder rood te’ werden verflensden. Gebruik. Deze drie zoorten , doch imzonderbeit de twee eerfte werden neerftig onderboudén in de tuinen en erven , wegens den ftam , dienen tot de koft ge- bruikt. Hy werd eerft fchoon-gemaakt , daar na in ftukken poi: esa , en eerftelyk in water opgezooden, 't welk men weg giet , daar ha ten tweedemaal gekookt in vleefch-zoppe of met Calappus-melk by de Inlanders, die bet dan eeten als gekookte koolftronke. Anders fnyd men "t in fchyven , en bakt die in verfcbe Calappus of Canarie-Olie , bet welk mede een goede koft geeft. Qa3 Ke so HERBARII AMBOINENSIS. Liber VIILci.LXXXIL Oportet, ut in Amboina per aliquot excrefcat an- nos, antequam ejus caulis fatis folidus , & magnus fic, ut abícindi poflit, quo enim vetuftior eft , eo minus acrior. Petioli, praefertim nigrae fpeciei cum cinere conteruntur, ipforumque cuti inliniuntur, qui Caufo , feu febri ardenti laborant, Malaice Capialu di- éta, cui delirium junctum eft, fi enim zger per hanc fri&ionem nullum fentiat pruritum , vel fervorem, tum vera laborat Caufo , B Capialu, fi vero pruri- tum perfentiat , communis ardor eft totius corporis. Si vero talis eger duram habeat cutim , Arum do- mefticum incertum dat experimentum , fed tum eligen- dum eft Arum filveftre fubfequens. Tabula Centefima Sexta Arum exhibet Zndicum fativum, feu efculentum. OBSERVATIG Hujus Ari plurime funt varietates, eftque Arum minus, Nymphee foliis, efculentum Swan. Cat. pl. Jam. p. 62. & Hifl. Fam. tom. 1. p. 167. Tab. 106. Fig. 1. fed ubi ejus fo- lium tantum delineatum eft. Eftque Arum acule foliis pel- tatis ovatis, bafifemibifidis, margineintegerrimis H. Chfort. P. 435. eftque Weli Ila H Malab. tom. XI. Tab. 22. ubi in nota vocatur Arum paluftre Malabaricum, folio Nymphez, radice arundinacea: & forte Arum Americanum latiore fo- lio, radice efculenta P/ukn. Mantif. p. 28. Kc. In Amboina moet bet eenige jaren flaan en groot genoeg werd om af an ; ant in id der bet werd, boe minder /cherpigheit daar aan is D, fielen xonderlyk van de fwarte zoorte werden inci. Jebe gewreeven , en die geenen op de buid gefineerd Fa men oordeeld de brandende koortze te hebben, in Ma leits Capialu genaamt , waar ylboofdigheit ' onder]g, t want zoo den Patient geen gevoelen van jeuken of waal bier van beeft, zoo is by met de regte Capialu beva gen, maar zoo by jeuken daar van gevoeld, zoo is % pei gemeene brand in "t lyf. Als nu de perfon wat bard van vel is , zoo kan men op de tamme Arum niet vaft gaan , maar men moet de volgende wilde daar toe wer kiezen, d De Hondert en fesde Plaat Vertoont het Indifche tamme , ofte eetbare Arum, — AANMERKING, Van deze Arum zyn veel byzoorten , ofte veranderingen, en ishet kleine Arum , met het blad van de Nymphea, eetbaar yan Sloan. Cat. pl. Fam. p. 62. en in de Hiffor. Fam. tom, 1. H 167. Tab. 106. Fig. 1. dog daar het blad maar alleen afge- beelt is. Enis de Arum zonder fteel, met rondagtige bladen wiens Delen tot in het blad doorgaan, maar aan het onder- fte half dubbeld ingefneeden zyn, met heele randen in de Hortus Cliffort. p. 435. en is de Weli Ila van het XI deel Tab. 22. van de Hortus Malab. welke in de Aantekening genaamt werd Malabaarfche Arum, in de moeraffen groejende, met het blad van Nymphea, en een rietagtige wortel, en moge. lyk de Americaanfche Arum met breeder blad, en een eet- baare wortel van Pluknet. Mantiff. p. 28. Sc. i CAPUT OCTOAGESIMUM. SECUNDUM. Arum filoeflre. Bira Utan. Rum filveftre magis cum Europzo convenit , efte A que etiam in tres fpecies fubdivifum , quarum primum eft Arum latifolium , fecundum Arum "medium , feu vulgare , ac tertium Arum aquaticum , quod in fibfequenti deferibemus capite. Primo Arum latifolium nil alind videtur quam de- "generatio, feu varietas domeftici, ac tertieeittius al- æ fpeciei, precedenti capite defcripte, nullo enim alio differt modo , nifi quod hujus folia fint glabri- ora, veneque in coftarum interftitiis majores for- mant vortices , ac potiffimum fponte crefcit juxta fluminum ripas, in frigidis vallibus; - Ejus caulis quoque terre incumbit inclinans dimidia fua parte ad brachii circiter craffitiem , craffas in terram e- mittens fibrillas, uti fativum, unde nullam ejus am- liorem addemus deferiptionem, folummodo dicens; Toren ejus effe acerrimum , & mordentem , ac corrofivo fücco turgidum , unde & hic caulis cibo jneptus eft. Secundo Arum medium; feu Arum filveftre vulga- re, omnibus partibus minus eft; & humilius, ejus- ‘que caules binos, ac binos cum dimidio pedes alti Unt, digitum craffi, rotundi, folidi y & virides, infé- yius parum excavati, ac fefe cingentes. Ejus folia binos quoque pedes longa funt; fed ple- rumque breviora , glabra, ac ferefplendentia. Ipfo- , yum cofte ab utraque parum protuberant parte, ha- rumque interftitia pertexta funt multis incurvis ve- nis, re vera vorticofis, Inter caulesbini, tresve, plu- resve alii excrefcunt petioli , fuperius: acutum, & incurvum füftinentes cornu , feu vaginam, palmam longam , inque binas diftinétam partes, quarum in- feriot nodus eft viridis , ac fuperior cauda eft, ca- nis panem referens , quz tubo anguíto fibi nexz func. Superior hzcce cauda ad latus fefe aperit, intusque exhibet albicantem uvarum quafi congeriem, mino- rem digitum longam, ac craffam, ex granulis mino- ribus compaétis conpofitam, quz adeo farinofa eft, at ex craffioribus farine granis effet conftruêta, In- LXXXI. HOOFDSTUK. De wilde Arum. "Et wilde Atum komt nader met bet Europifche o- H vereen, enis weder onderdeeld in 3 zoorten, deeer- Je Arum latifolium , de tweede Arum medium of vulgare, de derde Arum aquaticum , bet welk wyin "t volgende capittel befchryven zullen. De eerfte Arum latifolium /chynd anders niet te zjn dan gen veravilderinge van de tamme „en derdewitte zoor- te in *t voorgaande capittel, want ze verfchild daarvan anders niet, dan dat de bladeren gladder zyn, de aderen in de tuffchen plaatfen der ribben loopen gekrulder door malkander , en bet waft in ^t wild meeft langs de kanten van de Rivieren in koele Valeyen. De ftam legt ook gebogen ter aarden met de onderfte belft niet boven een arm dik, en met dikke vafelingen in de aarde vaft , gelyk bet tam- me , dies wy geen breeder befchryving daar van geven zul- len, alleenlyk zeggende, dat bet zeer /cherp en bytende van {maak zy, vol van een corrofive zap, en dierbalven tot de fpyze onbequaam. CES De tweede Arum medium, of bet gemeene wilde A- rum, is in alle zyne deelen kleender, en lager , de fie- len zjn twee en derde balve voeten boog , een vinger dik, rond, ma[fiev , en groen , beneden wat uitgebold ‚en kander omvattende. De bladeren zyn ook twee voeten lank, doch meeft kor ter, glad, enfcbier blinkende, De ribben fteeken te weer- zyden maar een weinig uit , en baare tuffchen-plaatzen zyn uitgeweeven met veele kroefe aderen in malkander als werwels draaijende. Tuffcben de fielen komen tavee,drie, of meer andere Delen uit, boven een {pits en krom boorn of Jebee- de draagende , een band lank, ook in twee deelen verdeeld, te weten in de onderfte groene knop , en den bovenjier fleert , een bondspint gelykende , met een finalle bals aan malkander hangende, bet bovenfte opend zig ter zyden» en vertoond van binnen een witagtige druive , een kleen? vinger lank, en dik , van kleene korreltjes gemaakt, £^ zo meelagtig , als of bet van groove ini t'zamen Er" zet was, : De m VIII Bock. LX XXII Hooff. Inferior uvarum pars in nodo ifto latens ex cras- fioribus conftat granis , acfi plana effent Pifa hilo nigro notata , primo viridia 5 dein vagine colorem habentia, que ad inferiorem ejus partem aperta mi- nium, feurutilum , ac rubentem , fplendentemque ha- bent colorem. Quodvis vero cornu interne bina ter- nave continet ofjicula feminalia, paulo majora acinis Uvarum, cum gemma nigra in centro, ac circa hanc qui- dam adparent radii. Inferior caulis pars, feu radix fupra terram eleva- ta, oblique etiam jacet inftar craffi farciminis, exter- ne fufcis obducta pelliculis, & articulata quafi per decidua folia, interne alba, ficca, faporis acerrimi , & mordentis, que per tenues fibrillas fefe terre in- fipt. . von Januario fru&us profert, inferius autem tuber diu clàufum eft, ac granula in eo contenta juftam adqui- runt mägnitudinem , antequam vagina hzc fefe eo usque aperiat, quum fuperior interim pars emarcida quafi dependet. Si hzc fefe aperiat ‚in initio gravem, ac tetrum , feu caninum quafi fundit odorem. Nomen. Latine Arum Indicum filveftre. Malaice Bira Utan. Amboinice Hila Abbal, & folummodo Hila. k Locus. Ad filvarum oras crefcit, uti & in campis fub fruticulis. Quod in filvis provenit, femper ma- jus, & altius eft, majoraque gerit folia campeftri. In Boetona tante eft magnitudinis, ut pro tertia fpe- ciei fativi haberetur, folia gerens tam ampla, ut iis totum obtegi poffet corpus, quod Europeo cuidam male fuccefiit, qui in Butonz fluvio corpus lavans, hoc nudum tegebat recens abfciffis foliis, quorum fuccus in corpus depluens hoc adco exurebat, ut ar- dor hic vix Calappi lympha exftingui poffet. LJ Ufus. Incole hujus plante nullam fere adhibent partem ad ufüm Medicum, ac nihil ad cibum ob ejus acrimoniam , quam habet. Contra ejus folia multum ufurpantur in praeparatione rofez tincture Caffombz, quod fupra in ifto capite fuit indicatum. Radix ejus tam ab incolis; quam ab Europeis quibusdam fumi- tur ad detegendum furtum , argumento antiquiffimam fuiffe artem , quam nationes inter fefe exercuere, & que ab unà in alteram devoluta eft, quum primi pa- rentes in exftruenda turri Babylonica inter fefe habi- tantes inftrumenta furarent , unus nempe ab alio; fufpecti enim perfone in orbem ponuntur , ac quivis hujus radicis fruftulum cum cocta Oryza, vel alio ci- bo cogitur edere, quod infontes fine noxa peragunt, us fur devorare illud nequit, quam artem etiam in- ituit, Plerumque vero fur adeo hanc timet radicem, ut fübreptam rém potius clam reddat, vel per alium re- ftituat , antequam cogatur hujus radicis edere porti- unculam. Quum itaque hoc experimentum nimis fit periculofum, ac fuperítitiofum , atque /Ethiopes fla- mines fimul quzdam füfutrent verba, alteram doce- bo, ac faciliorem artem , qu& aliquibus ridiculofa videbitür, fed aliquando tamen cum veritate conve- nire obfervata fuit, quum naturali quoque nitatur ra- tione. Quivis ex fufpectis perfonis tantam crude, & fic- ce Oryze quantitatem ore contineat, quantam pos- fit, talemque inpera hanc comedere nullo adfumpto liquido potu, quod rite adtendere oportet. Hoc qui- vis facile peragere poteft, fed reus ob confcientiam adgravatam, que in vulgaribus hominibus melius o- peratur quam in politicis, & aftutis, tantam humoris copiam in ore adtrahere nequit , unde non facile fic- cam hanc deglutiet Oryzam, fed, uti dictum eft, hec ars apud. audaces , & aftutos , qui hanc callentartem, non füccederet, atque ex hoc experimento infuper Jus exerceri, vel inftitui nequit. „ Hanc ob cauffam Arum filveftre minus, quod acer- rmum eft, átque hinc ad hanc artem maxime ufita- tum, a quibusdam Bira Pantsjuri, h..e. Arum furum Cognominatur, Quidam dicunt, fi plumbi lamella ore contineatur, radicem harc non tantum excitaturam efle ardorem , licet proptie non fit ardor urens, fed mordens acrimonia. Pri- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 311 De onderfle druive in den knop fchuilende is van gro- ver korls gemaakt, als platte erweten met een favart oog s eerft gras-groen, daar na als de fcbede , die zich tot bene- den toe openende , minje of vuur rood blinkende is. Ie- der korl beeft 2 of 3 fieentjes of Zaden van binnen, wat grooter als druive-ficentjes met een [wart oogje, of cen- trum; en rondom 't zelve eenige flraaltjes. De onderfte ftam of wortel boven de aarde , leid mede Jebuins als een dikke worft, buiten met bruine vellen om- geven, en als in leeden verdeeld, door de afgewallene bla- deren, binnen wit, droog, zeer fcherp , en bytende van cs Met dunne vafelingen maakt by zich vaft in de aarde, In January vertoond bet zyne vruchten , doch de on- derfte knop blyft lange gefloten, en de korls daar in ge- winnen baar volkomen grootte, eer de fcbeede baar 200 ver- re Yen » wanneer ondertu[Jcben bet bovenfte deel als verflenft bangt. Als ze baar eerft opend, zoo komt er een flerke, Jcbier vuile, of bondsagtige reuk uit. Naam. In’ Latyn Arum Indicum fylveftre. In *t Maleits Bira oan, In ’t Amboins Hila abbal , en Slests Hita: laats. Het waft aan de kanten van de bo[Jcben , enin de velden onder ligt kreußelbofeb. Het geenein de bo[Jcben waft, is altyd hooger , en grooter van bladeren dan de veldzoorte. Op Boeton. vind men 't zoo groot, dat men "t voor de derde van de tamme zoude aanzien, met blade- ren zoo breed, dat men ’t lyf daar mede bedekken kan, ’t welk zeker Europeaan kwälyk bekwam, die zig in de Bu- tonfe rivier aan de waterplaats waf]chende , bet naakte lyf met deze werfchafgefneedene bladeren bedekte’, waar van bem ’t zap over "t lyf liep , en dapper verbrande , dat men genoeg te doen badde met Calappus-melk den brand weêr uit te trekken. Gebruik. De Inlanders gebruiken fchier niets van deze plante tot de Medicyne, en tot de koft gan/ch niets wegens de grote fcherpigbeit, die daar in is. De blade- ren daarentegen werden veel rn by bet maken van de rooze verwe Ca[Jomba , gelyk boven in "t zelfde Hoofd- Sur gezegt is. De wortel werd zoo wel by deze Inlan- ders als by fommige Europeanen gebruikt om dievery te ontdekken , een bewys dat bet een zeer oude konft moet zyn, die de natien mi[Jcbien malkanderen geleerd bebben , doen bare voorouders by den Babylonifchen toorn noch by malkander woonden, en den een den anderen zyn gereet- febap ontkneep, want de betigve Personen moeten in een kring [taan , en een ider een flukje van deze wortel met Ban ryft of ander koft opeeten , zoo zullen de onfcbul- ige zonder letzel °t zelve konnen doen, maar den regten dief kan bet niet infwelgen , boe zeer by zich ook be» moeid. Doch gemeenlyk is den dief zoo bang voor deze wortel, dat by bet geftoole goed liever. beimelyk weer geeft, of doed weer geeven, eer by tot bet eeten van deze wortel gedwongen werd, Dewyl ou deze proeve te periculeus en met fuper[Litie gemengd is, alzoo de Moorfche Paapen ‘nog eenige woorden daar by preuvelen, zoo zal ik .u een andere en ligtere konft leeren , die wel belachelyk , egter fomtyds waar bevonden is, en op natuurlyke reden fleund. Doed ieder van de verdagte perzonen zoo veel raauwe ; en drooge ryft in de mond nemen , als by daar in vatten kan, en belaft bem, dat by den zelve zonder eenig vogt daar by te doen (daar gy wel moet opletten) zal opeeten. Dit kan een ieder ligt doen, maar de fchuldige kan we- gens zyn kwade ajeno , die by flegte menfchen beter werkt dan by flimme gaften , 200.veel vogtigheit of fpeeg- zel in de mond niet krygen, en dierbalwen vald bet bem onmogelyk den drogen ryft in te er i , doch als ge- zegt, deze konft zoude by de ftoute gaften, en diede konft weten, niet wel aangaan , en dan is bet ooch al een proefje, daar op men geen regt kan doen, Om deze oorzake werd de kleene wilde zoorte , die de fterkfte is, en daarom bier tie gebruikelyk , van fommi- ge Bira Pantsjuri , dat is Diefjes Arum :toegenaamt. Sommige zeggen , als men een flukje loot in de mond boud, zoo zoude deze wortel zoe bevig niet branden konnen y boe- awel bet eigentlyk geen brand is met bitte, maar een by- tende fcherpigbeit. De 312 Primum feu Arum filveftre majus in defertis , & denfis crefcens filvis ftipitem format crure craffiorem, & Orgya longiorem, qui terre incumbit inftar frufti rudentis, atque hinc ab Amboninenfibus Hila Nid, h. e. Draconis Arum vocatur, quum Draconem refe- rat feniorem. Hicque ftipes edulis eft, fi coquatur, ac prima ejus.abjiciatur aqua. Quo modo media ejus fpecies ad ardentem febrim Capialoe didam adhibea- tur, in precedenti vide capite. Tabula Centefima Septima Arum exhibet filvefre , quod eft Arum acaule, foliis fagit- tatis, triangulis , acutis , angulis extrorfum flexis acutis, H. Cliffort.p. 435. & Arum minus efculentum , Sagittariæ fo- liis e viridi nigricantibus , Sloan. Cat. pl. Fam. p. 63. Hifl. Sam. Tom. 1. Tab. 106. Fig. 2. ubi ejus folium de- pi&um eft, & Nelenfchena major H. Malab, tom, Xl. Ta, 20. reliqua vide in H, Clifort. I. c. HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LXXXII; De eerfte of grote wilde zoorte in een ; bo[Jcben voortkomende gewind een [Lam dither dan = digte en langer dan een vadem, leggende op de aard. … eens {tuk dik kabeltouw , en werd daarom by de A ` Hila Nu, dat is Draken Arum genaamt 2n dat een oude Draake gelykt. Ze is eetbaar S als men g M kookt , en bet eerfte water weg fmyt. Hoe men 5k ele delzoorte tot de koort/e Capialoe gebruiken zal Bap "t voorgaande Hooftftuk. 3 n De Hondert en fevende Plaat Vertoont de wilde drum, het welk is de Arüm zonder feet, met driehoekige puntige bladen , als van de Ságittari 1 en de hoeken der bladen omgebogen van de D. Clifore d 435. en kleine eetbare Arum, met bladen van de Bag, ria uit den groene zwartachtig, van Sloan. Cat. Pl. Fam! p. 63. en de Hifl. Jam. tom. 1. Tab. 106. Fig, a. aiwa het blad maar vertoont werd, en Nelenfchena major van de Hortus Malab. tom. Xl. Tab. 20. zie verders de H; Clifort. 1. c. : CAPUT OCTOAGESIMUM 4 ER BLU M. Arum aquaticum. Bira Ayer. Rum Amboinenfe aquaticum longum gerit caulem, A feu ftipitem inftar fubfequentis Anappur , feu Dracunculi, qui tres , & quatuor pedes Jongus eft, ac binos digitos craffus, cujus media major pars terrz incumbit , altera autem dimidia minor pars fefe erigit, decumbens autem pars prope radicem fefe ex- plicat in tres e acne caules , brachium circiter craflos, & ad latera alios emittit ftipites, per deci- dua folia in annulos denfos diftinetos , feu articulatos, qui craffis fibrillis fefe terre infigunt circa radicem, cetera autem ipforum pars nuda eft, & pallide vi- rens. Cujusvis ftipitis fumma pars fefe dividit in bina plu- “rave capita, quorum quodvis fafciculum fuftinet fo- -liofum, horumque foliorum petioli octo, & novem -pollices longi funt, quorum pars inferior fex nempe «pollices longa ad internam partem femi concava eft, inftar canalis, ubi fefe invicem ambiunt, Reliqua m binorum vel trium pollicum rotunda eft, & olida. E i su Folia patum recedunt à communi Ári forma, uum: inferius non fint áüriculata , vel angulofa, fed angufte definunt in binas parvas auriculas, ubi petiolus inmittitur , funtque decem , vel duodecim pollices longa, in medio quatuor, & quinque lata, fuperius in brevem apicem excurrentia, craffiufcula, firma, fuperne glabra, inferne coftis obliquis parum protuberantia , fuperior. autem petiolorum pars illa parum furfum elevat, Inter hofce petiolos ex ftipitis ventre multa excrefcunt viridia calopodia, digituni longa, & craffa, uno alterove obtufo dorfo longitu- dinali notata, que ad unam inclinant partem ; quum- que fuperius fefe aperiat dorfum, interne uve quafi confpiciuntur , ex viridibus acutis officulis compactis -compofite , que fuperius fufcum fuftinent fruftulum inftar filveftris Siriboz , omnia autem ifta granula vi- "co obdu&a funt. Horumque unum alterumve modo erfe&um excrefcit , quz magnitudinem adquirunt acce Lauri, oblongo acuminata, que diu funt vi- ridia, tandem tamen rubrafunt, glabra, & fplenden- tia, intusque continent nucleum externe album, & interne viridem. Stipitis fubftantia pallide alba eft, & ficca; Hujus herba fapor fallax eit , ininitio enim eft fatuus, & aquofus, dein autem tam acriter mor- det, quam ullum Arum. ss Nomen: Latine Arum aquaticum. Malaice Bira Ayer, & Anappur Ayer , h. e. Dracunculus aquaticus. Locus. Ad fluminum ripas crefcit, ut & in apertis vallibus, arenofis, & faxofis, qned tamen in hortis, & ficcis locis transplantari poteft. . Ufus. ——, LXXXII. HOOFDSTUK. Het Water- Arum. Mboins Water-Aron of Arum aquaticum waft met A een langen ftam gelyk bet volgende Anappur of Dracuncülus, drie en vier voeten lank , en twee vingers dik , waar van ruim de Delft op de aarde legt de andere belft opgeregt , bet leggende deel verfpreid zich by de wortel in drie of vier ftammen, daar zy wel een arm dik zyn, en geven dwers. ter zyden uit andere frame men, door de afgewalle bladeren in digte leden verdeeld, en met dikke Vajelingen in de aarde vaft omtrent de wors tel, want de reft is kaal , en licht-groen., Het opperfte van ieder ftam verdeeld zich in twee T meer boofden, ieder beftaande uit een bos bladeren, we kers flelen agt en negen duimen lank zyn , waar van de zes onderfte duimen aan de binnen zyde balf bol zyn ,pe- lyk een gent, daar zy malkanderen omvatten. De SE rende twee of drie duimen zyn rond en maffef. De bladeren wyken wat af van de gemeene Arums for- me ,: als bebbende agter geen witfteekende ooren ofte boe- ken, maar loopen final toe in twee kleene ooreri s daar den Steel ingelaten werd, zyn tien a twaalf duimen lank,in de midden vier en vyf breed , van wooren met een korte Jpit/e , dikagtig , tyf , boven glad , beneden met zeer Jcbuinfe ribben , die niet zeer uithuilen, en met bet boven- Ste deel des fleels Baan zy een weinig opwaarts gebogen, Tuffchen de ftelen uit baaren buik komen weele gräsgroe- ne hooxen, een vinger lank.en dik, met een of twee ftom- pe ruggens langs benen geteekend, en alle na eene rye ger bogen, en aan de boven|le rugge baar openende, binnen ziet men een druifje van groene fpitze korls op malkanr der gepakt , boven op met een bruin flukje als wi Siriboa , alle met flym omgeven. Wan de korls komt maar een of twee tot perfectie, werdende 200 groot als een Baakelaar, langwerpig toegefpitft , en blyven lange groen , doch eindelyk werdenfe road, glad , en blink binnen met een korl, dewelke buiten wit , en binnen groenagtig is. De fubflantie des [tamsis bleek-wit, eh droog , de fmaak van dit kruid is bedriegelyk , want 1n "t.eerfte komt by laf en wateragtig voor , maar daar M4 byt by zoo fel, als eenig Arum doen kan. . Naam. Jn * Latyn Arum aquaticum; In t Moe leits Bira ayer, en Anappur ayer , dat is Dracuncus lus aquaticus. SS Plaats. Het wajt aan de kanten van de rivieren s 5 in opene valeyen , daar bet zandig is, met fteenen Sé mengd , doch laat zich ook op 't droge, en in, de boven Planten. Ge coen Tern y iD p sods SSS ASS SS if h MIHE” "i j h DA G EEE DL VIII Boek. LXXXIV Hoofift. U/us. Hec herba raro obvia eft, ejusque ufus mi- hi ignotus, excepto quod Indicz curatrices ejus fo- Jia aliquando ex horto meo petant, que fupra ignem alefatta , cedematofis, & tumentibus partibus inpo- nuntur, unde cedema quidem extrahitur , & partes detumefcunt, fed fpe ipfa deglubitur cutis, & efcha- re fuboriuntur. Tabula Centefima Oclava Arum exhibet aquaticum cum omnibus fuis partibus, quod cum Karinpola H. Malad. tom. Xl. Tab. 23. convenire vi- detur. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 35 Gebruik, Het kruid zelfs is weinig te vinden, en zyn KT my nog onbekend , bebalven dat de Indifche A relen Jomtyds de bladeren uit mynen tuin baalen over t vuur warm gemaakt op zugtige en gefwolle le- den te binden , daar bet de zugt die rm P A bet lid doet flenffen, maar fomtyds bet vel mede aftrekt, en ga- ten maakt, ; i ; De Hondert en achfte Plaat Vertoont het Water Arum met al zyn deelen, het j een met de Karinpola van de H. Malab. tom XL Tab. 23. perse vereen te komen. CAPUT OCTOAGESIMUM Q U: A-R PUM. Arum ZBgyptium, ES Caladium Jati- vum. Kelady. ZT^Ertia Ari fpecies eft /Egyptia cognominata, quod mixtam habet formam Ari, & Nymphzz, di- viditurque in binas fpecies, domefticam, & a- quaticam , cuivis autem peculiare tribuo caput. . Caladium fativum, vulgare eft olus, per totam In- diam aquofam notum , quod edulem habet radicem, unde hanc primo defcribemus: eft itaque Bulbus cras- fus, Rapaceus, palmam circiter longus, transverfa- lem manum craffus, inferius rotundus, & latiffimus , fuperius anguftus , inftar magna burfz, undique mul- tas emittens tenues radicales fibras. In Europeorum libris Arum ZEgyptium duplici depingitur radice, in- ftar Cucurbite Lagenarie, que hic in India Calaba[fa vocatur , talem vero radicem in Indico Kelady nun- quam inveni. Plurima ejus radices, uti dictum fuit, inferius la- tz funt, fuperius anguítate , inftar burfe, vellagenz, aliz autem. rotundiores funt, atque inferius brevem - gerunt apicem, qui in majorem. feu primariam ter- minatur radicem, que fuperius fufca eft, & pellicu- lis obfeffa, in annulos quoque obfcuros diftincta, & ‘ad latera obfeffa acutis bulbulis, qui gemme , feu proles funt propagationi infervientes. Interna fub- ftantia eft alba, & ficca, tres habens colores, quos poftea indicabimus. 4 ` E radice excrefcunt quatuor, vel quinque re&i cau- les, tres quatuorque pedes alti, rotundi fere, ex- cepta interna ipforum parte, que parum excavata eft, cujus tamen ore ita fibi incumbunt, ut illi ros tundi videantur, horumque quidam nigricant , nudi, & glabri fant. Quivis vero ingens fuftinet folium, non umbilicatum, feu qui in ipfam non tranfit folii pofticam partem , uti in dro, fed folium hoc petiolo incumbit, qui in inferiore inplantatur parte, & undi- que coftas emittit, inferius protuberantes, ipfarum- que interftitia fubtilibus pertexta funt, ac vorticofis venulis, Folium ipfum magis convenit cum illo Nymphez, ac poftica parte binis auriculis notatum eft rotundis , ubi & planum gerit finum , unum vel fesqui pedem longum, ac fere pedem latum, fuperne glaucum , uti Indigo , glabrum, & ad tactum molliffimum , neuti- quam vero fplendens, inferne viride. Hanc habet proprietatem , quod licet aque infundatur, femper tamen fit ficcum , illiusque gutcule fuperiori ejus parti incumbunt inftar globulorum Mercurii , tene- rum folium eft cornu convolutum, uti id obtinet in omnibus Ari, & Nympbee foliis teneris , cum quibus convenit. Quam diu he plante pet homines coluntur, neque res neque femen proferunt, unde & vulgo fteriles cenfentur, fique excrefcant, abrumpuntur, ne edulis radix corrumpatur , fi vero in angulo proveniant fo- litario, ut degenerent, tum peculiari in pedunculo vaginam exhibent uti Aram , atque plures fepe in confpectum veniunt tales pedunculi, fed multo lon- giores, & acutiores inftar caude Lacertz, cujus fu- perior pars incurvata eft, vel dependet, externe fufca, ac tandem decidit. Tom. Y. Infe- LXXXIV. HOOFDSTUK. Het Egyptifche Arum. HË derde geflacht van Arum is bet ZEgyptifche by- genaamt, dragende een gemengde fatzoen , en aart” van Arumen Nympbea, verdeeld in twee zoorten, tamme, en water Kelady , ieder een byzonder. Hooft But hebbende. .. Caladium fativum, of tamme Kelady is een gemeen Moeskruid , door gebeel Water: Indien bekend, beftaande in een eetbare wortel , dies wy die eerft befchryven zul- len : bet is een dikke bulbus of Raape omtrent een band lang, een dwers-band dik, onder rond, en breedft, bo- ven final als een grote beurs, met veele. dunne Vafelingen rondom bebangen. In de Europifcbe boeken vind men bet Arum We met een dubbelde wortel afgeteekend y elyk de Cucurbita Lagenaria , diergelyke men bier in ndien Calabaflen noemd , doch zoodanige wortel heb ik aan ^t Ooft-Indi/che Kelady nooit gezien, E De mee[le zyn , als gezegt , onder breed, naboven toge Jmallende, als een beurs of bottel of olés , andere zyn ronder, en bebben beneden een korte fpitze, dewelke in een booft= wortel eindigd , buiten is ze bruin, en met vellen beban- gen, ook in donkere leden verdeeld , en ter zyden bezet met fpitze knobbelen, dewelke de afzetzels zyn , die tot bet voortplanten dienen. Binnen is een witte en drooge Jubftantie , van driederlei koleuren , gelyk wy bier na zul- len zeggen. Uit de wortel komen voort vier a vyf regte Delen. drie en vier voeten boog , fchier rond , bebalven aan de binnen zyde wat uitgebold, doch de kanten flaan zoo digt over malkander , dat xy rond fchynen , zommige zwarte agtig, kaal, en glad. leder draagd een groot breed blad, zynde den fleel geenzints daar in gelaten in de achterfte kloove , gelyk aan bet Arum, maar het blad ruft op den Steel, dewelke zich aan de onderfte zyde inlaat, enrond- om in ribben verdeeld, die aan de onderfte zyde uitbui- len, en bare tuffcben plaatzenzyn met fyne adertjes wers vels-gewys uitgeweeven. : Het blad op zich zelfs heeft meer gelykeniffe met de Nymphza, agter met twee ronde ooren , en een vlak bogtje , van een tot een en balve voeten lang , en fchier een voet breed, boven blaauw-groen , gelyk Indigo, glad, en zeer zagt in 't aantaften , doch geenzints blinkende, beneden groen. Het beeft die eigenfchap , al doopt men °t in water, dat het egter droog blyft, en de ES blyven op de bovenfte zyde leggen , als Quikzilver, bet jonge blad is als een t’zamen WT hoorn, en gelyk aan all zoor- ten van Arumen Nymphea, met welke bet overeenkomt. Zoo lang deze planten door inenfchen gebavend werden, vertoonen zy noch bloemen noch zaad, wesbalven zy in "t gemeen voor onvruchtbaar gebouden werden, en.zoo die al voor den dag kwamen , werden zy afgebroken, op dat de eetbare wortel daar door niet bederve , maar zoo men ze in een eenzame boek laat ftaan , en verwilderen , zoo brengt ze op een byzondere fleel bare fcheede voort gelyk bet Arum, een of meer, doch veel langer en fpitzer . als een Hagediffe-[leert , met bet bovenfte deel omgekromd ‚en afbangende , bruin van buiten, en vald ten laatften T r t 34 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. LXXXIV, Inferior vaginz pars per aliquod remanet tempus, dehifcit, & uvam exhibetuti Arum, ex viridibus gra- nulis compofitam cum tuberculis nigris, que etiam pereunt nullo fubcrefcente femine. Quidam incole ujus peculiarem volunt cönftituere fpeciem , fed pre- ter neceffitatem , expertus enim fui, fativum in meo horto ita degeneráre. Hujus Sativi Caladii octo nu- merantur fpecies, quarum prima, & crafiffinia eft Kelady Alang, Amboince Ina Alang, & Ina Kekin Malona, ingentem inftar Cucurbitz , feu Camolenge gerit radicem , diftinctam nodis digitum latis, atque ad dimidiám partem füpra terram elevatur, interne rubens, ex nigro fufcis, & craffis characteribus no- tata. Foliorum petioli virides funt, nec mäeulati, copiofe colitur circa pagum Alang, unde & nomen obtinuit. "ng Secuuda fpecies eft Kelady Bulu, Amboinice Ina tabbla; eft orhnium Humillima , ftipitem gerit cras. fum, ac procumbentem, qui fefe parum erigit , fi ba- culo adligetur, tumque Orgyz longitudinem habet, partem referens rudentis tenuioris, ejusque fubítan- tia magis fibrofa eft reliquis, unde & potiffimum co- quitur, quumque vetufta fit, minora gerit folia, ac florem, feu vaginam fupra defcriptam , tumque illius fubftantia fatua, & infipida eft. ; Tertia fpecies eft Kelady Annac: Latine Caladium tum liberis, feu prole. Amboinice Ina batu , petiolos - gerit nigros, ac radicem rotundam , & planiufculam, cui adcrefcunt multe aliæ minores radicule, feu bul- buli magnitudine Ovorum, & Lanfiorum, quales in Combilio’ confpiciuntur. Interna ejus fubftancia iti- dem rubet, nullos, vel paucos habens characteres, femperque edulis eft, fed matrix parvum excitat pruritum, /proles autem non, atque hi bulbuli ex cor- tice tanquam ex vagina enucleari poffunt. uarta eft Kelady telloor. Amboinice Ina Manute* ru, rotundulos gerit bulbos, inftar majoris Lemon liam, qui itiferius caudati funt uti Rapa; interne flavefcen- tes, paucosque gerunt fufcos characteres. Ejus pe- tioli pallide virent, nec punctulis notati funt. Quinta eft Kelady Maraja. Amboinice Ina Maja. ‘bout, h. e: Lancar fipat ‚: eft fpecies prorepens, Jon, gas gerens tenuesque radices, que extra aream pro- ferunt plantulas, uti fubfequens Kelady Ayer, funt- “que dulces, & edules. Petioliviridesfunt, & macu- Jis albis notati. Sexta eft Kelady Gomuto. Amboinice Ina Kekin ‘Mabina, i. e. Caladium fcriptum , Zu Literatum , vul- “gatiffima eft; bulbum gerens ex rotundo oblongumy interne gerentem lineas nigricantes , ac punétulos, Arabicas, ac Sinenfes referentes literas, quz tenui- ores, & denfiores funt, SÉ in prima fpecie , quo- que he fint copiofiores, @o.meliorcenfetur. Petioli ex nigro virent, quales & foliorum cofte fünt. Septima rariffima fpecies eft, dicta Kelady Wangy. Amboinice Ina Kekermoni, rotundum gerit bulbum, & interne characteres pallidos, . Petioli ac coftz pal- lide fufcz funt , fique coquatur, & ex olla tollatur, odorem fundit Oryze recentis, vel foliorum Keker- ‘mony. Paucos habet radicum furculos, uti & prima fpecies. Octava eft Kelady tauwar. Amboinice Ina Appar, fere eadem eft cum quinta, feu Ina MafJabóut , quum ejus bulbi viliffimum habeant faporem cum fatua ad- end unde & non multum expetitur, vel magni t. « Omnia ceterum Caladia in binas generales dividun- tur fpecies, longam, & rotundam. Longe funt Lage- nz formes, inferius craffiffime, & inde in obtufum apicem, feu primariam excurrentes radicem , quz brevis, & incurvaeft, Rotundabulbofaeft, inferius jn dcutum excurrens apicem, ot Rapa, hzc fubftan- tiam habet molliorem , & faporem preftantiorem, quum longa plerumque fibrofa fit. Omnium fpecierum fólium in medio, ubi petiolus inmiffus eft, finum, ac foveolam format, in quaros continetur, atque inde folium fefe dividit in tres ma- jores nervos, quorum medius directe ad apicem ex- currit, bini alii ad orasterminantür, ex hifce fefe pro- pagant relique cofte. In pingui folo Caladium fati- vum fex pedum altitudinem habet, foliaque tam am. pla, ut pro pueris integumento inferviant. Nomen. Het onderfte blyft noch een tyd lang Baan berft o en vertoond een drüive , gelyk bet Arum 5 van groêne ben gemaakt , met [warte noppen , die ook vergaan zon der genilyk zaad te formeeren. Zommige Inlanders willen een byzondere zoorte bier van maken » doch bet is on ds dig, want ik bebbe ervaren , dat bet tamine in m CN tum "od. veraart is. Men beeft agt zoorten e, ze tamme Kelady, de eerfte en dikfle zoorte is Kelady Alang, in 't Amboins Ina Alang, en Ina Kekin Malo na, bet beeft een grote wortel, gelyk een Couwoerde. of Camolenga, met leden van een vinger breed , en fe wel de belft boven de aarde , binnen roodagtig ; mer fwart-bruine en grove charatteren. De fielen der blade ren zyn groen, en niet gefpikkeld , ze werd veel geplant omtrent bet Dorp Alang , daar ze de naam van beeft, De tweede is Kelady Bulu, in °t Amboins Ina toha. lo; is de laagfle van allen, gewind een dikke leggenden flam, die zich wat opregt , als men bem aan een ftok bind , en werd als dan een vadem lang , gelykende een fiuk van een dun kabeltouw , zyn fubjtantie is dradiger dan de andere, en daarom werd ze meeft gekookt; als ze oud werd, zoo gewind ze kleene bladeren, en een bloeme of fcheede , gelyk boven gezegt is, en zyn fubftantie werd als dan laf en onfmakelig. De derde zoorte is Kelady Annac, in ’t Laty Ca. ladium cum liberis, in °t Amboins Ina hatu , beeft fwar- te flelen , een ronde platagtige wortel, daar fondom veele andere en kleender wortelen aanbangen , inde grote van eijers en Lan(Jen , gelyk men aan °t Combili ziet De binnenfte fubftantie vald ook roodagtig , met geene of weinige Caracteren , en zyn altyd eetbaar ‚doch de Moeder jeukt wat, en de kinders niet , die men wit baare Jcbor(fé als uit een fcheede drukken kan. De öyfde is de Kelady Telloor. Amboins Ina Mas nuteru, is rondagtig van wortelen, als een groote Lemon Itam , dog onder aan een fteert als een Raape , van binnen geelagtig , met weinige bruine charatteren, De fielenzyn licht-groen , ongefpikkeld. i De vierdeis Kelady Maraja. Amboins Ina Maffahóut, dat is Lancar fipat , is een kruipende zoorte , met lange dun- ne wortelen , die buiten baar perk /pringen , en aldaar nieuwe plantjes voortbrengen , als de volgende Kelady Ai- jer, zyn nogtans zoet en bekwaam om te eeten. De fie: len zyn groen met wit gefpikkeld. De zesde Kelady Gomuto. Amboins Ina Kekin Ma- hina. Caladium fcriptum of Literatum is wel de ges moonfle. uit den ronden lankwerpig , binnen vol fwartag- tige linien en JLipjes , Arabifcbe of Sineefcbe letters gely» kende , fynder en digter dan aan de eerfte zoorte , en bot meer die daar in zyn, boe beter men ze acht. De ftelen zyn zwart-groen , gelyk ook de ribben aan de bladeren. De zevende is een zeldzame zoorte, genaamt Kelady ‘Wangy, in ’t Amboins Ina Kekermoni, beeft een ron- de wortel, en bleek fcbrift van binnen. ‘De fielen , en ribben zyn licbt-bruin , als men "t kookt , en uit de pot neemd , zoo beeft bet een geur , als verfche ryft of de bladeren van Kekermony. Het beeft weinig uitfpruit- zels aan de wortel, gelyk ook de eerfte zoorte. z De achfte is Kelady tauwar, in *t Amboins Ina Ap- par, is /chier bet zelfde met de vyfde , of Ina Maflahöut, om dat zyne wortelen de flegtfte van finaak zyn met een laffe adfirittie , en daarom niet veel geacht werden. Anders werden alle Keladis in twee generale zoorten verdeeld , lange, en ronde. De lange zyn de vles-formi- ge, beneden op ’t dikfte , doch van daar wederom in een Stompe fpitze , en een booftwortel uitloopende , die kort, en krom is. De ronde is bolagtig , beneden mede in een Jpitze uitloopende als een Raape , aeze boud men meede voor korter van fubftantie, en beter van fmaak, daar de lan ge gemeenlyk baairagtig zyn. Het blad van alle zoorten formeerd inde midden, daar den fteel ingelaten is, een kuiltje, daar in den dog? blyft flaan , en van daar verdeeld bem den fteel in drie booft-zenwwen , waar van de eene regt vooruitloopt na de Jpitze , de twee andere loopen na de ooren , van deze ver Jpreiden bun de andere ribben, Aan vette gronden W4 de tamme Kelady, zes voeten boog , en de pladeren 209 breed , dat zy voor een jonge tot een mantel verftrekken- Naam. VIM Bock. LXXXIV Hoofif. Nomen. Latine Arum ZEgyptium , & Caladium fati- eum. Malaice Kelady. Javanice Tallas. Baleyice Kelady. Maccaflarice Kelady, & Alady. Ternatice Bete. Amboinice Inan, & Ina, cum adjectis cognomi- nibus. Bandice Kedu. Sinice Ou. Malabarice Tsjambin „Nunc autem pro viribus determinabo, & dirimam diuturnam litem, & difputationem , quas Botanici in- ter fefe exercuerunt de hifce quatuor herbis, feu no- minibus, de Colocafia nempe , Aro A£gyptio , Faba Mgyptia, & Loto /Egyptia, que adeo inter fefe con- fake funt, ut in plurimis Herbariis una pro alia fuma- tur. Primo itaque dico; differentiam effe inter Colo- cafiam Veterum, & Colocafiam Neotericorum, ex Dio- feoride enim lib. 2. cap. 99. & Plinio libr. 21. cap. 15: adparet, Colocafíam Veterum fuiffe radicem Fabe Æ- yptie , contra in ea fum fententia cum neotericis Slufio, Profpero Alpino, & Bellonio, qui nobis often- dunt, Colocafiam modernam nihil aliud effe hoc Aro Æ- gyptio, qui inter alia dicunt, hodie etiam in Egypto Culcas vocari, uti apud Occidentales thiopes in Bar- paria, & Hifpania Acolcas , licet Clufius teltetur, Hifpanos veros hoc quoque vocare Manto de Nueftra Senbora, & Africanos fervos-in Portugallia male In» bame , feu" Injame , quod. nomen eft commune omni- um edulium radicum, quales hifce in terris Oebis , feu * Faba ZEgyptia diverfa eft planta ab Aro /Egyptio ac nihil aliud quam Nympbea Indice majoris fpecies, feu Taratti infra libr. 11. defcripte. Lotus Atgyptia eft Nympbea minor eodem libro obcurrens. Hecau- tem fupereft difficultas, fi Arum noftrum ZEgyptium veteribus /Egyptiis quoque notum fuerit, uti id pro- babile eft, quo nomine hoc defcripferint, ad que nil refpondere poffum , nifi quod utrasque hafce plantas forte ob foliorum convenientiam , & fimilitudinem unas easdemque habuerint, licet una in aquis, alte- rà in terra crefcat, forte etiam utriusque radices Co-' bocafiam vocarunt. tra Kap? ` Primum vix éredibile eft; quum Diofcorides fuerit. vir, qui cum Romanorum exercitibus . tum ip- fam permeaverit, videtur tamen hzc confufio in.po- fteriora perduraffe tempora. Ita ut majore jure mi- tari quis fefe debeat Profperum Alpinum, qui utras- que hafce plantas in Æ, ypto vidit; non tamen iftum obfervafle errorem, fed tefe tantum miratur, Dio- fcoridem Fabe fue ZEgyptie femina, & flores adfcri- bere, ejusque camen radicem vocare Colocafiam , li- cet non dicat , binas diverfaseffe plantas, quod facile otuiffet addere, certum enim eft, tam antiquis quam hifce temporibus Fabam ZEgyptiam non majo- rem produxiffi bulbum ad radicem ovo gallinaceo, que potiffimum arundinacea, & prorepens eft, con- tra Arum ZEgyptiumingentem, & edulem profert bul- bum loco radicis, ac nunquam, vel raro admodum flores fructusque. Licet jam fibi fint quam fimillime bæ planté, mox tamen differentia detegi poteft, u- ñam nunquam in terra, alteramque nunquam in aqua crefcere, excepto fubfequenti Aro aquatico , quod non edule ef, : ` Vidétur tamen Carol. Clufius- rarior. plant. libr. 4. cap. 50; hifce plantis nolle dare nomen Ari Ægyptii, forte ipfi obftat, Colocafíam omni tempore fuifle radi- cem edulem, quod ipfi non credibile videtur de Aro, ipfi autem edules Ari fpecies non note fuere, qua- "fupra defcripfimus unam , ac brevi poft alias plures enarrabimus. Omni autem modo convenit, afiam modernām ad Ari fpecies reduci, quod de- Clarat ejus fructus, quem aliquando profert, nullo autem modo Nympbee fpecies ,*unde tum fponte ceffant fepius jam memorata confufiones, Locus. Uti nomen declarat, fic hujus Ari fpecies, feu vera Colocafia nullibi adeo nota, & culta fuit, quam in Egypto , uti Bellonius , & Alpinus id teltantur, in hunc usque diem nullum effe rufticum tam vilem, Qui non tota arva hifce bulbis confita habeat, ut quo- tannis familiam fuam fuftentet hifce radicibus, uti a- pud nos cum Rapis fit. Tom. V. Clufius AMBOINSCH KRUYDBOEK. 31:5 Naam. Jn * Latyn Arum /Egyptium , of Caladium fativum. In ’t Maleits Kelady. ` Je Favaans Tallas. In” Baleits Kelady. In?t Maccaffaars Kelady, en A- lady. In ’t Ternataans Bete. In’t Amboins nan, en Ina, met de gecomponeerde woorden. In’t Bandanees Kedu Int Sinees Ou. In” Malabaars Tsjambu. Nu zal ik na myn vermogen afkappen den làngduuri- gen twift , en verwerring , die onder de Herbarifien ge- weeft zyn , over deze vier kruiden , of vier namen, te weten Colocafia, Arum JEgyptium , Faba Algyptia, en Lotus JEgyptia, dewelke in zulke confufie geradkt zyn, dat men in de meefte Kruidboeken het eene voor het ander neemt. lk zegge dan voor eerft, dat men een on- derfcheid moet maken tuffcben Colocafiam Veterum , en Colocafiam Neotericorum , want uit Diofcorides Lib. 2. Cap. 99. en Plin. Lib. 21. Cap. 15. blykt, dat Co- locafia Veterum géweeft zy de wortel van de Faba Æ- gyptia. Daarentegen boude ik bet volkomentlyk met de nieuwe Onderzoekers de Heeren Clufius, Prosper Al- pinus, en Bellonius, die ons aanwyzen, dat de Coloca- fia Moderna, anders niet en zy dan dit Arum JEgyp* tium, onder anderen tot een bewys bybrengende , dat bet noch bedensdaags in Ægypten Culcas heete , gelyk by de Wefterfche Mooren in Barbaryen, en Spanjen Alcolcas, hoewel Clufius getuigd, dat het de natureele Spanjaards ook noemen Manto de nueftra Senhora, en de Afrikaan- Je Slaven in Portugal kwalyk Inhame of Injame , bet welk een gemeene naam is van alle eetbare wortelen, ge- lyk bier te lande de Oebis zyn. Faba Ægyptia is een verfebillend gewas van Arum JEgyptium;, en anders niet, of immers een zoorte van Nymphea Indica Major, of Taratti, bier na Libr. 1x befchreeven, Lotus Ægyptia is de Nymphea Minor, in 't zelfde boek befcbreeven. Hier blyft nu de fwarigbeit over, indien ons Arum gyptium, de oude Ægypte- naars mede ts bekend gen > gelyk waarfchynelyk is ; met wat namen dat xy bet zelve be/cbreeven hebben, bier op kan ik niet anders antwoorden , dan te giffen, dat zy die beide kruiden wegens gelykbeit der bladeren voor een én dezelfde plante aangezien bebben , boewel de eene in't water , en de andere op 't drooge land waft, of mogelyk hebben zy de wortel zoo wel wan de eene als de andere Colocafiam genoemd, > s Het.eerfte kan men kwalyk gelooven oan Diofcorides , een man , die met de Romeinftbe beirlegers Ægypten zelfs doorrieft beeft , bet febynd egter, dat deze confufie al tot in de laate tyden geduurd beeft. Zoodat men met meerder reedem zich verwonderen moet over, Profper Al- pinus , die beide planten in Ægypten gezien , en egter bet voornoemde abuis niet aangemerkt heeft, maar zich flegts over den zelven Diofcorides verwonderd , dat by zyne Faba Algyptia zaden en bloemen toefchryft , en egter de wortel Colocafiam noemd , zonder eens aan te wyzen, dat bet twee verfcheide planten zyn , bet welk bem gemakkelyk om te doen was, «vant bet is zeker, dat zoo wel in oude als deze tyden de Faba Ægyptia geen groter bol aan de wortel gebad beeft dan een boender ey; en voor ^t meeftendeel rietagtig en kruipend, daar en tè- gen bet Arum JEgyptium beeft een grooten eetbaren bol in plaats van de wortel , nooit of zelden bloemen en vruch« ten. Zy mogen dan malkanderen zoo gelyk zyn als zy willen, zoo kan men ftraks bet onderfcheid daar aan mer- ken, dat bet eene nooit op * drooge land , en "t ander nooit in °t water groeid, bebalven de volgende waterzoor~ te van Aron, dewelke niet eetbaar is. Het febynd egter , dat Carol. Clufius rarior. plant. Libr. 4. Cap. yo. deze plante de naam van Arum Algypa tium niet geern wil geven, mifJcbien zich daar aan fio- tende, dat Colocafia ten allen tyden een eetbare wortel is geweeft , bet welk van geen Arum bem gelooflyk is; doch bem zyn de eetbare zoorten van Arum niet bekend eweeft, gelyk wy eene bier boven befchreven bebben ‚en dort bier na noch meer aantoonen zullen, Het is in alle manieren raadzamer , dat men de Colocafiam Moder- nam onder de zoorten van Arum brenge, uitwyzende de vruchten , die zy ge voortbrengt , doch geenzins onder de zoorten van Nymphza , vervallende dan daar door meergemelde confufie. Plaats. Gelyk de naam redu a » 200 ís dit geflacht qan Arum of de opregte Colocafia nieuwers zoo bekend en gecultiveerd geweeft als in Ægypten , gelyk Bellos nius en Alpinus getuigen , dat tot beden toe niet een boer zoo gering zy, die niet gebeele akkers daar van vol bebbe , en zyn buis jaarlyks verziet met een voorraad van deze wortelen, gelyk wy met de Rapen doen, Rr 2 lufius 316 Clufius putat, ab /Ethiopibus Africanis e regione Hifpanie, € Portugalliz effe tranflatam, ubi plan. tam hanc vidit crefcentem ad fluminum ripas , ac fervi ejus radices, & petiolos conligebant ad cibum tam toftum quam frixum. Hodie comperimus, po- tiffimum coli in cunétis provinciis Indie Orientalis, prefertim in Orientalibus aquofie Indie infulis, Am- boina, Moluccis, & Banda, ubi multo magis expe- titur quam in Occidentalibus infulis, Cultura, Kelady diligentem requirit culturam , ac quotannem laborem, fi preftantes , & craffas ejus de- fideremus radices , uti apud nos Braffica, & Rapa. Am- boinenfes in hunc finem montium pedeseligunt, vel faxofaloca, ubi folum eft pingue, fufcum, & argii- laceum circa montium pedes, ubi aqua femper elabi poteít. Adftantes herbe ibi eradicantur, & creman- tur, dein locus ifte depuratur , parum vertitur, in quo deponuntur teneri bulbuli vetuftarum radicum abfciffi , & humida obducti argilla, hi fine ordine terre conmittuntur ad diftantiam trium circiter pedum , circa quos in quibusdam locis Mufz ftipites interponuntur, ac fundus purus fervatur ab excrefcentibus herbis , & - fruticulis. Hoc elegans e longinquo prebet fpecta- culum , in fufco, & rubente ifto folo ampla ifta, & glauca videre folia, Plantatio. peragitur fub finem pluvioforum menfium , qui in Amboina eft men(is Sep- tembris, atque poft quatuor menfium fpatium mature ejus funt radices, quz effodiuntur, & ad cibum fer- vantur ,. quedam autem relinquuntur plante, ut ra- dicum bulbulos, & proles colligant ad novam plan- tationem neceffarias, fi autem fuz conmittantur na- ture, fponte novas producunt radices, & ad latera excrefcunt, & fefe propagant, he autem non tam bone note fünt, quam quz per transplantationem coluntur, neque etiam per binos annos contintios in uno eodemque plantari poffunt loco, fed quovis an- no novus eligendus eft locus, & de novo ibi cre- mande funt herbe adftantes. Jo EN Ufus. Nutrimentum eft catholicum in Orientalibus hisce infulis, & tanquam utilifima regionis cenfetur planta eodem modo, quo ab antiquis jam fuit tem- poribus in /Egypto , licet ibi haberetur cibus rufi- corum , ac forte per Saracenos ejus ufusinnotuit Oc- eidentalibus Africe , & Europe partibus, ita ut haud inepte /Echiopum panis vocari poffet. - Nulla ejus pars cruda edi poteft, qunm eque oris pruritum excitet, quam Arum fativum, una auteur lanta multo magis altera, uti id fupra indicatum fuit. odus autem hafce radices ad cibum preparandi non unus idemque eft, plerumque autem radices. ab ad- herentibus fibrillis , & pelliculis depurantur, tote- que aque incoquuntur , Ca effunditur, radix- que in magnos confcifla taleolos editur , uti cum Oebis fit ; oem vero per coctionem in copiofa aqua radix nimis fatua, & mollis fit, hinc Boetonicus mos melior cenfetur: Si nempe in Olle fundo quedam deponantur folia, ac tantummodo tanta aque quane titas adfundatur, ut ipfum Caladium non tangat, quod dein aliis obtegitur foliis, ac fic fuffocatum coquitur. Radix hec cocta in taleolos fcinditur, que in recen- ti Calappi oleo fricantur, donec oleum exficcetur , ac tum eduntur. Facillimus autem mos eft, quod tota radix fub ci- neribus fervidis torreatur, quod Bandanenfes alio e- tiam inftituunt modo, prefertim fi copiofas habeant radices, quas, ut vendant, fervare voiunt. Foveam formant , in qua filices calefactos deponunt, vel hos ibi calefaciunt per cremationem quarundam ficcarum herbarum, hifce inponunt recentes radices, quas fi- milibus obtegunt lapidibus, &herbis, donec molles, & tofte gaf fint, tum per tres continuos dies radi- ces has fervare poflunt incorruptas , quas quotidie fic vendunt. Noftra natio non facile coétas edit ra- dices, quum. ftomachum gravent, & alvum nimis ob- ftipent , fed eligunt potiffimum illas, quz in oleo frixe funt, Contra Indi talem expetunt cibum , qui maxime. obftipat, & in: ftomacho durabilis eft, qui cum ipforum natura meliusquadrat. Petioli, accau- les in aqua prius ebuiliuntur, quibus dein adfunditur condimentum quoddam tum inftar Braflice edi pos- unt. Folia HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII cap. LXXXIV; Clufius meend , dat bet van de Africaanze mooren te. gen over in Spanjen, en Portugal gebragt xy, daar h "t-aan de waterbeeken beeft zien waffen, en deszelf s awo telen, en flelen door de flaven opzoeken , om in de iol te gebruiken, zoo gebraden als gezoden. Hedensdaags be vinden wy, dat bet meeft in alle provintien van Òoft- Indien gecultiveerd werd, inzonderheid van de Oofter- Jebe Eilanden van Water- Indien, Amboina, Moluccos en Banda, daar men veel meer werks daar van maakt. dan in de Wefterlyke deelen. d Queeking. Kelady verei/cht een neer ftige oeffeninge, en eenjaarl ykze moeite , als men deugdelyke , en dikke wortelen daar van hebben wil, gelyk men by ons met Kool en Rapen doed. De Amboineezen verkiezen bier toe het bangen der bergen, of fleenacbtige plaatzen, daar vette, en bruine Klet-grond.is , omtrent den voet der bergen , daar bet wwa- ter altyd aflopen kan. De ruigte werd afgekapt, enver. brand, daar na de plaats fcboon gemaakt , en een weini, omgebakt , bier in plant men de jonge bollekens van de oude wortelen afgefneeden , en met natte klei bekleed. men zetze zonder ordre, omtrent drie. voeten van, andi kander , bier en daar een Piffang-boom tuffchen beiden, en boud de grond fchoon van de opwaf[Jende ruigte, Dit geeft een aangenaam fpeêtakel , van verre op den bruinen enroodachtigen grond , die breede , en blaauw-groene Me deren te zien, De plantinge gefchied in 't einde van de regen-maanden , zynde in Amboina de maand September, en vier maanden daar na heeft men rype wortelen, die men uitgraaft , en tot de koft bewaard , eenige planten laat men [aan om afzetzels uit de wortel te gewinnen A tot een nieuwe plantinge dienende , anders. als men ze. ftaan laat , zoo brengen xy van zelfs nieuwe wortelen, en planten voort, ter zyden uitwafJende , dëch deze zyn verre zoo goed niet, als die door verplantinge voortkomen, maar men moet elk jaar een nieuwe tuin zoeken , en op 't nieuw branden, Es D - Gebruik. Het is een algemeen voedzel in de Oofter- Jebe Eilanden, en word onder de nodig fte planten van een land gereekend , op dezelffte manier, gelyk "t al van oude tydenin Ægypten geweeft is y boewel "t aldaar voor een boere koft geboudem werd, en miffchien door de Sara- cenen is zyn gebruik aan de Wefterlyke deelen van Afris ca, en Europa bekend gemaakt, zoo dat men ’ niet ons billyk Moors-brood mogte noemen. Gë Raauw kan men niets daar van eeten , want bet jeukt noonuel in de mond als bet tamme Arum, doch de eene veel meer: als de andere, gelyk boven gezegt is. De manier om tot de koft te bereiden is niet eenderlei , in: ^t- gemeen werden de wortelen van de aanbangende vazelingen , en vellekens gezuiverd, gebeel in water gekookt , "t welk men weg giet, en de wortel in groote frukken gefneeden eet, gelyk men met de Oebis doed. Doch dewyl door dit kooken met veel water de wortel al te laf , en breukzaam werd, zoo bout men de Boetonfche manier voor beter: Als men op den bodem van de pot een party bladeren legt, en even zoo veel water opgiet, dat het de Kelady niet raakt, daar na met andere bladeren toegedekt, en 200 Jimoorende gekookt. De opgekookte werd ook in Jchyven gefneeden, en in verfebe Calappus Oly gebakken , tot dat ze bardachtig werden, die men dan op "t vuur zoo lange Joan laat , tot dat bet Oly opdroogt , en dan eet. De ligt/te manier is, dat men. de geheele wortel onder heete ache brade , bet welk de Bandaneezen nog op een ander manier klaren , inzonderbeid als ze veele wortelen hebben, die ze tot dem verkoop willen bewaren. ma ken een kuil , daarze beete ër ah in doen, , of daar in beet maken, door bet branden van eenige ruigte, Di op leggenze de verfche- wortelen, en dekkenze met dier- gelyke fleenen , en ruigten toe, tot datze- gaar » of ges braden «werden. , zoo konnenze dezelve drie dagen goei houden , en dagelyks daar van verkopen. Onze eeten de gekookte niet ligt, om datze de t druka ken, en den buik zeer floppen , maar lief) gebakken zyn. Daarentegen den Indiaan : zulke koft , die wakker propt, en in de mage durabel 5» het welk met baar natuur beter overeen komt. Defte len werden ook eerft in water opgekookt, en daar over een ander zop gemaakt, zoo kan men ze eeien als Kool» boud veel van De Yip W IA d NN NN SS RU NUT y NS N SN N SSS VIII Bock. LXXXIV Hoof. Folia, quod fciam, in nullo funtufu, excepto quod mihi indicaverint, in Brafilia eque coqui & edi quam caules, fed potiffimum a plebe, & fervis ad famem tollendam , uti Clufius de fervis Portugallicis dixit. Amboinenfes credunt, & docent, Caladium multo dulcius effe ,. fi inter plantandum adfpergatur Canarii, & Calappi medulla, ac pauxillum falis in ore maftice- tur; Sic quoque multum confert ad Caladii notam bonam, quod plantetur in cremata terra, incremas tam enim vocant Tana manta, i. e. crudam terram; unde Caladium majorem excitat prüritum. : Bontius libr. 6. cap. 49. hanc plantam ex Pro/pero Alpino, Colocafiam, tive Culcas vocat, & jure ad Ari fpecies refert, fed radici tantam adfcribit noxiam qua- litatem, ut non aliter percipere poffim, quin confun- dat noxiam Ubii iesch radicem cum Caladii radice, Primo enim verum, feu edule Caladium non filveftre eft; contra Matarrenfes Bataviz obfcffores illud tan- ta copia adquirere facile potuerunt, unde in exercitu ifto tot interfecti, & mortui fuere, Sic quoque Ca- ladii radix nullo modo tantam habet vifcofitatem, ut vite periculum adferat, neque opus eft, ut per tres maceretur dies, antequam edulis fit, fed tantummo- do aque incoquitur, que exfunditur, tandem per rubros fructus, quos in bac vidit planta, Ari fructus intelligendi funt. Hujus confufionis anfam prebuit Malaienfe nomen, Oebi Utan , per quod decem qui- dem edulium radicum fpecies intelligunt , quz forma, & qualitate nimis differunt , ac. proinde adcuratam adtentionem requirunt, ut rite diftinguantur. _ Notandum porro eft, fi quis ingentes defideret Ca- ladii radices, menfe Augufto omnes ejus caules, & folia abfcindat mox fupra radicem, ac relinquat dein er binos tresve menfes, tum radix magnum forma- it bulbum, nil proferens quam pauca quedam, ac gracilia folia. Abfciffi hi caules, ac petioli non funt perditi, bonum enim praebent olus. cafie agros in hunc usque diem inveniri in /Egypto, uos oculis perfequi non poflumus, quum ejus bulbus’ ibi quotidianus fit cibus, uti apud nos Rape, quire-. centi incoquitur júri, & variis porro preparatur mo- dis, quidam vero bulbi rotundi funt, alii oblongi. In Agypto nunquam caules, vel flores profert, fed Profp. Alpinus teftatur, rotundum bulbum ipfi ex A- lexandria. transmiffum "Venctiis. in horto fuo florem roduxiffe unicum tantum menfe Majo, qui rotundo inpofitus erat pedunculo, & forma, &,magnitudine conveniebat cum flore Ari, licet fimul cum pedün- culo non longior fuerit palma , cujus differentie bat videtur fuiffe pingue Ægypti folum , ac fterile Itali quod in Amboina etiam obtinet , Caladium nemp flores, & fru&us nunquam proferre , nifi in gracili- bus, & faxofis locis: Hac autem relatio fuit petita ex Dapperi Africa pag. mihi 131. ; a > e Tabula Centefima Nona Arum exhibet Zgyptium, feu Caladium fatioum, quod ve- ra elt Colocafia, ubiad Litt. A ejus bulbus denotatur. COBS ER.V.ATIO. Hec planta vocatur drum acaule; foliis peltatis ovatis, bafi femi bifidis, margine repandis, H. Clifort. p. 435 & Arum maximum, /Egyptiacum, quod vulgo Colocafía, C. B. Pin. p. 193. & Sloan. Cat. pl. Jam. p. 61. qui plures de hac planta enumerat auctores, vide & The/. Zeyl. p. 68. & 69. ubi & plures aliz hujus generis obeurrunt fpecies &c. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. Hodierni itinerarii teftantur, Ari Ægyptii, feu Colo-. 317 De bladeren weet ik niet , dat in gebruik zyn, behalven dat men my berigt, dat ze in Brafil zoo wel gekookt „en gegeeten werden als de flelen, dog meeft by bet gemeene volkje, en Jugen om den honger te verdryven , gelyk Clutius van de flaven in Portugal gezegt heeft. De Amboineezen gelooven, en leeren, dat den Kelady veelzoeter van finaak werde, als men bet in’t planten be- Jproeid met Canari, en Calappus pit, en een weinig zout in de mond knouwd, zoo belpt ook veel tot de deugd- van de Kelady, dat men ze in een gebrand aardr yk plante, want bet ongebrande noemen xy Tana manta, dat if raauw-land, waar van de Kelady een jeukende eigen- Jcbap krygt. Bontius lib, 6, cap. 49, néemd dit wel uit Profp. Al- pinus Colocafiam, ofte Culcas, en beeft ook gelyk, dat by "t tot een zoorte van Arum wil maken, by febryft de wortel zulke boedanigbeden toe, dat ik niet anders bemer- ken kan, of by confundeerd de fcbadelyke wortel van bet Ubium filveftre , met de wortel van Kelady , want voor eerft bet regte, of eetbare Kelady waft niet in 't wild, dat de Matarramfe Belegeraars van ons Batavia zoo gemakkelyk bebben konnen krygen, en waar van "er z00 veele in "1 leger gejlorven zyn. Zoo heeft ook de Ke- lady wortel geenzins zodanige flymerigheid , dat ze pery- kel van °t leven aanbrengt , nog werd drie dagen geweekt, eer men ze eelen kan, maar flegts eenmaal in water op- gekookt , en "t zelve weggefmeten , eindelyk de roode urug- ten, die by daar aan gezien beeft, moet men van ’t regte Arum verftaan. De aanleidinge tot deze confufie geeft bem den. Maleyt/chen naam Oebi Utan, waar mede zy wel tienderlei eetbare «wortelen beduiden, dewelke in ge- daante , en eigen/cbap te veel ver/chillen, en dierbalven een naauwkeurig opletting vereifcben , als men ze ter de- gen onderfcheiden wil. Nog is te merken, als iemand groote wortelen van Kee lady wil bebben , die moet in den maand Auguftus al de Helen, en bladeren affnyden kort boven de wortelen, en laten ’t nog twee a drie maanden zoo ftaan y zoo werd de wortel een grooten bol, niets dragende dan eenige weini- ge, en magere bladeren, De afgefnedene elen gaan niet verloren, want zy geven een goed moeskruid, De bedendaagze reizigers getuigen , dat men van Arum ZEsyprium » of Coloca ia tot beden toe in Ægypten bee» le welden heeft, 200 ver men over zien kan, dewyl de wortel baar dagelykze koft is, gelyk bj ons de Rapen, «werdende în vleefch-zop, of ander nat, en op menigerlet wyze toegemaakt, zommige wortels zyn rond, zommige lankwer pig. In Ægypten beeft men nooit ftelen nog bloemen daar aan gezien, dog Aid aes Alpinus getuigd, dat een ron- de avortol bem van Aloxandria gezonden tot Venetien in zyn twin in grasmaand gebloeid beeft met een eenigen bloem, die aan een ronden fleel zat , en in geflalte, en groote de bloem van Aron, of kalfsvoet zeer gelyk, boe- wel 2 teffens met den fteel niet langer dan een palm is gewee/t, waar van de vettigheid van Ægypten, en de magere grond van Italien de oorzaak febynd te zyn, ge: lykin Amboina mede geftbied, te weten , dat Kelady nooit loemen , of vruchten Kee A dan aan magere, en Steenachtige plaatzen: Zynde het naaft voorgaande ge- baalt uit Dappers Aftica pag. 131. De Hondert en negende Plaat Vertoont het Zgyptifche Arum, ofte de tamme Kelady , wel« ke de regte Colocafíe is, alwaar door Lett. A deszelfs bof aangewezen werd. AANMERKING, Deze plant werd genaamt Arum zonder fteel, met rond- agtige bladeren, daar de fteel onder in gelaten werd, en met omgebogen randen van de H. Clifort. p. 435. en het groot- fte Arum van Ægypten, het welk in ’t gemeen Colocafia ge- naamt werd, van C. B. Pin. p. 193. en Sloan. Cat. van de Samaice gewaffen p. 61. die zeer veele Schryvers over deze plant ‘aanhaalt, zie ook de Tbef. Zey/. p. 68. en 69. alwaar meer zoorten van dit geflagt voorkoomen &c. R r 3 LXXXV. ^ 318 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII cop. LXXXV. CAPUT OCTOAGESIMUM QUINTUM. Caladium aquatile. Kelady Ayer. Ecunda Ari /Egyptiaci fpecies eft Caladium aqua- S tile, quod in binas fubdividitur fpecies, in Cala- dium Vicorum, & Caladium aquatile, fub una au- tem forma utrasque has defcribam plantas, quum non differant, nifi diverfo , in 25 crefcunt, folo, non craffam gerit radicem, fed bulbulos, e quibus alba , & repentia excrefcunt flagella, juxta terre fuperficiem multis longis fibrillis radicalibus prorepentia, quibus fefe in quibusdam terre locis figunt, que ad latera nova fimilia emittunt, novas producentia plantulas , ac tali modo ingentem obcupant locum more Nym- Dies, e SS : Caules ejus inferius vix minimum EG , fuperius vero pennam craffi funt, rotundi, nudi, nec ultra bi- nos pedes alti. Folia funt, uti Caladii fativi, fed multo minora, fpithamam circiter longa, minusque lata, umbilicata quoque, glauca, molliffima, & gla- bra, nec aquam continentia, fi ipfiinfundantur, vel fupra bec effundatur, gutte autem ipfis incumbunt, ac fplendent inftar argenti. Prima, feu terreftris fpecies in vicis crefcit poft æ- des,.& in plateis coenofis , paulo altiores gerens pe- tiolos, ac latiora folia, illis Nymphee adeo fimilia, ut non mirum fit, quosdam Europzos illam ‘pro mi- nore cjus fpecie habuiffe, a qua tamen facile digno- Ícitur, quum Nymphza minor, cui quam fimillima eft, inaquis crefcat, Caladium vero ad oras, & ripas. Caulis vero primarius prope radicem bulbulum for- mat, magnitudine Pinange vetuftioris „ vel Lemonis Nipis , qui ad latera longa emittit albaque flagella , ver- miformia, que autem ad aquarum oras crefcit, ple- rumque fterilis eft, fed plante in hortorum locis hu- midis depofitz fructus aliquando proferunt, menfibus enim pluviofis fuos producit flores fructusque, utire- liqua Ara, ex viridi nempe pedunculo glandula, feu tuber excrefcit, atque ex ejus latere longa acumina- ta, & flavefcens vagina, primum deorfum, ac dein cum apice furfum flexa; Hec fefe aperiens caudam exhibet tenuem , inmaturam referentem Siriboam, minorem digitum longam , flavefcentem quoque, & inferius ultra dimidium granulofam. À Nomen. Tatine Caladium aquatile , X Jponti x Malaice Keladyļ Ayer , & Kelady Candbati. Amboini- ce Sabu Naccur. P Locus. Prima fpecies hic & illic crefcit in Amboina oft vicos in locis coenofis. Altera juxta fluvium E- ephantem dictum, pr& aliis autem elegantiffime , & luxuriofisfime crefcit apud rivulum quafi argenteum Ayer Pera ditum, qui pet vicum Way in magnam excurrit Amboinam. Hzc quoque Jave obcurrit ad majorum fluminum ripas, talisque forte. fpecies eft, quam Clufius in Portugallia, & Bellonius in Candia viderunt crefcentem ad aquarum oras. _ Ufus. Terreftris fpecies raro editur, quum nimis acris fit, quam maxime ad Ari faporem adcedens, aquofa vero, & eadem in folo humido plantata, non tam acris eft, & cibo utilior, Radices ejus nodofe optime funt, fi preparentur inftar Caladii fativi, dein petioli, & folia aque incodta , parumque ex- reffa , & denuo ebullita vulgare prebent olus fervis, & plebejis. Vocatur Kelady Candbati , quum cuivis liceat hanc decerpere, cui lubet, item Kelady Babi, quum porci hac faginentur planta. ` Kelady Kula ejus fpecies eft, fed folia.geritoblon- giora, que magis adcedunt ad illa Ari filveftris , in- ferius gerentia multas coftas parallelas. Ejus petioli : o€todecim, & viginti pollices alti funt; quorum infe- rior dimidia pars femi concava eft, ubi fefe invicem ambiunt, füperior pars rotunda eft, & folida, & in dorfo aliquando pallide virent, feu flavefcunt, potis- fimum vero ex fufco rubent, vel rubris lineis, ac ftriis notati funt petioli, De LXXXV. HOOFDSTUK. Het Water Kelady. Py E tweede zoorte van Arum ZEgyptium Ze Kelady , en weder inderdeeld ía twee pic: de eerfte Caladium Vicorum, de tweede Caladium aquatile, doch wy zullenze onder eene gedaante befchry. ven, om dat zy niets verfchillen, dan in de grond „ daar zy waffen, bet beeft geen dikke wortel , maar kleene knob. bels, en daar aan witte, en kruipende ranken : $ bet rifcb van de aarde met veele lange vazelingen , en baar daar in vaft makende , en ter zyden uit al wederom an- dere uitfchietende , die nieuwe plantjes voortbrengen, en zoo een gebeele plaats beflaan, op de manier als de Nym- phza. De Delen zyn beneden fcbaars een pink , maar boven een fcbaft dik, rond, kaal, en niet boven twee voeten boog. De bladeren zyn als die van ’t tamme Kelady doch veel kleender, omtrent een fpan lank , en minder breed, ook op bare ftelen ruftende , blaauw-groen, zeer zagt, en glad, ook geen water boudende, als men ze daar in fleekt , of bet daar op giet , maar de droppels blyven daar op leggen , en blinken als zilver. De eerfte, of landelyke zoorte waft in de Negoryenag- ter de buizen, en op firaten, daar bet flikkig is, wat booger van flelen, en breeder van bladeren , de Nympbea zoo gelyk, dat bet geen wonder is, dat zommige Europea- nen ze voor een kleene zoorte van dezelve aanzien, daar van ze nogtans ligt te onderfcheiden is, vermits.de Nym- phea minor, daar ze beft by gelykt, in "t water, maar de Kelady aan de kanten waft. De booft- ftam gewind by de wortel een bolleken , in de grootte vaneen oude Pi- nang, of Lemonipis, bet welkaan alle kanten lange rans ken, als witte wormen uitfchiet , bet geene aan de water- kanten waft, is onvruchtbaar , maar in de tuinenop vog- tige plaatzen geplant , ziet men de vruchten zomtyds s want in de regen-maanden brengt bet zyn blocizel, en vruchten, gelyk ander Arum voort , te weten op een groe- nen fteel eenen klier , ofte krop, en.ter zyden uit een lans ge toegefpitfle , en geelacbtige fcheede , eerft neerwaarts, en daar na met de fpitze opwaarts gekromd. Deze zij openende vertoond een dun fleertje, gelyk een onrype Si- riboa, een kleene vinger lank, ook bleek-geel , en over de belft van onderen wat korlig. Naam. In * Latyn Caladium aquatile, en fponta- neum, In ’t Maleyts Kelady Ayer, en Kelady Cand- hati. In ’t Amboins Sahu Naccur. ; Plaats. De eerfte zoorte waft op Amboina , bier en daar achter de Negoryen , daar bet Jlikkig is. De tweede waft langs de rivier de Olipbant , maar inzonderbeid fcboon , en weeldrig by bet zilver-verwige riviertje Ayer Pera, dat door de Negory Way op groot Amboina loopt. Dit vind men ook op Fava aan de Kanten van deszelfs groote rivieren , en een zulke zoorte is mi[Jcbien , "t geene Clufius in Portugal, en Bellonius in Candia aan de waterbeeken bebben zien-wafJen, Ka Gebruik. De land zoorte werd zelden gegeeten , om dat ze te fcherp is, en vry wat na bet Arum trekt, maar de water-zoorte, en dezelve op "t vogtige land m D zoo fcherp niet, en bekwamer tot de koft. De knobbel- achtige wortelen zyn wel de befte toebereid als de tamme, daar na de ftelen, en bladeren in water afgezooden, et weinig.uitgeperft, en nogmaals gekookt, zoo geven 2) een gemeen moeskruid voor flaven , en flegte lieden. Men noemd bet Kelady Candhati , om dat bet een ieder "- ken mag , die wil, als ook Kelady Babi, om dat men verkens daar mede voed. A i Kelady Xula is een mede zoorte bier van, E eren zyn lankwerpiger . en gelyken meer na der veftre; beneden met Spe paralella ribben. De ftelen zjn acbtien , en twintig duimen boog, waar van de onder|te belft balf bol is, daar zy malkander omvatten , de boven fle belft is rond, en ma[fieo , op de rugge zomtyds liebt. groen, doch meeft bruin-rood , of met roode firepen, Rui VIII Boek. LXXXVI Hooft?, AMBOINSCH KRUIDBOEK. 319 Radix ejus bulbus eft, magnitudine ovi Anatis, ple- umque autem minor , ac cinctus plurimis tenuibus fibrillis, non prorepit longis flagellis, uti Amboinen- fis fpecies» fed ad bulbum hunc parvi excrefcunt bul- buli; Flores fructusque huc usque ignoti funt; Ina- uofis reperitur locis in Xulanenfibus, & adjacenti- tus infulis tam fponte crefcens, quam per hominum jadaftriam culta, unde & vocatur Kelady Aula, & Ke- lady manis > h. e. Caladium dulce. In iftis infulis mul- per ad cibum adhibetur, petioli nempe ejus, & fo- lia, cocta nempe , uti alia olera, nullam enim habent acrimoniam. Radix ejus fpernitur, quum tam pufil« Ja eft. Tabula Centefima Decima Ad Figuram Primam exhibet Caladii aquatilis fpeciem pri- "mam, que Kelady Ayer dicitur. Figura Secunda Arifarum deriotat Amböinicum. OBSERVATIO. Caladium hoc aquatile vera Ari fpecies eft, convenitque forte cum illo, quod Arum minus Bengalenfe, Colocafiz foliis vocatur a Pluknet. in Almag: Bot. p. 51. & Arum Zey- lanicum minus, cauliculis viridantibus, foliis Colocafiz fi- milibus Hort. Med. Amfi. Catal. p. 37. quod eft Colocafia, feu Arum Zeylanicum minus, cauliculis viridantibus Par. . Bat. pag. 77. & Thef. Zeyl. p. 68. cujus varietas eft Arum - minus, Colocafie facie, pediculis punicantibus &c, De wortel is een bol, in de grootte van een Eenden- Ey, doch meeft kleender , omgeven met veele dunne va- zelingen , bet 15 niel kruipende met lange wortelen, ge~ lyk bet Amboinfcbe, maar aan den bol komen zyne af- zetzels voort; Bloeizel, en vruchten zyn nog onbekend, Men vind het op waterachtige plaatzen in de Xulaze, en omleggende Eilanden, zoo van zelfs groeijen, alsdoor ^ menfcben gebavend , daarom noemd men ^t Kelady Xu- la, en Kelady manis , dat is zoete Kelady. Jn de- zelve Eilanden werd bet veel tot de koft gebruikt, te weten Delen, en bladeren , gelyk ander moeskruid gekookt, want daar is geen fcherpigbeid by. De wortel werd niet geacht , om dat ze zoo kleen is. De Hondert en Tiende Plaat Vertoont in de Zérfte Figuur de eerfte zoort van het water Kelady, het geen Kelady Ayer genaamt werd. De Tweede Figuur wyft aan den Amboinfche Arifarum. AANMERKING Dit Water Kelady is een ware zoort van Arum, en komt mogelyk overeen met dat geere, het welk is het kleine Ben- gaalfche Arum, met het blad van Colocafia van Pluknet. Almag: Bot. p.51. en kleine Zeylonfche Arum, met groene fteeltjes, en bláden gelyk aan de Colocafia, van de Cazal. van de Amfl. tuin p. 37. het welk is de Colocafia, ofte kleine Zeylonfche Arum, met groene fteeltjes van de Par. Bat. p: 77. en de Thef. Zeyl. p. 68. waar van eene verandering is, het kleine Arum, in gedaante van de Colocafia, met purperagtige; of- te zwarte fteeltjes &c. , CAPUT OCTOAGESIMUM SEXTUM. Arifarum Amboinicum. . Bira Kitsjil. X vulgari denominatione hzc planta effet Arum E minus, feu Arifarum, licet proprie pertineat ad Dracontii genus , radicem enim gerit planam, & bulbofam inftar panis minoris, quz tamen haud major eft Nuce juglande depurata, que externe, & interne alba eft, bulbulus hic nullas habet fibrillas , ed fupra hunc multe dependent, & ad latera bulbu- lum emittit, qui in novam excrefcit plantulam. Ex radice quatuor , vel quinque recti adfurgunt cauliculi, ad pedis altitudinem, angulofi, & ftriati, ac virides, fed prope radicem albi, & pallide fufci quivis cauliculus foliam fuftinet, quod tenerum tri- fonum, & inferius cordiforme eft; inftar folii Sirii, ujus autem auricula fibi parum incumbunt , atque in medio finu petiolus inplantatur, vetuftum folium in binos tresve lobos dividitur, ita tamen , ut ünus lobus alicujus partis diftinétius penitus fit, quum alia tamen ejus pars nexa eft mediz folii parti, fi vero omnes hi tres lobi fint féparatiz Trifolii reprefentant folium, atque prope petiolum omnes cavitatem for- mant, acfi infundibulum vellent conftituere. Qui- vis porro lobus acute definit oris qualibus, quatuor, & quinque polliceslongus, totumque folium binarum palmarum latitudinem habet, fuperne labrum, Gni- gricans, inferne plurimis obliquis coftis diftinótum , cabrum. E peculiari pedunculo flores, ac fruétus excrefcunt, uti in Aris, qui vagina eft, feu calopodium, fpitha- mam longum , cum rotundo ventre inferius , Calopo- dium hoc, feu vagina fefe aperiens interne purpurea fere eft inftar holoferici, in qua longa; & tenuis, feu teres locatur cauda, fex, ac feptem pollices longa, pennam craffa , ex fufco quoque nigra, feu purpu- rafcens, que inferius granula quzdam gerit crocea, atque in inferiore ventre , qui claufus manet, gleba que- dam confpicitur flava , ex ftaminulis compofita, quam primum vagina hzc fefe aperit, teter, & caninus qua- obfervatur foetor, dein fefe retrorfum infleCtit inftar cuculli monachalis, ac tandem omnes ejus partes mar- cefcunt , ac pereunt. Hu- .. wortel wits en licht bruin, ieder ft LXXXVI. HOOFDSTUK. De Amboinfche Arifarum. A] 4 de gemeene benaminge zoude dit een kleen Aram; N of Arifarum moeten yn , boewel bet eigentlyker onder de geflacbten van Dracontium te brengen is, want bet beeft een platte bolachtige wortel, als een broodje, doch niet grooter dan een gejcbelde Walnoot , buiten, en binnen wit , bet bolletje zelfs beeft geene vazelingen , maar van boven bangen veele daar over, en bet fchiet ter zyden een knobbeltje uit , waar uit een nieuwe plante werd, Uit deze wortel fcbieten vier, of vyf regte flelen op, een voet boog, boekig , en gefireept, groen, dog by de i eel draagd een blad , bet «vel nog jong zynde drieboekig , en agter bertformig is, als een Siriblad , flaande de ooren wat over malkander , en in de binnenfte bogt werd den fteel ingelaten, bet ou- de blad verdeeld zig in twee, of drie lappen , zodanig dat de eene lap van de eene zyde dikwils volkomentlyk afge- zonderd is, en aan de andere zyde ftaat by nog aan de middelfte vaft , maar alle drie los zynde, vertoonen z een Klaver-blad , en maken alle drie by den Deel een bol- ligbeid , als of zy een tregter wilde formeeren. leder lap loopt vooren [pits toe, met evene kanten, vier, en «yf duimen lank, en ’t gebeele blad is wel twee banden breed , boven glad, en zwartachtig , van onderen zeer geribd met veele "ehuinze ribben. Op een byzondere Deel komen baar bloeizel, en vruchten voort , gelyk aan ander Arum, zynde een fcbeede , of boo- ze, wel een fpan lank, met een ronden krop onder aan. De booze baar openende is van binnen boog-bruin , aan te zien als fulp, daar in ftaat een lang dun fleertje , zes, en zeven duimen lank, een fchaft dik, mede zwart-bruin, dog beneden beeft bet p boog geele korreltjes , en in de onderfte krop , die gefloten blyft, ziet men een geel klompje van vezels gemaakt , als deze booze baar eerfl o- pend, zoo komt er een vuile bondze reuk uit, daar na bangt ze agter over, gelyk een monnikke-kap, ten laatften vergaat bet meeft met malkander. De 320 Hujus plante acrimonia fatis declarat, Aro adfi- nem effe, maxima autem In radice detegitur, que vehementior eft, quam in ullo Aro, quaeque per nullam coétionem tolli poteft, Quum in hortis cre- feat, ubi nulla ipfi conceditur quies, humillima- plantula eft, cordiformia nec divifa gerens folia, ac radiculam vix nucis avellane magnitudinem ha- bentem, qui bulbus nihilominus tam acer eft, quam in ullo Aro. Nomen. Latine Arifarum -Amboinicum. Malaice Calamojang , & Bira Kitsjil. ` hag Locus. Nullibi copiofius vidi quam in areis, & hortis undique circa caftellum Victoriam fitis, ubi tam co- piofe .contra voluntatem dominorum provenit , ut evelli; ac fubigi fere nequeat, ex minima enim ra- dicis fibrilla, que in terra fupereft , nova regermi- nat plantula, que tamen nunquam magna eft, nifi in defertis hortorum areis, & angulis. Ufus ejus huc usque nondum innotuit, atque tan- quam Zizania habetur, eítque non tantum difficile, ut exftirpetur, fed etiam périculofum eft pueris, qui elegantes ejus rotundos bulbulos invenientes illos arrodunt , acfi aliquid delicatum effet , unde magnus fatis cauffatur labor , antequam ardor in ore, ac faucium contractio inpediatur. ' Expertum enim eft, tales inprudentes pueros, qui hanc adroderant radicem; tantam habuifle in lingua, & labiis tumefcentiam , ut binorum circiter digito- rum craffitiem adquirerent he partes , quique fefe infuper circum vertebant convulfivi quafi, ita ut vix a prefenti liberarentur morte, adfumendo , & partes inliniendo , oleo Calappi, ejusque lympha, unde poft trium dierum fpatium curati , & inintegrum reftituti crant. OBSERVA TIO. Planta hec eadem videtur , que Arum humile, Ceyla- nicum , Jatifolium, piftillo coccineo vocatur in H. Amft. part. 1. Fig. 51. p. 97. & Thef. Zeyl. p. 34. Eftque A- rum humile, Arifarum dictum, latifolium , Ceylonicum, piftillo longiffimo, miniato colore. H. Med. Amfi. Cat. p. 36. &c. vide & F/. Malab. pag. 9. Huc & pertinet Arum trilobato folio humilius, & minus Zeylan. Par. Bat. p. 78. ubi icon: & Dracunculus Indicus, folio trifido Tournef, in- flits pag. 161. & Thef. Zeyl. pag. 89. ubi vide reliqua. HERBARII AMBOINENSIS. Liber VU. cap. LXXX vr, De fcberpiebeid van dit gewas bewyft dat bet wit de maág[tbap van Arum is, dow q Jcberpigbeid is wel in de wortel, ja felder dan meefter nig Arum mag zyn; welke Scherpigheid ook m = We kooken daar wit te brengen is. Als ’t in néier E komt~, daar bet geen rufte heeft, zoo bly fet bet Kate beel laag kruidje , met bertformige, en al néiff y 8e deelde bladeren , een worteltje, Jcbaars een Hazel. ase groot, niet te min: zoo fcberp wreed’, als men y enim. nig Arum kan verwagten. am Naam. In’t Latyn Arifarum Amboinicum Maleyts. Calamojang, en Bira Kitsjil. f Plaats. Jk beb bet nieuwers meer gezien, dan ind erven, en tuinen, die rondom bet Cajteel Viktoria | > gen, daar ’t 200 abundant ook tegens dank oan de genaars voortkomt , dat men 't' qualyk kan vitro ut Komende van bet min[le vexeltje, dat van de eet $ de aarde blyft, een nieuwe plante voort, "t welk > &Ndegzaam : Int nooit groot werd dan, op’ verlatene bedden, en bet Gebruik. Tot nog toe’ is van zyn gebruik nig miete bekend , en bet werd voor een onkruid geboud , lende miet alleen moejelyk om uit te "e thar he oe wend is , maar ook zorgelyk voor Kinders , die zyne fraaje ronde worteltjes vindende , aan. dezelve als aan wat lekkers knouwen , en dan moeite genoeg veroorzas ken, eer men dat wurgen , en branden in de keel , ben TEE f : em beeft ervaren, dat zulke. onvoorzigtige ki die deze wortel geknouwd bebben, asen $ Coren: en lippen opgezwollen: zyn., dot zg fcbier twee vingers dik wierden, en: baar om wierpen. ^ Ter. nauwer. nood wierden zy van een fcbielyke dood verloft, met bet ine neemen, en befmeeren van Calappus Oly, en Calappus Sie waar door zy ma drie dagen weêr te recht raak- en, AANMERKING. Deze plant fchynt dezelve te zyn met die, welke hee lage, breedbladige , Ceylonfche Arum; met een hoog« roode Taart genaamt werd, in het eerfe deel van de H Amfi. Fig. 51. p. 97. en de Thef: Zeyl, p. 34, en is het laage, breedbladige, Ceylonfche Arum, Arifarum genaamt, met een zeer lange, en hoog-roode Taart in de Catal. van de Amfi. H Med. p. 39. &c. zie ook de FI. Malad. pag. 9. Hier toe behoort mede de Zeylonfche kleinder, ew lager Arum, met een blad in drieverdeelt, van de Por, Bat. P. 78. alwaar deszelfs afbeelding: en Indifche Dracunculus, met een blad in drie verdeelt van Tournef: infit. p. 161. en de Thef, Zeyl. p, 89. alwaar het overige ziet. N CAPUT LXXXVIL. VII Bock. LXXXVII Hoofiß. CAPUT OCTOAGESIMUM Sa P^TISM ME Arifarum efculentum. Daun Caffife. Æc quoque minoris Ari fpecies eft, cui quam fimillimum eft, quumque edule fit, rite diftin- guendum, & adtendendum eft, ne una pro al- tera fumatur planta. Ejus cauliculi pedem circiter ale ti funt, füperius rotundi, inferius parum excavati, ubi fefe invicem ambiunt, multi enim fimul excre- fcunt fafciculati quafi, intenfe virides, & nudi. Folia cüm illis minoris Ari conveniunt, fed flacci- diora funt, & auriculas gerunt rotundiores; Ipforum cofte incurve , & inregulares, transverfales nempe & oblique decurrunt , harumque interftitia pertexta funt neutiquam vorticofis venis, uti in Aro filveftri, fed vene hz parallele funt, & rect: cum majoribus ve- nis, per quem characterem ab Aro facile diftinguitur . hec planta, cujus folia fuperne obfcure virent, in- ferné albicant; primumque propullulans folium con- volutum quoque cornu eft, inftar fubule uti in Aro; Flores ejus, ac fructus huc usque ignoti funt, unde & forte fterile eft. — ' Radix ejus longa eft, & minimi digiti craffitiem ha- bens, prorepit inftar alborum vermium juxta terram , hic & illic novas plantulas, feu foliorum fafciculos emittens, ita.ut femper multiplicata fit, & copiofa hzc planta, ubi crefcit, uti Kelady Ayer. « Nomen. Latine Arifarum efculentum. Malaice Daun Caffe, h. e. facerdotum olus; & Sajor Babi, ac Sa- jor Bandan. Amboinice Appau, & Appä au, h. e. humilis nec magnanimus. Javanice Sambeng. - Locus. In filvis crefcit ad. montium pedes, uti & in planis umbrofisque filvis, haud procula fluminibus remotis. : Ufus. Nulla, vel pauca admodum in hac planta de- tegitur acrimonia, unde & ejus cauliculi cum craffiffi-. mis radicibus in aqua primum ebulliuntur, que dein abjicitur, ac denuo coquuntur cum Calappi lympha, uz olus prebent plebejis , ac praefertim Indorum faminibus: qui carnibus non audent vefci, quidam folia etiam addunt, que omnia. fimul coquuntur, in Banda vero magis ad cibum expetitur hec planta, quam in Amboina. Porci hanc quoque amant edere in aqua coétam, & cum alio lixivio mixtam. Tiffa- dores, qui ex Saguero füccum eliciunt, quum recen- tem abfciderint ejus ramum , e quo fuccum exci- pere volunt, binis prioribus diebus ejus vulnus obte- gunt pulticula ex contritis hifce cauliculis, ac foliis preparata, dicentes dein copiofiorem exfundere li- quorem, Tabula Centefima Undecima Ad Figuram Primam Arifarum exhibet efculentum. Figura Secunda Dracunculum Dit Amboinicum. Tom. p. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 32t ‚LXXXVI; HOOFDSTUK. De Eetbare Arifarum. D is ook een geflachte van "t kleene Arum; bet zelvé zeer gelyk, en om dat bet eetbaar is , moet men wel onder/cbeiden „op dat men bet verkeerde niet en neeme, - De flelen zyn omtrent een voet boog , boven ronds en onder. wat uitgebold , daar zy malkanderen omvatten, Ge? zy flaan met troepjes by malkander , boog-groen, en aal, a De bladeren gelyken bet kleene Arum, maar zyn flap- per, en bebben rondere ooren; De ribben loopen wat krom, en onordentlyk over dwers, en fchuins, en de tu[Jcben plaatzen zyn uitgeweeven , geenzins met kroeze aderen y gelyk aan bet wilde Arum, maar deze aderkens loopen regt, en paraleel met de booft-aderen , door welk kente- ken zy van "t Arum onderfcheiden werden , boven zyn de bladeren zwart:groen, maar beneden witagtig , bet eerfk uitkomende blad is mede een t'zamen gerolde boorn, of els- Je, gelyk aan de Arum; Voorts bloemen , en vruchten, daar aan zyn tot nog toe onbekend, en is miffchien on- vruchtbaar. À De wortel is lank, en kruipt in de dikte van een pink, als witte. wormen langs de aarde, bier en daar nieuwe plantjes, of vergaderingen van bladeren voortbrengende, zoo dat men 't altyd veel by malkanderen ziet, gelyk bet Kelady Ayer. g; Naam. Jn ’t Latyn Arifarum efculentum. Jn’t Ma- leyts Daun Caffife , dat is Priefters-moes ook Sajor Ba- bi, en Sajor Bandan. Op Amboins Appau , en Appa 20: dat is nederig van berten. Favaans Sambeng. Plaats. Het waft in de boffen aan 't bangen van de bergen, ook in de vlakke boffen , daar’t fchaduwagtig is y en niet verre van de rivieren, i - Gebruik. Daar is geen. of weinige fcherpigbeid in de- ze plante, dies men de Delen met de-dikfte wortelen eer, in water opzied, 't zelve: weg giet, en ‘nog eens kookt met Calappus:melk, bet welk een moes geeft voor flegte lieden , inzonderbeid voor de Indiaanfche Papen , die geen vleefch durven eeten. ` Zommige laten de bladeren daar aan, en kooken "t al te zamen, bet werd in Banda meer gegeeten dan in Amboina. De verkens eeten "t ook aarn in water gekookt , en met ander fpoeling vermengd. e Tiffadoors , die de Sagueers - bomen teiferen , als zy een verfche fteel afgefneeden bebben , die xy teiferen wil- len, zoo verbinden zy de twee-eerfte dagen de wonde met een papje van deze gewreevene ftelen, en bladeren gemaakt , zeggende , dat ze daar na rykelyker teiferd. De Hondert en elfde Plaat Vertoont in de Eerfte Figuur de Eetbare Arifarum. De Tweede Figuur verbeeldt de Amboinfche Dracunculus, LXXXVIII. Ss 33 HERBARII AMBOINENSIS. Liber VIII cap. LXXXVIII CAPUT OCTOAGESIMUM LXXXVII. HOOFDSTUK UE EA V UM: Anappur: Dracunculus Amboinicus. HE planta fpecies eft Dracunculi aqatici , ftipitem gerens procumbentem , & prorepentem , qui hinc ; pro radice etiam haberi poteft, dividitur autem in tres fpecies, in nigram, albam, & rubram. Primo Anappur nigra, feu mas longam, ac rotun- dam profert radicem, magna ex parte fupra terram elevatam , quz fuperius fefe parum erigit inftar ftipi- tis: Ipfius pars fuperior fefe dividit in quinque fexve longos cauliculos, quorum quivis peculiare fuftinet folium uti in Caladio, ipforumque fuperiores partes fere rotundz funt, inferiores aperte , ubi fefe invi- cem ambiunt, ibique digitum craffi, fuperius vero ul- tra pennam crafli, altitudinem habentes binorum, ac binorum cum dimidio pedum, funtque glabri, palli- de virentes, ac firmiores quam in Caladio. Folium ejus ex rotundo cordiforme eft, inferius bi- nis rotundis auriculis notatum, ita tamen ut angu- lum forment, & in medio profundum fulcum , in quem ' petiolus inplantatur, qui inde fefe dividit in feptem , vel novem nervos, quorum maximus recte excurrit ad finem, & ad latera alios quoque emittit, alii ve- ro latérales nervi incurvis decurrunt finibus ad oras, inferius protuberantes, ac füperius in folio fulcos quos- dam formantes; folium hoc in brevem terminatur a- picem, eftque novem, vel decem pollices longum , paulo minus latum; tenue, viride, glabrum , & fplendens. °- ^ LEON, GO Petiolus folium fuftinens, quum fenefcat , ad fupe- riorem partem plerumque incurvatur , & ad internam partem füleatüs eft, ex. cauliculorum-ventribus quis dam .excrefcunt breviores, & albicantes pedunculi s. quorum quivis füftinet oblongum ,.ac viride cornicu- lum, vix minimum ` digitum longum, & craflum, quod fefe inftar vagina aperit , fructumque exhibet fongo Piperi emulum, qui in fuperiore parte digiti articulum longus eft, ex flavocinereus , fub hoc alia confpicitur conlectio quafi uvarum ex ftaminulis com- pofita inftar florum Pandani, quz in grana excrefcunt viridia, fenfim ignea, & tandem crocea. ` Quum vagina hzc fefe aperiat, ingratum fundit o- dorém ,'füperiorque pars obduéta eft vifcofitate'y que bunc excitat odorem. Tempore florifero-quivis cau-. liculus foliüm fu(tinens in inferiore fua parte turgidus, & gravidus quafi videtur, e cujus poftica parte-aliud anguftum provenit folium , parvum referens gladium. femi pedem longum, ac pollicem latum, in quo fru- tus latuit, binis craflis nervis pertextum, quod dein inveteratum marcefcit, ac dependet, atque ex ejus ventre quatuor , ac quinque plerumque fructus ex- crefcunt. Radix, uti dictum fuit, magna ex parte nuda fupra terram eminet, binos, ac quatuor pedes longa, & binos digitos craffa, inftar farciminis , inbrevesannu- los diftinéta, qui tamen non protuberant , & obdu- &i funt pelliculis obfcure fufcis, in quibusdam au- tem locis longas, & zquales emittit fibrillas, fupra terram virides, fed in folo albas , longos referentes vermes, ac profunde in terram penetrantes. Radix interne alba eft, folida, & fibrofa, gravis odoris, fi diffecetur, quz nafi pruritum cauffat fere inftar con- triti Raphani. m Secundo Anappur alba, feu femina fere nil differt a precedenti fua forma, utriusque enim folia nunc rotunda , uti fupra notatum eft, nunc oblongiora, & acutiora funt inftar illorum Ari, hac in re autem optime diftingui poffunt, quod feminz folia pallidio- ra fint, atque in medio lineam habeat flavam, feu albicantem , juxta nervum medium decurrentem. Fructus funt quoque caudz granulofe inftar longi Pi- peris ex vaginis fuis eminentes. Radices inter fefe conveniunt, fed feminz magis albent externe, multis: que craffis fibrillis obduéte , interne quoque albe, & fibrofæ , fed multo fortiorem fpirant odorem illis Ma- ris, qui nafo fatis acris eft, & capiti moleftus. "Tertio \ De Amboinfebe Dracunculus. It is een geflacht van Dracunculus aquaticus D een leggende ftam , die men ook ME ies, bon 4 den kan, en is verdeeld in drie zoorten , de Loi i de tweede Sie de derde roode, ` 19 eeerfbe Anappur bet fwarte , of Manneken; lange ronde wortel, meeft boven SE leggende teeth eon "t einde baar wat verbeffende als een flam. Het oper ite des zelfs verdeeld zig in vof en zes lange ftelen, ieder cen byzonder blad dragende , gelyk een Kelady A boven Schier rond , beneden geopend, daar zy malkander omvatten ‚en aldaar een vinger dik, maar boven ruim een fcbaft. dik > van twee tot twee en een balf voeten hoog, glad, licht- Jager dan aan de Kelady. Pë: CN Green, - Het blad is uit den ronden bertformig, agter thet twee ron de ooren, zoo nogtans , dat xy een boek formeeren , en na binnen toe een diepe bogt , daar den fleel ingelaten werd die bem van daar in zeven of negen Zenuwen verdeeld. waar van de grootfte regt uitloopt , en nog andere ter zy denuitgeeft, maar de andere Zyde- Zenuwen loopen. met kromme bogten na de kanten, beneden uitbuilende, en bos ven eenige voorens in 't blad formeerende:, het blad zelfs beeft van vooren een kort fpitsje , en is negenen tien duimen lank, wat minder breed, dun, regt gras-groen „glad, en blinkende. tere: De blad draagende fteel beeft , als by oud «verd. , aan zyn bovendeel gemeenlyk een kromte., en aan: de binnen zyde een voore, uit den buik der [telen komen. ettelyke kortere , witagtige Delen voort , ieder dragende een Janke werpig groen boorentje , fébaars een pink lank en dik , bet welk bem als een febeede openende vertoond de vrucht in gedaante vaneen lange peper , aan "t bovenfte deel een lid van een vinger lank, uit den geelengraanw , daar onder zit een andere vergaderinge of druive,uit veefeltjes gemaakt, gelyk de bloeme van Pandang, waar wit worden groene = als birfe Zaad , met er tyd vuurrood en hoogegeel wer- Sch - Als baar de booze eerft opend , dan komt ^er een onlie- felyke reuk uit , en bet bovenfte druifje is overtrokken met een flymerigbeit „ daar die reuk aan zit. In de tyd van baar re faizoen ziet men een ieder blad draagende fleel. aan zjn onderfte deel zwanger, en van achteren een ander [mal blad als een fweerdeken een balf voet lank-, en een duim breed, daar de vrucht ingezeten. beeft. , met twee dikke-Ze- nuwen doortroRkken, bet welk daar naoud geworden afs pek c S uit den buik komen gemeenlyk vier of vyf vruch: en voort, x > vorm De wortel, als gezegt, legt meeft blood boven de aarde, twee a vier voeten lank y twee vingers dik, alseen braad- worft „in korte leden verdeeld , dog die niet witfteekt , en be- kleed met donker bruine vellen, bier en daar geeft ze lan- ge en effene Vafelingen uit, die boven de grond groen zn, maar in de grond wit als lange wormen, diep in de aarde gaande. Binnen is de wortel wit, vaft, endradig , van een flerkereuk, als men ze doorfnyd , die iemand in de neu- Je Kitteld , fcbier als gewreeve Mierik. De tweede Anappur ’t witte of wyfken, ver/cbild in gedaante febier niets van "t voorgaande , want van beide vind men de bladeren zomtyds rond , gelyk boven be/chree- ven zyn , zomtyds lankwerpiger en fpitzer gelyk Arum, dog bier in zyn zy beft te onderfcheiden , het Wyfkens blade- ren zyn lichter groen, en bebben in de midden een geele of witagtige ftraale langs de Middelzenuwe, De vruch- ten zjn mede korrelige fleertjes , gelyk lange peper , uit baa re boozen voortkomende. De wortelen zyngelyk, dog aan "t Wyfken van buiten witter, met veele dikke Vafelingen bebangen , van binnen mede wit en dradig , maar van een veel flerkeren reuk als bet Manneken, die de neuze Ur) Jcherp voorkomt , en "t booft bezwaarlyk is, De VII Boek. LXX XVII Hooft?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 323 Tertio Anappür rubra, tenüiores, ac breviores ge- ric cauliculds, minora, & rotundiora folia, ipforum- que auricule fibi incumbunt, que prominentem quo- que videntur habere angulum, funtque feptem pol- Dees longa , ac fex lata, fuperne glabra , fine ullis rotuberantibus coftis, ex viridi, & rubro colore di- ftincta, inferius nervi fefe diftinguunt talibus finibus, quales gerunt fuperiores fpecies, feptem nempe , & novem prope medium concurrunt, fed nontam cras- fi funt quam in precedentibus, coloris pallide fufci, feu purpurafcentis, cauliculi autem fufci funt, & in ventre inferius magis aperti, juxta oras pellicu- Jas quasdam gerentes. Hujus fructus ignoti funt, Ra- dix uti antecedentis, ejusdemque crafíitiei, fed non tam gravem fundit odorem. ` Alii aucem has fpecies ita dividunt. -Anappur mas longiora, & acutiora gerit folia inftar Ari; ejus radix gravem fundit odorem, fed nullum cauffat nafi pru- ritum. Femina femper rotundiora gerit folia, ac bi- color eft, una perfecte viridis graminei coloris, cu- us radix externe ex fufco nigricat. Altera folia ge- rit pallidiora, & in medio lineam luteam , hujus radix externe pallide fufca eft, fed utraque fortem fpirant odorem. Rubra autem tertia fpecies eft. Nomen, Latine Dracunculus Amboinicus. Malaice, & Ternatice Calemojang. Baleyice Sente, Amboini- ce in Hitoea Anapul, in Leytimora Anapur, Una- pur, ac modo Napur, femina, feu rubra fpecies pe- culiariter Bolelutan vocatur, h. e. luna plana. Et in Hitoea Pollutamel. 3 Locus. In filvis crefcit, & vallibus, ubi flumina des currunt , ac copiofz fünt arbores, item ad montium pedes, rubra autem fpecies in locis provenit planis , paludofis fimul, & nigra argillacea terra gaudentibus, U/us. Feminz radix, feu fecunda fpeciei , que for- tifimum | fundit odorem, potiffimum adhibetur, ad minores {quillas capiendas, quod fit parvis naflis de- ponendis in rivulis, qui per valles iftos decurrunt, defectu autem hujus radicis illa maris quoque in ufum vocatur. Radix hzc torretur, ac conteritur cum Ca- lappi nucleo, que fimul naffis induntur ‚que -gravi fuo odore tam minores anguillas quam fquillas:alli- ciunt 11-341 i R FES i, Lo rá tp Alii autem, ut hie piftillus gratior fit, binis iftis admiféent rebus contritos Cancellos , Pulpam Fabe ma- rine, feu Parram, Attun, & Globbam &c. Tenerum maris folium parum-toftum, ac cum fruftulo Carcu- me contritum clavis. pedum inponitur , & cancris cade pedum , difficilis admodum eft in pedi- us morbus, hocque tam calide inponitur, quam fieri poteft, pedem dein fupra ignem tene, ut vis medi- camenti introire poffit Folia tam feminz quam ma- ris cum minore Curcuma contrita, ac cum iisdem fo- liis calide inpofita noxiam curant Morpbee fpeciem, ue Noman Tram vocatur, que nigra eft ; & multis uris per cutim prorepit. Rubre fpeciei radix adhibetur ad vulnera profun- da, & globis vel telis inflicta curanda, eadem radix contrita, & cum calida aqua prorepentibus inpofita "ulceribus acaros enecat , fubcute prorepentes, unde multa exoriuntur foraminula ; fenfim tetram caus- fantia exulcerationem. Hi vermiculi confpiciuntur forma pediculorum gallinarum excidere , quum ulcus inliniatur coétis Pulz foliis. De derde Anappür het roóde, beeft dunner en korte- re ftelen, kleendere en rondere bladeren , en de ooren flaan over malkanderen, en fchynen mede een uitfteekende boek te bebben , zeven duimen lank, en zes breed > bovenglad, zonder eenige uitfleekende ribben, wit den groenen en roo- den gemengd , van onderen verdeelen bun de Zenuwen met zodanige bogten als aan de voorgaande , zeven en negen by de middelfte ramen fLootende ‚dog zyn zoo grof niet als aan de voorgaande , ligt-bruin of purper-verwig , maar de fte- len regt bruin, en zyn aan de buik meer geopend , langs de kanten eenige vellekens bebbende, de vruchten bier van zyn onbekend. De wortel is als aan *t woorige , en var dezelve dikte, maar zoo fterk niet van reuk. Andere verdelen bet aldus. Anappur bet Manneken beeft langere en fpitzere bláderen, gelyk bet Arum, de wortel riekt wat fterk, dog kitteld niet in de neuze. Het Wyfken heeft altyd rondere bladeren , en is van tweeder- lei coleur, bet eene regt gras-groen „en zyn wortel is van but ten fwart-bruin, bet andere beeft de bladeren ligt -groen, en een geele firaal in de midden , de wortel is van buiten ook ligter bruin, maar beide van een gelyke fterke reuk, bet roode is en S A de derde zoorte, . Naam. In ’t Latyn Dracunculus Ambojnicus. In’t Maleits en Ternataans Calemojang, In Baly Sente, Amboina op Hitoe Anapul, cp Lytimor Anapur, Unapur, en flegts Napur, bet Wyfken "i roode zoorte werd in't Brauner Bolehulan dat is Vlakke Maan , en op Hitoe ollutamel genoemt. : Plaats. Hs waft in de boffen en valeien, daar Rivie- ren doorloopen,en daar "t vol geboomte is,als mede aan "t ban- gen der bergen, maar de roode zoórte waft op de vlakte, daar 't moeraffig , en een [warte kleigrond is. Gebruik, ‘De wortel van ’t Wyfken , of tweede zoor- te, die de fterkfte van reuk is, werd meeft gebruikt om kleene garneeltjes te vangen met kleene vuiken in de beeken , die door dezelve Valeien loopen , dog by manquement van deze wortel neemt men die ook. van + Manneken. Men neemd de wortel , braad die, enwryft ze met gebraade Ca- lappus pit , en doed bet t'zamen jn de vuik, bet welk met zyn flerke reuk zoo wel de kleene aalen als garnelen aan- by ou : 23 Andere om dit Koflje mog fmaakelyker te maaken, doen by de twee, voorfchreeve dingen, nog gewreevene Cancel- los, of Koemans , bet Merg van de Faba Marina of Parran , Attun , en Globba (27 5 "t Ju blad van "t Man- neken een weinig gebraaden , en met een fiukje Curcuma ge» avreeven bind men op dekrabben (een moejelyke ziekte aan de voetzoolen ,) 200 warm daar p , en boud de voet over t vuur, dat de kragt van 't Medicament ter dege daar in werke, De bladeren zoo van 't Wyfken als van °t Man- neken met kleene Curcuma gevoreeven , en met dezelve bla- deren warm overgebonden gengezen de fchadelyke zoorte van Morphaagenoemt Noman itam,zwart,en met veele fcbeu- ren des buids voortkruipende, ----: - De wortel van de ronde zodra werd gebriikt om ge/cbo- te en diepe wondente.geneezen , die door kogels en pylen gemaakt zyn. Dezelwe wortel gewreeven, en met warm water op de voorteetende Zweeren gelegt, dood de kleene Sieren daar in onder de buid voortkruipende , veele gaat- jes opwerpende , en metter.tyd een leelyke ulceratie maa- kende. Deze Wormpjes kan men zien in gedaante van Hoen- “derluizen daar uit vallen, als men bet zelve beftrykt met de gekookte bladeren van Pule. LXXXIX. 324 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII. cap. LXXXIX, OCTOAGESIMUM NONUM. Tacca. Racontii quatuor obcurrunt fpecies in hifce infu- lis, que tamen forma, & modo crefcendi mul- tum ab Europzis differunt, SE EEN fativa, fecundo Tacca pballifera, tertio Tacca litorea, uarto Tacca montana, quarum quavis in peculiari de- Ícribetur capite, Primo Tacca fativa ab Amboinenfibus ad edules te- fertur radices , MEUS hunc ín finem etiam colitur fi- mili labore, quo Übii fpecies. CAPUT Tacca fativa. ` Simplicem, ac rectum emittit caulem , binos tres- ve pedes altum, ultra digitum craffum , fere rotun- dum, herbaceum, fuccofum, fed lentum, rugofum, ac fpinulofis punétulis notatum inftar caude Raje, atque hic preterea magnis albisque maculis variega- tus eft, inftar pellis ferpentis, in fuperiore ejus parte hic ftipes fefe dividit in tres ramos , in triangulo po- fitos, quorum quivis iterum in binos minores fubdi- viditur , ac quivis totum reprzfentat folium, in varias, fed inzquales lacinias diftin&tum , quarum inferiores minores funt , eodem fere modo, quo Cervi cornua in ramos funt divifa, atque ex nigro virent, glabra funt, & fplendentia hec folia, per quodvis autem craffus, & albus tranfit nervus, qui alios laterales e- mittit ad lacinias, que pertexte funt multis paralellis ‘coftulis, que prope oras in finus excurrunt, totum porro folium tam miram habet laciniarum divifionem, ut vix defcribi poffit, harum enim forma, ac nume- rus variat ratione loci, in quo crefcit, ejusque tres ra- mi latitudinem trium pedum obtinent ; Quam diu hee planta ab hominibus colitur, neque flores neque fe- men profert, quod de induftria etiam prohibetur, quum ejus edulis radix ab hominibus expetatur,exfodiatur au- tem , quum folia incipiunt flavefcere & emarcida fieri. Radix formam habet panis inverfi , nunc rotunda, nunc angulofa, & inequalis per adherentes bulbos , .& nodos ad latera novos emittentes catiles , quorum unus modo plerumque excrefcit perfe&tus. ` Superius „ex radice undi as ald albe fibrille, uibus inferius deftituitür. “Si loco crefcat pingui , ra- ix ejus magnitudinem habet cafei Edamenfis, inme- dio parum, elevata, cui Caulis infidet, externe ruffa eft, inftar. Ubii vulgaris, geen) obducitur pelli- cula inftar radicis Solani efculenti, interne alba, feu parum ad ruffum adcedens colorem; 3 aeris, .& oris pruritum excitans , fi cruda edatur, Quum ra- dix hzc non evfodiatur, primarius ifte perit ftipes, 'ac magna radix, unum pluresve relinquens bulbulos, ‘ex quibus poft femi anni {patium novi propullulant caules, Midi $ Si talis jam deferitur hortüs, atque inde hee plan- ta fpontanea , feu filveftris eft, poft foliorum lapfum, '& ftipitem emarcidum, novus exctefcit aulis ad trium cum dimidio pedum altitudinem; ultra pollicem cras- fus , ex viridi , & cinereo colore diftinétus , fed non maculatus , in cujus fuperiore parte ad fpithamz lon- gitudinem calopodium, feu vagina excrefcit , arcte ‘cincta granis oblongis, feu fructibus, qui minores funt femi maturis Olivis, vel glandibus, feffiles om- nes, & arte medio axi adcumbentes , quique inferius latiores funt , quam füperius , fre nlar ürfz , pri- mo virides, dein lutei, ac tandet eleganter ruben- tes. CON: Interne fub molli & rubra carne bina locantur officula fibi adcumbentia, glabra, & ex viridi nigra, ‘officulis Ricini fimilia, fed nullis nigris lineis notata, quz fu- perius fiffa funt, & capitula referunt Mufcarum „vel infe&orum quorundam , aliquando unum modo grant» lum in quavis reperitur bacca, hzc autem granula terram tangentia novas producunt plantulas , quz fi a transplantentur, parvos generant bulbos, feu ra- ices, LXXXIX. HOOFDSTUK. De Tamme Tacca. an ’t Dracontium vind men vier zoorten in deze Eis landen, dog aan gedaante en wasdom nog al veel van "t Europifcbe verfchillende , te weten de eerfte Tacca fativa, de tweede Tacca phallifera , de derde Tacca littorea , devierde Tacca montana, die wyieder een byzonder capittel zullen geven, De eerfte Tacca fativa, werd by de Amboineezen ons der de eetbaare wortelen gereekend , en tot dien einde ook EC eg met diergelyken arbeid, als de geflachten van eby. Het Jchiet op met een enkelden regten fleel, twee en drie voeten boog , ruim een vinger dik, fchier rond , kruidag- tig, zappig , dog taai, ruig , met fleekelige puntjes bezet y als een roggen- Bet , en daarenboven met groote witte Plekken ge/pikkeld, als eenflangen-buid „aan `t opperfte ver- deeld zig deze fteel in drie takken , ineen drie-boek ftaans de’, enieder der zelven al gaande weg in twee andere, vers toonende ieder tak een gebeel blad , in verfcheide of onge- lyke lappen verdeeld . waar van de agterfte de kleenfte zyn, op de manier als de takken van de kroon aan een berte beèft , alle fwart-groen, glad, en blinkende, Door ieder blad gaat een dikke witte Zenuwe , die andere ter zyden uitzend na de lappen, en dezelve zyn doorweeven met veele parallele ribbekens, die by de kanten met bogen tamen loopen; voorts beeft bet gebeele blad zoeen won. derlyke verdeeling in zynelappen, dat men °t kwalyk be- jebryven kan, veranderende de gedaante, en "t getal der tan na den grond , daar bet ftaat, en de drie takken beflaan welde breedte van drie voeten. Zoo lange dit E was door menfchen gecultiveerd werd, brengt bet.mog bloe- men nog znad woort; bet welk men ook met opzet beletten moet , om dat bet de menfchen te doen is om de eetbaare wortel, dewelke uitgegraaven werd , als de bladeren be» ginnen geel te worden, en verflenffen. | E e ` De wortel is als een omgekeerd broodje, zomtyds rond, zomtyds boekig , en oneffen , met de aangewaffene bultenen knoppen ter zyden’, die nieuwe elen voortbrengen, waar wan gemeenlyk een alleen opwaft , of zoo "er twee of drie nevens malkanderen voortkomen, zoo komt "er maar eene "tot perfeétie ; van boven bangen verfcbeide witte Vafelin- ‘gen rondom de wortel , maar van onderen beeft ze geene. "Als * ineen vette grond Jtaat, 200 gewind de wortel de Lued van een Eedam/cbe kaas , in de midden met eem uiltje , daar den fleel in ftaat, van buitenifferos „gelykde —gemeene-Ocby , met cen dunvelleken bekleed als onze aard- appel, binnen Wit of-een weinig na den roffen- trekkende s zappig , fcberp, en eenijeuken-in de mond-veroorzaakende, als-men ze raauw proe]. Wanneer men de wortel nie? uitgraaft , zoo vergaat. den eerften flam , en booft-wortel, “nalaatende een of meer kleene bollekens , waar uit, na een - balf por nieuwe ftelen voortkomen. 500500 ` ` Als men nu den tuin gebeel verlaat- en daar door dit «gewas: verwilderd;, zoo:brengt bet na?t vergaan van, de bladeren , enals baaren tanzsoerflen[t is , een byzonder fteel _voort,drie en een balf voeten boog, en ruim een duim dik, uit den groenen graauwen gemengd , zonder plekken,aan bet bo- rd in de lengte van ruim een pan, beeft by een Hove dig? ^ bezet met lankwerpige korls of vruchten , kleender dan balf wallen Olyven of Eekelen; al t'zamen zonder Delen, digt tegens den middelften fteel aanftaande , dog T wat breeder dam vooren, fchier als een beurze , eerje groen » daar na geel y ten-laatflen. fcboon rood: Binnen onder een week, en rood vleefch leggen twee " nen , met” de platte zyden tegens malkander , glad, eur den gfoenen fwart , de Zaden van Ricinus gelyk » RW der zwarte linien, van vooren met een gefpleete boofd, -— vliegen of ongedierten gelykende, nu en dan vind men de maar eenen kern in ieder befie , dezelve kernen op de aar e vallende, brengen nieuwe plantjes voort, dog als eg = onverplant laat flaan , zoo gewinnen zy kleene delen. d i cs ae Als 3 VIII Boek. LXXXIX Hoof?]. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Si ftipitis baccz fint mature , facillime a radice fe- parari poteit, acutum relinquens conum in radicis fo» veola , acfi ipfi inpofitus fuiffet. Talis caulis in hor- to meo projectus totum replebat hortum novis plan- gulis per abjecta granula, quum vero nullum inpende- rem laborem ad hafce transplantandas, hinc non tan- tum parvas producebant radices, feu bulbos , fed e- tiam fubfequentibus annis nullum emittebant caulem frugiferum , licet hove quotannis propullularent plan- tula. Cultura. Primaria radix varios generat bulbos, quo» rum quidam ipfi nexi funt, alii laxe dependent per fibrillas. Hi bulbi in pingui, & rite "elaborato folo transplantantur, in quo grumi formantur, uti quum Ubium plantetur, atque hi tam diu excrefcant, do- nec folia flavefcant, primaria tum exfoditur radix, & bulbi fervantur pro novis plantulis, Nomen. Latine Tacca fatica. Malaice Tacca, quod derivatur ab Amboinico Táa. Bandice Toja. Ma- Jaienfes quidam hanc vocant plantam Lecker. Baleyi- ce Ty. uedam ejus inveniuntur plantz in Ubii hortis. In erama Orientali, & Banda magis expetitur, licetin Banda ejus filveftris obcurrat fpecies, in Madeangi ora crefcens, (que ora eft Occidentalis infule Lon- tore), que ad cibum itidem przparatur. - Ujas. Talibus in locis, ubi Zagumanta, ac panis ` non magna obcurrit copia, uti in Banda, hec radix in majori eft ufu, quam in Amboina, ex qua panis quzdam pinfitur fpecies, eodem fere modo, quo in India Occidentali Farinje preparatur, Crude nempe fumuntur radices, que rapfantur ad rugofum Coru- rong Corticem, qui in Sagu arbore obcurrit, vel con- tra aliud quodvis corpus rugofum. Hzc rafura aqua fübigitur, quz continuo abjicitur, tum alba in fundo renianet fara, que iterum bis terve abluitur, do- nec nulla amplius in aqua detegatur acrimonia, atque hec. farina ad folem exficcatur. Prima autem aqua Tollicite abjicienda eft, ne quoddam animal hanc guftet ; quum fit noxia. Farina ifta dein in lapideis compingitur machinis , in quibus Zagus panis pinfitur , primo nempe calefaétis, tum fimiles quadrate adqui- guntur placente, que loco panis eduntur; fique hee farina rite fubigatur, & abluatur, ita ut nulla am- plius fuperfit amarities, vel acrimonia; tum hic panis meliorem habet faporem Sagus pane, quem melius preparare norunt Bandenfes , quam Amboinenfes, "qui Sagus panem preferunt. .. Yucca ab Indie Occidentalis fcriptoribus defcripta; ‘inter alios a Nicol. Monardo cap. 53. ex qua celebris sns Cafawypreparatur, fpecies videtur effe Indice “Tacce, planta enim erit quinque fexve palmas alta, ampla gerens folia-inftar palme hominis extenfa , in feptem, vel otto lacinias diftinéta, & femper viren- ‘tia. Ejus radix eft bulbus rotundus inftar glomeris , velcraffe Rape , externe fufcus, interne albiffimus. Hecque radix fimul plante fruétus eft, ex qua Cafa- ‘way formatur, qui eft indorum naturalis, & quoti- *dianus panis, qui ipforum pabulum fuit per tot fecu- “Ta, ac fequenti preparatur modo. ‘Supra certa inftrumenta dentata, & coniformia de» puratz radices raduntur groffo modo, ac longis, & "acuminatis induntur faccis, quibus lapides inponun- tur, & adgravantur , ut noxius exprimatur fuccus: *Reítans tum materia Amygdalas referens contufas fartagini inponitur, fupra lentum ignem torfetur, & ‘continuo circumagitur, uti cum Ovis toftis fit, ex il- 1 tum placentulzé formantur magnitudine nummi Hi- panici, que inftar panis adhibentur , tnultum nutriunt; ‘ac diu confervari poffunt. Expreffus hic füccus adeo ‚nocivus eft, ut homines, & animalia enecet, fi hunc crudum potent, fed ad dimidium excoctus bonum "praebet acétum, ac diutius coctus , donec craffefcat , dulce -prebet mel, utrumque vero innoxie ufurpari poteft, Hoc intelligendum eft de Yucca, que in in- fula St. Dominico crefcit , omnis vero Yucca, que “in continenti provenit, innoxium håbet fuccum, li- Cet fit crudis, Hee vero ex Monardo amplius retu- Ji, ut confenfum cum noftra Tacca demonftrem. = Eodem 325 s ech den fteel rype befien beeft , 200 kan men bem gemak- > ‚van de wortel aftrekken , nalaatende een Jpitze kê- 5°, im E kuiltje van de wortel , als of by daar opgezet Se? Een zulke fleel in mynen tuin weggeworpen Ver- vulde den gebeelen tuin met nieuwe plantjes, door de uit- geworpe kernen, maar dewyl ik geen moeiten daar toe en deede om dezelve te verplanten , zoo kwamen niet alleen Sr epes "od o maar ook in de volgende jaren ragende {tee er ji RS ni "OC wer e Hl ran meer, boewel’er jaarlyks nieu- ^. Queeking.De boofdwortel gewind ver [cbei; waar van zommige daar aan Bag zyn tina A ‚met een veefel daar aan bangen. Deze af zetzels verplant men tn een vette en welbearbeide aarde , beuveltjes maa= „kende gelyk men met de Oebis doed, en laat ze zoo lange waffen, tot dat de bladeren geel werden, de booftwortel graaft men als dan uit , en verwaard de afzetzels tot nieu- we planten. Naam. In't Latyn Tacca fativa, in’t Maleits Tac- Cà, °t welk egter afkomftig is van ^t. Amboinfebe ‘Tir. In't Bandaas Toja. Sommige Maleyers noemen "t Lec- ker, Bal, Ty. Locus. In Amboina raro colitut, ac tantummodo ‚Plaats. Het werd in Amboina weinig gebaavend flegts bier en daar eenige planten in menigten in de Oebis tui- nen. Op Ooft-Ceramen in Banda maakt men meer werk daar af, boewel zy in Banda een wilde zoorte bebben , op den boek van Medeangi waffende (zynde de Weftboek van t Eiland Lontor) die zy mede tot. de koft bereiden. . Gebruik. Op zodanige plaatzen , daar men’t Zagubrood in geen overvloet heeft, ge in Banda, is deze wortel in grooter gebruik dan in Amboina , om een’flag broods daar van te maken, fchier op dezelf/te manier , als men in Weft-Indien de Farinje toebereid. Men neemt de raauwe wortelen, raspt die tegens de ruige fcbor[fe Corurong s die men aan de Saguboomen vind , of tegens iets anders ruigs. Dit fchrapfel kneed menin water , engiet bet tels kens weg , 200 zakt er een wit meel opde grond , "t welk men hog een reis of drie af/poeld , tet dat men geen fcher- pigbeit meer in ’t water proeft, en droogd bet meel in de zonne; bet eerfte water moet men ter deeg weggieten, op dat er geen beeft van drinke, want betis [chadelyk. Het meel gieten zy daarna indexelfde fteene formen, daar men *t Zagubrood inbakt , eerft beet gemaakt , zoo komen dier- guy vierkante koeken daar van, die men in plaats van rood eet, als men dit meel ter degen fyn kneed en af poeld , dat er geen bitterbeit nog fcberpigbeit daar by blyve , zoo werd dit brood fimakelyker dan bet Zagubrood , waar me- de de Bandantezen beter weeten om te gaan, dande Ams boineezen y die by baar Zagu blyven. Yucca van de Weft-Indifcbe Schryvers befchreeven , onder anderen van Nicol. Monardus Cap. 53 , waar van men t nermaarde brood Calawy maakt , febynd een medezoorte te zyn van de Ooft-Indifche Tacca , want bet zal een plante zyn, vyf of zes banden boop , met breedé bladeren als een menjcben band- 1, in zeven of acht lappen verdeeld , en altoos groen, De wortel is éen ronde bol als een klouwel gaarn, of dikke Raape, buiten bruinágtig , binnen zeer wit. Deze wortel is met eenen de vrucht van deze plante, waar van bet Cafawy gemaakt werd, zynde der Indiaanen natuurlyke, en das elykze brood, bet welk baar zoo veel Eeuwen gefpyft det, en werd aldus toebereid. Op zekere getande inftrumenten als beekels werden de Jcboongemaákte wortels groffelyk geraspeld , in lange fpit- ze zakken gedaan , en met fleenen bezwaard, om al bet fchadelyke zap uit te perffen, de refteerende Materie ge Iykende gebakte amandelen werd in een panne over een zapt vuur gerooft, en gefladig omgeroerd , gelyk men met ge- bakke gert doed , daar uit werden dan koekjes geformeerd in de groote van een Spaanfe Reaal , die gebruikt werden als brood, wel doeden, en lange konnen bewaard werden. Den uitgeperfte zap is zoo fcbadelyk , dat by menfcbenen wee dóodet, die van den raauwen drinken , maar tot de belfte toe gekookt, geeft goeden azyn, en nog langer ge- kookt, tot dat by dik werd, geeft een zoeten boonig , bei- de onfchadelyk te gebruiken. Dit is te verftaan van de Yucca, die op St. Dominico waft, maar alle, die tegen over op 't vafte land groeid , is onfchadelyk van zap , al D dieraauw. Dit is zoo wydloopig uit Monardus e- baald , om de overeenkomft met onze Taccadaar uit te be- merken. Ss 3 Op H 326 HERBARII AMBOINENSIS Liber VIII cap. XC. Eodem quoque modo teftantur Oviedus, & Goma. ra, Yuccam in Cuba, Hifpaniola , aliisque crefcen- tem infulis refertam effe noxie fucco, in continen- ti vero, uti in provincia St, Marta innoxia eft. Is- tius autem plantz defcriptio quodammodo differt a noftra Tacca , que neque bulbofum habet caulem, reque Cannabis folia. dic quoque differt defcriptio, & figura Mandiboce Pifonis libr. 4. cap. 3. adeo a Tacca noftra, ut ne- quaquam pro unis eisdemque poflim habere. has plan. tis, proprius autem cum noftro convenit alia herba ab eodem Pifone libr. 4. cap. 57. defcripta , fub no- mine Erva de St. Maria , quam dicit efle Dracuncu- lum majorem, fed nil conmemorat de ejus ufu in cibo, Tabula Centefima Duodecima Taccam exhibet fativam, que proprie Dracontii; vel Dra- cunculi fpecies eft, & vocatur Dracontium Zeylanicum , ramofo folio, caule ex viridi, & flavo variegato, afpero. Parad. Bat. pag. 89. & Dracunculus Zeylanicus polyphyl- lus, caule afpero, maculis viridi-fufeis, dilutis, & albi- cantibus pulchre notato 7. inff. p. 160. & Thef: Zeyl. p. 9o. eftque Arum Zeylanicum polyphyllum, caule afpero, maculis viridi fufcis, viridi dilutis, & albicantibus pul- chré notato A. /mff. parti 1. pag. 101. Fig. 53. & Ser- ` pentariapolyphylla, Indica, caule maculato afpero Breyne Ppa 2. p. 90. Mulli Schena H. Malad. part: 11. Tab. 19. &c. Op dezelve manier getuigen ook Oviedus en dat de Yucca in Cuba , OP en ZS e vol fchadelyken zap zy waffende, maar op "t vafte land in de Provintie St. Marta niet. Dog de befchryvinge oa de plante zelfs verfchild wat van onze Tacca, als die : n knobbeligen fteel beeft, nog bladeren als den Kennip.® en Zoo verfchild ook de befchryving en figuur van i hoca by Pifo Libr. 9. Cap. 3. in Geiger onze Mandi, dat ik ze geenzints voor eenderlei planten kan bouden maar nader komt daar mede overeen een ander kruid van den zelven Pifo Libr. 4. Cap. 57. befchreeven onder den ex van ui ed i Maria, die by voor een Dracun- culus major boud , verbaald niets van i in de koft. e nt De Hondert en twaalfde Plaat Vertoont de Tamme Tacca, welke eigentlyk een zoort vaif Dracontium, ofte Dracunculus is, en werd genaamt Zey- lonfche Dracontium, met een getakt blad, en een ruige fteel uit groen , en geel gemengt, in de Parad. Bat. pag. 89. en Zeylonfche veelbladige Dracunculus, met een fcherpe fteel, aardig getekent met plekken uit groen- bruin, en wit gemengt van Zournef, inffit. p. 160. en de Thef. Zeyl. p. go. enishet Zeylonfche, veel bladige Arum, met een fcherpe fteel, die fraay geteekend is met plekken uit den groene, bruine, en ligt-witte gemengt in heteers fte deel van de A. Amfi. pag. 101. Fig. 53. en de Indifche veel bladige Serpentaria, met een fcherpe geplekte fteel Breyne Prodr.2.pag 9o. Mulli Schena van de H. Mala part. 11. Tab. 19. Kc. WE CAPUT NONAGESIMUM. Tacca Phallifera. , Tacca Culat. Acca Pballifera , feu latifolia nil aliud videtur es- fe nifi filveftris prioris fpecies, feu ejus varietas; prima enim vice mihi provenit ex filveftri fpe- cie ex montibus deducta, & in horto meo plantata, ubi jam etiam perierat, & oblita erat. Aliquamdiu poft ibi mirus excrefcebat Fungus, fingularis forme, ui nemini notus erat, fed poít aliquot menfes eo- em in loco regerminabat Tacca, qualem nunc defcri- bam, uti füccellive provenit. e Fungus itaque primum excrefcebat, truncum gerens brachium craffum , ac vix palmam altum, fuperne ample fefe aperiens inftar infundibuli , oras gerensiu- gofas, & circinnatas quus » que compofitz erant ex crafla pelle; coloris fufci, in fundo albicantis. In hujus infundibuli centro Phallus locatus erat, infe- rius binos, ac fuperius tres digitos craffus, pellicula tanquam facculo obduttus , & albis granulis notatus, ui quatuor pollicum altitudinem habebat, & flava arina adfperfus erat. Capituli loco inverfa erat bur- fula, rugofa, & fufca, ore quafi claufo circa axim, fungofa, & ad tactum quafi tumida. Antequam ve- ro infundibulum apertum effet, acutam referebat vaginam, & tanquam Phallipreputium erat, apertum vero ad pofticam partem acutum exhibebat angulum , qu erectus erat , fed ejus antica pars reflexa erat ad 7 undum , ubique aibis pun&ulis notata, quod horren- dum prebebat fpectaculum , inftar terribilis animalis , quod multi vix audebant adfpicere , vel ad hoc ad- cedere, uti & plurimis incolis ignotum erat, excep- tis paucis. Hetuenfibus, qui fimile obfervaverant in montibus menfe Decembri, nefciebant autem prolem effe. Tacce. Sub ifto infundibulo alter craflus cre- {cit caulis, albus, & fungofus, uti in aliis Fungis, qui radici infidet bulbofe capitis magnitudinem ha- benti, queque cutim tangens pruritum excitat, fique ejus caput aperiebatur, acris fefe obferebat vapor, qui cutis quandam excitabat inflammationem. Quum Phallus exemptus effet, infundibulum fefe contrahebat, quod ultra fpithamam latum erat, ac tandem peribat, ver Radix XC. HOOFDSTUK. De Campernoelie dragende Tacca, d'ac Phallifera of latifolia /ebynd anders niet te wezen, dan een wilde zoorte vant voorige, of een veranderinge daar van, want bet is my eer, voortgekomen uit een wilde zoorte van de bergen gebragt » en in mynen tuin geplant, daar bet vergaan en ab vergee- ten was. Een tyd lank daar na kwam op dezelffte plaats een wonderlyke fungus of cambernoelie op van een vreem- de gedaante, die niemand kende, maar eenige. Maanden daar na kwam op deze plaats de Tacca voort , gelyk ik nu befchryven zal, zoo als zy na malkander voortgekomen zm, > ; De fungus dan kwam eerft voort met een [Lam van een arm dik, en pas een band breed boog, boven zig breed b- . penende gelyk een tregter, met gekruide of rimpelige kan- ten, beftaande uit cen aıkke buid, bruin van coleur , op de grond witagtig. Inde midden dezes tregters flond een Phallus, beneden twee, en boven drie vingers dik, met een velleken als een zaksken hebangen , met witte korls be- zet, en.vier duimen boog, met geel meel beftrooid. ` A plaats van "t boofdeken was een omgekeerde beurze , rim- pelig en bruin, met de mond als gebonden rondom de fcbaft, voos , en als opgeblaazen in ’t aantaften ter geopend was, flond by als een jpitze [cbeede , en was in eng Se een e over den Pisa e g: pend fiond agter een /pitze boek opgeregt, do voor? fle deel was sl, na de hed d pua d met witte puntjes bezet y en yzelyk om aan te zien „als een verft kelyk gedierte, ^t welk veele. niet dog Ben aanfchouwen, mg pe zelve naderen, gelyk bet cok de meefte Inlanders onbeke nd was, bebalven weinige Hetuefen, die der ke in "t gebergte gezien badden, en dat in de Maa cember , dog ; een Tacca: Onder deze tregter waft een andere dikke fteels wit, en voos, gelyk aan andere Cambernoelien , Dag op een bolagtige avórtel in de grootte wan een hooft , die de buid raakende een jeuken veroorzaakte , als men 19 opende , kwam "er. een Jcherpen damp uit , die in 1 aant" zicht eenigen brand verwekte. Den Phallus uitgenomen. zynde floot. bem. de tregtef » die ruim een fpan breed was, weder t'zamen, eu verging ten laatfben. , De Eer den treg-. n. niet , dat bet een witbroet/el was vam e da ei, af: d all n Lab. CXII. VIII Bock. XC Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. - Radix effoffa exterius fufca erat, interius alba , & fuccofa, multis tuberculis obfita , quorum quedam novos emiferant caules, qui, uti videbatur, fimiles conabantur proferre Fungos , uti & Phallus defcriptus ex radicis latere excretus erat, fuperius autem multa dependebant albe fibrille , quales vulgo in Tacca ob- fervantur. Effoffa radix, intra paucos dies ad dimi- dium putrefcebat , quod abjiciebam , reliquamque lantabam partem in alio loto, ex hac poft men- {is fpatium Fébruario nempe alia mira excrevit pro- les, que , dein veram exhibebat Taccam. Cyma hec altitudinem adtingebat binorum pedum cum dimidio; & inferius brachium craffa erat, rugofa, punctata; »illide virens , magnisque maculis notata , que tamen non ita evidentes erant, quam in Tacca fativa, Superius fefe dividebat hic caulis, in tres primas rios ramos, perfeête in triangulo pofitos, atque ho- rum quivis iterum fucceffive in binos alios minores ramos, hifce folia inpofita erant, in fimiles diftinéta lacinias, quales habet Tacca fativa, fed illa flavefce- bant, quum in fativa fint nigricantia, rachides vero 5 & caules albicant, inter lacinias alie minores tam ar&e, & copiofe confpiciuntur „ ut neque caulis, ne- que primarii rami notari poflent , licet plante pro- pe adftemus. Tota vero hec corona amplam refert rotam , in diametro quinque pedes latam ¿ qualem fativa nunquam profert , ita ut tam elegans fit plan- ta, quam horrendus primum erat Fungi abortus, im mo elegantior ipfa Pzonía. Foliorum , & caulium fapor valde acris eft, & mordens , zque ac filveftre Arum. Prope caulem ex radice alii infuper proger- minabant furculi, fed pufilli admodum, nec quid quam diverfi.a vulgari Tacca; denique tota hzc congeries peribat facceffive, nullos relinquens fructus , quumque planta vegeta effet, incolis nota erat Tacca, afatıva nil differens, hifi quod fponte fine cultura progermi- naret, ac multo amplior effet. ‚ Nomen; Latine Tacca Pballifera, feu latifolia. Ma- laice Tacca Culat , Culat enim quosvis denotat fungos, quos hee Tacca prz aliis profert fpeciebus, vocari quoque poteft Tacca Befaar, & Tacca Utan , h. e. major , & filveftris Tacca. — Locus. In Hitöes regione obcurrit, quantum dete- gere, & obfervare potui in locis , ubi antea horti fue- re exftruêti, Ufus. Tacca filveftris ab Amboinenfibus ad cibum non adhibetur-uti in Banda, vel aliis fit locis, ubi deficit Sagus panis. Primo Tacca filveftris nota eft jn Sumatra circa Jambi, & Atsjing, quz ibi vocatur Lami Java, quumque ejus caules, ac folia marce- fcant, radix exfoditur, que rafpata, & per quatuor, vel quinque dies in aqua macerata, edulis eft, pre- ferunt autem ibi Taccam filveftrem minorem, que farinam habet albiorem , & tenuiorem , majoris enim farina gravem fpirat odorem. E ltelpou a Franc. Pyrardo defcripta, & in Maldivis 'crefcens, meo judicio quoque Tacca eft, dicit enim fponte crefcere, ac bulbum gerere rotundum , bino- rum pugnorum magnitudine, atque hic vel contun- ditur, vel fupra porphyritim acutam conteritur, & ad folem ficcatur , oblitus forte eft addere , prius ab- luendum, & cribrandum effe, tum farinam exhibet albam, inftar Amyli tenuem, ex qua incolz offas formant, & pultis fpeciem , que gratum habet fapo- rem, fed etiam ftomachum gravat. Bengalenfes di- cunt, quod ubi hzc planta crefcit , nullus anguis , vel beftia accedet. Te „Radix tam domeftice , quam filveftris Taccz adhi- betur ad profünda vulnera curanda , per tela, vel tribulos inflicta, fi Emplaftri forma ipfis inponatur , non enim folummodo curat, fed etiam fimul extrahit guevis ex fundo ramenta, quz ipfis inherent, in hi- ce enim regionisbus filveftres homines talia habent tela, que, fi ad offa perveniant, facile in ramenta fin- duntur, quz non nifi per frufta extrahi poffunt, quem in finem hac radice tanquam arcano utuntur. Lubet hic addere, que D. Andreas Cleyerus obfet- vavit de Tacca litorea, ameipfiex Amboina Bataviam transmiffa, quam in horto fuo plantaverat, quz fi- milem produxit Phallum, qualis fupra defcriptus fuit, licet poffet effe, me per errorem unam pro alia ipfi mififfe radicem , fcribit itaque fequentia in ejus epiftola 25. Februarii 1689. ad me data. Ob- 327 De Wortel uitgegraven was van buiten bruin , binnen Wit en zappig , met veele bulten bezet y Waar van zomini- ge nieuwe Stelen opge/chooten badden » die, zoo "t /cheen, diergelyke Cambernoelien wilden voortbrengen , gelyk ook de voorfchreeve Phallus uit de zyden voortgekomen was 5 en van boven bingen verfcheide witte vafelingen, gel yk men ordinary aan de Tacca ziet. De uitgegraave wortel vere rottede in weinige dagen wel tot de bert. bet welk ik weg- fmeet , en de reft weder verplantte op een ander plaats bier uit is een Maand daar na, te weten in Februario éen andere «vonderlyke fcheute voor den dag gekomen , waar uit vervolgens een regte Tacca wierde. Deze fcbeut wiers de twee en een balf voeten boog , beneden een arm dik, ruig , met puntjes , bleek-groen , met groote plekken bezet ; dog x00 fchynbaar niet als aan de tamme Tacca. Boven verdeelde zig, deze ftam in drie hooft - takken, regt in een drieboek uitgebreid , en ieder derzelven met beurten al weder in twee andere mindere takken, aan dea zelve londen de bladeren in diergelyke lappen verdeeld, gelyk aan de tamme Tacca , dog geel-groen, gelyk zy aan de tamme zwart-groen zyn, maar de [Lelen zyn wit, tulfcben de lappen ziet men andere Kleendere , en zoo digt over mal- kander flaande, dat men nog ftam nog boofttakken beken- nen kan, als men digt daar by ftaat. De gebeele kroone ` gelykt een groot rad, wel vyf voeten in den diameter breed, diergelyken de tamme nooit béeft, xo dat bet als dan een zoo cierlyke plante is, als de Misgeboorte van de fungus te vooren leelyk was, ja alzoo cierlyk als een Peoniä zyn mag; de fmaak van bladeren is vinnig fcherp , en bytende in de mond als wilde Arum. By den flam kwamen uit de wortel nog andere [pruitjes,, dog bleven kleen , enwerfchil- den fcbier niets van de gemeene Tacca , eindelyk vergin dit toeftel na malkander zonder vrugten daar op te Er gn» en doe dé plante in baar fleur «vas , kendenze de nlanders wel, dat bet een wilde Tacca was , van de tam- me in niets verfchillende , dan dat ze zonder oeffening voort- kwam , en veel breeder was. Naam. In’t Latyn Tacca Phallifera, of latifolia. In ’t Maleits Tacca Culat, want Culat beduid allerban- de fungos of Cambernoelien , dewelke deze Tacca voor an. dere zoorten voortbrengt , men mag ze ook noemen Tacca Befaar, en Tacca Ucan. Plaats, Men vind ze op t land van Hitoe, zoo veel ik bebbe bemerken konnen op plaatzen „daar. te vooren tuinen geweeft waren, Gebruik. De wilde Tacca werd by de Amboineezen tot dekoft niet gebruikt , gelyk wel in Banda , of op andere plaatzen, daar geen Sagubrood vald. Voor eerft is een wilde Tacca bekend op Sumatra ontrent Fambi en Ats- jeng, aldaar Lami Java genaomt , als de ftelen en blade- ran verwelken, dan graaft men de wortel uit, dewelke geraspt, en vier a vyf dagen in water geweekt, eetbaar word, dog bouden zy meer van de kleene wilde Tacca dewelke witter en fynder meel geeft , want bet meel van de groote riekt wat fterk. _ ]telpou van Francifc: Pyrardus be/ebreeven, en in de ldivis waffende , is myns oordeels ook een Tacca , want byxegt , dat ze zonder oeffeninge waffe, rond ‚in de groot- te van twee vuiften, dezelve werden geflooten , of op een Scherpe Been gewreeven, en in de zonne gedroogd, by beeft miffchien vergeten daar by te zetten, dat zy eerft gewas- fen en doorgekleinft werden, zoo komt daar van een wit meel, 200 755 als amel-meel, daar van maken deinwoone ders koeken , en zekeren bry aangenaam te eeten , boewel de mage wat bezwaarende. Die van Bengaalen zeggen , waar dit kruid flaat , zal geen flange noch ongedierte beenen ko- ‘men. De wortel 200 van de tamme als wilde Tacca gebruikt men om diepe wonden te geneezen, die door pylen of trap- pen in voetangels gefchied zyn, als men ze pleiflers-gewy- ze daar op legt, want ze geneeft niet alleen , maar trekt ook fterkelyk alle fplinters van den grond uit ; die daar in zyn blyven [leken , want in deze geweften hebben de wil. de zodanige pylen, die in ’t treffen op een been ligt fplin- teren, en niet dan met flukken uit te baalen zyn , waar- toe zy deze wortel als een fecreet middel gebruiken. Het luft my bier by te voegen , bet geen Doétor An- dreas Cleyer met de Tacca litorea wedervaaren is, van my uit Amboina aan bem op Batavia gezonden , en in zyn Eds. tuin geplant , dewelke diergelyke Phallum voortge- bragt beeft, als bier boven befcbreeven is , hoewel t zyn kan, dat ik by abuis deeene wortel voor de andere gezon- den beb. Zyn Ed. fcbryft dan daar van aldus in den Mis- five van den 25 February 1689. By 328 HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap: XCI, Obportunitate mentionem me facere de Dracontio, cupidus fum fciendi, quando primum progerminet, ac fefe obferat inftar fungi diverfi coloris haud ine- legantis adfpectus , atque an tuumquam obfervaveris, tale progermen tam tetrum , & horrendum de fe Ípargere faetorem , homini intolerabilem, immo fere putarem, peftem ipfam inde poffe oriri, qualis mihi nempe obvenit vefperi quadam in horto meo poft domum, ubi hzc planta locata erat, familia enim mea in domo vix tolerare iftum poterat, ego autem ubique inquirens, tandem ad hanc adcedo plantam, ad quam ante femi quadrantem hore adfueram , nec ullum tunc obfervare poteram feetorem, nunc autem comperiebam venenofum hunc, ac penitus virofum de fe fpargere foetorem, quem itaque mox a puero jubebam abfcindi , & projici in foffam , quum omnis foetor difpareret, altero die ipfam plantam juffi effo- di, & transplantari in hortum fuburbanum, comperi- que radicem intra anni fpatium ultra octo pondera adcretam fuiffe. Tabula Centefima Decima Tertia Ad Figuram Primam Taccam exhibet Phalliferam cum fru- Gibus ejus aa feparatis. Figura Secunda Phallum ipfam, feu Tacce fungum denotat, OBSERVA PEO Videtur hzc planta eadem effe, que Dracunculus Zeylani- cus polyphyllus , caule afpero , virefcente, maculis albi- cantibus notato Zournef: inft. p. 160. & Thef. Zeyl. p. 20. ubi plures ejus funt varietates , ut & Dracontium Zeyla- nicum ramofo folio maximum Par. Bat. p. 89. & Arum Polyphyllum .Ceylanicum caule fcabro:,\ viridi-diluto , ma- culis albicantibus notato: H. Amfi. p. 1. pag. 99. Fig, 52. By deze occafie , dat ik mèntie maake van bet Draconti um , ben ik nieusgierig te weeten, wanneer bet wé in zyn beginzel, en zig vertoond als een fungus dE Jcbeide coleuren , niet onluftig om tezien, of UE ooit ot geohferveerd bebt, dat zulk progermen een abóminabelen 2 vervaarlyken flank van zig geeft, die voor een menfch kz lydelyk is, ja ik zoude my byna inbeelden, dat zelfs de felt daar wit ontftaan zal konnen, zoo als my dezelve o zekeren avond in myn tuin agter myn buis , daar Sa plante [Lond , ontmoetede , konnende myn volk en buisgezin bykans in buis niet duuren , en ik over al zoekende kome ten laatften ontrent deze plante , by dewelke ik nog voor een balf kwartier uurs geweeft «vas , en de minfte kwaa. de reuk niet daarby badde befpeurt , bevond ik, dat ze deze venynige flank en virus van zig gaf , die ik daar op aan= Stonds van een jonge liet affnyden , enin de burewal Jiny- ten, en daar mede was dezen flank ten ban. verdwee- nen, daags daar aan liet ik dit gewas uitgraaven om in myn tuin buiten de Stad te planten , en bevond, dat de wortel binnen de tyd van een jaar tot over de acht pond aangegroeid «vas. De Hondert en Dertiende Plaat Vertoont in de Ee»/le Figuur de Campernoelie dragende Tac- ca met deszelfs vruchten aa afzonderlyk. De Tweede Figuur wyft aan de Phallus , ofte de Campernoe- lie van de Tacca zelfs, d A : ` ^ * AANMERKING, Deze plant fchynt dezelfde te zyn met de Zeylotifehe veelbladige Dracunculus met een ruige fteel ; groenagtig, en met witte plekken geteekent van Tournefv inf: p. 160 en de Tiet p. go. alwaar meer veranderingen zyn, en het Zeylonfche grootfte Dracontium met een takkig blad, van de Par. Bat. p.-89. en het Zeylonfche veelbladige Arum, met een rüige fteel, die licht-groen , en met wit- te plekken geteekent is H. Amf. p. 1. pag. 99. Fig: 32. per E — CAPUT NONAGESIMUM PRIMUM. «Tacca litorea. ` Tacca Laut: quee Tacce {pecies eft, que in Hate erefcië non tam amplam gerens frondem quam antece- dens, fed ejus laciniz funt majores, & rügofio- res, quam in priotibus, ac quoque flavefcentes. — Radices ejus panem referunt , magnitudine binorum pugnorum; immo majores, nude, & gilva obducte pellicula, interne albe, & fuccofe, atque ex fupe- riore ipfarum parte multz dependent fibrill& , undi- que autem ad latera nodi excrefcunt ; ex quibus no- vi propullulant furculi, Primaria vero radix directe cauli obpofita fxpe haud major eft minore pugno, bulbofa, ac fine gemmis, ad binorum vero digitorum fpatium fupra hanc e ftipite craffus excrefcit caulis , deorfum flexus, e quo fimilis dependet radix , feu .bulbus, plerumque major primaria radice. Juxta ma- jorem ftipitem, qui non ultra binos pedes altus eft, alter,. & longior provenit caulis, quinque fexve pe- des altus, rotundus, nudus, interne concavus, acfi ‚minor effet hafta. Hic in vertice elegantem gerit frondem, feu umbellam , compofitam ex fex tenui- bus, ac viridibus petalis, erectis, ac formam haben- tibus cufpidis hafte , inter hanc dependent quidam virides, & ftriati nodi, acfi flores effent, cum multis longis, & ex purpuro fufcis filis, que elegantem re- prefentant fimbriam , quam Centuriones in fuis cin- gulis gerunt. Hic caulis aliquamdiu ita viget, donec fufca decidant fila, ac nodi ifti craffitiem obtinent minorum Prunorum, vel Caftanearum , inferius lati, fuperius acuminati , & umbilicati, ac per longitudi- nem fex protuberantibus coftis ftriati, 1n hifce multa locantur fufca femina, inftar granorum Tritici, per lon- gitudinem ftriata, dura, intus alba, ac maturefcunt O- €tobri , foetoremque fundunt Pinange vetufte PE omen. XC HOOFDSTUK De Strand T. acea. | DE derdé zoorte van Taccais die geene , die We : waft, zoo breed niet van kruin als de naaft voor- 2, gaande, maar grooter van lappen , welke rimpeli- ger zyn als aah "t voorige , mede geel-groen. ; - De wortelen zyn broodjes. in de grootte van twee vuiften of meer y buiten kaal, en met een vaal buideken omgeven, ‚binnen «vit , en zappig, van boven hangen er veele Vofe- lingen, rondom ter zyden komen knobbelen voort , waar uit nieuwe fpruitjes worden. De principaale wortel regt over den ftam fkaande is dikwils niet grooter dan eenklee- -ne vuift , bultig , en zonder afzetzel, maar twee vingers boven de zelve komt uit den ftam een. dikken fleel neer- waarts, daar aan een diergelyke wortel of bol bangt , E: meenlyk grooter dan de principaale. Nevens den booft- ftam, die niet boven de twee voeten boog is , komt een anderen-langer fteel voort , vyf a zes voeten boog , rond» ‚kaal , van binnen bol, als of °t een balve pieke was. Dee ze draagd op zyn top een cierlyke kroon , gemaakt van zes groene dunne blaadjes , die over eind ftaan , gefa 4 als "t yzer van een [peer , tu[Jcben de zelve bangen eemge groene en geftreepte knoopen af , als of ^t bloemen waren, nevens veele lange enpurper bruine draden , perbeelden- de de cierlyke kwalte, die de Capiteinen aan baare partt- zaanen dragen. Deze fteel blyft langen tyd 200 Jaan, tot dat de bruine draden afvallen , en de knoopen ci den zoo dik als kleene Pruimen , of Caftanjen , ane bree > en vooren toege/pit/E , met een kroontje, in de lengte 2 zes uitfbeekende ribben geftreept , daar in leggen "n bruinagtige Zaden , als Tarwe korls, langs em fireept , bard, binnen wit , werden ryp 1n „December » en rieken als verrotte oude Pinang. Naam. Lab. CXIII . SS => III FIN E ISS N S SIS Pag 328 - VIII Boek. SCH Hoofifl. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Nomen. Latine Tacca litorea. Malaice Tacca Laut. Ternatice Nepu, Butonice Colapale. Locus. In planis crefcit, & arenofis litoribus, uti & in prominentibus planis oris , prefertim in minori- Bus, & incultis infulis, ante Affahoedi fitis, ac por- yo per omnes Papoenfes infulas, uti & in Boetona. U/us. Amboinenfes hanc’ nefciunt preparare radi- cem, fed incole vicinarum infularum hanc in cibum adhibent, ac preferunt illi precedentis montane fpe- ciei, Xulanenfium infularum incole hanc contundunt radicem , vėl radunt, & in aqua macerant , dein hanc compingunt, & ex ipfa tenuem preparant farinam , que Sagumante admifcetur, ex qua panis pinfitur, uti ex Sagu, quem Bandanenfes ex binis prioribus preparant. Ali Taccam fequenti przparant modo. [n aqua ebulliunt radicem , quam corbiculis inponunt, & per aliquot noctes in pluviali deponunt aqua, dein te- nuis ex ea preparatur farina, que Sagumante admi- fcetur, ex qua panis pinfitur. Boetonenfes ex contrita quoque norunt radice fari+ pam formare inftar Sagumantz, que penuriz tempo- re in panem pinfitur. In Meffoala, & aliis Papöenfi- bus infulis obcurrit quoque Tacca litorea copiofe, vo» caturque ibi Segol Tabana, quum in hifce amplis fo- liis folent involvere ova avis, Mullu, quz nigra eft gallina filveftris , ipfis di&a Sego? ; Sic quoque Papoen- fes ex hac radice norunt praeparare farinam , atque ex hac panem, inftar Sagus, fed non nifi defectu a- lius cibi, quod fzpius hifce acciditlatronibus, quiin incultis iftis infülis aliquando coguntur degere: Tac- ca autem fativa ipfis ignota eft. | Tabula Centefima Decima Ouarta Taccam exhibet Zitoregm , cum ejus fru&u A feparato, & os- ficulis 54 exemptis, quod forte eft Dracontium caule in- maculato, minus, & humilius Par. Bat. p. 88. &c, 23 9 2 Naam, In’ Latyn Taccalitorea. In ’t Makits Tac- ca Laut, In "t Ternataans Nepu, Butons Colopalc. „Plaats. Het waft op vlakke en zandige ftranden , en uit/tekende vlakke boeken, inzonderbeit op kleene en onbe- Woonde Eilandekens , die voor AfJaboedi leggen, en voorts door alle Papoefe eilanden ‚als mede op Boeton. Gebruik. De Amboineezen weeten deze wortel niet te bebandelen , maar wel die van de nabuurige eilanden , die bei tot de koft bereiden , en bouden ’t voor beter dan de voorgaande berg-zoorte. Die van de Xulaze Eilanden Stooten de wortel of raspen ze , Weeken ze in water, kne- den ze, en maaken een fyn meel daar uit; en van't zelve brooden of koeken gelyk van Sagu, bet welk de Bandanee- zen met de twee voorgaande Taccas doen. Andere bee reiden de Tacca aldus. Zy zieden ze in water af , doen ze in korfjes , en zetten ze eenige nachten in verfch water, daar na maakt men een fyn meel daar uit, dat men onder Sagumanta mengd , en brood daar van bakt. De Boetonders weeten ook uit de gewreevene wortel cen meel als Sagumanta te maken, ?t welk ze în hongersnood tot brood bakken. In Meffoal en andere Papoefe Eilanden vald de Strand-Tacta ook overvloedig , en biet aldaar Segol Tabana, om dat xy in deze breede bladeren gewoon zyn te winden de eijers van den vogel Mullu, of zwarte bosboen by bun lieden Segol genoemt, Insgelyks weeten e Papoewen een meel wit deze wortel te maken, en tot brood te bakken , als Sagu, dog niet anders dan by ge- brek van andere koft , bet welk deze Rovers dikwils ge- beurd, dat zy bun op de kleine eilanden moeten opbouden, maar de tamme Tacca is by bun luiden onbekend, - De Hondert en Ve eertiende Plaat Vertoont de Strand-Tacca, met deszelfs vrucht A afzoti- derlyk, en de zaadkorls bb, het welk mogelyk is het kleinder, en lager Dracontium met een ongefprikkelde fteel van de Par. Bat. p. 89. &c. CAPUT NONAGESIMUM SECUNDUM `- Tacca montana... Tacca Gunong: "^ Acce montane binas obfervavi varias formas, fed non fatis diverfas, ut ex iis binas formem fpe- cies. Prima radicem gerebat rotundam inftar plane Rape, vel Ingome , ex cujus centro tenuis exfurgebat caulis ulnam altus, inferius penne craffi- tiem habens, qui vero cito gracilefcit inftar illius Cy- ED, 8 4 3 ; P Circa radicem unum alterumve locabatur folium ad terram maxime inflexum, fuperius autem in ifto cau- liculo corymbus progerminabat ,ex pallide virentibus foliolis, & filamentis compofitus , inter que depen- dent quzdam viridia capitula, uti in Tacca litorea, atque hec tenuia trigona foliola eriguntur , fub a bus bacce dependent feptem circiter numero, for- mam habentes baccarum Lauri, que fuperius ad api- cem umbilicatz funt ,. in tres apices diftintte , ac ma- ture rubent, in his autem locantur dura quedam, fufca , rugofa , & angulofa granula , faporis amaricantis. Altera varietas paulo major eft, ac radicem ovifor- mem habet, transverfalem , ac brevibus obfeffam fi- brillis, in meo autem transplantata horto poft binos annos duplex fefe obfetebat radix, una nempe di- reête fub caule, magnitudinem habebat Pruni, ac ro- tunda erat, recensque alba, altera magis angulofa, & minor, humilior efat, undique fibrillis obfefTa, ex qua tres proveniebant tenues caules , quorum bini la- teralés, quatuordecim , ac fexdecim pollices alti, laciniam producebant foliofam , in tres quatuorque ma- jores diftin&tam divifiones, atque hz iterum in binas tresve inzquales lacinias, palmam longas, tenues, obfcure virentes, ac fubtus multis obliquis coftis ru- gofas. ME plantata eratin horto meo , unicum tan- tum producebat caulem foliofum, firmum, vix peri- nam mn » ac fuperiüs parut ftriatum, om. Y, Folium m CH HOOFDSTUK, De roode berg Tacca: An Tacca Montana beb ik tweederlei gedaantent aangemerkt dog miet genoeg om er twee zoorten van te maken. Deeerfte gedaante hadde een ronde wortel alt een platte de of Ingomaas , uit wiens midden /pruit een dunne fteel een elle boog , beneden zo dik als een /chaft’, maar Jchielyk dun wordende als die van Cyperus, Om de wortel leggen een a twee rondagtige bladeren meeft ter aarden geboogen, boven aan de fteeltjes waft een trosje van licht-groene draadjes en blaadjes „daar tu[Jcben eenige groene knopjes afbangen, gelyk adn dé Tacca li- torea, en de drie dunne driezydige blaadjes ftaan over- eind , onder dewelke bangén de befien omtrent zeven in 't getal inde gedaante van Bakelaaren, bebbende vooren aan de punt een kroontje van drie fpitzen , als zy typ zyn, regt rood , waar in leggen eenige barde, bruine , gerimpelde , ende hoekige korreltjes „bitteragtig van fmaak, De tweede veranderinge werd wat grooter van kruid, beéft een wortel als een ei, dwersleggende, en met korte Vafelingenbebangen, dog in mynen tuin verplant , wierd ze na twee jaaren bevonden, de eene regt onder Lg in de groote van een pruim en meeft rond, was verfchen wit, de andere wat boekiger en kleender , was wat lager, en bádde haare vafelingen aan alle kanten , daar uit kwamen drie dunné ftelen, de twee ter zyden veertien en xeftien duimen boog , droegen ieder ten lap in drie of vier boofd- takken verdeeld , en weder ieder in twee of drie ongely- ke fnibbelen „een band lank, dun, donker-groen, van on- deren met veele fchuinze ribben rimpelig. Het poems in mynen tuin badde maar eenen bladdragende fteel, ftyf s febaats een febaft' dik, en boven een weinig geftreept. Tt Het 330 Folium ipfum transverfaliter locatum erat inftar pal- mz extenfum, in feptem majores lacinias diftinétum, ac binz exteriores in binas iterum minores, fex, ac feptem pollices longas, omnes uno verfu pofitas, ita tamen, ut bine exteriores laciniz fibi parum incum- berent, & arétum formarent finum, in quem petio- lus inmittebatur. In filvis hec fpecies majorem profert radicem, in- ftar minoris nempe placentz , vix quatuor digitosla- ta, nec vere rotunda, in medio fovea notata, equa planta progerminat, undique porro mollibus obfefía fibrillis. Ex ifta foveola quatuor, vel quinque ex- crefcunt longi ‚tenues, rotundi, & firmi caules, qui ad quatuor digitorum fpatium füpra ortum geniculati funt, ac folium fuftinent in otto lacinias diftinétum, quarum quevis fpithamam circiter longa eft, omnes autem uno verfu locantur, harumque exteriores in. cifiones non tam profunde funt quatuor aliis. ` Medius caulis non geniculatus eft, fed füperius val- de angulofus, vel ftriatus , binos altus pedes, ac fu- perius coronam gerit, uti præcedens, in hac autem confpiciuntur quatuor trigona viridia foliola inequa- lisformz , bina enim inferiora lata funt, cordiformia, & inftar januz erecta, bina alia minora funt, ac rotundis auriculis fibi impofita, inque petiolis trans- verfalia locantur, inter hee ab otto ad undecim confpiciuntur capitula , trigona parum , inftar Cappa- ridum majorum, ftriata, uti priora, & coronata per ^ floris refiduum. Plurima virent , pauca autem per maturitatem rubent, & intus continent decem , ac duodecim patva angulofa, & fufca femina, in vifco- fa fubftantia locata, formam habentia feminis Fago- pyri „ fed minora. Maturefcunt autem Septembri, & Octobri. In plantata omnes decidebant ifte bac- cæ, excepta una erecta in medio locata, que erecta manebat. Crude herbe, & radicis fapor ingratus eft, amarus, & parum acris, uti Ari. Nomen. Latine Tacca montana. Malaice Tacca Gu- nong, & Tacca Utan Kitsjil. Prima, feu minor ejus fpecies in Leytimora vocatur a quibusdam Waecor , & Bawang Puti Utan, h. e. Allium filveftre , forte ob radicis formam. InSumatra Babuta, In Maccaffara, & apud Boegenfes Monno, & Dondo. Altera , feu major fpecies Latine eadem gerit nomina, quum tan- tum varietatem prioris hanc habeam, in Maccaffara tamen, & Boega hec major proprie vocatur Lami, in Sumatra circa pau Lami. buta , quo nomine itidem indigitatur fupra defcripta Tacca Pballifera a- greftis. ¿In Amboina altera, feu major fpecies Mas cenfetur filveftris Tacte , ac præcedens litorea fpe- cies femina. d : Locus. Prima, feu minor fpecies in montibus cre- fcit, & fub arboribus, major in filvis umbrofis ad pe- des montium, ad fluminum ripas, ac copiofe in Sa- gus filva in folo pingui ac nigro. In Leytimora pri- ma fpecies copiofe obcurrit in montibus Oerimeffing. Ufus. Boegenfes, & Malaienfes in Sumatra radicem exfodiunt, quum caulis, &folia emarcida fint, quam conterunt füpra form , & in aqua fübigunt, ac filtrant per cribrum ex Calappo confectum, & Ru. nut ditum, per tres quatuorve dies hanc in aqua prius macerant, & exprimunt , donec farinam adquirant tam albam, ac fubtilem quam Sagumante, ex quá panes, & placentas pinfere norunt edules , fi vero non rite fit expreffa hec farina, nec radices fatis ma- ture, faucium parvum excitant pruritum, ex hac fa- rina puls Papeda quoque coqui poteft, potiffimum vero à plebeis, ac pauperibus expetitur. Amboinenfes infortunatum talem habent, qui hane tangit plantam , quum ad Seris , feu pifcatum eat, soon tm hee d KM herba, nulli capiencur pi- ces. Memorata ifta farina per fex feptemve dies in aqua maceranda eft, ac gen hzc renovanda, do- nec non amplius fit amara, vel tinta , fed pellucida, ‚Copiofe crefcit juxta ripas aquarum, ac magni flumi- nis in Jambi, ubi pauperes magna ex parte ex hac vivunt , farinam pinfentes in ljpideis machinis ex Lampon formatis, uti Zagus panis pinfitur Saporem fere habet Sagus panis, fed parum magis amarus eft, prefertim fi farina non rite fueric exprefía, Ta- HERBARII AMBOINENSIS Liber VII. cap. XCII Het blad ftond overdwers als een band uitgebreid, ver deeld in zeven boofd-lappen , en de twee uiterfte weder in twee mindere, zes en zeven duimen lank , alle na ene zyde flaande , dog zodanig „dat de twee buitenfte lappen een weinig over malkander floegen , en een naauw bo tie formeerden, daar den fteel ingelaten was. at In de boffen beeft deze zoorte een grooter wortel, Ae weten als een kleene koeke , fcbaars vier vingers. breed en niet regt rond, in de midden met een delle of kuiltie? daar uit de plante waft , Voorts rondom met weeke Pa. Jelingen behangen. Uit bet voornoemde kuiltje febieten vier of vyf lange dunne , ronde, en fiyve Sach beb. bende ieder omtrent vier vingers boven den oorfpronk een knie, en dragende een blad in agt fnibbelen verdeeld; ies der omtrent een [pan lank , en alle na eene zyde gekeerd en gaan mede de twee buitenfte keepen zoo diep niet alsde — wes Reel ne e middel[le fteel is zonder knie , maar boven zeer oe. boekt of geftreept, twee voeten boog , draagd heed a kroone gelyk bet naaft voorgaande, dog bier aan ziet men vier driezydige groene blaadjes van ongelyke fatzoen want de twee onderfte zyn breed, bertfortmig , en Ban als deurtjes overeind, de twee andere zyn kleender , met baare ronde ooren over malkander flaande , en ftaan aan baare fielen overdwers , bier tu[Jcben bangen van agt tot elf boekige geftreepte knopjes wat driekantig gelyk groote kappers , gejtreept als vooren, en met een kroontje als cen reflant van "t bloeizel. De meefte blyven groen , maar weinige werden in baare rypbeitregt rood , en bebben van binnen tien a twaalf kleene boekige en bruine Zaden’, leg- gende in een flymerige fubftantie , van fatzoen als bet boekweid dog kleender , men vind ze ryp in September en Ottober. -Aan bet geplante vielen alle de voor/cbreeve befiens af , bebalven eene regt in de midden , die overeind blyft fiaan. De fmaak in ’t raauwe kruid , en wortel is os sc. bitter, en een weinig Jcberp , gelyk bet rum. Naam. In’t Latyn Tacca montana. In 't Maleits Tacca Gunong, en Tacca Utan Kitsjil , bet eerfte of kleene biet op Leytimor by zommige Wecor „en Bawang Puti Utan, dat is Wilde (Ario bien om de gedaante van de wortel. Op Sumatra Bahuta; Op Maeajfar, en by de Boegis biet bet Nonno en Dondo, bet tweede of groote- re beeft in ’t Latyn dexelffte namen , dewyl ik "t maar voor een veranderinge van bet eerfte boude , egter op Mace ca[Jers en Boegis word dit tweedeeigentlyk Lami genoemt, op Sumatra omtrent Fambi Lamt huta , welke naam ook draagd de voorgaande Tacca Phallifera agreftis. In Amboina boud men de tweede of grooote zoorte omg bet Manneken van de wilde flrand-zoorte voor bet wyfken. Plaats. De eerfte of kleenfte zoorte waft op bergen en onder de bomen, de grootére waft in /chaduwagtige bos- Sehen in’t bangen en aan den voet der bergen , aan deri- wier-kanten , en veel in °t Zagu-bos in ette giarre prond, Op Leytimor beeft men de eerfte zoorte veel in "t gebergte van Oerimeffing. 6. rc opes Gebruik. De Boegis en Maleiers op Sumatra graven de wortel uit, als den feel en bladeren verwelkt zyn, wryvenze en raspenze op een Ri , en kneedenze in wa- ter door een fift van de Calappus-boom genomen, en Ru- nut genaamt , weekenze drie a vier dagen in water, en perzenze, tot dat ‘er een meel afkomt, zoo wit en fyn als Sagumanta , waar van men ook broodjes en drooge koeken bakken kan, goed omite eeten, als zy niet wel wit- geduuwd „en de wortelen niet ter degen ryp zyn » jeuken- ze wat in de keel , men kan van bet meel ook papeda koo» ken, dog werd meeft van arme lieden gezogt. ` De Amboineezen bouden "t voor ongelukkig , dit kruid aan te roeren, alsmen ma de Seris of om te vijfen wit gaan, want men zoude als dan geene vijfen vangen , as men dit kruid aanroerd of handeld. en moet dit voor- Jchreeve meel zes en zeven dagen in water weeken, en: le dagen "t zele vernieuwen , zoo lange tot dat 7 niet mêer bitter of geverwd , maar klaar afgaat. Het wafi overoloe- dig langs de waterkanten van de groote Rivier op Jambi, en de arme lieden moeten meeft daar van leeven , bakken de bet meel in de fleene formen , die van Lampon agr gelyk men 't Zagubrood maakt. Het /maakt bykans a5 brood van Sagu-meel gemaakt , dog wat bitterder , inzone derbeit ‚als "t niet wel uitgeduuwd is. De Tacca, gelyk de voorgaande < x VIII Boek. XCII Hoofi?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 33 Tabula Centefima Decima Quinta. Taccam exhibet rubram montanam, que proxime convenit cum Katu Schena H. Malab. part. 11. Tab. 21. quod in notis vocatur Arum Malabaricum minus, polyphyllum , radice globofa, & ad Anapodophylli Tournef. genus perti- net, quod Podophyllum in H. Clif. p. 202. vocatur, ubi vide reliqua. Finis Libri Otlavi. De Hondert en vyftiende Plaat Vertoont de roode berg Tacca, welke hetnaaft overeenkomt met de Katu Schena van de H. Malab. part. 11. Tab. 21. het geen in de aantekening genaamt werd Malabaarfche kleine, veelbladige Arum, met een ronde wortel, en be- hoort tot het geflagt van de Anapodopbyllon van Tournefort. het welk genaamt werd Podophyllum in de H. Clifort. p. 302. alwaar het overige ziet. Eynde van *t Achtfte Boek. Tom. V. HER- 102 HET HERBARII 333 HET AMBOINSCH AMBOINENSIS KRUYD-BOEK LIBER NONUS. De Convolvulis , €? Herbis res ptantibus, ius. "TAE HET NEGENDE BOEK. Wan Winden, en omflingerende kruipende Kruiden. CA P-O T-P R: IM UM. Tsjabe. s Y Ti fupra libro feptimo omnes defcripfimus tales frutices, qui lignofo fune, ac multis i flagellis prorepunt, & arbores adfcendunt, fic huic nono libro tribuemus tales plantas, que herbaceis flagellis arboribus fefe , ac proximis fruticulis eircumvolvunt, vel extenfis flagellis ipfis incumbunt, unde Lector animadvertere poterit , Indi- cas regiones multo copiofius hafce alere plantas no- ftris, quibus natura detegere vult filveftrem, & in- domitam naturam , in hiíce regionibus pravalentem magis, quam in civili mundo. T Piper Longum. . Harum prima eft, ac nobiliffima planta, quz Piper exhibet, cujus primarias clalTes non omnes defcribemus, uum in hifce Orientalibus infulis ignotz fint, excepto ipere longo , quod hic fatis vulgare eft , & ab Amboinen- fibus pro indigena habetur planta, cujus defcriptio no- bis fimul fubpetit adfinitatem , quam Piper habet cum fubfequentibus Sirii {peciebus, Eft itaque planta Convolvulacea , que inferius (ti- pitemformatlignofum, digitum craffum fed qui mox Eé in multa dividit herbacea flagella , lenta tamen, ex nigro virentia, parum ftriata , in amplos articulos diftin&ta, qua fefe non tantum arboribus circumvol- vunt, fed etiam per fibrillas, ex nodis provenientes poon corticibus tam firmiter inplantant, ut non ni- D vi avelli poflint. Superiores ejus caules rotundi funt, in multos laterales ramos diftin@i, qui incurvi, & inregulares funt. À _ Hifce folia infident folitaria, oblongo - acuta, fit- ma, ex nigro virentia, parum iplendentia , &integra, cufpidi hafta fimilia, magnis diftin&ta nervis , obliquis, & longitudinalibus , quorum tres inferius concurrunt, alii ex nervo medio ortum ducunt, fex feptemgüe pollices longa, binos cum dimidio lata, acria, immo fere faporem habent urentem, ad illum Sirti adce- dentem. .. Fruétus fine floribus provenit, atque erectus eft, folitarius, formam habens digiti minoris, vel bino- rum articulorum, ex nodis proveniens ,. e quibus fo- lium jam decidit, non vere rotundus, fed parüm in- curvus plerumque , ac rugofus, & granulis obfeflus , intenfe viridis, & Siriboz adeo fimilis, ut multi illum pro hac habeant, licet Siriboa multo fitlongior, nec externé ita rugofa. Hi digiti diu funt virides, & du- ri, tandem vero rubent, & mollefcunt, ita ut digitis confringi poflint, geruntque in molli, & rubra carne, multa , dura, & nigricantia granula , tamque hac ca- ro dulcis eft, &granüla fervida, &acria, ita tamen, utmultum perdiderint acrimoniz, &aromatis, quüm virides fint fervidi, & acres i in quarrüm gra- dum, uti omne Piper, inde & i fructus femi ma- turi decerpendi funt, quum virides fünt, atque ad focum , vel folem porro exficcandi, cumque hi digi- ti indurefcunt, ac ficcantur pallide cinerei, qui in harmacopzis Longum Piper vocantür., Simile quid füpra libro fecundo innuimus, Caryophyllos nempe femi maturos quoque decerpi, ut aromatici fint, aro- ma enim ipforum in maturis, Anthophyllis dictis , de- fideratur, ac deett. ick Nomen, I, H.O O.F.D.S T U K. Lange Peper. iari Elyk wy boven in 't zevende boek befsbreeven ( bebben alle zodanige heefteren , die Phi ak ous- Ze EN OG De bladeren flaân aan dexelve énkeld , zyn lankwerpiv: Spits, Styf, zwart-groen, wat blinkende WE tes ten, bet yrer van een piék gelyk, met grove zenuwen, Jcbuins , enin delengte doorregen, ‘waar van “er drie aga ter t’zamen ftooten, de andere komen uit de middel. zenu- we, zes en zenen duimen lank, twee én een balf breed, Jeberp, en febier brandende van fiaak, en na de Siri trekkende. . De vrucht komt zonder blöeizel voort, en Daat over- eind, enkeld , in de gedaante van een kleine vinger , of twee leden , voortkomende uit de knoppen, daar bet blad al afgevallen is, niet regt rond, maar gemeenelyk wat ro van buiten ruig, met korreltjes bezet, en boog-groen , de Siriboa 206 gelyk, dat ze veele daar voor aánzien, boe- wel de Siriboa veel langer , en van buiten zoo ruig niet is.: Deze vingertjes blyven lange groen, en bard, ten laatften werden zy rood, en week, zoo dat men ze met de. vingers in Jtukken «wryuen kan, bebbende in bet wees ke, en frode vleefch , veele harde, en zwartachtige korls, zynde bet vleefch als dan zoet, en de korrels beet, en Jeberp , 200 nogtans „dat zy als dan veél van bare fober- pigbeid , en Jpeceryagtigbeid verloren bebben , dáar de groene beet, en fcherp zyn tot in den vierden graad,gelyk alle Peper , enals men zein de combuize over't vuur, of inde heete Zonne droogt , zoowerden er drogé, barde, en licht. raauwe vingers van, welke men in de Apotbeeken lange eper noemd. Diergelyken bebben wy in ?t tiveede boek gezegt, dat met de Caryoffel-nagelen geftbied , die de menjcben mede balf ryp afplukken , en tot een Jpecery be- quaam maken, bet Welk men van de gebeel rype vruch- ten, dat is Moernagels niet bebben kan. Tt3 Naam. 34 HERBARII AMBOINENSIS. Nomen. Latine Piper longum, & Macropiper. Bel. ice lange Peper.. Malaice Tijabe, & Lada Pandjang. Lie Tabe, Tjabe, & Tabea. Amboinice in Ley- umora Marija Ammo, & Maritsja Amme, In Hitoca Mal Camul , quod denotat Piper Sirivides, be, Pi- per Siriforme , forma enim, ac modus crefcendi fatis deciarant, hafce binas plantas em elle familie. Bengalice Pimpelim. In aliis India locis Luli. Am- boinenfes hoe quen vocant Ammo ette ette, h. c. Siri Pangel Aa ` ‚ feu Siri in fruftulis, uti Pi- r nigrum vocant Maria abué, h. c. Piper Catjang- Ken Ternatice Bidorissja. Locus. Copiofe crefeit in » & Baleya, uti «in Bengala, In Amboina hic & illic una alterave colitur hujus Piperis planta in hortis, non ad fuftes uti Sinum, fed ad — , vel Calappi arbores per. mittitur adícendere. Ininfula Ocliallera ,.& cjus bo- reali Sinu Hatoeans copiofiot cft quam in aliis Jocis. Ejus digiti in Amboina non ficcantur , fed ex Java ine ter alia aromata a Sinenfibus venalia adferuotur. Ufut. ad ufüm in re Medica longum Pi, adhiben la Europei vide Wen „ Amboineofes raro utuntur av eyen- a eo frequencos, quí Mud uba admicen pedi ca & borborychmos abdominis , ex frigore , & muco Paralyfin frigidam. Mauri al etiam in cibis adhibent, fed dofi ad virile robur, feu genitalia co Aliquando novitiani lepide hifce iuntur fructi- SE 4 rum ter Erica fx dig ab Ou parum pe rubere, vel flavefcere, cum abfeindendi funt ad ferventem exficcandí Solem , vel fubito ad e alioquin enim facile in maturos fructus arrodere, forte tanquam me- dicamentum pro hacce familia, quod mihi declarare fue. cus , & propinatus Hydropem curat, Ipfo- rum decoctum tam hauftum quam pedum tollit, atque expellit omnes pi- tuitoforum humorum collectiones, uti & menftrua, flatus, atque ex hifce provenientes dolores. Folia inpo(ita ulcerationes curant , prx fertim venenatas , do. loresque fedanc a frigore, vel variolis ortos, tumo- faucium, vel forte colli diMpant, fi Certlina motum, ut & Para- lyfim tollunt, ac fpafmum, füdores excitant, & uti fata nt Epil horri- curas Indi cum hac Caulíum cortex in cinerem roftas,& adfamptus atram expellit bilem, & venenata carat vulnera, cgregium cft ant Prodeft quoque & contrata artibus, flatus expellit, & cunctos fedat stores et frigore ortos. Eodem Liber IX. cap. T. Naam. In "i Latyn Piper longum acropiper In "t Duits lange P * Pg» P es Lada Pandjang. In't Javaans Tabe, Tohbe = Ts bea. Ambeins, op Leytimer Marila Amino’ en Ma, rija amme. Op Hite Malifa Camul, °t weis aud zeggen Piper Sirioides, dat is Siriformige Peper, wags de gedaante, en wasdom derzelver genoeg a n4 die tavee planten van cenerlei maag jcbap zyn. Op Bem. gaal: Pimpelim. Op andere plaatzen van Indien luli, er Amboineezen ndemen "t ook Ammo ette ene dat is Siri Pangel Pangel, of Siri in ftukjes, gelyt zy den zwarten Peper Marila ahut, dat is 7 ge ao ged! Ternataans Bidoritsja. aats. Hy waft overvloedig op Java, en mede in Bengalen, In orn M de Bely, als een plante in de tuinen, die men niet aan flokken, de Siri, maar aan Kellor, en Calappur-bomen laat pen. Op 't Eiland Ocliafer , en deszelf, N Hatetana beeft men bem mêer dan op andere De vingers werden in Amboina niet gedroogd, maar wig Java onder anfapt fRoreryon door de anc ingeveerd. koude lan of M A De Mooren gebruiken ^t eat Nis mtd te verjter en, == Ce kat ite mede SE tz AE ee ge Se i 53 gs d y H | = È : E jisi d j i | i E: OU - i ! iG SE Ein: ium it PERI i heen lit ui i tH Eh id EI Vi ib ji ii F e N i} l dj i i! ul E SE IX Boek. 1 Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Eodem in capite dicit, in nova Hifpania tres longi Piperis reperiri fpecies , fed in Philippinis infulis quinque , vel plures, prater jam defcriptam nempe, ug ıpfi Buyo dicitur, ac noftra Siriboa eft, tresaliz erunt, quarum prima vocatur Búyo Samo, h. e. Simi burfa cum fructibus Buyo , fed ab hoc differt gravi odore , foliis exefis , acri, & adftringenti fapore: Binz alim a Buyo, feu Siriboa differunt rugofis, ac minoribus foliis , prefertim ultima, feu parvifolia. Major fpecies majora gerit folia, ejusdem porro fa- oris cum nigro Pipere, ac prafertim ejus radices y fru&us vero ejus elt, uti longi Piperis, fed tenuior, & acrior. Minor fpecies humilior eft, ac minora ge- sit folia, que infipida, & inodora funt. Radix ejus nigra, cortex iellini coloris, glaber, fungofus , a- ciis, & confortans (Hz autem fine dubio fpecies fil- veftris Sirii erunt, quas poftea defcribemus ). Utriusque radices contrite , & ad drachmam ad- fampte cum Calappi lympha, vel Towak omnibus rofunt veneficiis tanquam antidotum. Eedem cum Chamzmelis coc , ac fuccus hauftus debili condu- cunt ftomacho, quum pituitam incidant, & ventricu- lum corroborent. Juvant quoque illos, qui per in- cantamenta debilitati funt , & ad concubitum inep- ti, alia addentes huic fcopo utilia, Similes enarrabi- mus vires de Sirio noftro filveftri. Amboinenfes, ac prafertim Uliafferenfes ficcatos fecum vehunt fructus in itineribus marinis, quibus utuntur loco Tsjili in cibo, uti alii Malaienfes , & Ja- vani ipfos quoque adhibent ad ftomachum, & Vene- yeas partes confortandas. Radicule ore mafticate Odontalgiam tollunt, quod etiam efficiunt folia in a- ua cocta, fi os hac conluatur, vel radicule ifte fo- lummodo cum Pinanga mafticantur. Parergon , feu utin tranfitu dicam, album Piper ex éodem provenit frutice cum nigro, ex femi maturis, & viridibus baccis nigrum componitur Piper, fi vero bacce in frutice relinquántur , donec maturefeant pe- nitus, h. e. intenfe lutefcant, tum fponte decidunt. He conliguntur, abluuntur, & conteruntur in Ss falfa, donec exterior decidat pellicula, exficea has dein in Sole, vel fumo, tum adquires rotunda, &ci-’ gerea grana, que Piper album vocantur: dein vetufti ox demittuntur, & transplantantur, uti cum Si- riis fit. ` Tsjeribonenfes absque jure accufantur, acfi Piper album in aqua falfa macerarent pre invidia, ne ab se poffet coli, quum fiat ad ejus correétionem , confervationem iftius aromatis, uti cum Cubebis t, & in Banda cum Nuce Mofchata, que calci in- nduntur, uti & Macis aqua marina adfpergitur. Longum Piper in Hort. Malab. part. 7. Fig. 14. de- fcriptum, & vocatum Cattu Tirpali. Bracm. Bipali. Portugallis Pimenta longa ab Amboinenfi differt folio- rum, & fructuum forma. de ge "Tabula Centefima Decima Sexta Ad Figuram Primam Ramum exhibet fruticis, qui Piper longum vocatur. Figura Secunda Sirii folium denotat cum ejus folio A naturali Magnitudine averfa parte confpiciendum. OBSERVATIO. ^ Vocatur hzc planta Piper longum Orientale, foliis am- plioribus, quinquenerviis, petiolis oblongis infidentibus a Plukn. Mantiff. p. 151. & Piper longum Orientale C. B. P. P. 412. & Piper longum F. B. tom. 2. lib. 15. p. 185. & Dale Pharm. in 410. pag. 313. Pimpilim Pis. Mantiff. p. 182. & Cata Tirpali H. Malab. part. 7. Tab. 14. cujus fruêtus licet a noftra differant planta, quum adeo craffi & pleni fint, loco natali adferibendum videtur. Vide & Valent. bi- rs om reform. p. 206. ut & Geoftroy. mater. medic. tom. - P. 380. CAPUT 335. In °t zelfde capittel, zegt by, dat in nova Hifpania drie zoorten zyn-van de lange Peper y maar in de Pbilip- pinas vyf, of meer , te weten bebalven de nu befobreevene ; en t geene men Buyo noemd ("t welk onze Siriboa is) zullen nog drie andere z yn , waar van de eene genaamt werd Buyo Samo, dat is Apen - buis met orucbtem als Buyo, maar verfchild van't zelve aan den zwaren reuk , doorvreetene bladeren , fcberpe , en zamentrekkende fmaak: De twee andere verfchillen van Buyo, of Siriboa aande ruigbeid, en kleenbeid der bladeren , inzonderbeid’t laafte, of klein» bladige. De grootere zoorte beeft grootere bladeren , voorts aan [maak gelyk: de zwarte Peper , inzonderbeid aan de wortelen, maar de vrucht zy, als die van lange Peper, doch dunder , en fcberper. De kleendere zoorte is kleen der van gewas , en bladeren, zonder finaak , en reuk. De wortel is zwart , de cborffe boning-verwig,, glad, fpon- gieus, fcberp , en verfterkende (dit zullen buiten twyffel geflagten van wilde Siri zyn „ die wy bier nabefchryven.)) De wortelen van beide fyn gewreeven in de zwaarte van een dracbma ingenomen met Calappus-water , of Tos: wack dienende tegens allerbande vergevinge als een anti- dotum. Dezelve met Camillen gekookt, en den zap ge- dronken, belpen een bedorven mage te rechte, verteeren: den flym, en verfierken dezelve. Zy belpen ook die gee» ne , die door toovery. onmagtig zyn geworden tot" byflae: pen, daar by doende nog andere dingen, die mede daar toe. dienen. Diergelyken zullen wy-mede voortbrengen: van onze Siri Utan. j j De Amboineezen, inzonderbeid die uit de Uliaffers voe~ ren de gedroogde vruchten met bun op bare Zee-reizen y, en gebruiken dezelve in plaats van. Tsjili in de kof}, ge- lyk andere Maleyers, en: Favanen. dezelve ook in de koft SEN om de mage, en bet Venus-werk te verfterken.. worteltjes in de mond geknouwd geneezen de tandpyn, "t welk ook doen de bladeren in water gexooden , en de mond daar oae dos » 0f de worteltjes alleen met Pi» nang geknouwd. Parergon, of in pafJant aan te roeren, witte Peper komt van dezelfde ftam met de zwarte , want uit de balf- rype, em groene befiens word de zwarte Peper gemaakt, maar als men de befiens aan den flok laat , tot dat ze vol- komen rap, dat is boog-geel worden, zoo vallen ze van zélfs af. Dezewoegd men dant'zamen , wafcht en wryft zé in zout-water , tot dat de buiten[le Jchelle afgaat, droogd ze als dan in de Zonne, of rook , zoowerdenron~ de, en licht-graauwe korls daar van , die men witte Pe- per noemd, daar na werden de oude ftokken neergelaten, en verplant, gelyk men met de Siri doed. Die van Tsjeribon werden ten onregten befcbuldigd , als of zy de witte Peper in zout-water weekten uit ny- digbeid, op dat bem niemand zoude naplanten, daar bet veel meer ge/chied tot verbeteringe , en confervatie van die Jpecerye, gelyk men met de Cubeben doet , en in Bandamet de Note-Mufchaten te kalken., en bare Foely met Zee-water te befproeyen ook doed, De lange Peper in Horto Malab. part. 7. Fig. 14. be- Jcbreeven, eù genaamt Cattutirpali. Bramminees Bipa- “li. Portugees Pimenta longa , verfchilt van den Ame boinzen in gedaante van bladeren, en vruchten. De Hondert en Sestiende Plaat Vertoont in de Lerffe Figuur een tak van de ftruik, welke. de lange Peper genaamt werd. De Tweede Figuur wy aan het Siri- blad, met deszelfs bad A in Zyn natuurlyke grootte, en van agteren te zien. AANMERKING. Deze p werd genaamt Orientaalfche lange Peper, met breeder bladeren, daar vyf zenuwen door lopen, en wel- ke op lange fteeltjes ftaan, van P/ukn. Mantif]. pag. 151. em Orientaalfche lange Peper van C. B.P. p. 412. en lange Pe- perwan F. B. tom. 2. lib. 15. p. 185. en van S. Dale Phar- mac: fn 416. pag. 313. Pimpelim van Pis: Mantif. arom. p. 192. en Cattu Tirpali van de H Malab. tom. 7. Tab. 14. welkers vruchten, fchoon van die vanonze plant verfchillen, als zynde zo dik, en vet, zoofchynt dit aan de verfcheiden- beid der plaatzen toe te fchryven te zyn. Ziet ook Valent, biftor. fimpl. reform. p. 206. als mede Geoftroy mater. meda zom, 9. pag. 380. I. 336 CAPUT SECUNDUM. Siri folium. Siri Daun. Am fubfequitur celebre Indicum Sirii folium, quod J Piperis plantæ quam maxime adfine eft, ac folum- W modo ad Pinange mafticationem adhibetur, cujus bine obcurrunt domeftice fpecies, preter varias fil- veftres. Binz domeftice funt primo Siri Daun, cu- jus folummodo folium adhibetur. Secundo Siriboa, cujus fructus tantummodo in ufu funt, cuique autem fuum tribuemus caput. Sirii folium, feu Siri Daun forma; & modo crefcen- di maxime convenit cum precedenti longo Pipere, a- liquas quidem fubit varietates ratione variarum regio. num, & induftria hortulanorum, fub una autem for- ma has defcribemus: E , Eft itaque planta flagellofa, inferius minimum digi- tum, ac fuperius. pennam craffa, parumque ftriara y fufcisque lineis diftinéta, in varia flagella, feu incur- vos ramos diftin&a , qui non ad arbores, fed ad cras- fos palos permittuntur adfcendere , uti apud nos cum Phafeolis fit. Oportet autem, ut hi fuftes brachium craffi fint, o€toque, vel decem pedes alti , recens cefi, &aliquando progerminantes , utradiculz, que ex Sirii nodis propullulant, ipforum cortici fefe infi- gere poffint; quod quam maxime amat hoc Sirium, ia ut vi evellende fint, laterales autem rami undi- que fefe circumvolvunt, quorum omnes inferiores, atque unus alterve fuperiorum abrumpendi funt, ne degeneret, & filveftrem induat naturam hzc planta. uivis nodo folitarium infidet folium, ex Clufii, & mea opinione melius conveniens cum illis Convolvu- li, quam cum Limonis, vel Citri foliis, parum cor- diforme, quzdam autem inferius binas parvas gerunt auriculas , feu auriculata fünt, quzdam iis deftituun- tur, ac parum procedendo latiffima funt , quinque fexve pollices longa, palmam lata, fuperne glabra, parumque fplendentia, inferius quinque nervis longi- tudinalibus pertexta, exceptis binis minoribus inferio- ribus, bini autem pofteriores majores prope petiolum, vel parum ab eo concurrunt, binique alii parum fur- fum elevantur, quoque remotiores ab ortu fünt, eo meliora cenfentur folia, fuperius autem fenfim in a- . picem excurrunt , non ferrata , ac quodvis peculiari, & longiufculo infidet petiolo. Si Soli rite fint expo- fita, ex viridi flavefcunt , breviora funt, rotundiora, & firmiora, inter mafticandum crepitantia, & fapo- ris acrioris, inque ipforum petiolis fufcz adparent li- nez, fi vero in locis crefcant umbrofis , longiora funt, flaccidiora, & lete virentia, quales- & funt petioli , minusque acria funt. Quidam priora preferunt, quum in ore crepitum excitant, acfortiorem, &jucundum excitant faporem, alii majora flaccidiora, minusque acria pro cujusvis guftu. Quum ftipites jam fenefcant, ex cujusvis folii ala pe- uliari in pedunculo fructus excrefcit, qui tenuis eft cauda, binos digiti articulos longa, immo longior, culmum craffa , Coryli julos referens, feu hifce in terris filiquas Catjang, ex viridi flavefcens, feu fe- re lutea , non acris, ac fruftra decidens. ‘Contra in foliis omnis latet virtus hujus plante, ob quorum cauffam hec planta per totam Indiam diligenter co- litur. .Suntque faporis aromatici, parum fervida, € acria, fed gratum, & bonum pr&bent in ore guftum, uam huc usque defcripfimus, prima, ac vulgaris eft Sirii fpecies, que Sisi us vocatur. Altera fpe- - cies, feu varietas e(t Siri Bandan, que majora gerit folia, & ex nigro virentia, licet Soli exponantur, aliquando etiam in Wess locis parum flavefcunt, „ nervorumque interftitia, pluribus magisque protube- rantibus coftis pertexta funt, inftar illorum Siriboz , fortiora „ & acriora vulgari, tam odore quam fapore , qui tamen multis non adeo gratus eft... Caules ejus quoque fufciores funt, ac tota planta major. Tertia varietas Siri Tsjencke vocatur , humilior eft, ac minora gerit folia, cujus fapor ad illum Caryophyllorum ad- cedit, unde & nomen obtinuit. Ejus folia flava funt, acria, & in ore Crepitantia, hzc autem fpecies raro ebvia eft. Cunéta HERBARII AMBOINENSIS Liber IX, cap. H ER HOOFDST UE Het Siri - blad. TU volgt bet vermaarde Indifche blad Siri E met bet Peper gewas groote maag fchap draa ij: ‚ alleen tot bet Pinang - eeten gebruikt werd gä, van wy twee tamme xoorten bébben, bebalven ik end Jebeide wilde. De twee támmen zyn, de cerfte Siri zë waar van men alleen bet blad gebruikt. De RN riboa, waar van men alleen de vruchten gebruikt p». lende ieder zyn capittel bebben, yr Siri-blad , of Siri Daun komt in de wasdom meeft met de voorgaande lange Pier pe, ee beeft wel eenige veranderingen na verfebeidentheid d landen , en neerftigbeid der hoveniers , maar Wy re ze onder eene gedaante befchryven. wi ‚ Het is een flingerende plant, beneden een pink en bo ven een Jchaft dik, ook wat geftreept, met bruine linies gefbikkelt , in verfcheide ranken, of kromme zyde-takken zig verdeelende, die men niet aan bomen, máar aan dig- ke flaken laat oploopen, gelyk men by ons met de Bonen doed. De flaken, of ftokken moeten wel een arm dik zyn, acht, en tien voeten boog , vers gekapt, en zomtyds witflaande, op dat de, worteltjes, die aan de leden dan deze Siri zjn, baar in der zelve fcbor[Je konnen vaft ma- ken , daar ze dangraag in wortelen , zoodat men ze met gen weld afrukken moet , dog de zyde-takken flingeren rondoni; waar van men alle de asi » en bier en daar een van de bovenfte moet afbreeken, op dat xe niet en verwilderen, Aan ieder lit flaat een enkel blad, naClufius, en mye ne meeninge , beter met die van Convolvulus dan met Ci. troen , of Lemoen-biaderen te vergelyken, wat bertformig, doch zommige bebben van agteren twee kleene ooren, zom- mige niet , en een Weinig voorwaarts zynze op't breedts, vyf, en zes duimen lank, en een band breed, boven glad, en wat blinkende, van onderen met vyf zenuwen in de lengte doorregen, bebalven agter nog twee kleendere ; de twee agterfte groote floten by den fteel, of een weinig daar van af Vzamen, en de twee andere ‚aan wat voor- waarts , boe verder van "t begin af, boe beter men debla- deren agt, vooren allenkskens in een fpitze toeloopende , ongezaagt , ieder op een byzondere lankagtige feel. Als ze wel ter Zonne fiaan, zoo «verdenze geel-groen, kore ter, ronder, en fiyver, in ’t knauwen-kraakender , en JScherper van fmaak , en aan baare [lelen ziet men bruine linien; maar in fchaduwe fiaande , werdenze langer, Jlapper, en gras-groen, gelyk ook bare. flelen , en min Jeberp. Zommige verkiezen de voorige, om dat ze in de mond kraaken , en een fterkeren, en aangenamen geur van baar geven , zommige de andere, grootere , en Jiappere , van /maak y na ieders. zinlykbeid., Als nu de ftokken oud werden, zoo komt uit den fchoot van ieder blad op een byzondere fteel de vrucht voort , zyn- de een dun fleertje., twee leden van een vinger lank, 0 meer , een flroobalm dik, gelykende de kattekens aan den Hazelaar , of bier te landen de bouwens van den Katjang, geel-groen , of meer. geel „ zonder fcherpte, en te ver- geefs afvallende: daar en tegen im de bladeren is alle eugt van deze plante, en om welkers willen dezelve door anfch Indien neerftig gecultiveerd werd. Dezelve zjn Shecerjatolig van fmaak, een weinig beet , en Jcherp, doch aangenaam, en van een goede geur in de mond. Die wy nu dus verre befcbreeven bebben , is de eerfie en gemeene zoorte van Siri, dewelke men Siri Java noemd. De tweede zoorte , of veranderinge is Siri Bandan , de- welke is grooter van bladeren, zwart-groen, al flaanzy aan de Zonne, of bier en daar een weinig geel werden” de, en de tu[Jcben-plaatzen van de zenuwen zyn met meer en uitfteekender ribben doorweeven , gelyk die van Siri- boa, fterker , en beeter van reuk, en fmaak , dan de ge- meene , doch by veele zoo aangenaam niet. De ftelen 237 ook bruinder, en "t ganfche gewas grooter. De derde 7 andering biet Siri Tsjencke, kleen van gewas, en b deren, welkers finaak na Nagelen trekt, waar van E de naam heeft. De bladeren zyn geel, fcberp , en kta. kende in de mond, doch deze zoorte vind men weinig: Als \ IX Boek. H Hoofif. Cunéta Siriorum folia quinque gerunt magnos ner- vos, inferius plerumque non directe , fed oblique con- currentes , que vero hos, ac prefertim binos pofterio- res fibi directe habent obpofitos , peculiariter vocan. tur Siri bertemmoe , h. e. cafu inventa cognominantur. Talia conquiruntur, & ad ufum Medicum eliguntur, uci infra indicabitur, licet putem magis prz fuperfti- tione, quam virtute, in hifce vero fimilibusque opi- nio Indicarum curatricum obtemperanda eft, ut he nobis officia fua preftent. Nomen. Latine Sirium , & Sirii folium. Arabice Tembul, Tambul, & Tabul. In Guzeratta, Decana, & Canara Pam, in Bengala Pan, Malabarice Betre, Betele, & Betel, quod nomen per totam Indiam anti- quam, & apud Portugallos notum eft. Malaice Siri eneraliter , fed hoc genus peculiariter Siri Daun, h. e. Sirii folium. Javanice Suro. Ternatice Bido Marau, licec hoc magis proprie Siriboz folia denotet. Ba- leyice Jaffe. Maccaflarice Leko. Amboinice gene- raliter Ammo, feu Amme, ac peculiariter hzc fpecies Ammelaun , in Hitoea Camul, & Camelaun. Sinice Laubio. NB. Hoc Tembul, feu Sirium , licet vulgatiffimum jn India fic folium, diftinguendum eft a folio Indo, feu Malabatbro, Arabibus Cadegi Indi,in Pharmacopzis, & Indis Tamalapatra, & folio [ndo dicto , quod folium eft inftar Citri, fed anguftius, ac fuperius magis a- cuminatum, viride, ac tribus nervis longitudinalibus diftin&um , odore conveniens cum Caryophyllis , non autem tam forte quam Nardus, vel Macis, nec adeo acris, vel penetrantis faporis quam Cinnamomum. In alta crefcit Cambayz arbore, & in pluribus aliis locis Indie Orientalis, de quo ulterius vide Garciam libr. 1, aromatum cap. 19. A noftra autem natione in- tellexi, Malabatbrum nihil. aliud effe, quam folium Canelle, feu Cinnamomi filveftris. Locus. Sirium in cun&is crefcit Indie Orientalis re- gionibus, tam Indie veteris, quam in infulis usque in Quantung, quz provincia eft Sine Zephyrea, nul- libi fponte in filvis, fed ubique in hortis, ubi fumma colitur diligentia, quum ejus ufus per totam -Indiam adeo vulgaris fit: Sinenfes hoc plurimum colunt, quum vero plerumque fint plebei, qui fefe ex Sina in'omnes Indie difpergunt regiones, hinc hec quo- que plebs eft fordida, & lucriavara, quam non pudet er ftercore quereré aurum. Sic quoque fordide tra- Gant Sirii plantationem, prefertim qui Bataviam in- habitant, ubi non contenti funt agros, & hortos, in quibus Sirium plantare volunt, hominum ftercore , & urina inpregnare, quam in huncfinem ubique emunt, fed hac Siri plantas ipfas fepe irrigant. Hinc tales Ber elegantia, pinguia, & flava conquirunt folia, d que alicuinaufeofa funt ob fordidam tractationem, quique in Batavia parum delicati funt, vitabunt Siria emere a Sinenfibus, fed potius hzc petent, & defi- derabunt a Javanis, aliis incolis, vel noftris civibus, ‚qui non ítercore plantas hafce inpregnant, que ta- men zque pulchra Sirii norunt adquirere folia, Quod Siri Bandan vocatur, potiffimum colitur in provincia Banda, in Cerama Orientali , & infulis ad Eurum fi- tis, raro in Amboina. Cultura. Quum hzc planta adeo neceflaria, & u- niverfalis fit, hinc quoque indicabimus ejus cultu- ram. Requirit autem folum pingue, & argillaceum, in quo Sirii flagella ex vetuftis ftipitibus abrupta, & in coronam flexa per longos plantantur fulcos:, in horum centro longus ponitur palus, ex recenti ligno cefüs cum adherente ejus cortice, cui adnectitur Si- ~ rii extremum, tum illum adfcendit, ipfiusque corti- ei radices ınplantat binis, vel tribus flagellis, cete= ra enim abrumpuntur, ac cavendum eft, ne fuperio- res rami nimis longi per acra volitent , qui edulia pro- ferunt folia, que enim (tipiti, & ramis radiculas e- mittentibus increfcunt, inutilia cibis, feu mafticatio- ni cenfentur. Hzc non nimis cito decerpenda funt , fed tam diu exfpectandum eft, donec ftipes rite ra- diculas fuas infixerit, ac fupra palum emineat, quo €pius tum ejus decerpuntur folia, hic & illic nempe unum alterumve, eo breviores funt laterales ramuli, eoque meliora profert folia, ac fapidiora, que neque nimis cenera, neque nimis vetufta decerpenda funt, Tom. Y, AMBOINSCH KRUYDBOEK. Fla- | 337 Alle Siri bladeren bebben de vyf groote zenuwen , agter gemeenlyk niet regt, maar fchuins tegens malkanderen Jtootende , doch welke dezelve , inzonderheid de twee agterfte regt tegens malkanderen bebben, werden in ’t byzonder Siri bertemmoe, dat is by geval gevondene toegenaamt. Zodanige werden gezogt, en uitgeleezen tot eenige Medicyne , gelyk beneden zal gezegt werden , hoe- wel ik oordeele meer uit fuperftitie , dan nood, doch men moet in deze en diergelyke de zinlykbeid der Indiaanjche meeftre[fen volgen, zoo men dienfi van bun bebben wil. Naam. In * Latyn Sirium, en Sirii folium. In "t Arabies Tembul, Tambul, en Tabul. In Guzeratte Decan, en Canara Pam, in Bengale Pan. Op Mala- baars Betre, Betele, en Betel, welke naam door gan/cb Oud- dien , en by de Portugeezen bekend is. In’t Ma- leyts Siri, in "t generaal, maar dit geflagte in °t byzon- dere Siri Daun, dat is Siri-blad. PA "+ Favaans Suro. Ternataans Bido Marau , boewel dit eigentlyker de bla- deren van Siriboa beduid. In’t Baleyts Bafle, Maccas- Jaars Leko. Amboinsin’t generaal Ammo, of Amme, in `t byzonder dit geflachte Ammelaun, op Hitoe Camul en Camelaun. In °t Sinees Lauhio. 5 . NB. Dit Tembul, of Siri, hoewel bet gemeenfte blad in Indien is. moet men onderfcheiden van bet folium In- dum, of Malabathrum, in "t. Arabies Cadegi Indi, in de Apotbeken, en op Indiaans Tamalapatra, en folium Indum genaamt , *t welk is eenblad als een Citroen-blad, doch finalder , en vooren fpitzer , groen, met drie zenu- wen in de lengte doorregen, van reuk de Cariopbel nage- len gelyk, 200 ert niet als Nardus, of Foely, en niet zoo /cberp, of doordringende van fmaak als Caneel, Het waft aan een booge boom in Cambaya, en meer andere plaatzen van Ooft- Indien , waar van ziet breeder by Gar» cias lib. 1. aromatum. cap. 19. doch van onze Natie beb ik verftaan, dat Malabathrum anders niet em zy, dan bet blad van wilde Caneel. Plaats. Siri waft in alle landen van Ooft - Indien, zoo van Oud-Indien,als in de Eilanden tot in Quantung , de Zuiderlykfte Provintie van Sina, nieuwer} van "n in ^t wild, maar over al in de boven, daar bet met groote neer [Ligbeid onderbouden werd, om dat zyn gebruik zoo algemeen door gebeel Indien is. De Sineezen cultiveeren bet wel meeft, doch dewyl bet gemeenlyk van flegt volkje is, die bun uit Sina in alle landen van Indien ver/prei- den, zoo is "t ook een vuil , en winzugtig flag van volk , die bun niet fchamen ook in drek te werken, als zy maar winft daar uit bebben. Zoo gaan zy ook vry wat vuil om met "t Siri planten, byzonderlyk die op Batavia wonen, daar zy niet te vreeden zyn de akkers, entuinen, daar zy de Siri willen planten, met men/cben drek, en pille te miften, die zy tot dien einde over al opkopen , maar ook de Siri-planten zelfs dikwils daar mee. begieten. Hier door ‘krygt de plante fchoone, vette , en geele bladeren , maar die egter iemand een afkeer maken wegens de vuile mes- ting , en die op Batavia wat vies zyn, zullen baar ont- zien Siri van de Sineezen te kopen, maar liever: dezelve balen van de Javanen , andere Inlanders, of onze Bor- gers, die miet met drek meften, en egter alzoo fcboone Siri konnen voortbrengen. Het geene men Siri Bandan noemd , werd meeft gecultiveerd in de Provintie Banda, op Ooft- Ceram, en de Zuid-Oofter Eilanden, in Amboi- na weinig. Queeking. Dewyl bet nu zoo een nodige, en algemee- ne plante is, zoo zullen wy ook aanwyzen, boe ze ge- cultiveerd werd. Ze vereifcbt een vette kleiagtige grond, daar men de Siri-ranken aan oude fiokken afgebrooken , en in een krans gevlogten op lange voorens plant , in de midden fleekt men een lange paal” van verfch bout gekapt, en daar de fcborffe nog aanzit, bindende bet einde, of uit/Leekende rysken van de Siri daar aan vaft, zoo loopt bet den zelven op, en worteld in deszelfs [chor[fe met cen twee of drie ranken, want de andere breekt men af, en laat de bovenfte zyde-takken doch niet te lank in de lucht zwieren, daar aan dan de eetbare bladeren groejen , want die aan den flam, en vaflgewortelde takken Ki , wer- den niet bequaam geacht tot ’t eeten. Men moet ze niet te vroeg plukken, maar wagten, tot dat den flam te de- en vaft geworteld zy, en boven over den ftok afbange , oe dikwilder men bem de bladeren als dan afneemd. te «ueeten bier en daar een, em boe korter de zyde-takken blyven , boe beter by draagd , en boe fmakelyker de blade- ren zyn , die men ook niet te jonk, en niet te oud moet afplukken. Vv De 38 HERBARII flagella e radicibus progerminantia, ac juxta ter- ram prorepentia parva, ac rotunda geruntfolia, que parum acria funt, unde mafticationi non conducunt. Siri Tsjatfing vocatur, quum inftar vermium juxta terram prorepant. Atque hec abrumpuntur, & ab- jiciuntur, vel ad transplantationem adhibentur, me- lius autem Sinum conquirimus , quum vetuftorum fruticum fummitates fumantur , & transplantentur. Pali Sunoffo dicti, qui ad Sirii plantationem adhiben- tur, ex filveftribus formantur Caryophyllis, que du- rum, ac durabile prabent lignum, uti & ex arbore al- ba, & ubi adfunt, ex Clampano minore, nec non folio Calcofo ,: Lingoe ramis &c. hi autem fuftes ne nimis excrefcant poft plantationem, neSirium nimis obum- brent, & inpediant foliorum flavedinem, qui' color in hifce defideratur foliis. Quum Sirii plantz fuerint . inveterate, ac parva gerant folia, tum demittende B funt, quod fequenti peragitur modo. Omnes ramos concretos refolve, omnesque fuperfluos abfcinde us- que ad binos tresve extremos, ex hifce coronam for» ma, quam abfconde, & fepeli in terra circa palum, ipforum fummum ramulum ipfi adnecte, reliqui au- tem laxi maneant, donec hic palo nexusfuerit, tum reliqui decidant. Dein terram circa radicem eleva, ac porro cole, uti fuprafuitindicatum. Hecdemis- fio, & transplantatio inftituenda eft menfibus dubiis, quum nempe nunc pluvie nunc Solis radii fefe obfe- rant, Sirium quoque diligenter irrorandum eft tem- pore ficco, fi folia ejus adquirere velimus mollia. Qui jam lucrum facere ftudent Sirii plantatione, cue ram gerant, ut totos hortos , vel agros bujus Sirii colant, nec fimul has demittant plantas, fed una ha- rum pars in initio, altera fub finem pluvioforum men- fium decidat, ne defectus fit foliorum edulium. Eo quoque tempore pali permutari poflunt, qui nempe putrefaéti funt, & perierunt, Sirium enim recufat fe^ fe figere mortuis, & putridis lignis. Sulci etiam di- ligenter obfervandi funt , ut pluvia aliquamdiu ibi ftagnare poffit, atque hi tam aréte juxta fefe invicem formandi funt, ut modo inter illos procedere pofü- mus, ac Sol hujus plantz radices radiis tangere pos- fit, hec enim planta Solis radios, ac pluvias , feu irrigationem requirit, U/us ejus potiffimum confiftit, uti di&um fuit, in foliis, quz totam per Indiam ad Pinange mafticatio- nem adhibentur, atque hac funt, quz binas res fibi obpofitas, & natura fuainfipidas, Pinangam nempe , & calcem, adfociant , ac gratum in ore faporem cauflant, de quo fupra libro primo in Pinange capite latius egimus. . Hunc in finem. folia flavefcentia, feu ex flavo viridia a ramis decerpuntur, non omnia. fimul, fed hic & illic unicum, ac viginti, veltrigin- ta fimul compinguntur, qui fafciculi Suffong vocan- tur, h. e. ftrues foliorum, qui ubique in foro, & plateis venales proftant, ac per binostresve dies con- fervari poffunt, quum fub vefperam aqua parum irro- rentur, fed hzc aqua iterum conmotionedemittenda eft, alioquin enim gilvum contrahunt colorem , & fuffocantur quafi. Majorum folium unicum, mino- rum fesqui, vel duo pro una Pinange bucca fimul fumuntur, uti fupra indicatum fuit, ita ut omnis vire tus, ac gratus fapor, qui per Pinangz mafticationem excitatur, hifce foliis adfcribendus fit, que vero fo- la mafticata ingrata, ac nimis acria funt. ` Odorem illius cum nulla poffum: comparare re, peculiaris e- him eft odor ex herbaceo , & aromatico mixtus. Quum itaque Indi Pinangz mafticatione xque mi- nus carere poflunt, quam quotidiano fuo cibo, hinc multi MN c funt modi, quibus recentia folia diu incorrupta fervari poffint, ac trans mare, & in alias deferri regiones, ficca enim nil valent: Recentia ita- que fumuntur folia , parumque in aqua abluuntur, que mox iterum ad ventum fupra mattam ficcantur , ac compinge hee in fafciculos, uti fupra indicatum fuit, hecque inponuntur fictilibus, quz frigidiufcu- lo locantur loco. Optimus vero mos eft, quum com- paêta folia non abluta in cavo Mufe ftipite deponan- tur, cujus extremitates quoque obturantur, tum per menfem, & ulterius confervari poffunt, fi enim in ab- lutione pauxillum tantum remaneat aque, accom- pacta deponantur, tum fordidum, ac gilvum contra- hunt colorem, & urinaceum odorem. Quz AMBOINENSIS Liber IX, cap. IT; De ranken, die uit de wortelen fchieten aarde kruipen , bebben kleene en MA DEn Ae de nig fcberpigbeitinis, en dierbalven tot bet Belen dees gen. Men noemd/e Siri T'sjatfing , om dat zy lan, e aarde kruipen als wormen. Zy werden afzebrooken e wegge/meten, of tot "t verplanten gebruikt, dog ^t ds beter Siri, als men de toppen van de oudfte flokken 2 d en verplant. De palen of flaken Sunoflo genaamt f die men tot bet Siriplanten gebruikt, werden gemaakt « ie wilde Nagelboomen , °t welk een bard en durabel bout Gm van Arbor alba, daar men die bebben kan van Clom "e nus Minor, folium Calcofum , Lingoo-takken &¢ ed men moet aeje ftokken niet te veel laten uitflaan op dat ze de Siri niet befchaduwe , en "t geel. werden der bladere belette, welke coleur men aan deze bladerenzoekt. Als e de Siriplanten oud geworden zyn , en kleene bladeren voor » brengen, zoo moet men ze neerlaten; bet welk aldus E Jcbied. Maakt alle de vaftgegroeide takken los, fny o de overtollige af, tot op twee a drie aan ’teinde, maakt daar van een krans , en vergraaft die in de aarde ron. dom de paal bind bet booft - takje daar aan vaft „en laat de andere flingeren, tot dat dit vaft aan de paal is, zoo vallen de andere af. Hoopt de aarde rondom de wortel wat op, en voed bet gelyk ten eerften maale, Dit afla- ten en verplanten moet ge/chieden in de twyffelmaanden wanneer’t regen enZonne /cbyn door malkander is.Ook moet men de Siri neerflig begieten in de drooge tyd , als men malfe bladeren wil bebben: Die nu baar infi zoeken met bet Siriplanten, moe ten gebeele tuinen of ackers daar van vol hebben, en niet te gelyke neerlaaten, maar de eene helft in 't begin, em de andere helft in ’t uitgaan van de régen-maanden , op dat men nooit zonder eetbaare bladeren zy. By ’t meerla-. ten kan men ook de flaaken verwiffelen, die vergaan zyn, want de Siri wil aan geen dor en verrot bout begten. Men moet ook de voorens neerftig onderbouden , op dat bet regenwater in de leegte daar tu[Jcben wat kan ftaan blyven , en voorts alle opkomende ruigte neerftig uit= trekken , makende de voorens zoo digt nevens malkander ; dat men even daar tu[Jcben gaan kan, en de Zonne de wortelen matelyk raaken, want defe plante wil Zonne nefchyn en regen, of bevogtiging met beurten beba en. ) ATA Gebruik. Het meeftegebruik; als gezegt, beftaatinde bladeren, dewelke door gan/ch Indien tot "t Pinang eetem gebruikt werden, en defe zyn , dewelke die twee firyden- de, en aan zig zelfs onfmaakelyke dingen, Pinang, em kalk. met malkander vereenigen , en tot een aangename Jmaak in de mond maaken , waar van wy boven Lib 1. in Cap. van Pinang wydlonpiger gebandeld bebben. Tot dien einde dan werden de bladeren; die geelagtig y of geel=groen zyn, bier en daar een, en niet t'effens vam de takken afgeplukt , met twintig , dertig, en meer in mal= kanderen gefteeken , welke bosjes men Sullong noemd , dat is opboop der bladeren „ en die men overal te kooop vind op de markt , en langs de wegen , en men twee of drie dagen kars aa bouden. Als menze ’s avonds een weinig met water — efproeid , dog bet water moet men wederom affavingen» want anders werden zy vaal; en verbroejen. Van de groote bladeren neemd. men een, vande kleene een eneen half, of twee tot de Pinang beet , gelyk boven gezegt 15, zoo dat alle deugd en Ads eur , die bet Pinang knou- wen van zig geeft , deze sides toe te fchryven D: die alleen gegeten onaangenaam en te fcherp zyn , den reuk kan ik met niets vergelyken , want bet is een be- Jondere reuk , uit den kruidagtigen en fpeceryagtigen ge- mengd. On dat nu de Indianen bet Pinang knouwen , 200 4! lyk miffen konnen, zoo weinig als bare dagelykfe oft > zoo zyn veele manieren bedagt . boe men de bladeren : langen tyd werfch bewaren zal, om over Zee en Wi. andere landen ie vervoeren , want de drooge deugen niets , men neemd- de verfche bladeren; pv in verfeb water, droogdfe flrax weder in de wind op een matte, en ftapeld ze dan in bosjes als vooren, doed ze dan in waterpotten, die men aan een koele plaets zet. Debefte manier is „ als men de geftapelde bladeren ongewas/cben e in een bolle PifJang -flronk wind , de beide einden ti toeftoppende , zoo kan men: ze- een maand , of langer 80 bouden, want als men in't fpoelen wat water daar aan laat „ en dan de geftapelde weg legt , zoo werden 2) leelyk, vaal , en gewinnen een pisagtige reuk. as. Die * IX Boek. I Hoofif?. Que mox mafticantur , ablui poffunt , ab averfa enim ipforum parte inter co(tas granula fepe confpiciuntur alba , mufcarum ova referentia , vel pediculorum , que etiam inter mafticandum crepitant, vel fi ungue com- rimantur, ita ut diceres, Mufcarum effe ova , fed quoque inveniuntur in compaétis foliis, qua depura- ta jam erant, poftquam decerpta effent... Certe nil boni eft, unde & preftat hzc abluere. In re Medica quasdam Dub poffident hzc folia virtutes, Avicenna enim libr. 2. fimpl. cap. 699. fcri- bit, Tambul gingivas , & ftomachum corroborare, fi autem in vero Avicenna textu legatur, uti Garcias libr. 1. aromat. cap. 18. innuit, Tambul effe nature frigide, & ficce, hinc vel textus corruptus eft, vel Tambul Avicenne non fatis notum fuerit, ad minimum enim ficcum eft ad fecundum gradum, ac maxime exficcans. Primum vero fimile magis-eft , Garcie nempe exemplar fuiffe corruptum. Qui enim verum Arabicum textum habent, acnorunt, teftantur, nul- lum verbum obcurrere , quod de frigore Tambul men- tionem facit , immo contrarie ftomachi coétionem romovere, &c. ac plura alia ibi inveniuntur, gue in Hebreo, & Latino Avicennz textu non leguntur; poffet tamen verum effe, Avicennam non juftam ha- Buiffe Tambul plante cognitionem, quum nunquam iftas ria sen koy regiones, in quibus crefcit, ac proinde facile ab aliis potuit effe deceptus, vel inpo- ficus, folia nempe effe arboris, quum forte narrave- rint ipfi, Tambul plantam adarborem adfcendere , & crefcere. ; Quid autem. de Garcia dicendum eft, qui in India tam diu degit, & in fcriptis fuis Le, divulgavit, Be- tele tam ingratam poffidere amaritiem , ut ad primum ftum adeo ab hoc abhorruerit, ut dein nunquam ite- rum guftare voluerit. Mirandum itaque eft, talem nature inveftigatorem ih pe videntem, & audien- tem, Pinange, & Beteles mafticationem adeo neces- fariam effe in India, ut os depuretur, & ftomachi "maufea inpediatur, que ventriculo füboritur ex mul- to, & pingui pifcium efü, tam contemnendum hoc aufum fuiffe mundo exponere, ipfique talem adfcri- bere amaritiem, que in hoc non reperitur, quin pu- taret forte filveftrem , & herbaceum Beteles faporem, quem przbet, fi folum mafticetur absque Pinanga , & calce. Pinange mafticationis utilitatem fupra libro primo in ifto memoravimus capite, virtus vero, que -gingivis adfertur, tribuenda eft fimul Sirio, & Pinan- ge, hec enim adftringit , & illud ficcat. Stomachi autem confortatio, gratus oris halitus, ac faciei ru- "bor per fanguinis calefactionem a Sirio cauffatur. Hic enim non facile Europzi, vel Indi inveniuntur, qui Pinangz mafticatione utuntur, laxis, vel putridis gingivis laborantes, cui vitio alii obnoxii funt, qui univerfalem hunc modum noluntadfcifcere, Frequen- tes autem Pinange mafticatores cito vacillantibus la- borare dentibus, cauffatur per nimium junioris Pinange ufum, que rugofa fua fubftantia gingivas fenfim refolvit. Pre aliis Sirii folio adfcribitur quoque a Garcia, & Linfcboteno ifta qualitas, quod Durionum nempe no- xiam tollat qualitatem, quz ftomacho adfertur, ita ut, fiSirium circa Durionem locetur, hic brevi exin- de putrefcat. Quidam petiolos Sirii foliorum mafti- cant, uti & ficcátum ramorum corticem, fi deficiant ipfis recentia ejusfolia. Petioli quorundam foliorum, He fupra Bertemmu vocavimus , efficaciores in re edica cenfentur, hi in fruftula fcinduntur, ac fi- mul mafticantur cum pauxillo Lampuji, Galangz ma- joris, Acori, ac granis quibusdam albi Piperis, que Eu puerorum umbilicis inlinitur, quai dolori- us Colicis laborent. Flagella vetufta toftaoptimum prebent cinerem ad Caffombz tinéturam conducen- tem. Sie quoque ejus folia confcinduntur, & ejus floribus admifcentur, quum tinétura hzc preparatur, Beetla Codi, Bracm., & Portug. Beetla Hort. Malab. part. 7. Fig. 15. defcriptum , noftrum Siri Daun, feu Betele erit, fed ejus defcriptio inperfe&a eft, nec poffum detegere, quid per alteram denotet fpeciem, cui idem tribuit nomen, ac cujus foliis Caryophyllo- rum faporem adfcribit, albosque ipfi dat flores, quin forte intelligat Malabatbrum, de quo fupra di&um fuit, nil aliud ad quamCanellam,feuCinnamomum — om. Y. . AMBOINSCH KRUYDBOEK. 339 Die men tot eeten nemen wil, mag men wel te vooren af/poelen, want men ziet dikwils aun de onderfte zyden tu[Jcben de ribben witte korreltjes zitten als vliegen eyers of neeten , die ook kraaken , als men ze met de nagel drukt, men zoude zeggen, dat bet vliegen eyers waaren, maar men vindfe echter aan de geftaapelde bladeren , die al feboon waren „toen men ze afplukte. Immers "t kan niet goeds zjn; daerom is "t beft, dat men 't afwasfcbe. In de medicyne bebben zy ook eenige kragten , want Avicenna Lib. 2. fimplic. cap. 699. Biet , dat Tam- bul bet tandoleefcb en mage verfterke , maar by aldien in den regten text van Avicenna flaat, gelyk Garcias Lib, 1. aromat. Cap. 18. zegt, dat Tambul koud en droog van aart zy, zoo moet, of den text bedorven zyn, of Avicenna de Tambul.niet regt gekend bebben, want "t is ten minften beet ruim tot in de tweede graad , en mer- kelyk verdrogende. Dog bet eerfte is waarfchynelyker, te weten dat Garcias een gebrekkelyk exemplaar gebad beeft, want die geene, die den regten Arabijchen text bebben, getuigen, dat "er niet een woord te vinden xy van de koude des Tambul-blads , ja ter contrarie dat het de kookinge der maage bevordere &c. en meer andere dingen, dewelke men in den Hebreu/en en Latynfen text van Avicenna niet en vind; bet zoude egter wel konnen zyn, dat Avicenna de regte kennifJevan de Tambul pian- te niet gebad beeft, als zynde nooit in die landen geweeft, daar ze groeid , en dierbalven door andere geabujeerd is, dat bet bladeren van een boom zoude zyn, daar de Rap- porteurs mifJcbien gezegt hebben , dat de Tambul plante aan een boom groejende opliep, Maar wat zal men van Garcias zeggen , die in Indien zoo lange gewoond , en in p fchriften loc. citato de we- reld wys gemaakt beeft , Bertele van zulk een leelyke bit- terbeit te zyn, dat by `t zelve eerft fmakende zoo afkee- rig daar van geworden zy, dat by nooit beftaan wilde dezelve meer te proeven. Te verwonderen, dat zulk een onderzoeker der natuur dagelyks ziende en borende, dat bet Pinang , en Betele knouwen een zoo noodig werk in Indien xy , om de mont te zuiveren, en de walginge te beletten, die de mage overkomt na het eeten van vifJen, en vettigbeit, egter °t zelve. de wereld zoo veragt beeft derven voorftellen, en bem een zulke bitterbeit toefchry= ven , die daar niet in is, of by moefte meenenden rouwen, en kruidagtige fmaak van Betele , als men”t alleen proeft zonder Pinang en kalk. De noodwendigheit van’t Pinang eeten bebben wy boven in't zelfde Capittel gefteld, maar de deugd, die bet aan "t tandvlee/ch toebrengt , moet men Uzamen de Siri in Pinang toefcbryven , want de Pi- nang adftringeerd, en de Siri droogd. Daar en tegen bet verfterken van de maage, de goede geur van de aas- fem, en bet bloofen in "t ie och door ’t verwarmen van % bloed, komt de Siri eigentlyk toe. Hier ziet men niet ligt de Europiaanen en Indianen, die bet Pinang knouwen bezigen , met flap en verrot tandvleefch loopen, gelyk andere, die deze algemene ge- woonte niet willen aanneemen: dat egter. de fierkke Pi- nang-knouwers CSS loffe tanden krygen, komt van bet overmatige gebruik des jongen Pinangs , die met zyn pelzi» geof bairige Jubftantie bet tandvlees met 'er tyd los maakt. ` Het Siri-blad werd onder anderen ook die eigenfcbap toegefebreeven van Garcias en Linfchooten, dat bet de Durioenen baar fcbadel'ykbeit beneemen kan , die zy anders de mage aanbrengen, zodanig dat Siri omtrent Durioenen gelegt, dezelve in "t kort doed verrotten Sommige eeten de [^^ van de Siri-bladeren als mede de gedroogde fcbors- fe der takken, als zy geen verfche bladeren konnen kry- gen. De fielen van zodanige bladeren, die wy boven Bertemmu bebben genaamt, werden voor kragtiger in de Medicyne gebouden, men Ju ze in ar EE knouwd ze t'zamen met een weinig Lampujang , Galanga Ma- jor, Acorus , en eenige korls witte Peper , welk papje men ‚/meerd op de navels der kinderen, als zy buikpyn beb- ben. De oude rankken Ke geven een goede affcbe ebruikelig tot de Caffomba-verwe. Zoo werden ook de em gefneden, en onder de Maffa van die bloeme ge- mengd, als men de verwe uittrekt, Beetla Codi, Bramminees en Portugees Betla in Hort. Malab. part. 7. Fig. 15. Ne Vrij wil ons Siri Daun of Betele zyn, dog de befcbryoing is onvolmaakt, en ik kan niet raaden , wat by door de tweede zoortever- flaat, die by den zelfden naam geeft , den bladeren den {maak van Garyoffel-nagelen toe/chryft , en witte bloeme eeft , of by moefte bet Malabathruin verftaan , waar van Se boven gefegt is, dat bet anders niet dan wilde Caneel y Zeg A A 340 OBSERVATIO. Piperis longi , vel Saururi hec quoque vera fpecies eft, vocaturque Piper longum, foliorum nervis decurrentibus, tenuioribus, & mollioribus, Beze/e di&um Ziff. Oxon. tom. 3. pag. 603. & Saururus volubilis , Convolvuli majoris fo- lio, Betele di&a Thef. Zeyl. pag. 47. ubi vide reliqua , ut & S. Dale Pharmac. p. 313. in 440. HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap Dt AANMERKING Dit is mede een waare zoort van de Zange D Saururus, en werd lange Peper met de zero E e ren dunder, en zagter door het blad loopende, Bezele genaa "ër in het derde deel van deHiffor. Oxon. b. 603, en (lingenende Saururus met het blad van de groote Convolvulus tod genaamt in de Thef. Zeyl. p. 47. alwaar het overige zie als mede in S. Dale Pharmac. p. 313. in 440. ses CAPUT BERT TUM: Siri Boa. Siriboa. Ltera Sirië Domeftici fpecies eft. frugifera, que A forma, ac foliis major eft precedente, non pa- los, fediarbores adfeendens, & ubique per fi- brillas e nodis provenientes fefe ipforum corticibus: infigens, in multa longaque diftinéta flagella, quorum quadam arboribus nexa funt, alia per aëtem quafi volitant. DE Folia duplo majora funt quam prioris, fuperius la- tiora, ex nigro virentia, non fplendencia, & rugofa, fubtus preter quinque iftos majores nervos transver- fales gerunt multas protuberantes venas, per quas rugofa, & contracta funt. Ipforum fapor penetran- tior eft quam in prioribus, non adeogratus, &capi- ti moleftus. ; Fruétus funt longe caudz inftar illarum Lacerte, palmam longe, & minimum digitum craffe, ex per culiaribus. pedunculis e foliorum alis dependentes, quedam reéte, quaedam parum incurve, rotundz, parui rugofz , ac punétulis notatz coloris: glauci, ac cinerei, intus virent, herbacee funt, & fragiles, albisque, & mollibus granulis replete, que cum vi- ridi carne. quosdam formant radios circa medium axem; Ipfarum fapor acrior eft , magisque aromaticus, quam Siri Daun, peculiaris , juxta tres ejus fpecies, Primo: Siri boa Puti, few Siriboa Ayer, h. e. alba feu» aquofa. Siriboa, maxima gerit folia fuperius fub- ee" flaccida; Ejus fructus ultra: minimum die gitum craffi funt, recti, glauci, externe non admo- dum rugofi, fed planis pun&ulis notati; interne fuc- cofi,, & fragiles , feptem , vel o&to mollibus granis circaaxem pofitis repleti „non durabiles ; fed facile pu- trefcentes. Ipforum fapor non valde acris eft, fed ta- men:aromaticus, & os replens grato odore, unde & aptiffimus , & ufitatiffimus-eft hic fructus ad Pinange mafticationem. ` Ejus ftipes parum lignofus eft, fa- gella rotunda, viridia, nec fufcis lineis notata. Secundo Siriboa Cambing longiora-gerit folia, ac fructus, ceterum cum antecedente conveniens. - Ejus fructus palma longiores funt, tenuiores, & rugofiores prioribus, punétulis denfis-notati, unde pre reliquis fpeciebus .dignofci poffunt.. Ipforum. fapor quoque acrior eft, parumque. ad hitcinum adcedit, qui ta- men in ore gratus eft „immoa multis prefertur, for- te ab iis, qui hircinam amant naturam. oa Tertio Siriboa fragrans „ feu Siri Culilawan longis- fima, & anguftiffima geritfolia, ejus caude , feu fru- &us funt „uti in prioribus , fed non ita rugofi. . Ipfo- rum odor, & fapor penetrantiffimi funt, & omnium fervidiffimi , fed tamen. grati , nec. os: urentes , qui nempe adcedunt ad gratum corticem Culilawan, feu qui Cortex Caryopbylloides vocatur , fupra libro 2.-cap. 22. defcriptus,. gratum. quidem. oris halitum cauffat hic fruétus., fed ob acrimoniam, & rugofam fubftan- tiam palati excoriationem aliquando cauflat, hinc non fepius, fed parce mafticandus.eft, licet quidam. ipfi ira adfueti fint, ut quotidie. illo utantur, quum per confuetudinem talium. ora quafi indurata funt.. Cune CH Siribow fruétus tam diu in ftipite-non pendeant, donec penitus maturefcant , tum enim carnem adqui- runt mollem , ac facile putrefeunt.. Ipforum granula duriora funt fere inftar illorum longi-Piperis ou in terram decidentia novas aliquando proferunt plantu- las. Nomen. IL HOOFDSTUE 3 De Siriboa. | e tweede zoorte van tamme Siri is de oruchtdragen- de, aan gewas en bladeren grooter dan de voorg niet aan paalen, maar aan boomen oplopende en , over- al met de worteltjes, die aan de knien flaan y in derzel- ` ver fcbor[Je zig begtende , in veele lange ran&ken verdeeld, waar van zommige vaft zyn, zommige in de lucht fwie- ren. Fars De bladeren zyn ruim tweemaal grooter dan de voorige, na vooren toe breeder, boven zwart-groen, niet blinken- — de, en rimpelig , van onderen bebben zy bebalven de vyf lange zenuwen nog overdwers veele uitfbekende aderen, die ze ruig, en ga om. maken. De [maak is flerker dan aan "t voorige, zoo lieflyk niet, en bet booft bezwa- - rende. x De vruchten zyn lange fleerten gelyk Hagediffe eg p en een pink dik, aan bezondere flelen uit den fchoot der bladeren enkeld afbangende , zommigeregt , zommige wat krom 5 zy zyn rond, wat ruig, en met punétjes hezet, Jpaans-groen met wat graauw gemengd, binnen zjn z groen, kruidagtig, bros , en met witte weeke korreltje vervuld, die met bet groene vleefch eenige ftraaltjes man ken rondom de middelfte affe ; baar {maak is feberper eh Jpeceryagtiger dan bet Siri Daun, mede van een’ bezon- dere geur , na de drie- zoorten onder/cheiden. B s. De eerjte Siri boa Puti , of Siriboa Ayer, dat is wit- ' te of wateragtige Siriboa, beeft de grootfte bladeren, vooren rondagtig , en wat flap; de vruchten zyn ruim E een pink dik, regt , /paans-groen, buiten niet zeer ruig, , * maar met platte puncijes bezet, binnen xappig en bros, — met zeen a acht weeke koris rondom de aile, niet dura- bel, maar licht verrottende. De fmaak is niet gebeel fcberp, ` egter fpeceryagtig , en den mond met een goeden geur ver- {vullende , daarom bequaamft en eben tot bet Pi- nang eeten. De ftam is wat boutagtig , de rankenrond, ` groen, zonder bruine linien. e est De tweede Siriboa- Cambing , heeft langer bladeren en vruchten, anders met de voorgaande over een komen- de. De vruchten zyn langer dan een band, dunder, en ruiger dan de voorgaande, digt met punttjes bezet, waar aan men ze onder andere zoorten bekennen kan. Smaak is ook wat feberper, en trekt na den bokagtigen, egter aangenaam in de mond, ja werd by veele voorge- trokken; miffcben die de bokagtige natuure beminnen, De derde Siriboa fragrans. Siri Culilawan , beeft de langfte en fmalfle bladeren van alle, de fteerteen vruch- ten zyn als de voorgaande, dog zoo ruig niet. De reuk en fmaakzyn de fterk{te en beetfte onder alien, dog aan- genaam; en nog niet brandende in de mond , namentlyk trekkende na de welriekende febor(Je Culilawan , of Cot- tex Caryophylloides boven lib. 2. cap. 22. befchreeven, ze maakt wel een goeden geur in de mond, maar wegens bare feberpigbeit en ruigheit verzeerd ze zomtyds het ver- bemelte „daarom moét men ze al te met ecten, borwel zommige 200 daar aan gewend en bard van mond zyn, dat zy. dezelwe dagelyks gebruiken, de vruchten van alle Siriboa-moet men niet aan den ftok laten bangen , tot dat zy volkomen ryp werden, want als dan werdenzy a van wleefch „en verrotten licht, De korrels worden barder, Schier gelyk die van lange Peper, en op de aarde vallende brengen ze zomtyds jonge plantjes voort. ` ° Naam. $ ` pa vero, & IX Boek. Ul Hoof. ` Nomen. Latine Siriboa, juxta Malaienfe Siriboa, h. e. Sirium frugiferum; Ternatice Bido Mafoffo. . Mac- caflırice Rapo Lecko. Bandice Cannacur, apud cæ- teras nationes nullum obtinuit nomen, quum ipíisigno- ta fic hzc planta. Locus. Hee Sirii fpecies nullibi obcurrit, nifi in hifce Orientalibus regionibus, que vulgo Archipela- Moluccanus vocantur, quales funt Molucce , Am- boina, Banda cum adjacentibus infulis, raro in Cele- be, & Maccaflara. In quinque Moluccis proprie di- &is tam frequens eft, ut ibi Siri Daun non plantetur, nec nifi Siriboa inveniatur, quod enim ibi Bido Ma~ rau vocatur, proprie eft folium Siriboe , quod tenes rum editur inftar Siri Daun, ac proinde fic vocatur. "Cultura. Radicis furculi ex vetufto ftipite Sirii provenientes, quieriguntur, & arboribus adcumbunt, effodiuntur cum radicis Zo eier ac plantantur non ad palos, uti Siri Daun, fed ad arbores, quibus ad- figantur , donec ipfarum corticibus fefe. infixerint. Arbores huic fcopo infervientes fere omnes funt do- meftice , & frugifere , pre aliis autem Calappus , Morunga, Lingoa , Kinar, feu Catti Marus, que om- nes locis fuis defcripte funt, peculiariter autem ob- fervatur , cuncta Siria ad Morungam adfcendentia, acriora effe fapore reliquis, unde difcimus, cunctas tales plantas aliquid participare de. natura, & fapore arborum , quàs adfcendunt, & quarum corticibus fefe inplantant. Quum ita arbores adfcenderit Sirium, nullum alium praterea cauflat laborem , per longos enim poteft durare annos, ac fenfim lignofum for- mat ftipitem , aliquando brachii infantis. craffitiem habentem, unde & hee fpecies optima eit pigris iftis Moluccanis, qui horti culturam, ac labores parum curant , fed adbella , & predas agiliffimi funt. Fum hujus ftipitis interitus major eft, quam Siri Daun, diu enim exfpectandum eft, antequam ftipites adole- fcant, & fructus gerant, quod tamen recuperatur per copiofos frutices in defertis, & incultis locis fponte provenientes. . Ufus. Harum plantarum fructus, feu-caudz tan- tum in ufu fant, ad Pinange mafticationem , uti fu- pra de Siri Daun diétum fuit, In Ternata, & adja- centibus Moluccis nil nifi Siriboa editur, in Amboi- ; a, ubi ambe he coluntur fpecies , utreque mafticäntur. - Siriboa in frutta feinditur, di. giti articulum longa, queque fimul finduntur per lon- gitudinem, ac calce obducta, & aperta Pinange in- ponuntur. Fruétus hi in ore fervidiores funt Siri Daun , ac Pinange colorem tingunt magis rubrum , pene- trantiorem quoque fundunt odorem, magisque fan- inem calefaciunt, ac faciei ruborem excitant , un- e & a multis in hifce regionibus Siri Daun prefe- rüntur, atque hinc in Bataviam etiam hunc in finem transferuntur. : Quum vero multo acriores (unt Siri Daun, hinc quivis in ore illos tolerare nequit „ prefertim binas pofteriores acres fpecies, quod vero mirandum eft, qui hifce adfueti funt, Siri Daun mafticare nequeunt, dicentes , nullum in hoc fefe detegere faporem , tanto- pere ipforum lingua , ac palatum per hafce Siriboe fpecies induratum eft, & quafi callofum factum, ’ Nunc quoque excogitandi fuere modi, quibus ha “caude diu confervari poffent, & trans mare vehi. Quidam iftas ficcant ad ventum, & in ficca deponunt arena, fed he facile putrefcunt.. -Quidam per longi- tudinem eas findunt, & apertam partem calce obdu- cunt, & ad ferventem exfiecant Solem. -Hæ inter máfticandum non tam grate funt, ac falivam nigro tingunt colore, quod dedecus-cenfetur, — ^... Certifimus autem modus et. quum fructus. duri decerpantur, & ope funiculorum amento adligantur , & ad ventum exficcantur, tum per fex menfes con- fervari poffunt, immo in ipfam Hollandiam deferri. Tenera Siriboz folia mafticari quoque poffunt, loco Siri Daun, fed vetuíta non. . Si Indi Medicamentum ce propinare velint, cum hoe primam fumunt iribos fpeciem, Ayer cognominatam , quum hec fit debiliflima , attamen medicamenti viresoptime ad: trahit, fi nempe cum Pinanga fimul mafticetur, nec ejus deglutiatur fuccus. Buyo AMBOINSCH KRUYDBOEK. 341 Naam. in ’t Latyn Siriboa, na 't Maleys Siriboa, datis vrugtdragende Siri. In 't Ternataans Bido Ma- foffo, MaccafJuars Rapo Leko. In't Bandaas Canna- cur, in andere talen beeft ze geen naam, om dat ze al- daar onbekend is. . Plaats. Dit geflachte van Siri vind men nieuwers dan in defe Ooflerfche quartieren , anders genoemt Archipe- lagus Moluccanus , als inde Moluccos , Amboina , Ban- da met de omleggende Eylanden, weinige op Celebeles en Maccaffar. In de eigentlyke yf Moluccenffe zoo abun- dant, dat men aldaar de Siri- Daun niet en plant, en niet als Siriboa beeft , want bet geene xy aldaar Bido Ma- rau noemen, is eygentlyk bet blad van Siri-boa, bet welk nog jonk zynde gegeten wert als Siri - Daun, en daarom ook zoo genoemt werd. wore e uit/pruitfels uit. de wortel van een ou- de Siriftok, die overend jtaan, en zig aan de bomen leunen , werden uitgegraven met een fluk van de wortels en verplant niet tegens paalen gelyk de Siri - Daun, maar tegens bomen, en daar aan vaft gebónden , tot dat ze bun in des zelfs fcbor[fe vaft gemaakt hebben. De bomen bier toe dienende zyn fcbier allerbande tame en vrucht dragen- de bomen, dog voor andereden Calappus boom, Kellor, Lingoo, Kinar ‚of Catti-marus, alle op baare plaatfen be- Jcbreeven. Inzonderheit befpeurd men, dat alle Siri te- gens den Kellorboom oplopende fcherper van Daat werd dan andere, waar uit men leerd, dat alle zodanige plan- ten iets van den aard en fmaak der bomen, daar xy op- loopen, en in der zelver /chor(Je wortelen, aan zig trek- ken. Aldus de bomen opgelopen zynde beeft men verders geen moeite met deze Siri, want ze kan lange jaren al- dus duuren,-en gewind een boutagtige flam, zomtyds 200 dik als een kinds arm, daarom Ech geflagte wel te spaffe komt aan de Moluccanen , die tot bet tuinieren en arbei- den 200 traag zyn, boewel gaauw tot bet-oorlogen, en berooven der Menfchen, Daar en tegen is "t verhes van deze ftokken ook grooter dan dat van Siri- Daun, want men al te lang wagten moet , eer de flokken groot wer- den, en vrugten dragen, "t welk egter verzet werd door de menigte der flokken, die ook op onbebouwde en verlas tene plaat/en voort - komen. „Gebruik. De vruchten of fteerten allen van deze plan- ten, zyn in gebruik, en dat tot bet Pinang eeten, gelyk boven van bet Siri - Daun gezegt is. In Ternaten en de omleggende Moluccos eet men anders niet dan Siri boa, maar in Amboina en Banda, daar die beide geflachten gecultiveerd werden, eet men van beidde. Men fnyd de Siri-boas in flukken , een lid vaneen vinger lank , en fplyt ze nog eens in de lengte, die men dan eerft met kalk be- fmeerd, en zoo geopend op de Pinang legt. Zy zyn beter in de mond dan bet Siri Daun, verwen den zap van de Pinang beter roder , zyn flerker van geur, en verwar- men ’t bloed in "t aangezipte meer , daarom ze van veele in deze quartieren aan bet Siri- Daun voorgetrokken wer- den „en vok tot dien einde nual na Batavia overgebragt zyn. Dog dewyl zy merkelyk fcherper zyn , dan bet Siri- Da- un, 200 kan xe-een ieders mond niet verdragen, inzonder- beid de twee laatftefterke zoorten , dog bet welk wonder is, die daar aan gewend zyn, konnen geen Siri- Daun eeten-, zeggende , dat zy geen fmaak daar aan gevoelen konnen, zodanig is bare tong en verbemelte door de an- dere Siri vereeld, Nu beeft men mede moeten bedenken manieren , boe men defe fieerten lang zoude goed bebouden , en over Zee voeren. Zommige neemen dezelve, drogenze eerft in de wind, en-leggenfe dan in droog zand, maar deze zyn van bet verrotten niet vry. Zommige ‚nydenze in de leng- te open, befmeeren de openingen met kalk, en droogenfe in de beete Zon. Deze zyn in ’t knouwen zoo aangenaem niet, en verwen bet arne zwartagtig, °t welk men voor een misftand reekend. „De zeker fie maniere is , als men de vrugten nog bard- agtig zonde afbreekt, met touwtjes aan een fnoer ryge, en in de wind bangt te droogen, zoo kan men ze zes maan- den goed bebouden, en tot in Holland vervoeren. De jonge bladeren van Siriboa kan men ook nuttigen in plaats wan Siri- Daun, maar de oude niet. Als. de Indianen eenig: medicament willen inneemen „ zoo gebruiken zy daar toe de eerfte zoorte Siri. boa ayer , om dat dezelve de flap- fle is, en egter de kragten van "t medicament beft aan- neemd, wel verfiaande dat men ’t zamen met Siri Pi- nang moet knouwen, en niets daar van inzwelgen. Vv 3 Büyo 342 HERBARIIAMBOINENSIS. Buyo Buyo. Eufeb. Nierenbeg. libr. 15. cap. 87. de- feriptum, & in Philippinis crefcens intulis, nil aliud videtur effe quam Siriboa, quantum ex defcriptione , & ejus ufu detegere poffüm , dicit enim, hujus folium cum pauxillo calcis, ac fruftulo Nucis Babay, que Pinanga eft, fimul in ore mafticarì , unde corpus ali- quod hauriret nutrimentum , quod cerebrum, & fto- machum confortat , coctionem promovet, dentes ac gingivas firnat , & omnem ficcat nimiam pituitam &c. que omnia cum Sirio conveniune; ac porro 85. cap infcius hoc defcribit fub nomine Betre forte ex Garcia. "Tabula Centefima Decima Septima Siriboam exhibet ad arboris truncum adfcendentem , & fi- brillis radicalibus, fefe ipfius corticifigentem , ubi A ejus folium, ac B fru&um naturali denotat forma, & magni- tudine. OBSERVATEO. Hec vera quoque Saururi fpecies eft, vocaturque Beteles fpecies, folio lato, Siriboa Bonzii Muf. Zeyl. p.32. & Thef. ey! p. 46. Ec. . y Liber IX, cap. IV, Buyo Buyo van Eufeb. Nierenberg. li | befchreeven, en in de Pbilippienfe Plate ae Br Jcbynd anders niet te zyn, dan bet Siriboa oes men uit de befcbryvinge , en "t gebruik bemerken k s want by zegt, dat men "t blad daar van met een «y "i. kalk, en een ftukje van de noot Bahay (°t welk isde p. nang) t’zamen in de mond knouwe , waar van bet i chaam eenig voedzel zoude krygen, berffenen, en m i- gefterkt, ae kokinge bevorderde, de tanden, Ki + es vleefcb beveftigd , en alle overtollige flym opgedroogd wer. ` de ESc. ’t welk alles met de Siri overeen komt , en by on weetende in °t 85. cap. onder den naam Betre, miffchien uit Garcias befzbreeven beeft. T De Hondert en Seventiende Plaat Vertoont de Siriboa aan de ftam van een boom oplopende > en zig door de veele worteltjes in deszelfs feh we makende, alwaar A deszelfs blad, en B de orice Ok E natuurlyke gedaante, en grootte verbeeldt; AANMERKING — Dit is ook een waare zoort van de Séururus, en werd _ genaamt een zoort van Beteles, met breed blad, de Siriboa — van Bontius, in het Muf. Zeyl. p. 33. en de Thef. Zeyl. D46. CAPUT QUARTU M. Sirium filveftre primum. Siri Candbati. q Nter filveftres Sirii fpecies, que multiplices funt , & quarum quedamrjam inter repentes frutices fu- pra libro feptimo fuerunt defcripte , nobis primo obcurrit Siri Candbati , feu Sirium filveftre edule’, quod duplex eft. Primo Sirtifolium filveftre. Secundo Siri- boa filveftris. er Primo Sirii-folium filveftre nullas adfeendit atbores , fed fupra alios prorepit frutices longis flagellis, in- ftar aliorum Siriorüm. Ejus folia duplo majora funt illis fativi, fed cordiformia, & latiora, viridia, fu- perne glabra, inferne multis venis rugofa, uci in Si- riboa, fed non ita rugofa; & flaccidiora , ac multo longioribus infident petiolis, quam fativum. .Parvos - producit fruétus , feu caudas, que non perfecte ex- crefcunt. . = Stipes ejus digitum craffus eft, infra lignofüs, in- terne fungofus; fique transverfaliter diffecetur , com- licatam refert chartam. circa axim in radios diftri- bdo: quem characterem cuncta habent Siria, que in feneétute lignofum formant ftipitem, ita ut tam hic loci quam ad feptimum librum pertineant, acde- fcribi poffint. Qui autem in feptimo inveniuntur li- bro, femper lignofum proferunt ftipitem, & ab his differunt, quz nunc defcribimus. Hec autem fla- gella nullas emittunt £brillas radicales e nodis, fed laxe per fruticulos prorepunt, funtque glabri, fuc- cofi, ex rubro, & viridi mixti, quales & funt fo- liorum nervi. > Nb. er Hujus filveftris Sirii fapor convenit cum Siriboz foliis, qui nempe acris eft, nec tam gratus illo Siri Daun, fed facile mafticari poffunt hac folia defectu alius Sirii. : Ea Nomen. Latine Sirium, & Siri-folium filveftre pri- mum , & e[culentum. Malaice Siri Utan , & Siri Candbati, h. e. Sirium publicum, quum cuivis liceat hoc decerpere , cui lubet. Amboinice Ammelaun Albar , in Hitoea Camelaun Abbal. Locus. Sponte erefcit in filvis fine cultura homi- num, plurimum obcurrit.in magna Amboina citca vicum Laricques. © U/us Folia cjus adhibentur ad Pinange mattica- tionem inftar alius Sir? Daun, potiffimum vero in La- ricques tradu, ubi Siri Daun non reperitur , tenera ejus eligenda funt folia, quz incolis gratum fpirant odorem , qualem nos fameum vocamus, Malaienfes autem Wangi, quique huic adfueti funt, preferunt haec. aliis Siriis. Ve- IV. HOOFDSTUK, Het eerfte wilde Sirium. e p Oo de wilde zoorten vap Siri , dewelke menigvul- dig, en waar van eenige xoorten onder. de kruipen- de beefleren lib. 7. alrede befcbreeven zyn; ase ons voor eerft de Siri Candhati, of eetbare wilde Siri, dewelke tweederlei is. De eerfte Siri-folium filvelire De tweede Siriboa filveftris. dd ys De eer fte Siri-folium filveftre loopt geene bomen op, maar kruipt over andere beefteren met lange ranken, ge- lyk alle Siri, De bladeren zyn tweemaal grooter als de tamme, maar bertformig, en breeder, gras groen, boven glad , van ondere met veele aderen rimpelig | gelyk de Sie riboa, doch zoo ruig niet, en flapper , fiaande op veel langere Delen dan de tamme, Ze draagd kleene vruch» ten, of fleerten , die niet tot perfeltie komen, 320. De flam werd een vinger dik, beneden boutachtig, van binnen voos, en als men bem dwers doorka, t, 200 ziet bet als of gevouwen papier rondom de middele afe in ftralen ftond , welk merkteeken alle wilde Siries bebben, die in de ouderdom een boutacbtige ftam gewinnen, zoo dat zy zoo wel tot dit, als tot bet zevende boek beboren, en konnen befchreeven werden. ` Doch die alreeds in ’t zevende boek Jlaan , zyn altyd-boutachtig aye , en verfchillen van deze, die wy mu befchryven. Deze ranken fchieten gee: ne worteltjes uit bare knien, maar lopen los door deruig- te, glad, zappig, met rood, en groen gemengd, gelyk ook de zenuwen aan de bladeren. De finaak van dit tegenwoordige wilde Siri , komt €: vereen met de bladeren van Siriboa, te weten flerk, 200 lieflyk niet als Siri Daun, doch konnen gemakkelyk gegee- ten werden by gebrek van andere Siri. ee Naam. In "e Latyn Sirium, & Siri-folium filveftre. primum, & efeulentum. In 't Maleyts Siri Utan, en Siri Candhati, dat is vry Siri, om dai ze een ieder is ken mag, die 'er wil. In't Amboins Ammelan Albar, op Hitoe Camelaun Abbal. ` : “Plaats. Ze waft in * wild zonder oefeninge van Men- feben, de meefte vind men op groot Amboina omtrent de Negory GC j SE „Öebruik; e bladeren gebruikt men tot 't Pinang esten, gelyk van ander Siri Daun, men moet de jonge blades ren verkiezen, die by de Inlanders een aangename geur bebben , diergelyke wy rookagtige, de Maleyers Wangt noemen, en die daar aan gewend zjn, esten ze liever dan andere Siri. vielen De ad ado A NS — ez, 5 D Den NY) Ih NN e) \ N IN Ni Y S N N SS A AAA GE CIE 727 S 577777 ALLZU OG Ken 7777777 221411; D HH HH DEE EH Kin PAD A q 1224 27777777. by Wie LAY 7 yi 0 Ze vr qe PI D 4 ` 3 D AAA P "o i / f d . MAL / d j j " yy g / LH ard 4 eu ST 22:72 > 2 Gar i y / 7 met» j 7 A WAL 7 Sg 2 CL HUD ge > GE 77 GD, HB 27, Np 7 Z 122 da KEEN WH CO VAA SES SSN Cag NN WH AN, SSS ANR 7 / > 77 => = O SES SSS — z "A 7 GG 7, LCE TT z EN 7 Ip) WO, nN TA, WID) T7 9277 GET” FP MI p. IG W SO Se S NUR EHER, tag yy SESS SNS Shi “ME: LL, PAN THEY HY N SINN AN Myf UN NN SN N N NN NN Up We N NS NN SN M NS Y, E UNE PE PEE PEZ N d ANY SON \ N N SS N WITH UA IX Boek. IV Hoififf. Vetufta folia nimis acria funt, ac caput gravant. Longi petioli, quibus folia infident, fervari quoque poffunt, & matticari cum Pinahga, wque ac folia ipfa, ut & trunci cortex , ubi digiti craffitiem obti- net, depuratus, & ficcatus, qui trans mare quoque vehi poteft. . Secundo Siriboa filveftris fimilia gerit flagella , ac folia, fed majora, & rugofiora, fructusque profert inftar Siriboz , fed minorês, nec edules. Hujus ftipes binorum digitorum craffitiem obtinet, eftque ligno- fus, & arbores adícendit fibrillis fuis, quibus fefe fi- it. Amboinenfes hanc fpeciem vocant Ammelaun Halat , que ubique in filvis crefcit. - Ejus cortex ficca- tur, & fervatur, ut trans mare vehatur, ac loco Siri Daun matticetur, uum binas has fpecies adcuratius examinaverim; comperi, primam, feu repentem fpeciem plerumque fterilem effe , ac raro fructus proferre , atque ex nodis fibrillas emittere, ubi nempe fupra quosdam prose ramos. Altera fpecies majora, & ampliora gerit fo- lia, fubtus pluribus, & rugofioribus pertexta coftis, fru&usque profert vagos, vix minimum digitum lon- gos, primo rectos, &. flavefcentes , dein aduncos, & ex cinereo virides. ; . Stipes ejus binorum digitorum craflitiem obtinet, vifcumque emittit, qui in molle condenfatur gummi, hujusque cortex, uti dictüm fuit; férvatür, ut cum Pinanga mafticetur. Tabula Centefima Decima Oétava Ad Figuram Primam Sirium exhibet filveftre primum. Figúra Secunda. Sirium filveftre alterum denotat, quod & Siriboa filveftris vocatur. OBSERVATIO. He quoque Saururifpeciesfiit, primaque convenire vi- detur cum illo , qui Saururus alius humilis, folio carnofo, & acuminato vocatur a P/umier. Am. pag. 54. Tab. 71. ale tera videtur effe Saururus frutefcens foliis plantagineis , frü- &u brevioré Plumiér. Am. pag. 58: Tab. 76. AMBOIN SCH KRUYDBOEK; 343 De oude bladeren zyn te fcberp , en bezwaren bet booft. De lange ftelen, daar de bladeren aanftaany kan men ook verwaren , en tot Pinang eeten y: en zoo wel als bare bladeren gebruiken, als mede de fcbor[Je des Lams , daar by een vinger dik is, fchoon gemaukt en gedroogd, die men ook over Zee kan voeren. De tweede Siriboa filveltris beeft diergeljke ranken, en bladeren , dog grooter en ruiger, brengt vruchten voort als Siriboa, dog kleender en niet eetbaar. . Dezen ftam word twee vingers dik , boutagtig, en loopt de bomen op met zyn worteltjes zig vaft makende. De Amboinefen noe- men dit geflachte Ammelaun halat, bet waft over al in "t wild. De fchorfJe daar van droogd , en verwaard men om over Zee te voeren, en in plaats van Siri- Daun te eeten. De twee boven[laande zoorten naarder geexamineerd y bevinde , dat de eerfte, of kruipende zoorte meeft zonder vrugten is, en uit baar knien mede korte worteltjes fcbiet, te weten daar zy over eenige takken kruipt. . De tweede zoorte beeft grooter , ep breeder bladeren ‚van onderen meer, enruigere ribben , ydele vruchten , fchaars een pink lank; ecrft regt en geelagtig, daar nà krom , en grauw-groen. De ftam werd twee vingers dik, geeft een flym uit, dewelke tot een weeke gom ftoit, en. bier van bewaard men de fchorf)e, als geségt, om met Pinang te knouwen. De Hondert en achttiende Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur het eerfie wilde Sirium. De Tweede Figuur wyft aan detweede wilde Sirium , het welk ook de wilde Siriboa genaamt werd. AANMERKING. Dit zyn mede zoorten van de Saururus , en de eerfte fchynd overeen te komen met die geene, welke is de an- dere laage Saururus, met een vleezig, en puntig blad van Plumier. Am. pag. 54. Tab. 71. de tweede fchynt te zyn dà itruikachtige Saururus, met Weegbreed bladeren , en een korter vrucht van Plumier. Am. pag. 58. Tab. 76. CAPUT y: 344 HERBARII AMBOINENSIS. CARO IT QU INI IINE Cado Cado. Æc Sirii fpecies humiliseft, & inftar Hedereter- H reftris prorepit, fed multos emittit cauliculos , non ultra ulnam altos, quum folitaria fit planta; fi vero arbores adtingere poflit, has quoque adfcendit. Ejus flagella funt rotunda, glabra, lenta, &in lon- gos articulos diftinéta. Cuivis nodo fimplex inponi- tur folium, illi Siri Tsjatfin fimile , cordiforme , in- ferius nempeauriculatum , tres, quatuor, & quinque pollices longum , tres & tres cum dimidio latum, fuperne ex nigro virens, & glabrum, fubtus quinque & aliquando feptem nervis longitudinalibus pertextum. Odor ejus gravis eft, ex illo Siri, & Tsjoncor mixtus, fapor acris, & mordens, fed non urens, qui pene- trantior eft in radicibus, & cauliculis, quam in foliis. Ex foliorum fuperiorum alis album excrefcit capi- tulum, fimplici, ac brevi infidens petiolo, vix digiti unguem longum inftar Botryos, feu Siriboe rudimen- tum referens , ex fimplicibus albis fquamulis , feu granulis compofitum , quz inftar cochlez fupra fefe invicem locantur. Atque hzc capitula pereunt , nul- los amplius profetentia fructus, qui per totum fere anni tractum in hac obfervantur planta. Quz ubique fua emittit flagella juxta terram prorepentia, caules vero ejus eriguntur, atque ex ipforum nodis longas albasque in terram emittunt fibrillas, qua quam acer- rime funt, ac penetrantiffimum habent faporem , diu linguam vellicantem. uum per terram prorepit, folia ejus pufilla funt, craflà, & ex nigro virentia, mox, fi tangantur, o- dorem fuum fundentia, Si vero arbores adfcendat, folia ejus palmam lata funt, quinque pollices longa, magnis, & rotundis auriculis donata, ac fubtus, mul- tis venis rugofa. Hujus plante odor, ac fapor non tam acres funt , fieque ad Tsjoncor adcedunt , fed odor magis filveftris eft & caput gravans , ita ut multi hanc plantam pro Siri Seytan habeant. . Nomen. Latine Sirium terreftre. Malaice Cado Ca- do, quibusdam Siri tana, & Siri Andjing, h. e. Si- rium Caninum, a gravi foliorum odore. Amboinice Ammelaun Une, h. e. Sirium terreftre. Locus. In pagis, ac vicis crefcit in folitariis plateis, & in arvis fub fruticulis, ubihumidum, &umbrofum eft. In hortis quogue plantatur in angulo folitario, uum, quod in plateis crefcit, ad medicamenta non acile adhibetur, quum a canibus aliisve animalibus lotio inpurum reddatur. Facillime autem pföpagatut per flagella fibrillas emittentia, unde.de Magnum ob- cupat locum, fi fuz conmittatur nature. — ^ Ufus. Folia ejus confcinduntur, & anguillis adco- quuntur, ut ipforum fapor vifcofus tollatur, Amboi- nenfes enim nefciunt anguillas deglubere utinos, fed totas cum pelle ipfarum mucofa coquunt, hi nempe, ui Christiani, vel gentiles funt , Mauris enim hi pi- ces vetiti funt. Ejus radicule cum, Pinanga malti- cantur, ipfarumque fuccus deglutitus talibus prodeft, qui tuffi inveterata, vel Afthmate laborant. em he radicula cum Zingibere minore, & one ma- fticate dolorem fedant Odontalgiz , qué ex frigidis oriturcatharris, quosdam juvant, alios nof. Eadem Sirium terreftre. quoque radix cum fruftulo Nucis Mofchate, ac Zihie- giberis mafticata , ac fuccus ejus deglutitus curat illos, qui morbo Sacca Gomu , feu Sacca Sacca laborant, po quam vocem Ternatenfestam Pleuritidem , quam anc denotant plantam, que contra hunc morbum exploratum eft medicamentum , apud Indos enim vul- garis mos eft , herbas, & medicamenta iisdem' indi- gitare nominibus, quibus morbus ipfe notus eft , ad quem adhibentur, & cui profunt. Eodem in morbo folia quoque hujus herbe in ufu funt cum Calappi o- leo oblinita, & fupra ignem calefa&a lateri applican- tur dolenti. Hujus herbz radix cum Bangleo, & cortice arboris Ampaci anguflifolie fimul in aqua conteruntur, que fupra rafam Curcumam effunditur, in qua alba lintea luteo colore tingere volumus , :hec enim tincture ftabilitatem addit, & Amboinenfi nafo gratum conci- liat veftimentorum odorem, Siri Liber IX. cap. V, V. HOOFDS TUE De kruipende land Siri, it geflacht van Siri blyft laag , en kruipt De „dog fchiet met ech fielen 4 5 Ges een elle boog, wanneer bet alleen ftaat maar je bet bomen bereiken kam , zoo loopt bet dezelue mede a De ranken zyn rond, even, taai, in lange leden dë deeld: aan ieder knie Daat eenenkeld blad, de Siri "Rie fin gelyk, regt bertformig , te weten agter met ziek ooren, drie, vier, en vyf duimen lank, drie en drie e een balf breed, boven zwart-groen, en glad, van E ren met vyf, en zomtyds met zeven zenuwen inde leng- te gefbreept. De reuk is (Gert, uit die van Siri en Er. cor gemengd, de fmaak fcherper en bytende, dog zonder Wine » flerker in de wortelen, en fielen, dan in. de bla. eren. NE. Uit den fchoot der voorfte bladeren komt op e kort fleeltje een wit knopje woort, fchaars d SG balve nagel van een vinger lank ‚als een druifken, of bet beginzel van een Siriboa , wit enkelde wiste fchubbekens of korls gemaakt , die in maniere als een wendelirap bo. ven malkanderen flaan, Deze knopjes vergaan zonder verdere vruchten te formeeren, dog men ziet ze febier "t geheele jaar door aan den fiok. Het /chiet zyne ranken overal uit langs de aarde kruipende , de fielenregt opfcbie- tende, en uit de knien lange witte worteltjes in de aar- de. Deze witte worteltjes zyn zeer fcherp. en doordrine gend van /maak, die langen tyd op de tonge blyft. ` Als het langs de aarde kruipt, zoo blyven de bladeren kleen, dik, en zwart-groen, firax baren reuk van zig gevende , als men ze maar aan raakt, maar de bomen oplopende, werden de bladeren een band breed, vyf dui- men lank, met groote ronde ooren, en van onderen met veele aderen rimpelig. De reuk en fmaak tyn apo fcberp niet , ook niet eigentlyk na "t Tsjonkor tritt: maar wilder, en "t booft befwarende, zoo dat bet veele voor Siri Seytan bouden, — * Naam. In ’t Latyn Sirium terreftre. In "t Maleits Cado Cado , by zommige Siri tana, en Siti andjing, dat is HondsSiri van den fterken reuk der bladeren. Op Am- boins Ammelaun Une, dat is aard Siri. Plaats. Het waft in de negoryen op eenzame ftraten, op *t veld onder de ruigte, daar’t wat vogtig en /chaduwag- tig is. Men plant bet ook in de tuinen aan een eenzame boek, om dat men 't geene op firaten wafi , niet geern tot Medicineren gebruikt, dewyl bet van bonden en ander aster verd: bet is ligt voort te planten met ranken, daar de Worteltjesaan zyn, en bet befluit een groote plaats zig zelfs, als men ’t begaan laat. op : Gebruik. De bladeren werden in flukken gefneden, en by aale gekookt, om den flymagtige [maak der zelver te verbeteren, want de Amboinefen weeten de aalen niet te firopen gelyk wy, maar kokenze t'zamen met baar fly- merige buid, te weten die Chriften, en Heiden zjn; want de en is deze visverboden. De worteltjes met Pinang mean, en den zap ingezwolgen, belpt die geene, die een oude boefl, of engborftigheit bebben. De zelffbeamorteltjes met wat kleene Gember, en Pi- nang oud flillen de tandpyn, die van koude zin- King komt, dog maar by zommige, en by zommige mel. “De zelffle wortel met een ftukje Notemufchaat en Gem- ber geknouwd , en den zap Get belpt die geene, die de ziekte Sacca Gomu of Sacca Sacca hebben, waar mede de Ternatanen zoo wel bet Pleuris verflaan als dit kruid , "t welk daar tegen belpt , zynde by de India- nen een gemeene manier de kruiden en Medicamenten te benamen als de ziekte , waar tegen zy belpen. In de- zelffle ziekte neemd men ook de bladeren van dit kruid» Jmeerdfe met Calappus olie , maakt ze waarm over 5 vuur , en legt ze op de zyde , daar de pyn is. De wortel van't voorfchreeve kruid met Bangle , en de Scbor{ffe van den boom Ampacus anguttifolia werden te zamen in water gewreeven, en "t zelve over de geraspte Curcuma gegoten, daar in men wit linnen geel wil ver- wen, dit geeft de verwe vaftigheit , en voor een Ambon- Jcbe neus een goede geur aan de klederen. à siri fu 345 - A= >= E = == S | i £ 4 d ` A = (KAN NON NS N DT M ff Mi HMD SS / | AN N ALI I NEN SS NUN D SS G \ N Call PN M | S NON N N NN N NN N \ NN N d Ay RUN N f NN AN IN SAY SSS SS NN NS N N en 7 th} HA N N NS di 7, , , iy / 7 SN NUN SN N N H 77 E 777/17 SN N Y Y ANN Wy j ; QR "7 DH Wu N NYY) NYAS AAS WSS SS N N MM AAA \ EN Lom . Y. IX Boek. VI Hooff. Siri Seytan fimile quoque eft Sirium filveftre, in filvis longis flagellis per terram prorepens, - Ejus fo- lia minora funt , tenuiora, rotunda, nec ita rugola, ex nigro: virentia , ingrati faporis, & odoris, unde in nulio funt ufu,.Ambonice vocatur Ammelaun matta rulalan, h. e. Sirium aver/ationis. Tabula Centefima Decima Nona Ad Figuram Primam Sirium exhibet zerreffre. Figura Secunda Sirium denotat frigidum , uti a Rumpbio vocatur. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 345 Siri Seytan is ook een diergelyke wilde Siri, in 't bos met lange ranken langs de aarde kruipende.. De bladeren zyn kleender , dunder', rond, en zoo rimpelig niet , zwart- groen, van een onlieflyke reuk em /maak, en werd tot niets gebruikt , in bet Amboins biet bet Ammelaun matta rulalan , dat is Siri, daar men afkerig van is. De Hondert en Negentiende Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur de kruipende land- Siri. De Tweede Figuur wy aan het koude Siri, zoo als het van Rumphius genaamt werd, CAPUT SEX ADM Sirium frigidum.: Siri dingin. Ertia filveftris Sirii fpecies cognominatur frigida; que in binas fubdividitur fpecies, primo rotun- difoliam , fecundo -longifoliam, Primo rotundifolia, feu rubra fpecies longis prore- pit Gees? per herbas ; ejus-caules ex rotundo parum plani funt , & ftriati; Folium ejus cum illo Si fava convenit, cordiforme, & auriculatum, ac profunde fülcatum, ubi petiolus fefe in quinque fexve. dividit ` nervos, foliumque glabrum, & molle eft, fi tanga» tur. Petiolus, cui folium infidet, ex fufco > & vie ridi mixtus eft colore, uti & nervi fubtus acute pro- . tuberantes. Folium ipfum latius eft, quam longum, -- quatuor nempe pollices longum, ac paulo latius.: .E- - jus auricula parum elevantur, unde & prope petio- A infundibulum quafi formant, illius fapor primo fere fatuus eft inftar debilis Sirii, dein autem parum acriseft, qui diu linguam, vellicat, Folia hee aliquan- do quinque gerunt nervos inferius concurrentes , me- dius autem mox ad Siero partem in tres alios divi- ditur,qui non femper fufei fünt,fed intenfe virides, fique adcurate adtendatur, inferius fubtilibus pilis hirta funt. Quadam folia trium pollicum latitudinem ,. ac qua- tuor longitudinem habent, & inferius per fulcum pa- rum aperta, hoc enim Sirium multas fubit varietates. Ap detegere potui, talia folia, que in vento- 4 & ficcis crefcunt locis , parvam habent aperturam, nunc longiora, nunc latiora, ac petioli parum, , vel vix flavi funt. Quod in Sagus filva, & vallibus cre- fcit, majora, & inolliora gerit folia, profundiorem 'fulceum, ac magis fufca funt, Fructus in hoc nullos buc. usque obfervavi. Secundo longifolia , feu alba fpecies, fimiles gerit ex rotundo planos, parumqué rugofos „.ac fiffos quafi -caules , qui prope. d A cum. fibrillis fefe quo- que arborum corticibus Thplantant, rami autem ro- tundifunt, glabri, firmi , & virides, nec fufci. Folia eodem locantur modo, .quinque fexve pollices longa, ejusdemque latitudinis, inferius rotunda, qua par- vum gerunt prope petiolum fülcum , aliquando etiam integra funt, quadam rotundiora , & latiora funt. Prope petiolum quinque concurrunt nervi , qui in B La nur venas, que omnes magis protuberant, ac rugofius formant folium quam in prio- re fpecie. Ejus fructus funt parve, & virides caudz, minimum digitum longe, uti in Siri Fava. = > . Quod ad fluminum.ripas , & in vallibus crefcit, femper majora gerit folia, fex vel feptem ci nga, quinque, ac fex lata, feptem nervis inferius concurrentibus notata; fapor acris eft , & amatus, “uti in Siri Utan, in caulibus nil fufei adparet, unde dec suem habeo fpeciem, ex qua alii peculiarem ant, ac fpuriam ejus cenfent effe fpeciem. In. jis quod caules rotundiores fint, virides oa „cal 1 > quales & nervi funt, nullosque gerit fructus. i Nomen. Latine Sirium frigidum. Malaice Siri utan dingin, ac folummodo Siri dingin. Maccaflarice Ca- lambau. Amboinice Ammelau abber mamare, h. e. Si- rium inebrians , quum caput obnebulet, fi mafticetur, melius autem vocatur Ammelau tallan Mabina, b. €. Sirium filveftre femina, Javanice. Bode. Tom. F. Locus. llices. autem crefcit locis, eadem forma, excepto VL HOOFDSTUK. Het koude Siri. et derde geflacht van wilde Siri is bygenaamt bet koude, verdeeld in twee. zoorten, de eerfie rondbla- dig, de tweede lankbladig. ` De eerfte de rondbladige of rode zoorte kruipt met lange ranken door de ruigte „de flelenzyn uit den ronden wat plat en geftreept , bet blad gelykt de Siri Java, regt bertformig , met twee ronde billen, en een diepe klove, daar zig den fieel im vyf of zes zenuwen verdeeld, en "t blad is glad , en zagt in "t bandelen, Den fleel , daar bet blad op Daat, is uit den bruinen en groenen gemengd, als mede de zenuwen van onderen , daar ze fcherp uit fiee- ken, bet blad zelfs is breder dan lank, te weten omtrent vier duimen lank, en wat. breder. Zyne ooren of billen Joan wat over eind, formeerende by den fleel eenig fints een tregter , baren fmaak is in ’t eerfte als flappe Siri, maar daar na laat ze een kleene fcherpigbeit na, die lan- ge aan de tonge blyft. Deze bladeren bebben zomtyds vyf zenuwen agter t’zamen flootende, maar de middelfte ver- deeld baar-kort na vooren in drie andere, en zyn niet al- tyd bruin, maar boog - groen, en als men naauw oplet y agter met fyne baairtjes bezet, ` nde Zommige bladeren zyn drie. duimen breed , en wier lank, agter met een kleine openinge, want deze Siri beeft veele veranderingen. Zoo veel ik bebbe bemerken konnen , zyn die gene, die, aan droge, en luchtige plaatzen waffen met een ‘kleene openinge , langer , en breder , met weinig of geen bruins aan de Helen, Die in *t Zagubofch „en in val= leien walt , beeft grooter, en fafter bladeren, een dieper klove , en meer bruins. Vruchten beb ik nog niet daar aan gezien. De tweede lankbladige of witte zoorte beeft diergely- ken uit den ronden platte, en wat ruige of gefcheurde Delen, die-baar-by de leden met de worteltjes ook in de Jcborffe der bomen vaft maken, maar de takken zyn rond, glad, fiyf, en groen, zonder eenige bruinte, De blade- ren aan op dezelve manier, vyf a zes duimen lank, ook zo breed, agter rond toelopende , met een kleene kepe by den fteel, die aan zommige gebeel effen is, zommige bla- deren vallen ronder „ en breder. - By den fieel floten zeven zamen, verdeeld. in veele mindere aderen, welke alle meer uitbuilen, en bet blad ruiger maken, dan aan de vorige zoorte, Zyne vruchten. zyn kleene geel-groene fleer- tjes, een pink lanky gelyk aan de Siri ee Dat aan de rivierkanten , en in de valeien waft, isale tyd grooter.van bladeren , zes „en zeven duimen lank , vyf, en aes breed, met-zeven zenuwen, agter t'zamen flotende, de [maak is fcberp , en bitter „ gelyk aan Siri utan, aan de ftelen ziet men niets bruins , en daarom boude ik’t voor de witte zoorte , dewelke andere voor een bezondere ftel- len, en voor een baftaard zoorte bouden,. Immers ze waft op dezelffte plaatze , en met dezelf[le gédaante , bebalven dat de ftelen ronder zyn, gras-groen, gelyk ook de ze- nuwen, en draagd gene vruchten. . _ Naam. In ’t Latyn Sirium frigidum. In "t Maleyts Siri utan dingin, en flegts Siri dingin, in °t Macca» Jaars. Calambau. In 't Amboins Ammelau abber ma- mare, dat is dronkenmakende Siri, om dat ze bet booft bezwaard , als men ze eet, dog beter noemd menze Am- melau tallan mahina, dat is wilde Siri, bet Wyfken. Favaans Bode. Xx Plaats. 246 HERBARII AMBO Locus. In filvis crefcit fruticofis juxta fluminum ri- pas, in vallibus, & Sagus filvis. In Leytimora ob- currit circa caftellum Victoriam, rubra nempe, & optima fpecies ad ripas fluminis Elephantis. Alba, feu fpuria fpecies ad rivulum Waytitar fub- Guajave fruticibus. Ufus. Prima fpecies , parum fufca , efficaciffima cenfeturs ejus enim folia eontrita, & abdomini inli- nita ardorem extrabunt in Febribus , & Colica bilio- fa, ex bile nempe ortis, quem in finem expreffus ip- forum fuceus quoque propinatur , ita ut refrigerent per accidens, quod vulgus perperam nature plante adícribit. Idem quoque fuceus Dyfuriam curat, & Gonorrhzam. Maccaffarenfes utrumque fumunt con- tritum, & abdomini inliniunt, ut ardorem in Febri- bus, & calidis Colicis exítinguant. _ INENSIS ZüberIX. cap. VII. Plaats. Het waft in "t kreupelbos langs ten, in de walleyen, en in Saguboffen. vind va 't rondom . Cafteel Vittoria, te de en befte aan de kanten van de rivier den Qliphant. het witte of baftaard zoorte aan "t riviertje Ways der de Gujavaas ftruiken. a Gebruik. De se ze daar men wat ziet, werd-woor de kragtigfle gebouden. Zyne gewreeven, en op den bum gefmeerd y ES brand in de koortfen , enin de Gal-Colyk, die van de ral baar oorfpronk beeft , tot “welken einde men ook. den de geperfte zap indrinkt , en.200°verkoelen xy per aocideng t welk de gemene man abufivelyk de natuur des Plants toefcbryft. Dezelve zap geneeft ook Dyfuriamof brand. pis, en Gonorrbeam. De MaccafJaren nemen beide t’za. men gewreven, en op de buik ge/meerd, om den brand in de koortzen, en beete-Colyken uit te trekken. de rivierkan. Op Leytimor Weten bet. roo, bruins aan CAPUT SEPTIMUM. Ubium vulgare. Ubi. Lurime Archipelagi Moluccenfis ‘infule quasdam P proferunt radices edules, quas inftar panis, vel ` Oryzz tanquam obfonium adhibent, nom dico, locó panis, vel Oryza ad quosvis cibos, fed ad quos- dam ‘excepta Nova Guinea, & infülis ipfi vicinis , & ad» jacentibus, ubi nulla crefcit Oryza, vel Sagus, quz ipfis itaque tanquam generale inferviunt nitrinientum , uti Injame, & Yucca Occidentalis Indie populis, ` Radices he multifariz funt, fed in hoc potiffimum quadrant, & concurrunt, quod proferantur ab herbis convolvulis, Smilaci noftre fimilibus, & craffam ge- rentibus radicem: foliaque per paria fibi obponuntur ad genicula, que generaliter illis: Smilacis quoque fi- mila funt, feu hifce im terris Sirii foliis. ^" Bine generales claffes funt Ubium, & Combilium , quz in domefticas, & filveftres diftinguuntur fpecies, atque he iterum in plures alias fpecies, Ubium do. mefticum in fex dividitur fpecies, quarum cuivis fin- gulare tribuimus caput, ac primum eft Ubium vulga= re, feu bulbofum. Secundum Ubium digitatum. "Ter. tium Ubium anguinum. Quartum Ubium anniverfarium. a Ubium pomiferum, -Sextum Ubium cajedlare. orum quodvis iterum fabdividitur in diverfas varie- tates, quas in fingulis notabimus capitibus. : ^ Ubium vulgare , fea bulbofum planta eft convolvu- Jacea, bulbofam gerens radicem varie forme, vul- gatiffime formam habentburfz , inferiuslate, fupe- rius anguftate, palmam Jonge, quatuor, & quinque digitos longe , quzdam formam gerunt ftomachi pore cini obpleti, vel eraf? farciminis, alie inftar galline deplumatz , que preparata eft ad toftionem, juxta quas formas apud incolas quoque fua fortita fünt no- mina, eandem enim fervant formam in transplanta- tione, quam femel adoptarunt. Generaliter omnes oblonga fpecies mares vocan- tur, ac rotunde , feminz.. Externe quaedam funt terrez , vel gilvz , interne albe , feu parum rüffe , den- fe, fatis fuccofe, fragiles, € molles, ita tamen, ut brevia percurrant fila. Quaedam externe nigricant, & obfcure fufcum habent colorem, interne rubre, vel purpurafcentes , interiores vero partes albicant, ficciores, & folidiores funtreliquis, huneque femper fervant colorem. Externe quoque fife funt, & ob» duête multis tenuibus fibrillis, quz potiffimum circa caput dependent, quoque hz funt rariores, eo mè- lior, ac minus fibrofa eft ipfarum fubftantia interna, Crude radicis fapor fatuus eft, aquofüs, nec edulis, quum oris pruritum quendam excitent. Flagellum emittit hzc planta longum, ac lentum, plerumque quadragonum , & inftar fili inflexum, la- tera.ejus quatuor acuta funt, acfi alata effent, uti & in ramis inferioribus angufte , & ferrate confpiciuntur pellicuiz. Stipes ejus fefe in plura alia dividit farmen- ta, arque heee in multos diftinguuncur articulos; ad pal- me circiterlatitudinemrdiftantes, illa autem omnia fe- f* circumvolvunt per multos gyros ad palos adftantes, fique hos fuperaverint, fefe invicem circumflectunt , & inítar funium connexorum ex palis dependent. Sin- H VL HOOFDSTUK. Het gemeene Oebi. La LI JE meefte voor Eylanden van den Moluxen Archipélae D gus bebben zekere eetbare wortelen, die zy tts hae of Ryft tot de toe/pys nuttigen , ik zegge niet in plaats van brood of Ryft by alle /pyzen , maar by zommige, be- balven Nova Guinea , en de Eylanden daar rontom pele. gen, daar geen Ryft nog Sagu vald, dewelke zy dan tot — een Pus voedjel dienen gelyk de Injame, en Fucea by de Weft-Indianen doen. (ac ae Deze wortelen zyn van veelderlei Gë? kde inen meeft daar in overeen, dat zy een omflingerent T4 E x zyn, onze Smilax of fleekende winde gelyk., een dikke wore == tel bebbende , en de bladeren ftaan met paren tegens male = kanderen aan de knien, die in "t generaal ook de Smilax gelyken , of bier te lande de Siri-bladeren. = De twee booftgeflachten zyn Oebi „en Combili , de zelve in tamme, en wilde, en ieder in "t byzonder weder in veele zoorten verdeeld. De tamme Oebi is verdeeld in. zes zoorten , waar van wy ieder een Capittel geven, als de eerfte Ubium Vulgare, ofte Ser? Se Ubium digitatum. De derde Ubium anguinum. De vierde Ubium anniverfarium. De vyfde Doan pomie ferum. ` De zesde Ubiam cafeolare. Dog teder van de ze is weder onderdeeld in ver fcbeide veranderingen, gelyk wy in teder Capittel zullen aanwyzen ` ` Gemeene ronde Oebi, of Ubium vulgare of Bulbo- - fum is een flingerende plante, met een bolagtige wortel van ver/cbeide fatzoen , de gemeenfte bebben de gedaante van een beurs , onder breed, boven final , een handlank, ` vier en vyf vingers dik, zommige zyn als een verkens mage, of dikke wogft, andere als eem ge boen , dat tot bet braden klaar gemaakt is „na «elke fie guuren zy ook by de Inlanders bare benamingen bebben, want zy bebouden bet zelve fatzoen in "t verplanten, dat zy eens aangenomen bebben. EA In *t generaal noemd men alle lankwerpige zoorten man- netjes, den ronde, wyfkens: van buiten zyn zommige aard-verwig of vaal , van binnen wit, of een weinig nd den rofen trekkende, digt , matig zappig ee oe zn mals, dog zodanig , dat "er korte draden onderlopen. Zon mige zyn van buiten zwartagtig , en donker-bruin, van binnen rood of purper - verwig , dog de binnenfte delen val- len witagtig, droger en maler dan de andere, en deze verwe behouden zy 00% geftadig. Zy zyn van buiten ge: Jebeurd, en ombangen met veele dünne vafelingen (rer I rondom bet booft bangende , en boe weiniger deze bebben, boe beter en mindradig xy van binnen zyn, De fmaak ` in de raauwe is laf, wateragtig, en niet bequaam om. raauw te eeten, om dat zy in de mond wat jeuken. — e Bees voort een langen taaije [icel, doorgaat vierkantig, en gedraaid als een touw, en de vier zjn Jcberp, als of zy gevleugeld waren, gelyk ook aan e onderfte takken fmalle en gekartelde vellen gezien wer- den. Dezen flam verdeeld zig in zommige andere rankens en dezelve in veele leden ontrent een band breed van mal, kander ftaande, al te zamen zig met veele draaj ingen 04 Slingerende om de bygezette Botten, en als zy dezelve ten einde zyn, flingeren zy badr om malkander , en ba als gevlogte touwen rondom de flokken. A TUER IX Boek. VII Hoff. Singulis articulorum nodis bina infident folia fibi obpofica longiufculis in pedunculis, convenientia cum ilis Smilacis, vel Siri Daun, propius autem ad illa Ari adcedunt, licet multo minora fint, inferius enim binas gerunt auriculas, non rotundas, fed parum a- cutas, ac proinde fere trigonas, funtque porro gla- bra, firma, fubtus quinque, & feptem nervis longi- tudinalibus ftriata, & in acurum longumque definunt apicem, quinque, & lex pollices longa, vix tres la- ta. Caules pallide virent in alba fpecie, rubra vero obfcure rubent, intermixto fufco colore, foliorum- que nervi rubent. Plerumque fteriles funt , neque flores neque fructus gerentes. Aliquando autem flo- res proferunt , quod plerumque fit, fi aliquamdiu luviofis menfibus viguerint, tum eniin ex fuperiori- db nodis multi breves excrefcunt pedunculi , vix die iti articulum longi, qui multa gerunt viridia capitu- Ja, paulo majora femine Sinapios, que flores men- tiuntur, ex quibusdam geniculis bini tantum excre- fcunt longi cauliculi, fpithamam circiter longi, in a- Jios minores diftinéti, ach racemi effent, ex quibus fimilia dependent capitula, quorum quadam hic & illic albicant , ac minimos exhibent flofculos , qui tandem cum pedunculis decidunt , farmentorum extre- mum in fimiles quoque terminatur racemos, dein iis- 'dem in petiolis, fed in quibusdam tantum locis unus alterve excrefeit fru€tus tuberculofus, quorum qui- dam rotundi funt inftar Klitsji , alii oblongi, acíi digi- torum fragmenta e(fent, hi nempe in longa fpecie, feu mare, illi in rotunda, feu femina. uum. vero hzc tubercula efui inepta fint, ac fruftra decidant, hinc Ubia hzc fterilia vulgo cenfentur, altera autem fpecies, que parvos gerit bulbos, interne plerumque rubra, vel purpurea eft, ac plerumque frugifera, fru&usque profert Pila fufca referentes, feu avicu- ‘Jarum corda , folitarios, binos, tresveadunatos, €x- ‘terne obfcure cinereos , & granulofos , interne ex purpuro rubentes, cibo inutiles, fed (imiles profe- runt plantas. _ Uti Ubia non unam eandemque habent formam, fic neque. ejusdem funt magnitudinis juxta variarum regionum diverfitatem, Amboinenfia enim haud mul- to longiora funt palma, vel fpithama, quz vero in Celebes ora Orientali circa Tambucco , & in aliis Bangay crefcunt infulis, multo majora funt, quzdam §nftar capitis Bovis multis SS, ac nodis notata, quzdam inftar Campane, fed non concava. Sic quo- que gloriantur Boetonenfes optimam fefe callere ar- tem Ubiorum plantas colendi, uti infra fuo indica- bitur loco. .. Nomen, Latine generaliter Ubium, ac peculiariter hzc fpecies vocatur Ubium vulgare, &/ativum. Ma- laice, Javanice, & Baleyice Ubi. Ternatice Ima, Maccaffarice Lami, Amboinice Uby, & Heri. In Hitoea Heli, Banda Lutu. Longa fpecies Amboini- ce dicitur Herimalona ,. Malaice Ubi Lacki Lacki, que dividitur in albam, & rubram fpeciem, Rubra Ma- laice vocatur Ubi Ayam. . Amboinice Heri Manu. Locus. In locis, ubi Oryza crefcit, Ubium parum, vel fere vix colitur. In Java, & Baleya magis cx obleftamento , & ad obfonium quam ex neceffitate , a Celebe vero, & Boetona Ubii cultura quam maxi- me exercetur, ac porro per Moluccas, Amboinam, & Bandam usque in cun&as infulas ad Eurum fitas, immo usque in Novam Guineam. „Per navigationes obfervatur ad alteram Nove Guinez partem in Ma- ri nempe Auftrali quoque reperiri, uti in Ladronis, & infulis ad Orientalem, & Borealem Nove Guinee partem fitis. eda - Cultura. Hxc radix fimilem , immo majorem prebet laborem , quam fupra de Sirii plantatione fuit dictum, tota arva, & arez hunc in finem preparantur exftir- patione, & crematione herbarum, & fruticulorum , Immo tota terra eruenda, & vertenda eft, ubi per ordines grumi formantur, Malaice Cumin dicti, La- tine Grumi, feu Cumuli. Hoc opus peragendum eft, fub finem Orientalis anni temporis, feu pluvioforum menfium, Septembri nempe, & Octobri, brevi poft Cotjang plantationem, vel aliis in locis poft Oryze meflim , quz enim in initio pluvioforum menfium plan- tantur , potiffimum caules , ac. folia emittunt, par- vasque modo formant radices. Tom. V. Dein AMBOINSCH KRUIDBOEK. 347 Aan de knien van ieder lid ftaan twee bladeren tegens malkander op lankagtige flelen , gelykende die van Smi- lax, of Siri- Daun, dog zy komen nader met die van Arum over een, boewel veel kleender, want zy bebben achter twee ooren , niet rond, maar wat fpits, en dierbalven Jebier drieboekig , voorts zyn zy glad , fyf, van onde- ren met vyf > en zeven zenuwen in de lengte gejireept , en eindigen in een lange fpits , vyf, en zes duimen lank, Schaars drie breed. De fielen zyn licht-groen aan bet wit- te geflacht, maar aan `t roode zyn zy donker - rood met bruin gemengd, en de zenuwen der bladeren zyn rood, doorgaans zyn zy onvruchtbaar , dragende nog bloe- men nog vruchten. Zomtyds dragen zy nogtans bloemen, bet welk meeft gefchied , als xy een tyd lank in de regen moeften ftaan, want als dan komen uit de voorfte leden veele korte fleeltjes , fcbaars een lid lank, bebangen met veele groene knopjes y wat grooter als Moflaardzaad , bet welk bet bloeifel wilzyn, uit zommige knien komen maar twee lange Delen , omtrent een [ban lank , in andere kleendere verdeeld als troffen , en met diergelyke kno- pen bebangen, waar van bier en daar eenige wit wer- den, en zeer kleene bloempjes vertoonen, dewelke- ten laat- Jien met de flelen afvallen, bet uiterfte der ranken ein- digd ook in zodanige troffen , daar na komen aan dezelve fielen, dog maar bier, en daar een of twee vruchten voort als knobbeltjes, zommige rond als een Klitsji , zom- mige lankwerpig als [Lukjes van vingers, te weten deze aan de lange-zoorten of mannetjes , en de eerfle aan de ronde of wyfkens. Dog dewyl deze knobbeltjes tot bet eeten niet dienen, en voor niet met al afvallen , 200 wer- den deze Oebis voor onvruchtbaar gebouden, maar de an- dere zoorte, dewelkekleen van bol is , en binnen doorgaans rood of purper , draagd ordinaris vruchten, te weten als graauwe Erreten ‚of voogel-berten , een, twee, of drie by malkander geboopt, buiten muis-graauw , en korrelig , binnen purper - rood, tot bet eeten niet dienende, maar teelen bare planten voort. ss De Ocbifign , gelyk zy niet van cen fatzoen en zyn, 200 zyn zy 00k niet van eene grootte , naver/cheidentheit der landen , want de Amboinfche zyn. niet veel langer dan een band of een fpan, maar die op de Ooft-kuft van Ce- lebes omtrent. Tambucco , en op de eylanden van Bangay wallen, zyn veel grooter , zommige als een klokke gefat- zoeneerd , dog niet bol. Zoo roemen haar ook de Boetonders, dat zy de befte kenniffe hebben van ’t Oebi planten, ges lyk bier na op zyn plaats zal gezegt werden. Naam. Jn ’t Latyn Ubium in ’t gemeen, in ’t by- zonder deze zoorte Ubium vulgare en fativum. In ’t Maleits, Javaans, en Balis Ubi. In "t Ternataans Ima, In ’t Maccaffaars Lami, in ’t Amboins Uhy , en Heri, op Hitoe Heli. In’t Bandaas Lutu. De lange zoorte biet op -Amboins-Herimalona. In ' Maleyts Ubi lac- ki lacki, verdeeld in witte, en roode. Deronde biet op °t Maleyts Ubi Ayam, in 't Amboins Heri manu. Plaats. In landen, daar de Ryft vald, werd de Oebi weinig- of niet gecultiveerd, Op Java, en Baly meer uit pleifier „en toefpyze ‚dan uit nood , maar van Celebes en Boeton aan begind bet Oebi planten met kragt geoefend te worden, en gaat door de Moluccos , Amboina, en Ban- da tot in alle Zuid:Oofter Eylanden, en Nova Guinea toe. Uit de Scheepsvaarten befpeurd men, dat zy ook op geene zyde van Nova Guinea in de groote Zuidzee gevon- den werden, als in de Ladrones , en de Eylanden bee Ooften , en Noorden Nova Guinea gelegen. Queeking. Met deze wortel heeft men even zoo veel moeite, ja meer dan boven van bet Siri planten gezegt is, gebeele velden, en akkers moet men daar toe bereiden met ombakken , en branden van de ruigte, de aarde ge- beel los opgefehud., en in ryen veel beuveltjes gemaakt , die men in *t Maleyts Cumin, in 't Latyn Grumos, of Cumulos noemd. Dit werk moet gefchieden in tuit. gaan van de Ooft- ofte regen-maanden, te weten in Sep- tember, en October, kort na ’t planten van de Katjang, of op andere plaatzen na bet inoeg ften van den Ryft , want die in 't: begin van de regen-maanden geplant werden , fchieten meet tot Delen, en bladeren , en gewinnen maar kleene wortelen. Xx 2 Daar 3488 HERBARII AMBOINENSIS Dein Ubia precedentis anni fumuntur, que in ob- longa fcinduntur frufta, digitum longa, ita ut quod- vis fruftum ad exteriorem partem cortice obductum fit cum fuperiore parte, ubi caulis emiffus fuit, in- terna caro ad coctionem apta eft. Hec frufta Lam- bon , i. e. lumborum frufta dicta iftis inponuntur Cu- mins, feu grumis, in quovis nempe unicum , atque talis grumus, vel fuperius aperitur, & in hoc tale fe- pelitur fegmentum , vel fubtus introtruditur. Pofta- liquot feptimanas hzc frufta furculos emittunt pedem longos, quibus pali adponuntur, uti Siriis, vel Pha- feolis. Hi autem pali non tam craffi requiruntur, quam funt illi Siriorum , ac preterea parum ramofi , ut Ubu plante fefe parum extendere poffint, Te- nuiffima plerumque hunc in finem eligitur arundinum fpecies, Leleba dicta , tres plerumque fimul depo- nuntur, & in triangulo quafi ponuntur, ita ut vertices conniveant, ut dein plantarum fronde adgravati fta- biliores fint. Terra dein aliquoties depuratur, & excrefcentes evelluntur plante, reliquaque progerminantia farmen- ta abrumpuntur, que juxta primarium caulem ex ra- dicibus propullulant, & palis circumvolvere fefe recu- fant, hec enim radices nimis emaciant. Plante hz fefe palis figunt neutiquam perradiculas, feu fibrillas uti Siria, fed multis gyris fefe inflectunt, & circum- volvunt uti Phafeoli. : Quarto, vel quinto poftplantationem menfe, Mar- tio nempe, vel.Aprili, radices he mature cenfentur, quod dignofcitur, quum folia incipiant flavefcere , ac radices bulbum füpra terram elevent, lata nempe, & rotunda fpecies, oblonga enim hunc non emittit , tum effodiuntur, caulesque, & fibrille depurantur, domum ducuntur, & ad ufum confervantur , uti rufti- ci noftri Rapas cuftodiunt, non autem adcumulande funt, quum facillime progerminent , & inferiores pu- trefcant, maxime autem filis adpenduntur, minores feparande , & furculi excrefcentes abrumpendi funt , tum per annum confervari poffunt, & trans mare ve- hi. Quum frufta ifta diffecentur, vg x pruritum excitant, ac cavendum eft, ne manus faciei, vel o- culis admoveantur. Arva Ubii plantis conducentia non oportet humi- da effe, uti Oryze agri, fed elevata, & ficca, unde & Amboinenfes has potiffimum plantant in anteriori- bus agris, feu ad montium pedes. Quasdam itidem obfervant inter plantandum Ceremonias, que fuper- ftitiofz funt, uti quod Cumins, feu Grumos, quum in iis frufta depofuerint, pugnis comprimant, volen- tes quafi Ubii radicibus mandare, ut ad quorundam pugnorum magnitudinem excrefcant. Adfpergunt quo- que hofce cumulos Siri Pinanga mafticata, ut Ubio uafi honorem preftent, atque hinc majores excre- cant bulbi, uti amico Siri Pinanga honos tribuitur. Alie ceremonie apud fubfequentes obfervantur Ubii fpecies, quas ibi vide. Boetonenfes peculiarem habent modum, oblongas Ubii radices plantandi, quz ultra binorum pedum lon- gitudinem excrefcunt, ac brachii, vel pedis crafli- tiem obtinent, atque Oebi Boelu vocantur, quum in Boelu arundine crefcant. Non totum circumvertunt agrum, fed herbis crematis in quibusdam locis rotun- dam fodiunt foffam, in diametro quatuor pedum ter- ram elevantes, ac planitiem dein formantes , tum verticem fumunt vetufti Ubii abfciflum , & extremita- ti arundinis fiffe intrudunt, reliquam obplentes par- tem terra, ac transverfalicer oblongam iftam radicem in depurata planitie deponunt, quam dein excrefce- re finunt ad palum adpofitum, tum Ubium in arune dine ifta craffiffime excrefcit, ac folidiffime, ita ut a- liquando ad alteram arundinis partem emineat. Hzc planities ad orgyz fpatium ab alia diftet , ut Ubii planta füfficiens adtrahere poffit nutrimentum , matu- re he radices fimul cum femi putrida effodiuntur ra- dice, & fufpenduntur. In adjacente infula Pangefa- na eundem obfervant modum. Ujus. Radix univerfalis eft cibus incolarum diéta- rum regionum , quz non cruda editur, quum pruri- tum excitet oris, fed coquenda eft, atque exterior cortex fatis craffe abfcindendus eft , & refiduum in frufta fatis magna confciniditur, quz loco Oryzz, vel Sagus ad pifces, Canarios, & alios cibos eduntur. Vel Liber IX. cap. Vif, Daar na E men M bns van nyd dezelve in lankagtige lukken van een vin ? p dat ieder fluk aan de eene zyde i PM Gier bebbe met bet bovenfte fluk , daar den Steel : Jiaan beeft, bet binnen[le vleefch diend als dan no pa koken. Deze flukken Lambon , dat is, lendeftukken " noemt , zet men voorts im de voorfchreeve Cumins d ieder een fuk, of van boven de Cumins openende eneen Stuk daar in vergravende, of van onderen in feckende Na eenige weeken geven deze ftukken baare fcheutjes voort een voet lank; daar men dan ftokken by[leekt , gelyk b de Siri of onze Bonen. Dog deze ftokken beboeven i^ prof , en dik niet te zyn als de Siripaalen, en daar en boven wat getakt , op dat zig de Oebi-plante wat uitbrei. den mag. Men neemt gemeenlyk de dunfte zoorten van de Bamboezen daar toe, en bind ’er drie, en drie nevens malkanderen, ftaande met de boofden t'zamen op [^ zy daar na met bet loof bezwaard zynde te vafler aan. Degrond zuiverd men altemets van de ruigte , en breekt alle de andere ftelenaf , dieter zyden van de booftfteekuit de wortelen opfcbieten , en zig om de Botten niet leg. ten willen, want die mageren de wortelen te zeer uit, Zy begten baar aan de flokken geenzins met de pl ’t oude jaar waft , gelyk de Siri doed , maar vlegten baar met veele flin- gerende kringen daar rondom gelyk de Bonen. Inde vierde , of vyfde maand na de plantinge, te weten in Maart, of April, agt men ze voor ryp , wiens tekenis , als de bladeren beginnen geel te werden, ende wortelenmet een bult uit de aarde kyken, te weten de breede en ronde, want de lankwerpige doen zulks niet ; als dan werden zy uitgegraven, van de ftelen, en vazelingen gezuiverd, naar buis gevoerd , en tot proviant verwaard , gel onze boeren met de Raapen doen , maar men moet ze niet op malkander leggen, om dat zy zeer licht uitfchieten, en de onderfbe verrotten , doch de grootfle met touwe- tjes opgehangen, de kleene uit malkaar gebreidt , en de voortkomende fcheutjes afgebrooken, zo kan men ze een jaar goed bouden, en ook over Zee vervoeren. Als men de voorfcbreeve lendeftukken fnyd, dan gevoeld men eee nig jeuken in de banden, en moet zig wagten in’taan- gezigte, of oogen daar mede te raaken. De welden tot bet e Saio Kat: niet vogtig zyn, gelyk de -velden , maar boog , en droog, Kach Gg EI Avi liefft in "t vest of laag- fle gebergte planten. Zy bebben ook eenige ceremonien by haar planten’, die dog meeft fuperftitieus zyn, als dat/zy de Cumins , wanneer de ftukken daar in gezet zyn, met de vuiften toedrukken , willende de Oebi quants- wys belaften , dat ze dog veele vuiften groot zouden wer- den. Zy be pue ook de cumins met gekaauwde Siri- Pinang , willende de Oebi daar mede care/Jeren, datze dog groot zouden werden, gelyk men een vriend met Siri- Pinang Kotteng Andere ceremonien komen by de vol» Bende geflachten van Oebi te pas , dewelke ziet op zyn aats. De Boetonders bebben nog een byzondere manier om bare lange Oebiffen te planten, die ruim twee voeten lank zyn, een arm, of been dik, en Oebi Boelu genoemt, om dat zy in een Boelu , of Bamboes groejen. Zy 4 ken niet "t "nee veld, maar de ruigte afgebrand zynde graven zy bier en daar een ronde kuil van vier voeten 1n den omtrek , de aarde los makende , en een vlakke delle for: meerende , dan nemen xy bet hooft van een oude ofgefneden , fleeken °t zelve aan *t eene einde van eet Bamboes , die wat gefpleeten is, en de reft met loffe aar- de gevuld , die zy dan overdwers in de voorfchreeve der vergraven , en 200 langs den bygezetten flok latengroer jen, bier door groeit de Oebi in de Bamboes zeer 2 en maffief , en zomtyds aan ’t ander einde weer i in de aarde. Deze dellen moeten wel een vadem van o: kander ftaan, op dat de Oebi genoegzaam voedzel a me. De rype werden t'zamen met de balf verrotte ke? boezem uitgegraven , en zoo opgebangen. Op bet naaj daar by gelegene eyland Pangezane bouden zj de eigen Ste manier. deln: Gebruik. De wortel is een algemeene koft onder landers van de voornoemde landen, men eet ze niet rast want zy veroorzaken een jeuken in de mond , bag? pr moet ze zieden, en dan de eer: a eel prope febellen, en de reft in groote brokken [myden, die pa dan in plaats van Ryft, of Sagu tot Vijfen , Canari » andere toefpyze eet. of SA a dek 7 Uy 71 iy WE MH Hi if $ IX Boek. VII Hooft/i. Vel coctum fumitur Ubium, in parva fcinditur fru- fta, queviterum excoquuntur cum pauxillo aque, vel Calappi lympha, & cochleari minutim conteran- turin pultem glebaceam. Tota cæterum radix fub cineribus quoque torretur calidis, que decorticatur , & ad cibum apta redditur. Belgæ calida frufta buty- “go obliniunt, quum facilius mafticentur, & deglutian- “wr, fi enim Ubium folum edatur, ficcum nimis eft, & fatuum. In taleolos quoque fcinduntur, & in Ca- _ Tappi oleo fricantur. Incole vetant calidas Ubii ra- * dices edere , quum tormina abdominis, cauffent. Quam maxime obftipant, ac melius conducunt ope- Tiris quam otiofis, unde ab incolis magni «ftiman- tur, quum ventriculum fatis gravant, ceterum falu- bres quoque funt illis, qui laxa laborant alvo , præ- fertim fi fub cineribus fuerint tofte. In Hort. Matlab. part. 7. Fig. 38. Ubium vulgare de- fcribitur nomine Katsji Kelengu, licet in textu neque radix defcribatur , neque de ejus ufu in cibo quid conmemoretur, forte quod a Malabaris ad cibum pon adhibeatur, ex parte autem 8. Fig. yo. adparet , Kolengu generale effe nomen cunctarum bulbofarum radicum , uti in hifce regionibus Ubium. f ` Tabula Centefima & Vigefima Ubium exhibet vulgare cum ejus folio A feparato, & majo- “ri forma expreffo, B & C bine funt monffrofe Ubii vulga- — ris radices, feu Oebi Ayan, in Laha excretae anno 1693. OBSERVATIO Variis infignita fuithec plantarum familia nominibus, nunc enim Rhizophora, nunc Volubilis, uti & Inbame, & Batta- tas dita fuit, qua? bina pofteriora nomina Barbara funt, u- ti& illa „que in Hort. Malab. part. 7. obcurrunt. Plumie- rus autem, ac cum eo Linneus Diofcoream in memoriam + magni Dio/coridis hanc familiam vocavit. Rhizophore nomen aD. Hermanno huic generi inpofitum eft, ipfique in Parad. Bat. Pr;p. 370. dicitur hec planta Rhizophora Indica, five ` Inhame rubra, caulealato Scammonii foliis nervofis, $ con- :jugatis , ut & in Thef. Zeyl. p. 206. & Battata filveftris In- dica, foliis Smilacis levibus, caulibus alatis, flore vidua, pro fru&u glandes tuberofas ad éxortum foliorum emittens, Ray biff. pl. tom. 3. pag. 134. & Volubilis nigra radice alba aut purpurea maxima, tuberofa, efculenta, farinacea, cau- Je membranulis extantibus alato , folio cordato nervofo Sloan, Catal. pl. Jam. pag. 46. &c. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 349 Of men neemt de gekookte Oebis , nydze in kle ftukken „ kooktze nogmaals met een EE ein > of Ge lappus melk y en wryftze met een lepel klein, zoo werd een klonterige Pap daar uit. Anders braad men de ge- beele wortel in beete alfche, en [child ze dan , 200 werd ze ook bequaam tot de koft. Den Hollander Jineerd op de warme flukken. wat boter , waar door ze vry wat gladder ingaat, want de Oebi alleen gegeten alt wat droog en laf van fmaak. Men a? ook in /chyven, en bakt ze in Calappus-olie. De Inlanders verbieden war- me Oebis te eeten , om dat zy buikpyn veroorzaken. Zy proppen geweldig, en paffen beter voor lieden, die veel werken, dan voor lediggangers , daarom zy by de Inlan- ders boog geacht zyn , om dat zy den buik wakker ballas- ten, Anders zyn zy ook gezond den geenen, die weekly- vig zyn, inzonderbeit, die onder de affche gebraden zyn. In Hort Malab. part. 7. Fig. 38. werd een gemeen Ubium befcbreeven onder den naam van Katsji kelengu hoewel de wortel in den text niet befchreeven, no, van baar gebruik in de koft iets vermeldt werd, milchen om datze by de Malabaren in de koft niet gebruikel yk is,maar s K e Fig. so, blykt Ard Kelengu of Kolengu en generaale naam zy van alle bolagti bier te lande Oebi Si, Bas EOS De Hondert en T wintig fle Plaat Vertoont het gemeene Oebi, met deszelfsb/ad A afzonderlyk in grooter gedaante afgebeeldt; B en C zyn twee mon- fireufe wortels van het gemeene Oebi, ofte de Oebi Ayan in de Laha gegroeit in "t jaar 1693. 3 AANMERKING Dit geflagt van planten heeft verfcheide benamingen ge- kreegen, want dan hiet het Rhizophora, dan Volubilis, als mede /nbame, en Battatas, welke twee laatfte namen uit- landig zyn, als mede ook die van de Hort, Malab. part 7. Dog Plumier, en met hem Linneus heeft dit geflagt Diofco- rea genaamt, ter gedagtenis van dien groote Diofcorides, de naam van Rhizophora heeft dit geflagt ontfangen van den ver- maarde Herman, en deze plant werd van hem in de Par. Bat. Pr. p. 370. genaamt, Rhizophora, ofte Indifche In- hame, de roode, met een gevieugelde fteel, en zenuwach- tige t'zamengeftelde bladeren van de Scammonie, als mede in Thef. Zeyl. pag. 206. en Indifche wilde Battata, met glad- de bladeren van de Smilax, en gevlengelde ftelen zonder- bloem, en in plaats van vruchten, bolachtige knobbels ofte eykels dragende aan den oorfpronk der bladeren van Ray bift. pl. tom.3. pag. 134. en zwarte Winde, of omflin- gerende plant, met een witte, ofte purperachtige, groote, knobbelachtige , eetbaare , en meelige wortel, met een fteel door uitfteekende velletjes gevleugeld , en een zenuw- pu en hartformig blad van Slaan. Catal. pl. Fam. pag. 4 . C, Xx 3 yo HERBARII AMBOINENSIS CAP UE. © ©, À.V.U.M. Ubium digitatwm Ubi Daun Soccun. Ubi Tangan. Ecunda fpecies, mire & inregularis forme, eft S Ubium digitatum , feu ramofum , in binas fubdi- vium fpecies, quarum primum eft Ubium digita- tum majus, feu Ubi Daun Soccun , fecundum Ubium digitatum minus, feu Ubi Alea, vel Ubi tangan. Primo Ubium digitatum majus modo crefcendi, ac foliorum forma, cum priore convenit, excepto quod hujus folia fint paulo latiora, quod tamen non ob- fervatur, fi non inter fefe comparentur. . Ipfius flo- res, & fructus capite decimo defcribentur. Maxima autem vafietas in radice confiftit, que in hoc gene- re multo major eft, plana, ac latior quam longa, formam habens extenfe palme, parum trigona, ita tamen ut planiffima ps fuperior fit, ex qua caulis excrefcit, inferior, feu longiffima parsin multos in- equales ramificationes diftinéta eft, Ubera referen- tes longa; Incole has comparant cum laciniis folii Socci, unde & cognominantur, que binos pedes la- te funt, ac fesqui longe, feu alte. Radix. hzc. non vere plana eft, fed fepe ad unam partem concava, ad alteram gibbofa , ita ut haud male palmam referat, externe nigricans, feu terrei colores, multis fiffuris, & fibrillis diftin&a, interne ad oras parum rubet, reliqua interna pars alba eft, fique-edatur, fibrofam magis habet fubftantiam quam prior. Sunt & quedam, que interne penitus rubent, ac meliores minusque fibrofz funt, ac pretereaalie, quz miras exhibent formas, cymbz nempe, crate- rum, brachiorum, ac pedum, fed omnes plane, & huc pertinentes. A Nomen. Latine Ubium digitatum majus , Malaice Ubi Daun Soccun, vel folummodo Ubi Soccun, Am- boinice, in Hitoea Heli Mackilaun , in Leytimora Heri Mackilaun, & Heri Soün Laun. Secundo Ubium digitatum minus nil quoque differt a precedenti, excepto quod caules fint tenuiors, ac folia minora, tres nempe, ac tres cum dimidio pol- lices longa. binos lata. ..Radix palme quoque formam habet , fed multo minor eft, vulgarem. nempe palmam longa, & lata, plana quoque , & erecta, in notabiles diftinéta rami- ficationes , quas nos cum digitis, incole vero cum Zingiberis radicibus comparant :- Quedam formam habent flabelli Maurorum , atque hinc cognomen ac- ceperunt; externe gilve, feu albicantes, non file, ac paucis fibrillis notatz , interne plerumque albe, jn peculiari, ac rariore fpecie rubre, non fibrofe, fed compacte inftar Hepatis, ac pingues, fi mafti- centur, inftar adipis, unde & multo meliores, ac de- licatiores funt ad edendum prioribus. Nomen. Latine Ubium digitatum minus. "Malaice Ubi tangan, & Alea, Ubi Djari, & Ubi Kipas? Am- boinice, in Hitoea Keli AfJapin, in Leytimora Heri Allapin, h. e. Ubium digitatum. Cultura. Ambz he fpecies coluntur, uti Ubium pre- cedens, plantantur nempe frufta vetufte radicis ab- fciffa, que fupra Lambong vocavimus ; Quum inco- le Lambongs in grumis deponunt, inter plantandum has obfervant ceremonias, quod planam nempe pal- mam extenfis digitis in cumulos déprimant, volentes quafi hac re Ubium mandare, ut multos generet ra- mos, & ample fefe extendat. Ufus. Primum in aqua ebulliuntur, ac fub cineri- bus torrentur, ac eduntur, uti priorum radices, per- mittuntur quoque gris, quum priota Ubia prohibita effent, quod prefertim intelligendum eft de potert. ore, feu minore fpecie, quz ob delicatum ejus fapo- rem ad potum Thee itidem proponitur, prior autem fpecies folummodo infervit ad ftomachum fatiandum. Tabula Liber IX. cap. VII; VI; HOO FD St De gevingerde groote Ubi plant. e tweede 200rte , en oubollige fatzoen is bet Uh: digitatum, of getakte Ochi, onderdeeld e npe. volgende zoorten, als d'eerfte Ubium digitatum iiu. jus , of Ubi daun Soccun, de tweede Ubium digitatu i minus, of Ubi Alea, en Obi tangan. n De eerfte Ubium digitatum majus is aan wasdom en fatzoen der bladeren bet voorgaande gelyk , bebalven dat deze bladeren wat breeder zyn, bet welk men egter nies bemerkt, als men ze niet tegens malkander boud. Z e bloemen en vruchten zullen bier na in’t tiende Capitsel befchreeven werden. Het meefte onderfcheid beftaat in de wortel, dewelke in dit geflagte veel grooter is, plat, breder dan lank , in de gedaante van een uit ebreide band, wat driezydig , dog zoodanig, dat den vlakften boek boven flaat , daar den fteel uitkomt, deonderfte, o lang= fte zyde is in veele onevene takken verdeeld als lange Euiers, De lotes vergelyken ze by de lappen van bet Soccun. blad, en benoemen ze oók daar van, tweê voeten breed en een en een balf lank, of boog. et DeWortel is niet regt vlak,maar dikwils aan de eene zyde «vat bol, en aan de andere bultig , zoo dat ze niet qualyk een band gelykt , buiten zwartagtig of aard-verwig , met veele Jcheuren en vafelingen, binnen aan de kanten wat rood de reft is wit, in "t eeten baairiger van fubftantie dan de voorige. Men beeft er ook onder dit geflachte geheel ronde van binnen, die beter en mindradig zyn , en daar en boven nog andere , die «vonderlyke fatzoenen vertoonen van fchuitjes , bakken, armen, en beenen, dog alle vlak en bier onder beboorende. . : - Naam. In "t Latyn-Ubium digitatum majus, in ’t Maleyts Ubi Daun Soccun, of flegts Ubi Soccun , in^t Amboins op Hitoe Heli mackilaun, op Leitimor Heri mackilaun , en Heri Soun Laun. dta De tweede Ubium digitatum minus verfchild mede. niets van de voorgaande , bebalven dat de [lelen dunder, en de bladeren wat kleender zyn, te weeten drie, en drie en een balf duim lank, en twee breed, ae : De wortel is meede geformeerd als een'band , dog get kleender „te weten een gemeene band lank, en breed, mede vlak en overend ftaande , verdeeld in merkelyke tak- ken, die wy by vingers, de Inlanders by .Gember-worte-, len vergelyken. Zommige zyn geformeerd als een moor- Jebe wayer , en daar na genaamt, van buiten vaal, of witagtig, zonder fcbeuren, en met weinige vajelingen, binnen tn "t gemeen wit, aan een byzondere raardere zoor- te rood, niet draadig , maar digt als een lever, en vet in ’t knouwen, als ongel, daarom veel beeter , en fmaa- kelyker in 't eeten dan de voorige. ~Naam In "t Latyn Ubium digitatum minus, im ’t Maleits Ubi angan em Alea, Ubi djari, en Ubi Kepas. In °t Amboins 2 Hitoe Keli Affapin, op Leytimor Hert affapin , dat is Vinger Ubi. ueeking. Deze beide zoorten werden geoefend , ge- lyk “bet voorgaande Ubi, geplant met flukken van de oude wortel gefneeden , die wy boven Lambong genoemt bebben. Als de Inlanders de Lambongs in de cummns Jteeken onder bet planten, zoo obferveeren zy deeze cere- monien daar by, dat zy de vlakke band met uitgebret- de vingers op de cumins drukken, willende daar mede Oebis belaften , dat zy veele takken zullen gewinnen ‚en baar verre uitbreiden; Gebruik. Zy werden eerft in water gekookt, en onder , de affche gebraden , en gegeten als de voorige, en zyn toe- gelaten ook in ziektens , daar andere Oebillen verbooden zyn, 't welk inzonderbeit te verftaan is van de laatfte of kleene zoorte, dewelke wegens baar delicate] ook by de theebak opgefchaft werd, maar de eerfte diende alleen” lyk om den buik te vullen. Sn S QQ SS SSS S Wo N N | SU NW RN SN NN D GHZ 22 IX Boek. IX Hooftft. Tabula Centefima F'igefima Prima Ubium exhibet digitatum majus, cum ejus radice feparata A, que inftar manus extenfa, hinc palmata quoque di- ta eft. OBSERVATIO. ~ Hec eft Volubilis nigra, radicetuberofa, compreffa, ma- xima, digitata, farinacea, efculenra; folio cordato nervofo, Sloan. Cat. pl. Fam. pag. 46. & Rizophora magna, Virginia- na, Bryonie nigra modo volubilis, fingulari folio nervofo flexili, caule tetragono, ad angulos alato Plukn. Almag: pag. 321. € Ricophora, feu Inhame Indica, alato caule, Scam- monii folio fingulari Herm. Parad. Bat. Pr. pag. 571. * CAPUT NONUM. ` Ubium anguinum. Ubi Ular. Ertia Ubiorum inregularium fpecies eft longa, non "E qualia in feptimocapite longas vocavimus, vul- garia nempe Ubia, quz oblongam habent for- mam, inftar burfie, vel facci, hac autem longiffima fünt, ac tenuia, & diftinguuntur in binas monttrofas - fecundo Ubiume fpecies, primo Ubium anguinum , fe draconum » que ambo in hoc defcribuntur capite. St Co TS. : €— La A Wi difformes , ob moi in ares flexus, qui magna ex ang frs encantó multos 0$, & Eus ficurvar atque hzc radix in dea Den ca iffior eft, SEN infide Primo Ubium anguinum omnium rarifimam habet ad extremitatem anguíti æ collum repr re videtur , eui rugofum infidet tuber caput £mulans, € quo caulis exerefcit, & quod brevibus cingitur fie lis, quee abrupte os, oculos, & dentes referunt. inferior extrema pars in obtufüm excurrit apicem, caudam mentientem , ita ut tota forma erectum refe- . gyris , bin itham n- , Å vero hi finus extendetentur, quinque pedum longitudinem obtinetent. - ; Sunt & quedam hujus fpeciei, que raros formant finus, imino fere rete funt, que nempein molli, & arenofo crefcunt folo, ac proinde varietates angui- formis habentur. Secundo Ubium Draconum , feu Ubi Boaya , radices gerit in medio latas, in brachia, vel ramificationes extenfas , arque hinc Crocodilas , volantes Dracones, & Correcortem, feu naves alatasreferant, cujus in- cole peculiarent formant fpeciem , quunt, licer plan- tentüt, hanc femper fervent formam , nec unquam anguiformem obtinent. a triusque caulis quadragonus eft, intortus, in mul- tos artículos diftinétus, & ad oras ferratis membra- nulis auctus purpurafcentibus. Folia priorum longitudinem habent, fed anguftio- ta fume, glabra, & firma, ex foliorum alis fructus excrefeunt , feffiles fere in caule, formam habentes prioris fpeciei, infantis palmas referentes, in binos, tres, quatuorve digitos diftin€tt, quorum unus fem- per longiffimus eft, externe gilvi, punctulisque no- tati, & rugofi. Secundz fpeciei planiores funt, ma- gisque intorti, fere inftar minorum Draconum. Nomen. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 351 De Hondert en Eenen twintigfle Plaat Vertoont de gevingerde groote Ubi plant, met deszelfs wor- tel A afzonderlyk, welke als een hand uitgebreid ftaande daarom ook gevingerde, ofte bandvormige genaamt werd. AANMERKING. Dit is de zwarte Winden, ofte omflingerende plant, met een gedrukte, khobbelachtige, zeer groote, gevingerde, meel- achtige, en eetbare wortel, meteen zenuwachtig, hartfor- mig blad van Sloan. Cat. pl. Fam. pag. 46. en de grooté Virginifche Ricophora omflingerende als de zwarte wilde Wyngaard, met een enkeld fenuwachtig , buigzaam blad, met een vierhoekige fteel aan de hoeken gevleugelt van Plukn. Almag. pag. 321. en Ricophora, ofte Indifehe Inha- me, met een gevleugelde fteel, en een enkeld blad als de Scammonie van Herm. in de Par. Bat. Pr. pag. 371. IX HOOFDSTUK. Het Slangachtige Oebi. Yet derde geflagte van de Onbollige Oebiffen zyn de lange; e gelapt gelyke wy in D aom Copittel Jan egen bebben, te weten Gë Oebiffen, die een lankwerpig fatzoen bebben, gelyk een ‘beurs of zak, maar deze zyn geheel lank, en dun , en verdeelen zig wederom in twee monflreuze zoorten, te weten, de eerfte Ubium anguinum of flangen Oebi. De tweede Ubium draconum of Kaimans Oebi, beide in dit Capit- tel. befebreeven. Deeerfle Ubium anguinum ir de raarfte van gë- daante on wortelen en Ai baare zeldzame, onftr orme ke mecftendeels een flange held met tele kringen en bogten door malkander ge- flingerd , in de midden doorgaans dikker, aan "t eene eind aller y "t welk de bals-avil mm, en daar op een ruige khop gelyk een booft , daar den fteel uitkomt, behangen met korte va/elingen , welke afgebrooken , mond, oogen , en tanden vertoonen. Het agterfte , of onderfte einde loopt weder in een ftompe Jpits uit, gelyk een fleert , over zulks t'eenemaal als een opgefcboote flange geformeerd. Een wonder/pél der natuur! die in defe landen, daar de meefte inlanders zoo veel van langen bouden, ook zom- mige dezelve eeren , gelyk de Javanen, en Sineezen die in ge- waffen, bouten , en fleenen , 200 veele Scbepzelen van flan- ^ ante vinden, dewelke de natuur in deze landen Wein voortbrengt : Van buiten zyn » aard-ver- RIVA le midden twee vingers dik, metal de krullen, > of twee fpannen lank , maar als men alle DE ll meeten Sea 28 tel €f voeten lank m de? j d zyn "er ook van dit geflachte , die weinige bogteh bebben , ja Jebier regt Zyn, te weten , die in een MA en zandige grond waffen, en dierbalven voor een veraardin- ge van de Slangen formige gebouden werden. De tweede Ubium Draconum , of Ubi Boaja is , wiens avortelen in de midden breed Dr in Mt takken, of armen verdeeld , en daar door aimans » Vliegende Draa. ken, en Correcorren werboeldèn, Waar van de inlanders een | zoorte maken, om dat zy in "t verplanten altyd de voornoemde gedaante, en nooit geen regte fange formige br 5 De flee] van beide is meede vierkant, zeer gedraaid, in leden verdeeld, en langs de kanten met geker- telde wellekens bezet, dewelke wat purperagtig zjn. De bladeren zyn zoo lank als de voorige, maar /malder, lad, en Dat, uit den fchoot der bladeren komen de vruch- en woort , Jcbier zonder Deel aan den flam vaft , gefat- goeneerd aan de eerfte zoorte, als bandekens van een kind, verdeeld in twee, drie, eh Vier vingers, waar onder de eene altyd de langfle is, vati buiten vaal-graauw, met netjes bezet, en ruig. Aan de tweede zoorte zyn zy wat platter, en meer gedraaid, fchier als kleene Draa- ken. . Naam. 352 Nomen. Prima fpecies Latine dicitur Ubium angui- num. Malaice Ubi Ular. Amboinice, in Hitoca He- linja, in Leytimora Herinya. Altera fpecies cogno- minatur juxtaanimal, quod reprefentat, fed plerum- que Ubium Draconum. ` Malaice Ubi Boaya, h: e. U- bium Draconis, vel Crocodili. Apud Amboinenfes nullum peculiare obtinuit nomen. Cultura. Terra, & grumi preparantur, ut fupra; ac vetuftarum. radicum caput peculiariter abfcifium , ut & craffiffima eliguntur lateralia fruita, feu Lambongs ad transplantationem. Ad hoc opus ridiculofas in- ftituunt ceremonias, & gefticulationes, ut.miras pro- ferant he radices formas, brachia flectentes, & in- curvantes, quantum poffunt miro modo, quibus gru- mos comprimunt, quum frufta in iis depofucrint. Alii fractam fumunt ollam, cui frufta inponunt, tum finus incurvare fefe oportet ad olle formam... Ipfis autem fzpius vanitatem hujus fuperftitionis expofui , permittens ipfis talia Ubia in meo plantare horto cum omnibus iftis ceremoniis, quz? tamen nullam adquire- bant anguis formam, quum terra erat nimis arenofa, & mollis. Contra fi in pingui, & argillacea radices plantentur terra; lapillis mixta, nullis adhibitis ceremoniis ; U- bia proferebant vere anguiformia: Objiciebant autem mihi, Belgas non veram habere fidem, atque d committendum etat hoc negotium, five effent Chriftia- ni, Mauri, vel Gentiles, quum hoc requirebat natu- ra, & qualitas fuz patrie, alioquin enim Ubia non mirás proferrent formas. ; , Comperimus tamen, alias Draconis formas máxime formari ex fitu, & decurfu lapidum, & lignorum ip- fis adjacentium , inter quz percurrere , & crefcere debent, que cafuales dant formas. ` Si Paracelfus hafce frequentaffet regiones, argumenta arripuiffet , quibus doétrinam fuami vis imaginationis ad(truxiffet , hriftianis autem non placet, veladridet hzc doétri- na, uti quoqüe tion decet, alicujus nempe imagina- tionem, quam fortis etiam fit, extra fe in alicujus corpus, feu objectum, quod non tangit, ullam poffe efficere operationem. ; Hoc mihi concedendum eft, Oebi Oelar fzpe plan- tatoris voluntatem fequi, fed fepe etiam variat, & obftat, certum enim eft, frufta unius ejusdemque radicis confciffa , & in horto quodam plantata varias produxiffe formas. SUP. porro apud incolas re- git faperftitio , Oebi Oelar non in medio horto, ve inter alia Ubia permittere crefcere , fed in angulo quodam feparato hoc deponunt, dicentes Draconis, vel Anguis formam undique circa fe confumpturam , & perdituram effe alios fructus. ' a ey Ufus. Effoffa Ubia fufpendenda funt, ne terram; vel humiditatem tangant, quum progerminant, ac fae cile putrefcunt, fac magno enim conftat labore, ut fufpenfa inpediantur progerminare, ac vidi, tale U- bium fub tecto fufpenfum viridem, & alatum emifis- fe caulem, ultra binas orgyas longum, qui per ipfum penetrabat tectum. | Ad cibum preparantur coétione in aqua, & toftione füb cineribus, uti alia, fed hec magis fibrofa funt. Sen, S S. Quidam ex noftra natione putant, cunétaanguifor=_ mia Ubia formari per allifionem Ubii, fi crefcat, con- tra lapides, vel aliam duram materiam , unde Ubium cogitur fefe vario inflectere modo. Hoctamen quam maxime erroneum eft, hzc enim allifio nunquam ta- les miros formaret , vel cauffaret gyros, plantavi quo- que hzc in pingui atgilla, cui nullus admixtus erat ` lapillus , atque in una area ultra centena accepi, que omnia rariffimas habebant anguis formas , quorum ee caudam, feu circinnam fupra terram emitte- ant , ac caput in medio veritris quafi abfcondebant , quedam etiam unam alteramve in capite gerebant criftam , tam naturaliter quam unquam erectus anguis confpici poteft. Inter hzc quzdam erant, que binos pluresve exhibebant ferpentes fibi invicem juntos, & inflexos, ex uno dependentes capite, fed quivis in peculiarem terminabatur caudam. Tabula HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. 1X. Naam. De eerfte zoorte biet in " Latyn Ubi h guinum, i °t Maleits Ubi ular. In "t Ambiinstap on toe Helinja, op Leitimor Herinja, De tweede zoorte werd toegenaamt na bet gedierte , "t welk xy vertoont dog meeft Ubium Draconum Jn 't Maleits Ubi Boaja datis Dráaken,en Kaimans Oebi, by de Amboineezen beeft xe geen byzondere naam. ueeking. Het Land, ende Cumins werden toebereid gelyk als boven, en van dé oude wortelen neemd. men bet booft bezonder afgefneden, en de dik[le zyde-ftukken of Lambongs tot bet verplanten, Hier gebruiken zy nu de klugtig fie ceremonien, en aperyen , om zeldzame gedaan- ten voort te brengen, wringende de armen door malkan- der zo krom , en klugtig als xe kunnen, en drukken daar mee op de Cumins , als ze de fiukken daar in gezet beb- ben. Andere nemen een gebroke pot, en zetten. de But. ken daar in, zoo moeten de bogten zig krommen na de pot. Dog ik beb bun dikwils de ydelbeit van deze fu- perftitie vertoond, latende door baar zelfs zodanige Oe. biffem in mynen tuin planten, en alle bare ceremonien daar by gebruiken, en egter wilde geen Slangen gedaante vn de Debi groeijen, want de grond was te zandig en 05. Daar en tegen in een vette, en kleiagtige grond ge- plant, daar kleene fteenen een zonder ceremönien quamen "er Oebiffen van regte Slangen gedaante voort. Dog bier wierde my voorgeworpen, dat de Hollanders geen vaft geloof daar aan bebben, zy luiden moften ’t doen, of zy Cbriftenen , Mooren, of Heidenen waren, om dat zulks de eigen/chap en natuur van baar land mede bragt, anders zouden "er geene Oebiffen van rare gedaan- te voortkomen, _ Men bevtnd evenwel, dat de andere zoorten van draa- ken gedaante zig merkelyk formeeren na de fituatie of gan- éi van [Leenen , en bouten. daar omtrent liggende „en daar ~“tuff[chen zy door moeten ider, het welk dan toevallige fatzoenen geeft. Was Paracelfus in deeze landen ge- weeft, by badden argumenten gevonden, om zyn leere van de kragt der fterkeimaginatie plande te houden , dog bet wil by de Chriftenen niet wel doordringen gelyk bet ook niet en beboord , dat iemands imaginatie , boe fierk die ook zy, buiten bem zelfs in een ander lighaam, dat by niet aanraakt, eenig werkinge zal doen: == - Dit moet ik toeftaan, dat de Oebi Oelar dikwils des planters zin voldoe , maar dikwils ook mift... Immers bet is zeker, dat in eenen tuin de ftukken van een en dezelve wortel. gefneeden en geplant , verfcheide gedaanten «voortbrengen; nog is "er een fuperflitie by de Inlanders y l. dat zy de Oct ji de ro aa wen midden in baren tuin "d n andere Oebiffen willen planten, maar aan de kanten, 9 Draaken, of „in een boek alleen, zeggende , dat anders de Slangen gedaante om zig zoude vreeten, en de andere Uruglén verleeren.. “a — v à sebruik. De witgegrave Oebiffen moet men allegaar ophangen , op dat zy geen aarden, of vogtigheit raaken, want anders /chieten zy QUE uit, en rotten emdee lyk, men beeft nog quaad genoeg ,. dat men de opgebange- ne 't uitfchieten belette , en ik bebbegezien , dat zulk Oe- bi onder "t dak opgehangen een groene , en gevleugelde Steel voortbragte, meer dan twee vademen lank, en die door bet dak Pere drong; Tot de koft werden zy bereid door "t opzieden in water , en braaden in de a[Jcbe , gelyk andere, dog zy vallen wat dradig. ` Zommige van onze natie meenen, dat alle deze Slan- ge formen veroorzaakt werden door bet floten vande Oe- i in "t groejen tegens Been of ander barde: materie, bet welk de Oebi dwingd baar op verfcheide wyze te draa- - jen. Dit is egter een groot abuis , want dit aanftoten zoude nooit zoo rare kringen maken , ook beb ik ze in een vette klygrond geplant , daar niet een fleentje onder Was, en op eén bed over de bonderd fluks van de raarfte flange formen bekomen, waar van de meefte den fleert, of een van de krullen boven de aardeuitfleken, en bet booft mid- den in *t lyf verborgen badden, zommige ook met een o twee kuiven omtrent 't boofd , zoo natureel als ‘er ooit een opge/chote flange zyn mag. Onder dezelve waren ’er ook eenige, dewelke verbeelden twee, of meer flangen door malkander gevlogten, van een booft afhangende s dog ie~ der in een byzonder fleert eindigende, De LA SE NS NE ; DH N Guu AN WW NY S N A Bun MI WA SS SS N DAS \ OM T j d CID Wi by 7 Mi a2 e SN IX Boek. X Hoofifl. 7 bula Centefima Vigefma Secunda Übium exhibet anguinum, cum radicibus A varios inflexos; ` & conjunétos exhibentibus angues. B Folium feparatumfi- flit naturali fua forma, & magnitudine. CC Fragmenta . funt radicis plantationi infervientia, ex quibus nove dein ropullulant plante, que Lambon incolis vocantur. De E radices funt Ubii Draconis, quod Ubi Boaya inco- lis dicitur. F. Mira Ubii anguini radix eft. G Monfiro- fum exhibet anguem Oebi dictum. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 353 De Hondert en twee en twintig fte Plaat Vertoont het Slangachtige Oei, met zyn verfcheide w tels A wonderlyk omgekrult, en eeng Slangén verbeeldende. B Is een aftonderlyk blad van deze plant om zyn natuurlyke gedaante, en groottelte kennen. C C Zyn Jlukken van de wortels, tot de voortplanting dienende waar uit nieuwe planten daarna voortkomen, en die Lam- bon van de Inlanders genaamt werden. DenE Zyn wor- tels van het Drake Oebi, welke Ubi Boaya van de Inlan- landers’ geheeten. werd. F, Is een wonderlyke wortel van de Slangformige Ochi. G Vertoont een monfireufe Slang Oebi genaamt. O CAPUTDECIMUM. Ubium anniver[arium. ` Ubi taun taun. nisve radicibus perpendicularibus terram petit. Radix hzc craffiffima eft, &longa, fuperius an- uftata, inferius lata , aliquando fimplex inftar lon- gi facci, aliquando in varias breviores ramificationes diftinéta , que omnes perpendiculares defcendunt , plegmque tres pedes longe , ac brachium lat, vel crafle. _Effoffie he radices aliquando hominis, vel infantis reprefentant effigiem , cum brachiis, ac pedibus, tamque profunde funt , ut. plerumque integrz eradi- cari nequeant , fed inferior plerumque pars terre in- fixa manet , quz alteroiterum progerminat anno , per omnem penetrans ipfi incumbentem terram , unde& nova formatur, & producitur planta. Folia ejus minora funt quam in omnibus preceden- tibus Ubiis, inferius rotundiora, & magis, cofdifor- mia, glabra ,: paucisque-coftis notata. Ejus caules non ita extenfi vel alati funt, fed tamen ege oni, tenues, inque plures diftin€ti ramos, qui late fefe ex- tendunt , circumvolvunt , & amplum obcupant locum. Ex foliorum alis bini, pluresve dependent caules, fpi- thaınam longi, floribus undique cincti, qui funt fim- plicia alba capitula, vix fefe aperientia, & debilem fundentia. odorem, nec. nifi tempore pluviofo, poft flores, ac caules hofce deciduos, eodem inloco pro- pe folia fruétus progerminant nunc folitarii, nunc ge- mini, parva referentes Ubia, externe parum rugofi , qui facillime radiculas emittunt , quum terram tangant, immo quum ex ftipite dependent, albas exhibent fi- ers Ubii fativi fpecies eft re&a, que una bi- brillas, terram. quafi querentes. Aliquando hi fru-' &us parvos referunt Raphanos , quidam rotundiores , & Leben , tuberculofi, ofi, Vost o Tale Ubium in horto meo plantatum tam miram pioduçebar radicem, ut bombardam referret vehicu- ofuo inpofitam, aliud binos exhibebat longos ramos inftar farciminum ad primariam radicem dependentes, hac autem radix erat Oebi Oelar, unde & multi putant, Qebitauntaun efTe degenerationem Oebi Oelar , has aue tem fpecies formam fuam mutare concedere nequeo , fed puto fruftum iftud mihi pro Oebi Oelar datum ‚forte fuiffe hujus Ubii , quod anguis formam aliquando etiam adfumit. Plurim& praecedentium Ubiorum fpecies, que in hortis coluntur , raro flores fructusque ferunt, quod hee fpecies pre aliis facillime facit, ac pecu- liati modo ab Oebi Oelar differt, uti mox fuit dictum. „Nomen, Latine Ubium ahniverfatium. Malaice Ubi taun taun, & Ubi torana, h. e. perenne, & hafte forme Ubium. of Locus. Hzc fpecies femi filveftris habetur, faltem Ubi femel plantatur, fue conmittitur nature, ac fu- perior modo radix aliquando effoditur, inferiorque Ielinquitur pars,- unde & in defertis quoque reperitur ortis, tenuem gerens radicem. . Tom. Y, n Djus. eu vetrucofi, & ru- X H.0 6 F-D.ST U K. Het jaarlykze Oebi, e vierde zoorte van de tamme Oebi is de regte, die Das een, of twee. flammen regt neder in de grond Jebiet, en jaarlyks een nieuwe plante voortbrengt, Deze wortel is zeeer dik en lank, boven mal, en onder breed , zomtyds enkeld als een lange zak, zomtyds inver= Jcheide kortere takken verdeeld , alle regt neerwaarts gaande , en gemeenlyk drie voeten lank, en een arm dik. De uitgegrave vertoonen dikwils de gedaante van een menjch, of kind met armen en beenen, en gaan zoo dief," dat men ze gemeenlyk niet gebeel kan uitgraven , maar’ bet onderfte luk daar wan gebeel in de aarde blyft, "t welk dan bet volgende jaar weer uitfchiet door alle de aarde been, die daar op leid, en een nieuwe plante fore meerd en voortbrengt. De bladeren zyn kleender dan aan alle de voorgaande Oebi(fen , achter ronder, en bertformiger , glad , met weinige ribben, De Delen mm zoo niet geribd of gevleu-: geld, egter vierkantig, dun y eninmeer takken verdeeld, die verre om zig flingeren, en een groote plaats beflaans’ Uit den fcboot der bladeren bangen twee, of meer ftelen af, een fpan lank, daar rondom het bloeizel zit, zynde enkelde witte knopjes, die zig’ qualyk openen , en een flappen reuk van zig geeven, dog maar by regenagtig weer , na 't afvallen van’t voorfchreeve bloeizel met haré fielen, komen op dezelve plaats by de bladeren voort de vruchten een , of twee by malkander , kleene OebifJen ge- lykende, ruig vanbuiten, dewelke zeer ligtelyk weder in- wortelen , als zy de aarde beroeren , ja nog aan den Dot bangende , Gäste zy Witte worteltjes uit, en zoe- ken de aarde. Zomtyds gelyken: deze vrugten de kleine radyzen , eenige wat ronder als Olyven , maar vol wrat- jes en ruig. ~ Zulken Oebi in mynen tuin geplant, bragt voort eene wortel. met zoo zeldzame bogten dat ze geleek een ges fcbut op zyn afuit leggende: Een andere hadde twee lange takken , nevens de booftwortel bangende als worften, dog deze was van een Oebi Oelar voortgekomen, wesbal- wen veele meenen, dat de Oebi Gun taun een verwilde- ring zy van Oebi Oelar, en dat deze beide bare pe- daante dikwils onder malkander verwiffelen’ 't welk ik nog niet kan toeftaan , maar giffe , dat bet voorfcbreeve ftuk my voor Oebi Oelar gegeven, miffebien van deze Oebi geweefb zy, dewelke de langen gedaante ook eenigzints kan aannemen. Men ziet de meefte van de voorgaande Oebis, die men in de tuinen oeffend , zelden bloemen , of wruchten voortbrengen , 't welk deze zeer ligt doed, en op een bezonder maniere van Ochi Oelar verfcbillende , gelyk even verbaald is. “Naam. Jn ’t Latyn Ubium anniverfárium. In 't Ma~ leits Ubi taun taun, en Ubi torana, dat is overjarige, en Spiesformige Oebi, Plaats. Men boud deze zoorte voor een half wilde ,im- mers daar ze eens geplant word , laat men ze ongemoeid flaan , gravende flegts zomtyds de bovenfte wortel uit, en laat bet onderfte ftaan, dies men ze ook in verlatene tuinen vind , dog met een dunne wortel, Yy Gebruik: 354 HERBARIIAMBOINENSIS. Ufus. Ad cibum preparatur uti priores, fed vilio- rem habet faporem, unde & raro colitur, Sinon ef- fodiatur, totus perit ftipes cum foliis, & caulibus, radix vero perennat, ac fubfequentibus menfibus no- vos emittit caules, fed ex alio capite, feu tubere, ad latus pofito: Hzc iterum perit planta, acfic quo- tannis novus pro erminat caulis, unde & nomen ob- tinuit , quod in aliis domefticis non obtinet Ubiis. | Tabula Centefima Vigefima Tertia Ubium exhibet anniverfarium cum ejus folio A naturali for- ma, & magnitudine expreffo. B Ejus radix eft longa. C Ejus /egmentum plantationi inferviens. Liber IX. cap, Xi. Gebruik. Ze werd tot bet eeten toebereid a ; gaande , dog ze is flegter van fmaak, en bes pes ven weinig geoefend. Als men ze niet uiteraaft Be vergaat den gebeelen flok met bladeren , en jlelen : do : de wortel blyft , en fcbiet in de volgende melon weder nieuwe [Helen wit , boewel uit een ander booft, bit? ter zyden flaande. Deze vergaat al wederom , en zo, komt jaarlyks een nieuwe fteel voort , waar van de e Oebi hare naam beeft, bet welk geen andere tamme Oes bi doed. 1 De Hondert en drie en twintig fle Plaat Vertoont het jaar/ykze Oebi met deszelfs blad A afzonder. lyk in zyn natuurlyke gedaante, en grootte verbeeld B Is de lange wortel, C Een fluk daar van tot de voortplan. ting dienende. CAPUT UNDECIMUM. Ubium pomiferum. ` Ange, Uinta Ubii fativi primariafpecies eft pomifera; Qe: enim.in precedentibus capitibus fuerit in- dicatum , multas Ubii fpecies parvos producere fruétus , hec tamen maximos gerit fruétus , inftar vulgaris nempe pomi, vel Lemon Nipis., Hec fpe- cies in domellicam, & filveftrem diftinguitur, quas. ambas hoc in capite defcribemus. Domeítica multas iterum habet varietates, vulga- tiffimam autem fequemur formam, juxta quam icon fuit delineata.. More crefcendi „ & foliatura cum vulgari convenit Ubio, ejus autem folia majora, & latiora funt illis. Ubii vulgaris, cordiformia , inferius" binas gerentia.rotundas auriculas , fubtus rugofiora, multisque venis pertexta. Ex füperiorum foliorum alis fimplex provenit fru- &us feffilis, & arcte cauli adcumbens, plerumque an- te, aliquando poft flores, Hi fructus diverfi funt, fed vulgo in binas dividuntur fpecies, in majorem , & mi- norem; qui vero non certam obfervant formam, fi enim radix magna eft, fructus pufilli funt , ac fic contra... ; BA RS t Vulgares fru&us rotundi funt, feu parum obliqui, magnitudine Limonis Nipis , alii inftar globi fclopeti , - externe gilvi, planisque verrucis obfiti , que in me- dio foveolam gerunt, in junioribus fpinulofz , inter- ne quidam.flavefcunt, rubris punétulis notati , alii violacei, feu purpurei. In majore fpecie magnitudinem habent ovi Anatis, vel pugni minoris, quidam rotundi, quidam oblon- i inftar cordis animalis, interne pallide flavefcunt ad. itrinum colorem adcedentes , ad oras virentes, quous- que pellicula adparet. Juxta fruétus , uti & ex füperiorum foliorum alis flo- res proveniunt , quatuor, vel quinque infidentes lon- - gis petiolis, . Quivis pedunculus palme longitudinem abet plus minusve, nullos emittens laterales ramu- los: Floresbinas habent partes , quarum inferior pars eft trigono - oblonga bafis, cui verus infidet flos, qui componitur ex fex erectis anguítis petalis, capitulo in centro, fimul cum bafi vix digiti unguem longus, ac fruítra decidit. In majore fpecie trigone burfe majores funt, quevis nempe ala obuli magnitudinem: habet, nunc rotunda , nunc oblonga. Stipes rotundus eft, fed foliorum petioli acutis dor- fis notati funt. Radix, uti dictum fuit, varia eft, prout majores, vel minores profert fructus. Vulga- tiffima magnitudinem habet Ovi Anatis, inferius pla- na, ac fuperius multis craffis fibris obducta, externe ruffa, interne flavefcens. rit radicem; vix pugnum magnam , multis tuberculis furfum ,. € deorfum fpeétantibus , externe ruffa, in- terne violaceo - fufa, que melior cenfetur. Secundo Abuo, feu. Ubium filveftre folia gerit du- plo majora , multisque venis rugofa, palmam longa, ac fpithamam lata. Cuivis Major fpecies glabram ge.” XL HOOFDSTU De Appeldragende Oebi. E vyfde Hooftzoorte van de tamme Oebi is de aps peldragende , want hoewel in de voorgaande Capita telen gezegt is , dat veel van die Obi[fen kleene vruch: ten dragen, zoo draagt nogtans deze de grootfle vruchten; te weten als middelbare Appelen of Lemon Nipis, Dit SCH verdeelt zig in tamme en wilde, beide in dit Cas pittel befchreeven. De tamme beeft wederom veele veranderingen, dog wy zullen bet gemeenfte fatzoen volgen, waar van de figuur gemaakt is. Aan wasdom en hand der bladeren komt bet met de gemeene Oebi overeen , dog de bladeren zyn groo- ter ‚en breeder „ dan die van de gemeene Oebi , bertfor- mig, agter met twee ronde ooren, van onderen ruiger , en met veele aderen doorregen. Et Uit den fcboot van de voorfte bladeren komt een enkel- de vrugt voort , zonder voet , digt tegens den fteel aanzita tende, gemeenlyk voor , en zomtyts na bet bloeizel. De- ze vrugten zjn ver/cheiden, dog men verdeeltze gemeen- Lyk in twee zoorten , in groote, en kleene, die geen vaft fatzoen bouden, want als de wortel groot is, zoo wer- den de vrugten kleen , en ter contrary. De gemeeene vrugten zyn rond,of wat /cheef, indegrootte van een Lemon INipis,en andere als een mosquet-kogel,buiten muis-graauw , en met platte vratten bezet, die inde mide den een kuiltje hebben, maar aan de jonge wat frekeligs van binnen zyn zommige geelagtig met roode punttjes vere mengt, andere violet, of peers. an de groote zoorte zynze als een Eende-ey, of als een kleene vuift, Se? rond , zommige lankwerpig K. - als een bert van een beeft. Van binnen zynze bleek na "t Citroen-geel trekkende, aan de kanten groenaglig , 200 ver men de fcbelle rekent: Nevens de vrugten, en ook uit den fcboot der voorfte bladeren komt het bleeizel voort, aan vier , en of o $ fielen nevens malkander: leder fteel is een band lank, min of meer , zonder zyde takken, bet bloeizel beftaat uit twee delen, bet onderfte is een drieboekig rechts d voetje, daarop bet bloeizel zit, gemaakt uit zes overei Jtaande zmalle blaadjes „ binnen met een kleen knopje , te zamen met bet voetje febaars een nagel van een vinger lank , en vald voor niet met al af. Aan de grootere zoorte zyn de driekantige beurzen grooter „ te weeten 1 vlerk zoo groot als een ftuiver , zomtyts rond , zombyts lankwerpig. SH E De flam is rond, maar de Delen van de bladeren zyn met fcherpe ruggens bezet. De wortel „als gezegt , 15 VET” Jcheiden , nadat bet groote , of kleene vrugten draagt. De gemeenfte is in de groote van een Eende-ey , beneden plat, en boven met veele groote draden behangen, van buiten ros , van binnen ligt - geel. De grootere zoorte beeft een Jadde wortel , qualyk zoo groot. als een vuift , met ver” Viet bulten opwaarts , en aan zommige neerwaarts , ziende, van buiten mederos , dog van binnen violet-bruin en wert voor beter gebouden. De tweede wilde Ahuo beeft bladeren wel tweemaal zoo groot. en met veele aderen rimpelig, een band lank s en een [pan breed, i By Lag Ai: l | Tab, cxx. | N A Mi) , N Dy i d “Y N | EN ANS ja 7 | Ei mn \ W | \ | WH \ V . ÓN | EN N | N / \ qwe: UY] [ CS j 2 f An 1j y Y n i d p | si AN AN EC / / E MVP / La i Z | WY S Up Ki j 4 Ai \ \ rA j ] j y I Eh. p A == DA N : 7 4 N N Ga IS i | NUN KR me AN m 9 ze IX Boek. XI Hooft. nuibus filis compofitus, pedem circiter craffus, equo multi excrefcunt virides apices, florum rudimenta, quivis vero apex poft flores trigonus eft. Fructus magnitudinem , & formam habent Ovi Anatis ex plano .. compreffi , externe cinerei , interne flavefcentes. Ra- ix major eft, quam in aliis Ubiis, ‘nunc oblonga in- e facci, nunc fuperne angufta, inferne lata, fere inftar Campane navigii , fed non rotunda , alie in. ftar inregularis glebz , externe multis plerumque ob- felle fibrillis, interne fibrofe, aquofe, & faporis a- maricantis, [n filvis crefcit fub fruticulis, nec ad ci- bum adhibetur ni(i penuria. Nomen. Latine Ubium pomiferum. Malaienfe igno- tum e(t, ejusque loco utimur. Amboinenfi Abuo, & Ternatenfi Cabuwo, & Cafuvo, quo nomine in Cele- be quoque notum eft, Locus. In omnibus notum eft Amboinenfibus regio- pibus, ac potiffimum per fruétus propagatur, Ufus. Hujus fpeciei radices, & fructus ad cibum adhibéri poffunt, fi rite in aqua ebulliantur, cortex- que fatis craffus defquametur in radice ad digiti cir- citer craffitiem , ac porro quo. usque arenofa eft, in fru&ibus ad dimidiam iftam craffitiem , quousque nem- pe virefcit; & amarus eft. Sapor multo vilior eft, quam in aliis Ubiis , aquofus, & fzpe parum ama- rus, fed Amboinenfi ftomacho aptus. ou laborant ulceribus , anthracibus , Amboi- penfíum variolis, ac generaliter quibusvis exan- thematibus , vel fcabie, eo tempore abftineant fe. fe ab omnibus Ubiis, preefercim ab Abuo, quum me- dicamenta adfumunt ad fcabiem epe e e > Cras.» fum enim, ac corruptum generant fanguinem. Cum hoc convenire videtur Inbame St. Thome , Bra- filice Cara di&a, apud Pifonem libr. 4. cap. 64. de- fcripta, ab Africanis Mauris primum in Brafiliam de- duéta, nullos autem ejus defcribit fructus , vel po- ma, exceptis trigonis germinibus poft flores pofitis. Ejus folia cordiformia funt, feptem, vel novem ner- vis longitudinalibus diftinéta, ac bina fibi obpofita funt.: Caules. quadragoni funt, & intorti, . Radix craffa, & pedem longa eft, externe ex cinereo fufca , fub hoc colore flava, interne alba, & lactefcens , que ficcum, & farinofum pr&bet cibum fervis, & plebeis. ‘ Tabula Centefima Vigefima Quarta Ubium exhibet pomiferum, Abuo di&um. OBSERV AT EO. Hee eft Rizophora Zeylanica , Scammonii folio fingulari, tadice rotunda Herm. Par. Bat. p. 217. ubi icon & Thef. /Zeyl. p. 207. & Diofcorea, foliis cordatis, caule bulbifero, Linn, H. Cliff p. 459. & Ricophora Indica, Bryoniz nigre - fimilis, ad foliorum ortum verrucofa, Plukn. Almag. p. 321. € Phyt. Tab. 220. Fig. 6. & Battata filveftris, foliis Smila- ' cis nervofis, flore vidua , fructu triangulari compreffo di- fpermo Ray. tom. 3. p- 133. Katu Karsjil H Malah” tom. 7. Tab. 36. uet Tom. V. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Cuivis folio racemus adftat, ex quinque fexve te- ' 355 By ieder blad ftaat een tros van oyf, en zes dunne draden , omtrent een voet lank, daar aan veele groene Jbitfen flaan, xynde de [cbépzelen van bet blocizel ; en ieder Jpit/e agter bet bloeizel wert driekant; de vruchten zyn tn grootte, en gedaante als een Eende-ey , plat ge- drukt , buiten graauw, binnen geelagtig. Dé wortel i$ : grooter dan aan andere Oebis, zomtyts lankwerpig als een zak, andere boven final en onder breed, fcbier als een [cbeeps-klok, dog niet rond, andere als een onbollige klomp , van buiten doorgaans met veele vazelingen beban- gen , van binnen dradig , wateragtig „en bitter van Jmaak. Het waft in 't wild onder de ruigte, en werd tot de koft niet gebruikt, dan in bongers nood. Naam. Jn’t Latyn Ubium pomiferum, de Maleit/e is onbekendt, in deffelfs plaats gebruiken wy bet Amboin- Jebe Ahuo, en bet Ternataanze Cabuwo en Cafuto, ’t welk mede op Celebes bekend is. Plaats. Het is bekend in alle de Amboin/cbe quartie- ren, en wert meeft met de vrugten voortgeplant. Gebruik. Wortelen, en vrugten van dit geflagt zyn tot de koft bequaam , als men ze te dege in water op kookt, en dan moet men de fcbelle vry dik afnemen aan de wortel fchier een vinger, en zoo verre dezelve zandig is, aan de vrugten balf zoo dik , zoo verre diena 't groe- ne trekt, en bitter is, De fmaak is vry flegter dan aan de Oebis, wateragtig , en dikwils wat bitter , dog voor een Amboinfchen maage bequaam. Die geene, die met zaveeren , bloedvinnen, de Amboin- Jebe pokken, en in "t generaal met: alderbande fcburft be- Smet zyn, zullen voor die tyd alle zoorten van Oebiffen inzonderbeit de Ahuo myden , wanneerze medicamenten gebruiken ‚om bet zelve fcburft uittedryven , want ze maken een dik en wederfpannig bloedt. ` Hier mede febynd overeen te komen de Inhame de St. Thome op Brafils Cara genoemt by Pifo Lib. 4. Cap. 64. befcbreeven , van de Africaanze Mooren eerft in Bra- fil gebragt, dog by befchryft geene Appels of Vrugten daar van, bebalven die drieboekige fcbepzelen , die agter bet bloeizel ftaan, Zyne bladeren zyn bartformig , met zeven a negen zenuwen in de langte , en flaan twee tegens malkander. De Delen zyn vierkant, en gedraait y de wortel dik, en een voet lank, buiten graauw - bruin; daar onder geelagtig , binnen wit , en melkagtig , een drooge en meelagtige koft voor Slaven, en gemeene Lie- den. De Hondert en vier en twintig fle Plaat Vertoont de Appeldragende Ochi, Abuo genaamt, AANMERKING. Dit is de Zeylonfche Rizophora, met een enkeld blad van de Scammonie, met een ronde wortel van Herm. Par. Bat. p. 217. alwaar deszelfs figuur te zien is, en van de Thef. Zeyl. p. 207. en Diofcorea met hartformige bladeren, en een boldragende fteel van Linneus in de H. Clifforz. p. 459. en Indifche Ricophora, gelyk aan de zwarte wilde Wyn- gaart. by den oorfpronk der bladeren yratten dragende van Plukn. Almag. p. 321. en de Phyt. Tab. 220. Fig. 6. en wil- de Battata, met zenuwachtige bladeren van de Smilax, zon- der bloem, en een gedrukte driehoekige tweezadige vrucht van Ray. tom. 3. ps 133. Katu Katsjil van de H. Malab. fe. vende deel Tab. 36. ; XI. 36 HERBARII AMBOINENSIS. Liber X. cap. XII. CAPUT DUODECIMUM. Ubium Ovale. Ubi Elan. Exta Ubiorum fpecies minimas gerit radices, qua- S rum licet varia obcurrant forme , vulgatiffimam tantum defcribam, que fubdivitur in albam, & rübram , fed unius forme: Caulis ejus culmum circiter craffus eft, quatuor a- cutis angulis notatus, & maxime intortus, fuperius in paucos, & longos diftinétus laterales ramulos. Fo- lia biña fibi funt obpofita, magis cordiformia, quam in vulgaribus Ubiis, inferius longis parumque. acutis auriculis donata, per longitudinem . diítinéta. feptem finuofis. nervis, quorum tres ad extremitatem excur- runt. Nondum notum eft ,. ullos proferre flores. Fructus ex foliorum alis. excrefcunt , bini plerum- que conjun&i, varie forme, quidam enim ex rotun- do inregulares funt, quidam obtufos referunt digitos infantis ; quorum quidam etiam inveniuntur in arti- eulos diftin&i, quidam binos quafi gerunt tefticulos, omnes. autem externe verrucis, vel acutis punctulis notati funt. Ex fructibus varietates diftingui poffunt, quidam enim interne albi funt, alii rubentes , ex qui- bus varie formantur fpecies. i Radix minima eft omnium Ubii fpecietum , acnihil aliud quam fructus vetufti ftipitis, tuperne paucis ton- gis obducta fibrillis, plerumque magnitudinem habens vetufte: Pinange quedam inftar ovi gallinacei. Si enim hzc planta multos profert fructus, radix pufilla eft, ac fic contra. Externe glabra eft, fed verruca- fum veftigia obfervari poffunt. Plurima folitariz. fant, licet & geminz obcurrant fuperius conjuncte , ác mox fefe dividunt in binos tresve ftipites , feu cau- les, quot nempe bulbi inferius funt, hee autem fpe- cies nullo alio modo propagari, & transplantari po- teft quam per fructus. Ubium cafeiforme a quibusdam etiam pro Ubi E- lan habetur, adcuratiore autre examine compertum eft ad Oebi Abuo pertinere. Nomen, Latine Ubium Ovale juxta radicum magni- tudinem , que ovi columbini vulgo, ad fummum O- wi gallinacei magnitudinem obtinet. Malaice Ubi Baboa, h. e, frugiferum Ubium, non acfi nullum aliud Ubium proferret - s; fed quum in hac fpecie nuls y^ ars fit edulis nifi fruétus. Amboinice Elan, & Blom zw 2 e EZ Locus. Extra Amboinenfes regiones Boetonam,. & Celebem non multum notum eft: Sinenfes in fua pa- tria fimilem habent plantam , quam Temantong vocant, cujus fructus faccharo condiunt, ut ad potum Thee edantur. ' Ufus. Hujus fpeciel radices, uti dictum fuit, ad cibum non adhibentur, quum adeo pufille , &,ama- ricantes fint; Contra ejus fructus funt delicatiores, ac proinde magis eduntur in aqua ebulliti atque hinc. cognominatur Ubi Baboa, h.e. frugiferum Ubium, quum ejus fructus inter cuncta Ubia foli tantum ad cibum expetantur, quibus etiampropagatur, ac non per radices. ` Hujus, & minor obcurrit fpecies , cujus radices hayd majores funt ovo Columbino, folitarie , ac ge- mine. Ejus folia quoque minima funt, digitum cir- citer longa , inferius acutis auriculis notata. Huic increfcunt parvi rotundi fructus Piforum, vel Uvgrum. magnitudinem habentes , externe parum fpinulofi , in- . terne rubentes, ad cibum itidem adhibentur , ut. & ad propagationem. um hoc convenire videtur Katu Kelangu „ Braem. M E DUm Fruta zum a Pennachofo. Bel- gice Pluim-Keylen, in Hort. Malab. part. 7. Fig. 37. defcriptum. : Te > Tabula Centefima Vigefima Quinta Ubium exhibet Ovale. 'OB- ZLTO O FRES T (ES De Ovale Oebi. Di zesde zoorte van de Oebiffen is de kleenfte van word telen , en boewel men verfcheide gedaante daar van beeft, 200 zal ik egter alleenlyk de gemeenfte daar van befchryven, die men onderdeelt in witte en roode zoorte , dog van cen gedaante. De ftam is omtrent een firobalm dik, met vier feberpe ruggens en zeer gedraaid, boven in weinige, enJange zyd- takken verdeelt. De bladeren ftaan twee tegêns mal. kanderen , en zyn meer bartformig dan aan de gemeene Oebis, agter met lange, en wat fpitze ooren, en in de lengte met zeven bogtige zenuwen doorregen , waar van drie tot den einde toegaan. Het is tot nog toe niet be- kend, dat bet eenig bloeizel draagt. cR De vrugten groejen wit den fcboot van de bladeren , gemeenlyk twee tegens malkander , van diverze gedaante, want zommige zyn uit den ronden onbollig , zommige als flompe vingers van een kind, waar onder men ook eenige windt, die regt in teden verdeelt zyn , zommigemet twee balletjes agter, als klootjes , alle van buiten met vratjes of fcherpe puntjes bezet, Aan de vrugten kam. men bet onderfcheid bemerken, want zommige zyn van binnen wit, zommige roodagtig, waar na men bet ons derfcheid der zoorten maakt, A ` d De wortel is de kleenfte onder alle Oebis geflagtem zen: anders niet dan de vrugt van een ouden jtok , aan t bovenfle met weinige u vazelingen bebangen y gemeen- lyk im de grootte van een Hoender-ey. Want als den fiok veel vruchten draagt, zoo blyft de wortel kleen , en ten contrarie: van buiten even, dog de voetftappen van de wratjes kan men nog bekennen. De meefte zyn enkeld y: dog men vindt er ook dubbeide, boven aan malkander ge= groeid, en verdeelen zig flraks in twee , of drie fiammen, te weten‘, zoo veel knollen”er van onderen zyn, want men kan deze zoorte anders niet verplanten dan door de vrug- ten. z ; ` De kaasformige Oebi wert by zommige ook voor eem Ubi: Elan gebouden , dog by naarder onderzoek is bevone den, datze onder de Oebi Ahuo beboordt, 125 Naam. In ’t Latyn Ubium Ovale na de kleene maat | der wortelen, dewelke na een Duiven-eys of ten meeften na een Hoender ey gelykt. In °t Maleyts Ubi baboa, ` dat is, vruchtdragende , niet als of er geen andere Ubi _ vruchte droegen, maar om dat aan deze zoorte niets ef: baar is dan de vruchten. Amboins Elan en Aëlan, ~ —— Plaats. Buiten de Amböinfcbe eure Boeton, en — Celebes is bet niet veel bekendt. De Sineezen bebben in baar land een zulk gewas, datze Temantong noemen y wiens Vrugten zy confyten om by de thee te eeen. = 0 Gebruik, De wortelen van deze zoorte, als Begin werden tot de koft niet gebruikt , om datze kleen, en bits teragtig zyn: dear, e tegen. zyne vrugten pr dert: er, werden dierbalwen.meer gegeeten , eerjl in Wa gekookt , en bier van wertze by utrnemenibeit Ubi baboa, dat is vruchtdragende genoemt, om dat bare vruchten on- der alle Oebiffen alleen tot bet eeten gebruikt werden, waar mede menze ook voortplant, en niet met de wortel. Men beeft bier van nog een kleendere zoorte , waar van de wortelen niet grooter werden dan een Duiven-ey, enkeld, en dubbeld. De bladeren zyn mede de kleenfte , omtrent een vinger lank, agter met fcherpe ooren. aan groejen kleene ronde vruchten als erreten , of oude wyven „ buiten wat fleekelig , binnen root, werden me- de tot de koft gebruikt , en tot bet verplanten. eo Hier mede febynd over een te komen bet Katu Kelangu, in^t Bramminees Carando, bis, n Fruita Bürruga Pennachofo. Nederduis Pluim-Keylen , in Hort. Malab. part. 7. Fig. 37. befcbreeven. De Hondert en vyf en twintig ffe Plaat Vertoont de Ovale Oei. e | | : FAN- SS IX Bock. XIII Hoof?/. OBSERVATIO. „pee eft Diofcorea , foliis cordatis, caule aculeato bulbi- fero Linn. H. Cliff. p. 459. & forte Ricophora Melonis folio tvo, radice Rape nigricante 4/ukn. Almag. p. 321 & Bat- tara filveftris fpinofa Smilacis folio , floribus ftamineis race- mofis, pro fructu verrucofam excrefcentiam protrudens, Ray. tom. 3. Pe 133- — CAPUT DECIMUM TERTIUM: Combilium. Combili. N fex precedentibus capitibus cunctas defcripfimus fpecies edulium radicum prime claffis, jam fecun- da fabfequitür Combilium dicta, cujus tres funt fpe- - cies hoc in capite defcripta. Primo Combilium vulgare, eodem crefcit modo cir- ca palos, quo Ubium, cujus caules quoque angulofi, ^ &intorti funt , fed non alati, ac preterea brevibus - armati fpinulis, que in inferioribus partibus majores, & frequentiores funt, quam in füperioribus. ~ Folia folitaria locantur; in quovis geniculo unicum, funtque cordiformia, breviora, & rotundiora, quam jn Ubiis, flavefcentia, & novem finuofis nervis per- texta, illis Siri Daun fimilia, tres, ac tres cum di- midio pollices longa, pauloquelatiora. Ad quemvis folii ortum bine majores excrefcunt fpinule, feu ha- mi, uti in Rubis, qui manus vulnerant, fi inpruden- . ter tangantur. : ~ Flores fructusque non profert, fed farmentis juxta palum adfcendit, immo ab uno ad alium, unde & tota area fepe connexa, & intricata eft. Quivis fti- pes multas gerit dependentes radices ex,una planta, quum Ubia unicam tantum proferant, harum autem tadicum media femper maxima eff, plerumque ob- longa inftar frufti farciminis, fubtus vero, & ad late- Ta multa eminent tubercula, ita ut faepius palme, vel campane formam pre fe ferant, preter has ad latera multe alie Rape, feu bulbi dependent, quo- rum quidam rotundi funt, parvos referentes pugnos, quidam oblongi oviformes , alii haud majores fu- glande, omnes vero per fibrillas fuas matrici neétun- tur radici , a viginti ad triginta, immo quadraginta numero, ita ut tres plante in pingui locate terra - plenam corbem timbil dictam exhibcanereplendam , ad quam céterum quinque fexve Ubii plante requiruntur. “Hi bulbi externe non ex fufco nigricant uti Ubia, fed vitellini, vel fumei funt coloris, ac brevibus ar- mati fpinulis, ací effent fibrillarum extremitates, &; fitractentur , fpinulofi adparent. Interne fuccofiores funt Ubiis, albicantes, ac flavefcentes, Inter bulbos alia longa decurrunt fila, ftipitis ortui nexa , acutis armata fpinis, qua profunde terram penetrant, to- tamque radicum glebam intra&tabilem fere confti- ‘funt, quo autem he fibrille fint minores, ac pau- ciores, eo meliores funt bulbi. AC Secundo Combili Bulu, feu Combilium oblongum ea- dem gerit folia, fed ejus radices fex , o&o, ac de- cem longz fimul dependent inftar farciminum eodern ex ftipite inftar Batattas, externe non fpinulofz ,fed te, & equales, ita ut Ubia effe quis putaret, ni _flavefecrent , interpofita vero: fila multas gerunt longasque fpinas fere inftar illarum Limonum, qua pue qaad am maxime ledunt, fi incaute tra&entur, harum fpinarum bine fibi ob: ponuntur, quique in caulibus deteguntur, acutiores e fant, quam prime fpeciei. Ubia contra non Xa fibrofa funt interne hifce, ac meliorem quoque habent fubftantiam. , Combili Fanfuri fpecies eft fecunde varietatis, & quidem optima, que oblongos profert bulbos, ex- terne parum fpinulofos, interne puram, & delicatam prebentes carnem. ` COM 1s AMBOINSCH KRUYDBOEK. 357 AANMERKING. Dit is de Diofcorea, met hartformige b 1 e blade ftekelige boldragende fteel van Lë + in EH CHR p. 459. en mogelyk Ricophora, met een klein blad van Me- loenen, en een zwarte wortel als van een Raap van Plukn. Almag. Botan. p. 321. en wilde doornachtige Battata, met het blad van de Smilax, en trosachtige vefelige bloemen in plaats van de vrucht een vratachtig uitwas aan de fteel dra- gende van Ray. Tom. 3. pag. 133. XII. HOOFDSTUK, | De Combilie- Plant. E de zes naaflvoorgaande Capittelen bebben wy be: Jebreeven alle de zoorten van "t eerfte boofigeflacht der „tamme wortelen, volgt nu bet tweede genoemt Combi- li, waar van wy drie zoortén bebben, aile in dit Capite tel bejchreeven. De eerfie gemeene Combili waft op dezelfde manier rondom de ftokken, gelyk de Oebi, de Delen zyn mede boekig , en gedraaid, dog niet gevleugeld, daar en boven met korte doorentjes bezet , die men aan de onder/te delen meer, en grooter vind dan aan de bovenfte. De bladeren flaan enkeld, aan ieder knie een, en zyn ‚regt beriformig , korter , en ronder dan die van de Oebi, geel-groen, en met negen kromme zenuwen doortogen , die van de jonge Siri-Daun wel gelykende, drie, en drie en een half duim lank, en ruim zoo breed. By ieder blads” oorfpronk flaan twee grootere doorentjes , of baakjes, gen lyk aan de Braamboze, die de banden bezeren, als nobis bandeld. Bloemen en vruchten draagd bet niet, maar loopt met zyne ranken langs den flok, en van den eenen tot den anderen, waar door bet gebeele bed dikwils aan malkans der bangt. Een ieder ftok beeft alhier veele wortelen van eene ele nd gib de Oebiffen altyd maar eene bebben , e middelfte van deze wortel is de groot- Ste, gemeenlyk lankwerpig als een fiuk van éen worft, zoo dog van onderen ter zyden fleken veele knobbelen uit , dat ze zomtyds de gedaante van een band, of klokke beeft, ` hebalven deze bangen ter zyden nog veel meer knollen , of bollen, zommige rond als kleene vuiften, zommige lank- werpig als eyers , zoinmige niet grooter dan een walnoot; alle met bare vajelingen aan *t boven[te van de moeder«vor- tel vaft hangende , van twintig tot dertig, en veertig in % getal , 200 dat men van drie ftokken in een vette grond flaande eenen korf vol wortelen bebben kan, waar toe men anders vyf of zes flökken van de Oebis bebben moet. Deze knollen zyn van buiten niet zwart brein, gelyk de Oebiffen , maar dooir-geel, en wat rookagtig , em met korte doorentjes bezet, alseinden van vafelingen , zoo dat zy in "t bandelen ook fleekelig vallen. Binnen zyn zy zappiger dan de Oebis, witagtig, of na den geelen trek- kende. Tuffchen de knollen loopen andere lange flyve ‚en Doutagtige draden , mede adn den oor/pronk des flams vaft, en met [cberpe doornen bezet, die diep in de darde gaans en den gebeelen [Lok van wortelen moejelyk om te bandë- len maken, dog boe minder deze vafelingen aan de knol. len, boe beter die zyn. je tweede Combili Bulu, of lankwerpige Combi- lis hebben dezelue bladeren, maar albier bangen zes , acht , en tien lange wortelen by malkander aan eenen Det als Worften, of Batattas, van buiten niet fleekelig , maar glad en effen, zoo dat men ze voor Oebis zoude aanzien, zoo zy niet geelagtig waren , maar de tuffcbenlopende draden bebben veel langere doornen , fcbier als Limoen- doornen , en de banden zeer quetzende in "t uitgraven, als men daar niet wel oplet, van deze doornen ftaan twee by malkander , en die aan de fielen zyn ook [cberper , dan aan de eer[le zoorte. Deze Ocbiffen zyn daar en tegen qan binnen zoo dradig niet als de voorige, en van beter ubflantie. _ Combili Fanfuri 2m een flag van deze taveedé zoorte, en wel de befte, daar aan zyn lankwerpige knollen, van buiten wat doornig , maar binnen zuiver van vlee/ch , en welfmaakend, e e 73378 38 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XIN. Alii, qui externe glabri funt, interne fibrofi funt, longasque gerunt in radicibus fpinas acus referentes. Hec glabrities, vel rugofitas intelligitur de brevibus fpinulis , que in bulbis ipfis confpiciuntur, omnia enim Condilia fpinulofa gerunt fila, manus ledentia. Tertio Combili Mera, feu Combilium rubrum eadem quoque gerit folia, fed magis virentia: Radices ejus funt bulbi rotundi, quorum maximus femper directe fub caule locatur ; ac minores laterales, nuncrotun- di, nunc tuberculofi „-& in ramos quafi diftinéti, nec tam copiofam habent prolem quam priores, Bulbi hi interne plerumque rubri funt, nec ita fibrofi quam primi, ac proinde molles, bonamque habent fubftan- tiam. Decurrentia fila longas quoque gerunt fpinas, firmas, & nigras, binas tresve fimul junctas , que manus quam maxime fauciant, fi inprudentet exfo- diantur. Caules quoque frequentiores gerunt fpinas, quinque nempe fimul in quovis geniculo,velad quodvis folium. Hujus fpeciei quzdam inveniuntur, que Oebi Calebaf]a vocantur,quum formam gerunt filveftriumCa- labaíTz fpecierum , vel lagenarum, que nempe inferius rotundum gerunt bulbum,ac fuperius anguftum collum. Combili Tsjampadaba bulbum gerit rotundum inftar pomi, vel lagenz , qui nullas gerit fpinas , eltque olidus, acmagna ex parte füpra terram eminens , ex- terne, & interne albus, ac proinde habendus eft pro alba fpecie terti? varietatis. Nomen. Latine Combilium. Malaice Combili. Ter- natice Siafu. Maccaffarice Zenka. Boetonice Oppa. Amboinice Sabu, & Siabe. Bandice Siavu , Sinice Betzy, & Bitzy. Baleyice Bibaun. Locus. Plurimum coluntur a Celebe per Boetonam, Moluccas, Amboinenfes , & Bandaneníes regiones. * Jave, Baleye, & Bim& quoque obcurrunt, fed non magna copia, prefertim circa urbem Bataviam , ubi in Javam introducta funt per Orientales nationes ibi ha- bitantes, In Zephyreis quoque Sinz partibus cre- fcunt, fed maxime fponte, ac fine cultura, nihilomi- nus tamen fünt ejus bulbi dulces, & molles, ita ut in magnatum menfis cum tragematibus obferantur. . Cultura. Amboinenfes has plantas non tam copio- fe colunt quam Ubia, quum minus nutriant, noftra vero natio illa praefert: Terra crematur, ceditar, & in grumos formatur, uti de Ubiis fuit dictum, loco autem fegmentorum Lamboñs dictorum toti fumuntur Combilii bulbi, parvi nempe ifti bulbuli circa matri- 'cem dependentes radicem, fique nimis magni fint, = fuprema dimidia, vel tertia ipforum pars fumitur, in inferiore parte fruftulum exícinditur, ita ut fulcus in medio fit, ac bini quafi pedes ad latera, hac fru-. fta in grumis iftis ita deponuntur, ut fiffura oblique furfum fpe&tet, ac caput deorfum, e quo nOvus pro- pullulac caulis. Hoc ideo efficiendum eft, ut plan- . tatum fruftum , quod putrefcere oportet, futuras ra- dices in excretione non inpediat. Combilia poft fex menfes maturefcunt, unde ante Ubia plantanda funt, ut in initio menfium pluvioforum, h. e. Majo effodi offint, maturationis tempus quoque eft, quum folia incipiant flavefcere, & marcefcere, Si effodiantur, terra undique ligneâ fpathá diffolvenda eft, ne radi- cum fpine manus ledant, fique fieri poffit, totus fti- pes cum omnibus adpendentibus radicibus evellendus eft. In hac plantatione non tot obfervant ceremonias, quam in Ubiorum plantatione , quum Combilia ftabi- lem fervant figuram; abfeiffaque frufta, que ad ci- bum preparantur, in coctione fale non adfperguntur. Boetonenfes optimam callent artem Combilia plan- tandi, quz ad orgye di(tantiam deponuntin terra in- culta, fed antea cremata, uti fupra de Ubiis diximus. «Ufus. Combilia humidioris fant nature Ubiis, ac praeterea magis mucofa, fed rubra optima, & maxi- ma funt. Per coétionem in aqua, & toftionem fub cineribus calidis apta ad cibum preparantur uti Ubia, ac pogo in frufta confcinduntur, & in pulrem coquun- tur. Si copiofa horum fit feges, magne formantur folle, in dia candefa&i deponuntur lapides , & fupra hos Combilia, ac fupra hec alii iterum igniti lapides, feu Combilia, & lapides invicem mixti, qui terra vel herbis obteguntur, donec frigefcant. Tofta De andere , die gladzynvan buiten, zyn bairi ; nen, en bebben lange doornen aan de Ser an ity den. Dit glad of ruig te zyn is te verfiaan van de Jr: dorentjes, die men aan de knollen zelfs ziet, «past ti alle Combilis bebben de doornagtige draden, die de pes den quetzen. jn De derde Combili mera of roode Combilis beb mede dezelve bladeren , maar booger - groen, de wortelen zyn ronde knollen, altyd de grootfte regt onder den flok, en de kleendere rondom, zomtyds rond, zomiyds bultio. en in takken verdeeld , en bebben zoo veele kinderen "i A rondom baar , gelyk de eerfte. Deze zyn van binnen De gaans rood, en zoo dradig niet als de eerfte , dierbalve i mede mals en goed van fubftantie, De tuffcbenlopende draden bebben mede lange doornen , But. en zwart Ge en drie by malkander , die de banden zeer quetzen alt e zé onvoorzigtig uitgraàft. Zoo flaan ook aan de Been meer doornen , namentlyk vyf by malkander aan ieder knie of ieder blad. Wan deze zoorte zyn "er, die men Oebi Calebafla noemd , om dat zy de gedaante van wilde Cy. labaffen of vlef[cben bebben, te weten beneden een ronde knol, en boven met een fmalle bals, Combili Tsjampadaha is rond als een appel, of voles- Je» zonder doorens van buiten., en is vaft , meeft boven de aarde , is buiten en binnen wit , en dierbalvente bou- den voor een witte zoorte van de derde, Naam. Ja ’t Latyn Combilium, in ’t Maleyts Come bili. In Ternataans Siaffu, in "t. Maccaffaars Zenka, In "t Boetons Oppa, in "t Amboins Sahu en Siaho , in ’t Bandaas Siavu, in "t Sinees Betzy en Bitzy, in *t Baleys Bihaun. Plaats. Men oeffend ze meeft van Celebes aan door Boe- ton, de Moluccos, de Amboinjche en Bandafe quartieren. Op Java, Baly, en Bima beeft men ze ook, dog in geen menigte , inzonderbeit om de ftad Batavia op Fava, zynde aldaar ingevoerd door Oofterfche natien, die al- daar woonen. Zy waffen ook in de zuider deelen van Sina , dog meeft zonder oeffeninge , niet te min mals en zoet, zoo dat zy ook op grooter beeren tafel by bet banquet opgezet worden. Ee De Amboinefen planten ze zoo veel niet als de Oebifen , om dat zy minder voedzel geven, dog onze „Natie prefereeren de zelve, bet land werd gebrand, om- gebakt, en in beuveltjes verdeeld, gelyk van de Oebis gezegt is, in plaats van Lambons neemt men bier geheele Combilis, te weten van de kleene bolletjes, die rondom de moederwortel gezeten hebben, of zoo xy te groot zyn; neemd men de bovenfie belft, of derdepart. daar wan, aan "t; onderfte eind jnyd men een flukje daar uit, dat de reft een kloove krygen als twee beenen , deze fiukken zet men in de Cumins zodanig, dat het gekloofde wat fchuins opwaarts flaat , en bet booft neerwaarts, daar den nieus wen fieel nitfehiet. Dit moet men doen, op dat bet gee plante fluksken, ’t welk verrotten moet, de toekomende wortelen in "t waffen niet inde weg zy. De Combilis ver- eyfchen zes maanden, eer zy ryp worden, daar om men ze voor de Oebis moet planten, E, dat ze in *t begin van de regen-maanden, dat is in May konnen uitgegraven werden, zynde medeeenteeken van rypbeit , als de blade- ren beginnen geel te worden, ente verwelken. In’tuit- graven moet men de aarde met een boute fchupje rondom eerft los maken , op dat men de banden aan de doornen der wortelen niet quetze, en zoo bet mogolyk is, den ` gebeelen flok, met alle aanbangende wortelen kan uit- trekken. By bet planten gebruikenze zoo veel ceremonien niet als by de Oebiffen, om dat de Combillis een vafle figuur bouden , bebalven datze by de afge/neden fiukkens ' tot de koft bereiden onder bet kooken geen zout moeten. doen. De Boetonders bebben de befte kennifJe van Combi- li te planten, want zy zetten dezelue een vadem vam malkander in onbebouwt land , dog te vooren gebrand s gelyk wy boven van de Oebis gezegt hebben. _— ebruik. De Combilis zyn vogtiger van aart als de Oebiffen, daar by wat flymerig, dog de roode zyn de befle , en E . Zy werden door ?t opfieden im water, en braden in beete affche tot de koft bequaam ge- maakt , gelyk de Oebis , ook verders in flukken ge/needen, en tot een pap gemaakt. Als men "er veele beeft, 200 werden groote kuilen gemaakt , beete fteenen daar in £e- legt, daar op de Combilis , en op dexelve weer andere heete fleenen, of Combilis, en beete [leenen onder malkander, en dan met ruigte , of aarde toegedekt , tot dat bet koud er En ee CH Ae A pr jd IX Boek. XIV.Hoofifl. -AMBOINSCH KRUYDBOEK. Tofta hac Combilia multo praftantiora funt, mi- pusque mucofa coétis, que per aliquot dies conferva- si, & trans mare vehi poffunt, qui mos in praceden- ti libro de Caladio etiam a nobis edottus fuit. Combilia in multis prohibentur morbis, quum ab, domen nimis tumidum faciant, & flatus excitent. Cruda Combilia contrita, € Emplaftri forma collo applicita, ejus curant tumores, qui Banca Babi vo= cantur, ardorem enim extrahunt, &tumores detum- efcere faciunt, licet febris adfit. Hoc feepius explo- ratum fuit, quum tales tumores in pueris, & mulie- ribus vehementer quibusdam in annis graffarentur. Anno. 1693. Combilium inventum fuit formam ha* bens Suis, que catulos lactat, in quo inferior caulis rs.caudam reprefentat, uti in icone exprimitur, & confpici poteft. o ` Tabula Centefima Vigefima Sexta Combilium exhibet, ubi Litt. A folium. majori exprimit for- ma. B.Radicem DI fuiformem , ac catulos lakentem juxta Rumpbii monitum. — OBSERVATÍO Hec vera quoque Diofcores fpecies eft; fed quad caules hullos gerit bulbulos, vel verrucas, qui vero ad radicesfre- quentiores funt, quam in prioribus fpeciebus, atque hinc vocari poteft. Diofcorea foliis cordatis, caule aculeató non bulbifero , radicum bulbis copiofiffimis. * Huc & pertinet Podava Kelengu H: Malab, tom. 7. Fig, 51. & 52. cujus fo- Jia licet varient, vera tamen hujus plante fpecies , feu varie- tas eft; que Ricophora, feu Inhame Malabarica fpinofa vo» catur ab Herm. in Par, Bat. Pr. p.:371. & Plukn, Almag: Pp, gel: 359 Deze gebradene Combilis zynueel beter , en min flymerig dan de gekookte, en men kan ze eenige dagen bewaren, en over zee vervoeren, welkemanier wy in't voorgaande boek van de Kelady ook geleerd bebben. _ De Combilis werden in veele ziekten verboden , om dat zy bet lyf tezeer opblazen, enwinderig maken, De raau- we Combilis gewreeven, en tot een pleifter gemaakt „flaat men op allerhande gezwellen. inzonderbeit aan den bals , diergelyke men Banca Babi noemd, want bet: trekt de bitte uit ¿ en doed bet gezwel flenfJen , al iffer de koortze mede onder gemengd, Dit is dikwils geprobeerd , als bet voornoemde gezwel aan kinders en vrouwen in zommige jaren heftig graffeerd. 7 | Anno 1693.:is een Combili gevonden in gedaante van een Zog , die jongen zuigt, waar aan bet onder fte van den fiam den fleert verbeeld, als in de Figuur te zien is. De Hondert en fes en twintig fle Plaat Vertoont de Combili-Plant, alwaar Lett. A een Aladin groo- ter. gedaante vertoont. B Wyft aan een wortel van de Combile, verbeeldende een zuygende žog, met. zyn jonge volgens Rumphius. AANMERKING. Dit is mede een tegte zoort van de Diofcorea, dog did aan de ftelen geen:bolletjes, of wratjes \draagt , en welke aan de wortels veelvuldiger zyn dan in de voorgaande zoor- ten, en'daarom kan deze genadmt werden Diofcorea, met hartformige bladeren , een ftekelige feel. zonder bolletjes; en met veelvuldige bollen aan de wortels. Hier toebehoort mede de Podava Kelengu van de H. Malah.part. 7. Tab. zt, en 52. welkers. bladeren, fchoon: die. verfchillen, is echter een waare zoort, ofte: verandering van deze plant, welke de Malabaarfche doornachtige Rieophora, of Inhame genaamt werd van Herm, in de Pars Pr. p. 371. en van P/ukn. Al- mag. p. 321. CAPUT DECIMUM QUARTUM Ubium quinquefolium. Abey. Te usque generalibus domefticarum edulium ra- dicum claffibus defcriptis , fubfequuntur jam fe- mi, ac penitus. filveftres quedam illarum fpe- cies, quz in tribus ec? enarrabuntur ca- pitibus, ac primum hoc in capite-Ubium quinquefor lium, quod femi filveftre cenfetur, quum potiffimum fponte proveniat ,. fed tamen ctiam colitur; Formam gerit a priore diverfam, radix enim ejus eit craifa, inregularis, potiffimum plana inftar Cafei Edamen- fis, quzdam inftar campanz , vel petafi, in inferio- re parte tubercula gerens mammillaria, uti Ubi tan- gan, externe fumei coloris ; multisque fibrillis ob- du&a, interne nunc alba, nunc rubra, juxta binas di- verfas fpecies. zc? Ejus caules funt folitarii, longi, & rotundi, infe- riores parum lanuginofi, crafitiem habentes penne anferinz, curtis, firmis, ac pungentibus fpinulis ar- mati, que in fuperioribus fenfim decrefcunt , ac mi- . Ruuntur cauliculis. as - Folia rotundis quoque, & firmis infident petet transverfalem.palmam longis, ac per geniculum po- tiffimum reflexis, hisque quinque femper fibi adft folia, in femi circulo locata, quatuor, & quinque pol, lices vulgo longa, binos lata , medium vero paulo longius eft, inferius angufta, fuperius lata, ac fere rO- tunde definentia , fuperius brevi apice, feu filamen- to notata, folia Ficus, vel Lupini referentia. Bina lateralia folia aliquid peculiare babent, exterior enim ipforum pars multo latior , & finuofior eft , ita ut nervus magnus non directe per medium tranfeat.: $u- periores , & medii cauliculi quatuor, & quinque. ge- runt folia, inferiores vero, & vetuftiflimi tantum tria, uti & potiffimum in filveftri tria , in quibusdam lọ- ‘Cis quatuor confpiciuntur. Fru&us XIV. HOOFDSTUK. Het vyfbladige Ocbi. Us ver de booftgeflagten van de tamme eetbare wors D telen befcbreeven. zynde , volgen nu eenige balve en $ gan/ch wilde zoorten van dezelve , welke in deze drie volgende Capittelen zullen verbaald werden , en voor eerft bet Übium quinque folium i» dit Capittel ,-°t welk voor half wild gereekend word, omdat bet wel meeft van zelfs in ‘t wild avaft „ evenwel ook geplant werd, bet beeft een gedaante van de voorgaande el gend want voor eerft is bet eem plompe, onbefchofte wortel, mee plat als een Edamfe kaas , zommige als een klok of boed, aan "t onderte eind met uittva[Ten „of mammetjes s gelyk de Ubi tangan, buiten aardverwig, en met veele vajer lingen behangen, binnen zomtyds wit, zomtyds rood ‚na de twee zoorten. De fielen zynenkeld, lank, en rond , de onderfte wat wolagtig , in de dikte van een ganfe fchaft, met korte, Joe, en fbeekende doorentjes bezet, dog aan de uitter- fle elen verminderen die allenkskens. De bladeren Doan insgelyks op ronde en fiyve ftelen, een band.breed lank, meeft met een knie agterwaarts ges boogen ; en daar op ftaan altyd. vyf bladeren by malkane deren in een balve rondte , meeft vier en vyf duimen lank , twee breed , dog bet middelfte istwat langer , agter fmal, wooren breed , en bykans rond toelopende , met een kort draadje „of fpitsje voor aan, gelykende de bladeren van de Wygeboomen, of Lupinus. De twee bladeren aan de ayde ftaande bebben ook wat byzonders, want de buiten- fle zyde is veel breeder en bogtiger , zoo dat de groote zee nuwe niet regt door de midden loopt. Op de voorfte en middelfte fielen ftaan vier en vyf bladeren, maar ze? agterfte en oudfte drie, gelyk men ook aan de wilde met drie, bier en daar wier ziet, De 360 Fructus ad petiolorum ortum excrefcunt, qui tam aréte hifce, & majori adcumbunt cauli, ut minores foliorum petiolos, quibus folia infident , retrorfum premant, & fle&ant. Magnam referunt verrucam , ex binis tribusve minoribus compofitam, & externe punétulis, feu tuberculis notatam , magnitudine vul- aris Fabe, interne pallide albicantes, ac vifcofi, & acile decidunt, fi tangantur. Peculiares quidam quo- que excrefcunt petioli racemofi , ex quibus fimiles dependent fructus, qui fine floribus progerminant , nec edules funt: Ad latera autem fimplex excrefcit petiolus , flofcu- los fuftinens , compofitos ex fex anguftis, & viridi- bus petalis , fuperius parum dehifcentibus, ac que longiufculo infident capitulo, & fruftra decidunt. Ex abfciffis recentibus petiolis ferofus exftillat liquor. uam latiffime fefe extendit hzc planta, proximis arbo- ribus firmiffime fefe figens , & circumvolvens , longum itaque requirit tempus, antequam fit perfecta, unde & Amboinenfes hanc non multum colunt, vel plantant, numerantque hanc ad Ubi Utan, feu Ubii filvejtris fpecies, illi enim hanc in filvis invenientes , ac vi- dentes magnas producere radices, has in hortis ince- perunt plantare, ubi quasdam fübit mutationes, cul- ta enim hec planta multo lanuginofiora gerit folia, & farmenta quinque fexve orgyas longa funt. In Bima vero, aliisque locistres kun alba, ru- bra, & fufca. Primo alba maximas gerit radices, quarum mas pi- lofiores gerit, femina glabriores, que neque tam fi- brofe funt externe quam interne, fubftantie albe, utrzque in filvis crefcentes radices gerunt haud mul. to majores capite , que etiam non multum expetun- tur, quum adeo fibrofe func, fi vero in hortis trans- plantentur; Petafi , vel cafei magnitudinem adquirunt, plerumque autém campanz obtinent formam , fuperius nempe anguítate , ac inferius late, angulofe, & tu- berculis notate inftar. Ubi tangan. © Caro interna alba eft, ac filveftris fpeciei fuperior pars vix edulis eft, quum nimis fibrofa eft, inferiores autem ejus partes -melioris funt note. In aqua coquuntur he radices, vel fub cineribustorrentur, fed fatuum, ac vilem ha- bent faporem. | Secunda , feu rubra fpecies minor eft, fufcos gerens caules, & inferiora folia trifida funt, fuperiora quin- quefida, ejus. radix: pufilla. eft, & intus rubra, que melior cenfetur ad cibum quam prior. In Boero- ne hzc peculiariter Waccat vocatur. In Baleya quo- que fponte provenit, eque ac alba fpecies, rubra vero multo melior eft ad cibum, ac duriorem habet fubftantiam, ad oras autém: modo rubet „vel purpu- rafcit, interne alba. Bubulci ibi quotidié häc utun- tur fub cineribus tofta loco panis. Tertia fpecies eft fufca, feu nigra, ac potiffimum in Bima crefcit, & fubftantia ejus interna nigricat , fique coquatur, fufcum prebet jus. “In hortis plantatur non ad palos, uti ceteta Ubia, fed ad arbuículas ,: & fruticulos permittitur adfcende- re; quum tam ample fefe extendat, & o&o, vel no- vem requiruntur menfes, antequam maturefcat, cu- jus fignum eft, fi folia incipiant flavefcere, vel deci- dere. py “Nomen. Latine Ubium quinquefolium. Malaice Ubi Utan , quod generale eft nomen. Ternatice Ubi pa- riaman, quod nomen quoque gerit Ubi taun taun, quum annus fere labatur , antequam maturefeat. Am- boinice Abey, Aywel, & Ywel. Hitoéce Pete. Loe- honice Jaé. Bouronice Labi. ‘Maccaffarice Abubo. Boegice Aforo. Baleyice Samoan, Bimice Kato, Licus. In multis crefcit infulis, fed magna ex par- te fponte, uti in Baleya, Bima, Celebe, Amboina, & Moluccis. Amboinenfes ` bas multum exfodiunt radices in parvis infulis, in finu Cajeli, ac aliis cir- Ca Amboinam fitis. -` S Ufus. Domeftica tantummodo fere in ufu eft fpe- cies apud Amboinenfes, filveftris enim fpernitur, ex- cepto penuriz tempore. Quo modo ab aliis in ufum vocetur nationibus , fupra ad quamvis notatum eft fpeciem. HERBARII AMBOINENSIS Ex : Liber IX. cap. XIV, ‚De vruchten ftaan by den oorfpronk der elen. zoo digt tegens de zelve, en den booftfteel aan liggende , dat zy de kleene flelen, daar de bladeren op ftaan , agterwaart $ buigen. ` Zy gelyken een grote vratte , van twee of drie kleendere te zamen gezet, en buiten met kleene pun&jes of knobbeltjes, in de grootte van een gemeene boone. bin. nen bleek-wit, en flymerig , en vallen licht af, als men ze aanraakt. Daar groejen ook eenige byzondere ftelen als troffen, daar aan diergelyke vruchten bangen , zy ko~ men wit zonder bloeizel , en zyn niet eetbaar, Dog aan de zyden komt een enkelde fteel voort, daar aan men bet bloeizel ziet, zynde gemaakt van zes finalle groene blaadjes, die boven een weinig gaapen, op een langwerpig knopje ftaan, en voor niet met al afvallen, 5 Uit de afge/nedene verfebe fielen druipt een weiagtige vogtigbeit. Het breid zig zeer verre uit, om de naafte boompjes zig zeer vaft tege: bet moet dierbalven langen tyd bebben , eer bet volwaft, daarom bet ook de Amboinefen niet veel. planten, en reekenen "t onder de zoorte van Ubi utan, of wilde Oebiffen, want zy lui- den vindende bet in "bos waffen, en ziende, dot bei grooà te wortels gewan, bebben bet mede in de tuine beginnen te planten, alwaar bet eenige veranderingen gekregen beeft , want dat gebavend werd , beeft wolagtiger blade. ren, de takken werden vyf en zes vademen lank. In Ams boina Heeft men maar twee xoorten ‚Witte en roode „ maar op Bima, en andere plaatzendrie, witte, roode, en brui- ne, De eerfle de witte heeft de grootfle wortelen, waar van bet manneken baairiger is, bet wyfken gladder , van buizen en binnen ook zoo draadig niet, wit van fubftan- tie, en beide in ’t wild waffende met wortelen niet veel grooter: als een kop, werdende ook niet veel gezogt, om dot xy zoo bairig zyn, maar in de tuinen verplant were dende ; zoo groot als een-boed of kaaze , dog gemeenlyk als een klokke , te weten- boven, [mal en onder wyd, hoes kig met knobbelen , als Ubitangan, bet vleefch van binnen wit, aan bet wilde geflagte is bet bovenfte bier fcbier niet eetbaar, om dat bet al te baairig is, maar de onderfte deelen zyn beter. Zy werden in water gekookt, en on- . der de afJcbe gebraden, dog zyn van een laffe en flegte „maak. De tweede of roode zoorte is kleender , beeft bruis ne ftelen, de onderfte bladeren zyn in drie verdeeld, de bovenfte in vyf, zyne Oebi is kleen , en binnen rood, deze werd voor beter gebouden tot bet eeten dan de voorige, Op Boero noemd men dit in’t byzonder Waccat: bet waft op Baly ook in "t wild, zoo wel als bet witte, dog bet rode is verre beter om te eeten, en border van Jubftantie „ bet is evenwel aan de kanten maar rood of peers, en binnen wit, De koewagters aldaar gebruiken bet tot baar dagelyks brood onder affcbe gebraden. ` De derde zoorte is de bruine, of zwarte, waft meeft op Bima , is zwartagtig van binnen, en geeft in”? kooken een bruin zop. st, ~ Men plant bet in tuinen geenfints by ftokken gelyk an- dere Oebiffen, maar laat bet de laage boompjes, en ruige te oplopen, om dat bet zig zoo- verre uitbreid , en bet moet wel acht a negen maanden bebben, eer bet ryp werd, welkers teken ts ,- als de bladeren beginnen geel te wer- den, en af te wallen. ==> - : Naam. In't LatynUbium quitique folium. In 't Ma- leyts Ubi utan , met een generale naam, in "t Ternataans Ubi pariaman, welken naam ook voerd bet Ubi taun täun, om dat bet fcbier een jaar moet bebben , eer dat bet word. In "7 Amboins Ahey, Aywel, en Ywel. In 't Hitoe-ees Pete, in °t Loeboenees Täe, in " Bouro- nees Lahi, in "t Maccáffaars Abubo. in % Boegis Afo- ro. In Baleys Samoan, op Bima Kato. , Plaats.’ Het waft op veele Eylanden meeft in "t wild, als Baly ; Bima, Celebes, Amboina, en in de Moluc- cos. De Amboinefen graven bet veel op kléene Eilanden, ø de bogt van Cejeli, en andere rontom baar Eylandge- egén. : "Gebruik: Het. tamme is in Amboina frbier alleen 15 gebruik, want bet wilde werd veracht , bebalven in bon: gersnood : boe bet andere natien gebruiken , is boven by ie- der zoorte gezegt. * Na IX Bock. XV Hoofifi. fcriptione D. Pifonis libr. 4. cap. 3. cum hoc v fare Convent Brefitiendum Mandiboca , feu A- mericanorum Yucca , foliorum nempe forma, licet Mandiboca non fit frutex , fed arbufcula ere&a , que apud ipfum in tredecim, vel quatuordecim diftingui- iur fpecies, quarum quzdam radices gerunt albas, alie radices rubras , fed Mandiboca foliatura fua con- venit cum hoc Ubio, ac ftipes cum Tacca; radix cum fabfequenti Ubio filveftri, de quo plura vide in præ- cedenti libro cap. 89. Tacce fative. Cum hoc quodammodo convenire videtur Kattu Nurem Kelengu. Bracm. Dava Karandi. Portugall; Grabofa rodonda. Belgice Keule met ronde vratten, in Hort. Malab. part. 7. Tab. 34. defcripta, ‚ Tabula Centefima Wigefima Septima Ubium exhibet guinguefvlium, cum radice A Ubii quinquefo- lii agreftis, Abiar dicti. (B. SER V.A 41.0 Hee eft Diofcorea foliis digitatis, caule fpinofo. Linn. H. Cliff. p. 459. & Ricophora pentaphyllos, caule fpinofo, fru- &u oblongo triquetro, Malabarea P/ukn. Almag. p. 321. & Batrata Indica, caule fpinofo, foliis digitatis, fructu trian- gulo, cum tribus intus feminibus compreflis Ray. tom. 3. pag. 133. CAPUT DECIMUM QUINTUM. Ubium filveftre. Ondo. Unc filveftris fubfequitur fpecies, radicem gerens N amplam , & inregularem, quz tam angulofa , bulbofa , ac finuofa eft, ut jufta ipfi forma tribui nequeat, nifi quod glebam referat ex multis Ubii tu- berculis Compofitam, ex qua bulbi quidam dependent anguftüm habentes collum ex primaria nempe radice; que fimul magnitudinem habent capitis, fepe SE capitis vaccini. Radix hec externe cinerea eft, ve intenfe lutea uti in Combilio, rugofa, multisque fi- brillis obdu&a , que fpinulofz quafi funt, in una fpe- cie interne alba, in alia flavefcens, vifcofum ex il- Jans lac, quod cutis pruritum excitat , & interne nocet. Caulem emittit fimplicem , aclongum, arbores ad- fcendentem , qui fuperius fefe in varios dividit latera- les ramos. Primarius hic caulis prope radicem mi- nimum digitum craflus eft, lentiflimus, denfe arma- tus curtis, & incurvis fpinis, feu hamis , qui sf funt, & pungunt inftar illorum Cynosbatos, fen im decrefcunt, ac minuuntur, inque extremis farmentis nulli confpiciuntur. er Folia femper terna fimul locantur, longis pm infidentia, illis Cacare, feu Phafeoli Indici fimilia , fed multa majora, palmam , vel fpithamam longa, fex feptemque digitos lata, binaque lateralia more Phafeolorum rotunde auriculata funt in inferiore dimi- dia parte, ita-ut major nervus non directe per mediam folii partem decurrat. Quamdiu filveftris eft hzc lanta, raro flores fructusque profert, que vero in ortis colitur, hos profert, quum fenefcat. In binas itidem dividitur fpecies, in albam nempe, cujus radix interne alba eft, externe ex cinereo flava, & in lu- team, quz externe intenfe lutea eft inftar Combilii , interne flavefcit inftar pultis Milii. pe lores longis increfcunt racemis, vel pedunculis , ulnam longis, alternatim in breves laterales quafi pe- dunculos divifis , qui denfos gerunt flofculos , compofi- tos ex fimplicibus tantum angulofis capitulis , & ftami- nulis, quz vix floris formam reprefentant, in prima fpe- “cie hipallide albicant , feu virefcunt , & inodori fant; in altera flavefcentes, ac melius florum formam referen- tes, odoris dulcis , & grati, fere inftar florum Manoor , unde & hzc fpecies a Baleyenfibus vocatur Gadong, feu Ondo Cafturi,quum ejus flofculi Mufci odorem fundant. Tom. Y. Lu- AMBOINSCH KRUYDBORK, 361 Na de befebryvinge van Dr. Pifo Lib. Cape 4. Zoude met dit Ubium ten naaften by over ech nci de Brafiliaanfche Mandihoca, of Americaanfe Yucca, te weten aan fatzoen der bladeren, boewel de Mandihoca geen firuik , maar een regt flaande boompje is, by bem in dertien of veertien zoorten verdeeld s Waar van zom- mige witte, zommige roode wortelen dragen , immers de Mandiboca komt in bladeren overeen met dit Ubium, de am met de Tacca, de wortel met bet volgende Ubium fylveftre , waar van ziet meer in 't voorgaande boek Cap. 89. van Tacca Sativa. Hier mede febynt eenige oveereenkomft te bebben, bet geene befchreeven werd in Hort Malab, part. 7. Fig. 34. onder den naam van Kattu Nurem kelengu. Bramin. Dava karandi. Portug. Grabofa rodonda, ANeerduits y Keule met ronde vratten, De Hondert en even en twintig fle Plaat Vertoont het vyfbladige Ochi, met de wortel A van het wif: de vyfbladige Oebi , Abiar genaamt: AANMERKING. Dit is de Diofcorea met gevingerde bladeren, en een ftez kelige fteel van Linneus in de H. Cliff. p.459. en Malabaar- {che vyfbladige Ricophora, met een ftekelige fteel, en een lankwerpige driehoekige vrucht, van Plukn. Almag. p. 321; en Indifche Battata, met een ftekelige fteel, gevingerde bla- deren, en een driehoekige vrucht, van binnen met drie ge- dronge zaden in het derde deel van Ray. pag. 133. XV. HOO EDS t-U K, Het wilde driebladige Oebi. U volgd een regt wild geflachte, mét cen groote, en N onbe/chofte wortel, zoo hoekig , knobbelig , dat men baar geen eigentlyke fatzoen geven kan, als dat bet een klomp gelykt van veele Oebiffen t'zamen gezet, waar van zommige knollen met een finalle bals aan de booftavor» tel bangen, t'zamen in de groote van een booft, dikwils ook van een Offe-kop. Ze is van buiten gum > of boog- geel gelyk de Combilis, ruig, met veele vazelingen be- bangen, fchier fleekelig , binnen wit aan de eene zoorte , aan de andere geelagtig, en een kleverig melk uitgeven- de, die op de huid jeuken maakt , en binnens lyf Jcbade- lyk is. ase Jcbiet met een enkelde lange Deel op, de bomen op- lopende, en boven zig in verfcbeide zyde-takken verdelen: de. De booft-fteel is beneden by de wortel een pink dik, zeer taay, digt met korte en kromme doornen, of baken bezet, flyf en flekelig gelyk die vanden Eglanthier , al- lenkskens werden zy minder , en dan de uitterfte ranken ziet men ze niet. ~ De bladeren Baan altyd drie by malkander op lange fielen, die van cun. e Indifcbe Boonen gelyk , dog veel grooter , een band of een [pan lank, zes en zeven vingers bréed , en de twee ter zyden na demanier der Boonen beb- ben een groote ronde bil aan de agterfte belft, zoo datde middelzenuwe niet regt door de midden gaat. Zoo lang bet in ’t wild waft, draagd bet zelden bloemen en vruch- ten, maar ’t geene in de boven geplant werd, brengt de zelve voort, als bet oud werd. Men verdeeld bet als dan ookin twee zoorten , te weten in witte, wiens wortel van binnen wit is, van buiten graauw met geel gemengd, en in een geele, die van buiten EE is, gelyk de Com- bilis , van binnen geelagtig gelyk Geerste - brye. ` De bloemen komen voort aan lange troffen , of Beleg een elle lank, en met beurten in korte zyde ftelen verdeeld, digt bezet met kleen bloeifel , befiaande fcbier uit enkele boekige Ditze knopjes en draadjes , die naauwlyks de ge- daante van een bloem vertoonen , aan de eerfte zoorte bleek: avit of groendgtig , en zonder feuk, aan de tweede geel- agtig , en beter na bloempjes gelykende , zoet en aangenaam van reuk, fchier als de bloeme Manoor , daarom deze zoorte by de Baliers Gadong of Ondo Cafturi werd by- genaamt , om dat de bloempjes na Muscus fieken. Zz Ze 2 HERBARII AMBOLNENSIS © LiberIX. cop XV. Luteg ejus funt radices, minores, minusque noxie quam albz fpeciei, fponte quidem crefcit, fed coli- tur , & planratur quoque tam radicis quam florum gra- tia, tumque ad altas locatur arbores , quas adícen- dit, & in quarum ramis fefe extendit. Utriusque fructus funt filique trigone, non folide, fed ex alis quafi compofite, que in medio conne- Guntur, uti fructus prioris Abubo, quevis ala binos pollices longa eft, ac unum lata, externe rava, & ad taum mollis inftar panni. Quevis autem ala ex binis componitur craffiufculis pelliculis fibi adpofitis, atque-inter has abfconditur tenuis plana, & fufca fquama , inferius craffiufcula , & lenta, atque femen refert, Silique he quam diutiffime racemis inherent, donec dehifcant in fuperioribus partibus, inferiores autem connexe manent, ac demittunt fufcam illam {quamulam, quz interne fplendent inftar albi ferici. Decidua vero hec femina, quantum novi, raro in domeftica progerminant fpecie, in filveftri auteni in uibusdam locis propullulant per ventum disjecta, in lvis enim longe remota reperiuntur. Quamdiu ra- dix crefcit, & ad cibum.apta eft, nil peculiare in ea detegitur, fi vero juftam adquifiverit magnitudinem, & fenescat ,- nec effodiatur , corrugatur , & indurefcit. In filveftri radices he non femper per totum repe- riuntur annum , fed tantummodo menfibus Junio, Julio, € Augufto , poft quod tempus ipfarum locus non amplius detegi poteft, quum totus pereat ftipes , vetufta autem perfiftit radix, nec novos emittit cau- les, quod laterales efficiunt bulbi adpendentes. In filvis aliquando profert viginti, veltriginta, im- mo quinquaginta radices ex unico dependentes ftipi- pite, -&-eirea has multi minores inftar Combiliorum excrefcunt, unde terra tuberofa quafi intumefcit, €- levatur, ac finditur, quo fit; ut unicus ftipes cum role locum obcupet orgyam latum, quz fibiincum- bie tanquam congeries-lapidum „ ac quatuor fzpe vi- ri vix pondera harum radicum, & bulborum geftare valent, remanentibus tamen in terra abruptis pluri- mis radicum fruftis , & bulbis, qui fubfequenti menfe OGobri regerminant, ac novas porro formant radi- ces. Nomen, Latine Ubium filveftre, Malaice, & Java- nice Gadong. Boetonice Ondo, quod nomen Malai- enfibus quoque notum eft. Quidam hoc quoque vo- cant Ubi Utan, uti precedens Abay. Amboinice in Leytimora Hayuro. In Hitoea Hayule, In Loehoa, & Hoeamoheld Ulibita, & Ubulibita, Baleyice fil- veltris-Sicappa , domeftica fpecies Gadong, quam alii Malaienfés Gadong Cafturt nominant. Nachaffırice Seappa. In Manado, & Celebe Boteali Bitule. . Locus. In multis-obcurrit,. & notum eft infulis hu- jus Archipelagi, fed femper in incultis, & folitariis infulis, que tamen non altas habent arbores , fed po- tiffimum fruticof& funt, ac raro perambulantur. Co- piofe autem in parvis reperitur infulis, parum eleva- tis ; fcopulofis , & arbufculas plures proferentibus , ita ut verum fit flagellum defertorum. Lutea fpecies raro in Amboina obcurrit, ac tantummodo unus al- terve ejus ftipes in hortis.confpicitur plantatus, Java autem, & Baleyz copiofior eft. 1 Ufus. Quum zc radix noxio turgida fit fucco , qui difficilem cauffat manuum, ac corporis pruritum, fi hoc tangat, immo fepe ipfam excoriat epidermidem, hinc magno conftat labore, antequam ad cibum ap- ta reddatur, quem tamen incole noprefpuunt, quum rite preparata delicatum praebeat cibum , faltem mul- to gfatiorem precedenti Abay, atque Creator fapien- ter hanc inpregnavit radicem hoc fücco, ut ab apris intacta hominibus cibo inferviret. ` ` e", eN er Certiffimus hane preparandi modus eft, quem nos Baleyenfes docent, fi recentes nempe radices in fru- fta confcindantur, & cineribus obtegantur , in. qui- bus per viginti quatuor. horas deponuntur, ac dein hic abluitur cinis, in corbiculo compinguntur, & in- gentibus obprimuntur lápidibus, perque binos dies, & noctes in aqua marina fic macerentur, denuo re- centi abluuntur , feu pluviali aqua exficcantur ad So- lem, ac denuo in aqua marina lapidibus adgravan- tur, pluviali iterum abluuntur, & denuo ficcantur,, uti fupra fuit dictum. Hoc Ze beeft geele wortelen, onfcbadelyker en kleende witte , waft wel in "t wild, dog werd mede re zoo wel om de wortel als om de bloeme, men laat ze ale dan booge bomen oplopen, en zig daar op werfpreiden. De vrucbten aan beide zyn driekantige. bouw i ma[Ref , maar als uit vlerken Poen di d Be th midden aan malkander hangende , gelyk de vruchten van "t bovenflaande Ahuho , seder vlerk twee ‚duimen lank en een breed, van buiten donker-geel, en zagt in 't aan’ taften als laken. leder vlerk beftaat uit twee dikagtige buiden tegens malkander fiaande , en tufJeben-beiden RE bergende een dunne platte en bruine [cbubbe , agter apap dikagtig en taa , dewelke bet zaad wil zyn... Deze bou: wen blyven zeer lange aan den tros bangen y berften ein- delyk open met baar woorfte delen, blyvende achter gam * malkander bangen, latem bet bruine fcbubbeken uitvallen en glimmen als dan van binnen als wit zatyn, Dog de uitgevalle zaden komen , mynes wetens, zelden op aan de tamme , maar in de wilde fcbynd bet bier en daar verwaaid te werden. want men vind ze in °t.wilg ver van malkander. Zoo lange de wortel in "t aans groejen , en tot bet eeten nog bequaam is, ziet men niets daar agn, maar als die baar groote en volkomen puder- dom beeft , en niet uitgegraven werd, zoo begind ze wat in te krimpen, en barder te werden. Aan de wilde vind men de-wortelen niet altyd door °t gebele jaar,’ maar 'al- leene in de maanden Junius, Fulius , en Augustüs, nà welke tyd men baare plaatze niet meer bekennen enka dewy? den geheele ftok vergaat , dog de oude wortel blyft, en fchiet geene Delen meer uit, bet welk Ae andere MNA doen , die ter zyden aanbangen. : In’t bos gewind bet zomtyds twintig of dertig , en vyf- tis groote wortelen van eene Bom afhangende , en ron- de aarde met een bult opzwellen , en fcbeuren , waar door bet gebeurd , dat eem flok met zyn kinderen een plaats van een vaam breed beflaat , leggende op malkan- der als geftapelde. fteenen , en wier mannen konnen wel bare dragt van eene ftok krygen; en egter nog veele in den grond laten, dewelke in de volgende maant O&ober weder uitfcbieten , en al gaande weg. nieuwe wortelen formeren. . Naam. In ’t Latyn Ubium fylveftre. -In °t Maleyts en Javaans Gadong. In ’t Boetons Ondo, welke naam by de Maleyers ook bekend is. Zommige noemen *t ook UbiUtan, gelyk bet voorgaande Ahay, In "t Amboins op. Leytimor Hayuro, op Hitoe Hayule. Op Loeboe en Hoeamobel Ulibita en Uhulibita, Int Balen ‘het wilde Sicappa, bet tamme Gadong , "t welkandere Ma- leyers Gadong Cafturi noemen. In ^t Maccaffaars Se- appa, op Manado en Noord-Celebes Bitule, ~ laats. Het is in veele Eylanden bekend van dezen Archipelagus , altyd in wild een eenzame boffen , si? ter niet hoog van bomen zyn, maar meeft met kreupel- bos bezet , ende weinig. bewandeld werdens Men vind bet inzonderbeit veel op kleene Eylanden , die wat boog, klippig, en met bomen bewaffen zyn, x00 dat bet eem regten gezel is van de wilderniffe. De geele zoorte vind men weinig in Amboina , flegts bier en daar een jio in de boven geplant, maar op-Fava en Balyis ze over- Geer o d , Gebruik. Dewyl deze wortel vol fchadelyk W Jleckt , die een moejelyk. jeuken aan de banden en * ly verwekt , als by daar aan raakt , ja dikwils de bud SN , 200 vereift ze vry wat moeite, eer men ze tot e koft bequaam maakt, dewelke egter de Inlanders niet ontzien., om dat. bet ter degen toebereid. een zmaakelyke koft geeft , iminers veel beter dan ’t voorgaande Ahay, en den Schepper heeft voorzigtig dezen dap daar by ge voegd, op dat de wortelen van de wilde zwynen zow- den ongemoeid, en tot koft voor de menfcben blyven. De zekerfte manier is , die ons de Baleyers leeren» men de verfche wortelen in flukken foe met bekleed, en daar in een etmaal laat leggen, daar na de affcbe af/poeld , doed men ze in een korfje, bezwaardze met groote fienen, zet ze een paar etmalen in Zeewa- ter, daar na fpoeld men ze af met verfch water , drog? ze in de Zonne, en. no in zout water met , bezwaard, met bet verjthe afgefpoeld , en gedrogd als vooren. Dit IX Bock. XV Flooft/t. Hoc bis terve efficiendum eft , donec comperia- mus, omnem noxiam qualitatem effe extractam, cujus um eft, fi ficcata malla in fartagine fupra ignem tor- retur , fique tum quiefcat, & corrugatur, bonz note eft, fi vero conmoveatur, & circumvolvatur, in aqua ma- rina de novo macerandz funtradices, & comprimen- de uti fupra. Ad majorem vero comprobationem , & fecuritatem quzdam objiciuntur gillinis fruftula, uz fi dévorant non vertiginofe falte, bone funt no- tg, atque innoxie edi poffunt, qua in fartagine fri- cantur cum Calappi medulla. Amboinenfes has radices fequenti preparant modo: In frufta confcindunt, ac manibus pedibusque quam fortiter fieri poteft, in aqua hzc fübigunt marina , ita ut maxima noxii fucci pars ftatim exprimatur cum cal- cea fubftantia, qua dein corbiculis inponunt, ac dein er binos tresve dies in aqua macerant, lapidibus adgravata , ut fuperfluus exprimatur porro fuccus, dein per binos dies in pluviali macerant aqua, ut fe- mi putrida fint, dein iterum ad Solem exíiccant, ac demum in fartagine fricant cum Calappi medulla, vel contufa admifcent Sagus farine , ac Sagus panem pin- funt, qui delicatior eft fimplici pane, faltem qui il- lum guftant, judicant opera. pretium effe hunc ad- - hibere laborem. Recentium radicum fuccus , licet homines non enecet, anxietatem faltem ipfis adfert fummam, ac vertigines, fique non rite fuerint præ- parate , vertiginem quoque cauffant. Amboinenfes autem nolunt hunc inpendere laborem , quam diu alius cibus in promptu fit, in dictis vero menfibus, quum nulla conquiri poffint Ubia, ad defertas tendunt par- ‘ve Cerame filvas, & adjacentes ipfi parvas infulas, ut has exfodiant radices, que poft menfem Auguftum non amplius detegi poflunt. ; Tertius præparandi modus eft, quum recentia ra- dicum frufta cinere obliniuntur, quæ per tres qua- tuorve dies fub terra fepeliuntur , dein hec abluun- tur, ac pluviali aqua fortiter fubiguntur, quam diu calcem prebeant albam, que ad fundum precipitat, € abjicitur, in hac enim noxia latet qualitas, Ex- preffa materia corbiculis inponitur, lapidibus adgra- vatur, ac per tres quatuorve dies aque inponitur ma- rine, in recenti, vel pluviali dein abluitur, & fubi- gitur, donec nulla amplius decidat calx, ac demum ad Solem exficcatur, faccis inpingitur, & in fumo confervatur.. Si hac materia dein ad cibum prepare- tur, inobturata olla fupra vaporem aque fervide di- geritur, quod Cuceus vocatur, ac dein cum Calappi medulla editur loco Oryze ad alios cibos, primum autem cani objicitur. Male preparata primo faciei ruborem cauflat, ac per totum corpus anxietatem , ac vertiginem , dein fanguis fentitur «ftuare, omnes porro flaccefcunt artus, dein gravis fubfequitur Diar- thea, & aliquando vomitus. Curatio eft recentem bibere Calappi lympham , aqua frigida corpus lavare, & pauxillum Accarbahar, feu Coralliorum adfumere. -Manuum pruritus tollitur friétione cineris calidi. Op- timum prebet commodum, ac victum mare frequen- tantibus, fiJin defertas adpellant infulas , fed octo, vel decem requiruntur dies ad preparationem. Multi Celebes, & Cerame populi ex hac vivere coguntur radice, quum penuriafit Oryze, vel Sagus, tumque fepiffime fit, ut patientiam, & laborem non adhibeant, ut rite preparentur, inde ægre fefe ha- beant, ac Maboc, feu vertiginofi fint, ad quem tol- lendum quevis fere natio fuum. habet antidotum. Maccaflarenfes , & Boegenfes tenerum epotant Ca- lappum, vel Calappi lympham, feu Santan. Cera- menfes radice utuntur Siri Boppar cum Pinanga ma- flicata. Amboinenfes corticem , ac radicem adhibent Gnemonis domeftice in aqua coétam, quam bibunt, ejusdemque arboris folia cum Pinanga mafticant , quod Sam prodeft contra noxam pifcis Utricularis dicti. Incolz infularum Xulanenfium has folebant radices Sagus pani adrhifcere, ut maffa augeatur, quum ve- to fordide hoc tra&arent opus, nec requifitum prz- Parationis tempus exfpeétarent, hinc ipforum Sagus Panis , qui quadratas refert majores aleas, quem pere- inis vendunt, poft paucum tempus interne flavefcit laporem habet amaricantem, & infalubris eft „quod in cauffa eft, Xulanenfium Sagum ita contemni. Tom. Y, Flo- AMBOINSCH KRUIDBOEK. ) 363 Dit moet men twee a driemalen doen , tot dat men be- merkt, dat alle [chadelykbeit uitgetrokken zy, waar van bet teken is, als men de gedroogde in een pot/cherf over bet vuur rooft, en als zy ftil blyven leggen, en inkrim- pen, zoo boud men ze voor bequaam , maar zoo zy baar beweegen » en door malkaar rollen, zoo moet men ze ale weer in Zeewater weeken, en perffen als vooren. Tot meerder verzekeringe fmyt men eenige Stukjes voor de been ders, zoo xy dezelve op-eeten zonder duifelig daar vante werden, 200 iffe goed, én men mag xe als dan vryelyk nuttigen, als men ze weder bakt in een pan met gerafpte Calappus-pit. De Amboinefen maken "t aldus. Zy fnydenze in fluke ken, en kneeden ze met banden en voeten, zoo Bert zy konnen in Zeewater, dat bet meefte deel van den [chade- Iyken zap, en kalkagtige fubftantie ten eerften uitlope , doen ze als dan in korfjes , en weeken ze twee a drie da- gen in Zee met Dengen bezwarende, dat "er den refteren- den zap uitgeperfl worde, daar na weeken zy ze nog een paar dagen in verfch water, tot dat zy balf verrotten , drogen ze als dan in de Zonne , en bakken. ze ten laatften in een panne met Calappus-pit, of zy mengen de kleen geftotene met Zagu - meel , en bakken er Zagu- brood af, die fmaakelyker worden dan de enkelde. Immers die ze proeven , oordeelen , dat zy dg moeite wel weerd zyn. Den zap uit de verfche wortelen , fchoon by juift de mens Jchen niet doodes, brengt by bem een groote benaauwt- beit en ww? aan, en de qualyk toebereide maken ook duifelig. De Amboinefen willen er egter de moeiten niet aan doen , zoo lange xy andere koft konnen krygen , maar in de voor/chreeve maanden , als er geen Oebis te bekomen zyn, zoo verfpreiden ze bun na de woefte boffen van kleen Ceram, en de omgelege kleine Eylanden om deze wortelen uit te graven, die zy na de Maand Augufius niet meer vinden. De derde manier van zete prepareerents deze , de verfche ftukken beftrykt men met affche, vergraaffe drie a vier dagen in de grond, daar na afgefpoeld , en met verfcb water flerkelyk gekneeden, zoo lange als "er witte kalk afkomt , die zig op de grond van "t water zet , en die men weg [myt , want daar in is de fcbadelykbeit, Het uitgen perfte werd in korfjes gedaan, met ftenen bezwaard, drie a vier dagen in’ zeewater gezet , daar na weder in werfch water afgefpoeld, en gekneeden, tot dat er geen kalk meer van komt, en ten laatften in de de arg, in zakken gedaan, en in de rook verwaard, Is men ’t eeten wil, werd bet in een befloten pot boven bet water eftooft , bet welk men Cuceus noemd , en dan met Cas appus - pit gegeeten, in plaats van Ralf tot andere fpyfen, dog men laat bet eerft een bond proeven. Het qualyk toe- bereide maakt eerft rood over °t lichaam en in "t aange- zicht, zeer benaauwd en duifelig , daar na gevoeld men bet bloed kruipen, alle leden worden flap, daar op volgt een fterke afgang , enzomtyds braken. Zyne genezing is jonge Calappus te drinken , in kout water zig te «va[Jcben ; en wat Accarbabar in te nemen, Het jeuken der banden verdryft men met warme alfche te wryven. Het is een goede trooft voor Zeeluiden , die op eenzame Eilanden vervallen, dog bet vereift acht a tien dagen tot zyne toe- bereidinge. Weele volkeren op Celebes en Ceram moeten van deze avortel leven, als "er fchaarsbeit van Ryft en Sagu is, en dan gebeurd bet zeer dikwils, dat zy bet geduld niet bebbende om, ze te degen toe te bereiden, bun qualyk ge- woelen, en Maboc dat is duifelig werden, waar tegens febier ieder Natie een byzonder tegenbaaz weet. De Mac- casfaren , en. Boegiffe volkeren drinken een jonge Calap- pus , of de melk van Calappus. De Cerammers gebrui- ken de wortel van Siri - Boppar met Pinang geknouwd. De Amboinefen de wortel, en fehorfJe van tamme Gnemon in water gekookt en gedronken , als mede de bladeren deszel- ven booms met Pinang geknouwd , ’t welk ook belpt te- gens de, fcbadelykbeit van den vis Opblafer. De Inwoonders van de Xulaze Eylanden plegen deze avortelen onder Sagu- brood. te mengen om den boop te vermeerderen , dog dewyl zy wat flordig daar mede te werk gaan, en de beboorlyke tyd van toebereidinge niet afwagten , zoo werd baar Zagu-brood , bet welk als groo- te teerlingen ziet, en dat zy aan de vreemdelingen verko- pen, na weinig tyd vanbinnen geel, bitter van [maaak, en ongefond , *t welk de oorfaak is, dat de Xulaé/e Zagu in veragtinge gekomen is. ZZ 2 De 364 HERBARII AMBOINENSIS. ZiberIX, ap, XV], Flores lutez Gadong ob gratum odorem a Javanis, & Baleyenfibus multum expetuntur, quos capillis in- ne&unt, & Manorz floribus admifcent ,. quos linteis adponunt albis, & veftibus, ut gratum ipfis conci. lient odorem. ; : Colot ab Eufeb. Nierenberg. bift. natur. libr. 14. cap. st. defcriptum, & in Philippinis crefcens infulis, fi- mile videtur Oebi Uran efle, faltem ex ejus ufu ita adparet, forme enim defcriptio brevis eft, & ob- fcura. dë : Am ` Nurem- Kelengu. Braem. Conetti , & Pilo Carandi. Portugall. Grabofa Ovada. Belgice Ey-keulen Hort. Malab. part. 7. Fig: 35. defcriptum convenire videtur quodammodo cum Ondo precedente, praefertim quum orti textus teftetur, fpeciem quandam ejus efle tri- foliatam cum-eduli radice. pon. « Tabula Centefima Wigefima Oclava Ubium exhibet filweftre trifoliatum, cum radice ejus crafa, & eduli, E t. : AANMERKING. - Hee eft Diofcorea foliis ternatis Zinn, H. Clif. p. 459. & Ricophora „feu. Inhame Curaffavica trifolia, feu Phafeoloi- des Herm. Par. Bat. Pr. pag. 371. & Plukn. Almag.p.321. & Battata filveftris, fpinofa, trifolia, flore vidua, verru- cofa, fruétibus in fpicis longis rarioribus, .triangularibus , ad ‚pediculum reflexis Ray tom. 3. p. 133. & Tsjageri Nuren H. Malab. part. 7. Tab. 33. cum hac noftra planta magis con- venit quam illa Fig. 35. uti Rumphius vult, que cumprece- vi Ubio quinguefolio convenit, quum illa fit femper tri- oliata. Re DE — - ere? e di 2 feda > lh EYE RE 24 De bloemen van het geele Gadong werd baar lieflyken reuk, van de Favanen Kë ED D zogt, om in de baairen te dragen, of met Mamoor-h e. men gemengd, by bet witte linnen-werk, en klederen té leggen, om dezelve een goeden reuk te geven. 1 Colot by Eufeb. Nierenberg. natural. hift, 1; cap. st. befcbreeven , en in de Pbilippienfe «va(fende , fchynd een diergelyke Oebi Utan te mers uit bet gebruik, want de befchryvinge daante is kort , en donker. Nurem Kelengu. Bram, Conetti, en Pilo Carandi, Portugees Grabofa Ovada. In’t Duits Ey-keulen in Hort. Malab. part. 7. Fig. 35. befchreeven’, fchynt ee. nige overeenkomft te bebben met de bovenftaande Ondo’ te meer wyl den text van den Hortus getuigt , dat Ze een zoorte zy met drie bladeren , en de wortel eetbaar, b. 14, Eylanden ZYN y ima De Hondert enacht entwintig fle Plant Vertoont het wilde driebladige Oebi, met deszelfs dikke, ep eetbare wortel, OBSERVATIE” Dit is de Diofcorea met drie bladeren van Linneus in de H. Cliff. p. 459. en Curaffauwfche Rizophora, of Inhame, met drie bladeren na de Turkfche bonen gelykende van Herm. Par. Bat. Pr. pag. 371. en Plukn. Almag. p. 321. en wilde doornachtige Battata, zonder bloem,. en met vratten, dragende de vruchten in weinige lange ftelen, by de voet omgebogen van Ray tom. 3. p. 133. en is de Tsjageri Nuren van de H. Malab. part. 7. Tab. 33. welke met deze onze plant beter overeenkomt, als die van de 35. Figuur, zo als Rremplise wil, walka aiganthylr met ber ong e 1 dige Oebi overeenkomt, daar die altyd driebladig is. & "CAPUT DECIMUM SEXTUM. = "Ubium Polypoides. Ubi Gorita. Ertia Ubii filveftris fpecies multum differt a prio- i; ribus, videturque peculiaris effe planta, in bi- voor pas diftjn&a fpecies, albam, & nigram. 9b. BG oe A d'Lis d EAR «Album a a Ubium Gorita longis , tenuibus, ‘rotundis, ac lentiffimis prorepit flagellis ad magnam -diftantiam per frutices, vel proximas adfcendit ar- bores, ubique fefe ramis circumvolvens, & firmans, ita ut aliquando ejus obcurrant farmenta centum cir- ‘citer orgyas longa. In junioribus ftipitibus folia folie «taria locantur, in fenioribus vero bina fibi obponun- «tur geniculata , & retrorfum flexa, & conniventiae Folia cum: illis Ahuho, feu Ubii frugiferi conve- "niunt ,-fed longiora funt; acutiora, tenuiora, & gla- briora, late virentia, & fonitum edentia inftar char- te, glaberrima, &extenfa., Inferiores ipforum auri- *cule non acute funt, uti in aliis Ubii fpeciebus, fed rotundz funt , foliaque fuperius in longum terminantur "apicem ; palmam longa, quinque fexve digitos lata, novem, undecim , & tredecim incurvis nervis longi- *tudinalibus pertexta, ipforumque interftitia tenuibus, "ac parallelis venulis pertexta funt, Ad fuperiora fo- ‘lia ; ac fere ipforum petiolis alius infidet pedunculus erectus , longum fuftinens. acuminatum, ac viridem conum , rectum referens cornu, quod aperitur in qua- tuor longa, angufta, & firma petala, fefe non extén- dentia; fed que femi claufa furt, inftar coni , vel cam- pane:,-externe ex viridi, € füfco colore diftinéta cum dorfo protuberante „ apex vero ipforum viridis eft , interne illa purpurafcunt , & apices gerunt fufcos in ordines:locatos, & ftrias formantes, Poft hzc it- trorfüm quatuor locantur alia craffiüfcula petala ftylos referentia firmos, intenfe purpurafcentia, & intror- fum alia minora fimilia abfcondentia, quatuordecim numero, quorum quodvis tenuiorem fuftinet ftilum, flavefcentem, feu ex luteo virentem > illi aliquatido incurvi funt, inftar corniculorum , quotque introrfum locantur, tot grana profert fructus, Hic XVL HOOFDSTUK, De veelvoetige Oebis. Et derde flag van wilde Oebis verfcbild ook veel van I l de voorgaande , en fcbynd een plante op baar zelve te zyn, verdeeld in twee zoorten , witte, en zwarte, De witte, of gemeene Ubi Gorita kruipt met lange, dunne, ronde, en zeer taaye ranken een groot fiuk weegs door de ruigte, of loopt de naafte bomen op, en vlegt zig overal vaft om de takken, zoo dat "er zomtyds ranken ges vonden zyn by de bondert vademen lank. Aan de jonge firuiken ziet men de bladeren enkeld flaan , maar aan de oude twee, en twee tegens malkander , met een knietje achterwaarts , en tot malkander gebogen. De bladeren zyn die van Abubo, of vruchtdragende Oebi gelyk, doch langer , fpitzer , dunder , en gladder, blyde-groen, en rammelende als pampier , zeer efen, uit- gebreid. De achterfte ooren zyn niet fpits, gelyk aande Oebis geflachten, maar bebben ronde billen, en vooren een lange /pitze, een band lank, vyf en zes vingers breed, met negen , elf, en dertien kromme zenuwen in de leng te doorregen, en de tu[Jcben fpatien zyn met fyne par lele adertjes uitgeweeven. By de voorfte bladeren, en Jcbier op derzelver Delen flaat een ander fteel opgeregt» “dragende een lange fpitze, en groene kegel, gelyk eenregte "boorn , zig in vier lange fmalle, en flyve blaadjes y ced de, die zig niet uitbreiden, maar balf geflooten fiaan » "als een kegel, of klok, van buiten uit den groenen, en bruinen gemengd , meteen verbeeven rugge , doch de/pits is groen, binnen purper met bruine ftipjes, die in ryen Baan, en ftrepen uitmaken. Naaft deze na binnen vier andere dikke blaadjes, als Bee ftiletjes , boog-Pur- per, en na: binnen toe nog andere Rleendere zulke voetjes verbergende, tot véertien in "t getal , ieder dragende een dundere fliletje, bleek-geel, of geel-groen, dewelke zom- tyds gekromd ftaan , als hoorntjes, en zoo veel dezer v0e tjes " binnen ftaan, omtrent zoo veel korls komen in de vrucht. . Deze Lab . CXX VIZ. WS S$ IX Boek. XVI Hooff. Hic flos tetrum fundit odorem, primo flaccidus, & in teneris fruticulis fruta decidunt hi flores, nullos relinquentes fructus, unde & multi incola: hanc plan- cam fterilem effe putant , ipfeque nunquam fructus in fil- vis inveni, ac tantummodo in iis, quas ipfe plantaveram: Fructus itaque eft burfa plana, feu cor fuperius in obtufum definens apicem, plerumque ad unam in- flexum partem , binos pollices longum, paulo minus latum , aliquando tres longum, & unum latum, fem- er folitarium dependens, ac diu virens, quatuor fer- vans petala tanquam fulcrum. Bine ore plane binis ternisve dorfis diftinéte funt longitudinalibus, atque ore femi digitum late, plerumque etiam una pars ibbofior eft altera, tandem hic fructus nigricat, & ad gibbofam dehifcit partem, in binas fefe aperiens januas, qua intus octo exhibent femina in binis or- dinibus locata, vel octo in tribus fupra fefe invicem ofita funt ordinibus, Quodvis granum oblongum eft, & acuminatum inftar minoris fpeciei Cardamomi, vel filveftre granum , quod vulgo Cardamomum Am- boinenfe vocatur, fed longius eft, magisque ftriatum, & inferius venula fruétui conne¢titur , externe fu- fcum, interne album, & folidum. Tota hzc planta glaberrima eft fine ullis fpinis; vel rugofitate, odorem fundens gravem, fi quzdam ejus pars inter digitos fricetur. Radix duplex eft, fuperior enim ftipiti proxima transverfalis eft, non ultra minimum digitum craffa, inregularis, nodofa, & finuofa fere inftar Zingiberis, fed multo- no- dofior, & lentior. Ex his nodis furfum fefe elevant caules plante, ac deorfum plures alie craffiores ra~ dices plerumque perpendiculares, ad ortum angufta- te, ach crafía tantum effet vena, dein fenfim hee craffefcens , in tenuem iterum fubito evanefcens api- cem radiculam format. Multas he exhibent, fedin- verfas Raphani minoris radices, plures fimul depen- dentes, ultra pedem, vel ulnam longas , ac binos fere digitos craffas, externe, & interne albas, que paucis obduête funt tenuibus fibrillis, fatuz, amari- cantes, & ingrati faporis , & odoris, acfi nitrofam terram quis olfaceret, He radices raphanacez vi- ginti, triginta, immo quinquaginta fimul dependent unica ex radice, ac fimul evelli poffunt , ita ut uni homini fufficiens prebeant pondus, & onus. Percu- jusvis radicis centrum longus, & lentus decurrit ner- vus, uti per Paftinacamnoftratem, fed multo durior. Secundo. Ubi Gorita nigrum, modo crefcendi cum riore convenit, fed minora gerit folia, ac tenuiora armenta, vix culmum crafla, quibus folia infident in teneris folitaria, in vetuftioribus bina fibi obpofi- ta, quinque fexve pollices longa, tres, ac tres cum dimidio lata, perfecte cordiformia ; tenuia, ex nigro virentia, inferius rotunde auriculata inftar Sirii folio- rum, ad pedunculum novem, & undecim concurrunt nervi, & interftitia tenuibus pertexta funt venulis transverfalibus , feu ftriis. - Sarmenta prope radicem nodofiffima funt, $ in- curva, ex nigro virentia, & lenta, in plura alia di- vifa.. Loco floris fimilis fefe exhibet acutus conus y fefe aperiens in quatuor angufta viridia petala, in qui- bus quatuor alia obfcure fuíca locantur, & in horum centro plurima incurva cornicula, feu ftamina, qua- tuor fimul uno ex ortu. - Flores fructusque hujus fpe- ciei haud multum. differunt ab illis prioris, in tene» ris enim fruticulis raro quidem obfervantur, fedin ve. tuftis ad ortum folii unus fefe erigit erectus, ac fire mus pedunculus, quatuor polliceslongus, binos tres- ve fuftinens flores uti in alba fpecie. Fru&tus eandem quoque fere-habent formam , quj- dam plani inftar priorum , alii rotundi, fed minores prioribus, in planis unum triave reperiuntur oblon- ga, & acuminata grana , in rotundis viginti minora gra- nula in fundo fibi adpofita. Radices longe funt, ac tenues, non ultra. mini- mum digitum craffe , plurima autem tenuiores , &ro- tundé inftar ferpentem , a tribus ad quatuor pedes longz, externe nigrae , nullas emittentes fibras ex- cepto ad extremum, interne albz, fuccofe, amari- cantes, & ingrati faporis, in medio craflum, & len- tum gerentes nervum percurrentem. He radices a duodecim ad octodecim numero fimul dependent deor- fum inflar fafciculi anguium, quedam vero oblique etiam decurrunt. Nomen. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 365 Deze bloem is zeer vuil van reuk, in't eerfte week, en wallen aan de jonge flruike vergeefs , en zonder vruch- ten af , wesbalven veele Inlanders dit gewas voor onurucht- baar bouden, en ik zelfs beb ze Schier nooit in't wild ge- vonden , bebalven aan die geene , die ik geplant bebbe. De vrucht dan is als een platte beurs, ofte bert, voo- ren met een flompe [pits , gemeenlyk na de eene zyde bel- lende, twee duimen lank, wat minder breed , zomtyds drie lank, en een breed, bangende altyd enkeld, of een alleen, langen tyd gras-groen , -beboudende de vier blaad- jes tot een voet. De twee platte zyden zyn met twee , of drie ruggens in de lengte afgedeeld, en de kanten wel een balve winger breed, ook is gemeenlyk de eene zyde bulti- ger dan de andere, eindelyk werd ze zwartachtig, en berft aan deze bultige zyde open, in dikke deurtjes, ver- toonende van binnen acht zaden in tweerygen, of twaalf in drie rygen boven malkander gefchikt. leder korl is lankwerpig-fpits, gelyk een kleene zoorte Cardamom, of dat wild goedje, bet welk men Amboinfche Cardamom noemd, doch langer , en meer geribd , achter met een voetje, of adertje aan de vruchtvaft , buiten bruin, bin- nen wit, en maffief. Het gebeele gewas is zeer glad , zonder eenige ruigte s of doornen ; zwaar van reuk, als men iets daar van tus- Jchen de vingers wryft. ` De wortel is tweederlei, want de bovenfie, ennaafte aanden ftam leid over dwers , niet boven een pink dik, onordentlyk geknopt , en bogtig , fchier als de Gember , doch veel geknoopter , en taayer. it dea ze knoopen fpruiten opwaarts de ftelen van de plante, en neerwaaris veele andere dikke wortelen , meeft regt neer- waarts gaande, boven by baren opent Jmal , als of bet maar een dikke ader was , daar na allenkskens dikker wor- dende, en dan Jchielyk wederom fpitzer in een dun wor- teltje uitlopende, Zy vertoonen veele , doch omgekeerde KM by malkander bangende, ruim een voet, of een elle lank, en fcbaars twee vingers dik, buiten, en bin- nen wit, met weinige fyne wazelingen bebangen , laf , bitter , en onaangenaam van fmaak, en reuk, als of men zalpeterige aarde rook. Deze Radyzen bangen twintig, dertig , tot vyftig by malkander aan eene wortel, en konnen t'zamen witgetrokken werden, dat ‘er een perzoon een dracht aan beeft. Door de midden wan ieder wortel aat een lange, en taaye zenuwe, gelyk door onze Pink» Anal. doch veel barder. De tweede zwarte Ubi Gorita is aan wasdom de voos rige gelyk, doch heeft kleender bladeren, met dunne ran- ken, kwalykeen firoobalm dik, daar aan ftaan de bladeren aan de jonge enkeld, aan de ouden twee en twee tegens malkander , vyf en zes duimen lank, drie, en drieen een balf breed , regt bertformig , dun, zwart -groen , acb- ter met ronde billen, als de Siri-bladeren, aan den Wa floten negen, en elf zenuwen t’zamen, en de tullchen plaatzen zjn met fyne dwersadertjes, of flrepen doortos en. xi E De ranken zyn by de wortel. zeer knoeftig, en krom, zwart „en taay, bun in veele andere verdelende. In plaats van de bloeme vertoond zig diergelyke fpitze knop, zig im vier boog-groene fmalle blaadjes openende , daar in vier andere donker-bruine flaan , en inde midden veele kromme boorntjes , of draden, vier en vier uit ee- nen oorfpronk, Het bloeizel, en vrucht van deze zoorte werfchild niet veel van bet voorgaande , want aan de jon» ge ftruiken ziet men zelden iets, maar aan de oude ftrui- ken komt mede by den oorfpronk des blads, en regt uit des- zelfs Deel een enkeld ftyf fleeltje voort, vier duimen lank, dragende twee, of drie bloemen, gelyk van de witte zoor- te gezegt is. evruchten zjn meeft ook van deszelffte fatzoen , zom. mige plat als de voorgaande, zommige rond, doch kleen- der Ce de voorige, in de platte vind men een a twee lank- werpig toege/pit{te korls, en in de ronde twintig kleene kolrs op de grond tegens malkander gedrongen. De wortelen zijn lank, en dun , niet boven een pink dik, de meefte dunder , en rond als Slangen , van drie tot vier voeten lank, van buiten zwart, en zonder vazelingen, bebalven aan ’t einde, van binnen wit, zappig bitter- achtig, en onaangenaam van ‚fmaak , in de midden met een doorgaande dikke , en taayezenuwe. Dezer wortelen bangen van twaalf tot achttien by malkander meeft neder- waarts als een bondel Slangen, doch zommige loopen ook dwers. Zz 3 Naam. 36 HERBARII AMBOINENSIS LiterIX. cap. XV]. Nomen. Latine Ubium Polypoides. Malaice Ubi Go- rita, quum plurime ejus radices fimul dependentes caput reprefentant pifcis Polypi, Malaice Gorita di- &i. Aliis Malaienfibus quoque dicitur Canjalat , Can- jalut , Anjalut, vulgo etiam Oebi Utan, fed nimis generale. Amboinice in Loehoa Ube Waleä, in Ley- timora Ube Talla, ‘Ternatice Bootsja. Altera fpecies, feu nigra Ubi Gorita vocatur, feu Canjalut Itam. Locus. In incultis crefcit locis in minoribus filvis , vel ad oras altiorum filvarum , ubi arbufcule locate funt, copiofius vero in humidis, & planis locis , val- libus , & agris juxta fluminum ripas. Altera nigra fpecies folúm amat nigrum fulphureum, ubi arena te- nuis eft, cum nigra terra mixta, uti in Sagus filvis humidis, vel locis paludofis, multo autem rarior eft alba fpecie, que per totam Amboinam obvia eft. Videtur quzdam etiam ejus fpecies in Japana crefce- re, vidi enim cum aliis muria conditis fruétibus ho» {ce inde deferre, qui inde in ligneis deducuntur cra- teribus, quique ibi muria quodam condiuntur. Ujus. He radices ad cibum non adhibentur, fed condiuntur, quod Europei noftri videntur didiciffe a Sinenfibus, quam artem nunc multi exercent. De. purate , & ablute fümuntur radices albz fpeciei, quarum capita, & caudz abfcinduntur, que primum in aqua ebulliuntur, ac dein per unam alteramve no- Qem in aqua calcis macerantur , que inde flavefcit ; atque amaritiem extfahit. Dein per fex feptemve ‘dies in aqua macerantur pluviali, que quotidie reno- vatur, donec non amplius luteo colore fit inpregna- ta, vel tin&a, radices has demum in frufta confcin- de digitum longa, ex quibus medius extrahitur ner- vus, unde fimul frufta hzc in medio finduntur, ac tandem in S Nui hec excoque, tum conditum per- a&um eft, fruftaque eleganter pellucida funt, femi tranfparentia, & ex fufco flava inftar Succini opaci. ‘Conditum hoc ad potum Thee proponitur , faporem vero habet fatuum, ac dulcem, fepe ad calcem ad- cedentem , fi nimia ipfi admifta fuerit quantitas, cu- jus dofin per experientiam, & exercitationem difci- mus, " Recentes radices inlinite fi fuerint contufe, pe- diculos veftium , & corporis fugant. Hitoönfes mi- hi declararunt, quum cum Belgis bellum gererent; circa annum 1641. in monte Wawani, fefe a Malai- enfibus didiciffe ex hifce radicibus carbones przpa- rare, qui ad pulveris pyrii praeparationem adhibeban- tur, quem illi in ipfis montibus conficere debebant, quum in litoribus ab Belgis effent circumcinéti, ita ut hil ad ipfos poffet deferri; fülphurem ex diéto ef- fodiebant monte, parumque Nitri adduxerant pere- grini. Nigra fpecies ad conditum non adhibetur, quum nimis amara, & ingrata fit, fed quidem ad ufum Me- dicum, contra quendam morbum Sackit Gorita di- Gum, per quem intelligunt tam Polypum inteftino- rum, quam Molam Uteri, qui morbus viduis junio- ribus fepe fupervenit, ac pertinaciffimus eft. Tam recentes quam ficcatas fumunt radices, cum illis al- be fpeciei mixtas , quibus addunt radices Oleris dul- eis, quod Ophioglofli fpecies eft, poftea libro deci: mo defcripta, has fimul mafticant cum Pinanga, fuc- cumque deglutiunt, fi viro ¡fte radices aque inco- uantur, ipfarumque decoétum propinatur, preftan- tius puto effe remedium. Eandem hanc nigram fpe- ciem cum Pinanga quoque mafticant , infantumque corpora adfpergunt, quos putant effe preftigiis in- cantatos, vel malo genio tactos, P.S. Ad hujus plante defcriptionem , & qualitatem porro pertinet, Ubia, feu radices ejus Raphanaceas aliquando füpra terram elevari, & emittere bina ter- nave farmenta cum paucis fibrillis, quibus fefe ipfi inplantant, quz non albo, fed viridi obducuntur cor- tice , que tamen non tam apte funt ad conditum quam inferiores. In quibusdam porro flagellis ad fe- cundum, vel tertium fupra radicem nodum quedam dependent bulbofarum iftarum radicum , que parva inanent, uti in icone exprimitur. In Naam. In ’t Latyn Ubium Polypoj , leyts Übi Gorita , om dat de Su RTL ks rad der bangende , verbeelden bet booft van den oi Poe in °t Maleyts Gorita genaamt. In ’t booger Mis noemd men 't Canjalut, Canjalat, en Antaler ; aleyts meen ook Oebi Utan, doch al te generaal pe V boins op Loekoe Uhe Wale’, op Leytimor Uh KE la, in °t Ternataans Bootsja. De tweede z ji Tal. Usi Gene, of Sein ltam. e aats. Het waft op ongebouwde plaa in? bofch, of aan de randen es ^t hooge. A d Deh geboomte beeft, meer op vogtige, en vlakke Sie = valleyen, en velden langs de rivierkanten. De SE zwarte zoorte bemind een zwarte zwavelachti e € daar een fyn zand is, met zwarte aarde gemend snk in de vogtige Zagu-bo[Jcben , of daar bet moralis d maar bet werd veel weiniger gevonden dan ^t witt zie Ze welk in gebeel Amboina bekend is. Het Jebynd d Y n" ook een zoorte van in Japan waft , want ik bebbe ow Sé medebrengen onder andere ingezoutene vruchten die ex in boute balien daar uitbrengt, en met een zek UL zop Aline: werden. n ebruik. Men gebruikt deze wortelen ; de koft , maar om te confyten, bet welk er, nen Jebynen geleerd te bebben van de Sineezen e i veel oefenen. Men neemt de fchoon gewaffe dene " van de witte zoorte, fnyd bet booft, en fteert af kookt. ze eerft op in water, en weekt ze dan een nacht of tw / in kalk-water , ^t welk daar van geel word, en de bine terbeid uittrekt. Daar na weekt men ze nog zes of zeve dagen in verfch water, bet zelve dagelyks vernieuwen. de, tot dat bet niet meer geel geverfd werd, /nyd ze als dan in ftukken van een vinger lank, en trekt de middel barde zenuwe daar uit, waar door met eenen de ftuk- ken in de midden geklooft werden, en kooktze ten laat- flen op in Syroop , zoo is bet confyt gemaakt , en de ftuk- ken worden fcboon klaar , balf doorzigtig , en bruin-geel als donker bernfteen. Dit confyt zet men op by bet heer water, bet is laf, en zoet van /maak , zomtyds na den kalk fmakende , als men te veel daar onder gedaan beeft welkers quantiteit men door oefening moet leeren, ; De verfche wortelen geflooten, en opge/meer, 4 ven de luizen uit de Mideren , en van epes? de De Hitoeëzen verklaarden my, dat als zy met de Hol- landers oorloogden omtrent ^t jaar 1641. op den berg Wawant, zy van de Maleyers geleerd badden uit deze wortelen koolen te maken, die tot het bereiden van bus- Poeder gebruikt wierden , bet welk zy luiden in "t ges vai IM zelfs moeften maken , zynde op de ftranden van de Hollanders beflooten , zoodat zy van buiten geen toevoer konden krygen, den zwavel groeven zy uit den voornoeme den berg, en een weinig Salpeter badden de Vreemdeline gen medegebragt. i De zwarte zoorte werd tot bet confyten niet gebruikt, om dat ze te bitter, en onlieflyk is, maar wel tot eenige Medicyne , tegens zekere ziekte Sackit Gorita genaamt ; waar door zy zoo wel verftaan Polypum Inteftinorum, als Molam Uteri, een gebrek de jonge Weduwen dike Wils overkomende , en bartnekkig om te geneezen. ZJ nemen 200 wel de verfche als gedroogde wortelen, of met die van de witte zoorte gemengd, daar by doende de wortelen van bet Olus dulce, (zynde een zoorte van bet Ophyogloffon) bier na in ’t tiende boek be» Jebreeven, knouwen ze t’zamen met Pinang , en zwel» = den zap in, maar als men de voornoemde worte- en in water kookt, en bet afkookzel drinkt, boude ik "E voor beter. Dezelve zwarte zoorte knouwen zy ook met Pinang, en befproeijen daar mede de kleene kinders over bet gebeele iP, dil zy zeggen betooverd , of van een kwade lucht geraakt te zyn. P.S. Nog beboort tot de befchryving de eigenfebap, dat dit gewas zyn Oebis , of Radyzen , zomtyds met twee a drie looten boven de aarde vertoont , met wei- nige veezels daar in zig waft begtende, met geen witte maar met een Ze: Jebor {Je bedekt, dewelke men zoo be- quaam niet acht tot confyten als de onderaartze. Nog ziet men aan zommige ranken aan de tweede, of derde lidt boven de wortel: eenige van deze Radyskens afhangen, =. klein biyven, gelyk in de Figuur aangeweezen werd. In mn Lab. cxx IX. / d ul i 1 Sib) [/ IX Bock. XVH Hooftft. ín rationibus , & memoriis naviuth redicum legi , in patriam deduétas fuiffe radices quasdam Scorzone- re conditas ex Bengala, mihi quoque varia condita inde adportata fuere, inter que quoddam erat quam maxime conveniens fapore, & colore cum Ubio no- ftro polypoide, excepto quod Bengalenfe non effet excavatum, fed folidum, & integrum, que frufta e sant longa, paulo craffiora Lumbrico. Ipfis dein oftendi recentem Ubi Gorita radicem, mihique indi- carunt unam eandemque effe radicem , quam in Ben- ala Saccharo condiunt, que ibi vocatur Cicor, feu Ciel, ejusque tenuiffima ibi fumi frufta haud digitum crafla, ac proinde non neceffe eft, medium extrahe- re iftum craffum nervum, quod in Amboinafit, Ben- galenfe quoque conditum multo delicatius eft, quam arum vero defcriptum hoc Ubium cum Scorzonera conveniat , cuivis Botanico judicandum relinquo; uamque incertum fit Indicas plantas hon rite notas Ruropzis defignare nominibus, videturque mihi, ex Bengalenfi Cicor, feu Cicur Scorzoneram compofuiffe. Tabula Centefima Vigefima Nona Ubium. exhibet Polypoides cum ejus fore A majori forma expreffo, & D fruu naturali magnitudine. CAPUT DECIMUM SEPTIMUM. “Batatta. Batattas. Ubi Caftela. Reter defcriptas, & memoratas radices edules in hifce Orientalibus regionibus obcurrunt quedam peregrine, & aliundededuête, fed que jam adeo vulgares funt, ut indigene habeantur. Harum ce- . Jeberríma, & optima eft Batatta, que putatur a Ca. ftilienfibus introdu&a. A multis ante me defcripta fuit, utile tamen duco meam quoque addere defcrip- tionem, quo modo nempe in hifce Orientalibus cre- feat infulis: Eft itaque berba repens, que non per- mittitur adfcendere, fed per terram prorepere lon- is fuis flagellis longe lateque fefe extendentibus. ec autem funt rotunda, vel parum angulofa, viri- dia, fatis lenta, inferius pilofa lanugine obducta, fu: perne glabra. . Folia in longis locantur interftitiis folitaria, longis infidentia petiolis, quz ubique virens effundunt lac, fi fauciantur. Folia hec trigona fünt , feu potius pentagona, quodammodo referentia illa Bryoniz læ- vis, alii autem. fcriptores hec comparant cum illis Ari minoris, vel Spinachie , a quibus tamen mul- tum differunt, inferius enim binas gerunt rotundas auriculas, cum binis lateralibus m. dem fuperius a-. Ic cute definunt, quatuor circiter pollices longa, & la- ta, funtque porro glabra , glauca; flaccida , nec fplen- dentia. Horum vene, & petioli albicant, in rubra vero fpecie fufci funt, uti & folia tenera pallide fu: ca fant. Ad quodvis geniculum foliofum caules ra- diculas emittunt in terram, ubi hané tangunt, atque €x his oblonga excrefcit Rapa plerumque folitaria, a- quando in pingui folo binz tresve fimul excrefcunt. D , Ex foliorum alis laterales excrefcunt ramuli, qui In alios iterum dividuntur, longe lateque fefe éxten- dentes, & magnum obcupantesagrum;, fique fuo con- mittantur genio, proximas adfcendunt herbas , & fru- ticulos, cuncta vero flagella in altum elevata nulli t agate ufui, ac plantam. emaciant, unde & hoc editur. 25. Sg Radix fpithamam, vel pedem longa eft, binoscras- fa digitos inftar farciminis: minoris, quarum pauca rete fant, plurime uno alterove flexu finuofe, uti Inceftinum in naturali fuo locatur fitu, füperius ane guftata, & per cenuem nervum e ftipite dependent, plerumque folitarig , hic autem nervus in molli, & arenofo folo brevis eft, in faxofo, vel duro longior, ipfaque radix, feu Rapa inferius craffior eft, ubi fi- num format, fed acute iterum definit, paucas emit- tens fibrillas, Ex AMBOINSCH KRUYDBOEK. I E n de fattuur van onze retourfcheepen beb ik peleezen $ dat in "t Vaderland rica zin eenige alten van Scorzonera uit Bengale, my zyn ook ver[cbeide conf yten vers uit bet zelve aangebragt , onder anderen een zeer na overeen komende aan fmaak, en coleur met ons Ubium Polypoides, bebalven dat bet Bengaalze niet bol, maar mo[Jof was, beftaande in lange flukken, wat dikker dan een Pierworm. Hier op beb ik bun lieden getoont de wor- tel van ’t voorfchreeven Ubi Gorita , en daar op tot berigt bekomen, dat bet voor zeker dezelfde wortel was, die zy in Bengale confyten, aldaar genaamt Cicor, of Ciel, en dat men aldaar de dunfte ftukken neemt, nog geen vinger dik, en daarom niet nodig agt de middelfte zenu- we daar uit te trekken , gelyk men in Amboina doet, ook is bet Bengaalze veel fmakelyker , maar boe weinig bet voorfchreeven Oebi met Scorzonera overeen komt , laat ik een ieder Kruid-kenner oordeelen, als mede boe onzeker men gaat, als men de Indifche gewaffen op balve kenniffe met Europifcbe namen doopt, em bet fcbynd my toe, dat ze uit bet Bengaalze Cicor, of Cicur Scorzonera ge- gemaakt bebben. De Hondert en negen en twintig Ge Plaat Vertoont het veelvoetige Oebi, met deszelfs bloem A In groo» ter gedaante, en B de vrucht in natuurlyke grootte. XVI. HOOFDS TUK. De Patattes. Ebalven de voornoemde eetbare wortelen heeft men in B deze Oofterfche Eylanden nog eenige vreemde , die . eertyds uitlandig , en van elders ingebragt zyn, dog nu 200 gemeen geworden, dat men ze voor Inland/che boud. De vermaarfie befte daar onder is de Patattes, dewelke men meend door de Caftilianen ingebragt te zyn. Ze is al van veele voor my befcheeven, niet te min vind ik raddzaam dezelve nog eens te befebryven s namentlyk boe zy in de Oofterfche Eylanden waft , bet is een ue) plante, die men niet laat opklimmen , maar langs de aarde kruipen met bare lange ranken , zoo wydenbreedals zy wil. Dezelve zyn rond , of een wei- mig boekig , groen , matig taai, agter met een baairige wolagtigbeit bekleed, maar vooren glad. De bladeren ftaan in Wyde tuf)chen plaatzen van mal- kander , enkeld, en op lange fielen , overal een groen- agtige melk uitgevende, als men ze queft. De bladeren zyn driezydig , of eigentlyker oyfboekig , gelykende wat na de gladde Bryonia, deg andere Schryvers vergelyken ze Vy Pae Aron, of Spinache, waar van zy nog al veel Kor Been) want xy bebben agter ronde öoren, te weer- zyden met twee boeken, navooren toe witlopende ontrent vier duimenlank, en breed, voorts glad, zee- of blauw- groen, flap, en niet glimmende. De aderen, en fielen zyn wit, dog aan de roode trekken zy na bet bruine „ge- lyk ook der zelver jonge bladeren ligt-bruin zyn. By ieder knietje, daar bet blad flaat , fchieten de ftelen *wor- teltjes in de aarde, daar zy dezelve raken, en uit de zelve word een lankwerpig Rape, gemeenelyk een alleen , zomtyds in een vette grond twee of drie by malkander. Uit den fcboot der bladeren komen de zyde takken voort, die zig al weder in andere verdelen, bun wyd, en zyds ver/preidende, een gróot veld beflaande , en zoo men ze begaan laat ; de naafte ruigte, en beggens beklimmende , dog alle zulke ranken, die tn de boogte lopen, deugen tot niets, en mergelen den ftok uit, dies men bem "t zelve moet beletten. De wortel nu is een [pan of een voet lank, en twee vingers dik, gelyk een faucife, weinige regt, de meefte met een, of twee bogten gelykeen darm in zynen natuur- Iyken ftand, boven final , en met een dunne zenuwe aan den ftok bangende, meeft enkeld , welke zenuwe in een mulle, en fandige grond kort is, en in een fleeniges of barde langer, beneden is deze Rape dikker, alwaar ze de bogten maakt, dog loopt weder /pits toe met weinige vafelingen. Van 368 HERBARII AMBOINENSIS. Liber DN. cap. XVII, Externe glabra eft, & nuda, tenui pellicula obdu- Eta, feu cortice inftar pomi, coloris trifarii juxta tres fpecies. Vulgatiffimae radices externe ex purpuro ru- bent, fecunda fpeciei albe , tertiz ex utrisque mixta coloribus. Foliis, ac modo crefcendi non differunt, excepto quod rubra, uti dictum fuit, caules gerat fu- fcos, ut & foliorum coftas, ejusque folia tenera pal- lide fufca funt, vetuíta intenfe glauca, fecunda fpe- cies caules gerit pallide virentes, ac viridia folia, fic quoque ejus radix major, &rectior eft. Subftantia om- nium interna alba eft , mollis „fragilis, farinacea, pau- co ferofo , & vifcofo lacte turgida , ac facillime in partes confringi poteft breves , eítque ficcior, & folidior quam Raparum noftrarum, maxime libram pendent, acalbz unam cum quadrante. Plerumque hzc planta neque flores neque fructus profert, excepto que in fterilibus crefcit locis, flo- res aliquando gerit, qui calathoides funt inftar om- nium Convolvulorum, hujusque plante flos formam habet uti Convolvuli marini, fed minor. Eftque pal- lide purpureus, ad oras albicans, & ad latera quin- que excurrunt radii more Convolvulorum , infra am- plus, & planus, fupra acuminatus. In ejus centro uinque locantur longa ftamina , antheras gerentia arinaceas, cum medio longiore. Hiflores ante me- ridiem fefeaperiunt, calici infidentes ex viridibus apici- bus compofito , periuntque nullos relinquentes fructus. Si calce conteratur flos , colorem adquirit. viridem in- ftar iftius Convolvuli, fed tandem flavefcit, ac mar- cefcit. Nomen. Latine Batatta. Malaice Batattas, & Ubi Caftela. Portugallice Batatta. Amboinice Uby Cafte- la. Ternatice Jma Caftela. Bandice Lutu Caftela. Baleyice Caftela. In India Occidentali Hifpani hanc vocant plantam Batatas, Camotes, & Ajes. Ameri« cani Batada. Galli ibi habitantes Batades. Angli Potades. Locus. Communis opinio eft, quam etiam fequor usque ad ulteriorem decifionem, Batattas primum per Caftilienfes ex Americanis regionibus in Manilhas, inde in Moluccas, ac per Portugallos in reliquas por- ro Indie Orientalis regiones fuiffe introduétas, quod nomen etiam teftatur apud omnes fere Orientales po- pulos, qui Batattas colunt. Cauffa tamen dubitandi fupereft, quum hodie adeo vulgaris fit, immo in lo- cis, quos nulli unquam inhabitarunt Portugalli, vel Hifpani, uti hic in Amboina, apud fevos Bee fes in remotis Boeronis montibus habitantes, item in Java, & Baleya, ubi Batattas ubique reperitur, im- mo in multis locis, quos nunquam frequentarunt, vel inhabitarunt Europzi. Hujus autem rei ratio dari poteft, multos nempe populos a vicinis hos accepiffe, ac dein tam diligenter coluiffe, quum radix hzc fit fummz utilitatis, & commodi, que gratum prebet faporem, ac tam facile propagari poteft. Cultura, Hec radix minimum requirit laborem om- nium edulium domefticarum radicum , maximumque dat reditum, quum tot ex una conquirantur planta. In omni crefcit folo, five fit arenofum, five argillo- fum, vel etiam faxofum, fi modo rite fuerit crema- tum, ac circuma&tum. Grumi , feu Cumini fine or- dine formantur, ad femi orgyz fpatium diftantes, in hifce deponuntur furculi vetuftarum Batattz planta- rum, quum celum fit pluviofum , & Sol invicem fplendeat. Si furculi tales ad manus non funt, ab- ciffa quoque capita, vel fragimenta vetuftarum radi- cum terre conmitti poffunt, primus autem modus praevalet, precocesque radices profert talis planta, Sar- menta longe lateque fefe extendant, per terram pro- repant, & in quibusdam locis terre infigantur ad genicula, quz per lapidem adgraventur, quo enim flagellorum genicula fefe copiofa terre inplantant, eo plures profert bec planta. radices. Arborum ad- fcenfus, ut & fepium ubique prohibendus eít. Tali modo per tres quatuorve menfes permittuntur prore- pere, & crefcere, donec inferiora incipiant flavefce- re, & exficcari, tum ifta genicula effodienda funt, maturzque tollendz radices, reliquaque flagella re- linquenda. funt intacta, per aliquot enim. continuos annos in uno eodemque arvo Batatte effodi poffunt, donec videamus cuncta folia incipere effe pufilla, & gracilia, tum alter eligendus eft campus, quum om- pes fere edules radices recufent bis, velter continuo crefcere in uno eodemque agro. Quum Van buiten iffe even, en kaal, bekleed met Jcbille , of buideken gelyk een appel , van coleur atte na de drie zoorten. De gemeenftezyn van buiten pu , rood, de tweede gebeel wit, de derde van beiden gemeint Aan bladeren, en wasdom verfchillen zy niet , bebaloen dat de roode, als gezegt, bruinagtige Delen, en ribh a aan de bladeren heeft, de jonge bladeren ligt - bruin pe oude boog Zee-groen, de tweede zoorte beeft ligt - greene flelen, en regt groene bladeren, zoo is ook de wortel grog. ter, en regter. De binnenfte fubftantie van alle is wit mals, bros, meelagtig , dog met weinige Weiagtige en kleeverige melk vervuld, en laat zig zeer ligt in korte huke ken breeken , drooger , en digter dan onze apen „de groot- Ste wegen een pond, en de witte ook een, en een vierde pont. Door den bank draagd dit gewas nog bloemen nog vruch. ten, bebalven 't geene op magere gronden ftaat , brengt zomtyds zyn bloeme voort, dewelke is als een klokke elyk alle Winden , of bier te lande die van Convolvulus M, i nus, dog kleender. De bloeme is ligt -purper , aan de kan. ten witagtig, en aan de zyden ziet men vyf flraalen, na de manier der Winden, beneden breed, en boven Loege- Jpitft : In de midden vyf lange draden, met meelagtige noppen, en nog een langer in de midden. Men ziet ze alleenlyk woor de middag geopend, ftaande op een voetje van groene fpitzen gemaakt , en ze vergaat zonder vruch- ten. Als men ze met kalk wryft, geeft ze een groene coleur, gelyk die van voornoemde Convolvulus , dog befterft geel. agtig. aam. In ’t Latyn Batatta, in °t Maleyts Batattas; en Ubi Caftela , in °t Portugees ook Battatta, In ’t Amboins Uhy Caftela, In "t Ternataans Ima Caftela. In ’t Bandaas Lutu Caftela. In ’t Baleyts Caftela. In Weft-Indien noemen ze de Spanjaards Batatas, Camo- tes, en Ajes. De Americanen Batada. De Franje a, daar wonende Batades. De Engelfe Potades. Plaats. Het gemeene gevoelen is, waar by ik my tot nader. ondervindinge ook voegen moet, dat de Batattas eerfimaal door de Caftilianen uit de Americaanfe landen in de Manilbas, van daar in de Moluccos, en door de Portugezen in de verdere landen van Ooft- Indien gebragt zyn, "t welk de naam ook uitwyft , fcbier by alle Ooftera Jcbe Natie, die de Batattas oefenen. Evenwel zoude men reden hebben bier aan te twyffelen, om dat ze be- densdaags zoo gemeen is, zelfs op plaatzen, daar geen Portugezen, of Spanjaarden gewoond bebben , gel yk bier in Amboina, by de wilde Alpboereefen diep in ’t gebergte van Boero wonende, als mede op Favaen Baley , daar men over al Batattas vind, en op veele plaatzen , daar nooit Europeanen gewoond bebben. Dog men kan bier van ook de reden geven, dat ze veele volkeren van bare nabuuren bekomen bebben, en namaals zoo neerftig geoeffend, om dat bet een profytelyke wortel is, van goeden [maak , em zoo ligt voort te planten. Queeking. Deze wortel vereifcht de minfte moeite onder de eetbare tamme wortelen , en geeft bet meefte pro- fyt, om dat men van eene ftam zoo veele worte beeft. Zy komt voort in allerley grond , bet zy zand, kley, of fleenig ,‘als by maar wel gebrand , en omgebakt is. De heuveltjes, of Cumins maakt men zonder order , ruim een balf vadem van malkander , bier in plant men de Ryskens of Scbeutjes van oude Batattas-ftruiken , wan- meer bet regen, en Zonnefchyn door malkander is. ls men geen Scheutjes beeft , kan men ook de afge/nede botf- den, en fcbyfjes van oude wortelen planten, dog bet eere fle is beter , en draagd eerder. De ranken laat men wyd en zyd bun verfpreiden, boud ze op de aarde, en drukt ze bier. en daar met een knietje in de aarde boven op mes een [leen bezwarende, want boe meer. knien zig in de aar- de vaft maken, boe meer wortelen men krygt: Het op- klimmen na de bomen, en over de beggen moet men over al beletten. Aldus laat men ze drie a vier maan- den flaan, tot dat men ziet, dat de agterfte bladeren be- ginnen geel te werden, en te droogen, 200 kan men ze by’t zelfde knieje uitgraven , de rype wortelen uithalen, en de refteerende ranken ongemoeid laten, want men f eenige jaren. na malkander op een en dezelfde akker Batat- tas graven, tot dat men ziet, dat alle de bladeren be- ginnen kleen, en mager te werden, dan moet men een ander veld zoeken, vermits fchier alle eetbare avortelen geen twee of driemaal aan malkander op een en den zet- ven akker willen geplant zyn. Als IX Boek. XVII Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. uum heec planta fefe ample extenderit, tum li- benter tenera folia, ac furculi abrumpi poffunt, & ad olus adhiberi, hoc enim conducit, ut radices ma- jores excrefcant, & ne planta luxuriofa nimis emittat farmenta. Ufus. He radices optime fapiunt, & quam maxi- $ me nutriunt, immo magis quam ulle priorum , opti- mumque præbent fere inftar carnis nutrimentum , fa- poremque habent dulcem , & ficcum fere inftar pul- tis Milii. Cito autem fatiant , & adgravant ftoma- chum, funtque fimul parum flatulentz , quod tamen non obfervatur , fi pingui incoCtz fuerint carnium ju- ri, qui vero fcripferunt, Batattas abdomen emollire , videntur ipfarum vires non rite perfpexiffe, ac co- gnoviffe. Primo fubtiliter decorticantur, ac dein car- ni adcoquuntur, vel pifcibus, tam integrz quam in bina, vel tria frufta confciffe, que vero aque inco- quuntur, vel fub cineribus torrentur, decorticatio- pem non requirunt. Coéte dein decorticantur, & tanquam obfonium eduntur loco Oryze, vel panis. In fegmenta etiam fcinduntur, & cum aceto, & O- leo Lactuca ex iis praeparatur , in longa confcifle fegmenta in butyro, vel oleo fricari poflunt. ortugalli alias ex iis componunt delicias , hasenim cum vino, aqua Rofarum, & Saccharo preparant ad opus Venereum excitandum, & acuendum. Sicquo- que ex contritis, & Saccharo fubaétis Marmaladam norunt componere, haec autem vilem habet faporem, neque Belgis gratum, neque ufitatum. Cotte con- trite, & filtrate albam exhibent papedam, feu pul- tem inftar farinacei lactis, cui aliquid facchari addi- tur, Ipfarum flatulentia tollitur toftione fub cineri- ‘bus, vel fi pauxillum vini, vel alius potus fpirituofus fuperbibatur. Teneri furculi in aqua concoéti Lactucam prebent inftar Afparagorum. Sic quoque tenera folia in olus coquuntur, fed plurimum aliis mixta herbis. Que- vis porro Batatte folia ad porcos faginandos adhi- bentur , fi aque prius incoquantur. Multa quoque animalia, & aves hifce ali poffünt radicibus, uti fe- les Zibethi, Aves annui dicti, & ex purpuro cceru- lei, aves Bouronenfes, Cuniculi &c. In India Oc- cidentali multe ex his vivunt radicibus nationes, loco panis, vel Caffawy , quod nimis exficcatur, uti non tantum cuncti Caribes incole , fed etiam mul- ti Europei ibi habitantes. ` Quum itaque he radices putantur ex India Occi- dentali primum fuiffe adlate, per Manilhas in ha- fce regiones, hinc addemus quosdam Indie Occiden- talis fcriptores. Eufeb. Nierenbg. bijt. nat. lib. 15. 85 90. dicit, Batattam effe vocem Haytinam , ex — origine , & Camotli , quod alii Camotes fcri unt, effe Mexicanam , putatque unam eandem- ue effe rem, licet S'ofepb. Acofta libr. 4." e 18. motes, & Batattas tanquam binas res diverfas pro- ponat. Eufeb. quinque illius enumerat fpecies Me- Xicanis notas, caulibus, & foliis convenientes, tan- tummodo radicum colore diverfas , vulgatifimæ e- nim ibi externe rubent, intérne albz funt, fecunda Externe purpurea, interne alba, tertia externe alba, interne ex albo rubens, quarta externe , & inter- ne alba, quinta externe , & interne rubra, Mexi- Canorum nomina , & vulgarem ipfarum ufum apud conmemoratum vide auctorem. Paulus Martyri Decas. Oceanica libr, 3. hanc vo- Cat radicem Ages , dicitque multiplices effe , fed orum, ac radicum colore tantum diverfas, fed qua- tuor tantum ejus enumerat fpecies; uti prima exter- ne, & interne alba, fecunda externe violacea, inter- ne alba, tertia externe rubra , & interne alba , quar- ta externe alba , interne violacea. Americanorum nomen ab iftis Mexicanis denominationibus diverfum apud hunc vide Auctorem, uti & apud Eufeb. Nie- renberg. libr, 14. cap. 97. Hec quoque radix in Zephyreas Sine pattes dela- ta fuit ex peregrinis regionibus, ac forte ex Manil+ his » ac proinde Sinenfibus Hoantzu, h.e. radix exo- Uca vocatur, ac primum maxime zftimata, fed cito vulgaris facta fuit per facilem ipfius propagationem. Tom Y Qui- : 369 Als ze zig ter degen uitgebreid beeft, zoo mag men vryelyk de jonge bladeren, en gebeele Scheutjes bier en daar afbreeken , en tot moeskruid gebruiken, want zulks nodig is, om dat de wortelen te grooter werden , ais den Struik niet te weelderig van ranken is. Gebruik. Deze wortelen zyn van een goeden fmaak en voeden flerk, meer dan ee ERS p ook een goed voedzel fchier als oleefcb , van fmaak zoet en droog febier als Geerste-bry. Zy verzadigen, en proppen baaftig , zynde daar by wat winderig, "t welk men egter niet gevoeld, als zy in een vette zop gekookt zyn, maar die gefchreeven bebben , dat Batattas den buik verweeken, jchynen bare kragten niet wel gekend te bebben. Men Jcbild ze eerft dunnetjes, en kookt ze dan by vlees of vis, zoo geheel als in twee, of drie ftukken ge/needen, maar die men in water wil opzieden, of onder de affche bra- den, beboeft men niet te fcbillen. ` De -opgekookte werd als dan gefcbild, en tot toe/pyze gegeetenin plaats van ryft of brood: men fnyd ze ook in Jcbyven , en maakt met azyn , en olie een Salade daar van, maar in lange fluks ken gefneeden kan men ze in boter , of werfche olie bakken. De Portugezen maken meer lekkerny daar van, toebe- reidende dezelve met wyn , rozewater , en-zuiker om bet Venuswerk te flerken. Zoo weten xy ook uit de gewree- we, en met zuiker gemengde een Marmelade te maken, dog die is van flegte fmaak, en by de Hollanders niet ge- bruikelyk. De opgekookte in ftukken gewreeven, en door- gekleinft geven een witte bry als bloempap , daar men een weinig zuiker by doed, Hare winderigbeit werd ook be- nomen door °t braden onder de afiche, of als men een dronkje wyn, of ander foopje daar op neemt. De jonge fcheutjes in water opgekookt geven ook een Salade gelyk Afpergjes. Anders werden de jonge blade- ren tot moeskrutd gebruikt , dog meefl onder andere groente gemengd. Allerbande bladeren van Batattas dienen ook om de verkens te voeden, als men ze in water kookt. Vee- le beeften, en gevogelte kan men ook met deze wortel vde- den, als Zivet-katten, Faarvogels, en blaauwe Pur- per -vogels , van Boero, Konynen &c. In Weft-Indien leven ‘er veele Natien van deze wortels, in plaats van brood, of in plaats van Caffawy, bet welk te zeer uit- droogd , niet alleen de Inlanders van de Caribes , maar ook veele Europeanen aldaar woonende, Terwyl nu deze wortelen gefuftineerd werden uit Wefta Indien eerft aangebragt te zyn over de Manilbas in defe landen, zoo moeten wy bier by zetten eenige Welt-Indi- [cbe Schryvers. Eufeb. Nierenberg. Hiftor. Natur. Lib. 15. Sp. 90. zegt; dat Batatta zy een Haintins woord uit Hispaniola oorfpronkelyk , en Camotli, (°t welk andere Camotes /ebryven) zy Mexicaans , en bouden ze voor een en bet zelve , boewel Jofephus a Cofta Lib. 4. cap. 18. Camotes, en Batattas fleld als twee verfcbil- lende dingen. Eufébius zet oyf zoorten daar van by, de Mexicanen bekend, van ftam, en bladeren malkander ges lyk , alleenlyk in de coleur van de wortel ver/cbillende , want de gemeente zyn aldaar van buiten rood, van bin» nen wit, de tweede van buiten purper - verwig, van bin- nen wit, de derde van buiten wit, en binnen uit den witten roodagtig , de vierde van buiten, en binnen wit, de vyfde van buiten, en binnen rood. De Mexicaanfen naam, en de groote muttigbeit, die zy van de wortel bebben , ziet by den zelfften Autheur. Paulus Martyri Decas. Oceanica Libr. 3. noemd des ze wortel Ages, en zegt, dat zy menigerley zyn , dog al- leen in coleur van bloemen, en wortelen verfcbillende. Ester by verbaald maar vier zoorten, als eene die van buiten; en binnen wit is, de tweede buiten Violet vér- wig , van binnen wit. De derde buitenrood , en binnen quit, de vierde buiten wit , binnen Violet - verwig. De Americaanfe naam van de voornoemde Mexicaanfe ver- fchillende ziet by denzelfden Auteur , als mede by Eufeb; Nierenberg. Lib. 14. cap. 97. Deze wortel is ook in de Zuiderdelen van Sina gebragt uit vreemde landen, en mi[Jcbien uit Manilba, en daat- om by baar lieden Hoantzu, dat is vreemde wortel ge- genoemt , en ?t eerft zeer geagt, dog met "er baaft ge- meen geworden wegens bare ligte voortplantinges Aaa Zeker 370 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XVIII. uidam gubernator minoris fortis, feu Tykoan urbis Tayting in provincia Fockien hanc folebat ra- dicem tanquam delicias in menfa fua proponere, li- cet ipfi ignota effet, fed cafu forum frequentans, & has videns , interrogabat , quanam effent radices, quantoque conftarent pretio ; quum quis diceret, ejus effe delicias, ac tot pro vili vendi pretio, dein eas edere nolebat, putans majeftatem fuam inde inminui, fi tam vilem ederet cibum. : In Hort. Malab. part. 7. Fig. so. deferibitur fub no- mine Kappa Kelangu. Bracm. Cananga, Portug. Ba- tatas , Belgice Petattes. Tabula Centefima Trigefima Ad Figuram Primam Batattam exhibet albam. Figura Secunda Batattam exhibet rubram. OBSER VA TIO. He plante vere funt Convolvuli fpecies, vocaturque Con- volvulus Indicus Batatas di&us Ray A, pl. 728. & tom. 3. 2. 371. ac Convolvulus Indicus radice tuberofa eduli, cor- tice rubro, & albo, Batatas dictus, Herm. Par. Bat. Pr. 2-326. & Convolvulus radice tuberofa, efculenta, Spinachie folio, flore albo, fundo purpureo, femine poft fingulos flo- res unico Sloan. Cat. pl. Fam. p. 53. qui innumeros harum plantarum habet Auctores. Illa H. Malab. planta a Plukn. in Almag. Bot. p. 119. feparatur finé ratione a priore, vo- caturque ipfi Convolvulus angulofis foliis, Malabaricus, radice tuberofa ,. eduli, Kappa Kelangu H. Malab. part. 7. Tab. so. & Convolvulus foliis cordatis, angulatis, radice tuberofa H, Cliff. p. 67. vide & Sam. Dale Pharm, in 420. Pp» 202, ra $ Zeker kleen Gouverneur, of Tykoan van de Stad Tay- ting inde Provintie Fokkien plagt deze wortelen voor een groote delicate[fe op zyn tafel op te fcbaffen , zonder dat by dezelve kende, dog by geval op de markt komende, en dezelve ziende, vraagde Wat dat voor wortelen waren en boe dier men dezelve kogte. Als men zeide , dat bet zyn delicate[Je was, en dat men zoo veele om een kleene prys gaf , wilde by dezelve daar na niet meer eeten , mees nende dat het zyn Agtbaarbeit te na was, zulke Slegte koft te eeten. In Horto Malab. part 7. Fig. 50. werdze befcbree. ven onder de naam Kappa Kelengu. Bramm. Cananga. Portug. Batatas Belgice. Petattes. De Hondert en Dertig fle Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur de witte Patattes. De Tweede Figuur wyft aan de roode Patattes, AANMERKING. Deze planten zyn waare zoorten van de Convolvulus, ett werd genaamt Indifche Convolvulus Batatas genaamt van Ray Hift. pl. p. 729. en tom. 3. p. 371. en de Indifche Con- volvulus, met een knobbelachtige eetbare wortel, met een witte, en roode fchil Batatas genaamt, van Herm. Par, Bat. Pr. p. 326. en Convolvulus met een bolachtige eetbare wortel, met het blad van de Spinachie, met een witte bloem * in de grond purperverwig, en met een zaat naieder bloem, van Sloan. Cat. pl Fam. p. 53. die een onnoemelyk getal van Schryvers over deze planten heeft. Die van de H. Malab. werd van Plukn, in zyn Almag. Bot. p. 119. te onregt van de voorgaande afgezondert, en werd van-hem genaamt Ma- labaarfche Convolvulus met hoekige bladeren, en een bol- achtige eetbare wortel, de Kappa Kelangu van de H. Ma- lab. part. 7. Tab. 50. en Convolvulus met hoekige hartvor- mige bladeren, en een bolagtige wortel in de H. Cliff. p.67. ziet ook Sam. Dale Pharm. in 410. p. 202. CAPUT DECIMUM OCT AV UM. Batatta Mammofa. Bangeoan. > JEc quoque planta ad Batatte fpecies refertur, TÍ hic loci maximeexotica, & utidicitur, ex Ma- nilbis a Pampangenfibus . adducta. Sarmenta gerit tenuia, rotunda, & glabra, multis. arcubus in- flexa, quibus fefe proximis figunt herbis , unde & arboribus adponitur , quas adfcendere permittitur, fi vero ifta abrumpantur, ferofus ex iis exttillat liquor, feu lac. à Folia quodammodo cum illis Batattz conveniunt , fed flaccidiora funt, glabriora, magisque finuofa, in- ferius nullos gerunt angulos, fed rotundas auriculas inftar foliorum Sirii. i Flores primo funt. oblonga, acuminata, & viridi Capita inftar Capfici fructus, diuque claufa manent, dein fefe aperiunt in albos campaniformes flores uti in Batatta, fed majores funt, ac longiore tubo. do. nati, qui profundo infident, ac viridi calici , ante meridiem tantum aperti, ad oras in quinque angulos diftinéti longos , & flaccidos , parumque inflexos , in horum centro longus albusque erigitur ftilus, ac nullos relinquunt hi flores fructus. Radices multe fimul compaéíte dependent uno ex ortu provenientes inftar majorum Batattarum , fed magis incurva funt, accraffiores gerunt verrucas, fal- tem uti in hifce crefcunt terris, in Sina enim, & Ma- nilhis multo craffiores funt, coloris ex cinereo fufci, ac minores ex purpureo fufce, inftar radicum Ra- passis interne albe, & vifcofo turgide latte. * In aleya, & Amboina fi plantentur loco pingui, ac ri- te praeparato, multo majores excrefcunt , media nempe ipfarum, ac primaria radix magnitudinem ob- tinet Nucis Calappi, ac tot fimul, ut bine tresve machine Slooyen die ipfis repleri poffint, Supe- riores autem bulbi femi nudi locantur fupra terram e- minentes, nec prius effodiendi funt, nifi quum tota planta fuerit emarcida , ac perierit, alioquin enim nimis corrugantur. cs “Simi- XVIIL HOOFDSTUK, De Pramformige Patattes. En reekend dit mede onder de zoorten van Patattas, bier te lande meeft uitlands, en zoo men zegt ‚uit ` ` de Manilbas.door de Pampangers aangebragt. Het heeft dunne, ronde, en gladde ranken, die veele bogten maken, en zig om de naafte ruigte vaft flingeren , daar- om men ze ook by de bomen plant, en laat ze daar aan oplopen , en als men ze afbreekt, druipt "er cen weiagit- ge melk uit. De bladeren gelyken ook wat na de Batattas bladeren, maar zyn flapper, gladder , en gefronsder , bebben agter geene boeken , maar ronde ooren, gelyk de Siri - bladeren. De bloemen zyn eerft lange, fpitfe , en groene knoppen, gelyk de vrucht van Ritsjes , en blyven lange toe , daarna werden witte klokke - bloemen daar van, gelyk aan de Pa- ` tattas, dog grooter, en met een langer bals, in een die: pe groene kelk ftaande , voor de middag maar geopend, aan de kanten in vyf boeken verdeeld, die lang , en Jap zyn, ook wat omgekronkeld , in de midden met een lang wit fleeltje , en vergaan zonder vruchten. „De wortelen bangen veele t'zamen gedrongen , wit eenen oorfpronk als groote Patattas, dog zyn wat krommer, en met grove wratten bezet , immers gel yk zy bier. te lande vallen, want in Sina, en in de Manilbas waffen zy veel dikker » van verwe uit den graauwen bruin , en de kleenere peers- bruin, gelyk de Rammela[fen , binnen wit, en vol kle- verige zap. In Baley als mede in Amboinain een goe vette , en omgebakte grond geplant, werden ze veel gm ter, te weten de middelfte booftavortel zoo groot als een volflagen Calappus-noot , en zoo veele by malkander 5 dat men twee of drie Slooyen daar van kan vullen. Le bovenfte liggen balf bloot boven de aarde, men moet 26 niet eer uitgraven, dan als de gebeele plante verdroogd» en vergaan is, want anderzints krimpen ze zeer Mo Een Lab. CXXX. Lag. 371 : N NS u Jab. cx xxr. XX IX Boek. XVI Hooft. Similis radix mihi obferebatur menfe Junio anno 1675. qua ponderata viginti unum, & quadrans pon- deris pendebat , que excreta erat in horto , circa atibuii angulum ad Caftellum Victoriam fitum. Nomen. Latine Batatta mammo/a. Malayentes Ja- vam inhabitantes vocant Ubi Sufü, h.e. Ubium mam- mofum, quum radices ha mammas, vel Rapas noftras referant, praefertim que ex primaria dependent ra- dice. Baleyice Bangcoan , quod dcícendit a Sinico Cod longa, que fpecies eft defcripta, Cod vero rotun- da in Manilhis vocatur Angeoa , & hic loci Ingomaes, quz multum a fupra defcripta differt, ac poftea cap. oo. defcribetur. . Amboinenfibus noftris dicitur Hay- lale, h. e. Ubium Convolvulaceum , licet Haylale ge- nuina fit fpecies fupra defcripta,fponte crefcens, magna gerens folia, ac radices. Locus. Naturalis ejus patria funt Manilhe, & ma- gna inprimis infula Mindanau , vulgo Magendanau diéta, ex qua Pampangenfes quidam hanc in Amboinam adduxerunt. l op f jn Sina quoque crefcit, fed potiffimum fponte. In Amboina colitur in hortis, ac filveftris obcurrit in qui- busdam Hitoes montibus, fed raro. : Ufus. Amboinenfes noftri non norunt ejus radici- bus uti, fed Baleyenfes, & Pampangentes in cibum. has preparant fequenti modo: Radices hx prius de- corticantur, quod cum manibus peragi poteft uti in Rapis; ac diutiffime aque incoquuntur, manente ol= la claufa, donec putemus effe molles , ac jufte coétas. Hic itaque cibus in ardentibus prodeft febribus , refri- gerat enim. . Alioquin etiam mature ficcantur radi- ces donec contundi poffiat prius nempe decortica-. t£, atque he cum aqua contrite farinam „exhibent, ex qua delicata præparari poteft puls, addito pauxil- Jo Sacchari. Sic quoque Sinenfes ex rafis, & fubaétis yadicibus fubtilem norunt preparare farinam Koabun ditam, quam quibusvis admiicent cibis pro frixatio- me, Ex farmentorum cortice fubtile preparatur lin- «teum Kvapó dictum inftar carbafi fplendens, ac mol- lius Tsjopó ,. feu Coffo, quod conficitur. ex corticibus Mufe, & copiofe defertur ex Mindanau , & Sangi. Linteum iftud frigidum eft, figeftatur, fique eluatur, non ad Solem „fed in umbra ficcandum eft; nefplen- dor pereat. Amboinenfes noftri hanc radicem invenientes fpon- te crefcentem , eam inceperunt plantare, & edunt hanc in aqua coétam inftar Batatte. ` Recentes he radices in pultem contufe, & mammis inpofitz lac augent puerperarum, & laétantium. r Badlingan in Manilhis crefcens fine dubio eadem eft planta , ingens enim radix-eft Tappayan-magnitu- dinem habens, cui multe alie minores adftant, que inftar Batatte etiam eduntur. Ibi quoque fponte cre- fcit, fed raro. ad , tim Si variole in hifce graffentur infulis; hanc famunt radicem recens effoffam , -vel fubfequentis Ingomaas, quam radunt, & cum pauxillo aque conmifcent, ex- primuntque fuccum per linteum, hoc fepius lavant ægri oculos, nafüm, & umbilicum , tum ibi nulle; vel pauce admodum prorumpent variole, quod ad oculos, & umbilicum fepe fuccedit , ad nafum raro. Umbilicus enim, quantum fieri*poteft, liber fervandus eft, quum variole ibi nimis fint periculofe. dem quoque fuccus ore tenendus eft; ac pauca. ejus pars deglutienda, ut os & fauces liberz fint a variolis. Tabula Centefima Trigefima Prima Baiattam exhibet Mammofam: Hee vera quoque Convolvuli fpecies eft, fed péculiathgatt- dens radice bulbofa , hujusque Indici Convolvuli plurime obeurrunt fpecies in H. Malad. part. 11. & apud Disko. in Almag. à pag. 113. ad 117. fed inter illas nullam inveni jqu&& Cum. hac quadrat planta. Tom. V: CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK: Baleyenfes hanc copiofe plantant , & 37! Een diergelyke wortel wierde my in Punius 1675 ge bragt , dewelke gewogen , wierde zwaar bevonden een en Lwintig en een wierde pond, zynde gewaflen in een tuin, omtrent de Galg-boek aan "t. Cafteel Victoria. Naam. In ’t Latyn Batatta mammofa. De Maleyers op Java noemen 't Ubi Suffu, dat is Ubium mammo- tum, om dat de wortelen veel na bor[len , of onze Raten gelyken , zonderlyk die aan de booftavortel bangen. In ’t Baleyts Bangcoan , afkomflig van ’t Sineeze Coa bet lan- ge, wynde bet befchreeven, en Cod bet ronde, anders in de Manilbas genaamt Angcoa, en bier te lande Ingo- maes, veel van "t bovenflaande verjchillende, en bier na in ’t 20. cap. befchreeven, Onze Amboineezen noe- men "t Haylale, dat is een Ubi, die cen winde gelykt , hoewel bet eigentlyke Haylale een zoorte van ’t boven- Jtaande is, in "t wild waffende, met groote bladeren, en wortelen. Plaats. Men windt bet oorfpronkelyk in de Manilbas ; en op bet groote Eiland Mindanau, in’t gemeen Magen-. danau genaamt, waar uit bet zommige Pampangers in Amboina gebragt bebben. De Baleyers planten ’t veel; en in Sina waft bet ook, doch meeft in't wild. In Am- boina werd bet regte geoefend inde tuinen, maar bet wil- de vindt men bier en daar in °t gebergte op bet land van Hitoe , doch weinig. Gebruik, Onze Amboineezen weeten bet niet veel te gebruiken, maar de Baleyers , en Pampangers bereiden bet tot de koft aldus: De wortelen werden eerft gefcbild, of beroofd van de dikke fchille, bet welk men met de band kan doen gelyk aan de Rapen , en zeer lang in water ge- kookt , de pot niet openende , voor dat men ze gift gaar te zyn. Deze koft dan is zeer goed in bitfige Koortzen; want ze verkoeld. Anderzins droogd men de rype wor- telen, tot dat men ze [Lampen kan, te weteneert gefcbild zynde, en daar uit in water gewreeven, maakt men een meel , waar van men een fmakelyke bry maakt, wat Zui- ker daar by doende. Zoo weeten ook de Sineezen uit de gerafpde , en gekneede wortelen een Con wit meel te be- reiden Koahun genaamt, " welk zy by allerbande koft gebruiken om daar mede te floven, Uit de baft van de ranken werd een fyn flof gemaakt Koapógenaamt, glim- mende als Zatyn , fafter als’t Tsjopó , of Coffo van de Jcbor[fe der Pifang-bomen gemaakt , komende veel uit Mindanau, en Sangi. Het voorige flof is koel om te dragen, maar gewa/Jen zynde moet niet in de Zonne, maar in /chaduwe gedroogd werden, op dat bet zyn glans niet verlieze. . Onze Amboineezen vindende de wortel in’t wild, beb- ben dezelve mede beginnen te planten, en als dan eeten ze dezelve eerfl in water gekookt, als Batattas. Dever- Sehe wortelen tot een pap geftooten, en op de borften ge- legt , vermeerderd de zuipende vrouwen baar melk, . Badlingan in de Manilbas waffende., is buiten twyfel bet zelfde gewas, want bet is een groote wortel, zoo groot als een "l'appayan 5, daar nog veele kleendere aan- bangen, en men eet ze ook als Batattas, Men vindtze aldaar ook in ?t wild, doch weinig. Wanneer de Kinderpokken in deze Eilanden regneeren y zoo nemenze deze wortel vers uitgegraven, of bet vol- gende Ingomaas , rafpenze kleen, en met een weinig wa- ter gemengt, per[Jen ze den zap uit door een doek, bier mede «va[Jcben zy dikwils des patients oogen , neus, en navel , zoo zullen daar geene , of weinige pokjes uitflaan, bet welk aan de oogen, en navel dikwils lukt, maar aan de neus niet veel. Want den navel moet men bevryden , zoo veel men kan, om dat de pokken aldaar te gevaarlyk zyn. Den. zelfften zap moet men ook in den mond bou- den, en een weinig daar van indrinken, om den mond y en keel van den pokken ory te bouden, De Hondert en een en Dertig fle Plaat Vertoont de Pramformige Patattas: Dit is méde-een regte zoofte van de Convolvulus, dog met een byzondere knobbelige wortel, en van deze Indifche Convolvulus werden veel zoorten gevonden in de H. Malab. ‘part; 11. en by Plukn. Almag. van pag. 113. tot 117. dogon- der die planten heb ik geene gevonden, die met onze plant overeenkomt; Aaa 2 XIX, 372 HERBARII AMBOINENSIS CAPUT DECIMUM NONUM. Glans terreflrisCoftenfis. Daun Sabran, Aun Sabran fpecies effe videtur glandis terreftris, D non autem eft herba convolvulacea , fed repens, breves emittens, & quadratos fragiles caules juxta terram prorepentes. a Ejus folia pufilla fant, craffa, & fragilia, contra- ta, & rugofa, illis Nepete fimilia, feu hifce in terris cum illis Pangcage conveniant, fed minora, rotun= diora, & craffiora, transverfalem digitum longa, € lata, ad oras craflis dentibus notata. Longiutculis infident petiolis, quaedam folitaria, alia bina fibi ob- pofita ad nodofa genicula , & ex ipforum alis latera- les fepe emittunt: ramulos. Ad caulium extremum, maxime rugofa funt, & compaéta, fine notabili odo- re, faporis amaricantis, & ingrati, fere inftar Bru- nella. i E i Flores raró progerminant, qui parvi funt, & fufci, ex barbatis eminentes caliculis, ac fine fruétibus pe- reunt. Ex nodis terre incumbentibus , breves, & albe in terfam demittuntur fibrille, quarum eraf. ma rädiculam format bulbofam magnitudine glandis , fed que maxime inregularis , bulbofa, & nodofa elt, lurime ‘autem herüm oblonge funt, oviformes, & in longum, ac tenue excürrentes filum, unde opti- me referunt glandes iffas, quas in Europa mures cau- datos vocamus, externe nigra funt , terrei coloris , in- terné albe , & füccof& uti Raparum „fed durioris fub- ftantie. Propagatur per ramulos nodofos, & fibrillis gaudentes in folo pingüi argillaceo, in arenaceo enim parvas tantum profert radices, & femi-annus requiris tur, antequam ejus exfodiantur radices. Nomen. Latine Glans terreftris Coftenfis. Malaice Daun Sabran, vel Daun Hode, vulgo Portugallicono- mine” Gotte jum multum colitur in ora Cormandelenfi, cujus incola Kelin, feu Quellin vocantur. Baleyice Sabrang. Locus. In Amboina exotica eft, & ex Java, & Ba- leya nuper tranflata , unde forte ex aliis Malaienfi- ver d deducta regionibus , terre enim tractus cir- ca Malaccam , & Jotior ipfis dicitur Tuna Sabrang , h. e. regio ad alteram partem fita. Ujus. Radices jufto tempore effoffe inftar cztera-: rum glandium terre-eduntur, primum in aqua ebulli-- te, vel fub eineribüs tofte,-atque poft potum Thee. plurimum eduntur. Folia aliis adrnifcentur oleribus, ac fimul coquuntur, Laétuce quoque adduntur inftar: Nepetz, item unguento Boborri admifcentur contri- ta, que pro infantibus preparantur contra Sawan, feu malum halitum. Javani, & Daleyenfes hanc mule. tum plantant if folo rubro argillaceo lapillis mixto, prius rite preparato, & in humilibus grumis divifo, quibus füreulos inponunt. Quum hi jam fefe exten- dere incipiant, tum accumulant terram in medio plan- te’, ita üt plurimi caules, ac folia tegantur, unde melius fefe explicat, ac plüres generat radices , quas aque incoquunt, & edunt, foliaque aliis addunt o- leribus. Hec quoque contritacorporiinliniuntur, & propinantur, que conducunt in febribus ardentibus, fed plerumque in infantibus, uti & etiam ad Chole- re quandam fpeciem Upas dictam. Tabula Centefima Trigefima Secunda Ad Figuram Primam plantam exhibet, que Glans terreffris Coftenfis Rumpbio dicituts ` Loren Figura Secunda Cacaram exhibet bulbofam, cum ejusradice Rapaceg A feparata. OBSERVATIO. Binz he plante ad lesumitiofarum pertinentclaffem,quarum prima ad illas, que foliis fant conjugatis , altera, que foliis gaudent trifoliatis, ac floribus papitionaceis. "CAPUT Kelingan , vel Gotte Kelin, quum forte: Liber IX. cap. XIX. AIX, HOOFDSTUK De Coftenfe Aardaker. Aun Sabran /cbynd een flag te zyn van Aardakers D en bet is geen omflingerend, maar een kruipend 5s was, met korte vierkante, en brofJe 5 de aarde kruipende. De bladeren zyn kleen, dik, en breukzaam, zeer 2 rimpeld, en ruig in’t aantaften, die van Nepte, en Er tekruid gelyk, of bier te lande die van Pangcaga, doch kleender „ronder , en dikker , een: dwers -duim lank, en breed, aan de kanten grof gezaagd. Zy. flaan op rg achtige fteeltjes, zommige enkeld, zommige twee tegens malkander aan knobbelachtige knietjes 5 en uit baren {choot andere zyde-takjes uitgevende. Aan "t uiterfte der zelver fielen flaan zy zeer gefronft , en gedrongen op malkan. der, zonder merkelyken reuk, bitteracbtig , en onaange. naam van fmaak, Jcbier als Brunella. De bloemen komen zelden voort, zynde kleen, en bruins. tu[Jcben de gebaarde kelkjes uitkykende , en vergaan zon- der vruchten. Uit de knien, die op de aarde leggen Jchieten korte wiste vazelingen in dé aarde, waar van bet Stelen langs dikfte een knobbelachtige worteltje formeerd , in de gro» - te van een Aaker, doch zeer ongefchikt, bulti. knobbelen bezet , doch de meefte cdi van zyn linteo Eyvormig, en met een lange dunne draad onder aam. waar door ze zeer wel gelyken na ?t geen wy in Europa Muize met fleerten noemen, van buiten zwart, of aard~ verwig , vam binnen wit, en zappig als Rapen , doch barder van fubftantie. Men plant bet met de takjes, daar: dikke*knietjes aan zyn, met-eenige vazelingen in een vet te kleigrond , want in zandige wil bet geen groote wore telen geven „en bet moet wel een halfjaar ftaan eer men dezelve uitgraaft. Naam. Jn’t Latyn Glans terreftris Coftenfis, "+ Maleyts Daun Sabran, of Daun Hode, in "t gemeen; met een Portugeeze naam: Gotte Kelingan, of Gotte Kelin, om dat bet miffchien veel geoffend werd op de kufé Coromandel, wiens Inwoonders men Kelin noemd, Baleys Sabrang. Plaats. Het is in Amboina vreemd, en. uit Fava, en Baley onlangs aangebragt , dewelke bet zelve miffcbien onte, In , of Quellin ` fangen bebben van andere Maleytze landen , want de | landftreeke omtrent Malacca, en Fobor noemen zy Tana ` Sabrang dat is: bet land aan de overzyde. "ër Gebruik. De wortelen op zyn tyd uitgegraven; wer- den gegeeten gelykrandere Aardakers, eerfk in water op: gezoden , of in a[Jcbe gebraden. Men: fchaft-ze meeft op. by den Tbee-bak. De bladeren werden onder andere Moeskruiden gedaan, en t'zamen gekookt, ook onder:Sa- lade gemengd, gelyk bet Kattekruid, als mede onder Boe bory gewreeven, die men maakt voor kinders tegens bet. Sawan, of kwade lucht. De S'avanen „en: Big planten "t veel in een roode klei-grond , daar kleene fteena tjes onderlopen , eerft wel toebereid , en in lage heuvel- tjes verdeeld, daar ze dam de ryskens in fteken. Als bun dezelve beginnen uit te breiden , zoo bopen zy deaare de op de midde des plants , dat de meefte.ftelen ,.enblade- ren bedekt werden, zoo-breid bet zig beter uit, engewind meer Wortelemmedie zy im water koken, en eeten „ ook de bladeren ondersander Sajor gebruiken. De bladeren; en bet lyf daar mede befireken, als mede ingenomen, zm goed in brandende Koortzen ‚doch gemeenelyk by kinderen s werdende ook gebruikt tot een zeker flag van Bord vof Upas- De Hondert en twee en dertig ffe Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur een plant, welke de Coftenfe Aardaker van Rumpbius genaamt werd. RON De Tweede Figuur vertoont de bolachtige Cacara-plant , met deszelfs Raapachtige wortel A afzonderlyk. AANMERKING. Deze twee planten behooren tot de geflagten van depeul- dragende planten „ waar van de eerfte tot die behoort, die ‚de bladeren zamen gevoegt hebben, de tweede, die drie bladeren draagen, met kapelvormige bloemen. 5.8.8 Lab. CXXXII. Lag 7^ - SE IX Boek. XX Hooft/. CAPUT VIGESIMUM, Cacara bulbofa. Ingomaas. Æc quoque exotica planta eft, & meo tempore primum in Amboinam delata ex Manilhis, ac proprie pertinet ad Cacare fpecies, cum qua fupra terram optime convenit, fub terra autem ma- gaum profert bulbum. : Supra terram dico, adeo convenit cum vulgari Ca. cara, ut pro hac haberetur, que ramofis adnectitur alis, arbores quoque adfcendit humiles, ut fefe ex- tendere poffit inftar Smilacis hortenfis, feu Phafeoli. Caules ejus glabriores, ac tenuiores funt , quam Cacarz. Folia etiam ternata funt more Phafeolorum, flaccidiora, & pallidiora quam Cacare, nec ita ru- gofa, in teneris vero plantis ad latera unum alterum- ve gerunt angulum. Flores racemofi fimul dependent, formam haben- tes Phafeolorum, fed non ita purpurafcentes illis Ca- care, fed magis pallide rubent inftar Rofarum. Hos infequuntur filique, plurimte fimul' dependentes, & formam habentes Cacare, fed rectiores, firmiores, & anguftiores, quinque transverfales digitos longe, minorem digitum late, quarum ore fere parallele funt, externe parum rugofz, ex cinereo fumez, in o&o, vel novem ifthmos diftinctz , ac ficcatz fatis dure, nec facile dehifcentes. Interne tot locantur plana officula , illis Phafeoli fimilia, fed minora, fete rotunda, fed ad unam partem parum elevata , ubi venula junguntur filique, coloris intenfe fpadicci, & prope angulum nigricantia, interne flavefcentia , fa- poris ingrati magisque amaricantis quam Lupinorum. Radix-formam habet magne Rape, fed planior eft, & in tenuem longamque definit caudam , quedam fo- litariz, quedam bine tresve fimul , fed que ad late- ra dependent, minores fünt. _In Amboina plerum- que pugni magnitudinem adquirunt, in Manilhis ve: ro capitis magnitudinem habent, immo majores funt, nec unquam vere rotunde inítar Raparum, fed gib- bofe, angulöfz, & tubercula habent adcreta inftar Mammarum , unde & Sinenfes hanc fpeciem habent prioris Batatte Mammofe, externe glabra funt, pau- casque gerunt fibrillas, coloris fufci, vel terrei in- ftar Ubiorum, interne albe, magisque fuccofe Ba- tattis, faporis fatue dulcis, qui proxime adcedit ad illum Raparum fungofarum. Inftar Phafeolorum plantantur ejus officula in terra bona, que crematione, & elaboratione rite pr&pa- rata eft, ac radices effodiendz funt, quum planta vi- Seat, antequam fructus maturefcunt, tum enim ra- dices mollifime, & delicatiffime funt. Quz vero ad propagationem fervantur, fuz conmittuntur natu. re, donec filique nigrefcant, tum autem radices mul- to ficciores funt, & efui inepte. Nomen. Latine Cacara bulbofa. Malaienfibus igno- ta eft, hic vero Manilhenfi nomine vocatur Ingomaas, Singomaas, aliis Angcoa. Sinenfibus Cod rotunda, u- ti præcedens Batatta Mammo/a erat Cod longa, Locus. Circa annum 1670. ex Manilhis in Amboi- nam primum delata fuit per guasca Pampangenfes, ed jam multum colitur ob facilem ejus propagatio- nem. In Occidentalibus Indiae regionibus, quantum fcio, ignota eft. Ufus. He radices decorticari, & crude edi poffunt; fed vilem, & ingratum habent faporem inftar Rapa» rum fungofarum, vnde & noftra natio Rapas Indicas vocat. Aquz incoctz haud multo preftantiores funt, unde & Amboinenfibus non opere pretium eft, has plantare radices. . Delicatus tamen cibus ex iis prae- eg poteft, fi in loramenta fcindantur , & more no- ro cum butyro, Saccharo, & Cinnamomo elixen- tur. - Sinenfes has cum Saccharo condiunt, ficcas in- ar Camelongae, quem in finem praeftantiores funt, quam D crudae, vcl coctae edantur, cibumque ha- bent falutarem febricitantibus, quum modice refrige- rent, Jame AMBOINSCH KRUYDBOEK. 373 AX. HOOF DS T-D Kk. De bolacbtige Cacara. A It is mede een vreemd gewas , by mynen tyd eer ft in D Amboina uit de Manilbas gebragt, en beboorá ei- gentlyker onder de geflagten van Cacara, dewelke bet boven de aarde ganjcb wel gelykt, maar onder de aarde is bet een groote knol, Boven de aarde, zegge ik, gelykt bet zoo wel de ges meene Cacara , dat menze daar voor zoude aanzien, en werd ook aan getakte flokken opgeleid, of men laat bet de lage bomen oplopen, dat het zig uitbreide , gelyk onze Turkze bonen. De fielen zyn gladder, en dunder dan aan Cacaras De bladeren flaan ook drie en drie by malkanderen na de manier van alle bonen, flapper, en ligter-groen dan die van Cacara, ook zoo ruig niet, maar aan de jonge flok bebben zy aan de xyden een of twee boeken. Het bloeizel bangt in troffen by malkander , gefatzoeneerd gelyk alle bonen bloeizel, zoo peers miet.als dar van Ca- cara, maar ligter-rood als Roozen. Hier op volgen de bouwen ook gefatzoeneerd , en met bosjes by malkander , gelyk aan Cacara, doch regter, [byver, en fmalder , vyf dwers vingers lank, en een kleene vinger breed , bebben- de de zyden fcbier paralleel, van buiten wat ruig , uit den grauwen rookachtig, in acht, of megen bulten vere deeld , gedroogd zynde redelyk bard, en niet ligt opber- ftende. Binnen leggen zoo veele platte boontjes, de Turkze bonen gelyk, doch kleender, fcbier rond, maar aan de eene boek wat uitlopende, daar zy met een adertje vaft zitten aan de fchaale, boog Caftanje-bruin , en by de voornoemde boek zwartachtig, binnen geel, van fmaak onaangenaam, en bitterder dan Lupynen. De wortel beeft de gedaante van een groote Rape, dog platter, en met een dunnen langen fleert , zommige twee a drie by malkander , doch die ter zyden bangen, zyn kleender. In Amboina wallen zy. door de bank zoo groot als een groote vuift, maar in de Manilbas zoo groot als een kop, en meer , nooit regt-rond, gelyk de Rapen , maar bultig , hoekig, en met aangewaffen knobbelen als mam- men, waarom ze de Sineezen voor een medezoorte van de voorgaande Batatta mammofa bouden , van buiten effen, met weinige vazelingen, bruin, of aardveravig , gelyk de Oebis , van binnen wit, zappiger dan Batattas , van finaak mal-zoet , onze vooze Rapen zeer nakomende. Men plant ze als andere bonen, met de korls in een goed aardryk, dat met branden , en ombakken wel toebereid is, en men moet ze uitgraven , als zy in baar befte fleur ftaan, eer de vruchten ryp werden, want als dan zyn de wor- telen op bet malsfte. Doch die men tot bet voort-teelen be- waren wil, moet men flaan laten, tot dat de bouwen zwartachtig werden, maar als dan zyn de wortelen veel drooger , en tot eeten onbequaam. Naam. Jn ’t Latyn Cacara bulbofa. Byde Maleyers is ze onbekend, bier te lande met een Manilbas woord Ingomaas, of Singomaas, by andere Angcoa. By de Sineezen Cod bet ronde, gelyk de voorgaande Batatta Mammofa was bet lange Coa, Plaats. Ze is omtrent Anno 1670. uit Manilbas eerft: in Amboina gebragt door eenige Pampangers , doch werd nu veel geoefend wegens bare ligte voortplantinge. In de Wefterfche deelen van Indien is xe myns weetens niet bekend, ` Gebruik. Men kan deze wortelen fcbillen, en raauw eeten, doch zy zyn van een flegte, en verachte fmaak, regt als vooze Rapen, daarom ze onze Natie Ooft - Indi- Jebe. Rapen, of Knollen noemd. De gekookte in. water zyn niet veel beter , daarom ze de Amboineezen niet waare dig agten om te Planten, Men kan egter een fmakelyke koft daar van maken, als men ze in riempjes fnyd , en op onze manier met Boter, Zuiker , en Caneel drop WA De Sineezen confyten ze droog met Zuiker gely. de Camolenga, daar zy bekwamer toe zyn als raauw opgekookt te eeten , en bouden’t woor een gezonde koft voor Koortzige men/cben , om dat bet matig verkoeld. Aaa 3 Jam- 34 HERBARIIAMBOINENSIS. Fampiringan in Baleya crefcens parum differt ab Ingomaas, longas enim , & rotundas gerit filiquas, fe- re inftar Phafeolorum Sinenfium , ac fimul radicem bulbofam, inftar Batattae craffae, & brevis, quae c- dulis eft, uti & cjus officula, fed utraque prius aquae incoquuntur, fi enim cruda edantur, caput gravant, & vertiginem adferunt. Quo modo Jngomaas in va- violis adhibeatur, vide fupra in Batatta mammo/a, CAPUT VIGESIMUM PRIMUM. Lobus quadrangularis. Botor. Um precedenti Ingomaas maxime convenit het E Phafeoli fpecies , quum bülbofam gerat ra- dicem, que edules profert fabas. Planta hec quam maxime quoque fimilis eft Cacarz Indice, fed non tam ample fefe extendit, palis enim adponitur ramofis, quos adícendit inftar aliorum Phafeolorum , Folia ejus glabriora funt; & oblongiora illis Cacarz , pallide virentia, nec rugofa. ni: Flores omnium Phafeolorum maximi funt, ac com- ponuntur ex majori petalo retroflexo , vel erecto, ac binis aliis. minoribus lateralibus tanquam alis, que medium obtegunt corniculum, interne pallide coeru- lea, externe gilva. Flores hi rari funt, & ante me- ridiem tantum aperti, unde nec tot profert fructus, quot. Cacara. i . Fructus funt filique longe quadragonz , fpithamam circiter, immo aliquando pedem long, vix digitum late, ad oras pelliculis finuofis alatis obductz, diu pallide virentes, dein fumei funt coloris, ac pellem geruntcraffam, dure, & vixifthmos exhibentes. In- tus a feptem ad decem locantur oflicula , oblongo rotunda, ad ntramque oram plana, ftu cuuprcffa, - állide ruffa , glabra, internealba, &bifida. Quum æ filique fenefcant, ale anguftiores fant, & fefe contrahunt, ac filique magis ventricofe, fed tamen quadrate , ac plerumque fimplices dependent , vel gemina , ac femper claufz manent, quam etiam ma- ture fint, fi vero abrupte Soli exponantur, tandem dehifcunt magno fonitu inftar fclopeti minimi. Ra- dix Rapacea quafi eft, uti in Ingomaas, fed multo minor, ac fimplex , formam babens Rape oblonga. Nomen. Latine Lobus quadrangularis. Malaice, & Javanice Botor, a forma glandule , feu tumoris Botor diéti , quem officula in filiquis hifce referunt. Ban. dice Culebet. Baleyice Caloncan. Rotor derivatur ab Arabico Zatr , quod lobum figni- ficat; alioquin iisdem lubia Graece 25805, quod idem eft ac Phafeolus Latinorum. ‚ Locus. In Amboinam aliünde deducta eft, forte ex Java, & Baleya, fed raro colitur. Ufus. Tenerae, & virides ejus filiquae, quum vix fabas formaverunt, &.cartilagineae funt, in culinae tantum ufum vocantur, in brevia enim hae fcindun- tur fegmenta, uti cum aliis fit viridibus Phafeolis , quaeque cum jure quodam pingui elixantur. Has par- vas, & confciffas filiquas vocant Latini, & Graeci Concbides. Maturas fabas vix quis edere poterit, quum dicantur caput gravare, quod tamen nunquam expertus fui. Radix quoque editur prius. ebullita , tumque effodienda eft, antequam fructus adolefcant, dein enim nimis fungofa, ac ficca eft. Talem lobum quadrangularem defcribit Clufius libr. ge exotic..cap. 17. fed adeo obfcure, ut omnia incer- ta fint, quum nil nifi folas viderit filiquas. Tabula Centefima Trigefima Tertia Lobum exhibet quadrangularem cum ejusfiliquis, & ofículis a a feminalibus feparatis. Qui vera Phafeoli fpecieseft, ac forte Phafeolus Indicus, filiqua cartilaginea rugofa fufca, duplici erifta finuofa donatus, H Amf. Catal. p. 276. & Plukn. Almag: p. 292: qui hunc cum lobo cartilagineo ex infula Mauritii C/ufi conjungit, ; CARUT Liber IX. cap. XX. Jampiringan op Baley waffende verfchild een apeinie van bet Ingomaas, want bet draagd lange , en ronde boy? wen, fcbier gelyk Sineeze boontjes, en mede een knollig; wortel, als dikke, en korte Datattas , dewelke eetbaar iy. gelyk mede bare boontjes, doch beide eerft in water pe kookt , want raauw gegeeten bezwaren bet booft , en Ea ken duizelig. Hoe de Ingomaas in de kinder pokjes oe bruikt werd, ziet boven in Batatta mammofa. 8 XXI. HOOFDSTUK. De vierkante Peul-P lant, Et bet voorgaande Ingomaas beeft groote gelykenis- M Je deze bonen zoorte, als bebbende een Anolagtige wortel, die eetbare. bonen draagd. Het gewas komt ook zeer over een met de Ooft-Indijche Cacara, dog breid zig zoo verre niet uit , Want men«plant bet by ge- takte flokken, die bet oploopt gelyk andere bonen , debla- deren zyn gladder, en lankwerpiger dan aan Cacara , ligt-groen zonder ruigbeit. De bloemen zyn de grootfte onder alle bone zoorten ; gemaakt uit een groot blad agterwaarts gebogen , of over- end ftaande, en twee kleendere , die als wangen bet mid. delfte borentje bedekken , binnen ligt-blaauw , buiten vaal, Men ziet er weinig aan den [lok , ook maar ?s voormid- dags geopend , en daarom dragen zy zoo veel vrugten niet als de Cacara, sc pa: ego De vruchten zyn lange vierkante bouwen , omtrent een Jpan, dikwils ook een voet lank, fcbaars een vinger breed; aan de vierkanten met gefronsde vellekens als vlerken bee kleed; langen tyd licbt-groen blyvende , daarna werden zy rook-verwig y dik van fchil, bard, en naauwlyks de beuveltjes vertonende. © Binnen leggen van zeven tot tien bonen y kam ig ronds aan bcido einden plat of gé- drukt, licht-ros, glad, van binnen wit, en in tween deelbaar. Deze bouwen oud werdende, worden de aler ken fmalder , en de bouwen buikiger , dog blyven nog ab vierkant , bangen meeft enkeld , of twee by misthand blyven altyd gefloten , boe rypzy ook zyn , maar als men de afgebrooke in de Zonne legt, zoo berften zy eindelyk en met een flag als van een kleen piftool. De wortél is knollig gelyk aan de Ingomaas , dog klecnder y enkeld jin forme van een lankwerpige Rape. gie Naam. Zn t Latyn Lobus quadrangularis. In* Ma- leyts-en SN Botor van de gedaante eeniger klieren; of gezwellen Botor genoemt , dewelke de bonen im bare houwen vertonen, in ’t Bandaas Culebét. Baleyts Cas loncan. Botor werd ered van Arabifch Batt, bet geen lo- bus, of een peul betekent, anderzints werd bet lubias by de Grieken 25805 genaamt, bet geen bet zelfde is met de Phafeolus van de-Latynen. 7" Der. Plaats. Het is in Amboina aangebragt van elders ‚mis Dien uit Fava en Bali, en werd maar weinig geoefend. Gebruik. De jonge, en groene bouwen bier van, die nog qualyk bare boontjes geformeerd-bebben , en nog kraad kebeenig zyn, werden alleen gebruikt in de keuken, want imen Dad ze in korte [tukjes gelyk men andere groene boon- tjes doed, en ftooft/te met een vette zop- Diergelyke kleen gefneede bouwen de Lat ynen , en Grieken Conchides noe men. De rype bonen zal qualyk iemand konnen eeten , om dat zy befcbuldigd werden bet boofd te bezwaren, bet welk ik egter nooit bebbe ervaren. De wortel werd ook gegeeten eerft opgekookt , maar als dan moet men 2e wits graven, eer de vrucbten groot werden, want daar ná Zyn zy Voos en droog.” ~~ Dijken .Lobum quadrangularem befebryft Clu fius Lib. 3. Exotic. cap. 17. dog zoo donker ; dat wéi daar naarraden moet; en dat daarom, dewyl bj niels a $ de bloote bouwen gezien beeft. ; y r f : 2 D f De Hondert-en drie en dertig fe Plaat Vertoont de vierkante Peul- plant met deszelfs houwen, en zaatkorrels ga afzonderlyk, Welke een egte Zoort van de Pbafeolusis, en mogelyk de Indifche Phafeolus, p een ruige ktaakbenige bruine houwe, met een dubbelde - gebooge kam omgeven, in de Catal. van de H. Amf Le $76. en van Plukn. Almag.p: 292. welke dezelve met 7 kraakbenige houwe uit het eilant Mauritius van C/uhus 23 n voegt. "na S us xxii. IX Bock. XXII Hoofi/. CAPUT VIGESIMUM E SECUNDUM. Dolichus Sinenfis. Katjang Sina. Olicbus Sinenfis palis adponitur eodem modo, D quo apud nos Phafeolus , quibus fefe inflectit rotundis, lentis, ac tenuibus cauliculis, non ta- men fefe ample extendit. Folia terna fimul locan- tur longis in petiolis per lantam vaga, longiora, & anguftiora, quam In aliis Phafeolis , pallide virentia, non rugofa „ fed glabra, ac plerumque contracta, albis quafi tineis » feu maculis notata, & exefa. Horum medium inferius ad petiolum binas format auriculas fere uti in Aro. Ipforum petioli in fuperiore parte falcati funt, plerumque albicantes in alba fpecie, fed aliquid fufci habent in rubra. lores vulgarem habent Phafeolorum formam , ma- gnitudine illorum Botor, velpaulo minores, quorum fupremum , feu maximum petalum retroflexum quoque eft, externe pallidi, feu ftraminei coloris , interne pallide purpurafcentes, feu incarnati , quales & in- feriores funt ale, quz album obtegunt corniculum. In alba fpecie hi flores fere penitus albi funt, cum auxillo late purpurei coloris in medio, in rubra ve- ro fpecie magis purpurafcunt, in utraque pauci ex- crefcunt longis in petiolis ex foliorum alis dependen- tes, atque ante meridiem tantum aperiuntur ad nonam , vel decimam horam. Fruétus fant longe, & angufte filique , gemina plerumque dependentes inftar longorum loramento- rum, ulnam circiter longe , ac vix minimum digitum late, molles, & flexiles, externe ex viridi albican- tes, in una fpecie fere albe, equales, & glabre, fed ita ut officulorum tubercula notari poffint. In- tus multa locantur, parva, oblonga, & tenuia offi- cula, plerumque parum contracta, fed fi in pingui progerminaverint folo , turgida, & glabra , femper minora, & tenuiora illis Phafeolorum, in una fpecie alba, in altera obfcure ruffa, que rubra vulgo vo- cantur, ac multo magis vulgaria funt albis, Hujus autem fpeciei filiquae multo magis turgidae funt, gla- briora, & externe magis albicantia gerentes officula, quum rubre magis virent, & graciliores fint filique, atque he complicari poffunt inftar loramentorum: Palos, quibus he adponuntur plante , fatis altos effe oportet, fine vel cum paucis ramis, hac enim planta in altum amat excrefcere , & Soli expofita effe, eftque omnium Fabarum prima, que poft pluviofos menfes progerminat , ac precoces profert filiquas , non , omnes (imul,fed unam poft aliam,ita ut per totum ficco= zum menfium tractum virides comparari poflint filiqua. Nomen. Latine Dolichus Sinenfis y five Phafeolus Si- nenfis , in fpecie enim banc plantam JDolicbum vocavi ob longas, & anguftas ejus filiquas, Malaice Katjang Sina, Ges Sineeze Boontjes , vel quod primum ex Sina fuerit adduéta, vel quod a Sinenfibus hafce re- iones" inhabitantibus plurimum. colantur ,- Bandice et, inftar aliorum Phafeolorum.: Sinice Tsjaitau, Locus. Hodie per totam Indiam quam vulgatifii- ma funt hzc officula, fed potiffimum ubi Europei, & Sinenfes habitant, ab Amboinenfibus enim non z- ftimantur., quum. artem , nec fubfidia habeant hec rite preparandi. : Ufus. Ab Europzis, & Sinenfibus hac officula prae aliis praeferuntur , uti & re vera delicatiora ifunt cun&is Cacare fpeciebus. quas Indi adeo extollunt. Matura non expetuntar, fed virides filiquae , quae in Conchidas fcinduntur, in aqua ebulliuntur, & dein pingui db V ad quodam jure, fi enim non rite nt pinguefactae , gracilem praebent cibum. Farci- minis, vel lardi fruftum optime hifce additur, quum- que Amboinenfes hoc dër , ac Mauris veti- tum Dr hoc edere, hinc non mirum eft, hofce non -aeftimare haecce officula.’ Antequam. in conchidas feindantur , longa abftrahenda funt fila oris nexa , quod in omnibus virentibus Phafeolis obfervandum eft, Bataviae quondam vocabantur officula D. van der Lyn, quum D. Gubernator Cornelius van der Lyn has filiquas in deliciis habebat, & multum ejus menfam hae frequentabant. x Tabula AMBOINSCH KRUYDBOEK. 375 AX HOOFDSTUK. De Sineeze Boontjes. ESinefe Boontjes werden aan’ flokken geplant , ten D eenemaal als onze turkfe-boontjes , daar zy xig met ronde, taaye , en dunne elen omvlegten , en niet zeer uitbreiden; de bladeren ftaan drie , en drie by mal- kander op lange ftelen, en ydel aan den [tok , langer , en Jmaller dan aan andere bonen , ligt-groen, niet ruig, maar glad, dog meeft rimpelig , vol witte /proeten, en doors vreeten. Het middelfte der zelven formeerd agter by den Steel twee ooren als in de Aron. Hare elen zyn aan de bo- venfte zyde gegeut , doorgaans witagtig aan de witte zoor- te, maar met bruin gemengd aan de roode. De bloemen zyn van gemeene bone fatzoen, zoo groot als die van Botor , of een baairtje kleender , waar van bet bovenfle, of groot/te blad mede agterwaarts gebogen is , buiten bleek, of ftroo-verwig , binnen licbt-peers , of incarnaat , gelyk ook de onder[le wangen , die bet witte borentje verbergen. Aan de witte zoorte zyn deze bloe- men fchier geheel wit, met een weinig ligt purper in de midden , maar aan de roode zoorte zyn zy peerzer , beide bangen weinige by malkander aan lange fielen uit den Jcboot der bladeren, en flaan maar voor de middag geo pend tot negen of tien vuren. De vruchten zyn lange , en fmalle bouwen , meeft twee en twee by malkander bangende , gelyk lange riemen , on- trent een elle lank, en fcbaars een pink breed, gedweeg, en buigzaam, van buiten uit den groenen witagtig, en aan de eene zoorte fchier wit, even, englad, dog zooda- nig , dat men de bultjes der bonen kan bekennen. Binnen leggen veele , kleene , lankwerpige, en dunne boontjes , meeft wat gerimpeld, dog op een goede grond gewajfen zyn vollyvig , en even, altyd kleender, en dunder dan turkfe boontjes , aan de eene zoorte wit, aan de andere donker-ros , dewelke men deroode noemd, en veel gemeen- der is dan de witte, dog de bouwen vam de witte zyn voller ; evener , van-buiten witter daar die van de roode venagtig , en magerder fcbynen , en men kan ze t’xamen eggen, en vouwen als riemen, De fiokken, daar aan men ze plant’, moeten redelyk boog zyn, zonder of met weinige takken , want dit ge- was wil in de hoogte fchieten, en wel ter Zonne ftaan, zynde de eerfte van alle bonen, die na de regentyd op- komen , en vroeg bare bouwen voortbrengen , niet te ge- lyk, maar na malkander, zo dat men de gebeele drooge der a door groene houwen bebben kan. laam. Jn. Latyn Dolichus Sineníis, of Phafeolus Sinenfis, want ik beb’t in "t byzonder Dolichumgenoemt wegens de lange, en jmalle bouwen. In Maleyts Kat- jang Sina, int Duits Sineeze boontjes, of om dat zy eerji uit Sina aangebragt zyn, of om dat ze de Sineezen in deze landen onder ons wonende, meeft cultiveren. . In 't Bandaas Uét, gelyk andere gemeene boontjes. Dat is in "t Sinees Tsjaitau. Plaats. Zy zya bedemsdaags door gebeel Indien gantfch gemeen, dog meeft daar Europeanen , en Sineezen woonen , want by de Amboineezen werden zy niet geacht , om dat zy de konft, en middelen van wel te flowen niet en bebben. Gebruik. By onze Europeanen, (en Sineezen werden deze boontjes anderen voorgetrokken , gelyk zy ook in der daad fmaakelyker zyn dan alle: Cacara xoorten, dear de Indianen zóo veel werks van maken. De rype zoekt men niet, maar alleen de groene bouwen , die menin kor- te flukskens fnyd, in water opkookt, en daar na met een vette zóp begiet; want als zy niet wel gevet zjn, geven ay een Jcbraale koft. Een fiuk faucife s of fpek paft beft daar onder , en dewy!l de Amboineezen dit niet bebben , en de Mooren niet. en mogen bebben, zoo is’tgeen wonder, dat zy deze boontjes niet agten. Eer men ze in flukken fnyd, moet men de lange draden aftrekken, die aan de kanten zyn, bet welk menin alle groene bonen obferveerd, Op Batavia noemde men ze eertyds van der Lyns boon- tjes, dewyl de Heer Generaal Cornelis van der Lyn een zonderlyke Liefbebber daar van was, en veel op zyn ta- fel daar van liet opfcbaffen. " d 36 HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. XXVI, Tabula Centefima Trigefima Quarta Dolichum exhibet Sinenfem, cum ejus filiquis, & oficulis aa feparatis. OBS ER VATIO. Videtur hec planta effe Phafeolus erectus minor, femine fpherico albido hilo nigro Sloan. Cat. pl. Fam. p. 72. & Phafeolus peregrinus, minore fruétu albo, nigra macula infi- gnito C. B. Pin. p. 340. & Phafeolus pereginus quartus C/u/. rar. pl. bil. lib. 6. p. 224. & Park. Theatr. p. 1057 &c. De Hondert en vier en dertig fle Plaat Vertoont de Sineeze Dolichus, ofte de Sinee " ze B deszelfs vruchten, en zaadkorrels aa atzonderlek » met AANMERKING, Deze plant fchynt te zyn de kleinder met een rond care aaa! met A e win i. Sloan. Car. pl. Fam. p. 72. en de uitland{che Phafeolus, ei een kleine witte vrucht, met een zwarte plek geteeken met C. B. Pin. p. 340. en de vierde vreemde Phafeolus Ger Car rar. pl. hifi. libr. 6. p. 224. en Park. Theatr, P 1057. SZ CAPUT VIGESIMUM TERTIUM. Lobus Macheroides. Cacara Parrang. Kc Phafeoli fpecies ample fefe extendit, & as- ferculis inponenda eft, ex qua umbracula , & per- gule formari poffunt, Folia funt uti praecedentis Dolichi , feu paulo majora , glabra, non aequalia, fed parum rugofa , acfi femi ficca effent, ac verrucis no- tata. Flores funt uti aliorum Phafeolorum , fed ejus petala parum oblonga funt, maxime alba , & laete rubro colore in medio diftin&a. Siliquae palmam, vel fpithamam longae funt, binos pollices latae, mie nimum circiter digitum craflae, planae, & in ifthmos quosdam diftinctae, ad oras parum angulofae, & an- guftis alis notatae , quibus ex plano quodammodo quadratae funt, quaedam rectae , quaedam parum in- curvae, inftar acinacis, duro, &craffo obductz cor- tice, qui per maturitatem haud facile dehifcit. In- tus quinque, vel fex locantur ingentia officula, ma- jora Fabis, quae matura intenfe rubent, feu fufca funt, glabra , & aequalia. Stipes ejus per aliquot perennat annos, ac novem requiruntur menfes, ans tequam fructus proferat. . Nomen. Latine Lobus Macheroides. Malaice Ca- ‘cara Parrang , a lata filiquarum forma, quae. ingen- ‘tem refert cultrum Amboinice Parrang dictum. -o Locus. In Amboina raro colitur, fed copiofius in Java, & Baleya. ? el Ujus. Recentia officula , quum incipiant rubere , apta funt, quae elixantur, & eduntur inftar Fabarum vulgarium. Matura, & ficca a Malaienfibus mulier- culis in ciftis aromaticis fervantur ad ufüm Medicum, In Hort. Malab. part. 8. Fig. 44. haec Cacara Par- rang defcribitur fab nomine Bara Mareka.. Portugall. Favos dos paros fativo. Belgice Tamme Krimp-bonen. Tabula Centefima Trigefima Quinta, Ad Figuram Primam exhibet Lobum Macberoidetne Figura Secunda Phaftolum denotat Balicum, "OBSERVATIO. „Lobus hic Macheroides eft Phafeolus maximus filiqua en- fiformi , nervis infignita, & femine albo, membranula in- «lufo Sloan. Cat. pl. Fam. p. 63. & Phafeolus Indicus, fili- qua magna, falcata, quaternis in dorfo nervis , cum emi- nentiis plurimis verrucofis fecundum longitudinem infignita, fru&u amplo niveo, hilo croceo Plukn. Almag. pag. 292. ©, " CAPUT ——M XXIII. HOOFDSTUK. De groote Houwmesformige-Boon, It bonengewas breid zig verre uit, en moet op latten: D geleid werden, daar van men dan luifels ki aan. delgangen kan maken. De bladeren zyn als aan de voorgaande Sineeze boontjes , of wel 200 groot , glad, niet even, maar wat gefron[L , als of zy balf verdord waren en met wratten bezet. Het bloeizel is als ander bone bloei- zel, dog de blaadjes zyn wat lankwerpig , meeft wit met wat ligt-rood in de midden, De bouwen zyn een band of een [pan lank, twee duimen breed, fcbaars een pink dik » plat, in eenige bulten verdeeld , aan de kanten wat hoekig , en met fmalle vlerken gezoomd , waar door zy eenig- xinis uit den platten vierkant werden , zommige wat krom als een bouwmes , met een harde dikke fcbaale , die door rypbeit niet ligt opberft. Binnen leggen of of zes groo- te platte bonen , grooter dan onze boere boonen’, ryp zyn- de boog-rood, of bruin, glad, en even. De flok kan eenige jaren overblyven, en moet wel negen maanden Baam, eer by vruchten begind te dragen. Naam. In °t Latyn Lobus Machaeroides. In 't ‘Maleyts Cacara Parrang, van de breedeforme der bou- Mh die na een Amboins bouwmes (Parrang genoemt ) gelyken. Plaats. In Amboina werd bet weinig geoeffend , maar meer op Java en Baley. Gebruik, ‘De verjcbe bonen , als zy even beginnen rood te werden , zyn bequaam om te floven , en te eeten gelyk de boere boonen. De rype, en droge werden van de Maleitfcbe Vrouwen in de erlas dën bewaard tot eenige Medicynen. In horto Malab. part. 8, Fig. 44. wert deze Caca- ra Parrang be/cbreeven onder den naam Bara Mareka. {n "t Portugees favos dos paros fativo. In 't Duits Tamme Krimp:-bonen. - De Honders en vyf en dertig fte Plaat Nene in de Eerfle. Figuur de groote Houwmes-formige ` 001). i E ` De Tweede Figuur wyft aan de .Balifebe-Boon. AANMERKING. Deze groote houwmesachtige-boon is de grootíte Phafeo- lus, met een houwe als een houwer, met zenuwen doorto- gen, en een wit zaat, in een vlies befloten van Sloan. Cat. pl. Jam. p. 68. en Indifche Phafeolus, met een groóte Zys- achtige houwe, met vier zenuwen op de rug, en veel vrat- achtige heuvels in de lengte, met een groote witte vrucht, met een geele navel van P/ukn. Almag, p. 292. &c. XXIV; y IN == SSS N Oo ity e Tag 376 Tab. CXXXV. IX Bock, XXIV Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK, 37 CAPUT VIGESIMUM QUARTUM. Phafeolus Balicus. Undis. w ı Ndis proprie non eft planta flagellofa, vel con. U volvulacea, fed frutex, & ob adfinitatem cum Phafeolis hoc in libro defcribitur, Arbufcula enim eft, equali, & rotundo obducta cortice, mox fefe dividens in longos, firmos, & lignofos ramos, vagos, & inregulariter extenfos, atque hi iterum in alias tenues rachides. Folia terna fimul locantur tenuibus in pedunculis , ab illis Phafeolorum multum diverfa , melius enim referunt acuta Trifolii folia, feu illa Cytifi, funtque glabra, zqualia, & ad tactum mollia inftar holoferi- ci. Hic loci cum illis Lagondi comparantur , fed funt minora, ex viridi cinerea, mediumque folium fem- per longiffimum eft, tres, ac tres cum dimidio pol- liceslongum , & latum. Surculi oblique excrefcunt, & ad terram iterum inclinant. Flores lutei funt, formam habentes florum Phafeo- lorum, fed multo minores, ipforumque petalum la. tifimum & extremum deorfum pendet. Siliqu& ultra digiti articulum longe funt, breviores, & latiores ilis Vicie , in longum definentes apicem , molles quoque, & holoferice, ac mature ex fufco nigri- cant, in tres quatuorve ifthmos diftinéte , in hifce lo: cantur officula parva illis Vicie, vel Katjang fimilia, fed duriora. Poft femi anni fpatium frutices hi fructus profe- runt. Stipes, ac rami fatis folidum , &album habent lignum , nec inproprie hzc planta ad Cytifum referti poffet. Frutex hic ample fefe extendit, graciles fur- culi afferculis fuffulciendi funt, alioquin enim ad ter- ram inclinant. Officula ejusin Maccaffara potiffimum nigricant, & arbufcule ibi humiles manent, hic vero in Amboina officula ad fufcum adcedunt colorem, & arbufcule binorum hominum altitudinem adquirunt, Nomen. Latine Pbafeolus Balicus. Malaice Katjang Baly. In Baleya Undi, & Undis. Maccallarice Bin- datóe , & Bindatoin. Locus. Multum colitur in Baleya, & Maccaffara, plantaturque ad oras hortorum , & camporum Oryze, ubi terra eft elevata. In Amboina raro obcurrit , hic & illic una alterave arbufcula prope edes hominum , non facile fert pluvias, fed Solis amat radios, per pluvias enim folia, ac fructus mox Erucas generant , alioquin per aliquot durare poteft annos. Ufus. Officula fere matura, antequam nempe fufca fint, ad coquendum adhibentur inftar Katjang, fed prius filiquis exuta. Oportetvero, ut diu coquantur, nihilominus tamen duriora funt vulgari Katjang, unde non cibus eft, qui fepius, vel continuo edendus eft, quum nimis difficilis fic digeftionis. O Bob YA TED: Hee planta vocatur Cytifus folio molli incano, filiquis Orobi contortis, & acutis in Thef. Zeyl. pag. 86. Tab. 37. & Cytifus Zeylanicus, folio molli incano , flore ex luteo purpurafcente Herb. Hert. Phafeolus arbor Indica, incana, filiquis torofis Kayan di&a H. L. B. App. p. 694. & Muf. Zeyl. p. 4. & Anagyris Indica, leguminofa, filiquis torofis Par. Bat. Pr. p. 311. teliqua vide in Thef. Zeyl. 1. c. ut & in H. Cliff. p. 354. ubi vocatur Cytifus foliolis ovato lanceo- latis, intermedio petiolato , pedunculo ex alis multifloro. Tom. F. CAPUT XXIV. HOOFDSTUK” De Balifche-Boon. ÚS is eigentlyk geen flingerend gewas, maar een heefter , dog wegens de maag fcbap met de bonen in dit boek getrokken. Het is een dun en boutagtig boompje , wiens ftam niet boven twee vingers dikis, met „een effene rondagtige fcbor/Je, en zig dadelyk im lange Jlyve, en boutagtige takken verdelende , ydel en onordent: lyk uitgefpreid , en dezelve in andere dunne ryskens. De bladeren ftaan ook drie, en drie by malkander op dunne fleeltjes van de bone forme veel verfchillende , want zy gelyken beter de fpitje klaverbladeren , of die van Cy- tifus , glad , even, en zagt in ’t aantaften , als zatyn. Hier te lande vergelykt men ze met die van Lagondi, dog kleender , uit deu groenen graawwagtig , bet middel- Jte blaadje zynde altyd bet langfte,is drie, en drie en een half duim lank, een breed. De ryskens gaan fcbuins op, en buigen baar wederom ter aarden. De bloemen zyn geel, gefatzoeneerd als andere boné- bloemen , dog veel kleender, bet breedfte , en buitenfte blaadje neérwaarts bangende. De bouwkens zyn ruim een lid lank, wat korter en breeder als de Vitfen , met een lank fpitsje voor uit, medezagt en zatynagtig , ryp 2yn= de werden ze uit den bruinen zwart , in drie of vier bul- tjes verdeeld, daar in leggen kleene boonen als Witfen, of kleene Katjang ‚dog border, De firuiken ftaan wel een balf jaar, eer xy vruchten dragen. De Jam en takken hebben een redelyk digt , en wit bout, en men zoude niet onbillyk dit gewas onder de geflagten van Cytifus mogen rekenen. De firuik /preid bem wyd uit, en men moet de ranke ryskens met latten onderftutten , anders buigen xy haar ter aarden. De korrels of boontjes op Maccaffar zyn meeft zwart, en de boompjes blyven laag , maar bier op Ambon zyn de boon- tjes na "t bruine trekkende , en de bomen werden wel twee mannen boog. Naam. {n CN Phafeolus Balicus, In ’t Maleyts Katjang Baley. Op Baley zelfs Undi en Undis. Za % Maccaffaars Bindatóe en Bindatoin. Plaats. Het word veel gebavend op Baley en Macas. Jer, werdende geplant langs de kanten van de tuinen , en ryfi-velden, daar 't wat boog land is. In Amboina vind men ’t weinig , bier en daar een boompje in de erven by de buizen, bet mag tegens geen regen , maar wil veel Zonnefchyn bebben , want door den regen groejen ’er ftraks rupfen aan de bladeren, en vruchten, anderfints kan bet eenige jaren overblyven. Gebruik. De boontjes ten naaften by ryp zynde, eer zy bruin werden, neemd men om te kooken gelyk andere Katjang , eerft uit bare buisjes gedaan. Zy moeten wat lang kooken, en blyven niet te min barder dan gemeene katjang , dies bet geen koft is om dikwils na malkander te gebruiken, als vallende te bard om te verteren. AANMERKING. Deze plant werd genaamt Cytifüs, met een zagt wit blad, * en omgedraaide puntige houwen, als van de Orobus in de Thef. Zeyl. pag. 86. Tab. 37. en Zeylonfche Cytifus, meteen zagt wit blad, en een bloem uit den geele purperachtig van het Herbar, van Hertogh. en Indifche gryze boom-Phafeo- lus, met gefwolle houwen Kayan genaamt in de Append. van de H. L. Bat. p. 694. en het Muf. Zeyl. p. 4. en de Indifche Peuldragende Anagyris met opgefwolle houwen in de Par, Bat. Pr. p. 311. het overige ziet in de Thef: Zeyl. op de aangehaalde plaatzen, en in de H. Clif. p. 354. alwaar ze genaamt werd Cytifus met fondachtige puntige blaadjes, het tniddelfte op een byzonder fteeltje, met een veel bloemdra- gende feel, uit de bladeren voortkomende. Bbb XXV. t 378 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXV. CAPUT VIGESIMUM QUINTUM. Cacara, five Phafeolus perennis. Cacara. Acara Indicum prebet officulum , quod ubique C ob familiarem cjus ufum in culina notum eft. Eo- dem crefcit modo, quo Phafeoli noftrates, fed ftipitem profert multo craífiorem , qui aliquot peren- nat annos, ac multo latius fefe extendit, unde neque palis neque fuftibus contenta eft hzc planta, fed as- ferculis inponenda eít hic loci Parparren dictis. Folia terna fimul locantur brevibus infidentia petio- Jis, atque hzc tria fimul longiori fuffulciuntur pedun- culo, fupra parum excavato , & concavo , quique in una fpecie, qua vulgaris, vel rubra vocatur, ex fufco viridis eft, in altera modo viret. Cundi caules, & rachides ad taétum rugofz funt, & pungentes, immo fere fcindentes , praefertim fu- periores. - Folia formam habent vulgarem Phafeolorum, vel paulo latiora funt, tres quatuorque pollices longa, ac fere ejusdem latitudinis, per longitudinem tribus nervis notata, bina vero lateralia folia non directe ge- runt nervum per mediam partem . fed hic propiusad fuperiorem adcedit oram , uti in reliquis Pnafeoli fpe- ciebus , coloris obfcure virentis fine ullo fulgore, flaccida, & ad tactum parum rugofa. Ipforum petio- li prope ortum ex caulibus quatuor angufta gerunt foliola, feu fquamas, atque ad has tuberculum , feu geniculum locatur. Ex alis folioforum petiolorum , atque ex ipfa planta multi excrefcunt alii rotundi, & firmi pedunculi , fpithamam , vel pedem longi, in ex- tremo plurimos gerentes flofculos inftar longorum ra- cemorum , quivis vero peculiari infidet. pedunculo per ftrata quafi. Flores hi funt uti in Phafeolis vulgaribus, feu paulo majores, ingens, ac fere duplicatum gerentes peta- lum, extrorfum flexum, & late purpureum , fub hoc bina alia locantur minora intenfe purpurea, quz in- {tar alarum medium obtegunt corniculum, quod vi- ride eft, & furfum elevatum, & albis quibusdam fta- minulis obduétum aréte huic adcumbentibus. Per totum diem aperti funt hi flores, ac.raro deci- dunt; & quivis fuam fere profert filiquam , ita ut fer- tiliffima fit fpecies omnium Phafeolorum: Silique he fafciculatim quoque fimul dependent, digitum lon- ge, ac transverfalem late digitum , feu paulo minus, plane, & parum incurvz, adorasdenticulatz parum, quum tenere funt, latoque fulco ad internam, feu re&tam partem notatz, in tot diftinétæ ifthmos, quot intus locantur officula. Diu virent, quam diu coétio- ni aptae funt. Maturae fumei funt coloris, & aequa- les gerunt oras. Intus tria, vel quatuor locantur os- ficula, craffiora, & rotundiora vulgaribus Fabis, nec ita reniformia, fedrectiora, inftar volvellorum, lon- gitudinem habentia unguis digiti, maximaque ipforum pars foveolis excavata eft, acfi inmatura fuiffent de- cerpta. Haec tricoloria funt, juxta tres, quae ex his formantur, fpecies... - edo Prima fabas profert nigras punêtulis albis, & hilo albo notatas. Secunda ogricoloria exhibet officula pun&ulis, & hilis nigris diftincta, atque hae binae vulgares funt fpecies. Tertiararior eft, alba nempe, quam mox peculiariter defcribemus. Haec planta multos perdurare poteft annos, quod prae reliquis Phafeolorum fpeciebus peculiare in hac eft, fex nempe, vel feptem per annos, fi aliquando amputetur, vetuftaque abfcindantur farmenta, & ra- dict nova adponitur terra, tum ad decem perfiftere poteft annos, atque finuofum dein format ftipitem , KE immo majorem habentem craffitiem , qui angu- ofus eft, ex multis quafi ftipitibus compofitus. ‚Nomen. Latine Cacara , five Pbafeolus perennis. Ma- laice Cacara , quo nomine ubique nota eft haec plan- ta. Bandice Culombo. Vox Cacara generaliter defcen- dit ab Arabico Girgir , quod fignificat omnem fa- bam, eftque idem cum Hzbreorum Ful, € Phul A- rabum, unde Belgicum Peulen, Cacara noítri Belgi appellitant Karkarren, Locus, XXV. HOOFDSTUK. De overblyvende Cacara of Bone- Plant. Acara is een regt Ooft-Indifche bone wegens baar C groot gebruik in de keuken over al bekend. Ze waft op dezelve manier gelyk onze gemene bonen dog met een veel dikker ftam, die eenige jaren over. blyft, en breid zig veel verder uit, dies xe ook met geen palen, of flokken te vreden is, maar moet op latten ge- leid werden, die men bier Parparren noemd. De bladeren ftaan drie, en drie by malkander op kor- te fleeltjes , en dezelve alle drie t’zamen op een langer Deel, die boven wat hol is, en aan de eene zoorte , wel. ke men de gemeene, of roode noemd, uit den groenen bruinagtig, aan de andere flegts groen. Alle de fielen, en ryskens zyn ruig, en fcberp in ’t aantaften , fchier fnydende , zonderlyk de voorfte. De bladeren zyn van gemeene bonen fatfoem , of wel zoo breed, drie en vier duimen lank, en jcbier ook zoo breed, in de lengte met drie zenuwen doortogen, dog de twee zyde bladeren bebben de middelzenuwe niet regt door de midden, maar den voor[len rand nader gelyk alle bone zoorten doen, van verwe donker en doodsgroen zonder eenige glans, flap, en wat ruig in "t aantaflen. Hare fielen bebben by baren oorfpronk aan den flam vier fpit- ze blaadjes , of [cbubben , en daar by een bultje, of knie- tje. Uit de fchoot van de bladdragende fielen, en uit den flam zelfs waffen andere ronde en flyve fleelen , een /pan of een voet lank, aan haar uiterfte veele bloempjes dragende, als een lange tros, dog ider op een byzonder steel, en boven malkander. De bloemen zyn ook als aan de gemeene boonen , of wel zoo groot, bebbende een groot, of fcbier dubbeldt blad, uitwaarts gebogen, ligt paars; daar onder flaan twee kleendere van booger purper, die als wangen bet middel- fre borentje bedekken , "t welk groen is , opwaarts gebogen, en bekleet met eenige witte draatjens digtdaar tegen aan- Re y ftaan den gebeelen dag geopent , wallen ook weinig af, en febier ieder brengt bare bouwen voort; zoodat bet de vrugtbaarfte onder alle bone zoorten is: de bouwen bangen ook met bosjes by malkanderen , een vinger lang, en een dwers vinger breed; of wat minder, plat, en wat gekromt , aan de kanten gekertelt, als zy jong Zyn, en meteen breede naat aan de binnenfte of regte zyde, in zoo veel bultjens afgedeelt, als daar bonen van bin- nen fchuilen. Zy blyven langen tyt groen , zoo lange zy ook tot bet koken bequaam zyn. De rype werden Rookverwig, en bebben evene kanten. Binnen leggen drie en vier bonen, dikker en ronder als gemeene bo- nen; ook zoo niere-formig niet , maar regter als rolletjens, in delengte van een ep aaneen vinger, bet Se vol kuiltjens , als of xy onryp afgeplukt waren. Heze zyn van driederly coleur , na de driezoorten, diemen daar van maakt, . De ‘eerfte beeft zwarte bonen met witte pun&jens, en een wit maveltje. De tweede beeft Oocker geele boonen , met zwarte punttjens, of plekjes, en dit zyn de twee gemeene zoorten ; de derde is wat raarder, na~ mentlyk de witte, die wy flraks bier na in ’t byzonder zullen befchryven. Deze plante kan veele jaren overblyven, *t welk ze onder alle bone zoorten byzonder beeft, te weten zes G zeven, zoo men ze zomtyts befnoeit , van de oude Ranken zuivert, en om de wortel nieuwe aarde legt, zoo kan ze tot tien jaren duuren, en gewint als dan een De, ge flam , zoo dik als een been, en meer, boekig en a5 uit veele flammen t?’ zamengezet. Naam. In ’t Latyn Cacara of Phafeolus perennis. In't Maleyts Cacara , met welken naam zy over al be end is. In ’t Bandaas Culombo. Het woort Cacara flamt duidelyk af van bet Arabifche Girgir , bet geen in tge- neraal alle bonen betekent , en bet zelfde is eens met der He- breuwen Ful en Phul der Arabieren, waar van daan bet duitfcbe Peulen, ende onze noemen Cacara eht rd IX Boek. XXV Hoofift. Locus. Hec officala per totam coluntur Indiam. Cultara. Quum hac pianta tani ample fefe exten. dit, hinc in hortis circa alia olera tolcrari nequit, u- bique enim fua emittit hagella, arbores, & fepes ad- fcendit, & miram format jntricatamque congeriem , unde in apertis areis plantari hanc oportet, & fuper afferculos duci, quos cito obcupat, & denfa obtegit fronde, quum rite fefe extenderit, tum fructus pro- ferre incipit, atque inferiora abjicienda ejus funt far- menta, quedamque hic, &illicexfcindenda, ut ven- tus perflare, ac Sol radiis filiquas tangere poffit, tum per totum annum ejus fruêtus conquiri poffunt. Ter: tio anno plurima vetufta abfcindenda funt farmenta, ac nova terrà radix obtegenda, & quotannis affercu- li renovandi , quum hi per denfam frondem facile putrefcunt. Hec autem planta plerumque obducta eft pedicu- lis arboreis nigris, & fplendentibus, qui eque tetrum fundunt odorem , ac Cimices , fi adtingantur, ad quos minuendos, & propellendos ignis fumans ali- quando fub hac planta exftruendus eft, & diligenter vetufta flagella, & folia depuranda. In Amboina non ultra quatuor, vel quinque perfiftit annos , in aliis autem regionibus per plures perennat annos. In omni excrefcit folo, fi modo antea parum fue- rit crematum. Hec officula non mox plantanda fünt, quum e planta fuerint defumpta, fed prius per unum alterumve menfem in domo fervanda funt. Optime autem terre conmittuntur menfe Augufto, qui ulti- mus eft menfium pluvioforum, fi enim nimis tenera terre conmittantur, copiofiores generant iftos pedi- culos, nec oflicula completa funt, fedrugofa, &fo- veolis excavata, Alioquin tam fertilis eft hac plan- ta, ut in uno eodemque ramo uno tempore fimul confpiciantur flores, femi, &penitus maturi fructus, quod. cum Aurantio ipfis eft commune. Ujus. Vulgaris eft cibus per totam Indiam , fed multo vilioris faporis quam Phafeoli noftri Europzi, ac pingue requirunt carnium jus, virides enim ejus fi- lique in conchides fcinduntur , mature enim raro eduntur. Tenera folia inter olera quoque adhibentur, fed raro numero, quum vilis fint faporis, & fragilia, ita ut hzc planta culinz tantum inferviat, cui quo- tidianum prebet conmodum. Rochefort. Hiflor. de Antillis cap. 11. hec defcribit officula fub nomine Feve de fept ans, h. e. Phafeoli feptem annorum , quum per feptem continuos annos fru&us proferant, flagella fua extendentes per arbo- res, & fupra rupes, continuo flores, ac fructus ges rentes. Tabula Centefima Trigefima Sexta Pbafeolum exhibet perennem , qui Cacara vulgo dicitur. OBSER VA TED. Plurime horum Indicorum Phafeolorum fpecies obcurrunt in Hort. Malab. part. 8. quarum illa, que Tab. 42. expri- mitur, & Karu Peru vocatur, cum hac convenire videtur, eftque Phafeolus Indicus trifoliatus filveftris, flore purpura- fcente, fru&u majore Commel. in notis & Pluka, Almag. p. 291. & Phafeolus maximus perennis, femine compreffo, la- to, nigris maculis notato Sloan. Cat. pl. Fam. p. 66. qui plu- res alios adlegat auctores, & in ejus AO, Fam. Vol. II. Tab. 111. Fig. 1. exprimitur. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 379 A p Deze bonen werden door gebeel Indien geba- ent. Quecking. Vermits zich dit gewas zoo geweldig uit. breidt, zoo kan men "t in de tuinen by andere moes- kruiden niet lyden, want bet zend overal zyne ranken uit, beklimt bomen, en beiningen, en maakt een won- derlyke verwerringe , daarom men ze inopene plynen plan- ten, en op parparren lyden moet , dieze met ter baaft be- klimt, en met een digt lof bedekt, als zy baar ter degen uitgebreit beeft, dan begint xy eerft vrugten te dragen 5 men moet als dan de onderfte ranken weg fmyten , ook bier en daar eenige uitfnyden, dat bet doorlugtig werde, en de Zonne de bouwen raken kan , zoo kan men bet gebeele jaar vrugten daar aan bebben, In ^t. derde jaar moet men de oude Ranken affnyden , en nieuwe aarde om de wortel dragen, ook jaarlyks de Parparren vernieu- wen, om dat die door bet digte loof vérrotten. Zoo is ook dit gewas gemeenelyk bezet met zwarte en glimmende boomluizen , die 200 euvel flinken als weeglui- zen, als men ze aanraakt, om welke te verminderen men zomtyts een fmookend vier onder deze ftokken moet floken, ook neerftigb van de oude Ranken en bladeren fuiveren. Het wil in Amboina niet meer dan vier of vyf jaren duu- ren, dog in andere geweften blyft bet meer jaren over. Zy willen anders in alderbande gront opkomen, als by maar te vooren een weinig gebrant is. Deze bonen moet men niet firaks planten, als zy van den flok komen , maar eerfl een maand of twee in buis bewaaren. Ook plant men ze befl in de maand Auguftus, zynde de laatfte re- genmaandt , en als men ze te jong plant, zyn zy de voore noemde wandtluizen meer onderworpen , en de bonen wer- den niet vollyvigb, maar rimpelig, en vol kuilen: An- ders zyn zy 200 vrugtbaar , dat men aan eenen tak, en op eenen tyd te gelyk kan zien, de bloemen , balve, en gebeel rype orugten , "t welke ze met den Oranjeboom ge= meen bebben. Gebruik. Het is een gemeene koft door gebeel Indien, dog vry flegter van fmaak dan onze Europi[fe bonen, en zy vereis/chen een vette zop; werdende de groene bouwen in ruitjens gefneeden , want de rypen eet men zelden. De jonge bladeren werden ook onder de moeskruiden gebruikt , dog weinig in't getal , om datze flegt van fmaak, en breizelig zyn, zvu dat dit gewas alleentyk «or. de keuken dient, die daar van een dagelyks gerief beeft. Rochefort Hiftorie van de Antillis cap. 11. be/cbryfe deze bonen onder de naam van Feve de fept ans, dat is bonen van zeven jaren, om dat ze zeven jaren na mal- kanderen vruchten dragen , bare ranken werfpreidende door de bomen, en over de klippen, geduurig bloemen, en vruchten voortbrengende. De Hondert en fes en dertig fle Plaat Vertoont de overblyvende Bone-Plant, Cacara in 't gemeen genaamt. AANMERKING. Zeer veel zoorten van Indifche Bonen komen voor inhet achtfte deel van de Hort. Malab. waar van die geene, welke op de 42. plaat uitgedrukt, en Katu Peru genaamt werd, met deze fchynt overeen te komen, en is de Indifche drie- bladige Boon, van zelfs voortkomende, met een purper- achtige bloem, en grooter vrucht van Commel, in de Aante- ning, & Plukn. Almag. D. 291. en de zeer groote overbly- vende Boon, met een gedrukt zaat, dat breed is, en met zwarte plekjes geteekent van Slaan. Cat. pl. Fam. p. 66. die veel andere Schryvers aanhaalt, enis in zyn Hiffor. II. deei Tab. 111. Fig. 1. afgebeelt. Tom. V. CAPUT Bbb 2 XXVI. 380 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXVI. CAPUT VIGESIMUM SEX EE M Cacara alba. Cacara Puty. Zcara alba priori in omnibus fere partibus fimilis GS eft, fed ejus ftipes non ita craflus eft, nec tot perennat annos, hic nempe in Amboina tantum per binos tresve annos, ae oportet, ut primo anno nullos proferat fructus: Flagella enim fua mul- to ampliora extendit priore, quz rotundiora, & gla- briora funt, fon ad tactum molliora, magisque pallide virentia, Flores ejus albi funt, ac copiofio- res uno in corymbo. Ita ut filique etiam majori nu- mero fimul dependeant, immo ex ipfo ftipite , & u- bique , ubi geniculum obfervatur, ejusdem cum prio- re magnitudinis, & forme , fed externe glabriores funt, nec oras gerunt dentatas. Officula alba funt, turgida, nec tot foveolis, vel rugis contracta, quot prioris, ceterum ejusdem for- me, illis Phafeoli noftratis fimillima, fed breviora, & rotundiora. Cultura. Eandemrequirunt culturam, afferculisque inponuntur, & amplis pergulis, & fepius teneri ab- rumpuntur furculi, qui ad Sayoradhibentur, unde & fructus precociores excrefcunt. Nomen, Latine Cacara alba. Malaice Cacara Puti. Javanice, & Baleyice Cacara Lungfir. Locus. lisdem obcurrunt in locis, in quibus prior, fed non ita familiaris eft. ` Ufus. Officula hzc meliorem prebent faporem, ac non tantum virides ipforum filique, fed ipfa etiam exuta officula coquuntur, que fere matura faporem habent.Pbafeolorum. Tenera, ac mollia ejus folia “aptiora funt ad Sayor, feu olera prioribus , quum non tam filveftrem habeant faporem , nec adeo fragilia fint. Folia cum Sary , feu pauxillo Anifi contufa, & aqua fubaéta , & per pannum tranfcolata ex&ftuantibus propinantur hominibus, ut ardor exftinguatur. "Tabula Centefima Trigefima Septima Cacaram exhibet albam. ; OBSERVA TEO. Planta hee videtur effe. Phafeolus maximus perennis, flo- tibus fpicatis albis, fpeciofis, filiquis brevibus latis; femen fuffum, hilo albido fere circumdante Sloan. Cat. pl. Fam. P- 68. XXV HOO EDS "E ER De witte Cacara Plant. IDN witte Cacara is de voorige in allen meeft gelyk, dog de flam wert zoo dik niet , en duurt zoo veel jaren niet, te weten bier in Amboina maar twee en drie jaren, en dan moet by nog wel bet eerfte jaar fiaan zonder vrugten. Want xy breid zyne ranken veel verder uit dan de voorige , dewelke ronder en gladder zyn en de bladeren ook zagter , in bet aantaften, en ligter- groen. De bloemen zyn wit , en meer by malkander aan eenen tros: zoo dat de bouwen ook meerder in ^t getal te zamen bangen, zelfs uit den [lam , en overal daar eem knietjen is, van de zelve grootte en fatzoen als de voo- rige, dog evener van buiten, zonder gekertelderanden. ‚De bonen zyn «vit, vollyvig, niet zoo vol luizen en rimpelen , als de voorige, anders van de zelfde fatzoen, onze Turksze boontjes zcer gelyk, dog korter en ronder, Queeking. Zy vereiffeben de zelve queeking , werden op latten en breede luiven geleidt, ook dikwils van de jon- ge febeutjens berooft, dietot Sayor gebruikt werden, en daar door te baaftiger vrugten dragen. Naam. In °t Latyn Cacara alba. In ’t. Maleyts Ca: cara Puti: In ’t Favaans en Baleyts Cacara Lungfir. Plaats. Zy werden gevonden op de xelve plaatzen gelyk de voorigen , maar is 200 gemeen niet. Gebruik. Deze wallen wat beter van finaak, en wer- den niet alleen de groene bouwen , maar ook de gepelde boontjes gekookt, die ten naaften by ryp zynde , jmaa- ken [cbier als Turkfe boontjes, de jonge en malfe bladéren zyn bequamer tot Zayor , of Moeskruiden, alsde *voorige , om dat ze zoo wilt van fmaak, en bryfelig niet zyn: de bladeren met Sary , of een weinig Anys gefto- ten, en met water door een doek gekleinft , geeft men te drinken aan menfchen, die in groote bitte zyn, om de. zelve te verdryven. De Hondert th feven en dertighe Plaat Vertoont de witte Cacara-Plant. AANMERKING. Deze plant fchynt te zyn de zeer groote overblyvende Phafeolus, met witte geaairde fchoone bloemen , en korte breede houwen , met een witte zaat, dat een witachtige naat omvangt van Sloan, Cat. pl. Fam. p. 68. CAPUT XXVIL 8o. ag 277 Tab. OXX XVI | IX Bock. XXVII Hoof. CAPUT VIGESIMUM SEPTIMUM. Jule. Acara nigra ample fefe quoque extendit, opor- C tetque, ut afferculis, vel pergulis inponatur , fed non tam craffum format ftipitem utrisque prece- dentibus. Caules ejus, & flagella non rugofa funt, uti in prima fpecie, fed rotunda, & glabra. Folia eandem habent formam , feu paulo majora funt, gla- bra, tenuia, & amoene virefcentia. Flores racemofi dependent plures fimul ;' magni, formam habentes vo- Janis Fuci, omnino purpurafcentes, ac fuperius cres- fum gerunt petalum inftar galee erectum , binaque gerunt longa, & lateralia firma petala, parum furfum retrofl.xa/, corpus referentia Fuci, que in medio “album tegünt firmumque corniculum , fuperne quo- que incurvatum. Quivis flos calici infidet pallide vi- renti, & aperto, qui caput refert Fuci, uti in Caca- ya pruritus, excepto quod hic magis pallide rubeat. .Fru&tus. quoque racemofi fimul dependent, digitos referentes, vel fructus Tamarindorum, parum nem- ‘pe inflexi, ac digitum craffi, & ad externum dorfum aulo anguitiores , ad ventrem tribus protuberanti= bis coftis notati. Quumque virent, molli lanugine obdu&i, qualis ad foliorum ortum in pedunculis, fed auca confpicitur copia, nullum pruritum cauffans. n quavis filiqua quinque fexve locantur officula, ma- jora, & crafliora Phafcolis , primo rubentia , dein fufca, ac tandem nigerrima, glabra, & fplendentia inftar Lapis Gagatis. Stipes hic celerrime, & luxuriofiffime progerminat, quam latiffime fefe extendens , unde & Parparren, feu afferculis inponitur, alioquin arbores, vel ædium te- Eta adfcendit. Nomen. Latine Cacara nigra. Malaice Cacara Fu- le, & Djule. Amboinice Maöba, quod nomen com- Inune gerit cum Cacara pruritus, quz fine dubio fil- veftris hujus fpecies habenda eft. ` Locus. Hxc planta non multam obcurrit in Amboi» na, fed copiofior in. Java, Baleya, Sumatra, aliis- que Malaienfibus infulis, nullibi fponte crefcens, fed pergulis plerumque inponitur circa edes, ubi elegans praebet ornamentum, & gratam umbram, & aliquot perennare poteft annos. Ufus. Culinz herbaeft, fed caute ufurpanda, quum ipfius officula vertiginem , & ebrietatem adferant, fi vero rite fint exficcata, bonum prebent faporem fe- re inftar Fabarum, vel Phafeolorum. Sequenti præ- parantur modo. Recentia officula , quum rubent, aque incoquun- tur, exteriorque ipforum pellicula abjicitur, & aqua denuo abluantur in aqua pluviali, ac dein hzc elixa inftar aliorum Phafeolorum. Matura rite ebulliri o- portet, nigra ipforum pellicula abftrahi, ac per vi- ginti quatuor horas macerari in aqua bis terve reno- vata, ac dein frixari, tum tollitur ipforum noxa, a- lioquin enim inebriant, & aurium pruritum cauffant, Ne galline, vel alia animalia hecce comedant offi- cula. Viridia, ac tenera folia innoxie aliis admifcen- tur oleribus. Cacara nigra. ©, Javani matura, feu nigra fumunt officula, que in fartagine torrent, vel füb cineribus affant, donec ni- gra defiliat pellicula, & fic edunt, quz faporem fe- re, & odorem habent inftar Coffee tofti. Ad medi- camina quoque adhibent, unde & in ciftis aromaticis hzc fervant cum ingenti fufca Cacara Luke, = Hujus plante filveftris quoque in litore obcurrit fpecies ad mare crefcens, folia gerens paulo majora, acutiora, ac longiores filiquas, in quibus longiufcu- la, & nigra locantur officula, nullius ufus. Hifce fepe nautz noftrates falluntur, qui in litore hac decerpentes nimis cito coquunt. & edere volunt, unde peffime fefe habent, magnam fentientes anxie- tatem, & vertiginem. Ut autem hzc officula innoxia edantur, in aqua ebulliantur per noctem macerata, acque effufa aqua innoxie edi, & coqui poffunt. Tabula AMBOINSCH KRUYDBOEK. 381 3 XXVIL HOOFDSTUK. De Zwarte Cacara, D: zwarte Cacara breidt zig ook verre uit , en moet op latten en luiven geleidt werden , dog en zet geen zoo dikke flam als de beide voorgaande. De Stelen en ranken zyn geer fints ruig als aan ae eerfte zuvor- te, maar ronden glad. De bladeren zyn wan bet zelf- Jte fatzoen, of wel zoo groot, even, dun, en jeugdig gras-groen; de bloemen bangen trosgewys by malkanderen, groot , en gefatfoeneerd als een vliegende Hor (Jel, gantjch Purper - verwig , hebbende boven een dik blad, als een belmken overeindt fiaande, dragende ter zyde ook twee Styve lange bladeren; een weinig naar boven gekromt , ver- beeldende bet lichaam van de Horffel , en in de mid» den verbergende een wit flyf borentje; ook na boven ge- kromt, leder bloem ftaat agter in een ligt groen en wyd buisje, gelykende den kop van den Horffel , gelyk als aan bet.maagden-kruit , bebalven dat deze ligter rood zyn. De vruchten bangen ook in zware troffen by malkan- deren , gefatfoeneert als de vruchten van lamarinde, te weten een weinig omgekromt, een vinger dik, dog aan de buitenfle rugge wat fialler, en aan den buik met drie uitpuilende ribben : als zy groen zyn , met cen zagte dons bekleet , gelyk men ook een weinig ziet by den oor- Jpronk der bladeren aan de Delen , dog niet jeukende: In ieder peul leggen vyf a zes bonen, grooter , en dikker dan de turkze , eerft root , daar na bruin, ten laaften pik-zwart, glad, en glimmende als een git. De [Lok waft zeer weelderig , en ras op, en verbreidt zig zeer; daarom men bem op Parparren, of latten leiden moet , anderzints klimt by de bomen of daken der bui- zen op. Naam. In ’t Latyn Cacara Nigra. In 't Maleyts Cacara Jule , en Djule: In’t Amboins Maöha , een nuam gemeen met bet maagden kruit , "t welk buiten twyffel voor een wilde zoorte van dit gewas te agten is. Plaats, Men windt dit gewas niet veel in Amboina, maar overvloediger op Fava, Baly, Sumatra, en andre Maleytze Eylanden , nieuwers van zelfs was/ende. Maar gemenelyk op latten ontrent de buizen geleit , daar bet een fraje verciering , en aangename Jchaduwe geeft , ook eenige jaren duuren kan. Gebruik. Het is wel een keuken-kruidt , maar nog- tans wat zorgelyk en omzigtig te gebruiken, want de bonen bebben een duifelige , en dronkenmakende kragt aan baar; als zy wel uitgeverft zyn, zyn ze goet van fmaak bykans als de Roomfe of Turksze : men prepareerdze aldus. De verffe bonen , als zy nog root zyn, kookt men op in water, /myt het buitenfte velletjen «veg , giet dat wa- ter af, en fpoeldfé nog een rys met vers water , flooftze daar na gelyk andere bonen. De rypen moeten wel op- gekookt, bet zwarte vel afgetrokken, een geleel etmaal in twee a drie verfcbe wateren geweekt , als dan ge- flooft werden, zoo gaat de quaataardigbeit weg; «vant anders maken ze wat dronken, en verwekken een jeu- ken in de ooren. De Hoenders en ander vee moet men ook niet van deze bonen laaten eeten; de groene en malze bladeren nogtans werden zonder fchade onder andere Sayor , of Moeskruiden gebruikt. De Javanen neemen de rype en zwarte, rooflenze of bradenze in de beete a[Jcben , tot dat bet zwarte velletje meeft affpringt , en eeten ze uit de band, fmakende, en riekende febier als koffy boonen: Zy gebruiken ze ook tot eenig medicyn , en daarom vindt men ze in bare kruid- " doozen nevens de groote bruine boon Cacare Luke. Wan dit gewas vindt men ook een wilde zoort op flrand aan Zee waffen; met wat grooter , en fpitzer b'aderen, en langer bouwen, daar in langagtige zwarte bonen leg- gen, onnut tot eenig gebruik. Hier mede wert dikwils ons Zee volk bedrogen, die ze op flrant plukkende al te baa[Lig koken , en eeten wil- len, waar door zy zeer qualyk geftelt werden, een groote benoutbeit, en duizeling gevoelende. Om deze bone egter te nuttigen, dat ze onfchadelykzyn , zoo kooktze in water, laat ze een nagt weiken, dat water als dan afgietende, moogtze dan vryelyk koken, en eeten. Bbb 3 De 382 Tabula Centefima Trigefima Oltava Cacaram exhibet nigram, cum oficulo A feparato. OBSERVATIO. . Hec planta eft Phafeolus filveftris, minor, flore minimo, filiquis longis, teretibus, alba lanugine hirfutis Sloan. Cat. pl. Jam. p. 71. & Puftia Peru Hort. Malab. part. 8. Tab. 37. & forte eft Phafeolus ZEthiopicus, lobis nigris venis a- peris, fruétu atrofplendente C. B. Pin. p. 340. & Plukn. Almag. p. 291. ubi vide reliqua. CAPUT VIGESIMUM OCTAVUM. Quadam porro Indici Phafeoli fpecies. Ona Allamoda. Amboinice Katjang Tulis, h. e. Pbafeolus fcriptus, forma cum Phafeolis noftris convenit, fed ejus folia paulo minora funt, gla- bra, & pallide virentia. Flores pufilli funt, & albi, filique tenues, & plane, vulgaris forme, quum mas ture fint, gilve: Officula albis nigrisque ftriis varie- gata funt, fed niger praevalet color. -Amant plantari ad fuftes altos, & foli rite exponi, fi enim afferculis inponantur, copiofam geruht frondem paucosque fructus. SN Aliunde dedu&a eft hec planta, & circa annum 1666. in Amboina vulgaris facta, noftri vero Amboi- nenfes montani Leytimorenfes hanc jam fatis copiofe plantant «que ac cives. Apta funt hec officula ad co¢tionem , & elixationem , innoxia, & boni fapo- ris. Hunc in finem eliguntür femi matura filique autem virides in conchidas quoque fcindi, & elixari poffunt. Faba rubra, fünt Fab rubre, eftque exotica fpecies aliunde dedu&a in Amboinam, cujus ftipes paulo cras- fior eft, & planta ipfa amplior priore, unde & affer- “culis inponenda eft. Flores ejus albi funt, filique plane, uti & Fabe, fed majores, &turgidiores prio- ribus, tote quantz ineleganter rubrz, acfi cinereo es- fent coloreinlinitz , fed non variegate. Edi quoque poffunt, fed quum pellicula ipforum fit craffiufcula, non nifi femi matura adhibenda funt, vetuftz enim ellem habent duram, ficcam fubftantiam, & flatu- ente funt, CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXVIII. De Hondert en acht en dertig fte Plaat Vertoo We nt de zwarte Cacara met deszelfs boon A afzonder- AANMERKING Deze plant is de bosachtige kleinder Phafeolus, met een zeer kleine bloem, en lange puntige houwen, met een Sch te wolligheid bedekt van Sloan. Cat. pl. Jam. p. 71. en P E ftia Peru van de Hort. Malab. part. 8. Tab. 37. en mifichien de /Ethiophifche Phafeolus, met een zwarte houw door le aderen ruig, en een zwarte blinkende vrucht van C. B Pin. 2P. 340. en P/ukn. dlmag. p. 291. alwaar het overige ziet. — XXVII. HOOFDSTUK Nog eenige andere Indifche Bonen. Ona Allamoda, in 't Amboins Katjang Tulis: dat is Phafeolus fcriptus, is aan gewas onze bonen gel jk; dog de bladeren zyn wat kleinder , even, en ligt- groen, Het blocizel is kleen en wit, de bouwen zyn dun en plat, van gemeen fatzoen, als zy rypzyn s vaal-geel , de bóren zyn met witte , en zwarte flrepen door malkan- deren gefchildert, dog bet zwarte is bet meefte. Zy wil: len aan booge ftokken geplant zyn, en wel ter zonne flaan, want op latten geleid , gewinnen veel loof en weinig vrug- ten. _ £y is van elders ingebragt , en ontrent bet jaar 1666. in Amboina eerft gemeen geworden; dog onze Amboinze Bergluiden van Leytimor planten ze nu redelyk veel , en zoo wel als de Borgers. Zy zyn bequaam tot Jet kokon, en ftooven, onfchadelyk en goet van fmaak : Hier toe verkieft men, die ten naaflen by ryp zyn; dog de groene bouwen kan men ook in Ruitjens Duden, en zoo Stooven. Faba Rubra , zyn roode of boere bonen , is ook een vreem- de zoorte van elders in Amboina gebragt; wat dikker van ftok, en grooter van beflag dan de voerige, dies op latten moeten geleidt worden. Het bloeizel is wit; de bouwen plat, als ook de bonen, maar grooter en buiki- ger dan de voorige; over °t gebeele lyf vuil-root , als met graauw gemengt Zonder fchilderye. Zy zyn ook goed om te eeten , maar om dat ze een dikagtig huideken bebben , moet men ze niet booger neemen dan half ryp: want de Ser vallen dik van buid , droog van fubftantie , en wine erig. XXIX. Tab. CXXXV | LETRA GE E, SSS SSS SS h TH Y Gy TR DH j / IX Bock: XXIX Looff. AMBOINSCH KRUIDBOER. 38 CAPUT VIGESIMUM NONUM. Phaftolus minor. Katjang Poeti. Uod proprie in India Catjang vocatur, eft Pha- Q js; minor, in binas diftinctus fpecies, quarum prima alba eft, major, & minor, cum llveftri alia fpecie. Major iterum binas habet varietates, al- bam ,feu Javanam , & rubram, feu Amboinenfem ‚de uibus utrisque hoc in capite agemus. Primo Phaftolus albus minor, feu Tavanus , planta eft trifoliata inftar Phafeolorum noftratum , fed que pon alte ad palos excrefcit, juxta terram enim pro- repit inftar Piforum, quod & intelligendum eft, ac notandum de omnibus fubfequentibus Katjang fpecie- bus. Folia ejus longiora, & anguftiora funt, quam in noftris Phafeolis , rugofa quoque, ut & farmenta, que rugofiora funt, quam in fubfequenti rubra fpe- cie, caulesque in fuperiore parte excavati, feu cana- liculati funt. : : Flos vulgarem Phafeolorum obtinet formam , fatis magnus, & omnino albus , qui componitur ex ingen- ti duplici petalo retroflexo, in cujus inferiore parte aliquid lutei confpicitur coloris. Bina alia petala funt ale, que medium tegunt corniculum. Siliqua glabre funt, femi pedem longe , ac femi digitum la- tg, albicantes, feu gilve, intüs multa locantür offi. cula, fubrotunda, omnino uti noftrorum Phafeolo- rum, alba penitus, ac hilo nigro notata. Nomen. Latine Pbafeolus minor albus, feu Favanus. Belgice witte, of Favaanze Boontjes. Malaice Kat- jang Poeti. y à ‘ Eo Optima, & elegantiffima hujus officula Ja- ve, & Baleyz coluntur, unde & cognomen obtinue- runt, & inde longe lateque evehuntur, & cibo in na- vibus inferviunt. Olim in Amboina quoque reperie- bantür, fed jam in defuetudinem venerunt, & ex Ja- va hic adferuntur. [n aliis quoque. Indie locis cre- fcunt, uti & in Africa, ac Guinea, unde ni fallor, etiam deferuntur in Portugalliam, fed p fant, ibidemque- voc: se Secundo Phafeolus ruber , feu Amboinenfis , officula prebct diverfi coloris, fed unius forme, & modi crefcendi, unde fub rubrz nomine comprehenduntur. Sarmenta ejus juxta terram quoque prorepunt, late- rales autem caules fefe parum elevant, & angulofi funt, ad internam partem concavi, feu canaliculati: Folia ejus paulo minora, & anguftiora funt illis prio tis, intenfe viridia, feu nigricantia, non fplendentia, nec rugofa, fed finuofa funt," & contrada. ; Flores magnitudinem habent priorum , feu inftar illo- rum Sinenfis Phafeoli , ac fuperius duplex gerunt peta- lum, extrorfum flexum , externe gilvum, interne pal- lide cceruleum, cum lutea macula in inferiore parte, Binz ale funt pallide violacez, feu purpurafcentes, album obtegentes corniculum. Hoc intelligendum eft de vera rubra fpecie , in flavis enim, feu hepaticis officulis flores interne pallidi funt, feu ex cinereo cæ- rulei, ac vetufti pallefcunt, ac fere flavi funt; Ante meridiem hi flores tantum aperti funt , videturque hos Solem fugere, vel tolerare non pofle, poft pluvio- fam enim noctem matutino tempore omnes aperti funt, fed circa horam decimam, quum Sol incipiat Tadiis fuis hos tangere , mox fefe claudunt, quum nullus alius in his obfervatur color externus quam gil- vus, feu ftramineus, quod extremum eft binorum petalorum, quz inftar valvarum florem obtegunt. 2 Totius hujus plante caules adeo rugofi, & acuti fünt, ut manus ledant, fi ruditer tractentur. Silique ejus fant quatuor. quinque, ac fex pollices longe, vix femi digitum late, recte, ac bine femper con- junéte, quumque. mature fumei funt coloris. Offi- cula in hifce contenra oblonga funt, feu Cylindracea, minora quam in prioribus, ad utramque partem pla- hà, acfi fibi invicem fuiffent juncta, & obpofitay füntque porro glabra, dura, & polita, tri vel quadri- coloris, quzdam enim obfcurerubent, feu fufca funt, uz vulgatiffima, & maxima funt, quzdam hepatica, quedam lurida, ac quedam etiam nigra. Radixlon- ga eft ac transverfalis, fed incurva, alba, multisque Verrucis obfefla, Nomen. XXIX. HOOFDSTUK. De kleinder Kat jang. HZ geene men eigentlyk in Indien Catjang noemt ‚ts een Phafeolus minor, en verdeelt in twee geflag- ten, de eerfte zoorte groote, en kleine , bebalven nog eenige wilde. Het groote geflagte beeft twee zoorten, een witte, of Favaanze, en een roode , of Amboinze , van welke beiden wy in dit Capittel zullen bandelen. De eerfte Phafeolus minor albus , witte Favaanze Boontjes, is een driebladig gewas, gelyk onze gemeene bonen , doch niet boog aan Sokken opwa/Jende , maar langs de aarde kruipende, gelyk erweten, °t welk ik van alle de volgende Katjang zoortem wil verfiaan hebben. De bladeren zyn langer, en fmalder dan aan onze bonen, mede zoo ruig, maar de ranken: nog ruiger dan aan de volgende roode zoorten , en de fielen zyn aan baar boven zyde bol, of gegeut. De bloeme is van gemeene bonen fatzoen , redelykgroot, en geheel wit, gemaakt van een groot dubbeld biad , age terwaarts gebogen, aam wiens buik men iets geels ziet. De twee andere blaadjes zyn de wangen, die bet middel- fle boorentje bedekken. De bouwen zyn egaal , een balve voet lang, en een balve'vinger breed, witachtig , of vaal, binnen leggen veele Boontjes , met ronde hoofden, ten eenemaal als onze Turkze Boontjes ,. gebeel wit, met een zwart naveltje. Naam, Jn " Latyn Phafeolus minor albus, of Ja- vanus. In ’t Duits witte, of Javaanze Boontjes. In "t Maleyts Katjang Poeti, Plaats. De befte, en fchoonfte werden op Fava, en Baley gebavent, waar van zy ook de toenaam bebben , en van daar wyd, en zyd uitgevoert werden, en tot fpyze op de fcbepen dienen. Eertyds bad men ze in Amboina ook , doch zyn nu:meeft uitgegaan, en werden van Fava ingebragt. Zy waffen in andere landen meer van Indien, als mede in Africa, en Guinea, van waar ze naar myn » wel overgebragt werden na Portugaal, boewel wat grooter, en bieten aldaar Fajons. \ De tweede Phafeolus ruber , roode, of -Amboinze Boontjes, zyn wel van verfcheide coleuren , doch van eenderlei fatzoen , en wasdom , dierbalven onder de naam van roode begrepen. De ranken kruipen. ook langs de aar- de, doch de zyd-ftelen verbeffen bun «vat , en zyn boe- kig, aan de binnen-zyde bol, of gegeut. De bladeren zyn wat kleender „en fmalder dan aan de voorgaande , boog- of zwart-groen, zonder glans , niet ruig , doch ftaan in veele bogten, en gekronkelt. - De bloemen zyn zoo groot als aan "t voorige, of als die van Sineeze Boontjes, bebvende boven een dubbeld blad, uitwaarts gebogen, van buiten waal, van binnen licht- blaauw, met wat geels aan den buik, De twee wangen zyn licbt-violet , of paars „bedekkende bet witte boorentje, Dit is te verftaan aan de regte roode zoorten, want aan de geele , of Leververwige Boontjens, zyn de bloemen van binnen bleek, of graauw-blaauw , en oud geworden zyn= de, verbleeken zy fcbier geel; Men ziet ze maar voor den middag geopent, en bet fchynt, dat zy geen Zonne kon- men verdragen, want na een regenachtige nagt , flaan zy des morgens alle te zamen open, maar omtrent tien uuren, alsde Zon begint te fieken, fluiten ze zig flraks weder toe, wanneer men geen andere coleur van buiten ziet als vaal, of ftroo-geel, zynde bet buitenfte van de twee blaadjes , die als twee ladekens de bloem bedekken. De flelen van bet ganfche gewas zyn zoo ruig, of feberpy datze een weinig in de banden fnyden, als men daar door gaat. De bouwen zyn vier, vyf, a zes dui- men lang , fcbaars een balve vinger breed, regt, en altyd twee by malkander ftaande , zyn, als zy ryp zyn, rook- verwig. De Boontjes daar inne zyn lankwerpig , Rolle- formig , kleinder dan de voorige, en aan beide de einden plat, als of ze tegens malkanderen gezeeten baddens voorts glad, bard, en even, van drie a vierderlei coleur , want zommige zyn donker , of bruin-root , "t welk de ge» meenfte, en grootfle zyn, zommige zyn Leververwig, zommigen ook doods.geel , en weinige ook zwart. De avortel is lank, en dwers , doch gekronkelt, wit, ende is met veele Wratten bezet. SE ir 34 HERBARII AMBOINENSIS Liter IX. cop. XXIX. Nomen. Latine Pbafeolus minor ruber , feu Amboini- cus. Belgice roode, of Amboinze Boontjes. Malaice Katjang Mera, Ternatice ....... Amboinice Arile, & Aboé Ila. Bandice Uöt. Sinice Tati. Vox Kat- jang derivatur ab Arabico Kitania, & Katina , quod in. genere omne legumen parvum fignificat , idem cum Chaldaico Kitnitb, cunéta vero originem fuam ab Hebraico Katon, h. e. parvus, habent. Locus. Rubra hzc , & flava officula in cunctis fere reperiuntur Archipelagi hujus Orientalis infulis. Ru- bra, & flava promifcue coluntur in cunctis Amboinz infulis, inter que Bonoenfia optima funt: Flava, & hepatica potiffimum ex Zolora deferuntur, ac Ben- gaya, & Banda reditum habent ex Key Arou, &in- fulis ad Eurum fitis. Ternata, & Moluccz fponte hzc proferunt, uti & ex Tambucco, Sangi, Mana- do, & tota Orientali Celebes plaga deferuntur. Cultura. Quum hzc officula tam univerfale pres beant nutrimentum, hinc magnam conftituunt partem Indice agriculture , immo harum infularum incole hanc pluris faciunt cultura Oryze, quum ejus loco Sagus panem habeant, binis plantantur modis. In Java, Be aliisque Malaienfibus infulis terre in- ponuntur uti alie fabz, quum plantatores bacellum tenent bifurcatum , quo foramina terre formant, fi terra prius bene fit preparata, quum in quovis fora- minulo bina deponunt oflicula In hifce Orientalibus regionibus non tantum inpendere volunt laborem, fed fequenti feruntur modo; Ingens hunc in finem eligitur campus, qui quo fil- veftrior, eo melior, omnes cedentes herbas, fruti- ces, & arbores, quas promifcue decidere finunt, atque tali in fitu manere, donec folia cum plurimis furculis ficcentur, & decidant , maxime autem, & graviffimz arbores relinquuntur, dein haec creman- tur, ita ut omnes foliature, & herbz pereant, ex- pectaturque , donec per unum alterumve diem pluviz ceciderint. Tum menfe Augufto luna opaca hzc os- ficula projiciuntur, & per crematas iftas plantas fe- runtur, quanam terram tangant, non curant, quo- dam ramis incumbunt, fed pauca tantum pars, quum er pluvias dein projiciuntur, & in terram decidunt. oc opus Weru vocant, h. e. projicere, actalis Kat- gang Waweroe. Si pluvia tum fuperveniat, mox hzc officula quarto, vel quinto die progerminant per acu- ta, & angufta foliola, quz fenfim latiora excrefcunt. Si plantula fpithamam , vel pedem alta fit , tum fupe= riores ejus partes cum tribus tenerrimis foliolis abrum- puntur, unde mox in ramos extenditur, atque hi in longum excreti fi fuerint, tenera ipforum iterum de- cerpuntur foliola, quod n Oelangb vocatur, ac ter quaterve iterandum eft, ut tota planta in multa fefe extendat, & brevia farmenta, ac copiofos pro- ferat fructus, fi enim hzc caftratio omittatur, fru- tex hic pauca, & longiffima profert flagella, longe lateque per alias prorepit herbas, copiofa gerens fo- lia, fed raros fructus. ui tertio, vel quarto menfe maturefcunt, quum plurima fruticis folia marcefcunt, ac decidunt, ita ut nil nifi nudi caules, acfilique confpiciantur. Qui parvis in hortis has colunt plantas, ipfarum filiquas manibus decerpere poffunt fimul cum vicinis rachidi- bus, quas in matta ad Solem exficcant , fuftibus offi- cula explodunt,. vel manibus hec exuunt conteren- do, quum palez vento dejiciuntur , officulaque in Itramineis fervanturfaccis. Javanivero, Baleyenfes, aliique, qui ingentia arva hifce habent confita, hanc avulfionem inftituere nequeunt , unde totos evellunt ftipites, quos in magnis exficcant ad Solem mattis , & fuftibus dein pulfant, Primus ferendi modus per fuftes apud Amboinen- fes ufitatus eft, fed oportet, ut permenfis fpatium fe- rior inftituatur, Octobri nempe, quum Occidentales incipiant menfes, que enim per fuftes inpinguntur officula, non tot requirunt pluvias, quam fata, con- tra Javani, & Baleyenfes per fationem multa perde- rent, quum ipforum regio tot alat turtures, qui fata magna ex parte comederent, Am- Naam. In ’t Latyn Phafcolus minor rube boinicus. Jn ’t Duits roode, of E In't Maleyts Katjang Mera. Jn "t Ternataans H In "+ Amboins Arile, en Ahoé (la. In ^t Bandaas Use, In Sinees Taü. Het woord Katjang werd afgeleid SCH bet Arabifche Kitania, en Katina, bet geen in % Get raal alle klein peulgewas beteekent, en bet zelfde 2 v bet Chaldeeuw/che Kitnith , welke te zamen bun vor/pro Se bebben van bet Hebreeuw/che Katon, dat is klein e Plaats. Deze roode, en geele Boontjes vind men [chie in alle Eilanden van de Oofterfche Archipelagus. De Pu. de , en geele door malkanderen werden geoeffent in alle de Amboinze Eilanden, waar onder die van Bonoa wel de befle zyn: De geele , of Leververwige brengt men meeft uit Zolor, en Bangay, en Banda werden gerieft van Key Arou, en de Zuid. Oofterfe Eilanden. De Ter. gaen „ende WEEN bebbenze aan baar zelfs, em ook uit Tambucco, Sangi, Manado, en de gebe van Celebes. ° ; geck . Queeking. Dewyl deze Boontjes zoo een algemeen voeds zel zyn, zoo makenze een groot gedeelten uit van den In. difchen Akkerbouw, ja de Inlanders dezer Eilanden la. ten zig daar meer aan gelegen zyn, dan aan den Ryft teeling 5 vermits zein deszelfs plaats met baar Sagoe-brood verzien zyn, men plantze op tweederbande manier, Op Java, Baley, en andere Maleytze Eilanden werden ze gefteeken, gelyk alle Boontjes, bebbende de planters een boutje met twee fpitzen , waar mede xy gaten in de aar- de fieken, als bet land eerft wel omgearbeid is, latende in teder gaatje een paar Boontjes vallen. In deze Oos- terze quartieren wil men zoo veel moeiten niet doen , maar zy werden gezaait op de volgende manier. Een groot veld nemenze hier toe, boe wilder boe beter; en kappen al de ruigten , en bomen om, latende die bol o- ver bol op malkanderen vallen , en zoo leggen, tot dat de bladeren met de meefte ryskens verdroogen, en afvallen ; doch de grootfte, en zwaare bomen laten zy Baan, daar na werd daar den brand im gefteeken , dat al de ruigte afbrande, en men verwagt een, of twee dagen den re- gen daar op. Als dan in de maant Auguftus by donkere Maan werden de Boontjes met de banden over, en door deze ruigte gezaait , die dandeaarde raken , die rakenze, en het ander blyft op de takken leggen, "t welk egter weinig is, en dour den regen nog al op de aarde gefpoelt werd. Dit werk noemen zy Weds dat is werpen; en zulke Katjang daar door voortg:komen Katjang Wawee roe. Als nu een regen bier op valt, zoo komen de boont- jes de vierden, of vyfden dag op met fmalle, en Ditze blaadjes , die boe langer , boe breeder werden. Als bet plantje een fpan, of een voet boog is, zoo were den de bovenfle toppen met de drie jong/te blaadjes afge- broken, waar door bet plantje zich ftraks in takken ver- Jpreid, deze wat lang geworden zynde , werden al weder van baar jonge bladeren berooft , welk werk men Oelangh noemt, en drie, of vier malen berdoen moet, op dat de gebeele planten in veel korte ranken zig verdeelt , en vee- le vruchten brengt , want als men dit bladeren nalaat, 200 ` gewind de ftruik weinige, en zeer lange ranken, wyds en &yds over de ruigte kruipende, veele bladeren, maar weinig vruchten voortbrengende. In de derdé, of vierde maand zyn zy ryp, wanneer de meefte bladeren aan den Dot verdorren, en afvallen s zoo dat men niet dan de bloote ftelen, en bouwen ziet. Die nu kleine tuinen bebben, konnen deze bouwen met 4e banden afplukken, t'zamen met de naafte ryskens , die zy dan op een matte in de Zonne droogen , met frokken mt- Maan, of met de banden uitoryven , en wannen , dat bet kaf wegvliegt , en de boontjes in flrooje zakken bewaren. Maar de Javanen, Baleyers , en andere , die groote vel- den bebben , konnen dit plukken niet afwagten, dies 2) de gebeele ftokken uittrekken, en op groote matten in de Zonne droogen, en met fokken uit/laan. De eerfte manier met fleken is wel by de Amboineezen ook gebruikelyk , doch moet wel een maand later gefebis- den, te weten in O&ober, als de Wefte MoufJon begint » avant de grfeken beboeven zoo veel regen niet als de 8% zaaide , daar en tegen de Favanen, en Baleyers zouden by bet zaaijen veel te kort komen, vermits bare landen zeer vol Tortelduiven zyn, die bet gezaaide meeft zouden opeeten, De IX Boek. XXIX Hoofifl. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Amboinenfes quoque magis fequentia minora ter- De Amboineezen re conmittunt officula, quam hec majora rubra, nec Boontjes , dan deze tantum inpendunt in agri preparatione laborem, bet lant niet doende als de Favaanen, maar maken bet te quantum Javani, depurantes modo primum crematam wooren gebrande lant Slegts feboon fteken met bare twee- terram , in qua bifurcatis fuftibus foramina formant, tandige vorkjes gaten daar in, en laten dan dé Boon- in quibus oflicula deponunt. Quum fructus fint fe- tjes daar in vallen. Als by de balf-rype vruchten veel mi maturi, ac copiola cadat pluvia, plurimiperdun- regen voorvalt , dan bederven de meefte , en werden worm- tar, & a vermiculis exeduntur, unde quam diligen- ftekig, daarom men zeer neerftig op warme dagen moet tiffime obfervandi funt ferventes dies, uttotcolligan- paffen, om 200 veelin te oog ften, als?er ryp zyn Os Ams tur, quot mature funt filique. Amboinenfes modo boineezen planten maar even zooveel, als zy jaarlyks voor tot plantant, quot quotannis ipforum indiget familia, — bunne familien nodig bebben , voor de Europiaanen, en pro Europzis enim aliisque civibus aliunde petenda andere Borgers moeg-men ze van elders inbrengen. "En funt hec officula. Videturque Amboinenfes negle- '£ /chynt, dat onzeñAmboineezen de witte Boontjens beba xiffe ep » que & hinc deficiunt, quum non ben laten uitgaan, om datze niet durabel DO? d funt durabilia. U/us. Omnes Catjang fpecies poft Oryzam vulga- Gebruik. Alle deze zoorten van Katjang zyn naaft dert tiffimus eft cibus tam in familiis quam navibus. Al- Ry/t de gemeenfte provifie, zoo in de buisboudinge , als ba officula omnium faluberrima, &delicatiffimafunt, op de fcbepen. De witte Boontjes zyn wel de gezonfte , fed vix ultra annum confervari poffunt, quum tam en fmakelyker, maar men kan ze kwalyk over een jaar facile cariofa fint, feu a vermiculis exefa. Flavadu- goed bouden, om dat zy zoo ligt wormftekig werden. De rabiliffima funt, praefertim Solorenfia, ac dein rubra, geele zyn de durabelfle , inzonderbeid de Soloreeze, en fed vilioris funt faporis, ac craffum generant fanguie daar na de roode, doch deze beide zyn weder flegter van nem , atque vim habent diureticam, unde & exhi- fmaak, en maken een zwaar bloet , met een dryvende bentur iilis, qui Amboinenfibus laborant variolis, kragt, daarom werden zy voorgeefs, en te eeten gegen quum compertum fuit, fudores etiam promovere, ven den genen, die de Amboinfcbe pokken bebben, om fanguinem in actum ducere, atque hinc omnes inpu- dat men bevonden beeft, dat zy zweet verwekken, bet ritates in eo latentes ad corporis peripheriam expel. bloed gaande maken , en zoo alle onreinigheid daar im lun Hec enim maligna fcabies oritur ex craflo, fchuilende na buiten dryven: Want dit kwaadaardige melancholico, & Phlegmatico fanguine, profundiffi- fchurft ont/taat uit een dik, melankolyk , en Phlegmatyk me in corpore herente, unde & homines perfecte bloet, zeer diep im "t lyf fcbuilende, en waar van de curari nequeunt , nifi quum depravatus fanguis fit — men/cben niet volkomen geneezen kunnen worden, voor dat expulfus, quod non cito, fed pedetentim perficien- bet kwade bloed ter degen uitgebragt zy, ’t welk niet dum eft, quotidie adhibendo talem cibum, qui ex- /cbielyk, maar allenskens moet gefchieden , gebruikende pellendi habet vim, uti hec rubra Katjang, lardum, dagelyks zodanige koft, dewelke uitdryft, als deze roode caro teftudinum &c. Katjang, Spek, Schildpads-vleefch &c. - Si rubra officula in cena edantur, fomnos cauffant De roode Boontjes by bet avondmaal gegeeten , maken graves, funt autem generaliterfalutaria operariis, fed zware dromen , en zyn in ’t generaal gezont voor lieden, vetantur Dyfentericis, vel qui aliis abdominis tormi- die werken, bebalven dat de rooden werden verboden aan nibus obnoxii funt, quum nutrimentum dant flatulen- luiden, die aan de Bloedgank vaft zyn, of andere Buike tum, quod fimilibus in morbis nocet. pyn bebben, om dat zy een winderig voedzel geven, "8 welk aan diergelyke ziektens quaad doet. Quedam Katjang, feu Phafeolorum fpecies defcri- Eenige zoorten van Katjang werden befchreeven in buntur in Hort, Malat. part. 8. quarum illa cap. 41; Tt. 8. ronder cap. 41. Perou ten Perou di&a fere cum rubris > que naaften by met de woorfchreeven roode Boontjes over- auctor Belgice vocat Heilbonen, quanam autem fpe- eenkomt, dewelke de Autheur in "t Duits noemt Heil- cies fit fubfequens Catu Perou haud facile declarare bonen, doch wat bet volgende Catu Perou voor een poffum, quum in iftis capitibus de ufu ipforum culi« zoorte zy cap. 42. befcbreeven, kan ik niet wel raden s nario nil fit memoratum. dewyl in.alle die Capittelen van baar gebruik in de keus ken niets aangehaalt is. Jleken ook meer de volgende kleene groote rooden, zoo veel moeiten aan Tabula Centefima Trigefima Nona De Hondert en negen en dertig ffe Plaat Ad Figuram Primam Phafeolum exhibet minorem, cumejus Vertoont in de Eerffe Figuur de kleinder Katjang, met des- officulis aa feparatis. . zelfs Boontjes aa afzonderlyk. Figura Secunda Phafeolum denotat minimum, utia Rumpbio De Tweede Figuur wyft aan de kieinfte Katjang, zoo als die vocatur, & qui fubfequenti defcribitur capite. van Rumpbius genaamt werd, en welke in het volgende Hooftítuk befchreeven werd, OBSERVATIO. AANMERKING. He minores Phafeoli fpecies Katjang vulgo in India vo- Deze kleinder zoorten van Phafeolus werden doorgaans cantur, cujusplures obcurrunt varietätes, videturqueeffe Pha- Karjang in Ooft-Indiengehaamt, waar van veele zoorten zyn, feolus ere&us, minor, filiqua tereti ventricofa, pallide fla- en deze fchynt te zyn de kleinder opftaande Phafeolus met vefcente, femine albo Sloan. Cat. pl. Fam.p.72. & Phafeolus een lange opgefwolle bleeke houwe, met een wit zaat van Indicus flore ample ceruleo, filiquis ere&is, gemellis, fru- S/oan.Cat. pl, Jam. p. 72. en Indifche Phafeolus, met een weide &u parvo ruffefcente Plukn. Almag. p. 290. & PhafeolusIn- blaauwe bloem, met twee opgeregte houwen, en een klein dicus trifoliatus minor, flore ccefuleo, filiqualongaanguftis- — vaalagtig vruchtje van Plukn. Almag. p. 290. en Indifche fima, fabis membranis transverfis diffeptis Ray. ift. p/. tom. — kleinder driebladige Phafeolus met een blauwe bloem, met 2-444. qui cum Peru Hort. Malab. part. 8. Tab. 41.jun- een lange zeer finalle houwe, met boontjes in dwers vliezen gitur, uti & cum Pluknetit planta, & Phafeolus po» ie leggende ne rn de ein > he podes Leg vi sep 1 iqui i , 44. ef. Zeyl. p. 189. zu van de 41. . . 8. ‚41. rd, als on oie amg Ee ht mede inet die plant van Pluknet, en deteere Zeylonfche Pha- E feolus met fmalle houwen van het Muf. Ze, p. 44. en Thef. Zeyl. p. 189. &c. Tom. V. CAPUT EEG XXX. 36 HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. XXX, CAPUT TRIGESIMUM. Phafeolus minimus. Katjang Kitsjil. Æc Pbafeoli fpecies adeo pufilla eft, ut potius Vicia quam, Phafeolus haberetur. Ejus plan- tz adeo humiles funt, ut terre fere incumbant, fed non longis prorepunt flagellis. Folia omnium minima fünt, tres pollices longa, ac paulo minus lata, obfcure virentia, rugofa, & pi- lofa, ita ut veftibus adhereant. Ejus quoque caules omnes angulofi funt, rugofiores, & acutiores, quam in ullis Katjang fpeciebus, ita ut teneras quoque ma- nus ledere poffint. Flofculi ex pedunculis nodofis excrefcunt, multo minores prioribus; coloris lutei, petalum nempe ip- forum fummum , ac duplex pallide flavefcit , bina ale lutez, ac corniculum fubtus latens lividum. Si- liquz ejus minorem digitum longz funt, rotundz, ac culmum craffe, rugofe, & firmis pilis hirte, in par- vos ifthmos diftinéte, quumque maturefcunt, nigrz, ac quodammodo pungentes. Officula in hifce contenta haud majora funt Viciis, fed Fabarum formam diftinéte habent, ad utramque partem plana, acfi fibi invicem fuiffent adpofita, ac orro rotunda, hiloque notata. Plurima horum pal- Bde virent, ut & pallide flava, gilva, & lurida, in- ftar Lentum , pauca etiam nigra. Radix alba eft, longa, fibrofa, nodofa, & verrucofa. Nomen. Latine Phafeolus minimus. Malaice Kat- jang Kitsjil, & Idju. Belgice Groene Katjang. Am- oinice Abue Maün. Bandice Caju Hoan. "oum ce Fuo. In Loetioa Abube Mamabun, & tantummo- do Abue. -Sinice Leau. Locus. In iisdem crefcit regionibus cum majore Katjang, Amboinenfes autem noftri non plura plan- tant, quam fufficiunt pro familia fua. In Java vero tam copiofe feruntur, ut naves hifce inpleantur , que in alias venalia deferunturregiones. Manado, Mun- dana, aliaque Xoelaénfes regiones magna copia hee fubpetunt, uti & Kaya, & Arola quotannis magnam exhibent pro Banda quantitatem, Cultura. Minor hec Katjang fpecies tam feritur, quam fuftibus inpingitur, fed ultimus hic modus prz- valet, fake fic menfe uno alterove ferius, quam di- &um Weroe, feu Sajen, fub finem nempe Septem- bris, & OGobri, circa novilunium , ac tertio dein menfe maturefcunt. Terra hunc in finem preparata ` non fit ramis cefis, vel arboribus confperfa, uti in Weroe, fed puram oportet effe, tumque acutis bacel- lis foramina formantur, in quibus Katjang decidere finunt. Quum hzc plantula jam terniones emiferit foliorum , cum furculi fummi, & folia decerpenda funt, ut plantule frequentiores forment ramulos, hzcque foliorum collectio omni fere menfe iteranda eft, decerpta hzc foliola non pereunt, fed oleri in- ferviunt, cum aliis herbis, & Katjang cocta, ex qui- bus étiam Laétuca , fed vilior preparari poteft , fi rius aque inftillentur fervide, donec flaccefcant, quibus dein Oleum, & acetum adfunditur. Matura hzc officula depurantur pulfatione & cribratione, uti fupra dictum fuit, depurata hzc fervantur in oblongis ftramineis faccis , incolis Sockkol, & noftratibus Broodjens dictis , qu cofuuntur ex Sagus corticibus Coeroerong dictis , & in loco fumo repleto fufpendun- tur. Ufus. Hec minor viridis Katjang fpecies Javanis multo ufitatior eft, & vulgatior rubra , ex qua omnes quoque inplentur naves, que per Indias navi- nt, eftque durabilior majorifpecie, ac melius pre- et nutrimentum, quum non tam flatulenta fint, ac mirandum eft , in navibus molliora, & delicatiora pos- fe hzc officula coqui, quam in edibus , licet caro falita ipfis addatur, unde in culina fepe indurefcunt, quod non tribuo qualitati navis, fed facultati coqui, qui in navibus magnam fimul coquit copiam in in- gentibus cacabis, Katjang nempe folum, ac caro fa- lita quoque fola, donec utraque fere fint mollia , quum ambo hzc fibi invicem mifcent, & addunt, quod co- qui terreftres, feu culinarii non ita exacte obfervant. Hac DR ALO O TD SP ye De kleinfte Katjang. DI zoorte van Katjang is zoo klein, dat men dezel ve eer voor Vitzen, dan Boontjes zoude aanzien, De firuiken zyn zoo laag, dat xy wat ter aarden leggen, doch kruipen met geen lange ranken. 3 De bladeren zyn de kleinfte van allen, drie duime lang , en wat minder breed , donker-groen , ruig = baairig , zoo datze aan de klederen kleven. Zoo in ook al de ftelen geboekt , ruiger , en fcberper dan alle Katian zoorte , 200 dat ze ook teere banden konnen bezeeren. ne De bloempjes komen aan geknopte fleeltjes kleender-dan de voorige, = SE i MR TER bet bovenfte dubbelde blaadje is licbt-geel, de twee wan: getjes regt-geel, en bet boorentje daar onder fchuilende lootverwig. De bouwen zyn een kleine vinger lang rond , een ftroobalm dik, ruig, en met Juge baairtjes bes zet, in kleene heuveltjes verdeelt, als zyryp zyn zwart en eenigzins flekelig. y E De Boontjes daar in zyn niet grooter als Vitzen, dog klaarlyk de gedaante van bonen vertonende , aan ‘beide einden plat, als of xy tegens malkanderen gezeten badden voorts rond , met een bone naveltje. De meefte zyn licht: groen, andere bleek-geel, vaal, en leververwig , gelyk Linzen, weinige ook zwart, De wortel is wit, lang » vefelig , zeer knobbelig , en vol wratten. Naam. ln ’t Latyn Phafeolus minimus. In ’t Ma. leyts Katjang Kitsjil, en Idja. In’ Duits groene Kate Jang. ln” Amboins Ahue Maün. Jn ^t. Bandaas Ca ju Hoan. In "t Ternataans Fuo. Op Loeboe Ahuhe Mamahun, ende flegts Ahue. In "t Sinees Leêtau. _ Plaats. Zy waffen in dezelve landen met de groote Kate jang, onze Amboineezen planten er niet meer van dan voor bare buisboudig genoeg is. Maar op Fava werdze zoo overvloedig gezaait, dat men gebeele fcbeepen daar mede proviandeert, en in andere landen ve koop brengt. Ma- nado; Mindano, en de Xoelaëje Eilanden geven "er ook veele wit, 200 leveren ook die van Key, en Aroe jaarlyks een groote meenigte in Banda, ueeking. De kleene Katjang werd zoo wel gezaaid; als geftoken , doch bet laafte meeft , "t zelve gefchied een maand of anderbalve later, dan bet woorfchreeven Weroe, of Sajen, te weten int laatfle van September , en OGo- ber, omtrent de nieuwe Maan, en in de derde maand daar na worden zy ryp. Het land bier toe gedeftineert , mag geen omgevelde takken, of bomen bebben, gelyk by bet Weroe, maar moet daar van gezuiverdzyn, endan werden met fpitze boutjes gaten geftoken, daar men de Katjang laat invallen. Als dit plantje nu driea vier drielingen van bladeren beeft, zoo moet men de bovenfte Jcheutjes , en jonge bladeren afbreken , op dat de plantjes meer takjes gewinnen, en deze bladinge moet men alle drie, of vier weken berdoen, de afgebroken blaadjes gaan niet verloren, maar dienen tot moeskruid , onder andere Sajor , of Katjang gekookt, 200 kan men ook een flegte Salade daar wan maken, als menze eerft in beet water doopt, tot dat ze flenffen , en daar na Oly, en Azyn daar over giet. De rype Boontjes worden fchoon gemaakt s door kloppen , en wannen , gelyk boven gezegt is , de fcboon gemaakte werden bewaart in lankwerpige Gd zakken, by de Inlanders Sockkol , en by de onze Broodjens genaamt , wit Sage-fcbor/Jen Coeroerong t'zamen ge naait als een zak, en dan aan een rookachtige plaats op” gebangen. Gebruik. Deze kleine groene Katjang zyn by de Fava- nen veel gebruikelyker , engemeender dan deroode , Waar van ook dile fcbepen geproviandeert werden, die in Indien varen, zy zyn durabelder dan de grooten , geven een bee ter voedzel, en zyn zoo winderig niet , bet is wonder , dat men ze aan boord veel malzer , en beter kan koken, als aan land, fcboon men bet pekel-vleefch daar in doet , waar door zy aan land dikwils barder werden, ’t welk ikech- ter niet de E van ’t fcbip toe fchryve , maar de kenni[fe van de Koks, die aan boord een groote meenigte te gelyk koken in baar groote ketels, te weten de Katjang al- leen , en bet zoute vleefcb ook alleen, tot dat bet beide na- flen by gaar is, en dan eerft by malkander doen, "t welk de Inlandfe Koks aan land zoa naauw niet in agt mn J IX Boek. XXX Hooft. Hec officula multo falubriora cenfentur omnibus aliis, unde & in multis permittuntur morbis, ita ut multa cum his coquantur remedia, quz ad quosdam yrzparantur morbos , prefertim in Indica Paralyfi , feu eriberi. Ad Amboinenfium variolas expellendas uotidiano in ufu funt ad cibos eodem modo, quo upra de rubris fuit dictum. Officula hzc in calida leviter cocta aqua, inter ma- nus conteruntur, donec omnes decidant pellicule, ac tum elixantur cum pingui carnium jure; Hinc multo molliora funt fere inftar pultis nec flatulenta , quales Latini Fabas frefas vocant , coqui autem noftri vulgo illis addunt Petrofelinum, & Cepam, incole vero quasvis recentes herbas, quas ad olera , feu Sajor adhibent, & in majori juris copia coquunt, quam nos folemus, quod & falubrius puto, Katjang enim fi more navali coquatur, pultis craffitiem adqui- rit, ut grex ifta plebeja ftomachum fuum fatiare pos- fit, cui neceffario aliquid piperis, & pauxillum aceti addunt, unde cibus fatis ftomacho , & adpetitui gra- tus conquiritur, fubftantia autem ifta pultacea toties comefta, uti in navibus fit, non nifi craffum genera- re poteft fanguinem, qui per expcllentem Katjang ualitatem , & Piperis fervorem facile in fudores re- olvitur, & hinc ficca generatur, fcabies, que in In- dia Coerab vocatur, que maligna Herpetis fpecies eft curatu pertinaciffima, quum femel fuerit inveterata , ua frequenter laborant naute, qui vero laboribus funt dedii, malignum hunc fanguinem facile adtenuare , & confumere valent. Katjang progerminans fequenti preparatur modo, adfperge Katjang aqua tepida una alterave vice, per- que binos tresve dies fic depone, tum albi generan- tur furculi minimi digiti articulum longi, quorum qui- dam viridia mox formant capitula, ach folia vellent emittere. Ex hifce grata preparatur Laétuca , feu delicatum olusalicuijuriincoctum. Hoc gratum præ- bet recrementum in itineribus marinis, ubi aliquoties talis recens quafi Laétuca comparari poteft. Cadjang Ticos filveftris eft fpecies praecedentis Kat- jang , que tenuiffima juxta terram emittit flagella, haud multo craffiora filo navali, rotunda, pilofa, in amplos articulos diftinéta, atque ex geniculis terram tangentibus novas emittentia radiculas. Cuivis geni- culo longus firmusque increfcit pedunculus, pilofus quoque , atque huic infident tria folia illis fativi Kat- jang fimilia, fed multo minora, ac fere rorunda, bi- nos pollices longa , unum lata , in rotundum apicem de- finencia , mollia, & lanuginofa inftar panni. Ejus fofculi pufilli fant, albi, &intus parum purpurafcen- tes. Siliquz fünt inftar vulgaris Katjang , fed brevi- ores, digitum nempe longe, & ultra culmum craffe, “primo plane, dein rotunde, ac mature nigre, non rugofe , fed glabra, que multa continent minima officula, duplo minora quam vulgaris Katjang, colo- ris rubentis. In ventofis crefcit montibus fub Carice, ut & ad filvarum oras, vocatur Katjang Ticos, h. e. murium Katjang , forte quum adeo pufillum fit. Tenera ejus e ad olus adhibentur uti prioris, fed fructus non untur. OBSERVATIO. Ad has minimas Phafeolorum, fet Katjang fpecies perti- nent Phafeolus Indicus, minimus, flore cceruleo , filiquis erectis Hofm, Cat. Aldt. App. & Phafeolus furre&us, fru&u minimo pallido Triumfett. M. S. & Cupan. Hort. Cath. pag. 167. ut & Phafeolus minimus, fructu rubro, filiquis lon- gillimis erectis Moris, Hifl. pl. tom. 2. p. 70. & Phafeola- ftrum flore ex coeruleo, & albo vario, filiqua tenui , tereti, femine parvo violaceo Heifl. Catal. pl. H. Acad. Ful, anno 1732. pag. 17. vide & Thef. Zeyl. pag. 192. & Breyn. Prodr. 2. f. 90. nov. edit. ubi obcurrit Phafeolus, Indicus hirfutus , flore luteo, filiqua angufta patva hifpida &c. Tom. Y. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 387 Zy werden voor gezonder gebouden dan alle andere Boontjes , zynde in veele ziekten toegelaten , zoo dat men ook veelder bande medicamenten daar in kookt » die menlot eenige ziekten toebereid , inzonderbeid inde Indifcbe Lam- migbeid, of Beriberi. Om de Amboinfcbe pokken uit te dryven, gebruikt menze dagelyks in de koft, op de ei- genfte manier s als boven van de roode Boontjes gezegt ise Deze Boontjes in warm water flappelyk opgekookt , wer- den tu[Jcben de banden gewreeven,tot dat alle de Jchellen af- gaan, en dan eerft ter degen geftooft met een korte iof, Hier door werden ze veel malzer , fchier als een brye, en niet winderig, diergelyken de Latynen Fabas frefas noc- men, onze Koks doen ordinary Peterfelie, en Ajuin daar by, maar de Inlanders alderbande groene kruiden, die zy anders tot Sajor, en Moes gebruiken, met een veel langere zop, als wy plegen, "t welk ik voor gezonder acht, want de Katjang op zyn fcheeps gekookt moet dik zyn als een brye , om dat groove volkje bare magen te vul. len, daar dan noodzakelyk een fcbeutjen Azyn, en Peper by moet zyn, t welk dan wel een graag kofije maakt , maar de dikke fubftantie van die brye zoo dikenile gebruikt, als men daar doet, kan niet anders dan dik bloet maken” "t welk door de dryvende kragt van de Katjang , en bite te des Pepers licht aan 't zweeten geraakt, en daar door gemeenelyk een drooge fcburft voortkomt , "t welk men in Indien Coerab noemt , zynde een quaadaardige Herpes , balsflarrig om te geneezen , daar zy eens inwortelt waar mede bet Jcbeeps volk veel befmet is, doch die veel wer- ken, konnen dit quaad bloed ligt verdunnen, en vertee- ren. De uitgefchote Katjang werd aldus gemaâkt , befproeid de Katjang met warm water een reis of twee, en laatze dan twee adrie dagen leggen , zoo brengen xy witte fcheut- jes voort, een lid van een pink lang, waar van zommi- ge al groene booftjes krygen , en blaadjes willen formete ren. Hier van maakt men een aangename Salade, of ech Jmakelyk moes met eenig zop gekookt. Een koftelyke ver- verfing , als men op Zee-reizenis , en altemet een zulk vers Salaadje kan bebben. Cadjang Ticos is een wild geflagt van deze vertoonde; en voor/cbreeven Katjang , lopende met zeer dunne ran- ken langs de grond ‚dewelke niet veel dikker zyn als zeil- guarn, rond, baairig, in weide leden verdeelt, en uit de knietjes, daar zy de aarde raken, nieuwe worteltjes Jebietende. Aan ieder knie ftaat een lang fiyf fleeltje s mede baaírig , en daar op drie bladeren, die van tamme Katjang gelyk, doch veel kleender , en fcbier rond, twee duimen lang , en een breed, met een ronde fpitze , zagt en wolachtig als laken, De bloempjes zyn klein, wit , en binnen wat paars vertonende. De Houwen zyn als die van gemeene Katjang , doch korter , te weten een vins ger lang, en ruimeen balm dik, eerft plat, daar na rond, lg , maar effen, daar in leggen ryp zynde zwart, niet ruig veel kleine Boontjes, de belft kleinder dan tamme Kata jang, en zyn rood van coleur. Het waft op lugtige bergen, onder "7 Snygras, en aah de randen van bet bofcb, men noemt bet Kadjang Ticos, dat is Muize-Katjang, miffcbien wegens zyne kleinbeid. Zyn jonge bladeren werden onder "t moeskruid genomen , gelyk de voorigen , doch de vruchten werden niet gegee- ten. AANMERKING. Tot deze kleine zoorten van Phafeoli, of Katjangs beho- ren de zeer kleine Indifche Phafeolus , met een blaauwe bloem, en opgeregte houwe van Hoffm. Cat. Aldt. App. en de opgeregte Phafeolus, met een zeer kleine bleeke vrucht van Triumf. M. S. en Cupan. Hort. Cátbol, p. 167. als mede de zeer kleine Phafeolus met een roode vrucht, en zeer lange opgeregte houwen van Moris. Hifl. pl. tom. 2. p. zo. en het Phafeolaftrum met een bloem uit wit, en blaauw gemengt, met een dunne lange houwe, en klein violet zaat van Heift. Cat. pl. Ful. van "t jaar 1732. pag. 17. ziet ook de Thef. Zeyl p. 192. en Breyn. Prodr. 2. pag. 90. van de nieuwe uitgaaf, alwaar het Indifche ruige Phafeolus, met een geele bloem, en een kleine falle, ruige houwe voor- komt &c. Ccc 2 CL 388 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXXI, CAPUT TRIGESIMU M PRIMUM. Cadelium. Cadelie. ic eft Phafeolus niger, modo crefcendi, & forma H antecedenti Katjang Kitsjil fimilis, fruticulus autem humilis eft , ramis plerumque erectis, feu parum inclinantibus, pedem circiter altus. In- ferior ejus caulis rotundus eft , fuperius rugofus; Folia terna fimul locantur longis infidentia petiolis, mino- ra, & anguftiora, quam in vulgari Katjang; Flores gerit inftar minoris Katjang, feu fere inftar Lagondi, fed acutiores funt, in fafciculis nempe collectis de- pendentes , quique lutei funt. MR Fru&us breves funt filicule , ultra digiti articulum longe, femi digitum late, externe rugofe, & pla- ne, fafciculatim Collette, intus bina ternave locan- ‘tur pufilla officula, Lentiformia , feu paulo oblon- giora, majora, & nigerrima. Radices funt multe , tenues, & longz fibre, in quibusdam locis nodofe, & verrucofe. Nomen. Latine Phafeolus niger, & Cadelium, Ma- laice, Javanice, & Baleyice Kadelee, Belgice Zwar- te Boontjes. Sinice Autbau. Locus. In Amboina raro obvia eft hac planta, fed SEN in Java, Baleya, aliisque Malaienfibus in- ulis, Cultura. Ubi officula hzc rara funt, per bacellos ter- re conmittuntur, Javani vero, & Baleyenfes, qui magna his repleta habent arva, hec ferunt, quum non ita ab avibus expetuntur pre amaritie. qu frutices fint maturi, toti evelluntur, foliaque defri- cantur, que in his rara, vel fere nulla funt, octo- .que, vel decem fimul fruticuli in fafciculum colligun= tur, acfufpenduntur. Quum officula edere velimus, totus frutex aque calida infunditur, filique ape- riuntur, & officula eximuntur , vel ficca ex filicu- lis pulfatione exuuntur, & coquuntur feparatim. Si fuerint confita in arvis aratro fubaétis , tum fulci obturandi funt fcobe ex firmis foliis arboris Goemoe- toe, feu Sagueri confeCta. Ut aves a maturis fruéti- bus arceantur, tenera eliguntur albaque folia iftius arboris, que in angufta fcinduntur loramenta, &lon- ‘gis alligantur amentis, ac fupra Katjang arva exten- untur, fi hzc per ventum, vel puerum adítantem conmoveantur, aves terrefaciunt , que tum avolant, $ U/us. Officula hec coquuntur, & eduntur inftar aliorum, fed non tanta copia, quum duriora, & amariora fint, plurima horum pars Sinenfibus vendi- tur, qui fubtilem ex iis preparant farinam, quautun- tur ad Laram vilem componendam Tautsjiam dictam, quz fünt longa loramenta lumbricos referentia, que ex maffa hac extenfa norunt fcindere, ad Solem ex- ficcant, & in fafciculos compingunt, Lara hzc car- nibus, & gallinis adcoquitur inftar Braffice confciffze, qui mirus, & noftrz nationi fordidus, fed delicatus tamen eft cibus, facilis digeftionis, quique in omni- bus permittitur morbis, vera autem Lara ex Oryza componitur, & farina Tritici , que rotundiora , & crafiora exhibet loramenta, Lumbricis magis adce- dentia , quum Lara ex hifce officulis preparata fit tenuiffima anguíta, & plana loramenta. Farina enim Cadelii lentam , ac tenacem praebet paítam , que quam fubriliflime extendi poteft, quum Cadelium omnium officulorum lentifimam habeat fubftantiam, Hec autem parum füpra ignem prius torrentur, do» nec nigra defiliat pellicula, que dein leniter in Ory- ze machina contanduntur, tum decidunt pellicule, exutaque officula in farinam vifcofam conteruntur, & conmoliuntur. ` Ex hac pafta Sinenfes alium præ- parant etiam cibum Tabu dictum , ex maffa enim pol- licem craffa, & fupra menfam extenfa, quadrata fcin- dunt frufta, inftar alearum , quas in jure Lardi cum Porrolatifolio , & Coriandri herba coquunt, uti coqui noftri ex farina, & fruftis lardi globulos quosdam formant. Totz XXXL HO OF DST UTE De Cadelie-Plant. It is een Phafeoius niger, aan wasdom en forme van plante de naaft voorgaande plante van Katjang Kitsjil gelyk, bet blyft een laag firuikje, omtrent een voet boog, met zyn takken meeft over eind flaande een weinig buikende. De onderfte fleel is rond, de Ke wenfte ruig , de bladeren Doan drie en drie by malkande- ren, op lange flelen , kleinder , en fmalder als aan dege- meene Katjang , of bet Lagondi bykans gelyk, dog wat Spitzer , bet blocid als kleine Katjang , te weten met gee- le bloempjes. De vruchten zyn korte boukens , ruim een lid van cen vinger lang, en een balve vinger breed, van buiten ruig en plat, in bosjes by malkander bangende. Binnen leg- gen twee a drie kleine Boontjes , van gedaante als Lin- fen, of wat lankwerpiger , doch grooter , pik-zwart. De wortelen zyn veele dunne, en lange vazelingen, bebe ben bier en daar eenige knobbelen, of wratten. Naam. In ’t Latyn Pafeolus niger, & Cadelium. In "t Maleyts, Favaans, en Baleys Cadelee. In 't Duits Zwarte Boontjes. In ’t Sinees Authau. Plaats. In Amboina vind men xe weinig, maar over- der op Fava, Baley , en andere Malyus Eilan- den. ueeking. Daar men ze weinig beeft, werden ze ge- floken, maar de Javanen, en Baleyers, die groote velden vol bebben, zayjenze, om dat xy zoo geen noot bebben van bet gevogelte, als zynde wat bitter. De rype firui- ken trekt men gebeel uit, vryft de bladeren af, (doch aan de rype ftruikjes weinig of geen zyn) die bind men acht , of tien te zamen, en bangtze zoo op. Als menze eeten wil, fleekt menze zoo met de ftruik met al in't warm water, opent de bouwen , en neemt de Bonen daar uit: Of men klopt de drooge bonen uit de bouwen, en kooktze byzonder. Als men ze op "t geploegde land gezaait beeft, zoo moet men de vooren toefcharen met een bezem van de flyve bladeren des booms Goemoetoe, of Sagu- eers-boom gemaakt. Om bet gevogelte van de rype vruch- ten te weeren, zoo neemt de witte jonge bladeren vanden voornoemde boom, fnydze in fmalle riemen, rygtze aan lange fnoeren , en [pant ze over "t Katjang veld, als deze door de «vind , of door een jongen daar toe gefteld beweegt worden, zoo maken ze bet gevogelte fcbourw , dat zy daar van weg vliegen, Gebruik, Deze Boontjes werden gekookt, en gegeeten als andere, doch zoo veel niet, om dat ze wat barder , en bitter zyn, bet meefte deel werd verkogt aan de Sineezen, die een meel daar uit maken, en 't zelve gebruikenze om Slegte Laxa te maken, genaamt Tautsjiam , °t welk zyn lange riemen , als Pier-wormen, die zy uit den uitgebret- den deeg weten te fnyden , in de Zon te drogen, en tn bosjes te zamen te binden. Deze Laxa kookt men by vleefch , of Hoenders, gelyk de kleen gefneden kool, 't welk een wonderlyk „ en by onze Natie afzienlyke, doch lekkere koft geeft , ligt om te verteeren, en in alle ziek- ten toegelaten: maar de regte Laxa maken zy uit Ryft, en terwen-meel, *t welk dikke, en ronde riempjes Zyn, de Pier-wormen gelyker: Daar de Laxa van den Boont- jes, zeer dunne , fmalle, en platte riempjes zyn, want bet meel van de Kadelee geeft eene lenige, of taijen deeg» die men zeer dun uitbreiden kan, vermits de Kadelee on- der alle Boontjes de taaifte fubftanfbie bebben. Men rooftze eerft een weinig op "t vuur, tot dat de zwarte fcbelle opfpringen , en ftampze dan zoetjes in een Ryftbloek, zoo gaan de /chillen af, dat men de gepelde Boontjes tot een kleverig meel vryven, en malen kan. Uit dit meel maken de Sineezen nog een andere koft Ta- hu genaamt, want uit den deeg, die een duim dik 15» en op een tafel uitgebreid, fnydenze vierkante flukken, of dobbelftenen, die zy dan in fpek zop met breede Por- rey, en Coriander-kruid koken , gelyk onze Koks utt meel, en gefneeden fpek flukken, zekere knollen maken. De IX Boek. XXXII Doft, AMBOINSCH KRUYDBOEK. 389 Tote filique cum officulis coéte ex manu eduntur recreationis gratia ad potum Thee. Si vero edantur ad ftomachum fatiandum , in fartagine torrentur, quum cocta nimis funt vifcofa, in toftis etiam nulla detegitur amarities , neque in farina ex iis pr¶- "ie Baleya Cadelit fpecies obcurrit modo crefcendi riori fimilis, cujus flofculi ex albo purpurafcunt. Officula ejus alba funt, uti priora nigra, caeterum ejusdem forme , & ufus. Tabula Centefrma Quadragefima Cadelium exhibet, cum majori ejus filiqua feparata A, & oficulis BB exutis. OBSERVATIO. Videtur hec planta effe Phafeolus erectus, caule, & folio rigidis, flore pallide luteo, filiqua craffa, & ampla Boerb. Ind. in 8vo. p. 152. & Phafeolus orthocaulis Fabii Cólumnz, feu fructus niger Coriandro fimilis C. B. Pin. Muf. Zeyl. p. 48. & Thef. Zeyl. p. 190. ubi vide reliqua. De gebeele bouwen met de bonen gezoden , werden uit de band voor pleifier , of by den Tbee-bük gegeeten. Anders, als menze wil eeten om te verzaden , rooft men ze meeft ineen pan , om dat de gekookte te kleverig zyn, ook proeft men by de geroofte geen bitterbeid , nog ook in't meel daar van gemaakt. Op’ Baly beeft men een zoorte Cadelee aan wasdom bet voorige gelyk, doch de bloempjes trekken uit bet wit- te naar °t paarze, De Boontjes zyn wit, gelyk de voo- rige zwart, anders van dezelffte fatzoen , en gebruik. — De Hondert en Veertig fle Plaat Vertoont de Cadelie-plant met een grooter houwe afzonder- lyk A, en de Boontjes BB daar uit genomen, AANMERKING. Deze plant fchynt te zyn de opgeregte Phafeolus , met een bleek-geele bloem, met een dikke, en breede houwe van Boerb. Ind. in 8vo. p. 152. en de opftaande Phafeolus van Fabius Colum, of de zwarte vrücht aan de Coríandet gelyk van C. B. Pin, Muf. Zeyl. p. 48. en de Thef. Zeyl. p. 190. alwaar het overige ziet. CAPUT TRIGESIMUM SE CI NDA Phafeolus Cylindraceus. Katjang Dyintam. Æc Pbafeoli fpecies minorem quodammodo re: H fert Katjang , fed altior excreícit, fefeque cir- cumvolvit adpofitis palis, vel proximis incum- bit fruticulis. = Folia ejus paulo majora funt, nec ita rugofa, flac- cida, & lete virentia. Flores lutei. ceterum ejus- dem forme. Silique multe fimul dependent, digi- tum circiter longe, culmum crafle, & rotundz , æ- quales, & glabre, ac mature, nigra. Officula funt volvuli tenues, & oblongi, feu cylindracei , inftar Feni Greci, fed longiores, & glabriores , coloris , nunc viridis, nunc lutei, ut & ruff atque hepatici, inftar minoris Katjang. Bacellis terre conmittuntur ac pa- lis adponuntur, & juxta paggers adfcendere permit- tuntur. Diu durat, antequam fructus proferat haec ə ac prius denfam format frondem multaque agella, ac raros floriferos racemos, qui tamen ER ee copiofas, eo quod rari fint, defectum fub- ent, 2 T Nomen. Latine Phajeolus cylindraceus. Malaice Cat- jang Djintam , juxta oblongam Cumini formam. Locus. In Amboina eft planta exotica, atque in uibusdam tantum curioforum hortis obcurric. In ccidentalibus Indiae regionibus frequentior eft. Ujus. Ejus officula coquuntur , & eduntur inftar viridis Catjang. NB. Huic Capiti nulla adjecta fuit icon. CAPUT XXXI HOOFDSTUK. De lankwerpige Boontjes. It flag van Phafeolus gelykt ook wat na de kleine D Katjang, doch bet fchiet hoger op, vlegtende zig . om de bygezette flokken, of lenende op de naafte ruigte. e bladeren zyn wat grooter, zoo ruig niet, Jap, en blyde-groen. De bloemen regt-geel, anders van dezelwe fatzoen, De bouwen bangen veele by malkanderen, oma trent een vinger lang, een ftroobalm dik, en rond , even, en glad, ryp zynde zwartachtig. De Boontjes zyn dun- ne toe pla rolletjes, als Foenum Graecum , doch langer , en evener van verwe, zommige groen, zommige geel, ook ros, en leververwig , gelyk de kleine Katjang. Zy werden geftoken , en by fbokken geplant , of men laat- ze langs de paggers lopen. Zy ftaan lang, eerze vruch- ten dragen, gewinnen eerfb een digt loof, en veele ran- ken, daar en tegen weinige bloem dragende troffen, die egter bare fchaarsbeid weder met de veelheid der bouwen vergoeden. - Naam. In’: Latyn Phafeolus cylindraceus. In "t Maleyts Catjang Djintam , na de lankwerpige gedaante van Comyn. Plaats. In Amboina is ze vreemt , werdende maar bier en daar in de tuinen van liefbebbers gezien. In de Wes- telyker landen van Indien heeft men ze in meer meenigte. Gebruik. Zy werden gekookt „ en gegeeten, gelyk ans dere groene Catjang. NB. By dit Hooftftuk is geen Figuur van de plant geweeft. d XXXIII. Cce 3 390 CAPUT TRIGESIMUM TERT RIAM. Cacara litorea, Cacara Laut. Unc filveftres quedam Phafeolorum fubfequuntur fpecies, quorum maxima hoc in capite defcri- bitur, quz Cacare quoque fpecies eft. Longis- fimis, ac rotundis hzc prorepit herba flagellis juxta litora plana, fub Soldanella marina, cui adeo junéta, & intermixta eft , ut e longinquo diftingui nequeat. Cacara autem litorea femper terna gerit folia con- junéta more Phafeolorum, majora, folidiora, & gla- briora illis Cacare fative, fuperius in obtufum defi- nentia apicem, féd'neutiquam bifida, inftar illorum Soldanelle , intenfe viridia, horumque medium fem- er longiffimum eft. Inferiora, & pofteriora flagel- a rotunda funt, fuperiora parum ängulofa , intusque cor gerunt fungofum. l Flores racemofi fimul ex peculiari craffoque excre- fcunt pedunculo, parum diverfi a Phafeolorum fabis, ex fex enim componuntur petalis non ita extenfis, quam in Phafeolis, fed flores hi femper connivent, majores funt, & firmiora gerunt petala, eleganter ex purpuro rubentia, que album obtegunt cornicu- lum ek craffis filamentis compofitum, nullius odoris. Silique planiufcule funt, & craffæ , digito longio- res, pollicem late, & in ventre tribus latis fulcis no- tate. Mature nigrz funt, vel fumei coloris. Offi- cula funt, uti vulgaris Cacare, fed majora, & nigra. Radix ejus alba eft, & longiffima, fub terra prore- pens. Nomen. Latine Cacaralitorea. Malaice Cacara Laut. Locus, Nullibi crefcit nifi in planis, & arenofis li- toribus, quz obcupat longe lateque fefe extendens cum dicta Soldanella, copiofe obcurrit ad Argeftem partem Amboinenfis finus. Ufus. Purpurei ejus flores eliguntur ad olus, quo- tum eximuntur fex ifta purpurea petala, ftaminaque cum piftillo abjiciuntur , qua in Calappi lympha , vel aliis pinguibus juribus coquuntur , quod olus prebet fatue dulce, ad tenera adcedens Brafficefolia. Pur- pureus enim ipforum color per coctionem difparet , qui in album tranfit, Officula, & tenere aliquando etiam coquuntur filique , prima autem aqua effunden- da eft, fed viliorem prebent cibum floribus. Non femper flores profert, fed paucis tantum menfibus, fed tum tanta copia hos gerit, ut litus ex iis rubeat, vel purpurafcat , ac fufficiens conquiri poteft copia, ut tote inpleantur patina. uedam porro obcurrunt Cacare marine varietates, quum vero nullum peculiarem habeant ufüm, ipfa- rum defcriptionem omittam , folummodo monens non omnes cibis infervire, nec adhibendas effe nifi cos gnitas fpecies. Inter füfpectas numero primum illas, quz flores gerunt ample extenfos, nec tam eleganter purpurafcentes quam prima. Ipfius filique latiores funt, officula ejusdem forme, fed hepatici coloris, ac nigris punétulis, feu ftriis notata, que obfervavi in litoribus infularum Bandenfium. Catu Peru, Bracm. Rana Sanvali, Portugall. Ca- ringejo. Belgice Qualbonen in Hort. Malab. part. 8. Fig. 42. defcriptum, quodammodo convenit cum de- fcripta hac Cacara litorea , faltem non auderem hanc pro eduli Catjang fpecie habere. Tabula Centefima Quadragefima Prima Ad Figuram Primam Cacaram exhibet Jitoream. Figura Secunda Phafeolum denotat maritimum. OBSER- HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. XXXUL XXXII. HOOFDSTUK. De Strand Cacara. NZ volgen eenige wilde zoorten van bonen, waarvan LN de grootfte in dit Cappittel befebreeven werden zynde mede een zoorte van de Cacara. Zy krui t met zeer ronde , en lange ranken op vlakke firanden di der de Soldanella marina, zoo vermengt, dat men Ze van verren niet onderfcheiden kan, Doch de ftrand Cacara heeft altyd drie bladeren by malkanderen, na de manier van bonen, grooter , gelyvie ger, en gladder dan die van de tamme Cacara, vooren met een ftompe fpitze , doch geenzins in twee geklooven gelyk die van Soldanella boog-gras-groen, bet middelfte is altyd bet langfte. De oudfte, en agterfte ranken zyn SE » de voorfie wat hoekig, en bebben binnen een voor ert, De bloemen komen tros gewyze aan eén byzonder dikke Steel , voorts «erfcbillende wat van bet bonen-bloeizel , want zy beftaan uit zes blaadjes, zoo niet geopend als ander bonen-bloeizel , maar altyd balf luikende, grooter , en lyviger van blaadjes , fcboon purper-rood , verbergen- y een Cé boorentje, van dikke fliletjes gemaakt, zona er reuk. ‚De bouwen zyn breedachtig, en dik, langer dan een vinger , een duim breed, en op den buik met drie breede naden. Ryp zynde, zyn zy zwart, of rookverwig. De bonen zyn gelyk die van gemeene Cacara, wat grooter , ende mede zwart. De wortel is «vit , en zeer lang, on- der bet zand kruipende. Naam. Jn ’t Latyn Cacara litorea. In "t Maleyts acara Laur. Plaats. Zy waft nergens dan op vlakke , en zandi- ge firanden, dezelve te zamen wyd en żyd met de voor- Jcbreeven Soldanella bedekkende, zy werd inzonderbeid veel gevonden aan de Noord-Weft zyde van den Amboine Jcben Inbam. Gebruik, Deze purpere bloemen werden gezogt tot moeskruid, want men neemt daar van niets anders dan de zes purpere blaadjes, de binnenfte witte draden, en °t boorentje weg finytende, die men dan in Calappus- melk, of andere wette zoppen kookt, "t welk een laf-zoet moes geeft , gelykende de jonge Kool-bladeren , want baar roode coleur verliexenze in "t koken „en werden wit. De bonen , en jonge bouwen kookt men ook zomtyds, dog bet eerfte water moet men weg-gieten , en geeven een Jlegter koft , dan de bloemén. Het bloeid niet altyd, maar alleen in weinige maanden , doch als dan in zulken meenigten , dat den and rood daar van is, en men bet genoegzaam in meenigte kan bebben om fcbotels vol te koken. Daar zyn nog zommige veranderingen van de Cacara marina, doch om datze geen byzonder gebruik bebben , zal ik bare befcbryoing over[laan , alleen «vaarcbuswen- de, dat zy niet alle tot pye dienen , en men geene nee- men moet, dan die bekend zyn. Onder de verdagte ree- kene ik voor eerft , dewelke wyd geopende:bloemen beeft, en niet zoo fcboon purper als de eerfte. De bouwen zyn breeder, de bonen van-dezelve fatzoen, maar leverver- wig met zwarte flippelen, of linien, dewelke ik op de [tranden van de Bandafe Eilanden gezien bebbe. , Catu Peru, Bramm. Rana Sanvali, Portugees Ca- ringejo. In °t Duits Qualbonen , in Hort. Malab. part. 8. Fig. 42. befchreeven, beeft eenige overeenkom met de bovenftaande Cacara litorea , immers ik zoude ze voor geen eetbare Catjang derven bouden. De Hondert een en veertig ffe Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur de Brand Cacara. De Tweede Figuur wyft aan de flrand-Boon. AAN- Tab. CXLI. Lag 390 - NS ANN Ny Fiz 7 SE \ NN SS d M LS Si IX Bock. XXXIV Hoof. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 39 OBSERVATIO, Cacara litorea eft Phafeolus maritimus, purgans, radice vivaci, foliis craflis fubrotundis Bifnagaricus Plukn. Almag. p. 292 & Phyt. Tab. 51. Fig. 2. & Phafeolus maritimus, Índicus, perennis, trifoliatus, fubrotundus, filiqua longa, faba fufca oblonga H. Amft. Catal. p. 278. &c. eftque Katu Tsjandi H. Malab. tom. 8. Tab. 43. & Ray. tom. 3. p. 445. atque Phafeolus maritimus rotundifolius , flore purpureo, filiqua brevi, criftata , femine fufco ftriato Sloan, Cat. pl. Fam. p. 69. ubi vide reliqua, & Ray. tom. 3. pag. 244. qui eft Phafeolus Zeylanicus marinus folio pingui, & craffo Muf Zeyl.p. 43. & Thef. Zeyl. p. 189. AANMERKING. . De ftrand Cacara is de ftrand met een overblyvende wortel, en dikke rondachtige blades Ten, van Bi/nagarie by Plukn. Almag. $. 292. en Pyt. Tab: 51. Fig. 2. en de Indifche Grand Phafeolus, met drie rond- achtige bladeren , met een lange houwe > en lankwerpige bruine boon, in de Catal. van de H. Amfi. p. 276. Seconds de Katu Tsjandi van de H. Malab. tom. 3. Tab. 43. en Raya tom. 3. p. 445. en is de ftrand Phafeolus, met ronde blade- ren, en een purperachtige bloem, met een korte geftreepte houwe, met een bruin geftreept zaat, van Sloan, Cat. pl. ‘Fam. p. 69. alwaar het overige ziet, als mede by Ray. tom, 3-P. 244. en is de Zeylonfche ftrand Phafeolus, meteen dik ni vet blad, van het Muf. Zeyl. p. 93. en de Thef. Zeyl. pag. 189; Phafeolus , purgerende, CAPUT TRIGESIMUM QUAR TU M. Katjang Laut. Phafeolus maritimus. Æc fpecies eft Katjang, feu Pbafeoli minimi nul libi nifi in litore crefcens, precedenti adftans Cacare , ut & Soldanelle. Folia ejus illis vulgaris Katjang fimilia funt, fed ma- jora, füperius rotundiora , craffiora, glabriora, & lzte virentia, horum medium feptem pollices lon- m eft, quinque pollices longa funt, ac quatuor di- itoslata. Flagella ejus longiffima funt, rotunda, & glabra, denfa fronde litora tegentia. Flores ejus majores funt, quam in Katjang, ac quoque lutei. Siliquz quatuor, vel quinque fimul dependent ejus- dem forme, & magnitudinis quam Katjang fativi. xs mature externe nigricant, interne albe fant, & lendeures inftar holoferici, Officula ejus majora unt, quam vulgario Katjang, nhlongas va navy vi- tentia, ut & hepatici coloris. Nomen. Latine Pbafeolus marinus, laice Katjang Laut. Ger ee Locus. In cun&is crefcit planis litoribus, ubi lapil- li inveniuntur, fique füb aliis altioribus crefcat fruti- culis, folia ejus fünt obfcure virentia, rugofa parum, fed non tam bonz notz. i : Ufus. Pallide virentia, & glabra folia defeêtu alio- rum ad olus adhibentur, fi prima ipforum abjicitur aqua, Officula in nullo funt ufu, licet nemo aliquam noxiam ejus fciat indicare qualitatem. feu litoreus. Mae OBSERVATIO Videtur hic effe Phafeolus marinus fl. flavis , folio molli, albo, eduli, Zeylanicus Muf. Zeyl. p.69. & Thef. Zeyl. page 190. Í XXXIV. HOOFDSTUK. De Strand-Boon. D: is een zoorte van Katjang , of Phafeolus mini- mus, ook nergens dan op firand wajffende , ver- mengt onder de voorgaande Cacara , en Soldanella, Het beeft bladeren de gemeene Katjang. gelyk, doch grooter, vooren ronder, dikker , gladder , en blyde-groen, bet middelfte is zeven duimen lang , vyf breed, de twee ter zyden zyn vyf duimen lang , en vier vingers breed. De ranken zjn zeer lang, rond, en glad, met een digt loof de flrand bedekkende. De bloemen werden grooter , dan aan de Katjang , en mede geel. De bouwen bangen vier a vyf by malkanderen, van dezelfde fatzoen, en groote als de tamme Katjang. Ryp zynde, van buiten zwartachtig , van binnen wit, en glimmend als Satyn. De Boonties evn wat grooter dan de tamme Katjang, dank werpig , STOEN-geel y enm verver ver wig. Naam. In "t Latyn Phafeolus marinus, of litoreus, In ’t Maleyts Katjang Laut. vormen Plaats. Het waft op alle vlakke ftranden, daar kleine fieentjes onderlopen, als bet onder andere booger ruigte Staat, dan gewind bet donker-groene bladeren, die wat ruig zyn, en dit is zoo goed niet, Gebruik. De licht-groene , en gladde bladeren , kan men by noot tot moeskruid gebruiken, als men bet eer[le water weg giet. De Boontjes zyn in geen gebruik tot Jpyze, egter weet niemant wat quaads daar van te zeg- gen. , AANMERKING. Deze plant fchynt te zyn de Zeylonfche ftrand Phafeolus met geele bloemen, en een zagt wit eetbaar blad, van het Muf. Zeyl. p. 68. en de Thef. Zeyl. p. 190. CAPUT XXXV- 392 HERBARII AMBOINENSIS LiberIX. cap. XXXV. CAPUT TRIGESIMUM QUINTUM. Cacara pilofa. Cacara Bulu. JE fubfequentes Cacarz fpecies ad unum petti- H nent genus, fed una domeftica , altera filveftris, utreque vero adfines funt Cacare nigre fupra defcriptae , feu Jule. 1 i k Domeftica eft Cacara pilofa, hoc in capite defcrip- ta, foliis, ac modo crefcendi vulgari fimilis, excep- to quod hujus folia fint majora, magis pallide viren- tia, & ad tactum molliora. Flores quinque, fexve fimul dependent uno in co- rymbo, eleganter purpurei, feu pallide purpurafcen- tes, formam habentes Fuci, qui fefe explicat ad vo- landum, cujus caput eft viridis caliculus, cui inpofi- tus e(t flos, haec autem forma magis proprie reprae- fentatur in fubfequenti filveftri fpecie. Siliquae quatuor, & quinque fimul quoque depen- dent, quatuor, & quinque pollices longae, unum craffae , ac fererotundae, excepto quod officula con- tenta quodammodo qm iu illae virent, & externe obductae funt pilis albicantibus, inftar fe- rici fplendentibus , praefertim circa petiolum, qui vero non, vel vix pruriunt, quales etiam obfervan- tur ad foliorum ortum, & in fuperioribus teneris ra- chidibus, quae magis fplendent. Siliquarum gluma crafla eft, & fragilis, fed tandem nigricat. Officula funt magna, glabra, primo rubra, dein obfcure fu- fca, ac fere nigra, magnitudine tantum a priore ER diverfa. Afferculis inponi oportet, Amboinen- es vero primum permittunt, ut ad arbufculas , & fruticulos adfcendat, frondem enim gerit pondero- fam, ut & fructus. Nomen. Latine Cacara pilofa. Malaice Cacara Bu- bu. Amboinice Maöba. Magis proprie quam prac- cedens Fule. s Pg. Locus. Ambotuentes nanc plantant in hortis fuis, Amboinenfes vero hanc parvi faciunt, quum pericu- lofüm fit ad coctionem. Ufus. Officula eligenda funt femi matura , quum nempe modo incipiant flavefcere, que legumine ex- uta per binos tresve dies in aqua macerantur, quae quotidie renovatur, quem in finem quidam aquam pluvialem, alii aquam marinam, feu falfam praefe- runt. Dein officulorum pellicula deglubitur, ac cum pingui quodam jure elixantur, tum innoxia funt, fa- poremque habent gratum inftar aliorum Phafeolo- rum. Contra fi haec maceratio in aqua omittatur, ac nimis cito coquantur, malignam quandam habent ualitatem , caput gravantia, ac Cephalalgiam, & ver- tiginem adferunt, uci id fupra de Jule quoque moe nuimus. OBS E RV A PEO, Videtur hzc planta effe Phafeolus Americ. foliis molli la- nugine obfitis, filiquis plurimis hirfutis pungentibus, femi- ne fufco punétato, Plukn. Almag. p. 292. & Phyt.Tab.224. Fig. 1. & Phafeolus Indicus filiquis anguttis hirfutis , fabis fpadices fufcis, membranis intercedentibus fejunétis Ray. fom. 3. $ 444. & Putsja Peru H. Malab. part 8. Tab. 37. qui eft Phafeolus Indicus hirfutus, flore luteo, filiqua an- gufta parva hifpida Breyn, Prodr. 2. p. 82. & Phafcolus (il veftris minor, fl. minimo, filiquis longis teretibus alba lanu- ine hirfutis Sloan. Cat. pl. Jam. p. 71. & Phafeolus Indicus erbaceus lobis villofis pungentibus minor Tiet. Zeyh p. 191. ubi vide reliqua. CAPUT XXXV. HOOFDSTUK. De ruige Cacara Plant. Eze volgende Cacaras zyn van eenderlei geflagte D doch de eene tam, de andere wild, en beide uit de Jul maag [chap van de bovenftaande Cacara nigra, of ule. De tamme is de baairige Cacara, in dit Capittel bee Jchreeven, van bladeren, en wasdom de gemeene gelyk, bebalven dat deze bladeren grooter zyn, lichter-groen en zagter in bet aantaften. d De bloemen bangen vyf, en zes by malkanderen in een tros, fcboon paars , of licht-purper , gefatfioneert als een borfel, die zig bereid om te vliegen, wiens booft bet groene buisje, of kelkje is, daar ze in flaat , doch deze E werd nog eigentlyker afgebeclt in de volgende wilde. De bouwen hangen ook vier, eh vyf by malkander in een tros, vier, en vyf duimen lang , een dik, en Cher rond , bebalven dat de daar in fchuilende Boontjes eeni- ge beuveltjes maken. Zy blyven langen tyd groen, en zyn van buiten bezet met witachtige baairtjes , glimmene de als Satyn, zonderling omtrent den fteel, doch die niet j^ weinig jeuken, diergelyken men ook ziet aan den oor- pronk der bladeren, en aan de voorfte ryskens , die nog meer glimmen. De bolfter van de bouwen is dik, en bros , werdten laaften zwartachtig. De bonenzyn groot, glad, eerft rood, daar na donker-bruin, en fcbier zwart, alleen aan groote van de woorfchreeven Jule verfcbile lende. Het moet op latten geleid werden, doch de Ame boineezen laten bet de lage boompjes, of ruigten oplopen, want bet is zwaar van loof , en vruchten. Naam. In ’t Latyn Cacara pilofa. In 't Maleyts Cacara Bulu. fo "tr Amboins Matha. — Eigentlyker het monem fe bessen Jule, Plaats. De Ambvenvezers planen "t in bare tuinen, doch de Europiaanen achten bet niet veel , om dat bed wat zorgelyk is te koken. Gebruik. Men moet de bonen nemen als zy nog balf TYP zyn, te weten als zy even beginnen geel te wer- den, uit bare bouwen, en weiken die twee a drie dae gen in water , dagelyks 't zelve vernieuwende , waar toe zommige vers, zommige zout water nemen , daar na fcbild men bet buideken van de bonen zelfs mede af, en ftooftze als dan met een korte vette zop, zoo zyn z) onfcbadelyk , en zoo wel fmakende als eenige bonen, Daar en tegen als men dit weiken in water nalaat, en te vroeg kookt , zoo bebouden zy eenige kwaadaardig beid, bezwarende bet booft, met booftpyn, en duizelin- gen, zoo als wy boven van de Jule ook gezegt hebben. AANMERKING. Deze plant fchynt te zyn de Americ. Phafeolus, met blas deren met een zagte wolligheid bedekt, en veel houwen door ruigheid ftekende, met een bruin gefpikkelt zaat van Plukn. Almag. p. 292. en de Phyt. Tab. 224. Fig. 1. en In- difche Phafeolus, met finalle ruige houwen, en bonen Ca- do ag Van coleur, door tufichen |y zen rein cheiden van Ray. rom. 3. p. 444. en de Putsja d de Hort. Mal. ech 8. T p. welks is de Indifche ruige Phafeolus, met een, geele bloem, en een kleine, ruige, fmal- le houwe van Breyn. Predr. 2. p. 82. en wildekleinder Pha- feolus, met een zeer kleine bloem, met lange , fmalle ae wen, door een witte ruigheid bedekt van Sloan. Caf. P^ Jam. p. 71. en de Indifche kruidachtige Phafeolus, de | der-met ruige ftekende houwen in de Thef. Zeyl. P 191 waar het overige ziet. XXXVI. IX Boek. XXXVI Hof}. AMBOINSCH KRUYDBOEK CAPUT -TRIGESIMUM SEAT Cacara pruritus. Cacara Gattal. Ltera, feu filveftris Cacare pilofe fpecies eft planta noxia, & fcelerata quafi , in arvis juxta folum prorepens, vel proximis fele circumvol- vens herbis. Ejus caules funt flagella rotunda , & longiffima , que ad nodos radiculas emittunt , ubi terram tangunt; Folia longis, & vagis infident petio- lis, ternata , illis vulgaris Cacarz fimilia, fed majora lete virentia, mollia, & parallelis coítis pertexta , te- nuiffimis obducta pilis, qui folia tam mollia efficiunt, ach holoferica effent , ifti autem pili denfiores funcin petiolis, & flagellis fuperioribus, quæ ubique ad ta- &um mollia funt, fed fallacia, pruritum enim cutis dolorificum cauflunt. Flores longis increfcunt pedunculis, pedem, vel ulnam longis, plures fimul undique dependentes, uique cum optime Fucum referunt volitantem qua- f, qualem formam fupra partim enarravimus in Ca- cara nigra, & piloja, ed que in bac clarior adparet, uti & flores ejus majores funt, quam in omnibus prio- tibus fpeciebus. Ante flores multa pallide virentia, & fquamofa adparent capitula, fere uti in Lupulo, in diéto ¡ito caule florifero, cujus inferior dimidia pars nuda eft. - Squamz he omnes furfum funt erecte, atque iftis pilis obducta, que fenfim magis facce- fcunt. Atque be in medio ventricofe quafi func, quumque fefe aperiunt, flores tanquam e vagina pro- deunt. „Flos ipfe fesqui pollicem , vel digiti articulum lon- s ett, nunc obícure violaceus, nunc anterius vio- ceus, ac pofterius virens, vel albicans , cujus fu- EB feu maximum petalum alas refert faci vo- atis, bina alz laterales corpus ipfius obtegentes , uod eft corniculum craffiufculum, ex albis, craffis, firiis ftamifiibus: compofitum." Flos amplo, fed brevi infider caliculo, cujus apex eft pallide virens, externe obduétus ruffis , feu luteis pu» qui ingen- tem cutis pruritum excitant, immo fortiorem priori- bus, quoque magis ruffi funt, co vehementius urunt. - Fru&us multi fimul dependent, funtque legumina tenuia, ac plana, paulo majora ilis Cacarz dome- fticæ, ultra digitum longa, & lata, in quosdam ifth- mos diftinéta juxta contenta officula, queque durum, & nigrum habent corticem , feu pelliculam, atque penitus teguntur fubtilibus iftis pilis , 1 apicem vergentibus, ac fatis denfis , coloris aurei, cum ruffis, & fplendentibus ftriis inftar ferici crudi. Officula quinque, vel fex numero locantur, rotun- do-plana inftar Lupinorum, fed tenuiora, nigra, ob» {cure luteis lineis, feu maculis gorata. Pili ifti ruffi llicule incumbentes tam ingratum cauffant pruritum, ardorem in cute, qualem in nulla alia re hic in [n dia obfervavi, immo ipfi Indi hunc timent, quorum dura tamen cutis omnium Urticarum ardorem tolera- re valet, uti & nullus ardor didtius perfentitur, quam qui ex hifce cauffatur pilis, ardor vulgo vocatur, fed proprie eft ingens, & difficilis pruritus. Nomen. Latine Cacara pruritus. Belgice Maagden- feu Crevel-Kruid, quod nomen vulgo in Pharmaco- peis contufo Amiantbo, quod male Alumen Plumofum dicicur, tribuitur, Malaice Cacara Gattal, & Daun Gattal Ayer. Amboinice Maöbo, & Maöba Oetan, feu Abbar, i. c. filveftris Maöba , ad diftinétionem ang de domeftice Cacarz pilofz , fed cujus pi- i non ifta gaudent maligna qualitate. Bandice Man- uba. Locus. In agris crefcit ad planas fluminum ripas, ubi fruticuli funt, &arena lapillis mixta, copiofe ob- currit in Hila prope ejus magnum flumen, & olim quoque prope Caftellum Viétoriam reperiebatur ad amnem Klephantem dictum, fed ibi magna ex parte exftirpata eft hzc planta, quum ibi quotidie aqua pro potu peritur, & lavatu excunt. . Tom, V. Ujus. furfum, feuad 393 XXXVI HOOFDSTUK. Het Maagde-Kruid. E tweede, of wilde zoorte van de basiri. ; D is een fnood , en ondeugent gewas , oeh Menge, de grond kruipende, of door de naafte ruigte in. gerende, De flelen zyn ronde, en zeer lange ranken die by baar knien bier en daar inwortelen , daar ze de aar: de raken, op lange, en ydele fielen bladeren dragende dewelke drie en drie by malkander flaan , die van de gee meene Cacara gelyk, doch grooter, blyde-groen, zagt met paralelle ribben doortogen , alle bekleed met fyne baair- tjes, die bet blad zoo zagt maken, als verfleten Satyn of Fulp, welke baairen men nog digter ziet aan de fte- len, of voor[le ranken , overal zagt in 'taantaflen, maar eh aid want zy verwekken fleken, en jeuken opde De bloemen komen voort aan lange fiel 4 een elle lang, veele by rn a n — bangende , dewelke alderbeft gelyken na een Horffel, die vliegen wil, diergelyke gedaante wy maar ten deele ver- baalt bebben , boven in de Cacara nigra, en pilofa, maar aan deze nu klaarlyk gezien werd , gelyk ze oox grooter zyn dan vanalle de voorgaande zoorten. Voot de bloemen ziet men veel bleek-groene, en pai Ze pe y /ebier e flee als aan onze Hoppe, aan de voorno wi : terfte belft bloot is. * Deze Schubben zyn a het ren gekeert, en met de voornoemde baairen bekleed, die nu allenkskens geelder werden. De fchubben zyn in de midden buikig , en baar openende , dan koomen "er de bloes men uit als uit een fcbeede. De bloem is anderbalf duim, of een lid van een vin. ger, lang, deg? Tea tc zomtyds vooren violet, en achter groenachtig , of wit, waar van bet boe venfle, en greci i vertoont de vleugels van een Horgel, die vliegen wil, de twee wangen ter zydon bet lichaam der zeloer bedekkende, zynde cen dik boorentje van witte, dikke, en flyve draden gemaakt De bloe- me flaat in een wyd, doch kort kelkje, daar aan men een jpitze ziet lichtgroen, van buiten bezet met boog- geele, of roffe baairtjes, die een groot jeuken op de buid veroorzaken, en flerker dan de voorige, en boe rofJer die zyn, boe meer die branden. De vruchten bangen veele by malkander , en zyn dun- ne platte bouwen, wat grooter dan die van de tamme Cacara, ruim een vinger lang, en breed, in zekere beu- weltjes verdeelt na de ingeflotene bonen bard, en zwart van fchaale, doch ganfch bedekt met die fyne baairtjes, die alle na vooren, of na de fpitze gekeert zjn, en rede- lyk digt ftaan, van verwe gout geel, met onderlopende roffe ftrepen, en glimmende als rouwe zyde. De Boontjes zjn y. , of zes in 't getal, rondacbtig , plat als-“Lupynen, doch dunder , zwart, met donker- geele linien , of plekken, De voornoemde roffe baairtjes op de fcbaal verwekken een zoo moeyelyk jeuken, en brand de buid, als ik van geen andere dingen in Indien weet, zynde zelfs de Indiaanen bange daar voor, wiens barde buid nogtans de brand wan alle Bernetels verdragen kan, gelyk ook geen brand langer duurt, dan die van deze abe! veroorzaakt werd, men noemt bet brand, maar eigentlyk te zeggen, is bet een fel, ende moeijelyk jeu. Naam. In ’t Latyn Cacara pruritus In "t Duits Maagden , of Crevel-kruid, welken naam men anders inonze Apot et engt Amianthus, by bun k Alumen Plumofum genaamt, In't Maleyts Ca- cara Gattal, en Daun Gattal Ayer. In't Amboins Maöho, en Maöha Oetan , of Abbar, dat is wilde Maóha, tot onder/cbeid van de naaf? voorgaande tamme, doch aan wiens baairen geen diergelyken quaadaardigbeid is, In’t Bandaas Manguba. Plaats. Het waft in de welden aan de vlakke Oevers can Rivieren, daar bet kreupel-bojch beeft, en zandig is, met flenen gemengt, men vindt bet veel op Hila by des- zelfs groote Rivier, en eertyds was bet by "t Cafteel Vi- Goria ook te vinden aan de Rivier Olypbant , doch ts meeft daar uitgeroeid, om dat men daar dagelyis drink- avater baalt, en «va[fcben gaat. Ddd” leben g Gebruik. 394 Ufus ejus nullus alius innotuit , nifi inlicita que- dam lubria, quz alicui adficiuntur per fubtiles iítos pilos fru&ibus infidentes , qui facillime abradi poflunt, & in ciftis, chartis, vel arundinibus fervantur. Si- ue hi clam alicujus veftibus inflantur, vel in cubili parguntur, intolerabilem excitant cutis pruritum , quod nulli infervit rei, nifi quod tedium, & ingrata excitet ludibria, ex quibus fæpe rixæ, & pugne oriun- tur. Quales artes in Europa cum dicto contufo A- miantho inftituuntur. Hi pili digitis deglubi poflunt, & in globulos formari, fed cavendum eft digitis non deterfis faciem, vel cutim adtingere , ubique enim adherent fubtiles ifti pili, qui cam pufillifunt, quam apis aculeus. Si taéte, & aduftae partes aqua abluan- tur pluviali, dolor augetur, fed oleo, vel cineribus ficcis oblinitae fi fuerint, minuitur, fed non mox ceffat. Si ante paucum temporis fpatium pluviae cecide- rint, non conducit in fluminibus eluere, ad quorum ripas notum eft Cacaram hanc crefcere „ quum pili per pluvias abluti in flumine fluítuent, ac facillime alicujus corpus tangant. Sed-fi per aliquot continuos dies pluerit, non nocebit , quum ripae:tum fatis fue: rint ablutae. Nai Corana Hort. Malab. tom. 8. cap. 35. defcripta: cum hac convenit, vocaturque Malab. Nai Corana, Bracm. Guilo. Portug. Fabas Cufeira. Belgice Maag- den-Kruid, cujus medicinales quaedam -> virtutes ibi conmemorantur, quae hic ignotae funt, ‘Dr. Comme- linus dicit, in Suratta quoque crefcere , ibique voca» ri Cobuge. Dr. Rajus libr. 18. cap. 1. fcribit, reperi« ri quoque in infula Barbados in India Occidentali, at- que seis decoctum comprobatum effe remedium contra Hydropem. - . i Tabula CentefimaQuadragefimaS ecunda Cacaram exhibet pruritus cum ejus /egumine rugofo A fepa- rato. KK ER E Hic eft Phafeolus Zeyl. lobis undiquaque pilofis, fruêtu lucido nigro Muf. Zeyl. p. 67. & Thef. Zeyl. o 191. & Pha- feolus Orientalis, pruritum excitans hirfutie filiquarum, fru- &u nigro fplendetite Plukn, Almag. p. 292. & Phafeolus u- triusque Indiz, lobisvillofis, pungentibus, minor Par. Bat, Pr. pag. 364. & Sloan. Cat. pl. Fam. p. 69. ubi vide reliqua, nec non in Thef: Zeyl. p. 191. HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXXVI, Gebruik. Daar is geen ander gebruik van bek eenige onbehoorlyke potzen , die CS iemant te Ce de -voornoemde fubtile baairtjes op de vruchten zittend s die men zeer lichtlyk affcbrapen kan, en in doosjes Bas boezen, of Papiertjes pleegt te bewaren. Zoo men zei à mant beimelyk in de kleeren blaaft , of op bet Jaap- ap fkrooit , zoo verwekkenze een onverdragelyk jeuken e de buid, tot niets flrekkende als iemant een oar. en anders een kortswyl te verwekken, waar uit dikwils een kyven, en vegten volgt. Diergelyke potzen men in Eu. ropa met den voornoemde gefloten Amiantbus doet. Men kan deze baairtjes met de vinger wel afftropen, en tot bolletjes formeeren, maar. men moet zig wagten met ons geveegde vingers op "t ER de of de buid te raken want overal blyven de fubtile baairtjes aan bangen 200 klein als een angel van een: Bye. Als men de verbrande plaatzen met vers water avafcbt , dan vermeerdert de pyn maar met oly, of drooge affche werd ze verdooft, doch gaat niet flraks over. ~ Als bet kort te vooren geregent beeft , zoa is. bet niet goed.in de Rivieren te waffchen, aan welkers oever men weet, dat deze Cacara waft, om dat de baairtjes door den regen afgefpoelt in de Rivier dryven, en iemant zeer ligt aan "t lyf raken. Maar als bet eenige dagen aan malkanderen geregent beeft, zoo beeft bet geen noot, om dat de Oevers als dan ter degen afgefpoelt zyn. Nai Corana in Hort. Malab. cap. 35. lib. 8. werd deze plante genoemt , in °t Malab Nai Corana. Bragm, Guilo. Portugees Fabas Cufeira. In Duits Maagden Kruid, waar van eenige medicinaale kragten aldaar vers baalt werden , dewelke alhier onbekend zyn, Dr. Com- melinus zegt, dat het mede in Suratten groeit, en al. daar Cohuge biet. Dott. Rajus lib. 18 cap. 1. fcbryft, dat bet mede op bet Eiland: Barbados in Weft- Indien te vinden is, en bet afziedzel van deszelfs bouwen een ges Probeert. middel zy tegens de Waterzugt. De Hondert twee en veertigfte Plaat Vertoont het Maagde-Kruié met deszelfs ruige bouwe, A afs zonderlyk, AANMERKING. „Dit is de Zeylonfche Phafeolus, met peulen overal haaf« rig, en een heldere fwarte vrucht van het Muf. Zeyl, p. 67. en de Tiet Zeyl. p. 191. en Orientaalfe Phafeolus,. jeukte veroorzakende, door de ruigheid der houwen , met een fwarte blinkende vrucht van Piste, Almag: p. 292. enklein- der Phafeolus van beide de Indien, met wolachtige houwen, die fteken van de Par. Bat. Pr.p. 364. en Sloan. Cat.pl. Jam. P- 69. alwaar het overige ziet, als mede in de Thef. Zeyl pags I91. CAPUT ab. CXLII. Y S Ss / III K DIS ETE E i N N Q \ E M N SS Li EES E E 7 CH: DZ HE N A N N \ SS SS WSs > Ch 4 LE NN DN NN N N l EN NY NSS AN NS Wu \ \ \ [ N SSS NS N N N ZZ 7 GP Uh A Wye Sy YY A OE \ SNS S = SIR a 7 ES === GE ES == \ == : P — S WSS WZ = xi = SS BEE; S e 7 SSRIS ee AT SN SNS 7. N 7, 2 il i x =. a WS ARS SSS SER NESS ÁS ANALNY Ee AN EES SSS SS N >> N 9 Um. TG TG Cg NN AN WN AN IS AW LZ LEE LZ Ze ZZ LZ, LH A G LEE T WEG z ZZ LLL 2 GE 77 Ly je hy G WG Z A ZZ Lag. 394. Tone. F. IX Bock. XXXVI Lloofi/i. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 395 CAPUT TRIGESIMUM SEPTIMUM. Condor. N Indie infulis quedam quoque Cucurbite, & Cue ] cumeris reperiuntur fpecies ab Europzis diverfe , quas tranfitu nunc etiam adtingemus , harumque pobiliffima eft Camolenga ; Que maxima eft fpecies Indicarum Cucurbitarum , folia gerens, ac crefcens uti Cucurbita nota. Folia ejus ad fummum fex , vel feptem pollices longa funt, octo, & novem lata, in quinque protu- berantes diftinéta angulos, preter unum alterumve minorem ad rotundas auriculas locatum, qui profun- dum formant fulcum, ubi petiolus inmittitur , qui inde fefe in quinque magnos extendit nervos, quorum quivis ad fuum tendit angulum , fuperius obtufum api- cem formantem. Folia hzc ab utraque parte rugofa fant, & pilis obducta, fed fubtus lanuginofiora. Cau- les, & flagella rugofiora funt, craflioribus pilis, & eminentibus punétulis notata, formam vero habent angulofam , & ftriatam , foliaque hzc faporem habent fatuum, cuivis folio clavicula obponitur bifida. Flos campaniformis eft, uti in Cucumere, fed ma- jor, luteus, inque petala quinque rugofa diftinctus , vix quatuor digitos latus, inque centro columnam ge- rit cum tribus intortis ftaminibus, quibus corona ine fidet in novem angulos diftincta. Fructus funt uti in Cucurbita majore, ex rotundo oblongi, ab utraque parte zquales, & rotundi, fes- qui, ac binos pedes longi, femi pedem craffi, ex- terne zquales, ac farina alba, feu grifea confperfi , quz detergeri poteft. Caro alba eft uti in Cucurbitis, fed fubftantie du- rioris, & craflioris. Interna ejus fubftantia eft mol- lis, & fuccofa, fimilibus repleta feminibus, quibus Me- lopepones , fed quz mollia funt, & alba. Diu viri- des funt hi fru&us, acfi hominum ufui fefe obfer- rent, tandem vero generant gilvum , durum, & lig- nofum putamen , ipforumque caro ficca, & fune gofa eft, quum nulli inferviunt ufui, nifi quod fe- mina exhibeant propagationi conducentia, craffiori- bus afferculis inponendz funt he plante ob fructuum pondus. Quum vero incole nolunt fumptus facere afferculorum, hinc ad majores permittunt adfcendere arbores, vel fupra ædes, quarum tecta penitus obcu- pant. Circa plante radicem fovea excavanda elt, in quam quevis projectilia, cineres, & cremata pro- jiciuntur herbe, unde hzc ac quaevis Cucurbitarum fpecies late, & luxuriofe crefcunt. Nomen. Latine Camolenga. Malaice Camolenga , & Condor. Apud Amboinenfes nullum peculiare obti- nuit nomen. Quidam Belgice vocant Spaan/cb Spek. Javanice Blycko. Bandice Condor. Maccaflarice Cons rol. Sinice Tankoé. Locus, Ex Java, & Baleya in hafce deducta eft ter- ras, ac magis a Sinenfibus, & peregrinis colitur, quam ab incolis. Ufus. Fructus ad cibum adhibentur, quum nempe - teneri funt, quorum caro exterior duriufcula crafle abfeinditur, & in frufta confciffa coquitur inftar alia- rum Cucurbitarum. Tenera quoque ejus folia oleri inferviunt aliis mixta herbis. Plurimus tamen horum fru&uum ufus eft ad conditum, quod Sinenfes opti- me norunt preparare, apud quos hoc quoque maxi- me venale proftat. : Hunc in finem perfeéti, ac vetufti eliguntur fru- €tus, quorum putamen jam induruit, quod a carne feparatur, quz in oblonga fcinditur frufta, digitum longa, atque hzc per binos dies, & noctes in aqua macerantur, & ficca dein coquuntur in Saccharo al- bo, ita ut frufta ficca eximi poffint. Conditum eft fatuum, & dulce, fed a Sinenfibus maxime eftima- tum, quod non tantum ad potum Thee proponitur, fed in omnibus quoque conceditur morbis, quum mo- dice refrigeret. Pr&fertim conducit in tuffi ficca, & aliis faucium inflammationibus. Ipfi quoque tribuitur virtus venena enecandi, vel faltem inertia reddendi, quum quis fit toxico infectus. Tom. Y. Camolenga. Caro XXXVI. HOOFDSTUK. De Camolenge-Plant. Ei de Indifcbe Eilanden beeft men ook eenige zoorten van Cauwoerden , en Comcommers van de Eur opifelé ver/cbillende, die wy nu overlopen zullen, de ver- maarfie daar onder is de Camolenga, de grootfte zoorte van de Indifche Cauwoerden, van bladeren, en wasdom als onze bekende Cauwoerden. De bladeren zyn op ’t grootfte zes, en zeven duimen lank, acht, en negen breed, verdeelt in vyf uitflekende boeken, bebalven nog een, of twee kleindere, agter aan de ronde billen, dewelke een diepe bogt, of klove maken, daar de fleel ingelaten word, die zig van daar in vyf groote zenuwen verdeelt, ieder na een boek gaande, die vooren een ftompe [pits formeert. De bladeren zyn te weerzyden ruig , en met baairtjes bezet , doch van onde- ren avolacbtiger. De flelen , en ranken zyn nog ruiger s met grove baairen, en uitftekende pun&jes bezet, doch van gedaante geboekt , en geftreept, de bladeren zyn van Jmaak fiets, of laf , tegens over ieder blad Daat een klau- wiere , die zig in tween verdeelt. De bloeme is klokkeformig , als aan de Comcommers ; doch grooter , geel, in vyf gekronkelde blaadjes verdeelt, Jcbaars vier vingers breed, bebben in de midden een Co- lummetje, met drie gedraaide fleeltjes , waar op een kroontje met negen boeken flaat. De vruchten zyn groote Cauwoerden, uit den ronden lankwerpig , achter en vooren even rond, anderbalf , en twee voeten lang , een balf voet dik, van buiten egaal, en met een wit, of grys meel beftrooit , dat men afftry- ken kan. Het vleefch is wit, als aan andere Cauwoerden, doch barder van fubftantie, en dikker. Het binnen[le is me- de een week, ende vochtig vleefcb , met diergelyken za- den als Water-Meloenen, doch week, en wit. Zy bly- ven lange groen, als of zy op den dienft der menfchen wagtede , maar eindelyk gewinnenze een vaale, barde , en boutacbtige fchale, en bet wleefch werd droog, en voos, wanneer ze nergens toe deugen, als zaad te geven, om voort te planten. Men moetze op fterke latten lei- den, wegens de zwaarte der vruchten. Maar om dat de Inlanders de onkoften van de latten niet willen doen, zoo latenze dezelve de grooten bomen oplopen, of over bare buizen, daar zy de daken geheel bedekken, Om de wortel van dien ftok moet men een voet, of kransje ma- ken, en daar in allerlei uitvaagzel, afiche, en gebrande ruigten fmyten, daar van die, en alle Cauwoerde zoor- ten weelderig worden, Naam. In ’ Latyn Camolenga. In ’t Maleits Ca- molenga, en Bondor. By de Amboineezen beeft ze gee- nen naam. Zommige noemenze in jt Duits Spaanich Speck. In "t Favaans Blycko. In ’t Bandaas Condor. Op Maccaffaars Conrol. In "t Sinees Tankoé. Plaats. Zy is van Fava, en Baly in deze landen ge- bragt, en werd meer van de Sineezen, en vreemdelingen geoefend, dan van de Inwoonders, ebruik. De vrucht werd tot de koft gebruikt , te we- ten de jonge vruchten, bet buitenfle bardacbtige vlee/ch, dik Së in flukken gefneeden , en gekookt , gelyk an- dere Cauwoerden. Zoo dienen ook de jonge bladeren tot moeskruid, onder andere bladeren gemengt. Het meefte gebruik echter van deze vruchten is tot bet confyten, waar mede de Sineezen beft weeten om te gaan, by de- welke men ze ook meeft te koop vind. Hier toe neemt men de oude vruchten, en wiens fcbaal al bard geworden is, die men van bet vleefch afneemt , en "t zelve fnyd men in lankwerpige flukjes , gelyk een vinger , en weektze een etmaal, of twee in water, en kooktze daar na droog in witte Zuiker , zoodat men de ftuk- jes droog in de band kan nemen, Het is eenlaf, en zoet confyt , doch by de Sineezen zeer geacht, niet alleen by den Thee-bak op te zetten, maar ook in allerlei ziekten toegelaten, om dat bet matelyk verkoeld. Inzonderbeid doet bet goed by de drooge boeft, en andere verbitbeid in de keele. Men fcbryft bem ook de kragten toe om bet fe nyn te dooden, of immers kragteloos te maken , als il- nt vergeven is. ber Dad 2 Men 396 Caro hec quoque raditur, ejusque exprimitur fuc- cus, qui zgro propinatur , reliquaque parte totum corpus abluitur. Portugalli Marmelade quoque fpe- ciem ex ejus carne preparant, quam Bocado vocant, quum rafam , vel minutim confciffam carnem cum Saccharo excoquunt , fique fuerit frigefacta, in qua- drata hanc fcindunt frufta. Hujus fructus mentionem facit Julius Scaliger exer- cit, 181. fe&. 15. qui ipfi dicitur Camolenga, forte a regione hujus.nominis in veteri India fita, licet hanc in provincia Corcopola ponat, ibique dicit incolas ex hac conditum quoddam preparare, quod dulcio- rem habet faporem Hifpanorum Caraba[Jada , que ex Cucurbita, vel Malis Citriis componitur. " Quam falutaris etiam predicetur ejus fuccus illis, qui adfümpferunt venenum , ad illud exftinguen- dum, a Maccaffarenfibus tamen prohibetur illis, qui fpa(mo , ac praefertim fpafmo genitalium funt obnoxii, qui lethalis eft morbus in hifce Orientalibus regioni- bus, quique Malayenfibus Sackit Tata Ruga, h. e. teftudinis morbus vocatur, & Amboinenfibus Enne- moeri: uti & in morbo Moereto dicto , qui eft morbus pectoris, quum quis inftar moribundi refpiret. Im- mo dicunt, fi quis tali fit fubjeétus morbo, & hujus Ca- molenge , vel Labo albi quid edat, morbum hunc fta- tim proventurum effe. Quandam etiam norunt ar- tem, licet quzdam adfit fuperftitio, ad efficiendum, ne teneri fructus Labo, vel Camolenge decidant, in inferiore enim ftipitis parte ficcatam adpendent cri- ftam, vel rugofum, & criftatum caput pifcis fuctoris Cuto Colujo dicti. Cum hac planta convenire videtur Cumbulam Hort. Malab. part. 8. cap. 3. ubi Bracm. Curaly, Portugall. Bobora Dagoa. Belgice Water - Pompoenen vocatur, & dicitur tenerum ftipitem venenofum effe, feniorem vero effe ejus antidotum. Tabula Centefima Quadragefima "Tertia Camolengam exhibet cum ejus fru&u. OBSERVATIO. Olimhi fructus Pepones vocati fuere, eftque Pepo oblongus €. B. Pin. & Moris. bifl. 26. nunc autem vocatur Cucurbita feminum margine integro tumido a Linneo in H. Cliff. 5.452. ubi vidi reliquos auctores, horumque fructuum varietates. HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXX VIE Men rafpt bet vleefch , en perft den zap uit, ana van men den Patient te drinken geeft, en met ‘de rejt bet gebeele lyf wafcht. De Portugeezen maken ook een zoorte van Marmelade daar van, die ze Boccado noen men, bet gerajpte, en klein gefneeden wleefch met Zui- ker opkokende , en koud geworden zynde , tot vierkante Stukjes, of brokjes fnydende, Van deze vrucht maakt gewag Julius Scaliger exa ercit. 181. fect. 15. dezelve noemende Camolenga no febien in Oud Indien, boewel by ze in de provintie Cor- copal Delt, aldaar zegt by ook dat de Inwoonders een Zuikerwerk daar van maken, zoeter van Jmaak , dan der Spanjaarden Carabaffada, uit Cauwoerden, of Ci- troenen gemaakt, Hoe gezont men zegt den zap te zyn om Let inge. nome fenyn te dooden, zoo werd bet nogtans by de Mac. caffaren verboden , aan die geenen, die eenige noud beeft van fpasmus , en inzonderbeid den fpasmum genitalium een doodelyk accident in deze Oofterze landen, by de Maleyers ,Sakkit Tata Ruga, dat is een Schildpauts eu- vel „by de Amboinefen Ennemoeri genoemt ; als mede by de ziekte Moereto genaamt , "t welk is een longe-ziekte, als iemandt bucbult gelyk als flervende. Fa zy zeggen, als iemand deze ziekte fubjelt zynde, of van deze Camolen- ga, of van de witte Labo eet, dat zig de ziekte terftont aan ben zal openbaren; zy bebben ook een zekere Thuinier. konft , boewel daar wat fuperftitie onder loopt , om te maken , dat de jonge vrugten van Labo en Camolenga niet af en valle, wantze bangen aan ’t onderfte van den ftok een gedroogt kammetjen, of bet ruige en gefronfte booft van den vifchfuiger , Cuto Colujo genaamt. . Hier mede fcbynt over een te komen bet Cumbulam in Horto Malab. part 8. cap. 3. alwaar bet in Bram. Curaly. Portugees Bobora Dagoa, in "t Duyts Water- Pompoenen genaamt wert , alsmede dat de jonge ftruik venynig zy „daarentegen de Oude 'er een Tegenbaat van zy. De Hondert drie en veertigfte Plaat Vertoont de Camolenge, ofte Water-Pompoens Plant > met deszelfs vrucht, AANMERKING. Eertyds wierden deze vruchten Pompoenen genaamt, en is de lankwerpige Pompoen van C. B. Pin. en Moris. bifl. þe 26. doch nu werd ze genaamt Cucurbita, ofte Cauwoerde met den rand der zaden heel, en opgefwollen van Linneus in de H. Cliff. p. 452. alwaar de overige Schryvers ziet, en de veranderingen van deze vruchten. CAPUT XXXVII Tab. CXL, Kä Sé AN SS Sc IS CY =, m d IX Boek. XXXVII Hofi. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 497 CAPUT TRIGESIMUM Que Up EE ONES Calabaffa. . Ec Cucurbitz fpecies magnum quoque format itipitem , ejusque folia rotundiora funt, quam prioris, fere fine angulis, penitus lanuginofa , tam folia, quam caules, ad tactum mollia fere inftar anni optimi , odoris, & faporis amari, & ingrati. Cuivis folio obponitur clavicula bifida, proximis fe- fe circumvolvens palis, Cucurbita lagenaria. Flos ejus quoque campaniformis eft, ingens, & nie veus. Fructus triplicem habent formam, quorum primus, ac vulgatiffimus inftar vagin: extenfus eft, cam ventre ampio, & longo, &angufto collo, fecune dus amplo ventre fenfim angufte definit, ac brevem format collum. Tertius duplicem fere obtinet for- mam, inferius nempe amplum habet ventrem, qui cito anguftatur, &anguftum format collum , fed mox fefe iterum explicat, & parvum format ventrem, ac dein in tubum iterum fefe explicat. Cunéti vero ex- terne fatis craflum, & lignofüm gerunt putamen, ob- fcure luteum , & glabrum. Interna fructuum medul- Ja alba eft, & feminibus referta, uti in cunctis Cu- curbitis, (2d ob amaritiem non in ufum vocatur; un- de nec opera pretium cenfetur hànc plantam affercu- lis inponere, fed juxta terram prorepefe permittitur, ac pér herbas, & ad arbores diivettres adícendere.. Nomen. Latine Cucurbita lagenaria. Malaice Ca- labaffa, quod defcendit a Portugallica, vel Hifpanica voce Calabaca, que generaliter Cucurbitam denotat. Maccaffarice Labo. Boetonice Colobbe. Balyice Wa- loc. f : k : Locus. Amboinenfes non hanc colunt plantam, fed maxime Baleyenfes , aliique peregrini , qui exercent artem ex arboribus eliciendi fuccum; In Maccafla- ra, ®ione Boegenfi elegantiffimi. & maximi cre- fcunt fructus, ubi & quarta obcurrit fpecies , que fructum gerit maximum, ac rotundum cum collo bre- vi, fere inftar Peponis, qui fupra aperitur inftar cru- i - Ofus. Ad cibum hzc planta adhiberi nequit ob nau- feofam amaritiem, que in fructibus, foliis, ac caulie bus detegitur, coluntur autem modo ob fructus in- gentes, qui permittuntur indurefcere, ut'lignofi fi- ant, ac dein interna medulla tota finitur putrefcere , vel terebra eximitur, cum in ipforum cavitate tres; quatuorve heminz aque, vel alius liquidi contineri poffunt. Hzc itaque vafa primum in fumo parum fic- cata, aptiffima funt, in quibus varii liquores fervari poffunt, prefertim apud Tiffadores, qui illa arbori- bus adpendent, ex quibus fuccum quendam elicere volunt, E- Hzc porro vafa liquore repleta quam utiliffima, & commodiffima funt in itineribus, tam ad vehenda ; .quam ad portanda , quum non ponderofa fünt, ac vim quandam tolerare poffint, melius quam Porcel- lana, vel vitrea, odorem vero, & faporem iftius li- quidi, quo fuere repleta, diu fervant, talique potu hec continuo replere oportet. Ex quarta fpecie; que rotunda, & plana eft, ciftz, & ferinule formantur, fi collum cum parte quadam füperficiei rotunde ex- Ícindatur, uti cruftum aperitur, atque ex alio quo- vis ligno operculum aperture inponitur, quod hanc rite claüdit, ita ut illius or& parum promineant. In hifce veftes, lintea, alieque ficce res fervari pos- funt, que in itineribus requiruntur, & a pluviis ar- cende fünt. . Plurimi horum fructus in Boetone crefcunt, unde In Amboinam, & alias deferuntur regiones in com- modum Tiffadorum. In Baleya circa pagum Padong magnitudinerh adquirurit Tappayang, quod fexdecim, & feptemdecim heminas aquarum continet, quique ibi adhibentur ad Saguerum potum transferendum, plantatur circa arbores extenfas, quales funt Mange, in quarum ramis fefe extendunt. Maturi fructus ab- fcifli funibus demittuntur, ne per cafum frangantur. Tum XXXVI HOOFDSTUK. De fles Calabafch Plant. Da zoorte van Cauwoerden gewint mede een grod- ten fiam, en de bladeren zyn ronder dan de voori> ge, fchier zonder boeken, ganfch wolagtig zoo wel bladeren als fielen, zagt in *t aantaften, als fyn laken; van reuk ‚en {maak bitter , en onlieflyk, tegen over ieder blad flaat zyn Clauwier in tween verdeelt , diexig om de naafte flokken «legten. De bloeme is mede kiokformig, groot, en gebeel wit. De vruchten zyn van driederly fatzoen. De eerfte enge- meenfte als een blaaze met een wyden buik, en een langen Jmallen bals; de tweede loopt van een wyde buik allens- kens toe, en maakt een korten bals. Het derde fatzoen is Jebier dubbelt, te weten onder een wyde buik, die fcbie- lyk toeloopt, eneen fmalle bals formeert , maar ftrax zich weerom uitbreid , een kleinen buik maakt, en dan weder in een bals toeloopt; alle bebbenze van buiten een redelyke dikke houtagtige Jcbale, donker-gecl en glad: Het binnen- fle merg is wit „en vol korrels, gelyk aan alle Cauwoer- den, maar werd wegens zyne bitterheit tot niets gebruikt, men agtze de moeite niet waart op latten te leiden , maar laat ze langs de gront lopen, door de ruigten kruipen, of de wilde boomen beklimmen, Naam. Jn ’t Latyn Cucurbita Lagenaria. In 't Ma, leyts Calabaffa , afkomflig van bet Portugeze , of Spaan- Jehe woort Calabaga, °t welk im "t algemeen een Cau- woerde beduit. In ’t Macaffaars Labo. Boetons Co- lobbe. Baleyss Waloc. Plaats, De Amboineezen planten ’t niet , maar meeft de Daleyers , en andere vreemdelingen , die bun geneeren met bet Teifferen van eenige boomdranken; op Maccas- Jer en in °t- Boegiffe lant groejen wel de /choonfte „en groot- fte, daar men nog een wierde zoorte heeft, zeer groot, em rond met een korte bals, fchier als een Pompoen, die men boven open [nydt als een paftye. Gebruik. Tot de koft kan men van dese Plante niets gebruiken wegens de walgelyke bitterbeit , die in de vrug- ten, bladeren, en flelen zit: maar xy werden alleenlyk geplant om de groote vruchten, die men oud en boutag- tie laat worden, daar na bet binmenfle merg gebeel en al uitneemt met boren, of laat uitrotten , zoo kan men in deze bolligbeit drie a vier kannen water bergen. Deze vaten dan eerft wat in den rook gedroogt , zyn zeer be- quaam om alderleivocht daar in te bergen; inzonderbeit by de Tiffadoors , om aan de bomen te bangen , waar uit men eenige drank wil tappen. Deze vaten met drank gevuld zyn ook zeer dienftig, en gemaklyk in "t reyzen, zoo om te vervoerenalste dragen , om dat ze ligt zyn, en eenig ongemak beter verdragen konnen als Porcelyn, of glas, maar reuk, en fmaak van dien drank, waar aan ze gewend zjn, beboudenze lange, en men diend daar by te blyven. ` Uit de vierde zoorte zynde rond, en plat, werden doosjens en Koffertjes ge- maakt, als men den bals met een gedeelte van de fchaal in de ronde uitfnydt , gelyk men een Pafley op fnydt , en in plaatze van 't opgefneedene een ander deel vam bout daar op maakt, dat effen op dat gat fluit, en aan de kanten wat overfteekt. Hier in kan men kleederen , linnen, en andere drooge waaren bergen, die men in de reizen moet mede voeren , en voor den Regen vry bouden. De meeften wallen op Boeton, van waar zy naar Am- bon , ende elders been gevoert werden, tot gerief van de Tiffadoors. Op Baly omtrent de Negorye Padong val- lenze zoo groot als een Tappajang , daar zestien a zeven- tien kannen waters in gaan , gebruikel yk om baareSagueers- drank na andere plaatzen te dragen, men plantze by uitge- breide bomen, gelyk Mangas bomen, op welkers takken zy baar uitbreiden. De rype afgefneede vruchten moet men met touwen aflaten, op dat zy door ’t vallen niet KSE E y^ 398 Tum in fuperiore parte aperiuntur , medullaque extrahitur , cinisque inponitur , ut reliqua putrefcat Cas ' ro, que efui, ac cibo inepta eft. Videtur hic fru&us defcribi in Hort. Malab. part. 8. cap. s. Malab. Cappa Scbora. Bracm. Culivo dudi. Portug. Bobora Calbaffa. Belgice Fles - Appelen , ac filveftris delineatur. Fig. 4. fub nomine Cacapalam. Altera filveftris quoque obcurrit fpecies plerum- que in litore crefcens, priori in omnibus fimilis, fed minora gerens folia , ac flores. Fructus ejus haud {pithamam longifunt, plerumque breviores, parvum gerentes ventrem, ac longum incurvumque collum, inftar Retortz, omnesque ejus partes amare funt, & ingratz, ita ut manus amaro inficiant fapore , fi fuerint adtactz, immo pejus quam Colocynthis ; vo- catur Calabaffa Utan, quum {ponte in arenofis cre- fcat litoribus, atque olim copiofi hi fructus reperie- bantur in finu Cajeeli. . Siccati, & excavati fructus apud incolas in ufu funt, in quibus fubtilem fervant calcem, quam fe- cum ducunt, ut cum Siri Pinanga maíticent, in hifce quoque pulverem pyrium aliaque confervant medica» menta. "Tabula Centefima Quadragefima Quarta Cucurbitam exhibet lagenariam, cum fru&ibus varie forme, qui Pepo amarus, feu Colocynthis pyriformis a C. B. Pin. P. 313. Vocatur, & Cucurbita feminibus obfolete bicor- nibus H. Cliff. p. 351. ubi vide reliquos auctores, & ho- rum fructuum varietates. HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XXX vim, Als dan fnydt men ze boven open, balende een q l % merg uit, doet daar affe in, zoo verrot alle Gr Ka d ` > o » hd Sache merg [poedig y °t welk dog tot de koft onbequaam Het fchynt dat deze vrucht befchreeven Malab. part. 8. cap. 5. In ’t Malab. In tr Bragm. Culivo dudi. Int Portug, bafla. In Duyts Fles - Appelen. c door Cacapalam. Vig. 4. aar is nog een wilde zoorte gemeenelyk waffende, de voorgaande in alles Py doe db ffr Go bladeren, en bloemen, De vruchten zyn niet boven wë Jpan lang, gemeenelyk korter , met een kleine buik ch langen krommen bals , gelyk een Retorte, ook in allez dr deelen bitter , en onlieffely& , zodanig dat de banden bitter blyven als menze handelt, alzoo flim als eenige Colo Sch ten, men noemt bet Calabaffa Utan, om dat ze op yis ftranden in ’t wilt waffen, en waren eertyts veel icin den in de bogt van Cajeeli, wort Hort. Cappa Schora ( Bobora Cal. En de wilde werd af- De gedroogde en uitgebolde vruchten zyn by de Inlan. ders in gebruik om fyne kalk daar in te bergen, dienze mede voeren tot bet Siri Pinang eeten te gebruiken en om buspoeder en andere Medicamenten daar in te bergen. De Hondert vier en veertig/te Plaat Vertoont de Fles Calabafch met zyn vruchten van verfchei- de gedaante, welke genaamt werd de bittere Pepo , ofte Peervormige Coloquint van C. B. Pin. p. 313. en Cucur- bita mer zaaden, die eenigzins twee hoorens hebben in de H. Cliff. p. 451. alwaar de overige Schryvers, en ver- anderingen van deze vruchten ziet. CAPUT TRIGESIMUM NONUM. Cucurbita Indica vulgaris, & Pepones. Labo. Alayenfes vulgares Indicas Cucurbitas, & Pepo- nes fub uno comprehendunt genere, quod hoc in capite fequimur, licet multum inter fefe va- tient. Cucurbita vulgaris Indica modo crefcendi, & forma cum Europzis noftris convenit. Folia ejus magis ro- tunda quam angulofa funt, exceptis teneris, quz tres gerunt apices cum longis filamentis, vetufta vero maxime rotunda fnnt, ad oras magis angulofa , quam ferrata, omnino lanuginofa, & mollia, cum illis præ- cedentis Calabaffz convenientia, excepto quod non fint amara, fed infipida, & fatua. Flos ingens eft, campaniformis, monopetalus , fiac- cidus, & albus. Fructus duplicem habent formam. uorum primi funt longi, tres quatuorque pedes lon- gi, inferius parvo ventre donati, ac fenfim angufta- ti, altera fpecies rotundior eft, craffior, & brevior. Utrique externe albicant, ac teneri rugofis pilis hir- ti, qui tempore decidunt, tumque generant gilvum, & lignofum putamen, caro, & femina funt, uti in vulgari; Hi fru&us, quum crefcant, amant pendere, unde & ingentibus, & amplis pergulisinponendi funt, & aliquando ficca decerpenda folia, tum hzc plan- ta per binos continuos annos fructus proferre valet. Amant crefcere in folo nigro, & molli, ubi que- vis fordes, & projectilia ejiciuntur, unde non lete crefcunt in Amboinenfium hortis montanis, ubi fo- lum eft argillaceum, & frigidum , degenerant quo- que aliquando hz plante, & amaricant, naturamque GER Calabaffe, quum ad cibum non valent fru- us. Nomen. Latine Cucurbita vulgaris Indica. Malaice Labo Puti, Labo Panjang, & Labo Frangi, quum Frangis, h. e. Portugalli hanc primum in hafce de- tulerunt regiones, Maccaffarice Lawo frangi. Locus. AAAS. HO OF DS EES De Indifche Cauwoerde , en Pompoenen, E Mateyers begrypen de gemeene IndifJcbe Cauwoer- D den,en Pompoenen onder een geflagte,t welk wy in dit Capittel volgen, boewelze onder malkanderen veel verfcbillen- Cucurbita Vulgaris Indica. Indiffebe Cauwoerden zyn aan wasdom, en gedaante onze Europi/Je meeft gelyk. De bladeren zyn meer rond dan boekig , bebalven de jongen, die drie fpitfen hebben, en daar aan lange draden , maar de oude zyn meefl rond , aan de kanten eer geboekt dan ge- zaagt; gant/cb wolagtig, en fagt, met de voorgaande Calaba[Ja over een komende, bébalven dat zy niet bitter maar laf, en finets zyn. De bloeme is groot, klokformig , uit een blat beftaan- de, flap, en wit. De vruchten zyn van tweederly ge- daanten. De eer[le zyn de lange, drie, en vier voeten lank, onder met een kleine buik, en allenkskens toe/mal- lende , gelyk een band[paak, de andere zoorte is ronder dikker , en korter. Beide zynze van buiten witagtig , in baare jonkbeit , met ruigen baairtjes bezet , die met ter tyt afvallen , en dan krygenze een vaale boutagtige fchaa- le; bet vlees, en korrels van binnen zyn als aan de ge- meene; deze vrugten willen in "t groejen liefft bangen, en daarom moet menze op groote, en brede luiven leiden. ook zomtyts van de droge bladeren zuiveren , zo kan deze Slok een paar jaren na malkanderen dragen. Zy willen flaan in een zwarte mulle gront, daar men alderbande ruigte, en uitoaagzel beenen fmyt , daarom zy niet wel aarden in der Amboinefen bergtuinen , daar bet kout , en kleygrondig is, zy verwilderen ook zomt yis» werden bitter en veraart , ja fchier als een Calbaffe 5 wan- neerze tot de fpyze niet meer dienftig zyn. Naam. In’t Latyn Cucurbita vulgaris Indica. In 't Maleyts Labo Puti, Labo Panjang, en Labo frangi, om datze de Frangis, dat is de Portugezen eech in deze Ey- landen bebben gebragt , in °t MaccafJaars Lawo x ae a Lab. CXLIV. NS SNA == EE AIN IA TAD Lo Y Z^ i == AS SS = Wer NN NS NN 3355 TS We X WM A) N T "m SC MAD T t Tom. IX Boek. XXXIX Hoofif?. AMBOINSCH KRUIDBOEK. 3 Locus. Ubique jam plantatur in Amboina, Banda, & Moluccis, licet primum per Portugallos fuerintin- troduéti hi fructus. ` ` "NO S Ufus. Fructus hi plurimum ufui culinario inferviunt, qui coquuntur, quam diu teneri funt, fed cibum pre- bent fatuum , & aquofum, tenera folia oleribus quo- que conducunt. Sinenfes hos quoque norunt fructus Saccharo condire inftar Camolenge. Quo modo au- tem prohibeatur, ne teneri decidantfructus, in prio- re cap. 7. vide. ] 1 Pepo Indicus maxima gerit folia, in quinque ingen- tes angulos diftinéta, ipforumque ore praterea pros funde ferrate funt, maxima, rugofa, &pilofa, qua- les & omnes funt caules, ita ut fere fpinulofi fint. In vulgari fpecie viridia funt, fed in quadam fpecie albis magnisque maculis notata inftar tinearum, cujus teneri fructus eodem maculati funt modo. Flos ejus ingens eft, & campaniformis, ex quin- que petalis conftans, rugofus admodum, & elegan- ter luteus. Fructus note funt forme, quidam nem- pe rotundi inftar bulbi magni, parum comprefli, qui- dam vero oblongi funt, & externe profundis fulcis notati, ex gilvo lutei, in una autem fpecie virides fru&us graminei funt coloris, albisque maculis nota- ti, fed adulti gilvi quoque funt. -Caro interna tres digitos craffa eft , lutea, folida, fatue dulcis, mu- cola, multisque granis repleta, que plana funt, & ad unum angulum acuta, & alba, in centro cavitas reperitur. Hi fructus potius amant juxta terram pro- repere , quam ex afferculis dependere, unde & hzc lanta in molli locatur folo, ubi fordes, & projecti- lia ejiciuntur, ubi & permittitur juxta folum, & trans alias prorepere herbas. Nomen. Latine Pepo Indicus. Belgice Pompoenen, Malaice Labo Ambon ; & LaboCaftela, quum dicatur, rimum ex Manilhis in Moluccas, ac fic porro in afce infulas fuiffe introductum, atque etiam ab Am- boinenfibus magis coli priore Labo. Nos quoque hunc vocamus Labo ex vulgari opinione, & loquen- di modo, proprie autem non pertinet ad Cucurbitas , fed cum fubfequenti Anguria peculiare conftituit ge: nus, quod cum Melonibus proprie ad Cucumeres pertinet, uti quoque apud Arabes cum Anguriis u- num idemque gerit nomen, ac.Bateca vocatur, quod eft Hebraeorum. Abbattiach, quod nomen ex Arabi. ca lingua ortum ducit, cujus prima fyllaba character eft, quum fit flexus Arabiciarticuli Al, qui / in com- pofitione amittit, : 4 talia Arabismi veftigia deteguntur in Hebreo nomine Egos, i. e. Nux. acíi diceretur Elgos, quod deriva- tur ab Arabico Gaus, quod Nucem quoque denotat , ac generaliter quosvis magnos fructus putamine duro gaudentes , de quo vide librum 1. cap. 1. de Calappa. Locus. Pepones univerfales funt fructus per totam Orientem, atque apud Amboinenfes noftros hodie e- tiam tam [epi , ac vulgares, ut indigeni habe- antur. Ufus. Ad cibos ufitatior eft hic fructus, & ex mul- torum opinione multo delicatior cun&is Cucurbitz fpeciebus, quum omnibus jufculis, & pifcibus addi poffit, natura enim ipfius eft vifcofa , & pinguis, ‘unde neque multo indiget butyro atque incola hos fructus amant, & in culina. ipforum gracili frequen- tesfunt, fi enim incoquantur Calappi lympbz , vel vili jufculo ,. delicatiores funt, quam: D Cucurbita pingui maceretur jure. : Hic fru&us. defcribitur Jibr. 8. Gë 1. & 2. Hort. Malab. fub nomine Malabarico Bela Schora, & Scbake- ri Scbora. Portugallice Babora. | Tabula Centefima Quadragefima Quinta Peponem exhibet Indicum , qui Pepo Indicus compreffus ma- SE vocatur.in Morif. Hifl. p. 25. & Plukn. Almag. pags 296. &c, : CAPUT ach plena vox fulifeı etivatitach , - 99 22671 Plaats. Men plantze nu overal in Amboina , Banda zy eerfi door de Portugezen inge. de Moluccos , boewel bragt zyn. 4y dienen meeft tot de keuken om te koken. x ZY Jong ZYN, geven een zeer laffe, en pater tige "a de jonge bladeren dienen ook tot moeskruid. De Sinee~ zen welenze ook te confyten, gelyk de Camolenga. Hoe dat men maken zal, dat de jonge vruchten. niet af en vallen, ziet in °t voorgaande 37. Cap. Pepo Indicus , of Pompoen , beeft zeer in vyf Je boeken verdeelt, Duns re ven grof getant , zeer ruig, en haairig, gel de fielen, 200 dat xy bykans Stekelig sh de mg zoorte zynze gras-groen van eene verwe, dog aan zekere zoorte met groote witte plekken, als fproeten bezet , wiens Jonge vruchten op dezelve maniere gefpikkelt zyn. e bloeme is groot, en klokformig „uit vyf bladeren gemaakt, zeer gerimpelt , en fchoongeels de vruchten van bekende fatzoen, te weten zommige rond als een groote bol, een weinig gedrukt , zommige langwerpig , van bui- ten met diepe keepen afgedeelt, vaal-geel, dog aan de ee- ne zoorte zyn de jonge vruchten gras-groen, met witte plekken bezet , dog groot geworden werdenze mede vaal: bet binnenfte vleefch is drie vingers dik, geel; en mas- fief , laf-zoet , flymerig , met wë korrels , die plat aan de eene boek wat fpits, en wit zyn, en gebeel binnen is een bolligbeit. De vruchten willen liever langs de aarde kruipen, dan aan latten bangen, dies men den [lok in mul- le gront plant, daar men uitvaag/el , en alderbande vui- ligbeit benen /myt , en laat bem zao langs de gront, en over lage ruigten kruipen. Naam. Jn ’t Latyn Pepo Indicus. In zt Duyts Pom: poenen. In ’t Maleyts Labo Ambon, en Eds Ca- ftela, om dat men zegt, dat ze eerft door de Spanjaarden uit de Manilbas in de Moluccos, en zoo voort in deze Eylanden gebragt zyn, en voorts om datze van de Amboi» nezen meer geoeffent wert , dan de voorgaande, Labo. Wy noemenze een Labo na het gemeene gevoelen, en ma- nier van fpreeken , maar eism beboortze niet onder de Cauwoerden , maar. maakt met de volgende Watermeloe- nen een geflagt op zig zelven, t welk met de Meloenen billyk onder de chap van Comcommers getrokken wort, gelykze ook in 't Arabifch met de Watermeloenen een enzeg naam beeft, e» Dateca genaamt wert, is der Tebreón Abbacdach , zynde een woort uit bet Arabifche afkomflig, waar van de cerfte fyllabe, een merktekenis als zynde een woetftap van den Arabiffen Artikel AL, die zyn l in Compofütione verlieft , als of bet volle woord was geweeft Albattiach ; diergelyke overblyfels van het Arabifch befpeurd men in't Hebreeufcbe woord Egos, een Noot, als of men zeide Elgos, afkomftig wan ^t Arae biffe Gaus, "t welk beduit een noot , en in "t generaal ale derly groote vruchten met barde Schalen y waar van ziet Lib. 1. cap. 1. de Calappa. Plaats. Pompoenen zyn een algemeene vrucht door den gebeelen Orient, en by onze Amboineezen ook nu zoo ge- meen, dat men die voor Inlandifch reckent. Gebruik. Zy is tot de /pyze gebruikelyker e oordeel fmakelyker als alle e Geen baar by allerly fop, en viffen voegen , zynde van natuur ‚fmeerig, en vet , en beboeft dierhalven niet veel boter’, daar- omze de Inlanders liefbebben, en ook in bare febrale keu. kens beft daar mede voorzien zyn, want met een Cala pus melkje of flegt viffopje gekookt, werdenze fmakelyker dan eenige Cauwoerde in een vette zop, ; Deze vrugt wert befchreeven in de Hort. Malab, Lib. 1 en 2. onder de Malab, naam Bela Schora, en 8. cap. Schakeri Schora. Op’t Portugeefcb Babora. De Hondert vyf en veertig fle Plaat Vertoont de Indifche Pepoen, welke is de Indifche zeer „groote gedrukte Pompoen y van Morif. Hif. p, 25. em Plukn. Almag. p. 286. &c. ; 40 HERBARII AMBOINENSIS CAPUT QUADRAGESIMUM. Anguria Indica. Batteca. Nguria celeberrimum, & elegantifimum prebet fruétum totius Orientis, atque cum Melonibusy & Peponibus peculiare conftituit aquofum ge- nus, cujus hic fructus primarius eft. Eft autem, herba longis prorepens flagellis juxta'ter- ram inftar Cucumeris, fed multo magis fefe exten- dit. Caules ejus funt molles , fuccofi, fatis craffi, ftriati ; atque tam denfe. cinereis obfici pilis, ut rugo- fi penitus, ac fere fpinulofi fint, Folia folitaria longis infident pilofisque petiolis, optimeque Colocynthidis folia referunt , in multas nempe inregulares lacinias diftin&a, quarum fiffurz fere usque ad petiolum penetrant, atque hz lacinie non plane extenfe funt, fed circinnatz quafi, ac va- rio modo inflexe, ubique itidem longis obductz pilis, funtque coloris glauci, cuivis folio adítat rectus cau- liculus, in binas claviculas excurrens, qua ubique fe- fe figunt, & circumflectunt. Ex foliorum alis perita- gonus excrefcit apex, feu pilofum capitulum, quod fefe in pentaphyllum explicat florem, minorem illo Cucumeris, fed qui rugofus quoque, ac flavus eft, hunc fubfequitur fruétus multo major capite, fphe- ricus, feu ab utraque parte parum compreflus, ali quando ex rotundo quoque oblongus, externe zqua- lis, glaber, nec iftis fulcis notatus, qui in Peponi- bus obfervantur, fed ipforum loco aliquot, ac ple- rumque decem gerit albas ftrias , vel maculas cum obfeuris quibusdam fulcis; eftque porro per totam fu» perficiem , quum tener e(t, glaucus, vetu(tus ex viris di nigricans, cum paucis flavis maculis, feu punctue lis notatus. Ud „Interne duplex locatur earo, externa, feu putami- ni proxima eft duriufcula, alba, uti in Cucumere, fed ad cibum non valet. Reliqua interior pars et mollis, ac maxime fuccofa, ita ut fi quis hanc edat, fuccus ex ore, ac per manus depluat, eftque rubra & fungofa fere inftar Sacchari coéti, ac femi indura- ti, faporis dulcis , & aqueG, ac delicatiflimi. In rubra hac carne multa locantur. plänay-&-oblanga fe- mina nigra, & ad oras fimbriata , interne albiflima , quaque. edi pollunt: : äise Ak "Hujus & altera obcurrit fpecies, fructus gerens non yotundos; fed oblongos, qui aliquando tam ingentes funt , ut viro fufficiant bini , fi hos fimul geftet ; ipforum femina pallide fufca quoque funt, àc prioribus paulo anguftiora, unde in binas dividitur fpecies , nigram nempe, & fufcam ex feminum colore, .ac quzvis ite- rum n albam, & rubram juxta carniscolorem, fucco- fa enim caro in una fpecic eleganter rubet, feu inftar Rofarum fplendet, qua optima cenfetur, altera pals lide rubet, ac fere albicat. . Nomen. Latine Anguria Indica, & Melo Pepo Indi» cus: -Belgice Water- Meloenen , i. e. Melo aqueus, Arabice Battich Hindi, item Itein, & Cbirbax. Unde defcendit Perficum Cbarbofa. Batticb enim fimpliciter generale eft nomen Peponum, & Melonum, unde derivatum eft Hebreorum Abbatiach., qui Ægypti fru&us eft, quem Ifraelite adeo expetiverunt Numer. 11. vers. 5. uti in prioribus dictum fuit, atque ibi ab omnibus fere intérpretibus per Pepones explicatur , li- cet hodie fructus hujus Angurie Indice in regionibus Syrie, Arabie, & JEgypti fatis noti fint, ubi & Bel lonius hos vidit, & fi rette menimi, Copus vocat, in Candia Cbinomicba vocantur, in Indoftana «Calangari, Portugallice,. aé vulgari Malaica lingua Batteca, Ja- vanice Samanca , & Tsjamanca. Baleyice Sumanca. Ternatice' Samanca. -Sinice Sikde.' Amboinenfibus , &. Bandanenfibüs Samanca, a quibus tamen non mul- tum coluntur hi fructus. Anguria apud modernos vox eft Ambigua, & Me- lonum generi communis, uti liquet e Mattbioli do- &iffimis Comment. fupra Dioftord. lib. 2. cap. 128, Ubi Liber IX. cap. XL, "XL HOOFDSTUK De Indifche Water-Meloen, y Áter- Meloenen is eene van de vermaa A telyk[le vrucht door den gebeelen One c wake ap 2 E aa CSL met de E > en Pompoenen deme Blast op Dun zelve wit; waar van deze et 15 een lang kruipent gewas met lan de aarde lopende , als Cer , dog ge Hote is ) breidende. De fielen zyn week, zappig , redelyk dr gellreept „en zoo digt met gryze baairen bezet , dat 2) gan ib del A CR al flekelig zyn. SH e bladeren flaan enkeld, en op langacti iri fielen, en gelyken beft de ideen un Caution te weten in veele ongefchikte fnibbelen verdeelt weineg klooven fchier tot den fleel gaan’, en de lappen aan ni : regt uitgebreit , maar gekrult, en verfcheiden werf de gen , mede overal bedekt met de lange baairtjens dëi pd e blauw-groen van coleur, by ieder blad ftaat een > P JLeeltje , "t welk zig in twee Clauwieren verdeelt de zig overal omvlegten. Uit den fcboot des blads komt een vyfboekig Jpitze en gebaairde knop voort, die zig opent in een vyfbladige bloem, kleender dan die van de Come commers . mede gerimpelt , en bleek-geel , bier op volgt de vrugt, veel grooter dan een booft, kogel-ront , of onder en boven een weinig gedrukt, zomtyts uit den ronden ook langwerpig , van buiten even , glad, zonder de diepe kloven , die aan de Pompoenen zyn, maar in der zelver plaats beeftze eenige, en meeft tien witagtige Jireepen sof plekken met eenige donkere vooren: voorts over ’t gebeele lichaam jonk zynde blauw-groen, oud geworden zwarte groen, met weinige geelagtige flippels of plekkens ~ < Binnen bebbenze tweederly eleefcb, bet buitenfte of naafte aan de fchaale is hardtagtig , wit , alsaan de Com commers , dog deugt niet te eeten. De reft na binnen tog is een week, en zeer zappig vlee/ch, dat iemand de zap uit de mond en banden druipt , ais menzeeet , rood, en voos, als half Laft gekookte fuiker , avateragtig zoet, em zeer aangenaam van fmaak. In 't roóde vleefch leggen veele platte langwerpige zaden, plat, en zwart, langs de kanten SEZOOMT y binnén zeer wit van vlees, en bes quaam om te eeten. ` 1 < Daar is een tweede zoorte , wiens vruchten niet rond maar langwerpig zyn, alsgezegt , zomtyds zoo groot , dat daar een man gengeg aan twee te dragen beeft , de 2aad- korrels zyn ook ligt-bruin , en wat fmalder dan de voori- gen, dies men ze in tweederly zoorten verdeelt, zwart, en bruin na de coleuren der zaden , en ieder wederom in een witte of roode , na de coleuren van't gleich: want bet xappig vleefcb is oan de eene zoorte fchoon-rood , of boog-rood , die men voor de béften houd, aan de andere zoorten bleek-rood , en fcbier witagtig. Naam. In "t Latyn Anguria Indica. & Melo Pepo Indicus In * Duyts Water-Meloenen , dat is Melo aqueus. In.’t Arabies Battich Hindi alsmede Itein: en Chirbaz. Waar van bet Perfifcbe Charbofa komt j want Battich alleen is een generale naam van Pom- poenen , en Meloenen, waar van bet Hebreeufche Abbas tiach-gekomen is, zynde de vrucht van Ægypten; waar na de Ifraëliten zoo verlangt bebben. Num. 11: vf. $: gelyk in "t voorgaande gezegt is, en ook aldaar by meeft alle overzetters Pompoenen word uitgelegd , boewel Zoe ` deze IndifTe Water-Meloenen , in de lan: den van Syrien, Arabien, en Ægypten genoegzaam be- kent zyn, daarze Bellonius gezien beeft, en.zoo my regs is, Copus noemd „în Candien Chinamichagenaamt , in Indoftaan Calangari, in't Portugees , engemeen Maleyts Batceca , Favaans Samanca „ en Tsjamanca: Baleyts Sumánca.- Ternatänns Samanca, Sinees Sikoa, by de Amboneezen , en Bandaneefen Samanca, by de welken zy egter niet veel geoeffent werden. Anguria is by de moderne ofte bedendaag [che [cbr yoers een twyfelagtig woord „en een woord bok gemeen aan bet ge- Jlagt der Meloenen , gelyk blykt uit de zeer geleerde aantee- keningen van Matthiolus op Diofcord. lib. 2. cap. n IX Boek. XL Hoofiff. Ubi ait, Anguriam a quibusdam in Italia pro Hetrufco Cucumere male accipi, & veram Anguriz cffigiem ibidem dat, atque in Hetruria aliisque locis Italie ad magnam excuberare molem, itaque Anguria Matthioli prorfus cum hac Indica convenit. Cirullus quidem etiam hic fructus nominatur a quibusdam, verum & id male fit, nam idem Mattbiolus loc. cit. teftatur, Hetrufcos Citrullos vocare , communes Cucumeres, & licet ibidem idem Auguriam noinen Arabicum po- pat ex Serapione Dullaba , tamen ett aliud magis pro- rium nomen illarum apud eundem Kura, quod alii Cucumerem vertunt, qui magis proprie ab eodem Cho- te, & Chota vocatur, Schindlerus quoque Kiar Melonem exponit, omnia a rotunditate, nam iisdem Cayar eftrotundare, unde absque dubio nomen Anguria defcendit quafi Alkura, ex omnibus autem Cucuineris, & Melonum generi- bus nullum adeo rotundum eft, quam Anguria, reli- qua, vel oblonga, vel fulcata, vel cuberola funt. In Hiftoria Arabum vocantur Melopepones , quibus Mahometem adeo delectatum fuiffe fcribunt. Et fa- ne non video, quonam alio nifi Melopeponum nomine fructus hic Anuquis notus fit, nam Melonibus affi- mulatur , quoad fubftantiam, & aquea medulla , quoad faporem , Peponibus vero ob ingentem, &ro- tundam molem , licet neutiquam ut Pepones fulcaci funt. Expreffe enim Galenus ait, partem intimam carnis femen tangentem in Peponibus non edi, in Melope- ponibus vero edi, Peponum quippe caro cruda non editur, fed coquitur, unde & iptis nomen apud Gre- cos, at Melopeponum caro non nifi cruda manditur, & gratiffimum in ardoribus tam exterioribus, quam interioribus refrigerium eft, & Serapio diverfa qui- dem capita habet dé Peponibus, & Melopeponibus Galeni, itemque de fua Dullaba, fed credo Serapio- ‚nem Galeni mentem petitus non affecutum fuiffe, Fuchfius in fua de flirpibus Hiftoria putat, omnes Cucumeres vulgares in Italia Angunas vocari, perfua- fus forfitan Germanica voce Gurken, quz certe de- fcendit ab Anguria, & multis fuperioris Germaniz populis Cucumis ita vocatur. Scaliger exercit. 596. recte diftinguit inter Citru- lum, & Anguriam, Citrulus inquiens idem eft, quod Cucumis ventricofus, collo oblongo inflexo , exili, & ventre turgido. Anguria vero five voce maura Bat- teca , tam res quam nomen peregrinum (itaque exiftie mat veteribus ignotam fuifle) eam vafcones corrup- te cum articuli veftigio ex Hifpanico Aubiëca, quafi Albatheca vocant, eaque a Melongenis (iisdam for- fan cum Melonibus) diftinguit. , Locus. Anguria per totam Orientalem plagam nota eft usque in Sinz provincias. Per femina propagata eft in Candia , ac quibusdam Europe regionibus, prefertim in Italia, ubi multo minores funt fructus, quam in fervidis hifce regionibus. In Amboina ma- xime ab Europeis, & peregrinis coluntur, incole e- nim ejus culturam ignorant, ac plantatz in ipforum hortis filveftribus pufillos proferunt fructus. Qui in- tus carnem gerunt eleganter rubram , vulgatiffimi, & optimi funt, qui vero carnem habent albam, non tanti expetuntur, nec tam frequentes funt. Cultura. Juxta terram prorepere amant, cuncti e- nim ejus caules nimis teneri, ac molles funt , quam ut tam graves fructus ex iis dependere poffint.. Ut jam fructus conquirantur ingentes, oportet, ut terra rite fit verfa, & circumacta, ac foli exponatur, fed in declivi loco. Sinenfes ex ipforum more terram inpregnant urina , & ftercore, qui foli hofce fructus norunt maximos colere. Semina in foveola deponuntur , radix terra adcu- mulatur contra Solus eftum. Nulla flagella abrum- penda funt, fed in tantam latitudinem, & longitudi- nem excurrant, quam poflunt adquirere. Tom. V. Flo- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 401 Alwaar by zegt , dat Anguria van zommige in Italien voor een Hetrufche Komkommer, dog qualyk, genomen wert „en geeft daar de regte gedaante of Figuur van de Water Meloenen , enzegt, dat ze in Hetrurien, en andere plaatzen van Italie tot een exceffesfive grootte groeit , en de Angu- ra van Mattbiolus is "t eenemale dezelve met deze Indi- Jebe zoort, Citrullus wert deze vrucht ook wel genaamt van zommige, dog dit ge[cbiet qualy& , want dezelve Matthiolus op de aangebaalde plaats getuigt, dat de Hee trufcbe Citrulos noemen de gemeene Comcommers , en fchoon by bet woord Anguria een Arabifch woord ‘aldaar ftelt uit Serapios Dullaha, egter is er een ander woord, dat meer eigen is by bem Kura, bet geen ander Cucumis overzetten ofte Comcommer , bet geen van bem eigent= lyker genaamt wert Chote en Chota. Schindlerus legt ook bet woort Kiar Meloen uit, alles van de rondte afkomftig, want by bun betekent Cajar ront maken ofte rond zyn, waar van zonder twyfel bet woort Anguria af/Lamt , als of men zeide Alcura , want uit alle de geflagten van de Comcommers , en Meloenen is er geen zoo rond als de Anguria ofte de Water- Me- loen, want de anderen zyn of lankwerpig, of gevoornt, of knobbelig. In de Hiftorie der Arabieren werden ze Water- Me- loenen genaamt , waar van zy fchryven , dat Mabomet die zoo zeer beminde , en zekerlyk ik zie niet, dat deze vrugt met een andere naam by de ouden xy bekent geweeft als onder die van Melo-pepo, want by komt na by aan de Meloenen wegens zyn fubftantie, en de fmaak van bet wateragtig vlees , aan de Pompoenen omzyn grootte, en ronde boedanigbeit , fcboon de vruchten niet gevoornt zjn als aan de Pompoenen, Want Galenus zegt uitdrukkelyk , dat bet binnenfte ge- deelte van bet vlees bet zaat rakende in de Pompoenen nich gegecton anert , dog wel in de Water - Meloenen, want bet vlees van de Pompoenen wert nier raauw gege- tenymaar gekookt yvan waar zy bun naam by de Grieken dra- gen. Dog bet vlees van de Water - Meloenen wert niet als raauw gepeeten , en is een zeer aangename verkoeling in alie verbittingen zoo wel uitwendig als inwendig : en Serapio beeft verfcheide hooftflukken over de Pompoenen, en Water- Meloenen van Galenus , als mede over zyn Dullaha, dog ik geloof , dat Serapio de gedagten van Galenus niet gevat heeft. Fuchfius in zyn biftorie der planten meent, dat alle de gemeene Comcommers in Italien Angune genaamt werden , bier toe gebragt door bet Hoogduitfcbe Gurken, het geen waarlyk afkomflig is van Angurie , en by veele volkeren van boogduitfchland wert de Comcommer aldus genaamt, " Scaliger exercit. 306. onderfcheid ze wel in Citru- lus en Anguria, want Citrulus zegt by, is bet zelfde als de buikige Comcommer met een lange klyne omgeboge bals, en met een dikke buik. Anguria dog, of met een Indifch woort Batteca is zoo wel een vreemde zaak als een vreemde naam, derbalve meent by, dat deze de oude onbekent zy geweeft , en dat de Gaskoniers met een bedor- we woort, en een articul uit bet Spanfcbe Aubiéca, dat is Albatheca bem noemen, en wert van de Melongena, mogelyk bet zelfde met de Meloenen onderjcheiden. laats. De Water- Meloenen zyn bekent door den gebeelen Orient tot in alle Provintien van. Sina. Door zaad zyn ze gebragt in Kandia, en zommige landen van Europa, inzonderbeít in Italien , daar zy egter lange zoo groot niet vallen als in de beete landen. [n Amboi. na werdenze meejt door Europianen, en vreemdelingen geoeffent , want de Inlanders weeten daar niet veel mede om te gaan, en de geplante in bare bergtuinen blyven klein. Die van binnen een fchoon rood wleefch bebben , zyn de gemeenfte en befte, maar die een witagtig vleefch bebben , werden zoo veel niet gevonden nog geagt. ueeking. Zy willen langs de aarde loopen , want de Delen zyn al te teer , en te week , om zulken zware vruch- ten bangende te dragen. Om nu groote vruchten te bebe ben, moet bet land wel omgebakt , en ter degen opgefchudt zyn, ook wel ter zonne flan, dog op een lage plaats. De Sineezen meften bet lant na baar manier met pis, en wuiligbeit , die ook alleen weeten deze vruchtenop ’tgroot- fle te maken, De korrels werden in een kuiltje, of delle geplant, en de wortel met opgehoopte aarde toegedekt , tegens de bitte der zonnen. Aan de ranken moet men niets aftrek- ken, maar latenze zoo lang , en breed lopen, als zy wil- len. Eee De 402 HERBARII AMBOINENSIS = Liber IX. cap. XL, Flores ex more cunétarum talium plantarum, te- neri funt, ac contracti, neque diutius quam ad me- ridiem aperti funt. Quum fructus excrefcit , terra paululum excavanda cít, ita ut virgulis incumbat; nec humido inponatur folo, quum facile putrefcit, femper quoque pallidi funt, vel flaviadillam partem, qua terre incubuerunt , circa hos quoque oportet fpinofos ramos deponere, quum agliribusadeo expe- tuntur, plerumque femina eliguntur ex carne exuta, non quz ore fuere contenta, quz cineri involvuntur, ac fic ficcantur , & confervantur ad plantationem, tum a formicis non ita exeduntur. Sinenfes Anguriam fequenti colunt modo: longas, & altas formant areas, quas excavant, ac quibus in- ponunt fimum , ac nigram terram, inque iis planas formant foveas, ulnam circiter amplas, quaque ul- tra orgyam diftant. Dein ficca fumuntfemina, que per noctem in aqua macerant, & ad angulum in ter- ra fepeliunt. Que jam progerminant plante , ele- gantia, & pinguia exhibentes folia, hz transplantan- tur in iftas areas tres fimul in una fovea, fi forte u- na alterave periret. Caules non multum tractandi funt, ac ftipes terra adcumulandus eft, ne a Sole tangatur, qui neque pedibus neque manibus tractan- dus eft, uti neque furculi. Irrigatio non ad plantam, fed circa eam inftituenda eft, ut terra modo madeat. immo calida pluvia cum Sole viciflim fplendente huic nocet plantz, amat enim locum humidum, fed ip- fa ab aqua tangi refpuit. Tali modo intra binos cum dimidio menfes elegantes, rotundi, «ingentes Batte- cz , feu fru&us conquiri poflunt, oblonga autem Bat- teca, quz intus officula gerit rubra, intra binos ma- turefcit menfes. Sub fructu fovea excavatur, in qua fere totus de- onitur fructus, fed ita, ut ejus fundum non tangat, ed oris. ejus incumbat, vel furculos fubponunt, ac porro leviter hunc terra obtegunt, tum fructus maxi- me excrefcit, & a muribusliberatur. In Sina dicunt, tali modo fefe colere Battecas tante magnitudinis, ut uni viro fufficiat unius fructus pondus , quod gerat. Forma faltem. foliorum, ac fructuum variat, pro ut folum fuerit pingue, vel gracile, in quo progermi- narunt, eftque iterum fumma Creatoris fapientia, & bonitas admiranda , talem refrigerantem , & humi- dum fructum tam luxuriofe in calidis hifce crefcere regionibus, ubi incolis tam falutaris eft , contra in frigidis regionibus inutilis effet, maturitatis fignum eft, fi pulfetur, fonitum hunc edere inftar panis rite pifti. ; Ufus. Hi fructus crudi modo eduntur , optimum prebent refrigerium ferventibus diebus , & poft prandia quum largiter biberint convive, ab utraque parte corticis lamella abfcinditur magnitudine mino- ris orbis, reliquum cum cortice per longitudinem in frufta feinditur, quorum caro folummgdo interna ru- bra editur, que faporem habet aque cum Saccharo mixte , uti & recens fciffa caro inftar Sacchari fplen- det. Semina facile excuti poffunt, vel inter eden- dum lingua explodi. Quam maxime refrigerat, fed brevi poft fudores tam copiofi erumpunt, acfi quis frigidam potaret aquam, quum fummopere caleret. Hinc quidam judicant Sinenfes , licet erronee, fructus hos nature effe calidae, quos in febribus hinc quo- ze prohibent, in quibus tamen quosvis permittunt ucumeres. Hoc ita intelligendum eft, Angurie ob dulcem, & luxuriofum fuccum facillime in pleno putrefcunt ftomacho, vel quum per febrim fit debilitatus , in a- quofam degenerant bilem, ex qua tales febres exa- cerbantur, feu nutrimentum capiunt, quas fepe e- tiam Cholera infequitur, preter hofce autem cafus conftat, Angurias optimum, ac falutare prebere re- frigerium. De natura Cucumerum Indicorum mox infra agetur, Quum itaque caro Battece ex ipforum medicorum Sinenfium teftimonio facillime degeneret in tales hu- mores, qui in hominum ftomachis prevalent, hinc facile concludendum eft, in febribus humoralibus , uti vulgo loquitur, non conducere. Si De bloemen na manierevan alle diergelyke gewaffen zyn teer gerimpelt , en blyven niet langer dan tot de middag geopent. Als de vrucht groot werd, moet men de grond wat uithollen, dat zy op eenige ryskens ruft, en niet op de vogtige grond , ddar zy anders ligt verrot, ook Zyn- ze altyt bleek, of geelagtig aan die zyde, daar zy op de grond leggen, men mag daar ook wel wat doornen rond om fleken , om datze de Rotten zoo geerne eeten, in 't gemeen neemt men de zaden uit bet vleefch gefchudt , (maar niet inde mondt genomen.) «venteltze in afe, laatze zoo droogen , en leggen , tot dat men ze planten wil, zoo werdenze van de mieren zoo zeer niet aangevogten. De Sineezen planten de Water - Meloenen aldus : zy maken lange, en hooge bedden , die zy uit vullen met mift, en zwarte aarden, formeeren daar in vlakke kui- len, ontrent een elle wyt, en die ruim een vadem van malkander ftaan; daar na neemen zy de gedroogde kor- rels , weeken die een nagt in water, en vergravenze aan een hoekje in de aarde. Dewelke nu bier van opschieten, Jeboone , en vette bladeren vertoonen , die neemt men, en verplantze op ’t voor/chreeven bedde , drie, en drie in een kuil, of daar een , of twee mogten uitgaan. De fielen moet men niet veel bandelen, en den ftam met wat aarden opbogen, dat bem de Zonne niet raake, tegens den welken men ook met de voeten niet [booten moet , nog de jonge ranken veel bandelen. In ’t bewateren moet men niet de plante , maar bet lant ront om bevogtigen. Warme regen by zonnefchyn is dit gewas ook fchadelyk, want bet wil wel op een vogtige grond ftaan, maar zelfs van "t water niet geraakt zyn. Aldus kan men in derdebalve maand fchoone ronde , en groote Battecas bebben , maar de langwerpige Batteca, die roode korrels binnen beeft ‚werd in twee maanden Typ. Onder de vruchten makenze een kuil, zoo dat fcbier de gebeele vrucht daar in gaat, dog den grond van dezelve niet en raken, maar op de kanten ruften, of onder lega genze ryskens, en bedekkenze voorts dunnetjes met aar- de, zoo wert de vrucht zeer groot , en blyft voor de muie zen bevrydt. In Sinazeggenze , datze op dusdanige manié- re zoo groote Battecaas gewinnen, dat een man aan een genoeg te dragen beeft. Immers de gedaante van deze bladeren , en grootte van vrugten veranderen veel na de vette of magre grond, en bet is weder een merkelyk teen ken van des fcbeppers wysheit , en goetbeit , dat by zul- ken verkoelende , en vogtige vrugt zoo weeldrig in de bee- te lande laat waffen, daar zy de Inlanders zoo wel bee komt , daar en tegen in koude landen onnut zouden zyn., bet teeken van rypbeit is , als men daar tegen klopt, dat bet luidt als een welgebakken brood, Gebruik. Deze vruchten werden maar raauw gegeeten, wverfchaffende een treffelyke verkoeling by beete dagen, en na de maaltyden, daar men fterk drinkt. Men fnyd onder en boven een fluk van de korft weg, in de grootte van een klein tafelbort , de reft onge/chilt wert langs been in grooter ftukken gefneeden , waar van men dan alleen bet binnenfte roode vleefch eet , "t welk fmaakt als water met fuiker gemengt , gelyk bet vers opgefneden vlees ook glimt als fuiker. De korrels kan men ligt uitfcbudden , of onder "t eeten met de tong uitflooten. Het verkueld wel zeer, maar men zweet daar zoo ligt ma , als of ie mant een koude dronk waters deede , die zelfs verbit ts: Hierom oordelen zommige Sineezen , boewel abufivelyk, dat- ze verbittende van aart zyn, verbiedende dezelve ouk if de koortzen, daar ze nogtans allerlei Comkommers toelaae ten. Dit moet men aldus verftaan: De Water- Meloenen wegens baar geil, en zoet zap veranderen zeer ligt im een volle mage, of die anders door de koorts verfwakt 15 in een wateragtige gal, waar uit zoodanige koortzen pe voetzel hebben, en waar op ook dikwils bet Bord volg! > maar buiten deze toevallen is kennelyk, dat de Water- Meloenen een koftelyke , en gezonde verkoeling is. # an den aard der Indiffe Comcommers zal ftrax bier na 5% Jproken worden. Dewyl.dan bet vlees aan de Batteca zelfs na t gem gen der Sineezen Medicyns zeer ligt verandert in de zg ve vogten , die bet in den menfche vindt, 20 t$ d daar uit te befluiten, dat zy infebribus humor alibus , 5 lyk men int gemeen fpreekt, niet dienen. ar OD IX Boek. XL Hooft ft. Si vero quis ingentem fentiat zftum alia ex cauffa ortum , exempli gratia fi quis a venenato quodam a- nimali fit morfus, vel per toxicum quoddam inftru- mentum fit lefus, tali Batteca optime conducit, unde & prefcribitur non modo interna fpongiofa, fed du- riuícula rubra caro cum parte quadam albe tali, qui Maccaflarenfium toxicis telis vulneratus eft, albaque taro ipfi inponitur vulneri. Sic tali quoque prodeft, ui Opium adfumpferic, vel anxietates ingentes per- entit ex medicamentis, quz Opium magna dofi in- greditur, uti ipfe expertus fui, quum fere enecatus effem male preparato Laudano Opiato. Sinenfes fru&uum femina amant edere, prius de- purata, & ficcata, quod quom plateas frequentant, efficiunt , uti vulgus in Hi pania, & Portugallia fo- lent falita Lupinorum femina edere, que ibi Tramos- os vocantur; Sinenfes hoc faciunt non tantum ad tem- us fallendum , fed etiam ut corpus interne modice refrigeretur, Baleyenfes porcos faginant alba carne, uz cortici adheret, quam homines non edunt. Sinenfes porro alium excogitarunt modum Battecam preparandi, fupra vaporem ferventis aque, ita ut hanc ipfam non tangat in olla obturata, tumque per folum aque vaporem mollefcit, & coctus quafi eft, qui mos ipfis Tim dicitur. Dein hic fructus ab utra- que aperitur parte inftar crufti , longaque lateralia exfcinduntur frufta, que agris exhibentur. Tabula Centefima Quadragefima Sexta Ad Figuram Primam Anguriam exhibet Indicam, que Bat- teca vulgo dicitur. Ad Figuram Secundam Cucumts exurvetur omcenfis av yur dem tertia ejus fpecies cap. 41. defcripta. OBSERVATIO. Hec planta, Anguria, Cucumis, & Citrullus vocatur a Dodon. in Pempt. p. 664. & Anguria, Citrullus dicta, a C. B. Pin. p. 312. & Sloan. Cat. pl. Fam. p. 101. qui innume- ros porro habet auctores, eftque Cucurbita feminum margi- ne bafi dilatato H. Clif. p. 452. ubi vide reliqua. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 403 Maar zoo iemand grooten brand beeft uit eenige andere oorzaken ontflaande, gelyk onder anderen die geenen zyn, die van eenig venynig gedierten gebeeten, of door vergift gé- quetft zyn, den zelven is de Batteca goet, dierbalven zy ook en wert te eeten, niet zozeer bet alderbin- nenfte /pongieufe, maar bet bardagtige roode met een ge- deelte van bet witte vlees , als iemand van bet Maccas- Jaarze fpatte-gift getroffen is, bet witte vlees mede op de quetfure leggende. Zoo belpt bet ook die gene, die Opi- um, of Ampbioeningenomen hebben , of groote benoutbeit gevoelen van Medicamenten , die fterk van Opium gemaakt zyn , gelyk aan myn zelfs ervaren bebbe, als ik my cen. maal balf vergeven agtede door een qualyk toebereit Lau- - danum Opiatum. De Sineezen eeten deze korrels geerne , fcboon , en droo, gemaakt , °t welk zy doen al gaande over ftraat, gely de gemeene lieden in Spanjen , en Portugal doen met de gezoute Lupinen, aldaar’Tramoflos genaamt , de Sinee- zen doen dit niet alleen om tydverdryf, maar ook om bet lichaam van binnen matelyk te verkoelen; de Baleyers mes- ten de verkens met bet witte vlees aan de febor [Jen ban- gende, welk dog de menfchen niet en dient. Daar is nog een andere manier by de Sineezen om de Bat- teca toe te bereiden, datze voor de zieken dienen, zy nee- men de geheele vrucht, flovenze over beet water, datze bet zelve niet en raakt in een toegeftopte pot , en 200 door den waaffem van °t beete water gaar werd: wel- ke maniere xy Tim noemen. Daar na onder, en boven opgefneeden als een paftei, en dan in lange xyden ftuk- ken, waar van men de zieken te eeten geeft. De Hondert zes en veertig fte Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur de Indifche Anguría , ofte Water- Meloen , welke in "t gemeen Barteca genaamt werd. Iu de Tweede Figuur werd de Sineeze Comcommer vertoont, V» oral daezelfe dordo zoorte in het 41. Hooft fluk befchree- ven. AANMERKING. Deze plant werd Anguría , Cucumis , en Citrullus gê- naamt, van Dodon. in zyn Pempt. p. 664. en Anguria, Ci» trullus genaamt, van C. B, Pin. p. 312. en Sloan. Cat. pl. Fam. p. 101. die onnoemelyke autheurs aanhaalt, en is de Cu- curbita met de rand des zaats aan de voet verweidert in de H. Cliff. p. 452. alwaar het overige ziet. CAPUT Tom. Y. Eee 2 404 HERBARII AMBOINENSIS. Liber D cap. XLI CAPUT QUADRAGESIMUM PRIM UM. Melones, €? Cucumeres Indici. regiones nullius fere funt ufus, quum vilem, & aquofum habeant faporem , unde & raro co- Juntur, ceterum notam habent formam. Malayen- fibus nullo alio indigitantur nomine nifi Portugallico Milaon, & Milaun. Á i ink hgh Cucumeres vulgares ubique etiam in hifce infulis noti funt, a vulgari forma non, vel parum diverfi, unde & inutile eft hofce defcribere. Nomen. Latine Cucumis Indicus. Arabice, & Per- fice Chiar, & Kiar, quum Itali Ch legunt, uti nos K. item Kitta, & Kifcba , quod convenit cum Hebrai- ca voce Kicbium , at Batticbo, & Batticha fimplici- ter eft Melo, Portug. Pipinbo, quod nos Pipingo le- gimus, quafi dicas Peponem parvum, Malaice Anti- mon, & Timon Paffir, vel folummodo Timon. In hi- fce Orientalibus regionibus quatuor numeramus fpe- cies binarum harum plantarum. Quarum prima eft Cucumis vulgaris albus , cujus fructus eft rotundo-ob- “longus , glaber, flavefcens , & albicans. Secunda Boetonenfis dicta, fruCtum gerit fere trigonum, & tu- berculofum , qui diu viret, ac dein flavefcit. Tertia Cucumeres profert parvos , qui. Sinen/es vocantur, funtque pufille plante, prius parum erectz , dein ad femi orgyz circiter E undique fefe fupra terram extendunt. He fructus proferunt non multo longio- res digito, qui virent, trigoni funt, & tuberculofi , carnemque habent mollem, & recentiorem quafi fpi- rant odorem vulgaribus. Quarta, & maxima fpecirs Sinenfes profert S. quutwo-t te rulli vocantur, &ad Melones adcedunt , inferius protube- rantem gerentes ventrem, ac fuperius anguftum col» lum, externe in quosdam diftincti funtfulcos , atque porro glabri, pallide virentes, ac carnem gerunt du- riufculam, que fpecies extra Sinenfium arva raro re- -peritur. -~ Ufus. Omnes Cucumeres in India , ac calidis re- gionibus falubriores funt magisque innoxii quam in ege aliisque frigidis regionibus , qui fepius cru- di cum pauxillo falis ex manu eduntur. Sinenfes me- dici hos permittunt in febribus , ac cunctis calidis, & biliofis morbis, Cucumis enim neutiquam in humo- res degenerat, quos in hominibus obfendit , uti fupra de Batteca diximus , refrigerantem vero fervat quali- tatem, ac multo magis alii humores hujus adoptant naturam, unde & faluberrimi funt talibus in locis, & occafionibus , ubi magnum requiritur humorum re- frigerium. Albi Cucumeres delicatum praebent faporem, ac cibum, fi Gallinis adcoquantur, omnes vero virides Cucumeres optime crudi eduntur. Parvi Sinenfes Cucumeres multum Batavie coluntur, non ita ut cru- di edantur , To ut femi maturi Aceto condiantur, addito pauxillo Foeniculi viridis, qui in menfa edun- tur ad adpetitum excitandum , atque peculiariter a na- tione noftra Agurkes vocantur. Sinenfium Citrulli magni multum Japane coluntur, qui in longa fcin- duntur frufta, ac muria quadam condiuntur, qui ibi in vafis compacti evehuntur , & quam maxime ad potum Thee eduntur. Connemon vocantur, qui vero hifce non adfueti funt, non placet fapor, quum hi fru&us faliti ingratum fpirent odorem, atque an- tequam edantur, in aqua prius tepida parum maceran- di funt. Anno 1694. in Amboina Cucumis excretus eft, ma- gnitudinem habens mediocris Camolenge , ponderans decem Sinenfes Katty , feu duodecim cum dimidia Hollandicas libras. Externe erat albicans , duram ge. rens carnem, fed faporem habebat magis fatuum vul- gari. Tales fpecies multum crefcunt in Celebis par- te Orientali circa Tombocco. ; Nena a Portugallis, & aliunde in hafce delati OBSER- EELER De Meloenen , en Sineeze Comcommers, E Meloenen door de Portugeezen van elders in dea D ze Eilanden ingebragt zyn van geen belang , en van Jlegte wateragtige [maak, werden daarom weinig geoeffent , anders van bekende fatzoen. Zy bebben by de Maleyers geen anderen naam , dan de Portugeezen Milaon, en Milaun. De gemeene Comcommers zyn ook over al in deze Eilan- den bekent van bet gemeene fatzoen niet of weinig verfchil- lende , en daarom onnodig te be/cbryven. Naam. Zn ’t Latyn Cucumis Indicus. In "t Arabies en Perfes, Chiar, of Kiar, om dat de Italianen ket;Ch leezen, gelyk wy bet K. als meede Kitta en Kifchaover een komende met bet Hebreeufche woort Kichium, dog Batticho en Batticha beteekend eigentlyk een Meloen. In ’t Portugees Pipinho, ’t welk wy Pipingo leezen, als of men zeide kleine Pepoen; Jo 't Maleyts Antimon, en ‘Timon Paffir, of flegts Timon. Wy bebben in deze Ooflerfe quartieren wierderly zoorten van deze twee voor- fcbreeven planten. Als eerft de gemeene of witte Com- commer, zynde rond , langwerpig , glad , bleek-geel, en witagtig. De tweede Boetonfe bygenaemt , is wat drie- kantig met pukkeltjes bezet „blyft lang groen „en wert daar na geel. De derde zyn kleine Comcommers, die men ook Sineeze noemd, blyven kleine flruiken , eerft wat over eind ftaande, daar naomtrent een balve vaam in de ronte op de aarde zig uitbreidende. Deze vruchten wer- den niet veel meer dan een vinger lang, blyven gras-groen, drisupdigy om mot pubboltjoe hezet, murw van vleefch y en verfcher van reuk dan de gemeene. De vierde, en allergroot{te Sineeze Concummers zyn dan die geene, dier. gelyken men in Italien Citrullos noemt , en na Meloenen aardende, onder met een dikke buik, en boven met een Jmalle bals , ook van buiten in eenige keepen, of vooren afgedeelt , voorts glad , bleek- groen, en bardtagtig van Zoch, Welke zoorte men buiten de Sineexe erven weini Gebruik. Alle Comcommers zyn in Indien , en in heete landen gezonder, en onfchadelyker dan in Europa, en andere koude landen , werdende dikwils raauw uit de vuift met een weinig zout gegeeten, de Sineeze Medicyns laatenze toe in koortzen , en alle beete , en galagtige Gs tens , want de Comcommer veranderd e inde Hue meuren , die by in de men/chen vint, gelyk wy boven van de Batteca gezegt bebben, maar by beboud zyne ver» koelende eigenfchap, en veranderd veel meer de andere bumeuren in zn eigen natuur , dierbalven zy gezond moe- ten zyn op zoodanige plaatzen, en gelegentbeden, daar kragtige verkoeling van de bumeuren vereifcht wert. e witte Comcommers geven een welfmakende koft „als menze by boenders kookt, alle groene Comcommers zyn beft rauw gegeeten. De kleene Sineeze Comcommers wer- den veel op Batavia geoeffent , niet zoo zeer om raauw te eeten , als wel meeft de half rype in gepekelden Azyn te leggen, groene Venkel daar by doende, die men don over de maaltyd eet om appetyt te verwekken , en werden "in "t byzonder van onze Natie Agurkes genaamt; der groote Sineezen Citrullen werden veel in Fapan geoeffent, in lange flukken gefneeden, en in zekeren peekel gelegt, t welkze met eile vaatjes vol uitvoeren, meeft om by den "Teebak op te fcbaffen. Men biet bet Connemon , dog die daar niet aan gewent zyn, bebbender weinig fmaak in, om dat bet zeer gezoute, en van een vieje reuk is, en eer men "t eet, moet men "t een weinig in lauw water weeken. é Anno 1694. is in Amboina gegroeid een Comcommer » zoo groot als een middelbare Camolenga, wegende tien Chineeze Katty , of twaalf en een balf bollandze ponden. Hy was van buiten witagtig, bard van vleefch, enlaf- fer van fmaak dan de gemeene. Diergelyken flag vald doorgaans op Celebes oofterdeel omtrent Tombocco. AAN- IX Bock. XLII Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 405 OBSERVATIO. Sinenfis Cucumis Tab. 146. Fig. 2. fupra delineatus Me- Jethria vocatur a Linneo in H. Clif. p. 490. eftqué Cucu- mis parva repens, Virginiana > fruétu minimo Plukn. Alm. „123. & Phyt. Tom. 85. Fig. 5. & Cucumis minima fru&u ovali, nigro, levi Sloan. Cat. pl. Fam. p. 103. & Hifl. tom. 1. pe 227. Tab. 142. Fis. 1. &c. AANMERKING. De Sineeze Comcommer boven op Tab 146. Fig. 2 : toont, werd Melothria genaamt VIL Eeer in de H. Clif. P. 490. en is de Virginifche, kleine, kruipende Comcommer met een zeer kleine vrucht van P/gkn. Almac. Pe. 123. en Phyt. Tab. 85. Fig. 5. en de zeer kleine Comcommer met een ovale, zwarte, gladde vrucht van Sloan. Cat. pl. Fam. P. 103. en Hif. Tom. 1. p. 227. Tab. 142. Fig. 1. &c. CAPUT QUADRAGESIMUM SECUNDUM ~ Petola. Petola- "T china. Etola mixtam gerit formam Cucurbite, & Cucu- meris, cum hoc autem maxime convenit , licet afferculis inponenda fit, in quatuor diftincta fpe- cies, quarum quavis peculiari defcribitur capite. ` Prima caules gerit in nodos capitatos diftinétos, lentifimos, & angulofos. Folia ejusinquinque, vel feptem longas lacinias diftinéta funt, que majores, & profundiores funt, quam in Cucumere, mediaque lacinia duplo major eft reliquis, funtque obfcure vi- rentia, rugofa , contracta, & duriufcula, cuivis fo- lio firmus obponitur petiolus, qui in binas tresve di- fpergitur claviculas , quarum una femper longiflima Flores in fummitate caulium longorum excrefcunt, plures fimul conle&i,ex pallidevirentibas& acuminatio capitulis conftantes,quz neque pilofa neque lanuginofa funt. Flos hic ex quinque, rarius ex fex flaccidis com- ponitur petalis , quz rugofa funt, eleganter lutea, ante meridiem ample extenfa, & retrorfum flexa, in florum centro .craffi quidam breves, & foliofi quafi confpiciuntur. ftili. longo, ac viridi floris tubo inter pedunculum, & ipfum florem, ad digiti circiter longitudinem ; ubi lanugo ex albo cinerea, fed curta locatur, queque pars fenfim magis tumet , fructus excrefcit, diu floris reliquias in fumma gerens parte. Perfectus fru&us longitudinem habet Cucurbitz , fed formam Cucumeris, eftque fesqui, vel duos pe- des longus, brachium craffus, inferius craffior , inftar oblongi facci, plerumque rectus , aliquando finuofus, inftar femi lune, vel falcis. Externe obfcuris qui- busdam fulcis diftinétus, ubi & albis maculis notatus eft, reliqua ejus pars viret, & glabra eft, fenfim pal- lide rubet, ex cinereo mixtus colore. Quum ve- tuftus eft, exterius putamen fenfim lignofum eft, u- ti in Cucumeribus, fed tenuis eft, & fragilis inftar chartz. Caro interna mollior eft, & aquofior quam in ullis Cucumeribus, faporis fatui, & aquofi. In fe- nioribus fructibus, fi putamen frangatur, vel manis bus tollatur, omnis caro interna degenerata eft in maffam pilofam, ficcam, & intricatam , foraminibus refertam, acfi-a vermibus exefa fuiffet, in hac au- tem multa latent femina, ad oras tenuiora, & zqua- lia, minora illis Battecz , ac nigra, intus autem fub viridi pellicula albam tegunt medullam. ` Maxima flo- rum pars frufta decidit, & unus alterve modo fru&us perfecte excrefcit, planta enim hzc maxime vexatur a fpecie quadam obfcure fufcarum vefparum , qua longos gerunt pedes, & folia ejus depafcunt, Nomen. Latine Petola, juxta Malaienfe Petola, & ad diftinctionem fubfequentium fpecierum Petola Pan- jang, & Petola T/cbina, ob fimilitudinem veftimenti cujusdam fericei fic dicti, quod diverfis floribus, fi- guris, & maculis pictum eft, quales maculz quodam- modo confpiciuntur in cortice fructuum. Javanice Beludru , Sinice Tsjaykoie , h. e. Cucumis oleraceus. Locus. Hzc fpecies nunc fatis vulgaris eft in Am- boina, adtamen dicitur ex Sina delatam fuiffe, uti & plurimum a Sinenfibus colitur, Cul- XLIL HOOFDSTUK. De Petola- Plant. pus beeft een gemengde fatzoen , van Cauwoerden, en Comcomers met bet laatfte de meefte gemeenfchap bebbende , boewel bet op latten moet geleidt worden, verdeeld in vier zoorten ieder in een byzonder Capittel. De eerfte beeft Delen in koppige leden verdeeld, zeer taay, en geboekt; de bladeren zyn in vyf of zeven lange lappen verdeelt , grooter , en dieper gefneeden dan aan de Comcommers , en de middellap is tweemaal grooter dan de andere, donker-groen » ruig , rimpelig, en bard- agtig, tegen over aan ieder blad flaat een ftyve Deel. die zig in twee of drie Clauwieren verdeelt; waar van bet eene altyd bet langfie is. De bloemen komen voort aan "t uiter[le van de lange Jielen, by malkanderen geboopt, uit bleeke , groene, en soegejpitfte knoppen , die niet baairig nog wolagtig zyn. De hinoma ie air mof. om volden ves flappe blaadjes ge- maakt , gefronft , /choon-geel, voor de middag wydt geopent, en agterwaarts gebogen, in de midden ziet men eenige dikke, korte, en bladige pylaartjes: uit den langen, en groenen bals tu[Jcben de bloem en de fteel omtrent een wint. ger lang, met een witte gryzen dog korten dons bedekt , en die allengskens begint op te fwellen werd de vrucht nog langen tyd de overblyfzels van de bloem op baar booft dragende. De volwaffe vrucht is in de lengte van een Cauwoere de, maar in gedaante van een Comcommer , te weten een en een half , en twee voeten lank, een arm dik, dogon- der dikker „als een langwerpige zak, merendeels regt, zom tyts bogtig als een balve maan , of fikkel; van buiten met eenige donkere groeven , of vooren afgedeelt, en langs de zelve met witagtige plekken gefchildert,, zynde de reft gras-groen , en glad , met ter tyd ligt-rood, met grauw gemengt. Oudt geworden wert de buitenfte fchale wat boutagtig, gelyk aan de Comcommers , dog dun, en bros als papiers bet binnenjte vleefch is weeker , en wateragti= ger dan aan eenige Comcommers , ook gants laf , en wa- teragtig van fmaak, aan de oude als de voornoemde fcbel in ftukken breekt, of met de banden afgebroken wert, ziet men al bet binnenfte vleefcb verandert in een baairige , drooge , en verwerde clomp, vol gaten, als of by van den worm uitgegeeten was, en daar in fchuilen veele zaden, kleinder als die van Batteca , zwart , aan de kanten dun- der en even y maar bebben binnen onder een groen vliese je een wit merg. Het meefte deel van de bloemen valt af, komende maar een of twee vruchten tot perfeltie, want den fok werd geweldig aan gevogten van een zoor- te donker-geele wespen met lange beenen, die ook de bla- deren zeer j^ eeten. Naam. Jn ’t Latyn Petola, na ’t Maleyts Petola, en tot onderfcheid van de volgende zoorten , Petola Pan- jang, en Petola Tfchina, alles na de gelykeniffe van zeker zyde kleetje aldus genaamt, ’t welk met verfchei- de bloemen, figuuren , en plekken gefchildert is , diergelye ke plekken men eenigzints ziet aan de fchorze van deze vruchten. In’t Javaans Beludru, in Sinees Tsjaykoäe, dat is Moes Comcommer. Plaats. Deze zoorte is nu redelyk gemeen in Amboina, egter werdt gezegt, datze uit Sina afkomftig is, gelykze ook van de Sineezen meefl geoefent wert. Ece 3 Quce- 406 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX.cap. XLIL Cultura. In areis plantatur, vel ad hortorum oras, quum circa radicem grumus formatur ex molli terra, tumque porro afferculis inponitur. Teneri laterales furculi, & folia hic & illic abrumpenda funt , tum copiofiores profert fructus. Jfus. Petole fructus quotidianus, & gratus eft ple- bi cibus, cujus eliguntur teneri, ac virides fructus, in quibus nulla adparet rubedo, hi transverfaliter in x fcinduntur fegmenta inftar Cucumerum, quz cum jure pifcium, & Calappi lympha coquuntur, ac ficcate fquille, que ex Java deferuntur, fi hifce ad- coquantur, optimum prebent faporem, per Salinum enim, ac ficcatum hoc conditum faporacuitur, quum fru&us hi fint fatui, & aquofi, fic quoque tenera hu- jus plante folia ad olus apta funt, fed aliis mixta, prefertim ad cibum Boboto dictum, fi pifces quidam variis involvantur foliis, ac fic fimul coquantur, quum vero folia parum amaricant, hinc prima abji- citur aqua. à Anno 1664. in Mardykers tractu vulgaris Petola ob- fervata fuit, que fructum gerebat decimo nono die Augufti palmam longum, ac vulgaris craffitiei. Hic in medio fiffuserat, ubi nova excreta erat planta ejus- dem generis, qua gerebat bina folia, binas. clavicu- las, ac binos pedunculos, quibus infidebant flores, ipforumque capita. Hec non excreta erat ex femine vetufto, fructus enim inmaturus erat, fed confpicie- batur petiolus, ex quo fructus dependebat ad quan- dam diftantiam in ipfo fruêtu excretus , atque ex illo planta hzc excreverat. Picinna Hort. Malab. part. 8. cap. 7. zung Petola, nomine quidem cum hac convenit Petola, fed defcrip- tio, & figura melius quadrant cum fubfequenti Petola JDjingi, ac fubfequenti cap. 8. Catu Picinna ob amari- tiem cum noftra Petola Utan convenit, ita ut dubius heream, an vera & vulgaris Petola hoc in opere fit defcripta, licet fatis noverim , in Occidentalibus Jn- diz partibus effe vulgarom, ae (atie natam. — Tabula Centefima QuadragefimaSeptima Petolam exhibet cum ejus fru@u A majore feparato. OBSERVATIO. He Petole fpecies. proprie Cucumeres filveftres funt , de quibus notas vide ad H. Malab. part. 8. Plukn. Almag, p- 123. & Ray tom. 3. pag. 335. &c. ueeking. Men plantze in de erven Noe de Tuinen, om de wortel een Ze Es aarde makende , en voorts op latten leidende, D por zyde-fcbeutjes , en bladeren moet men bier en CN onge breeken, zoo draagtze dies te meer vruchten, d: Gebruik. De Petola is een gewilde , en dagelykfehe k voor den gemeenen man, waar toe men verkiezen pele jongen, en groenen , daar nog niets roots aangefienwerg deze werden over dwers met fchorfen en alle in dikka Jcbyven gefneeden, gelyk men de Comcommers doet e dan met wis.zop, en Calappus melk gekookt, dog de A droogde Garnalen, die men van Fava brengt pas zonderling wel daar onder gekookt ; want zy Wil wel d zoutens , en droogs bebben, om dat zy zelfs laf , en SE teragtig zyn, zoo zjn ook de jonge bladeren bequaam tot moeskruid niet alleen, maar onder anderen gemengt , inzon derbeit tot de koft Boboto genaamt, als men eenige villen in veelderbande bladeren bewindt , en zoo te zamen kookt dog om dat de bladeren wat bitteragtig zyn , zoo moet men bet eerfle water weggieten. Anno 1664. Is in "t Mardykers quartier gezien een gemene Petola, daar aan was een vrucht den negentien. den Augufti omtrent een band lang, van ordinaris dikte De welke in de midden geborften was, en daar uit ge- waffen een nieuwe plante, van 't zelve geflagte , beftaan- de in twee bladeren , twee Clauwieren, en twee Deel, tjens, daar bloemen, en knoppen op ftonden. Dit was wit geen oude zaat korrel gefprooten , want de vrucht onryp was, maar men zag, dat den fteel, daar ze aane bing een flukje weegs in de vrucht woortgefchooten , ens de uit de zelve de plante gekomen was. Het geene in Hort. Malabar. part. 8. Cap. 7. Pi- cinna, en in °t Portugees Petola genaamt wert, komt wel in naam. met onze Petola over een, maar de befcbry- wing, en fig. paffen beter op de volgende Petola Djingi, en ’t volgende 8. Cap van Catu-Picinna, wegens zyne prtberderd, ROM wer Unao Petola Utan over een, zoo dat ik in twyfel fla, of de regte Petola in "t zelve werk be- floten zy, hoewel ik «vel ageet, dat zy in-de-wellerze delen van India genoeg bekent is. De Hondert zeven en veertig ffe Plaat Vertoont de Petola, met deszelfs grooter vrucht A afzon= derlyk. AANMERKING. Deze zoorten van Perola zyn eigentlyk wilde Comcom- mers, waar over ziet de aanteekeningen op het 8 deel van de H. Malab, Plukn. Almag. p. 123. en Ray tom. 3. Pag. 335. &c. CAPUT XLIII. en fug. 400. Tab. CXLVIL. SN, Ven — XL VILL ab. C EE M A LL EEE AZ ZEE EN IX Bock. XLII Hoff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 407 CAPUT QUADRAGESIMUM Ce Nee Di Le Petola Ular. Ecunda Petole fpecies tam afferculis inponitur, quam arbores, aliosque adfcendit frutices, quum luxuriofius videtur crefcere , quam fi adferculis incumbat, minora gerit flagella, nec tam ample fefe extendit, Foliofi petioli, ac füperiora flagella qua- dragona funt, vagisque pilis hirta. Petola Anguina. Folia ejus breviora funt, quam in priore Petola, almam longa, & lata, nec tam profunde diffe&a , in quinque tamen, velfeptem angulos diftinéta , quorum tres priores perfectas conftituunt lacinias, unde & cum illis Camolenge melius conveniunt, ad oras ob- fcure dentata, ac mollibus obfita fpinis, ad tactum rugofa, & flavefcentia; Ad quemvis angulum nervus excurrit, qui tamen non omnes ad petiolum concur- runt, atque hic ad ortum prope flagella finum format, ex cujus ala directe obponitur clavicula, alii brevio- ri infidens pedunculo, ubi & capitula quadam palli- de virentia excrefcunt, primum retrorfum incurvata, dein longioribus infidentia pedunculis, qui fefe erigunt, floresque emittunt albos, longo tubo donatos, mino- resque quam in ullis Cucumeribus, vix Jafmini flo- ris magnitudinem habentes, Atque hi ex quinque al- bis componuntur petalis, que ad oras alba gerunt fi- la, ita ut barbata quafi fint, ac maxime ad fuperio- rem ipforum partem, ubi & parum circinnata funt. In ipforum centro cavus erigitur tubus, in quo par- vum confpicitur piftillum , feu ftilus, qui in fruétum excrefcit contra morem vulgaris Petolz. Fructus ejus multo longior, ac tenuior eft Cucu- mere priore , tres, actres cum dimidio pedes longus, rotundus, nunquam rectus, fed miris gyris inflexus inftar anguis erecti, vel uti Ubi Ular, ejusdemque craffitiei, qui binos nempe digitos craffus c(t, exter: ne ex cinereo viridis, & alba confperfus farina, quumque adolefcit , fammopere rubet , tenui , ac char- tacea quafi obduétus pellicula , que facile diffringitur. Caro in viridi albicat, & fuccofa eft, nec tam aquo- fa, quam in vulgari, ac folidior. In penitus maturo fru&u, quum cortex dehifeit, ficca, & fibrofa con- fpicitur medulla, uti in priore, atque in hac majora femina non nigra, fed lignea quafi, vel grifea , & ad oras denticulata. Tota hzc planta, ac maxime fructus, gravem , ac tetrum fere fundit odorem, qui diu manibus adhaeret, quum tractetur , .faporemque fimul habet amarum. Nomen. Latine Petola Anguina, feu Cucumis An- guinus Indicus. Malaice Petola Ular, ob Anguifor- mem fructuum figuram , uti fupra eandem ob ratio- nem Ubi Ular vocatur. i ` Locus, Hec rara fpecies eft in Amboina, magis- que permittitur arbores adfcendere, quam ut affercu- lis inponatur, uti & minorem requirit culturam prio- re, ac raros profert fructus. Ujus. Licet hzc planta fit foetida „ olus tamen pre- bet gratum , fi teneri, ac femi maturi ejus fumantur fructus, non ultra pedem , vel ulnam longi, grifea- que medulla detergeatur, fructusque in frufta fcin- dantur, & coquantur, & uti in priore fpecie prima abjicitur aqua, que amara eft; Atque hinc teneri e- ligendi funt, quum putamen facillime lignofam ad- guirit fubftantiam , cocti autem perdunt ingratum itum odorem, ac faporem. Tabula Centefima Quadragefima Oclava Petolam exhibet Anguinam, que Cucumis fructu filiquam mentiente vocari poteft, cujus nullam apud auctores inve- ni mentionem. CAPUT XLI HOOFDSTUK. De Slang formige Petola. D; tweede zoorte van Petola werd zoo welop latten geleidt , als gelaten om andere bomen, en Ruigten op te loopen, waar op zy fchynt beter tier te beb. ben dan op latten, het beeft mindere ranken, en breidt zig zoo verre niet uit. De bladdragende fielen , en Her ranken zyn wat vierkantig, en met ydele baairen ezet. De bladeren zyn korter dan aan de voorige Petola, een band lang, en breed , zoo diep niet gekloven, egter in vyf , of zeven boeken verdeelt , waar van de drie voor- Jte formeele lappen maken , dies met die van Camolen- ga beter overeenkomende, aan de kanten donker gezaagt, en met weeke fpitzen bezet: wat ruig in "t aantaften, en bleek, of geel-groen, na ieder boek loopt een zenuwe, de welke niet juift by den fteel te zamen floot, en de fteel beeft by zynen oorfpronk aan den ranken een bogt, uit zynen Jchoot na de overzyde de Clawieren zittende op een anderen korteren fteel, komen eenige ligt-groene knoppen voort , eerfl agterwaards gekromt, daar na langere fte- len verkrygende, regtenze baar op , en brengen witte lang- balfige bloemen voort, kleinder dan aan eenige Comcom- mers , fcbaars zoo groot als een Fasmyne, Uit vyf wit- te blaadjes gemaakt , dewelke aan haare randen met wit- te draadjens , of baardjens bezet zyn, dog na vooren toe wel de meefte, daar zy ook wat A Jlaan, in de midden is een bolle pyp, daar in men ook een klein pilaar- tje ziet, waar uit de vrucht wert tegens de manier van de gemeene Petola. De vrucht is een veel langer , en dunder Comcommer dan de voorige , drie en drie eneen half voet lank, rond, nooit regt , maar met wonderlyke bogten door malkanderen Sne", gelyk een opge/chote flange, of gelyk de Ubi lar, van de Zelve dikte , te weten twee vingers, van buiten grys-groen, met een witagtig meel bedekt, welk afgefbreeken zynde, werdenze groen met «veini- ge witagtige plekken; in baar ouderdom vuur-rood , met een dunne papiere fchelle , die ligt in flukken breekt, Het vlees in de groene is avitagtig , en zappig , zoo was teragtig niet als aan de gemeene, en maffyver. In de geheel rype, als de fchelle berft , zoo ziet men bet drooge , en baairige merg gelyk aan de voorige, en daar in grootere zaden , niet zwart , maar boutagtig , of grauw, en aan de kanten gekertelt. Dit gebeele gewas , zonder- ling de vruchten bebben een zwaren , en fcbier ftin- kerden reuk, die lange aan de banden blyft, als men ze handelt , ook een bitteragtige fmaak. Naam. In ’t Latyn Petola Anguina , of Cucumis Anguinus Indicus. Jn ’t Maleyts Petola Ular na de flangeformige gedaante der vruchten, gelyk boven om de- zelve reden de Oebi Oelar genaamt is, Plaats. Dit is een rare zoorte in Amboina , en men laat- ze meer de bomen oplopen dan op latten, gelykze ook min- der Queeking vereifcht dan de voorige , ook weinige vruch- ten draagt. EE Niettegenftaande dit een ftinkend gewas is, zo geeft bet nogtans een welfmakend moes, als men de jonge, en balfrype vruchten neemt , nog niet boven een voet , of elle lang, bet grys meel als dan affirykt , in flukken fnydt , en kookt, als bet voorige , weg /mytende bet eerfte water, daar de bitterbeit in [9n en moet- ze daarom jonk neemen, om dat de fcbale zeer ligt bout- agtig wort, de gekookte nu beeft gants geen viesagtige reuk nog fmaak. De Hondert acht en veertig fle Plaat Vertoont de Slangformige Petola, welke de Comcommer met een vrucht, een houwe vaneen Boon verbeeldende genaamt mag werden, en waar van ik by geen Schryver eenig gewag gemaakt heb gevonden. XLIV. 408 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XLly CAPUT QUADRAGESIMUM QUARTUM. Petola Bengalenfts. Ertia Petole fpecies exotica eft, in Amboina pa- rum nota, planta eft uti aliarum Petolarum, fed plerumque minor, tam ejus flagella, quam folia, ac flores. Folia ejus tenuia funt, & rugofa, fex pollices lon- ga, tres lata, inque tres notabiles angulos dittinéta , ubi ad quamvis auriculam minor adítat, ita ut quin- que nervi ad petiolum concurrant, ubi & finum for- mant, qui major eít dimidio circulo, ad oras folia hac ample dentata funt, odoris fortis, & faporis a- mari. Flores flavefcunt, ex quinque cordiformibus peta- lis conftantes, que glabriora funt, quam in vulgari Petola. Fructus palmam longus eft, ab utraque acuminatus parte, fructibus Papari fimillimus , feu paulo major, inferius anguftiffimus, fuperius cito anguftatus in bre- vem, & durum apicem coronatum quafi, externe diftinétus eft per longitudinem in novem, vel decem notabilia, & protuberantia dorfa, quorum interftitia ertexta funt venulis transverfalibus, per quas totus ructus rugofus quafi eft. Atque hic cito durum, & lignofum format putamen, primo aurantium , vel igneum quafi, ac tandem lignei coloris, tumque inter- na fübftantia degenerata eft in fpongiofam, & fibro- fam maffam , quz tam lenta eft , ut vix diftrahi poflit, femina funt inftar illorum Battece, fed mino- ra, nigra, & parum contracta; non afferculis inponi- tur hzc planta, fed permittitur fepes, & frutices percurrere. i Nomen. Latine Petola Bengalenfis. Malaice Djingi, & Petola Bengala, primum nomen ipfi inpofitum eft ab aurantio colore, quem Malaienfes Djingi , feu Djinka vocant, feu uti alii volunt Tjingi, quod ni- gros denotat Mauros, acfi diceretur Petola Ætbiopi- ca: alterum nomen ipfi datum eft, quum a Bengalen- fibus maxime colatur, & uti dicitur ab hac natione rimum ex ipforum patria deducta Bataviam , & inde in hafce infulas. Portugallice Petola Ri/ca. Ujus. Hi fru&us non nifi teneri adhibendi funt, SECH nempe femi maturi fere funt, quorum acuta orfa parum abfcinduntur, ac porro coquuntur inftar aliarum Petolarum, quam primum vero incipiunt ru- bere, & lignofi effe, ad cibum non amplius valent. Bengalenfes tantam addunt Piperis aliorumque aroma- tum copiam, ut os fere exurant, quod ipfis falubre cenfetur. Picinna Hort. Malab, tom. 8. cap. 7. defcripta, forma cum priore convenit, ac Portugallice vocatur Patola, quum vero ibi fruêtui ifti adfcribatur amarus fapor, & naufeofa qualitas, hinc anceps fum, quid proprie intelligatur, five hoc Djingi , feu præcedens Petola Ular. Dyingi. 4 Tabula Centefima Quadragefima Nona Petolam exhibet Bengalenfem, qui eft Cucumis Malabaricus filveftris, fructu ftriato, amaro Commel. in not. ad H. Ma- dab. part &. Tab. 7. ac forte Cucumis Indicus, ftriatus, operculo donatus, corticofo putamine tectus Plukn. Al- mag. p. 123. & Phyt. Tab. 172. Fig. 1. XLIV. HOOFDSTUK De Bengaalfche Petola, E derde zoort van Petola is vree boina nog weinig bekent , bet Ces oi P ie re Petola , dog doorgaans Kleinder , zoo H P a als m > en bloemen. : DS e bladeren zyn dun en ruig , zes dui breed , in drie merkelyke RA cadet alt "a teder bil, nog een kleinder komt, zoo dat daar A x ben by den fieel zamen floten, alwaar zy ook Be = zem maken, grooter dan een balve Cirkel, aan 1 le ten wyt getant, flerk , en bitter van reuk. "n De bloemen zyn ligt-geel , van vyf bertformi T 1 ge blaad- Bä die wat gladder zyn als aan de gemeene De vrucht is een band lang, agter en vo Jpitft, de vruchten van de Papar zeer PG grooter , agter op °t finalfte , vooren Jcbielyk toelopende in een korte, en barde /pitze als een kroontje, van buiten ifje verdeelt langs been in negen, of tien flerke, en uit. Jiekende ruggens, en de tuffen plaatzen zyn uitgeweven met diverfe ribbekens , die de gebeele vrucht rimpelig ma- ken. Zy gewint baaflig een barde boutagtige fchaal eer fd oranje - geel, of vuur-rood, ten laaften bout - ver. wig van koleur , zynde als dan bet binnenfte vleefcb verandert in een fpongieufe, en dradige fub[lantie , zoo taay „dat men ze qualyk van malkander kan trekken, de zaad-korrels zynals die van Batteca, dog kleinder , zwart en wat gerimpelt. Men leidtze niet op latten , maar laat- ze langs de beggens en op ruigten lopen. ` Naam. In’t Latyn Petola Bengalenfis. In "t Maleyts Djingi, en Petola Bengala, de eerfle naam komt van de oranje-coleur , dewelke de Maleiers Djingi of Djinka noemen, of zoo anderen willen "ljingi , °t welk zwarte mooren beduit, als of men , ZEtbiopifcbe Petola zeide; den anderen om dat ze van de Bengalers meeft geoeffent wert, ook zoo men zegt door de zelve natie eerftelyk uit baar land na Batavia, en van daar in deze Eilanden ge- bragt is. In "t Portugees Petola Risca. ebruik. Men moet deze vruchten gebeel jong neemen, wanneerze niet meer dan balf waffen zyn , /nyden de Jcberpe ruggens wat af, en kookenze voorts gelyk andere Petola, maar zoo dra zy beginnen rood, en boutachtig te werden, dienenze tot de koft niet meer. De Bengalers doen daar zoo veel Peper, en beete fpeceryen by, dat zy E in de mond branden, ?t welk zy voor gezont bou- en. Picinna Hort. Malab. tom. 8. cap. 7. komt in ge- daante met de voorgaande overeen, en draagt in °t Por- tugees den naam van Patola; doch vermits aldaar die vrucht een bitteren [maak , en walgachtige eigenfchap sped toegeftbreeuen , 200 See ik in twyffel, wat daar ede gemeent werd, of deze Djingi ek iia > Of deze Djingi , of de voorfcbreeven De Hondert negen en veertig fle Plaat Vertoont de Bengaalfche Petola, welke is de Malabaarfche wilde Comcommer, met een geftreepte bittere vrucht van Commelin in de aanteekeninge op het achtfle deel van de H. Malab. Tab. 7. en mogelyk de Indifche , geftreepte Comcommer, met een dekzel verfiert, en een fchorsag- tige fchmal van Plukn. Almag. p. 123. en Phyt. Tab. 17% JT Lo SE E NN MN WS d SS NY be, ww N NN WM A \N N NS \ N NN Mu N INN 65 ab. CXLIX — IX Boek, XLV Hoofif. CAPUT QUADRAGESIMUM QUINTUM. Petola filveftris. Petola Utan. Uarta Petole fpecies cft planta filveftris cum Cu- Q camere noftro filveftri, feu afinino conveniens. Folia illis Papari fimilia funt, fed non tam pro- funde diffecta, unde & ad Bryoniam propius adcedunt, in quinque nempe lacinias diftinéta, & ad tactum ru- gofa, fed non ita quam Petola domeftica, longa ver ro, ac tenuia emittunt flagella, in Sagus filva, vel vallibus arbores adfcendens. Recentia autem folia odorem faporemque habent amarum fere inftar Peto- le fative. Flos luteus eft, ac pentapetalus , calici infidens, . ex quinque apicibus conftrudto. Fructus formam ha- bet oblongi ovi, fed major eft, & firmo apice dona- tus, qui maturus fponte decidit, inftar operculi ro. tundi crufti cum fegmento putaminis. Cortex exte- rior viridis eft , & glaber, fed undecim obfcuris ftriis per longitudinem diffectus, fuccofus admodum, medulla interna, quam diu recens eft quam maxime amaricat, ficcus vero lignofus eft, hic fru&us puta- mine tenui, & fragili obductus eft, in quo gleba que- dam ficca, & mufcofa reperitur ex multis intricatis filis conftructa, uti in domeftica Petola, in hac pla- pa locantur. ac nigra femina , formam habentia quo- dámmodo Cimicis fine pedibus, Quum fructus maturus eft, ejus putamen facillime jn fragmenta confringi poteft, ac fibrofa mufcofaque medulla cum feminibus in una gleba tota eximi, uti & hec ficca congeries ex petiolis dependet, quum putamen deciderit. ‘Totus fructus amariffimus eft, zque, ac Colocynthis, ac przrerea ingratus, & nav- feofus. Nomen. Latine Petola filveftris. _Malaice Petola U- tan, item Panawar, h. e. Antidotum, nomine nimis generali. Maccaffarice Tambar. ` Locus. Ad fluminum ripas obcurrit in levibus filvis, uti & in ficcis Sagus filvis, Ufus. Vulgus Maccaffarenfe foliis utitur ad ci- bum, que aliis adcoquunt oleribus, immo ipfiinma- turi fructus toti, licet fint amari, hi enim incole a- mara amant. Sicca vero & fibrofa medulla in aqua macerata, & potata loco antidoti adhibetur, quum quis putat veneno effeinfectus. Alii Malayenfes me- hore jure hunc fruétum non ad cibos adhibent, fed ficcam fervant medullam in ufum Medicum, hec e- nim in aqua macerata, & potata fortiter purgat, fed maxime per vomitum , fortifimum enim eft emeti- cum, & prodeft ad (tomachum corruptum , & pectus per vomitum depurandum, quum quis putat aliquod adfumpfiffe venenum , hunc potet fructum in aqua maceratum , ut venenum per vomitum rejiciat. Qui- dam paululum addunt Alea Padi, ac fuccum Limonis Swangi, quod inprobo, cuncta enim venena , prefer- tim Mineralia per Limonum fuccum exaltantur. In Afthmate tenera eliguntur folia, que cum pauxillo Cepe, vel fucco Limonis Swangi egro propinantur, non tantum in Hofa, feu Afthmate, fed etiam in per- tinaci Orthopnea vulgo Moreto dicta, que Amboini- ce Habair dicitur, quum tenera hujus eliguntur folia cum teneris Boa Rau Utan foliis, ac pauxillo Cepe rubre, & Limonis Swangi fucco mixta, quz fimul torrentur in folio Piffang Croho, fuccusque expres- fus egro propinetur, qui hinc vomet, & alvüm de- jiciet. In gracilibus, & biliofis hominibus hec Petola U- tan periculofa eft, in hifce enim non alvum exonera- bit, fed vehementiffimum excitet vomitum, qui diu durat, quemque infequitur vehemens fpafmus orificii ventriculi , vel lancinatio, & aliquando ipfe etiam’ fanguinis vomitus. Tom. Y. Hujus AMBOINSCH KRUYDBOEK. 4°9 XIY:BOORDS TUR De wilde Petola, D vierde zoorte van Petola is een wild gewas met onze wilde, of Ezels Comcommers over een komen- _ de. De bladeren gelyken die van Papari, dog zoo diep niet gefneeden , dierbalven onze Bryonia naderkomen= de, te weten in vyf lappen gedeelt, ruig in 't aanta[len, dog zoo zeer niet als de Tamme Petola, met lange, en dunne ranken in ?t Sagu bos, of in de Vallyen de bomen oplopende , de verfche bladeren rieken > en fmaken bitter, en fcbier als tamme Petola. De bloem is geel , en vyfbladig , ftaande op een voetje van vyf fpitzen. De vrucht is als edi ES dog grooter , met een flyve tip bovenop , zynde bet voornaam: Ste voetje van de bloem, dewelke ryp zynde , van zelfs afvald als een rond dekzel van een Pafty met een ge deelte van de fcbaal. De buitenfle- fcborffe is groen, en even , dog met elf donkere fireepen in de lengte afge- deelt , zeer zappig , bet merg van binnen, zoo lange zy vers zjn, zeer bitter. Droog zynde werdenze boutverwig, dunne , en broch, en daar in vind men als dan een droog klompje mofch van veele verwerde draadjes gemaakt, gelyk aan de tamme Petola, in "t zelve leggen platte zwarte zaden, hebbende eenigzints de gedaante van een weegluis zonder voeten, Als de vrucht ryp is, kan men de fchaal zeer ligt in Jlukken drukken, en bet dradige mosformige merg met de zaden in een klomp gebeel uitneemen, gelyk ook de zelve droge klomp aan de Delen hangende blyft als de /chaal afge- wallen is. De fmaak van de gebeele vrucht is zoo bitter als eenige Coloquint mag zyn , daar by onlieffelyk , en wals : gelyk. Naam. In 't Latyn Petola Sylveftris. de Maleyts Petola Utan, als mede Panawar, datis Antidotum , met een al te generale naam. In’t Macaffaars Tambar. Plaats. Men vind bet aan de Rivier kanten, in ligte bos/chagien , als mede in drooge Sagu-boffcben. Gebruik. De flegte lieden op Maccaffar gebruiken de bladeren in de koft, en onder ander Sajor te koken, ja zelfs de gebeele onrype vruchten, al zynze bitter, want deze inwoonders veel van bitterbeid bouden. Maar bet drooge, en dradige merg in water geweekt, en gedron- ken gebruiken zy tot een tegengift , als iemand meent fenyn in gekregen te hebben. Andere Maleyers gebrui. ken met beter reden deze vrucht , geenzints in de koft s maar bewaren bet drooge merg tot Medicynen , want bet zelve in water geweekt , en daar van gedronken , purgeert Jlerkelyk , dog meeft na boven, zynde een kragtig Emeti- cum, of Womitief , en werd gebruikt om een vervuilde maag , en borft door braaken te zuiveren , als iemand verneemt eenig fenyn ingekregen te bebben, die zal van deze vrucht drinken in water geweekt, zo zal zy bet vergift door braken overgeven. Zommige doen daar by een weinig Alea Padi; en denzap van Lemon fwangis "t welk ik mispryze, want meeft alle venynen zonderlyk de Mineralia werden door Lemoenzap opgefcherpt ; in de Hoza , of Aftma neemt men de jonge bladeren bier van met een weinig Ajuin, en zap van Lemo Swangi, en geeft den Patient te drinken, niet alleen in dit Aflbma of Hoza maar ook in de fnoode Ortbopnea in't gemeen More- to genaamt. Amboins Hahair genaamt , neemt men dezelve bladeren met jonge bladeren van Boa rau Utan met een wei- nig roode Ajuin en zap van Lemo Swangigemengt , braad bet in een blad van PilJang Crobo , en geeft bet uitge- perflen zap den Patient te drinken , die daar op aan bet braken en den afgank zal geraken. By magre , en Cholerike menjchen is deze Petola Utan al wat zorgelyk te gebruiken, want zy verwekt by de zelve geen byzondere kamergang , maar een geweldig bra- ken, °t welk lang duurt , waar op volgt een geweldig fteken in de krop van de mage , en zomtyds bloedbra- ken. | Fff Zyn 4o HERBARIIAMBOINENSIS Liber D ep. XLVI. Hujus antidotum eft Soalamou Pohon, cujus fru- &us cordiformes cum pauxillo Alea Pady , & Siri Pinanga mafticantur, ac pauca deglutitur pars , reli- quaque pars externe ventriculi orificio inlinitur , unde & certiffima dofis eft, quum ficcate medulla dimidia gleba fümatur, ac per femi horam in aqua macera- tur, que dein leniter exprimitur , ac pauxillum Zingi- beris contriti addatur, ac fic propinatur ad ftoma- chum corruptum , & pectus per vomitum depurandum, Hzc Petola hanc porro habet proprietatem , quod tetrum contrahat odorem, fi in ventriculo retinea- tur, atque hinc vomitus per hanc cauffatus teterri- mum fundat feetorem , qui hominibus per aliquot per- durat dies. Salutare tamen eft medicamentum, quod hominibus fummopere prodeft in Afthmate, & ad- fumpto veneno, fed prudenter uti eo oportet, alio- quin enim que poteft nocere quam prodeffe. Vo- mitus vero fiftendus eft, ne fanguinis fuperveniat e- jectio , quod effici poteft per Corallium album, & nigrum. Chirurgi noftri melius hoc medicamentum reparare, & nofcere deberent, ne talem in homini- bis cauffaret vehementem effectum, Catu Picinna in Hort. Malab. part. 8. cap. 8. de- fcripta cum Petola hac Utan videtur convenire. Tabula Centefima Quinquagefima Petolam exhibet filveftrem, que Cucumeris, vel Colocyntbidis filveftris fpecies eft, & Cucumis Malabaricus amarus, fru&u fine coftulis a P/ukn. in Almag. pag. 123. Vocatur. CAPUT QUADRAGESIMUM SEX TU M. Amara Indica. Ep Apari eft Momordica Indica, feu Bal/amina mas, fed majora gerit folia, ac fruétus, quam in Ita- lia. Flagella vero emittit teretia, angulofa, & ftriata, ac pallide virentia, quibus folia infident foli. taria fimilibus in longis petiolis, atque hifce obpo- nuntur clavicule tenues, multis circinnis ubique fe- fe circumvolventes, Papari. Folia peculiarem habent formam, ad illa Vitis ad- cedentia, feu illis Aceris fimilia funt, in feptem plu- resve lacinias diftinéta, que profundifimz funt, ac quavis iterum lacinia in varios minores diftributa eft angulos, flaccidiffima, glabra, & lete virentia, Ad foliorum ortum prope majorem caulem alterum minus, ac rotundum locatur folium , atque ex ejus ala alter tenuis excrefcit pedunculus florem fuftinens. ui luteus eft, ex quinque flaccidis, & rugofis com- pofitus petalis, magnitudinem habens Ranunculi. In media cavitate brevis erigitur ftilus ex viridi flave- fcens. Fru&us peculiarem, & miram habet formam , quz multum ab aliis differt fructibus, atque ex craffiuícu- lo pedunculo brevi poft florem progerminat. For» mam quodammodo habet femi perfecti Cucumeris , fed ab utraque acuminatus parte, quinque, fex, ac feptem pollices longus, paulo minus craffus, exter- ne quodammodo trigonus, per longitudinem tribus rotundulis dorfis diftinCtus , interftitia repleta funt multis mirisque verrucis, feu tuberculis , quorum quzdam rotunda, alia oblonga, aliafinuofa, fed om- nia glaberrima funt, & flavefcentia, ita ut putaretur effe res fumma artificis manu elaborata. Si fructus fit completus, & maturus, intenfe luteus eft, feu ex rubro aurantius, atque dehifcit in tria fegmenta, qua inferius connexa funt, atque conftant ex craffa , mol- li, & aurantia pellicula, cui fimilis adheret mollis caro. pu In- Zyn Nombal of tegengift is Soulamou Pobon , wiens ber tjens , of vruchten met een weinig Alea Pady, en een Siri Pinang geknouwt , waar van men een weinig infavel d en de reft van buiten op de krop van de mage meat daarom is bet zekerfle, als men van bet gedroogde 2 niet meer dan een bale klomp neemt , en omtrent een balf tur in een kop met water weekt, daar naa zagjens uitdrukt en een weinig Gember daar by oryft, en zoo indrinkt om de vervuilde maag, en borft door braken te zuiveren. Deze Petola beeft nog die eigenfcbap , dat 2) een zeer euvelen reuk verkrygt, als zy in de mage van de menfch komt, en daar door een ftinkent uitbraak. zel veroorzaakt , °t welk eenige dagen den menfchen byblyft , bet is een beilzaam medicament, daar de men|cben groote bate by gevoelen in engborftigbeid en ingenomen fenyn , maar bet wil voorzichtig gebruikt werden, want anders kan het zoo veel quaad als goed doen: inzonderbeid moet men bet braken fluiten, dat bet tot geen bloed braken komt , 't welk men ook doen kan met wit en zwart Calababaar in te geven; onze Mee: fiers beboorden bet beter te leeren kennen, boe men bet poU moefte , dat bet zulken gewelt in de menfcb niet eede. Catu Picinna in Horto Malabarico: part. 8. cap. 8. befcbreeven, fchynt met onze Petola Utan te willen over een komen. De Hondert en V’yftig fle Plaat Vertoont de wilde Petola, welke een wilde zoort van de Comcommer , ofte Cologuint is, en werd de Malabaarfche bittere Comcommer, met een vrucht zonder ribbetjes ge- naamt van Plukn. in Zyn Almag. p. 123. XLVL HOOFDSTUK, De Indifche Bittere-Plant. Apari wil een Indifche Momordica , of Balsami- na mas zyn, dog grooter van bladeren . en vruchten dan in Italien. Zy fchiet op met lange dunne ge- boekte , geftreepte, enligt - groene ranken daar aan de bla- deren enkel flaan op diergelyke lange fielen, en tegen over dunne Clauwieren met veele krullen zig over al omflingerende. De bladeren bebben een byzonder fatzoen , na bet Wyn- gaarts loof wat gel'ykende , of na die van Acer , of Boog- bout , in zeven, of meer lappen verdeeld , die zeer diep gefneeden zyn, en ieder lap weder in ver/cheide min- dere boeken, zeer flap, glad, en blyde-groen. By den oorfpronk der bladeren aan de hooftfreel Daat een ander klein, en rond blad, en uit deffelfs fchoot een ander dun fleeltje, waar op de bloeme voortkomt. De bloeme is geel, van «yf flappe , en gefronfte blaadtjes emaakt , zoo groot als die van Ranunculus. In de middelfte bolligbeid flaat een kort Pylaartje uit den groene geelachtig. e vrucht is van een byzondere , en zeldzame ger daante, veel van andere vruchten verfchillende, en uit den dikagtigen fleel kort. achter de bloeme voortkomen. de; zy beeft de gedaante eenigzints van een balf was- Jen Comcommer , doch. achter. „ en vooren toegefpitft ,vyf, zes, en zeven duimen lankyiwee duimen , of wat min- der dik, van buiten zynze eenigzins driezydig , 1n de lengte met drie rondagtige ruggens verdeeld, de tujlen- Jpatien zyn uitgevuld met veele wonderlyke vratiens of beuveltjens , zommige rond, zommige longue. redi mige bochtig, alle zeer glad, en licbt-groen. Men zou- de zeggen, dat bet een ding was van een konftig beeld- bouwer alzoo gegraveert. De oude wert regt boog-gte ofte orangie-rood , en fplyt open in drie flukken , die ag- ter aan malkander bangen , beftaande uit een dikke, mure we, en boog - geele fchelle, daar diergelyk murw wleefch aan bangt. j : Bin- 9 2000000 IX Bock. XLVI Hooft/i. Intus locatur gleba feminum corallii rubri colo- ris, que humida, & vifcofa funt, magnitudine aci- porum Vitis, fed oblongiora, ac plana, faporis dul- cis, unde & edulia funt, fub hac molli carne planum locatur granum majus illis Cucurbite , quodque oras habet craffas, & denticulatas, acfi a muribus exefum effec, atque in ejus ora plana incurva quedam, & protuberantes conípiciuntur linee tanquam characte- res, coloris lignei , quodqueinterne album, &ligno- fum ficcumque continet nucleum. Caro rubra mollis eft, dulcis, & edulis, cun@e vero hujus plante partes, ac praefertim folia amari- cant tam fapore quam odore, qui etiam percipitur, fi modo huic adftemus plante, vel hanc manibus tan- gamus, amarities autem ejus non naufeofa eft, fed grata, & pura inftar illius Abfynthii, ejus odor vero gravis eít; quum glabra femina ex fiffis fructibus in terram procidant, facile novas producunt plantas. In flagellis quoque, ac foliis hic & illic crafla, & ob- longa confpiciuntur tubera, feu genicula, que quis putaret teneros effe fructus, quorum quzdam fubro- tunda, & angulofa funt, inftar depravatorum globu- lorum luforiorum, fed plerumque iniftis plantis, que loco crefcunt gracili, hic enim foliola minora quo- que funt illis alius fruticis. Radix eft alba, longa, multisque miris obfita ver- rucis, & amara, fibrofaque , in hortis plantatur ad palos ramofos, vel frutices, quos denfa fua fronde obtegit, vel juxta fepes adfcendit, atque ubi femel fuit plantata, fponte fefe multiplicat per decidua fe- mina. Amara Sinica, feu Papari Sinenfis priori fimilis eft quoad formam, fed major in omnibus partibus, fru- ¿tu potiffimum differens. Fru&us ejus pedem longus eft, & ultra, nec gerit ifta tria protuberantia dorfa, uti prior, fed hic dente obfitus eft brevibus, ac rotundulis verrucis, quz fu- perius in apices definunt, unde & ad tactum quoe dammodo fpinulofus videtur , primo pallide virens, dein aurantii coloris, caro ejusque officula funt, uti in vulgari , ac maturus fructus fuperius quoque in bi- nastresve dehifcit partes, non ita amarus eft hic, ac proinde ad cibum aptus. Nomen. Latine Amara Indica.” Malaice Papari. Por- tugallice Margo/a, quafi Amargo/a, h. e. Amarities, ob faporem omnium partium amarum. Amboinice Papariban, & Pariban. Sinice Koukoe. Locus. Nota eft hzc plantain Indie Orientalis in- fulis, atque in hortis colitur fine magno labore, præ- fertim ubi Europzi habitant, quiad cerevifie prepa- rationem quam maxime hac indigent. Ufus. Tota ejus flagella cum foliis abrumpuntur , & füb tecto in loco ventofo fufpenduntur ad ficcan- dum, quum quotidiano funt in ufu ad cerevifiam Saccharatam componendam, qui vulgaris eft potus apud Europzos noftros in India Orientali. Sumunt manipulum ficcatorum foliorum , ac cau. lium, que aque incoquuntur, atquz hzc conmifcetur cum Saccharorubro, quod tam ab arboribus, quam ab arundinibus conligitur , ex quo cerevifiaifta Saccharata conficitur, que per hec folia amaricantem, non ta- men ingratum contrahit faporem , proxime adcedens cerevifie noftre vulgari, cui magna Lupuli quantitas fuit addita, fed hujus viliffime non adcedit virtute. Tta ut Amara hzc in India nobis inferviat loco Lupu- li, fine qua cerevifia ifta Saccharata quam maxime infalubris efTet, ipfumque Saccharum fine amaris hi- fce foliis in aqua nimis cito acefceret. Recentia fo- lia quoque adhiberi poffunt, fed folummodo defectu ficcatorum, illorum enim fapor in cerevifia parum aufterus eft, ac minori dofi fumenda funt. Hec ce revifia multo falubrior eftilla, que olim Bataviz fo- lebat przparari ex vulgari nigro Saccharo , & Tama- rindis, quz ftomachum quam maxime refrigerabat, atque plebeis, qui ob dulcedinem avidiffime hanc po- tabant, Diarrheam plerumque cauffabat. Perfe&i, fed inmaturi fructus ad cibum adhibentur, qui in frufta fcinduntur, primumque abjicitur ipfo- rum decoctum, ac dein cum vulgari quodam jufculo, vel Calappi lympha coquuntur, Tom. V. Hic AMBOINSCH KRUYDBOEK. 3 411 Binnen ziet een klomp van coraal roode vochtige flibberige korrels in d j SE j ın de grootte van druive korrels. dos langwerpiger, en plat, z 7 et PET y en plat, zoet van maak, en eeth der dit weeke vleefch leidt een platte korrel iy Gë ia e : : rooter als die van Cauwoerden, met dikk b > ikke kanten, enaan de x ` i 6 e zelve gekertelt , als ofze van muizen geknaagt waren, op de platte zyde ziet men ook eeni j j ge kromme "bui > g „en uitbuilende &nien , als Cbara&eeren , boutverwig , en van binnen met een witachtige , eu boutacbtige drooge beeft. Het roode vleefcb is mals, zoet, e ` wat aan deze plante is, EE n Ee a bitter van reuk, en fmaak, den welken men ook GN wert, als men flegts daar by flaat, of met SC aantaft , zynde egter deze bitterbeid niet walchelyk maar klaar , en, zuiver gelyk die van Alfems5 doch de reuk is wat zwaar, als de gladde korrels uit de geborfte vruch. te op der aarde wallen, zoo brengenze lichtelyk nieuwe ‚planten woort. Men ziet ook aan de ranken bier , en daar aan de bladeren, dikke , en lankwerpige builen of knien die men voor jonge vruchten zoude aanzien , zommige rondachtig, en geboekt als febeeve knikkers, gemeenlyk aan die planten, die op een magere grond flaan , want daar by ziet men de blaadjes kleinder dan aan den refte- RS for. u e wortel is wit, lang, met veele zeld/ame u bezet, en mede bitter , En Vafelingen, s Blunt der dm de tuinen by getakte JLokken , of ftruiken, die bet met zyn digt loof oes ; of men bet langs de beiningen loo- pen, en daar bet eens geplant is, vermeni 7 zich zelfs door de dn zaadkorrels. UIN Amara Sinica, of Sineeze Papari is aan de gedaante de voorige gelyk , doch grooter aan alle zyne deelen „en meeft ‚in de vrucht verfchillende. De vrucht is een voet lank, of meer , beeft de drieuit- Jlekende ruggens niet gelyk de voorige, maar is digt bezeb met korte rondtachtige wratten, boven eindigende in fpit- zen, en dierbalven wat flekelig in "t aantaften eerfE licht-groen , daar na orangie-geel; vlees, en korrels van binnen zyn als aan de gemeene, en de rype berft vooren mede open in twee , of drie deelen, zy zyn zoo bitter niet, en dierbalven bequaam tot de koft. Naam. Jn’t Latyn Amara Indica, in "t Maleyts Pas pari , in t Portugees Margofa, ofte Amargofa, dat is bitterheid na den fmaak in alle haar deelen. In zt Am- bonees Paparihan, en Parihan. Jn’t Sinees Koukoz. Plaats. Zy is bekend in d’Eylanden van Ooft Indien, en werd geoeffent in de tuinen zonder groote moeite, in- „zonderbeid almaar Europianen woonen , dieze tot bier- zetten niet mifen konnen. Gebruik. Deze geheele ranken met bladeren , en al werden afgebrooken , en onder 't dak aan een luchtige plaats om te droogen opgebangen, zynde nodig tot den dagelyk- Jeben gebruik om zuiker-bier té zetten , den gemeenen drank by onze Europianen in Ooft-Indien. Men neemt een goeden band vol van de gedroogde bla» den, en flelen, en kookt die in bet water, ’t welk ge- mengt Wert met bruine fuiker zoo van bomen als van riet komende, waar van bet voornoemde fuiker-bier gemaakt wert, ?t welk een bitterachtige dog niet onaangenaame {maak daar van bekomt, ons gemeen bier, "t welk Deck gebopt is, naaft komende, dog bet flegfte daar van nog in deugt niet bereikende. Zoo dat deze Amara ons in Indien diend, in plaats van Hoppe , zonder dewelke bet voornoemde fuiker bier gants ongezont zoude zyn, en de Juiker zonder deze bittere bladeren zoude in "€ water te baaftig zuur worden. De groene bladeren kan men ook neemen, dog alleen by gebrek van de drooge, want bare bitterbeit in "t bier is wat vreed , en men moetze in min- der quantiteit neemen. Dit bier is veel gezonder dat bet Jui&er-bier , dat men eertyds op Batava plagt te zetten van gemeene zwarte zuiker , en Tamaryn , ’t welk den magen zeer verkoude, en by de Orang Baren, die bet wegens zyn zoetigbeid gulzig dronken, gemeenelyk buikloop ver- oorzaakte. De volwaffe dog onrype vruchten werden tot de koft gebruikt, als men die in flukken fnyd, bet eerfte af fiet- zel weg giet, en dat met een gemeene zop, of Calappus- melk kookt. Fff 2 „Deze 412 Hic cibus quam maxime laudatur, ac faluberrimus habetur, ad fanguinem depurandum, ac craffum, & melancholicum adtenuandum fanguinem ex vulgari epinione Medicorum Indicorum, qui dicunt, cunéta amara ftomacho profunt, & fanguinem depurant. lidem hi fructus in aqua cocti per longitudinem finduntur , internaque ipforum caro, & femina exi- muntur, & confciflis pifcibus , herbis, & carne in- plentur, ac cum gramine , vel Sirii folio conligantur, & coquuntur, ut fupra fuit indicatum. . Hie cibus gratior eft priore, ac ftomacho falubrior, fi enim rite fit preparatus, paululum amarus eft, qui in hifce regionibus facile adoptatur. Obftetrices Ine dice fuccum unius alteriusve folii ori infantis infun- dunt, ut ipfius pettus, & inteftina depurentur ab omni muco, & excrementis, quz in matris ventre conle&a funt. Idem hic fuccus puerperis quoque ropinatur, ac fructus tali modo preparati cibo ex. ibentur, ad fanguinem depurandum, & ad lac gene» randum. uo modo hzc Indica Amara cum Italica Bal/amina conveniat,que mas,feu Momordica vocatur,licet Papari Indicum fit multo majus, ac fructus gerat alio modo formatos, vide amplius in Europeis Herbariis, præ- fertim Mattbioli Conmentaria in Diofcorid. libr. 9. cap. 177. ubi hanc in capite Vitis Nigre defcribit, ac magnas ipfi tribuit virtutes, ad quevis nempe vulnera tam ex- terna, quam interna curanda , nullam vero facit men- tionem alicujus amaritiei in Balfamina fua. Ambo hz Papari fpecies in Hort. Malab. part. 8. cap. 9. & 10. defcribuntur fub nomine Malabarico Pavel, & Pandy Pavel. Portug. Folba Margofeira , ac Belgice Bierblad, quum ipfarum folia ad prepara» tionem Cerevifie Saccharate Indice adhibeantur, quod in Europa cum Lupulo fit. Vide porro in iftis capitibus plura de ipfarum ufu ad Scabiem, & Dr, Commelinus has quoque habet, & numerat inter Bal- faminas mares fpurias. Tabula Centefima QuinquagefimaPrima Amaram exhibet Indicam, que eft Momordica Zeylanica, . Pampinea fronde, fru&u longiore Tournef. inf. p. 103. & Thef. Zeyl. p. 161. ubi & plures hujus obcurrunt fpe- cies, vocaturque Momordica pomis angulatis tubercula- tis, foliis villofis longitudinaliter palmatis H. Clif. p. 451. & Cucumis Indicus puniceus major Par. Bat. Pr. p. 329. & Sloan. Cat. pl. en 103. qui plures habet Au@orec, reliquos vide in Thef. Zeyl. l. e. * CAPUT HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. XLVL Deze koft werd zeer gepreezen den, om bet bloed te E ae: da gebou. bloet te verdunnen, na de gemeene regel van de ankolyke ze Medicyns; alle bittere dingen zyn de m ; Indiaan. zuiveren bet bloet. 98° goet, en Dezelve vruchten in water opgezoden : benen open gefneeden , bet Mec dnd eng la ES genomen , met gebakte Vis, kruiden , of vleefch er Ms met een grasje , of blad van Siree weer te zam eee dms en gekookt , als boven. m Belen; it is aangenamer te eeten dan bet «nori, ge niet min gezond, want regt toebereid hops gna: meer dan kleine bitterheid, daar aan men zich Sg cn landen gewennen moet. De Indifcbe Y roedurouwen eg men den zap van een, of twee groene bladeren SE den zelven bet nieuw gebooren kind den eerften, eich den dag in de mond, om des Kindekens bor ft e Here beele ingewand te zuiveren van alle flym, èn i Ge ten, die bet in 's moeders lyf vergadert beeft jj dien zap gevenze de Kraamvrouwen ook te drinken nj vruchten als vooren toebereid, te elen, zoo om bet bl te giis ni m je melk te bevorderen, bie . Hoe nu deze Indifche Amara met de j famina Mas, of Momordica overeen GC Indiaanfche Papari veel grooter , en anders ; efor Ce vruchten draagt, daar van ziet de Europifche te boeken , inzonderbeid de Conmentaria Matthioli Nard 4. boek, cap. 177. van Diofcorid. daar byze in t Ca. pittel van de Vitis Nigra befcbryft , en groote krachte > boe-eigent , om alderlei , zoo uitwendige als inwendi e wonden te geneezen , doch by maakt geen gewag va a nige bitterbeid aan zyn Balfamina. aa Deze beide zoorten van Papari werden in Hort Mae lab. part. 8 cap. 9. en 10. befebreeven onder de Malas baarjche naam van Pavel, en Pandy Pavel, in "t Pore tugees Folha Margofeira, en in 't Duits Bierblad de- wyl men deszelfs bladeren tot bet maken van't Oofl. In difcb Zuikerbier gebruikt, gelyk men in Europa met bop» pe doet, Ziet in bet zelve capittel meer van zyn gebruik tegens de fcborftbeid, en Dr. Commelinus boud ze me. de voor valfcbe Balfamina mas. _ De Hondert een en vyftigfte Plaat Vertoont de Indifche Bittere plant, welke is de Zeylonfche Momordica, met Wyngaards-loof, en een langere vrucht van Tournef. infl. p. 103 en de Thef. Zeyl. p. 161. alwaar meer zoorten van dit geflagt voortkomen, en werd ge- naamt Momordica, met hoekige , en knobbelige vruche ten, en wollige gevingerde bladeren in de H. Cliff. pag. 451. en is de grooter Indifche fcharlake Comcommer van E Par. Bar, Pr. pag. 329. en Sloan. Cat. pl. Fam. p. 103. ie zeer veel Schryvers aaphaalt, de overige ziet in de Thef. Zeyl. op de aangehaalde Plaats. XEVIL IX Boek. XLVII Hooff. CAPUT QUADRAGESIMUM SEPTIMUM. Amara filvefiris. y Apari filveftre majora gerit folia, non tam profune de incifa, rugofiora, ac minus amara. los eft uti in priore, fed albus, & magis concavus. Fru- &us eft inftar Papari inmaturi, ac minor, digitum circiter longus, ac binos transverfales digitos Cras- fus, ab utraque parte itidem acuminatus , nec tot protuberantibus verrucis obfitus, fed glabrior , mie nusqus amarus , ac fenfim quoque aurantium conqui- rit colorem, caro ejus, € femina funt uti in dome- i fed minora. m Latine Amara filveftris. Malaice Papari Utan. Amboinice Papariban, & Pariban Abbar. Papari Utan. Locus. In vallibus crefcit levibus juxta fuminum tipas, ubi Sol fplendet, ac terra arenofa eft. Ufus. Virides fructus ad cibum quoque adhibentur di&o modo preparati. Viridia ejus folia cum pauxil- lo calcis inter manus contrita , ipforumque fuccus expreflus Herpeti inlinitur Miliari , feu Curap ad ex- ficcandum , fi prius per cauftica quzdam fit exftincta, "Tabula Centefima Quinquagef. Secunda Ad Figuram Primam Amaram exhibet filveftrem. Figura Secunda Poppyam exhibet filveffrem, que Olus ve. fpertilionis vulgo vocatur. OBS ERVA TIO. Amara hec filveftris potius Bryonie videtur effe fpecies, WA el Zeylanica folio quinque partito Muf. Zeyl. pag. 25. & 61. & Thef. Zeyl. bag. 49. quum vero flores, ac fru&us in icone non fint additi, incertum eft. CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. 413 XLVIL HOOFDSTUK. De wilde bittere Plant. E wilde Papari beeft grooter bladeren, zoo diep niet gefneeden, ruiger , en min bitter. De bloeme is als aan de woorige, doch wit, en bolder. De vrucbte mede als kleine, en onrype Paparis , omtrent een vinger lank, en twee dwers vingers dik, achter en voo- ren mede toegefpitft, met zoo geen uitflekende wratten bezet, maar evener, min bitter , en werd metter tyd ook Oranje-geel, korrels , en vleefcb zyn als aan de tamme, doch Kleinder. Naam. In ’ Latyn Amara filveftris. In Maleyts Papari Utan. In °t Amboins Papatihan , en Parihan Abbar. Plaats. Het waft in lichte valleyen langs de kanten van Rivieren, daar de Zonne fcbynt , en daar bet wat zandig is. Gebruik, De groene vruchten werden mede tot de koft gebruikt, op de voorige manier gekookt. De groene bla- deren met een Weinig kalk tufJcben de banden gewreeven, en den zap uitgedrukt , fmeert men op Herpetem Milia- rem, of Curap, om den zelven op te droogen, als zy te vooren door eenige bytende dingen gedood is. De Hondert twee en vyftigffe Plaat Vertoont in de Lerffe Figuur de wilde Amara, ofte bittere firuik. De Tweede Figuur wyft aan de wilde Poppya, welke in "t gemeen het moes der Vleermuizen genaamt werd, AANMERKING, De wilde Amara fchynt liever een zoort van Bryonia te zyn, en is mogelyk de Zeylonfche Bryonia, met het blad in vyve gefneeden van het Muf. Zeyl. pag. 25. en 61. en de Thef. Zeyl. pag. 49. doch wyl de bloemen, en vruchten in de Figuur niet bygevoegt zyn, is het nog onzeker. XLVI Fff5 414 CAPUT QUADRAGESIMUM OCTAVUM. Poppya. Sayor Poppya: Po fpecies quoque eft Papary, fed magis fil- veftris quam domeftica, in binas diftinéta fpe- cies, in rotundam , & oblongam juxta fructuum varietatem. Primo rotunda, feu vera Poppya folia gerit inftar majoris Papari, pilofa, tenuia , & Papari odorem fpirantia, in tres majores, ac tres minores diftincta lacinias, quarum quevis lacinia parvos quosdam habet angulos, ac dentata eft, fed non ita rugofa funt , quam apart. proc pomi formam habet rotundam, feu inftar minoris dulcis Limonis, in acutum definens apicem , ruber, glabro cortice, ac quibusdam punétulis ob- duétus, atque fub hoc fragile, & lignofum locatur putamen. Caro interna eft aurantia, infipida, & in- grati odoris. Semina majora funt, quam in vulgari Papari, ceterum ejusdem forme , & characteribus quibusdam notata. Secundo oblonga, feu vera filveftris Poppya longa, rotunda, & lenta emittit flagella, pennam crafla; e- jus folia craffiufcula funt, fed flaccida, & fuperne glabra, fubtus rugofa, & venofa , illis Petole fimilia, atque in ipforum petiolis fulcatis tres obfervantur vi- rides verruce , illa autem diltinéta funt in tres majos res lacipias, quarum bine laterales eque ac media ereéte Tunt, ac fic hiantis Corvi roftrum referunt, poft illas bini tresve minores obfervantur anguli , feu apices, funtque porro rotunde auriculata. Solitaria locantur, ac debilem fundunt odorem inftar illius Papari , cuivis autem folio longa adftat clavicula, fupe- rius aliquando crifida. Ex foliorum alis fimplex y ac longiufculus excrefcit pedunculus , fuperius burfulam füftinens, ex binis te- nuibus femi-lunz formibus petalis compofitam, que rimo virent, dein flavefcunt, queque dehifcunt, & intus mirum reprefentant oblongum quafi granulum , quod alii infidet oblongo rotundo capitulo, ex cujus fuperiore parte flos, ex inferiore autem fructus ex- crefcit, Flos compofitus eft ex quinque ample extenfis, & inflexis petalis flavefcentibus, quz vero interne: ad ortum purpurafcunt, ipforumque pars interna inftar ferici mollis eft, ac quodvis petalum per longitudi- nem tribus nervis diftinctum eft, in horum centro pentagonum locatur corpufculum , purpureum, & di- {tinétis antheris notatum. Flos ipfe ftellulz inponitur ex quinque cceruleis, feu nigricantibus radiis compo- fite, poft inferioris ampullz lapfum fructus excre- fcit. ui ex craffiore dependet pedunculo , quam ipfe caulis eft, ex rotundo parum oblongus, major priore, externe fanguineus , acutis quoque punctulis notatus , quibus quodammodo fpinulofus eft. Sub craffo, fed fragili putamine transverfaliter fex locan- tur camere , in quibus totidem locantur glebe , viri- des , & vifcofe, que multa continent fufca grana, glabra, fed ad oras parum denticulata inftar illorum Papari, que ceterum cum femine. Bonga tanjong con- veniunt, fed tenuiora funt, caro hzc quoque infipi- da, & fatua eft. ý Altera Poppya filveftris eft planta farmentofa , & convolvulacea quafi, tenuia emittens flagella, atque tenacibus caulibus per frutices prorepit, quibus infi- dent petioli folia fuftinentes fimplices, ac late diftan- tes, atque hifce obponitur clavicula. Folia bina, ac terna fimul locantur uno in petiolo, binos tresve pollices longa, binos digitos lata, quo- rum medium longiffimum eft, in longum anguftum- que definentia apicem, lateralia paulo breviora funt, nec nervus medius directe per medium tranfit, uti in Phafeolis, funtque ad oras profunde , fed laxe dentata , craffiufcula , ac faporem habent fatuum. Flores huc usque ignoti mihi funt. ' Fructus HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XLVIII, XLVIIL HOOFDSTUK, De Poppya-P lant. Po: is mede een geflacht van Pápary , meer wild dan tam, verdeelt in twee zoorten, de eerfte ron d en de tweede lankwerpige, na den onderfcheid der vruchten. De eerfte ronde, of eigentlyke Poppya, bee ren als de groote See CON a , en Moers riekende , verdecit in drie groote, en drie kleene Jnibbe- len , bebbende ieder fnibbel nog eenige kleene boeken en tanden , maar niet zoo gerimpeld , als. Papari, : De vrucht is Appel-rond, of als een kleene zoete Le moen, voor met een Jcberpe [pitze, rood van coleur , met een evene fcbelle, en met eenige punêtjes bezet, daar on- der een broffe boutacbtige fcbaal. Het binnenjte vleefch is Oranje geel, onfmaakelyk , en onlieflyk van reuk, De korrels zyn grooter dan aan de gemeene Papari, ander- zins van bet zelve fatzoen , en met eenige charaêteren ge teekend. De tweede lankwerpige, of regte wilde Poppya, beeft lange, ronde , en taaye ranken, een fcbaft dik, de bladeren zyn dikachtig, doch flap, en van boven glad, van onderen rimpelig , en vol aderen, die van Petola ge- lyk, en aan derzelver gegeuten feel ziet men drie groe- ne wratjes , verdeelt in drie groote fnibbelen, waar van twee ter zyden, zoo wel als de middelfle , regt voor uit zien, en 200 een gapende Ravens -bek formeeren. daar achter flaan twee a drie kleendere boeken, of /pitzen, voorts met ronde billen toelopende. Zy flaan enkeld, en hebben een flappen reuk, als die van Papari, en by ieder blad ftaat een lange clawier , die zich vooren zomtyds in drien verdeelt, ~ Uit den feboot der bladeren komt een enkeld lankachtig fleeltje , dragende boven op een beursje van twee dunne halvemaans-wyze blaadjes gemaakt , eer groenachtig, daar na geel, die van malkander gapen, en van binnen vertoonen een zeldzaame lankwerpige korrel y flaande op een ander rond, en lankwerpig knopje, uit bet bovenfte werd de bloem, en uit bet onder[le de vrucht. De bloem is gemaakt uit vyf wyd uitge/preide , enom- geboge blaadjes , meeft geel, doch van binnen by baren oorfpronk paars, baar binnen-zyde is zagt als fulp, en ieder blaadje is in de lengte met drie zenuwen geribt , in de midden ftaat een vyfboekig voetje, mede paars, en met kennelyke noppen bezet. De bloem zelfs [laat op een fter- retje van vyf blaauwe , of zwarte firalen gemaakt, na "t afvallen van bet onderfte ampulletje werd de vrucht: Dezelve bangt aan een dikkeren fteel dan de rank zelfs is, uit den ronden wat lankwerpig , grooter dan de voorige, van buiten bloedrood , ook met fcherpe punttjes bezet, waar door ze eenigzins flekelig werden. Onder een dik- ke, doch broffe fcbaal , ziet men overdwers zes kamertjes, daar in zoo veel klonteren leggen, groen, en flymerig , - bevattende veele bruine korrels, glad, en aan de kanten wat gezaagt, gelyk die van Papari , anders bet zaad van Bonga tanjong gelyk, doch dunder, welk vleefcb mede zonder bitterbeid, en fmets is. De tweede wilde Poppya is een flingerend gewas, met dunne ranken , en taaye Delen door de ruigte lopen- de, daar aan ftaan de bladdragende flelen enkeld , en wyd van malkander , en tegen over een flyf clawiertje. De bladeren ftaan twee a drie by malkanderen op een Steel, twee a drie duimen lang, twee vingers breed, waar van bet middelfte bet lang Be is, met een lange Jmalle fnebbe , die ter wederzyde zyn wat korter, en bebben de middel-zenuwe niet regt door de midden, vol- gens de aard van alle bonen, langs de kanten grof , en ydel getand, dikacbtig, en laf van fmaak. Het bloeizel is nog onbekend, De SS E IX Boek. XLVIII Hoofif. AMBOINSCH KRUIDBOER. 415 Fructus folitarius excrefcit, magnitudinem habens Limonelli Hifpanici, fuperius obtufe definens, duro- ue notatus apiculo, ruber, ac parvis punctulis den- 2 obficus, unde granulofus quafi eft, Sub molli pu- tamine interior gleba, feu maflà locatur, qua magna continet grana eodem modo, quo Papari, magnitu- dine Nucis avellanz , fed que planiora funt, & ob- duéta obfcure rubente , & vifcofacarne, que eundem habet fatue dulcem odorem, & faporem, quem Pa- ari, Sub hac carne rugofum locatur granum, majus femine Papari, ad oras denticulatum inftar rote ho- rologii, inque plana parte parum ftriatum , coloris ex cinereo nigri. In vallibus obcurrit profundis , u- bi per longa farmenta arbores adícendit > praefertim rope caftellum Victoriam ad fluvium Batu Gantong, & circa litus Pagi Hatoz. Nomen. Prima Poppya rotunda, Secunda Poppya ob- longa. Malaice, & Amboinice Sajor Poppya. Binz ultime fpecies Poppya Utan. Amboinice, in Leyti- mora Allaar. Maccaffarice Canre Ular, h. e. Serpen- tum cibus; Baleyice Sibac Langaa, Malaice Moulut Cagga, h. €. Corvi roftrum, quum majores foliorum laciniz hians Corvi roftrum referant. Alteram fil- veftrem fpeciem quidam peculiariter vocant Any - in Lala, h. e. Wefpertilionum folium, atque inde Latine Olus Vefpertilionum. Malaice Sayor Morfego. Am- boinice Tal Ue, vel Utta Lapia Lari, h. e. Sagus Sayor , quidam Sayor Mardyka, , quum Amboinen- fes primum edocti fuere a Mardykers, h. e. peregri- nis incolis ipfius folia dd olus adhibere. Puto autem verum effe filveftre Papari, unde & hanc quoque vo- co Amaram filveftrem. Locus. Poppya plerumque filveftris eft herba, fpon- te in apricibus crefcens vallibus fub arbufculis, in hor- tis etiam transplantari poteft, Bina ultime fpecies crefcunt ad Elephantem ad montium pedes, ac po- tifimum in ficcis Sagus filvis, item, uti dictum eft, pro- pe caftellum Victoriam, ad fluvium vallis Batu Gan: tong, & in litore circa pagum Hatu. Ufus. Baleyenfes, ac quidam Amboinenfes teneris utuntur foliis prime, vel rotunde fpeciei ad olus, que parum amarafunt. Maccaflarenfes folia oblongz fpe- ciei eundem in finem adhibent... Serpentes amant ma- turos comedere fructus, quum hos in Bambu, feu arundinum filvis inveniant , ubi hi arant degere. Radix in aqua conquaffata inftar Saponis fpumam ex- citat, ac lintea in hac elui poffunt. Succus foliorum Poppye Utan cum recenti propinatus Sagueri potu, vel folia huic incoéta, & exhibita profunt iis > quide- fatigati fant, vel cedematofi, ac Beriberi, feu para» lyticis laborant pedibus. Tabula Centefima Quinquagefma Tertia Poppyam exhibet fru&u rotundo, quod novum fane genus eft, ab aliis pomiferis ob florem penitus diverfum. De vrucht flaat enkeld, in de grootte van een Spaans emoentje, voor ftomp toclopende, met een bard fpitsje, buiten rood, en met kleene pukkeltjes digt bezet, waar door ze korrelig werd, onder een weeke fcbaale leid de binnenfte fubftantie , beftaande uit groote korrels, op dezelf- fie manier als de Papari, in de grootte van Hazenoten , doch wat platter, omgeven met een donker-rood > en fly- merig vleefch, van dezelfflen laf-zoeten reuk, en fmaak, gelyk de Papari. Onder dit vleefch legt een ruige korl grooter dan °t zaad van Papari, aan de kanten gekerteld gelyk een rad van een borologie , en op de platte zyde wat geribd, van coleur graauw-zwart. Men vindt bet in koele valleyen met lange zeelen de bomen oplopen , in- zonderbeid by `t Cafteel Vittoria, aan de Rivier van de Batu Gantong , en omtrent bet firand van de Negory Hatoe. Naam. De eerfte Poppya rotunda , of ronde, De tweede Poppya oblonga , of lankwerpige , Maleyts , en Amboins Sajor Poppya. De twee laatfte geflachten Poppya Utan , Amboins op Leytimor Allaar , Mac- caffaars Canre Ular, dat is Slangekoft, Baley: Sibac Langaa, in't Maleyts Moulut Gagga, dat is Ravens- bek, om dat de groote /nibbelen een gapende Ravensbek verbeelden. De tweede wilde zoorte noemen zommige in "t fpeciaal Any-in Lala, dat is Vleermuizen blad, en daar van ín °t Latyn Olus Vefpertilionis, in °t Ma- leyts Sayor Morfego. Zn 't Amboins Tal Ue, andere Utta Lapia Lari, dat is Zagubooms Sayor, zommige Sayor Mardyka, om dat de Amboineezen eerft van de Mardykers , of vreemde Inwoonders geleerd bebben des- zelfs bladeren tot moeskruid te gebruiken. Ik boud bet woor een opregte wilde Papari, en noem bet dierbawen mede Amara filveftris, Plaats. De Poppya waft meeft in * wild in opene valleyen onder ’t laage geboomte, maar men kan ze ook in de hooven verplanten. ` De twee laatfle zoorten waffen aan den Olypbant, aan den «oet van "t gebergte , doch wel meeft alle in drooge Zagu-bo[Jcben , als mede , als ge- zegt, by't Cafleel Vittoria, aan de Rivier van de valley Batu Gantong, en op den flrand omtrent de Negory Hatu. Gebruik. De Baleyers , en weinige Amboineezen ge- bruiken de jonge bladeren van de eerfte , of roode zoorte tot moeskruid , daar een kleene bitterbeid by is. De MaccafJaren zeng de bladeren van de lankwerpige ook alzoo. De Slangen eeten de rype vruchten geern, als ze dezelve in °t Bamboes-bo/ch vinden, daar zich die Slangen graag opbouden. De wortel fchuimt in ’t wa- ter als Zeep, en men kan bet linnen daar mede «va(fcben. De zap van Poppya Utans-bladeren met verfche Zagu- weer gedronken, of de bladeren in dezelve gekookt, en gedronken, zyn goed voor de geene, die vermoeide , zug- tige , en beriberi[Je of lamme beenen bebben. De Hondert drie en vyftig ffe Plaat Vertoont de Poppya plant met de ronde vrucht, het geen een nieuw geflacht is, van de andere Appeldragende plane ten door de bloem geheel verfchillende. CAPUT XLIX, 46 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XLIX CAPUT QUADRAGESIMUM NONUM. Pomum amoris. ‘Tamatte. Omum amoris defcribere inutile eft, quum ex Eu- ropzis libris fatis notum effe poffit, folummodo hic addo in India binas ejus obcurrere fpecies , fructibus maxime diverfas. j : Prima eosdem gerit, qui in Europzis inveniuntur libris, cujus folia naufeofa, ac fortem immo tetrum fere fpirant odorem, qui foetor diu etiam manibus adheret, fi illa tra&entur. Ejus flofculi funt pufilli , & lutei. Fru&us parvum referunt cafeum, binos di- gitos lati, undique diverfis fulcis notati , inftar decor- ticati pomi Aurantii , primo aurei, dein rubri, ac ‘fplendentis coloris. KZ I Altera fpecies in Europzis libris ignota eft, folia gerens priori fimilia, fed minora, & glabriora, Fru. étus ejus rotundi funt, feu parum comprefli , non fulcati , ac fplendide rubentes , quum fint maturi, faporem habentes acidiorem, ac viliorem prioribus ; Ambz hz plantz afferculis inponuntur humilibus, & in hortis plantantur in terra rite preparata, oculis grate, fed nafo obítantes, in culina tamen adhiben- tur. Nomen. Vulgo ab hortulanis vocatur Latine Pomum amoris. Malaice Tamatte, ac primum cognominatur Tayris, h.e. incifum, ac fulcatum, alterum cognomi- natur Bontal, h. e. rubrum. - Ufus. Satis copiofe colitur, licet planta fit foetida, ob fructus , qui ad cibum adhibentur. Utriusque enim fpeciei hi maturi, ac rubri inbina, vel quatuor fcinduntur fegmenta , ac pingui incoquuntur jufculo, & inftar Cucumerum eduntur, licet ipforum fapor fit fatis acidulus, & aufterus, ac dentes hebetet, quod corrigitur , fi ovi vitellum additur, ac delicatiores funt, fi toti fub cineribus torreantur, & cum aceto, & oleo Lactuca ex iis preparetur, prius in fegmenta confciffi, quotannis perit inftar Cucumerum, ac con- tinuo per femina propagari, & renovari oportet. Tomatl ab Eufeb. Nierenberg. Hift, nat. lib. 14. cap. * 64. defcriptum maxime convenit cum Indico nomine Tamatte, ex cujus defcriptione patet unas easdemque effe plantas, licet in India Occidentali variz ejus ob- currant fpecies nature frigide ex genere Solanorum, unde & quidam putant, Pomum Amoris vocandum es- fe Solanum pomiferum. Sicquoque Lobelii opinio haud abfurda eft, qui putat hanc plantam effe Glaucium Diofcoridis , lib. 3. cap. 84. cui tribuit virtutem, Glau- cii nempe fuccum inflammatos oculos in Eryfipelate refrigerare, quod & a verbo ad verbum tribuitur ab Eufebio Nierenberg. l. c. Tomatl Indie Occidentalis , fi modo non ex quodam defcripferit auctore, quas- dam enim addit res, qua incolis Indie Occidentalis vix note effe poffunt, quin illas didicerint ab Hifpa- nis. Licet hzc planta fit foetida, non tamen in cibo ob- ftat, fructus enim ejus jam diu in Italia in cibis ufi- tati fuere, «que in India Orientali , quam Occi- dentali , qui potiffimum adhibentur ad debilitatum ftomachum calidis temporibus confortandum, & adpe- titum excitandum. Immo tenera ejus folia ab Am- boinenfibus cruda eduntur cum Bocaffan, & pifcibus. Folia in pultem contrita, & faciei inlinita hanc re- frigerant, D fuerit inflammata, vel per Solem, vel per quendam ardorem, Quz res quoque demonftrant cum veterum Glaucio convenire. Atque preterea non a vero alienum videtur, hanc herbam apud Grz- cos nomen fuum obtinuiffe a glauco foliorum colore. Tabu- XLIX, HOOFDSTUK. De Appel der liefde, Et Pomum Amoris te befchryven is niet nodi N wyl bet uit de Europifche boeken genoeg DS ini zyn, alleenlyk voege ik bier by, dat men in Indien twee zoorten beeft, meeft in de vrucht verfchillende De eerfte beeft dezelve als in de voornoemde Europi ch boeken bekend ftaat, wiens bladeren walgelyk, en E riekende , ja Jcbier flinkende zyn , welken reuk ook Lan d aan de banden blyft, als men ze bandelt. De bloempjes zyn kleen, en geel. De vruchten als een kleen Ee Er zn de A UR met verfcheide keepen fe ed eelt, gelyk een gefchilden Oranje- Appel, ee ih EE EE ER ged, De tweede zoorte is in de Europifche boeken onbekend aan bladeren de voorige gelyk, doch wat kleender en gladder. De vruchten zyn rond, of een weinig gedrukt zonder keepen, mede blinkend-rood, als ze ryp zyn, wat zuurder , en flegter van fmaak dan de voorgaande E beide werden op lage latjes geleid , en in de tuinen geplant in een wel bearbeid aardryk, fchoon int ooge, vuil in de neuze, en eenigzins gebruikelyk in de keuken. Naam. In 't gemeen Tuiniers Latyn noemt men 't Pómum amoris In ’t Maleyts Tamatta , bet eerfte met den bynaam Tayris, dat is gefneeden, of gekeept, bet taveede bygenaamt Bontal, dat is bet ronde. i Gebruik. Men cultiveert bet redelyk veel, boewel bet een fiinkende plante is, om de vruchten tot de koft te hebben. Want dezelve van beide zoorten ter degen rood, en Typ geworden zynde, werden in twee a vier ftukken gefneeden, met een korte zop gekookt, en gegeeten , als Comcommers , boewel vry wat rins, en zuurachtig van Smaak , en de tanden bedervende , bet welk verbeterd werd, als men een Eitje daar by flaat, nog fmakelyker worden ze, als men ze geheel in de a[Jcbe braat, en met Azyn, en Oly een Salade daar van maakt, eerft in feby- ven gefneeden , *t welk een goede ververfing geeft voor de mage. De plante eens gedragen bebbende , vergaat ftraks als Comcommers , en moet telkens door ’t zaad vernieuwd worden. Tomatl by Eufeb. Nierenberg. Hift, nat. lib. 14: cap. 64. befchreeven , komt zeer overeen, met den oaf: Indifcbe naam Tamatte , en zeker uit zyn woorden Matt, dat bet eenderlei planten zyn, hoewel ze in Weft- Indien ae zoorten bebben , alle koud van aard , en uit bet geflachte der Nagt/cbade , wesbalven ook zommige meenen, dat bet Pomum Amoris behoorde Solanum Pomiferum genaamt te werden. Zoo is ook de meeninge van Lobel niet vreemd, meenende dat dit gewas zy bet Glaucium Diofcoridis, lib. 3. cap. 84. be/chreeven , immers de: zelve krachten, om den zap van Glaucium de verbitte oogen, en de Roozen, te verkoelen, werden fcbier van woord tot woord verbaalt by Eufebius Nierenberg. loc. cit. van zyn Weft-Indifcbe Tomatl , zoo by °t maar niet ergens uitgefcbreeven beeft , want by er dingen byvoegt, die de Inwoonders van Weft-Indien kwalyk konnen beb- ben, of moeften ze van de Spanjaarden krygen. Al is bet een ftinkend gewas, men beboeft echter daar voor in de koft niet befchroomt te zyn, want de vruch: ten al lange in Italien bebben beginnen gegeeten te were den, zoo wel in Ooft, als Weft-Indien, doch meeft om een verzwakte mage by beete tyden te verflerken, en den appetyt te verwekken. Zelfs de jonge bladeren werden van de Amboineezen raauw gegeeten, met Boca[Jun, en Viffchen. De-bladeren tot een pap gewreeven, en op bet aangezicht gefineert , verkoelen’t zelve , als bet verbitis, of door de Zea: of door eenige brand. Nog al dingen, ie aanwyzen, dat bet met der ouden Glaucium overeen komt. Daarenboven is niet onwaarfchynlyk , dat dit kruid by de Grieken zynen naam bekomen beeft van den blaauw groene coleur der bladeren. WAN Y TW, IX Boek. L. Hoofiff. TabulaCentefimaQuinguagefima Quarta Ad Figuram Primam exhibet Pomum amoris. Figura Secunda exhibet Gandolam. OBSERVA EN Pomum amoris Gugulari genere a Tournef. Lycoperficon fuit di&um in infit. pag. 150. qui quasdam ibi notat varietates fructibus tantum quoad colorem ac formam diverfas, eftque Solanum fecundum racemofum Ceraferum forma, Sloan.Cat.pl, Fam. p. 109. ubi plurimos notat auétores, atque Solanum caule inermi annuo, foliis pinnatis incifis Æ. Cliff. p. 6o. ubi vide reliqua. e AMBOINSCH KRUYDBOEK. 417 De Hondert vier en vyftigfie Plaat Vertoont in de Eerfte Fi Lerffe Figuur de Pom ; edi Appel der liefde genaamt werd. a Ne iede De Tweede Figuur wyk aan de Gandola-plant. AANMERKING. De Pomum amoris is van Tournef. in flacht Lycoperficon genaamt in zyn he ER ` Ce poa verfcheide veranderingen aanteekent, doch meetin decoleur en gedaante der vruchten verfchillende, enis detweede tros- achtige Solanum, met vruchten in gedaante, van Kaarffen by Sloan. Cat. pl. Fam. p. 109. alwaar hy zeer veel Schryvers aanhaalt, en is de Solanum met eene jaarlykze fteel zonder doorens , met ingefneeden gevleugelde bladeren in de H. Clifort. p. 60. alwaar het overige ziet. CAPUT QUINQUAGESIMUM. Gandola. . Gandola. 47 Andola adfinis effe videtur Betz , licet planta fit G convolvulacea , in binas diftincta fpecies , albam, & rubram. Primo Gandola.alba flagella emittit longa , herba- cea, glabra, & flaccidiffima , ita ut erecta ftare ne- queant, fed proximis fefe convolvunt palis, vel per terram prorepunt, inferiora rotunda funt, fuperiora angulofa. ` ER. "SE? Folia folitaria locantur brevibus in petiolis, que hic & illic in flagellis ample diftant, fed plerumque ad unam inclinant partem, licct ex vario ortu pro- veniant. Optimeilla Bete referunt, inferius ampla, 'ac füperius obtufe acuminata, quatuor, & quinque pollices longa, binos, ac tres lata , fed fuperiora minora funt, paucis obliquis coftis pertexta , late vi- gentia, glabra, & flaccida, faporis fatui, & vifcofi "inftar oleris, Ex ipforum alis alii excrefcunc latera- les petioli multa fuftinentes minora foliola, vel ip- forum loco in iftis cauliculis fimplices, ac finuofi ex- erefcunt pedunculi, ultra digitum longi, femi nudi, ac femi obfiti viridibus verruculis, que fefe aperiunt in flofculos albos campaniformes, feu inftar Oxya- canthe, in quinque apices diftinctos. Poft hos bac- ce excrefcunt magnitudine capitulorum Lini ,. ex roe tundo plane, & inregulariter angulofz, binis fulcis cruciatis diftinéte in quatuor fegmenta, fed quz, in- zqualia funt, ac mature molles, & ex fufco nigra inftar baccarum Sambuci , fed magis fplendentes. Intus fub pellicula fuccus reconditür purpureus, qui manus, & lintea violaceo tingit colore inftar bacca- rum Sambuci. In centro officulum locatur fubrotun- dum, quod femen eft. f uum caules terra incumbant, vel putridum quod- dam tangant lignum , radicesipfiinfigunt. Huic plan- tæ humiles, & ramofi adponuntur afferculi. Semen pluviofis menfibus fervandum eft pro novis plantis, eft enim tenerrima planta, que facile perit, propagatur autem plerumque per farmenta, quz in coronam flectuntur, & nove conmittuntur terre. Gandola rubra albe in omnibus partibus fimilis eft, fed minora gerit folia, omnesque ejus caules, & fla- gella externe ex fufco purpurafcunt, interne virent. Foliorum quoque vene rubent. * Flores, ac fructus funt ; uti in priore, fed hujus baccz non ita nigra funt, ipfarumque fuccus ex pur- puro rubet. Radix ejus externe rubra eft, interne alba, & ad oras rubet. Foliorum fapor vifcofus eft, magisque gratus quam in alba, que paulo magis amaricat, ad Blitum adcedens. Tom. V. Nomen. LH OOB DS: TUA, De Gandola-P Jant. (1225 wil uit de maag {chap van Beta zyn, boes wel bet een [lingerend gewas is, verdeelt in twee z00rte, witte, en roode. De eerfie Gandola alba, heeft lange, kruidachtige, en gladde ranken, zeer flap, zoo dat ze op baarzelfs niet beftaan konnen, maar moeten bun om de naafte (oe viegten, of op de aarde kruipen, de onderfte zyn rond de bovenfle boekig. x De bladeren po enkeld, op korte ftelen, bier endaar aan de ranken, en wyd van malkanderen , doch zien ge- meenlyk na de eene zyde, hoewel baren oorfpronk ver- Jcheiden is. Zy gelyken zeer wel de Beta, achter breed, en vooren met een flompe fpits, wier 5 en «yf duimen lank, twee, en drie breed, doch de voorfte zyn kleen- „der , met weinige fcbuinze ribben, licht-groen, glad, en flap, van finaak fmets, en fmeerig , St moeskruiden. Uit baren {choot komen andere xyde-ftelen, met veele kleine blaadjes, of in derzelver plaats, aan de voorfte ranken enkele, en bochtige flelen, meer dan een vinger lang , balf blood, en half bezet met groene wratjes , de- welke baar openen in kleine witte bloempjes , als kelkjes , of Mey - bloempjes, met wier fpitzen. Na dezelve komen befien voort , in de grootte van vlasdodden , uit den rone den plat , en irregulier geboekt , met twee kruis-kloven in wieren gedeelt, doch de delen zyn ongelyk, week, en als zy ryp zyn zwart-bruin, als Vlier-befien, doch meer blinkende. Binnen onder een buideken werd befloten een purpure zap, dewelke de banden, en bet linnen violet verwt , gelyk de Viier-befien. In de midden leid cen rondachtig fteentje, "t welk bet zaad is. Als de Delen op de aarde leggen, of eenig verrot bout raken, fchietenze wortelen daar in. Men zetter lage, en getakte ftokken by, vier a vyf voeten boog, daar bet by oploopt, of men leid bet op lage parparren. Het zaad moet men in de regen maanden bewaren, tot de nieuwe plantjes, want bet is een teer gewas , en gaat zeer licht uit, doch bet werd gemeenlyk geplant met ran- ken, die men in een krans vlegt, en in een nieuwe aara de zet. Gandola rubra is bet witte in alles gelyk; doch klein- der van bladeren , alle ranken, en [lelen zyn van buiten purper-bruin, van binnen groen. De aderen ook aan de bladeren zyn roodachtig. De bloemen, en vruchten zyn als aan ’t voorige , doch deze befien zyn zoo zwart niet, en baar zap werd regt purper-rood. De wortel is van buitem rood, van binnen «vit , of aan de kanten roodachtig. De fmaak der bladeren is Jmeeriger , en aangenamer dan aan ’t witte, "t. welk min, of meer bitter is, na bet Blitum trekkende. Ggg Naam. 418 Nomen. Latine Gandola alba, & rubra, Malaice, Javanice, & Bandice Gandola. Amboinice Utta Bi- ra, & Utta renut. Ternatice Uge Bira, & Lili. Ja- vanis quibusdam Kindra. In Hort. Malab. part. 7. Fig. 24. Bafella. Bracm. Wali. Portug. Bredo tali, Belgice Beet-klim. Locus. In cunctis aquofz Indie infulis nota eft hzc planta, & in hortis colitur. Ufus. Univerfale, fed vile eft olus , & in multis convenit cum Beta. Folia aliis admifcentur oleribus cum Blito, vel Sayor Bayong, rubra vero delicatior cenfetur, Parum vero nutriunt, atque alvum laxant. Tenera folia folummodo cocta, vel ipforum de- co&um folum adfumptum alvum leniter fubducit, quod multum in pueris adhibetur, quibus bunc in fi- nem fubpofitoria adplicantur ex viridibus, & decor- ticatis caulibus, cum oleo quodam oblinitis. Rubre fpeciei fuccus infantum variolis inlinitur ad maturan- dum, & curandum. Folia Calappi oleo oblinita, ac parum fupra ignem flaccida reddita, & manibus leni- ter convoluta ulceribus, & anthracibus inponuntur, unde maturefcunt, ac cito rumpuntur. Tenera hujus fume folia, que contere, ac fuccum exprime, quem commifce cum Santan, feu Calappi lympha, ac pauxillo fucci Limonis Swangi, hoc la- xans eft medicamentum gravidis, que conftipata la- borant alvo, nec forte quoddam purgans audent ad- fumere. Succus foliorum, cum fucco floris feftalis mixtus adhibetur ab obftetricibus , tempore partus ad lubricandas vias nature. OBSERVA TIO. Ad Solanum hxc planta olim relata fuit, vocaturque Sola- num fcandens, Malabaricum , Bete folio a Commel. Cat. H. H. Amfi. p. 330. & Solanum tin&orum minus Herm. Par. App. p. 12. ac Beta baccifera aizoides, rotundifolia, Zeyl. Bafella H. Malab. Breyn. Prodr. 2. p.48. nov. edit, & Tiet Zeyl. p. 44. eftque Cufcuta foliis fubcordatis, H. Clif. p. 39. &c. HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. L. Naam. Jn ’t Latyn Gondola alba : Maleyts, Javaans , en Baleys Gan eee fan Wi t Utta Bira, en Utta renut. ` In ’t Ternataans U Bi ra, en Lili. By zommige Favanen Kindra. Inh i- Malab. part. 7. Fig. 24. Bafella. Bramm War Portug. Bredo tali, In t Duits Beet-klim, ^ Plaats. Het is bekend in alle Eilanden dien, en werd geplant in de boven, van Water-In- Gebruik. Het is een algemeen, doch krui en komt in veelen SE met de Bein Hee werden onder andere Moes-kruiden gemengt, met Bi. PE y SCH E we E werd voor E er gehouden. ven vuttei voe iui E ted ge e jonge bladeren alleen gekookt, of bet afz: wan alleen ingenomen , SE zagte EN men veel by kinderen gebruikt, den welken men tot di einde zet-pillen maakt van de groene, en gefchilde D E len, met eenig Oly befmeert. Den zap van de de Jmeert men op de Kinderen- pokken, om dezelve Typ temas ken, en tot geneezing te fchikken. De bladeren met Ca- lappus-Oly gefmeert , wat over "t vuur gebouden , tot z nzen , en in de banden zagtjes gerold, tot dat zy ad werden, legt men op zweeren, en bloedvinnen, die ze rypen, en baaftig doen opbreeken, Neemt de jonge bladeren, wryft die , en, drukt den zap daar uit, vermengt dien met Santan, of Calappus- melk, en een Weinig zap van Lemon Swangi, dit geeft een laxatief voor zwangere vrouwen, die bardlyvig zyn, en geen flerke purgatie derven inneemen. Het zap der bladeren , met bet zap wan de flos feftalis vermengd werd genomen van de Vroedvrouwen in barens noot om de wegen van de natuur glad te maken. ; AANMERKING. Deze plant is certyds vor do Solanum ge genaamt klimmende Malabaarfche nee E get van de Beet van Commel. in de Catal. van de Amfi. tuin p 330. en kleinder Solanum van de verwers Herm. Par. App. p. 12, en besdragende, zappige, Beta, met ronde bladeren van Zeylon, en Bafella, van de DH. Malab. Breyn. Prodr.2. P. 48. van de nieuwe uitgaaf, en Thef. Zeyl. p. 44. en is de Cufcuta met hartachtige bladeren in de H, Cliff. p. 39. &c. CAPUT E lo IX Boek. LI Hooft/. CAPUT QUINQUAGESIMUM PRIMUM. Olus vagum. | Sajor Cancong. Lus vagum hic nobis in India Spinachiam repre- fentat, cum qua forma, & ufu maxime conve- nit, ac proinde Spinachia Indica vocatur; lon- giffimis autem juxta terram prorepit flagellis, quo- rum multa uno ex ortu progerminant, ample fefe ex- tendentia inftar Batatta, funtque rotunda, glabra, intus cava, in fuperiore parte fufca, ac tenera trans- fecta, ferofum , ac parum vifcofum exhibent fuccum. Folia ejus acuta, & angufta funt, illis Spinachiz fimillima , inferius nempe auriculata inftar illorum Acetofz , aliquando fubrotunda , fed plerumque an- gulofa, fex, ac feptem pollices longa, fesqui , vel binos lata, longis infidentia petiolis, folitaria hic & illic ex flagellis provenientia, intenfe glauca, glabra, fed non fplendentia , faporis fatui, & aquofi. - Flos raro progerminat, ac fere nunquam nifi inlo- cis ficcis, ac Soli bene expofitis , Aprili, Majo, & fubfequentibus pluviofis menfibus, fi Sol fepius fplen- deat. Hic autem eft campaniformis, uti in Batattis, fed minor, & pallidior, per quinque radios diftinctus. Ipfius ore potiffimum albicant , fed tubus interne ex purpureo rubet. In ejus centro quinque alba, & fa- rinacea locantur ftamina, que fextum ambiunt, quod longius elt. Flos hic tenerrimus eft, ac ple- rumque femi claufus , vel parum apertus. matutinis temporibus. Fructus nunquam, vel raro profert, li- cet in ficcis crefcat locis, ubi non vexatur, vel ejus folia decerpuntur. Loca amat declivia, humida, &argillofa, fed que Soli rite funt expofita, ac pre omnibus ripas amat a- quarum, vel paludum , uhi folum cft ceenofüm, ac flagellis fuis ad aliquam diftantiam fupra aquam fefe extendit. Per hee quoque in hortis plancatur , A pro- pagatur in declivibus locis, ubi aqua pluvialis ftagnat, fed quum terra prius fuit fofla, & elaborata, tum ejus farmenta ibi conmittuntur uti Batattz , ubi intra bre- ve temporis fpatium quam maxime fefe extendit, & amplum obcupat locum, in uno autem loco multo majora, & pinguiora profert folia altero, ita ut in- ter fefe non conveniant, nec flores ejus permittuntur excrefcere, vel palosadícendere, quo enim altius ad- fcendit , eo graciliora profert folia. Radices ejus funt copiofe, tenues, & longe, & ubique fibrillas emittum ad foliorum genicula, que terram tangunt. Nomen. Latine Olus vagum. Malaice Sajor Can- cong , vel Cangong, & folummodo Gangoe, quod de- notat inquietum effe, & manus conmovere, vel Can- cang, h. e. pedes extendere, quum .hzc planta ma- gno, & luxuriofo inpetu longa undique emittit flagel- la. Maccaffarice Tanidri. Apud Amboinenfes nul. lum peculiare obtinuit nomen. Quidam, uti dictum fuit, hanc vocant Spinachiam Indicam ad cujus tamen enus neutiquam pertinet, fed potius ad Convolvu- os minores. : E Locus. Quondam in Amboina exotica fuit planta, & ex Occidentalibus Indie partibus introducta , luxu- riofe admodum crefcit. Jave, & Maccaflare ple- rumque fponte in paludofis Oryze campis Sawa di- tis, ubi terra etiam humida eft, quum Oryza jam fuerit demeffa. Ipfius folia duplo majora funt, quam in Amboinenfi, multoque molliora, & dulciora, in- feriusque magis auriculata, haud male Bipennem re- ferentia, unde & milites noftri in Amboinenfium bel- lis ridiculofo nomine Sayor Hellebaart vocarunt. In Amboina nullibi fponte crefcit, fed ubique plantata, ac fatis vulgaris eft, quum per flagella tam facile pro- pagetur. p Sr Ufus. Folia cum teneris cauliculis, ac fuperioribus flagellis quotidiano in ufu funt ad olus, quod fere fa- orem habet Spina¢hie. Incole more fuo cum Ca- fi appi lympha coquunt, fed delicatius eft, fi fine Ca- Due bat Gene? $ fi modo pauxillum Bocaffan, & Bolatsjang addatur, qui cibus eft, ex minimis, fe- mi putridis, contritis, & falitis fquillis preparatus. ‘ Tom. V. Alio- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 419 EMO OU ST AE Het zwervende Moes. OF vagum verbeeld ons de Spinagie bier in Indien, waar mede zy in gedaante , en gebruik meeft over- een komt, en daarom ook ON Indijcbe Spinagie genaamt werd; Het kruipt met zeer lange ranken op de aarde, waar van’er veele uit eene oorfpronk voortkomen, zich verfpreidende gelyk Batattas, rond, glad, binnen bol , aan de bovenfte zyde bruinachtig, en de jong fle door- &e/neden gegen een weyachtige , en wat kleeverigen zap uit. De bladeren zyn fpits, en fmal, de Spinagie bladeren zeer gelyk, te weten achter met twee ooren, gelyk die van Zuuring , zomtyds rondacbtig , doch gemeenelyk boe- kig , zes , en zeven duimen lank , anderbalf , of twee breed, op lange ftelen, enkel bier en daar aan de ranken Jtaande, boog Zee-groen, glad, doch zonder glans , van Jinaak laf , en waterachtig. De bloeme komt zelden voort, ende fcbier nooit dan aan drooge plaatzen , en die wel ter Zonne ftaan, in April, May, en de volgende regen-maanden , als ’er veele Zon- ne onderloopt. Dezelve is klokkeformig , gelyk aan de Batattas, doch kleinder , en bleeker , met vyf ftralen af- gedeelt. De randen zyn meeft wit, maar den bals van binnen purper-rood. n de midden flaan vyf witte, en meelacbtige draden, en omgeven den zesde, die langer is. De bloeme is zeer teer , meeft balf geflooten, of een wei- nig geopend in de morgen[londen. Vruchten brengt bet nooit, of zelden woort, al ftaat bet op drooge plaatzen, en daar bet ongemoeid blyft, en niet geplukt werd. Het wil ftaan in laage, en kleyacbtige plaatzen, doch die wel ter Zonne flaan, en groeit"paarn aan de kanten van flranden, wateren, of poelen, daar bet Jlykig , of moera[fig is, met zyne ranken een fluk weegs op "t wa- ter been lopende, Men plant bet met de ranken ook in de tuinen op laage plaatzen , daar bet regenwater wat flaan Hat, doch te vooren omgegraven , en bearbeid , met in- geleide ranken, gelyk de Batattas, daar bet zich in kor- ten tyd uitbreid, en een groote plaats beflaat , ook op de eene plaats veel grooter , en vettere bladeren gewint, dan op de andere , zoo dat ze malkanderen niet gelyken, en men laat bet niet gaarn veel bloemen dragen, of de pags gers oplopen, want boe boger bet klimt, hoe magerder bladeren bet gewint. De wortels zyn veel, dun, en lung, en wortelt overal in by de knien der bladeren, daar bet de aarde raakt. Naam. In ’t Latyn Olus vagum. In ’t Maleyts Sayor Cancong, of Cangong , en flegts Gangoe, 't welk is onruftig , en woelende met de banden te zyn, of van Cancang, dat is de beenen uit/preidende, om dat dit gewas met een weeldrige drift, en lange ranken zich rondom uitbreidt. Op MaccafJaars Tanidri. By de Am- boineezen beeft bet geen byzonderen naam. Zommige, als gezegt, noemen ’t Oott-Indifche Spinagie , onder wiens geflachten bet nogtans geenzins beboort , maar veel meer onder de kleine Winden. Plaats. Het is eertyds in Amboina vreemd geweeft , en uit de Wefterlyke delen ingevoerd. Het wajt in- zonderbeid weelderig op Fava, en Maccaffar meeft van zelfs, in de moerafige Ryftvelden Sawa genaamt, daar het land nog vogtig is, als men den Ryft afge/needen beeft. Deszelfs bladeren zyn tweemaal grooter dan aan "t Amboinfche, veel malzer, en zoeter, achter met uit- flekender boeken , niet kwalyk een Hellebaart verbeelden- de, waarom bet onze Soldaten in de Amboin/che Oorlo- gen met een fnaakze naam Sayor Hellebaart genoemt bebben. In Amboina windt men 't nieuwers van zelfs waffen , maar overal geplant, en nu redelyk gemeen, om dat bet met de ranken zoo licht voortgeteeld werd. Gebruik. De bladeren met de jonge flelen, en voorfte ranken zynin dagelyks gebruik tot moeskruid, en fmaakt chier als de Spinagie. De Inlander kooktze na zyn ma- nier met Calappus-melk , maar zy werden fmakelyker , als men ze zonder Calappus melk kookt , als men maar een weinig Boca[Jan , en Bolatsjang daar by doet , een koftje wan zeer kleine , balfrotte , fyngewreeve , en gezoute gar- naaltjes gemaakt. Ggg 2 Anders 420 Alioquin vero ficcz plerumque fquille huic adco- quuntur, quales ex Java deferuntur, vel coctis addi- tur pifcibus, & in aqua falfa coquitur cum pauxillo aceti, Zingibere viridi, & recenti Calappi oleo. Bine varie funt de hifce foliis opiniones, quidam preferunt illa, que in ficca excretafunt terra, quum fapidiora funt. KSE . Alii majora, & pinguiora eligunt folia , quz proger- minarunt in locis paludofis, ac molliora, fed magis fatua funt. Huc pertinet peculiaris quedam paluftris fpecies, in Amboina exotica, fed vulgaris Java, Baleyz, aliis- que in regionibus, ubi ingentes {unt fluvii. Folia quodammodo conveniunt cum priore Can- cong, fed minora funt, inferius non angulofa, oras- que habent glabras, interne concava, feu cucullata, nullos hec profert flores, vel fructus. Illorum fapor primo amaricat, fed tamen non ingratus, fere initar Sajor Bengala. Cum flagellis fuis fub aqua prorepit fub Taratti, ubi pacati funt finus magnorum fluminum, uti & in O- ryze campis, fed ita ut ejus radices circa ripas infixe fint. Cancong Ajer vocatur Batavie, Portugallice Mars goxero , h. e. fubamara. Baleyice Tsjecke. Ubique ad olus adhibetur, Tabula Centefuma Quinquagefma Quinta Olus exhibet vagum, quod vera Convolvuli fpecies eft. Figura Secunda plantám exhibet, que flas Cardinalis Rum- bio dicitur. OBSERVATIO. Olus hoc vagum videtur idem effe, quod Bel Adamboe Walli H. Malab. part. 11. Tab. 58. qui eft Convolvulus Ma- Jabaricus, folio rotundiore craffo, flore candido Commel. in not. & Ray tom. 3. p. 378, ut & P/ukn. Almag. pag. 113. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. LI, Anders kookt men gemeenelyk drooge Garnaalt; onder , gelykze van Fava gebracht werden , ofm GC te vifch, en in zout water met een Weinig Azyn, er ne Gember , en verfche Calappus-oly. di. oic Daar zyn t«veederlei oordelen van deze bladeren , zom mige bouden "t met bet geene op ’t drooge land gewaff is, wiens bladeren wat bartelyker fmaken. m Andere bouden * met de grooteren , en vettere bladeren op moera/fige gronden gegroeit, die wel malfer , doch laf- fer van Jmaak zyn. Hier toe beboort een byzondere water - zoorte, in Am- boina vreemd , maar gemeen op Fava, Baly, en andere landen, daar de groote Rivieren zyn. De bladeren gelyken eenigzins na "t voorfchreeven Can- cong, maar zyn kleender , achter zonder boeken, effener van kanten, en zonder dwers aderen, de [lelen, en ran» ken mede rond, en binnen bol, zonder bloemen » of vruch- ten. Haar fmaak is in "t eerfte bitterachtig > doch niet onaangenaam , fcbier als Sayor Bengala, Het zwerft met zyne ranken onder "t water, onder de Taratti, daar flille boeken van groote Rivieren zyn, als mede in de Ryfl-velden , doch zodanig , dat zyne worte» len omtrent de kanten vaft zyn. Men noemt bet Cancong Ajer op Batavia, in 't Por- tugees Margozero , dat is bitterachtig. Op Baleys Tsjec- ke. Het is overal gebruikelyk tot moes-kruid. De Hondert vyf en vyftig fte Plaat Vertoont in de Eerfte Figuur het fwervende-moes , het geen een waare zoort van Winde is. De Tweede Figuur wyft een plant aan, die Cardinaals-bloem van Rumphius genaamt werd. AANMERKEN G, Dit fwervende moes fchynt het zelve te zyn met de Bel Adamboe Walli, van de A. Malab. part. 11. Tab. 58. wel- ke is de Malabaarfche Convolvulus , met een rond dik blad, en een witte bloem, van Commel. in de nota. en Ray tom. 3. P. 378. als mede van Plukn. Almag. p. 113. Lil. IX Boek. LM Haat? CAPUT QUINQUAGESIMUM SECUNDUM. Flos Cardinalis. Bonga Taly. Anc plantam in quibusdam Europe hortis vidi, que ibi vocabatur Flos Cardinalis, & uti dice- batur , deducta erat ex India Occidentali, quan- tamque recordor, penitus convenit cum flore Indie Orientalis, quem nunc defcribam. Planta eft tenera, & flagellofa, ac foliofa, tamque copiofam profert frondem, ut vix ejus caules digno- fci poflint, qui inferius vix minimi digiti craffitiem habent, & qui fefe mox dividunt in multa longa fla- gella, ex rotundo ftriata , culmum circiter crafla , herbacea, fed lenta, & obfcure fufca. Adeo debilis, & tenera eít, ut ne ad pedis qui- dem altitudinem fefe erigere poflit, fed per terram prorepit, & fupra afferculos, vel ubique fefe circum- volvit proximis, herbis, & palis, quos modo adtin- gere poteft, licet nullas gerat claviculas, denfumque format fruticem, ita ut e longinquo viridem referat congeriem, omnia fronde fua obtegentem , ut per eam profpicere non poffimus. Folia longiufculis , teretibus , & ftriatis infident cauliculis , qu folitarii, fed alternati ex farmentis excrefcunt, funtque pinnz flaccide, ab utraque par- te anguftiffimis, & teneris gaudentes foliolis, uti in Millefolio, fed hz pinnz breviores funt, ac foliola triplo majora , funtque fimplices, & angufta laciniz, paulo latiores illis Feniculi, plerumque fibi obpofite, & extenfe , cum inpari extremo, ac binz inferio- res pinnz in binas tresve minores diftinéte funt, ad tactum molles, flaccide , & intenfe virentes. Ex foliorum, feu potius pinnarum alis hic & illic alii excrefcunt cauliculi, incifa fuftinentes foliola, qui in nova excrefcunt farmenta, ex hifce quoque flos fo- litarius excrefcit, peculiari infidens pedunculo, qui primo eft capitulum oblongo acuminatum , ex viridi, & fufco colore diftinétum, fed plerumque fufcum , hoc fefe aperiens florem exhibet longo tubo inftru- €um, Jafmini formam referens, hujus vero tubus craffior eft, fed flos minor, ex quinque craffiusculis conftans petalis, feu potius ex uno petalo in quinque angulos diftinéto, inftar ftella , ac quodvis petalum peculiariter ftriatum eft quibusdam lineolis. ' Floris tubus rofeum habet colorem, flos ipfe inten- fe rubrum, feu fanguineum, cum purpureo mixtum gerit colorem , qui color jure carmofinus vocatur, atque preterea eleganter fplendet inftar holoferici. n tubi cavitate quinque locantur ftaminula, albas farinaceas gerentia antheras, que farina in petala des cidens hzc tingit albis punctulis, feu ftellulis. ` Nul- lum fpirat flos odorem, licet elegantem prebeat ad- fpectum, ac ficcatus inter chartas rubrum fervat co- lorem. Matutino tempore , cum Sole fefe aperit, ac fic manet extenfus usque brevi poft meridiem, quum mox fefe claudit, ac fic fefe mundo per di- midium tantum obfert diem , quotidie vero copiofi, ac novi iterum fefe exhibent, atque claufa longaque acuminata capitula rofacea prope apicem parum ftria- ta funt, perfecte inftar floris Jafmini nondum aperti. , Flores infequuntur fru&us , qui fere fimilia funt capitula inftar illorum nempe. Lini, pericarpio infi- dentes, externe glabri, equales , ac fuperius acumi- nati, primo flavefcentes, dein fumei coloris, vel ni- gricantes. -Sub tenui, & paleacea lamella quinque lo- cantur oblonga femina, ficca, dura, & nigra, fapo- ris acris, formam prebentia ftercoris murium. Cap- fula feminalis matura facile dehifcit, ac decidua fe- Mina quam maxime hanc propagant , & multiplicant plantam, preterquam quod flagella per terram pro- repentia ad genicula fibrillas emittant, unde nove formantur plante, quz intra breve temporis fpatium magnum obcupant locum, ac fic fefe multiplicant, ut quedam evellende fint. Ex abruptis caulibus fe- rofum exftillat lac, ingrati; & naufeofi odoris, &fa- poris, quod ex flagellis etiam profluit, fed rarius, unde & hzc planta non ruditer tractanda eft. Ipfius AMBOINSCH KRUYDBOEK. 42i LIL HOOFDSTUK. De Cardinaals - Bloem. D: gewas beb ik in zommige boven van Europa gë- zien , aldaar genaamt Flos Cardinalis > aange- bragt , zoo men zeide, uit Weft-Indien , mynes ontboudens , ten eenemaal overeen komende met deze Ooft- Indifche bloeme , die ik nu befcbryven zal. et is een teere, doch rankryke, en wel gebladerde plante, zoo digt van loof , dat men kwalyk de Delen be- kennen kan, dewelke beneden fcbaars zoo dik zyn, als een pink , maar zich ftraks verdeelen in veele lange ran- ken, uit den ronden geftreept, omtrent een balm dik, kruidachtig, doch taai, en donker-bruin. Het is zoo zwak, dat bet niet een voet boog op zich zelven beftaan kan, maar kruipt vlak op de aarde, en o- ver de paggers , of flingert zig overal om de naafte ruig- te, en flokken, die bet maar bereiken kan, boewel bet ganfch geen clauwieren beeft, makende een digten ftruik; daar bet van verre een groenen klomp gelykt , alles met zyn loof bedekkende , dat men niets daar onder zien kan. De bladeren flaan op lankachtige, dunne, en geftreep- te fielen, enkeld, doch verwiffelt tegens malkanderen aan de ranken, zynde flappe wieken, ter weerzyde met zeer Jmalle, en teere blaadjes bezet, gelyk die van bet Mille- folium, doch deze wieken zyn korter, maar de blaadjes zelfs driemaal grooter, en zyn enkele /malle fnibbelen, wat breeder dan Fenkel-bladeren , meeft tegens malkan- der, en regt uitgebreid ftaande, met een alleen voor uit, en de twee achterfte riemkens zjn in twee , of drie mindere JSnibbelen verdeelt ,zagt in’t aantaften „flap , en boog-groen. Uit den fchoot der bladeren komen bier en daar andere fleeltjes voort, met baar gefneede blaadjes , die tot nieuwe ranken worden, uit dezelffte komt ook de bloeme enkeld op een byzondere fleel, zynde eerft een lankwerpige fpitze knop, uit den groenen , en bruinen gemengt, doch meeft bruin, deze zich openende vertoont een langbalzige bloe- me, van gedaante als een Fasmyne, zynde den bals dik- ker, maar de bloeme kleender , van vyf dikachtige blaad- jes gemaakt , of uit een blad in vyf boeken verdeelt, als een fterretje, doch ieder blad ziet men in’t byzonder ge- ftraalt met eenige linien. De bals van de bloeme is Roze-rood, de bloeme zelfs boog bloed-rood , met wat purper gemengt, welke coleur men recht Carmozyn noemt, met een beldere glans, daar by als fulp. In de bolle pyp fiaan vyf draadjes, met witte meel- achtige noppen, welk meel op de bladeren vallende, de- zelve vertoont , als of zy met witte flerretjes GC act waren. Zyis van gan/ch geen reuk, hoewel fchoon in > aanzien”, em gedroogd tu[Jcben papier , beboud baar rooden coleur. ^s Morgens vroeg gaat zy met de Zonne open, en blyft zoo wyd geopend ftaan, tot effen na de middag , wanneer ze baar "irat: Jluit , en zich alzoo de weereld niet meer dan een balven dag vertoont , doch da- gelyks ziet men ze overvloedig , en aan den flokke , blyven- de de ongeopende lange fpitze, en Roozeverwige knop- pen, by de fpitze wat See , regt als de ongeopende gasmynen. | : Hier op volgen de vruchten, "t welk zjn fcbier dierge- lyke knoppen, of als lankwerpige vlasdodden, op een kelkje flaande, van buiten even, glad, met een /pitze boven op, eerft bleek-geeh, daar na rookverwig , of zwartachtig. Onder bet dunne, en kafacbtige velleken leggen vyf lankwerpige zaden , droog , bard, zwart, wat fcherp van finaak, in gedaante als muizen drek. Het zaadbuisken ryp zynde, berft ligt open, en bet uit- evalle zaad vermenigvuldigt de plante zeer , behalve dat de ranken op de aarde kruipende by de knien worteltjes Jebieten , en van daar een nieuwe plante formeeren , waar door bet in korte tyd een groote plaats beflaat , en zig zoo vermenigvuldigt, dat men genootzaakt is een partye uit te trekken. Uit de afgebrooke fielen druipt een weyach- tige melk , van een euvele, en walgelyke reuk y en fmaok, die ook uit de ranken komt, doch fpaarzamer , waar door bet komt , dat deze plante niet bard wil gebandeld zyn. Ggg 3 ee 422 Ipfius enim foliola facile abrumpuntur, ac lac nau- feofum manibus diu adharet. Radix vulgaris eft, ac vilis, alba, & longa. Solum amat argillofum, ate- na, & lapillis mixtum, uci plani plerumque funt agri, ubi fupra humile gramen fete ample extendit, copio- fos proferens erectosque flofculos. - Hujus & alba, fed raro obcurrit fpecies; forma, & modo crefcendi priori fimilis, foliorum vero color pallide viret, & flofculi albiffimi. Nomen. Latine Flos Cardinalis, forte, vel ab inten- To Carmofino floris colore, vel aflore, qui Cardinalis pileolum quafi refert, quum hi patres galeati rubrum 1(tum coloremin veftibus adeo amant, credi quoque po- teft a Cardinali quodam in Italiam fuiffe introductum. Inveni quoque denominatum Fa/minum Americanum , cujus formam flos haud male refert, uti & foliorum fitus in pinnis, licet formá ab illis Jafmini maxime differant. Nomen Americanum dicitur effe Quamo- clit. Portugallice Fula Trappedera, h. e. faltatorius flos, quum in fepes profiliat extra limites. Malaice Bonga Tali, i. e. flos funicularis ob longa ejus far- menta. Aliis Tonka Langit, quum erectis fuis flofcu- lis coelum videtur quafi fuffulcire. Jave Bou Batati, & Birara. Bande Bonga Jawa. Amboinenfes hanc vocant plantam Bonga Hollanda , quum ante Hollando- SC , feu Belgarum adventum in Amboina ignota E et. Locus. Preterquam quod in India Occidentali obs Currat, in India Orientali quoque fatis nota eft, præ- fertim Jave, & Baleye, unde a natione noftra vide- tur in Amboinam efle delata, licet hic jam adeo vul. garis fic, ut indigena videatur effe planta, albamque ejus fpeciem inveni in filvain Hitoés ora, ubinunquam horti fuere exftruéti. Amboinenfes faltem dicunt ante Belgarum adventum in Amboina fuiffe ignotam, uti Guajave filve ante Portugallorum tempora, ac nulla natio hanc fibi cupit vindicare gloriam, que hanc inutilem plantam in Amboinam deduxit, Ufus. Hujus plante nullus innotuit ufus, nifi quod aptiffima fit ad artificiofum in hortis opus topiarium formandum. Sponte enim omnes adícendit, & ob- tegit adpofitos palos, & afferculos, ita ut rotundi globi, ac hominum forme, ut & animalium ex ea fingi poffint, quz tam denfe hac foliatura funt tete, ut contentum lignum dignofci nequeat, ac licet vetu- fti pereant ftipites, juniores copiofe fatis regerminant, qui iftis machinis inponi denuo poffunt, continuo flo- re$ producentes copiofiffimos, femper, uti dictum fuit, erectos. Profpeétus elegantior eft, fi ambe fpecies, alba nempe, & rubra fimul plantentur, que caules fibi invicem mifcentes unam reprefentant plan- tam, que rubros fimul, & albos profert flores. Baleyenfes, & Javani foliis utuntur in ufum Medi- cum, quz in pultem conterunt, quam calidis inpo- nunt tumoribus, aliisque corporis partibus inflamma- tis, non curantes odorem iftum naufeofüm. Eadem quoque Natio hzc audet folia aliis admifcere oleri- bus, dicentes oleri gratum conciliare aciditatem , fe- uentes caprorum modum, qui hzc depafcunt folia, pfis enim generalis eft regula, que hircis conve- niunt, & fapiunt, homini quoque profunt. OBSERVA DIO. A plurimis Au&oribus hec planta ad Convolvulum fuit rela- ta Tournef. vero ipfi Americanum Quamoclit inpofuit nomen, eftque Convolvulus exoticus, annuus, foliis Myriophylli, feu millefolii aquatici, flore fanguineo Plukn. Almag. pag. 117. & Convolvulus pennatus, exoticus Morif. Hifl. tom.2. P. 18. fe@. 1. Tab. 4. Fig. 7. & Ipomeea foliis linearibus pinnatis , floribus folitariis H. Clif. p. 66. ubi vide reliqua. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. Lit, Want de blaadjes breken licht af, ende walgelyke melk blyft als dan aan de banden kleeven. De wortel 15 gemeen en flegt, wit en lank. Het bemint cen kleiachtige grond, daar zand, en fteentjes onder loopen, gelyk meejt de vlake ke velden zyn, daar bet op "t laage gras wyd uitgebreid legd, en vol bioempjes , die regt overeind flaan. Men windt ook, doch zelden, een witte zoorte bier van aan gedaante, en wasdom bet voorige gelyk, doch de co. a der bladeren is licbt groen , en de beoempjes zyn fpier- Naam. In ’t Latyn Flos Cardinalis, dat is Cardi. naals-bloeme , miffchien , of van de booge Carmozyne coleur , of van de bloemen , die eenigains een Cardinals. boed willen vertoonen, of anders, om dat die gemyterde Vaders bet roode in haar dragt zoo zeer beminnen, an- ders kan men ook gelooven, dat bet door zekere Cardinaal in Italie tot kenni(fe zy gebracht. Ik wind bet ook bes naamt Jafminum Americanum, waar na de bloeme niet kwalyk gelykt , als mede de difpofitie der bladeren aan derzelver wieken, boewel xy in gedaante zeker zeer veel van de Fafinynen verfcbillen. Den Americaanzen naam werd gezegt te zyn Quamoclit , iz "t Portugees Fula Trappedera, dat is een fpringers-bloeme , om dat zy op de paggers /pringt buiten baar limiten. In’t Maleyts Bonga Tali, dat is een zeelige bloeme , wegens baar lan. ge fielen. By anderen Tonka Langit, om dat zy met haar altyd overeind ftaande bloeme jcbynd den Hemel te willen fiutten. Op Fava zelfs Bou -Batati, en Birara genaamt. In Banda Bonga Jawa. De Amboineezen noemenze Bonga Hollanda, om dat zy voor der Hollan- ders aankomfte in Amboina onbekend was. Plaats. Bebalven Wefl-Indien is zy genoeg in Ooft- Indien bekend, inzonderbeid op Fava, en Baley , van waar zy /chynt door onze Natie in Amboina gebracht te zyn, boewel zy daar nu zoo gemeen is, dat ze een In- landfche plante fcbynt, en de witte zoorte beb ik in’t wilde bofch op de Hitoeëfe kuft gewonden , daar nooit tuis nen geweeft waren. Immers de Amboineezen zeggen, dat ze voor der Hollanders aankom/t in Amboina onbe- kend zy geweeft , gelyk de Guajavos - bofJcben voor der Portugeezen tyden, en nogtans wil geen van die Natie baar die eere aanmatigen, van deze ondeugende plante in Amboina gebracht te bebben. Gebruik. Wan dit gewas is geen gebruik bekend, als dat bet zeer bequaam is om konftig vlecht-werk , engroen beeld-werk in de tuinen daar van temaken. Want bet be- klimt, en bekleed van zelfs alle bygezette flokken, en lat- ten, dat men daar van ronde bollen , en poftuure van men- [chen, en gedierte kan krygen, die zoo digt bewaffen zyn met dit dicht, en fyn loof, dat men bet ingefloote raam- werk, van bouten, en latten niet bekennen kan, en al gaan de oude flokken uit, zoo-komen "er genoeg jongen op, die men al weder op °t oude geftel leiden kan, zyndege- durig vol bloempjes, die, als gezegt , altyd overeind Doan, Het aanzien werd noch fraayer , als men de twee zoorten, witte, en roode by malkander plant , die dan ba- re fielen door malkanderen verwerren, dat bet fchynt een ftok te zyn, die te gelyk roode, en witte bloemen draagt. De Baleyers, en Javanen gebruiken de bladeren ook tot eenige Medicyn , «vryvende dezelve tot een pap , fmee- ren die op beete gezwellen, en eenige andere partyen des lichaams, die verbit zyn , baar aan den walgelyken reuk niet floorende. Gelyk dezelve Natien ook derven beftaan de bladeren dezes kruids onder andere Sayor, of Moeskruid te mengen , zeggende , dat ze bet moes een aangenaame rin- zigbeid geeven , en fleunende op bet voorgaan der Bokken, dewelke deze bladeren afwyden. Want zy bouden bet voor een gemeene regel, al wat den Bok wel bekomt, mag den menjch ook nuttigen, AANMERKING. - Van de meefte Schryvers is deze plant totde Convolvulus, of Winde gebragt, doch Tournefort. heeft haar den Ameri- caanfchen naam van Quamoclit gegeeven, en is de vreemde jaarlykze Convolvulus, met de bladeren van het Myriophyl- lum, ofte het water duizent blad , met een bloed-roode bloem van Plukn. Almag. p. 117. en de gevleugelde vreemde Con- volvulus van Morif. bifl. tom. 2. p. 18. fed. 1. Tab. 4. Fig. 7- en Ipomcea met linieachtige gevleugeldebladeren, en enke e bloemen, van de H. Cliff. p. 66. alwaar het overige ziet. LIII. IX Boek. LIII Hooftft. CAPUT QUINQUAGESIMUM TERTIUM. Seruneum aquatile. Sajor Songa. Ajor Songa longiflima emittit flagella, nullibi fe- fe circumvolventia nec adherentia, nullasque e- tiam profert claviculas, fed longe prorepit pro- ximis incumbens herbis inftar Jafinini, atque ubi fla- gellorum nodi terram tangunt, fibrillas emittunt, ita ut magnum obcupet hzc planta locum, licet ejus caules fint vagi, ut & folia. Prope radicem caules digitum circiter craffi funt, duri , & rotundi, ac fufci, intermixto flavefcente colore, ad nodos vero femper fufciores , qui inftar gemmarum protuberant. Reliqua flagella quadrago- na funt, ac praterea quatuor fulcis notata, viridia, firma, in amplos diftin&a articulos, cuivis geniculo bina infident folia fibi obpofita, longiufculis inpofi- ta petiolis, Meliffz folia referentia, fed multo ma. jora, & ab utraque parte acuminata, binas transver- fales palmas longa, fesqui lata, fuperiora autem mi- nora funt, & anguftiora, ab illis Sambuci tamen di- verfa, cum quibus fcriptores quidam hec comparant folia, ad oras vero profunde dentata funt, & inz- qualiter, quidam enim dentes majores funt , alii mi- nores, ad tactum porro rugofa, ita ut veftibus fere adhereant. Vetufta folia intenfe viridia funt , tene- ra flavefcentia, quoque magis Soli exponantur , eo magis flavefcunt, funtque tribus craffis nervis longi- tudinalibus pertexta, inferius protuberantibus, & in minores fefe diftinguentibus. Flagella hzc exterius obdu&ta funt herbaceo, fed fibrofo cortice, fub quo alba, ac lignofa locatur fub- ftantia, intus repleta alba ficcáque medulla, fere uti in Sambuco, inferiora vero hac minus repleta funt. Articuli nunc palmam, nunc pedem diftant , atque bina proxima paria crucem fere formant, ex quorum alis alia iterum longaque excrefcunt flagella, eodem diftinta modo. In flagellorum fummo alia minora excrefcunt foliola a prioribus multum diverfa, illis Menthe anguftifolie fimilia, illorumque extremum viciffim fefe dividit in tenues caules. Hi viridia fuftinent fquamofaque capitula, fefe in luteos aperientia flofculos , illis Chamemeli campeftris fimiles, feu paulo majores, ac laxiora gerentes pe- tala, ipforum enim circulus nunquam completus eft, petalaque , feu radios gerunt novem, decem , vel duodecim, in centro ipforum majus, & fquamofum erigitur capitulum, quod primum flavis ftaminibus, feu petalis bifidis teftum eft. Quum vero hzc deci- dunt, capitulum iftud viride eff, ac rotundum, fe- re inftar Fragi dimidii, quod componitur ex multis femi rotundis fiftulis, que arcte fibi adcumbunt in- ftar favi apium. He tandem nigricant, ac ficce decidunt inftar feminis paleacei. - Radix ejus longiffima eft, externe flavefcens, hic & ilic multos emittens fibrillarum fafciculos, quz tamen non profunde terram penetrant , fed transver- faliter magis prorepunt, unde & facillime evelli po- teft. Totius hujus plante odor gravis eft, ach Ani- fum, Oleum, & Pix fibi mixta effent, praefertim meridiano tempore, quum Sol radiis fuis hanc cale- facit plantam , vel fi hujus pom folia conterantur. Hujus fapor quoque acris eft, fere uti in Mentha Sa- racenica, cum qua maxime convenit hzc planta. Binas bujus componunt fpecies, primo vulgaris al- ba mox defcripta, altera rubra eft, forma a priore non diverfa, excepto quod cunéti caules, & foliorum vene fint magis fufcx. Foliaque ipfa anguftiora quo- Ce funt, & rugofiora, ad illa Sambuci KA adce- entia, ac flagella Jongiora, & laxiora, foliaque & fru&us minores font, ceterum ejusdem odoris, & faporis, fed amarior, & aufterior. ; Nomen. Latine Seruneum äquatile. Malaice Sajor Songa, i. e. Olus Muricum, & Seroene Ayer , ob flo- rem enim, ac foliorum odorem refertur ad Serune Tebina, h. e. Sinenfem Matricariam , feu Cbamamelum majus precedenti libro defcriptum. Java- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 423 La O-OTDS TER Het ater Serunee. Ajor Son a beeft zeer lange ranken, die zig nieu- wers omflingeren , nog aanbegten , want bet ook gee- ne clauwieren beeft , maar die verre kruipen, en op de naafte ruigten ruften , gelyk den Fafınynen flok, maar daar ze met bare knien de aarden raken, wortelenze we- derom vaft in, zoo dat zy een groote plaats beflaan , boe- wel ydel van fielen, en van bladeren. By de wortel zyn ze omtrent een vinger dik, bard, en rond, bruinachtig y met bleek-groen gemengt, by de knien altyd bruinder , dewelke uitpuilen Ae knoeften. Dever- dere ranken zyn vierkant, en daarenboven met vier voo. rengeftreept , groen, ftyf, in wyde leden verdeelt, aan ieder knie ftaan twee bladeren tegens malkander , op lang- achtige flelen, van fatzoen als Meliffe-bladeren , doch veel grooter, te weten achter , en vooren toegefpitft, twee dwers banden lang , anderbalve breed , doch de voor te zyn kleinder , en finalder , echter nog al verfcbil- lende van Vlier-bladeren , waar mede zommige Schryvers deze vergelyken. Aan de kanten zyn ze grof gezaagt , en ongelyk van tanden, want zommige zyn groot , zom- mige klein, voorts ruig in "t dn dy datze fcbier aan de klederen kleeven. De oudfte boog-groen, de jonge geel groen, en boe meer zy ter Zonne ftaan, boe geelder, met drie grover zenuwen in de lengte geftreept , die van onderen zeer uitbuilen, en zig in mindere verdeelen. De ranken zyn van buiten bekleed met een kruidacbti- ge, doch veezelige [cbor[Je, en daar onder een witte houtachtige fubflantie, binnen met een wit droog merg, Jcbier gelyk als Vlier , doch de onder[le bebben 't hl $ bier van. De leden flaan zomtyds een band , zomtyds een voet van malkanderen, en de twee naafte paren bla- deren maken fchier een kruis, uit bare fcboten weer an- dere lange ranken voortzendende , op dezelve manier ver- deelt. Aan bet opperfte der ranken Doan kleine fmalle blaadjes , van de voorgaande vry wat verfchillende , die van fpitze Munt gelyk, en bet uiterfle der ranken verdeelt zig met beurten in verfcheide dunne flelen. Dezelve dragen groene fcbubacbtige knoppen, die zich openen in geele bloempjes , de veld Camille bloemen gelyk, of wat grooter , en ydel van blaadjes , want baren kring fchier nooit vol is, omtrent negen, tien, en twaalf io getal, in de midden is een groot fchubachtig beuveltje , "t welk eerjt met geele draadjes , of blaadjes (waar van ieder vooren in twee gekloven) bedekt is. Daar na, als dezelve afvallen, werd bet groen, en rond, als een bal- ve Aardbefie, gemaakt van veele balf ronde pypjes, als kleine Gudzen, of Byen-buisjes, digt op malkander ge- drongen. Deze werden ten laaften zwartachtig, droog, en vallen af van malkander , als kafachtig zaat. De wortel is zeer lang, en buiten geelachtig , bier en daar veel bosjes van witte vazelingen bebbende , niet diep in de aarde gaande, maar meeft dwers kruipende, en kan licht uitgetrokken werden. De reuk van deze gebeele plane te is zwaar, als of e Anys, Oly, met Pik gemengt qvas , inzonderheid ’s middags, als ‘er de Zonne beet op Jebynt, of als men de bladeren wryft. De fmaak isme- de fcberp , fcbier als in de Mentha Saracenica, waar me- de dit gewas groote overeenkomft beeft. Men maakt daar twee zoorten van, de eerfle de ge- meene witte , daar zoo even befchreeven, ende tweede de roode , in gedaante daar van niet veel verfchillende , be- balven dat alle ftelen, en aderen der bladeren bruinder zjn. De bladeren zelfs zyn ook fmalder , en ruiger, de Viier-bladeren nader komende, de ranken langer, en y- deler van bladeren, de vruchten kleender , anders van des zelve reuk, en fmaak, doch wat bitterder, en vreeder. Naam. In ’t Latyn Seruneum aquatile. Jn ’t Ma- leyts Sajor Songa, dat ís Olus Muricum, Voet-angels kruid, en Seroene Ayer, want wegens zyn bloem, en reuk der bladeren, werd bet onder de geflachten van Se- rune Tfchina, dat is Sineeze Mater, of groote Ca- mille, in °t voorgaande beek befcbreeven , gereckent. S n 44 HERBARII AMBOINENSIS LiberlX. cap. LIIL Ternatice Tsjinga Tsjin- ga. Amboinice Amulen. In Hitoea Maulanit. In Loehoea Camilene. Bandice Sambaruco. Baleyice Sack Sack. Sinice Soam Sueng, feu Sam Sueng , 1. €. Fafminum bumile, cum quo tamen parum convenit. Malabarice Tali Tsjurli, aliis Tutty, peculiariter ve- ro femina, feu litorea fpecies Amboinice vocatur Amulen Lauaba , ac mas Amulen Lanit , que eftlon- gifolia, qualis plerumque eft Sack Sack Javanorum, & Baleyenfium. Chriftopb. Acofta cap. 59. hanc vocat Herbam Mo- luccanam , quum Portugalli ejus notitiam , & ufum primum in Moluccis obfervarunt, & edo&i fuerunt, licec Malabarenfibus fit fatis nota, vocatque Canari- ce Brungara Aradua, h. e. flores luteos. Ipfi prete- rea hzc tribuit encomia, uti remedium pauperum, & deftruêtio Cbirurgorum , quum Portugalli olim unguen- tum ex ejus foliis compofitum fecum ducentes , tam bene fefe inftruêtos putant, acfi Chirugica officina ipfis ad manus effet, ipfiusque fidentes virtutem, Chirurgos negligunt. Locus. Olim putabatur in Moluccis tantum crefce- re, atque inde in Occidentales Indie partes fuiffe tranflatam, fed comperi in cunctis fere aquofz India infulis obcurrere, ac copiofiffima, luxuriofiffima, & latifolia, feu femina, quz optima cenfetur, in hifce Orientalibus regionibus, Ubique crefcit fponte in li- tore, Gin campis. Elegantiffima, & optima reperi- tur in litore, & ad fluminum ripas, farmenta fua ex- tendens füpra herbas, qua loco quinque cubitorum, uti Acofta fcribit, quinque orgyas longa funt, atque ubi terram tangunt, fibrillas emittunt, acnovum for- mant ftipitem. Luxuyiofifime quoque prorepit fupra fpinofas fepes Pegga Pegga dictas, ubi tribuli locantur, atque ubi incolæ clauftra formant, ut & hortorum fepes, un- de fupra memoratum obtinuit nomen, elegantiffime enim obtegit iftos tribulos, ac fpinas, ita ut confpi- ci nequeant. Mallem vero hanc vocare Sajor Songa, h. e. filveftre Sajor, feu olus, quum inter cuncta o- Jera maxime filveftris, & luxuriofa crefcat. Solum amat arenofum, plurimis lapillis mixtum , quod pla- num eft, & Soli rite expofitum, quales omnes fere funt fluminum ripz. Javanice Codong Seruni. Ufus. Mirum eft, hujus plante virtutes hodie adeo quafi oblitas effe, tam apud incolas Moluccarum, quam harum infularam, quz ante centum annos ex Acoftz relatu adeo celebres fuere. Plurima incola- rum pars hodie fere nullum ejus fcit ufum nifi ad ci- bum in culina, ac praterea cenfetur effe olus paupe- rum, & plebejorum, qui & raro hac utuntur, non enim fepius edi poteft, vel continuo ob aufterum e- jus faporem, ac fortem diureticam vim. Cruda raro editur, fed plerumque cocta, crudam- ue potiffimum edunt pifcatores, tenera nempe ejusque ge folia litoree fpeciei cum pifcibus, & Bocaffan, Optimus hanc preparandi modus eft , fi pifcibus ad- coquatur in viridi Bamboes, ac fumantur pifcium fe- gmenta, ac horum foliorum ftratum fuper ftratum, qui mos apud Amboinenfes ufitatiffimus eft, & com- modus in filvis, ubi olla ad manus non funt, & li- cet hifce incoquatur, non juftum habet faporem, a- lie enim plerumque adduntur herbe, quz aufterita- tem ejus parum tollunt, prefertim Sajor Pacoe, feu Filix efculenta, Piper. ac pauxillum fucci Limonum, fine ulla aqua, vel alio quovisjufculo, huncin finem tales eligende fünt plante, quz Soli rite funt expo- fitz, ac litoribus, vel fluminum ripis adftant, harum- que eliguntur tenera flavefcentia folia. Tales vero vitande funt plantz, quz craffos ge- runt prope articulos nodos, cum parvis, & intricatis foliis fafciculatis, neque etiam rubrz fpeciei, quz mas cenfetur, cunéta enim talia folia caput gravant. Hoc quoque percipitur, ac fentitur, fi diu ambulemus in talibus locis, in quibus Sol urentes in hanc plantam emittit radios. Optima In ’t Favaans Codong Seruni. 4 Tsjinga Lsinga. In ’t Amboins Aude Zen Maulanit, Op Loeboe Camilene. Jn ze Ce, S Go baruco. Op Baleys Sack Sack. In 't win oi Sueng, of Sam Sueng, dat is Jafminum humile Ee bet nochtans kleine gelykeniffe mede beeft, Op Mala, ve Tali Tsjurli, by andere Tutty, in °t byzonder 4 Ke men bet wyfken, of flrand-zoorte in’t Amboins A CH Lauaha, en bet manneken Amulen Lanit, > welkis Ae a > gelyk meeft bet Favaanze, en Baleyze Sack Chriltoph. Acofta cap. 59. noemt dit gewas Herb Moluccanam, om dat de Portugeezen zyn kenniffe , e P bruik erf in de Moluccos gezien, en geleerd Da 4 boewel bet by de Malabaaren genoeg bekend is cul noemt bet in °t Canaryns Brungara Aradua dat is e z le bloeme. Hy geeft bet daarenboven nog deze mis len, remedium pauperum , ez deftruêtio Chirurgorum, om dat de Portugeezen eertyds de zalve van deze blade. ren gemaakt by baar bebbende, baar zoo wel verzien de teden , als of zy een geheele Meefters winkel by bun ha den, en op zyne krachten fieunende, na geene Chirur- gyns vraagden. Plaats. Eertyds bield men’t daar voor , dat bet alleen- lyk in de Moluccos groeide, en van daar in de Weftelyke delen van Indien gebracht zy, maar ik bevinde , dat het meeft in alle Eilanden van Water-Indien te vinden z doch wel bet meefte , weeldrigfte , en grootbladige of wyfken, "t welk men voor 't befte boud, in deze Oofler- quartieren. Het waft overal in "t wild op ftrand, en in de velden. Het fchoonfte, en befte beeft men op ftrand en langs de rivier kanten, met zyne ranken op de lage ruigte leggende, die in plaats van vyf cubiten, gelyk Acofta fchryft, wel vyf vadem lankzyn, en daar xy dan de aarde raken, al wederom inwortelen, en een nieuwen ftruik formeeren. Men vindt bet ook zeer weeldrig over de doornachtige beiningen, Pegga Pegga genaamt , kruipen , daar mende ` Voet-angels plant , en daar de Inlanders bare fortrefJen, en tuinen mede omgeven , waar van bet den EC den naam beeft , want bet bedekt de woorfchreeven door nen, en Voet-angels zeer aardig, dat men dezelve niet zien kan. Doch tk zoude bet liever noemen Sajor Songa, dat is wilde Sajor, of moeskruid, om dat bet onder alle moeskruiden bet wildfte, en weelderigfte waft. Het be- mindt een zandige grond. daar weele kleine ftenen onder gemengt zyn, vlak, en wel ter Zonne flaan , gelyk mecht zyn alle Oevers van de rivieren. Gebruik. Het is wonder, dat de krachten van deze plante bedensdaags in zulken vergetenbeid zyn gekomen, zoo wel by de Inwoonders van de Moluccos, als deze Ei- landen , die voor bondert jaren, na "t fchryven van A» cofta, zoo vermaard zyn geweeft. Het meefte deel van de Inlanders weet hedendaags fchier geen ander gebruik als tot de koft , in de keuken, en word daarenboven ge- bouden voor een moeskruid van arme, en flegte menfcben, die bet nog al zelden gebruiken, want bet wil ook niet dikwils gegeeten zyn wegens zynen barzen fmaak, en{terk- dryvende eigenfchap. Raauw werd het weinig gegeeten , maar meeft gekookt, en bet raauwe eeten meeft de Viffchers, te weten dejon- ge, a geele bladeren van de ftrand-zoorte met Viffen, en ocaffan. De befle manier van toebereiden is, als men bet by Viffen kookt in een groene Bamboes , van de Jtukken der Viffcben, en dezer bladeren, ftratum fuper [iratum makende, een manier by de Amboineezen zeer gebruikelyk, en gerieffelyk in `t bofch, daar men geen potten beeft , en al wierd bet in potten gekookt, zoo en beeft bet nochtans zyn regte {maak niet , men doet gemeenelyk andere krut- den daar by, die zyne barsbeid wat breeken, inzonder- beid de Sajor Pacoe, of Filix efculenta, Peper, eneen weinig Lemoen-zap, zonder eenig water, of ander zap, bier toe moet men verkiezen zodanige planten , die wel ter Zonne flaan, digt op Brand, of aan de rivier kanten, en daar nemenze de jonge geel groene bladeren van. ; Ook moet men niet nemen van zodanige planten , die dikke knoeften by de leden bebben. en. aldaar kleine, en verwerde bladeren in een bosje voortbrengen, nog van bet roode geflachte, "t welk men voor ’t manneken boud , want alle zulke bladeren bezwaren bet boofd wat, "tzel- ve gevoeld men ook, als men lange avandelt op zodanige plaatzen, daar de Zonne op dit gewas beet fcbynt. De IX Boek. LIII Paez. Optime vero hec fapit, fi Teftudinis caro in frufta coníciffa dicto modo arundini incoquatur, cibum ex- bibet falutarem , qui dignus quoque eft, uc Magna- tum menfis inponatur. Folia hec tali modo comefta non tantum fortiter, ac commode urinas expellunt, fed urine quoque pe- culiarem addunt odorem, acfi Oleum Terebinthine fuiffet adfumptum, ita ut non fine ratione concludi poflit, hanc herbam in omnibus conducere cafibus , in quibus T erebinthina adhiberetur cjus defeétu. Eft porro nobilis herba vulneraria apud multos incolas ufitata, quí majorem vulgo habent notitiam. Eodem fere adhibent modo, quo Acoftal. e. feri- bic, fumunt nempe corticem caulium abrafum , &ab exteriore rugofa pellicula depuratum , quem parum contundunt, vel in aqua conterunt, & incoquunt re- centi Calappi oleo, calide inponentes quibusvis vul- neribus, que hoc feliciter curantur, Anno 1663. quum inperium tenerem in Hitoés o- ra, ac Chirurgo noftro deficiebant unguenta, & Em- plaftra, ipfum juffi ex hac herba juxta Acofte pre- {criptum ea componere, ex qua duplex preparabat unguentum, quod Diaferunium vocabamus. Primum componebat ex recentibus foliis totis mi- nutim contritis in pultem , cui addebat tertiam re- centis Olei Calappi partem, paulo minorem Cere quantitatem , quz fic fimul coquebantur. Adalterum .unguentum foliorum iftorum fuccum expreffum fu- mebat, quem coquebat cum ifto Oleo, & Cera; hoc tenuius erat, fed diutius confervari poterat, quum primum ex Calappi oleo ingratum conquirebat odo- rem. Cum hifce optimas inftituit curas, ac quasvis ulcerationes , & vulnera prefertim pedum hifce cú- rabat. Comperimus quoque optimum effe unguentum ad combuftas partes curandas. Ipfius enim ancilla bra- chium per infortunium uftum Chirurgi abfentia cura- re volebat, arripiebat lagenam , in qua putabat effe Oleum Vitrioli , quod brachio inliniebat , fed quod inde vehementer inflammabatur, & intumefcebat , unde aqua conabatur ablüere, hoc autem Chirurgus fecun- do ifto unguento optime curavit. Incole ceterum virides , & fuperiores fumunt caules , quos manibus pa- rum contundunt, unumque alterumve contufüm addunt folium , quod integro involvunt folio, ac fub cineribus calidis torrent, dein fuccus exprimunt tam in recenti- bus vulneribus quam ulceribus, & fcabie, in qua a- cari obfervantur, unde quam maxime prorepit, qui inde fuffocantur, & vulnus cito curatur. In initio parum. vellicat , fed non diu, ex quibus omnibus fatis clare conftat, falutarem effe herbam vulnera- riam, ita tamen hanc extollere non audeo, quevis curare vulnera, licet fint parva, vel magna, immo ipfius capitis, ut & inveteratas ulcerationes, uti A- coíta fcribit, quinulterius exploraretur. Ternatenfes autem, a quibus Portugalli artem e- docuerant, hodie hanc folummodo adhibent herbam in parvis carnofisque vulneribus, ac recentibus ulce- ribus, ad graviora autem vulnera in ufu ipfis eft ip- forum celebre lignum vulnerarium Panawa Xula di- tum, de quo vide libr. 6. cap. 52. in frutice aquofo femina, quod tam cito confolidat , Ut ejus rafura tan- tum circa vulnera inponatur, ne nimis cito claudan- tur. Prater depurantem, & confolidantem virtutem hec quoque. herba vim habet diureticam , & expellentem, radices enim ejus aque incoéte , & haufte, vel cum Pinanga mafticate, album curant mulierum fluxum , omnesque expellunt in Gonorrhea inpuritates tam in viris quam in feminis, ac Dyfuriam curant, decoétis etiam admifcentur contra Nephritidem , prefertim fi herba Pancaga addatur. Cum Pinanga mafticate pro- unt iis, qui malignos ederunt pifces , & Cancros, unde homines anxii, & vertiginofi funt. Alba caulium medulla venenatis ictibus Aranei, Jean Swangi dicti, emplaftri forma inpofita dolorem fedat. Caules cum foliis aqua incoéti, & propinati febrium ardorem exftinguunt. Tom. Y. Sinen- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 425 De befle fmaak bier van beeft men, als me ] n bet Schild-- padde vleejch in flukken gefneeden, en op mutsibéeufr Wee me le at nd, gevende een gezonde koft, di- eboeft te {cba I | Jcbamen ook op Heere tafels te ko Deze bladeren nu aldus genuttigt , doen ni ] niet all er Leg pit up maar mie bet water E » 4S of men Terpentyn- 7 de , zoo dat men niet zonder ie tele Sms > $ uiten ma 1 kruid zoude dienen konnen , in alle voorvallen by Ei zen Terpentyn binnens-lyfs te gebruiken. Voorts is dit een edel wond-kruid, by veele Inlanders , die - ten als"tgemeen , nog genoegzaam bekend, bas Zy gebruiken "t. fchier op de zelfde manier, gelyk-A- cofta loc. cit. /cbryft, te weten, zy nemen de Sebor- Jen van de fielen afgefchrapt , en wan. bet buitenfle ruige velleken gezuiverd, kneuzenze, of wryvenze een weinig, en kookenze in verfche Calappus-Oly, en leg- ger warm op alderbande wonden, die xy daar mede ge- ukkig geneezen, Anno 1663. als ik op de kuft Hitoe commandeerde, en onzen Chirurgyn gan/ch met geen zalve , en pleifters ver- zien was , beb ik bem belaft uit dit kruid na Acoftaas voos- Jebrift dezelve te maken, waar uit by dan tweederlei unguenten bereiden , die wy Diaferunium noemde. Het eerfte maakten by uit de groene bladeren, met de gebeele fubjtantie, die by kleen wreef tot een pap, daar onder doende een derde verffe Calappus-Oly „ wat minder wafch, en zoo te zamen opgekookt. Tot de tweede zal- ve neemt by den zap van de voorfcbreeven bladeren witgeperft, en kookte die te zamen met de voor/chreeven Oly, en Wafch; Dit viel wat dunder , doch konde lans ger duüren, daar bet eerfte van de Calappus-Oly een viezen reuk kreeg. Hier mede beeft by goede cuurén pe- daan, om alderbande ulceratien, en ‘wonden meeft aan beenen te geneezen. 7 Wy bevonden " ook een brandzalve te zyn. Want zy- ne Meid bebbende baren arm door eenigen brand bezeert , en willende baar zelfs, by bare Meefters abfentie genee- zen, by gevalle over een fleffe quam, daar in zoo men giffe Oly van Vitriool was , "t welk zy op baren arm flreek, die daar van geweldig on[lak , en opzwol, hoewel zy ’t t water Së af te waffchen, deze beeft de Meefter met “ tweede zalve volkomentlyk geneezen. Anders neemen e Inlanders de groene, en voorfte flelen, kneuzenze een weinig met de banden, ftampen een, of twee bladeren, avindenze ineen gebeel blad , en bradenze onder beete a[Jcbe , daar na drukken zy den zap daar uit, zoo wel in verfche avonden als ulceratien , en krauwafie , daar men fieren in vermoed , en bet zeer doen voort kruipen, dewelke daar door flerven, en de wonden geneezen. Het is in 't eere fle wat bytende, doch niet lange, uit al bet welke men ginoan befpeuren kan, dat bet wel een heilzaam avond-kruid is, echter derf ik "t in zulken graat niet Del. len, dat bet alderbande groote, en kleene wonden; ja zelfs van bet hooft, oude, en bedorwe ulceratien , zoo miraculeuzelyk geneezen zoude EC Acofta febryft , of bet moefte nader onderzogt werden. inmers de Ternatanen , van dewelke bet de Portugee- zen geleerd hebben, gebruiken bet hedendaags alleenig tot kleine wleefch- wonden, en verfche ulceratten , maar tot zwaarder wonden gebruiken zy baar vermaarde wond- bout Panawa Xula genaamt , waar van ziet lib. 6. cap. 52. in frutex aquofus femina, % welk zoo fchielyk toe- beelt , dat men deszelfs fchrapzel niet op, maar rondom de avonden moet leggen, op dat ze niet te baaftig toelopen. Bebalven dé zuiverende, en beelende, beeft dit kruid ook een dryvende , en scht ler kracht, want de wor- tel in water gekookt, en gedronken, of met Pinang ge- knouwt, geneeft de witte vloed der Vrouwen, zet af alle onreinen materien, in de Gonorrbea, zoo aan man- nen, als vrouwen, en geneezen de Brandpiffe, zy wer- den ook onder dranken gemengt, tegens bet Graveel, in- zonderbeid als men ’t kruid Pancaga daar by doed, Met Pinang geknouwt helpen ze die geenen, die kwaadaardi- ge Villen, en Crabben gegeeten hebben, waar van men benauwt, en duizelig «verd, . Het witte merg uit de ftelen, op de fenynige fleken van lcan Swangi, Peylfteert, en andere gelegt , flilt de pyn. De Delen met de bladeren in water gekookt, en gedronken , verflaan den brand in de Koortzen. Hhh De i > 46 HERBARII AMBOINENSIS Liber VX. cap. LIV, Sinenfes, & Javani hac non multum utuntur in Ci- bo, fed folia aque incoquunt , ac corpus hac lavant, ad pruritum difficilem tollendum. Cavendum eft fio- res cibis addere, fi hzc coquatur herba, vehemen- ter enim alvum conmovent. In Banda vocatur quoque Gambureng , ubi Rhizo« ` thomi tanquam arcanam habentartem , radicem hanc five aque incodtam, & propinatam, five cum Pinan- a mafticatam exhibere ad Nephritidem , $ urinas ortiter expellendas. $ et ` $i alicujus oculi fint inflammati, ac lancinationes perfentiat, quod nautis fepe adcidit ex ingenti So. lis "fervore, fuccofa , & fungofa crafforum caulium fumitur. medulla , cujus faccus cum pauxillo aque exprimitur, quem oculis inftilla. ; © Hujus & alia alba obcurrit fpecies , majora, & lanu- ginofiora gerens folia vulgari , cujus flores penitus al- bi funt, queque vulgaris eft in Uliafferenfibus infulis, fed viliorem habet faporem priore. Tabula Centefima Quinquagefuma Sexta Ad Figuram Primam Seruneum exhibet aquatile.. Figura Secunda Chamebalanum denotat Faponicam. OBSERVATIO. s Seruneum hoc vera Matricarie videtur effe fpecies, vel faltem huic generi adfinis eft, quod a Michelio in nov. pl. gen. diftinguitur in Partbenium, & Anthemidem, eftquefor- te Marricaria Sinénfis, minore Hore, petalis, & umbone ‚ochroleucis Plukn. Amalth. p. 142. ; E iia De Sineezen, en Favanen gebruiken ’t niet veel in d, kofl , maar koken de bladeren in water, en Waffchen h : lyf daar mede , om bet moeijelyke jeuken te verdr iud Men moet zig wagten de bloemen in de koft te "idem men bet kruid kookt, want ze beroeren den buik gew ir dig: 7 > Banda beet bet mede Gambureng , alwaar de Wortelmannen voor een fekreete konft bouden ; de wortel "Ten in water gekookt , en gedronken , "t zy met Phan geknouwt', om 't graveel af te zeiten, en fterkelyk awa. ter E loffen. i s iemantverbitte oogen, en groote fleki ; heeft, bet welk de zeevarende ge er groote bitte, fonnebrand , zo neemt men bet voojex in fap- pige bert van de dikke fielen s parft ^t zap uit met cen weinig water, en druipt den zelven in de oogen. Daar isegter nog een eigentlyk witte zoorte met groo- ter, en wolagtiger bladeren dan de gemeene , wiens bloe. men geheel wit zyn, gemeen in de Uliaffars, dog Ze, ter van fmaak dan de voorgaande. De Hondert zes en vyftig fle Plaat Vertoont in de Eer/le Figuur het Water Serunee, De Tweede Figuur wyft aan de Fapon/che Chamebalanus, AANMERKING. Dit Serunee fchynt een regte zoort van Mater te zyn, ofte ten minfte aan dit geflacht "t naaftkomende, her well van Michelius in zyn nieuwe geflachten der planten verdeelt werd in Parthenium en Anthemis, en is mogelyk de Si- neeze Matricaria, met een kleinder bloem, wiens bladen en midden bleek-geel zyn, van Plukn. Amaltb. p. 142. ——— CAPUT QUINQUAGESIMUM Cadence U AR hy ENG Chamabalanus Japonica. = _ … Fappon. Ye exótica planta fpecies eft Chamehalani Fapo- "A nice, velterre glandium, prorepens, nec fefe -. e terra extollens, fed denfa fua coma hanc ob= tegit, übiqüe rádices emittens. -Flagella gerit Tonga, lenta ,-& rotunda, culmum circiter craffa , &orgyam longa , inferius parum lignofa, multaque fimul ex u- fica progerminant radice, que fefe per terram” di- fpergunt, in multa alia diftin&a , unde & magnum obcupant locum, quam maxime fibi intricata. Hic & illic in-flagellis breves, & folitarii confpi- ciuntur petioli, fine ordime locati, vix digitum lon- gi,:ac fuperius excavati , quibus quatüor infident fimplicia folia, feu bina folioram paria, directe fibi obpofita, pufilla, ex rotundo oblonga, ultra polli- cem longa, ac digitum lata, füperneintenfe virentia, fed non fplendentia,, inferius E , feu grifea , fu- perius fubrotunda, & fine coftis diftinétis, ad cujus- vis petioli, feu pina ortum bina excrefcunt pufilla, & acuminata foliola, feu fquame, atque ex harum a- His fimplex excrefeit, ac tenuis pedunculus, flofculum fuftinens fimplicem , 'illi Pifi fimilem , feu hifce in res gionibus magis ad illum. Catjang adcedit , fed qui ma- Jor eft, & aurei coloris, exceptis binis inferioribus petalis, que magis flavefcunt. Hunc nulli fubfe- quuntur fructus, fed aliquando alter , immo tertius fub- cedit flos ex prioris ortu fucceffive, nec diutius per- fiftunt unico'dié. Poft florem vero ex eodem ortu alterum excreftit album filum, feu vena , deorfum fefe feens , & in terram penetrans; per quatuor cit- citer transverfalium digitorum longitudinem, ubi in extremo tructum: modo format, qui fimplex ex ifta dependet vena"inftar glandis, vix femi digitum lon- gus, ac craffus, in bina triave diftinétas tubercula, füperius inflexo apie donatus, Fructus hic externe rugofus eft, & contraftus ob multiplices protuberantes venas, transverfaliter per longitudinem decurrentes, qua formam favi habent; coloris cinerei, feu terrei. ^ Sub LIV. HOOFDSTUK. Katjang TR De Faponfebe Chamabalanus. Eze vreemde plante ts een zoorte van Chamebalanus D of Japonifche Aardakers „een kruipend gewas dat zig ~ niet vande aarde verheft , maar met zyn digt loof de zelve bedekt, en over al vaft wortelt; bet geeft lange, taaje, en ronderanken , ontrent een ftroobalm dik , en een vadem lang, beneden wat boutagtig , en veele uit eene wortel voortkomende , die zig op de aarde ver/preiden, en in veele anderen verdeelen , een groote plaats beflaan- de, en door malkanderen lopende. Hier en daer aan de Ranken flaan korte, en enkele Beleg , zonder ordre , fchaarseen vinger lang , en boven uitgehold, en daar aan wier enkelen, of twee paaren bla: deren, regt tegens malkanderen, klein, uit den ronden langagtig , ruim een duim lang, en een vinger breed ,bo- ven boog-groen , en zonder glans , beneden blauw-groen; of grysagtig , vooren rond, en zonder merkelyke aderen, By yder fteels oorfponk flaan twee kleine fpitfe blaadjes; Pa vellekens , en uit derzelver fcboot komt een enkel dun eeltje voort , dragende eemenkele bloeme , de Errete-bloe» me gelyk, of bier te lande de Catjang bloeme' gelyker 5 dog grooter , gout-geel , bebalven de twee onderfte blaad- jes die bleeker zyn., Daar volgen geene vruchten ops maar zomtyts de tweede y en derde bloemen, uit den zel- ven [choot na malkander, en duren niet boven een dig: Maar na de bloeme komt uit den zelven fcboot een an= dere witte draad, of ader voort, die baar nederwaarts buigt , en in de aarden dringt, omtrent vier dwers vin- gers diep „ daar ze dan eerft aan baar uiterfte de vrucht formeert, diedaar aan enkel bangt , als cen Eikkel, fcbaars een halve vinger lang , en dik, in twee a drie builen ver- deeld , vooren met een omgeboge Jpitfe. \ Van buiten iffe ruig, en rimpelig wegens de veele uit- flekende aderen, dwers in de lengte lopende, en de ge- daante van een byenbuisjemakende , van verwe graauw , d aardagtig. ae IX Boek. LIV Hooff. Sub fragili putamine bini tresve locantur nuclei, Nucum avellanarum nucleos referentes, fed qui mi- nores funt, planiufculi, & fuprema parte fibi arcte adcumbentes, tenui, ac ruffa pellicula obducti, fub qua reconditur ficca, & alba medulla bifida, cruda- que faporem habet fabaceum , & tofta Corylo- rum faporem habet, fed viliorem, atque magis ad- cedit ad officula Socci arboris. ' Foliorum ore, omnesque cauliculidenfis, fed mol- libus obfiti funt pilis, qui plantam hanc grifeam con- ftituunt. Poft Solis occafum folia fefe claudunt fur- fum per totam noctem, folis ortu fefe iterum expli- cantia. Radix ejus recta eft, alba, folida, paucisque fibril- lis, fed verrucis obfita, nihilominus terre infixa, & firma adheret, fed precipue per venasiftas albas, que fructus proferunt, & fefe terre inplantant. Per officula plantatur, & propagatur in terra mol- li, & arenofa in amplo agro, in anguftis enim hor- torum areis contineri nequit. Prorepentia flagella, hic & illic terre infigenda funt, quo enim magis ter- ram tangunt, & penetrant, eo copiofiores proferunt fractus. Primojam menfe mature glandes effodi pos- funt, quod ex duritie, & obfcure cinereo colore dete- gi poteft, albe enim inmaturz funt, atque hz relin- quendz funt in fubfequentem meflim , que molli fem- per obtegende funt terra, tum per binos annos eo- dem in agro feges inftitui poteft. Pluviofis quoque menfibus, per iftos furculos propagari, & transplan- tari poteft hacc planta, quum cito fefe explicat, & propagat. Tandem, quum fructus pufilli incipiant effeac graci- - les, alter novus eligendus eft campus, qui crematio- ne, & cefione rite preparandus eft, & mollis fer- vandus, nec refert, an lapilli fint admixti, in duro autem folo nil profert nifi longa flagella. e Nomen. Latine Chamebalanus Faponica. Belgice Sappan[e Aardakers. Sinice Thou Thau, i. e. fabe terreftres, ac fic Malaice Katjang Tana, & Katjang Fappon. Amboinenfibus ignota eft, ac nullum obti- nuit nomen, Locus. Ex ejus nomine adparet, primum ex Japana fuiffe delatam hanc plantam in Indicas regiones, ac nunc fatis copiofe Batavie colitur; unde in Amboi- nam delata fuit, ubi a civibus, & Sinenfibus, non vero ab indigenis colitur. In Sina quoque crefcit, ac copiofe in Maccaffare regione. Ujus. He terre glandes maxime in ufu funt ad po. tum Thee, quz cum aliis conditis , & tragematibus ficcis obferuntur. Que quoque conducunt ad tepidum iftum potum, ut eo magis excitetur (itis, & ftimu- letur ventriculus. Mature he glandes olla inponun- tur arene mixte, quz fic fupra ignem torrentur le- niter conmovendo , facillime enim nuclei aduftum contrahunt faporem, que fic obferuntur, quum pu- tamen facillime confringi poteft, ficciffimum habent faporem , quem in initio noftra natio non magni fa» ciebat, vel curabat, fed fenfim per Sinenfes edocta hunc jam quafi adoptavit, Natura fua videntur con- vénire cum vulgaribus terre glandibus , que contti- pant nempe, & flatus excitant, unde etiam non ma- gna copia fimul edendz funt. ; Eadem hzc planta in India Occidentali quoque ob- currit, & a Pifone libr. 4. cap. 64. defcribitur fub Bra- filienfi nomine Mundubi. Portug. Amenduinas, h. e. Amygdale paroe. Lerio Manobi Peruvianis , & uti Nic. Monard. dicit Anchic. Hifpanis Ibimani, cujus defcriptio cum noftra maxime convenit, tribuitque ipfi quatuor foliola in quavis pinna fibi obpofita, o- viformia, fuperius latiffima, & fubrotunda , parum pilofa, quales & caules funt. Flori luteum adfcribit colorem ad oras parum rubro, Ex radicibus rugofe dependent capfule, fragiliffime contufione, in qui- bus tres locantur fabz magnitudine Piftachiarum, ex purpureo rubentibus pelliculis obduéte. Ibi quoque proponuntur cum tragematibus cotte, veltofte, ac flatulente ibi habentur, Venerem excitantes. Folia ejus inlinita ictus anguium emolliunt. Ex nucleis o- leum preparatur inftar Olei Amygdalarum. Tom. V. O B- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 427 Onder de brooze fcbaal le gen twee a drie beeften, als kernen van bafenoten , dog k einder , platagtig , en met de boofden tegens malkander &edrongen , met een dun ros buideken bekleet, en daar onder een droog wit pit, in tween deelbaar , raauw zynde van Jmaak boon - agtig , maar gebraden , of gerooft als Hafenoten , dog flegter, en de bierlandfe Soccun-korrels naderkomende. à De nou der bladeren , en alle fielen zyn met digte, og weeke hairtjens bekleed, die bet gewas grys van aan- zien maken ; na zonnen ondergang fluiten baar de blade- ren opwaarts t zamen, en blyven zoo den gebeelen nag» over, met zonnen opgang baar weder uitbreidende. De wortel is regt wit, vafl, en met weinige vafelin. gen dog vratten bezet, niet te min is zy aan de ‘aarde vaft , door de voornoemde witte fielen, die de vruchten voortbrengen , en in de aarde wortelen. Het wert geplant door de bonen:in een mul Javelagtig land op-een ruim veld, want bet laat zig op de fmalle bedden in de tuinen niet befluiten. De kruipende ran- ken moet men bier en daar in d'aarde drukken , want boe meer ze de zelve raaken , boe meer vruchten zy voort- brengen. In de zefte maant kan men rype Eikelen uit graven, die men aan baare bardigbeid, en donker-grau- ‚we coleur bekent, maar de witte zyn nog onryp, en die moet men laten ftaan tot den volgenden oogft, altyt met mulle aarde weer toedekkende, zoo kan men twee jarenop "t zelve veld oog en, Men kanfe in de reegen - maanden ook met de voorjchreevenryskens verplanten , die bun baa- fig uitbreiden, ) Eindelyk, als ze te klein zyn , en mager werden, zoo moet men ze een nieuw veld vergunnen, "£ welk men met branden , en ombakken ter degen toebereid, en bet altyd opgefchud boud, en daar mogen ook wel kleine fteentjes onderloopen, maar in barde grond krygt men niets dan lange ranken. Naam. In 't Latyn Chamebalanus Japonica. In ’t Duits Japponfe Aardakers. In’t Sinees Thou Thau, dat is Aardbonen, en zoo in °t Maleyts Katjang Tana, > gang Jappon. By de Amboineezen is Es onbe- en Plaats. Uitwyzende den naam , zoo is bet eerft uit Fap- pan in de Indifche landen gebracht, en werd nu redelyk veel op Batavia gecultiveerd, waar van bet berwaarts in Amboina gebracht is, daar bet by de Borgers , en Si- neezen, en niet by de Inlanders geoeffent werd. Anders groeid bet ook in Sina, en veel op ’t land van Maccaffar. Gebruik. Deze Aardakers zyn meeft in gebruik by den Thee-bak. onder ander gezouten, en droog Banquet op te zeiten. Dewelke by bet Thee -water paffen om den dorft, en trek tot dat beete water te verwekken. Men neemt de rype Akers, doet die in een pot, of pan met Jand gemengt , en braad, of rooftze zoo over °t vuur, zagtjes, en al omroerende, want anders de beeften zeer ligt verbranden, en zetten ’t 200 op, terwyl men de feba- le zeer ligt in flukken kan breeken, zy bebben een zeer drooge fmaak , daar onze Natie in 't nir weinig vere maak in bad, doch allenskens door de Sineezen geleerd , beeft ze dezelve aangenomen, Van aard fcbynenze overeen te komen met onze Aardakers, te weten floppende, en windmakende, daarom men ze ook niet veel 't effens ee- ten moet. Dit zelfde gewas vindt men ook in Weft-Indien, en Daat befchreeven by Pifo lib. 4. cap. 64. onder den Brafilifcben naam Mundubi. In ’s Portugees Amen- duinas, dat is kleine Amandelen. Lerio Manobi by. die van Peru, als Nic. Monard getuigt Anchic. By de Spanjaarden Ibimani, wiens kabel met de onze bet meeft overeen komt , gevende bem vier blaadjes aan ieder feel tegens malkanderen overftaande, Eyformig , doch vooren breedft, en rond, wat baairig , gelyk ook de Delen zyn, De bloem geeft by een geele coleur , met wat roods aan de kanten. Aan de wortelen bangen rim- pelige buiskens , die ligt breeken, met krake , en daar in drie boontjes, in de groote van Piflacien , met purper- roode welletjes omgeven. Zy werden aldaar ook opgezet onder bet Banquet , gezooden , of gebraden , werdende voor winderig gebouden, en tot Venus verwekkende. De bladeren opgefmeert, verzagten den fleek der Slangen. Uit de Kerne maakt men een Oly als Amandel- Oly. Hhh 2 AAN 48 HERBARIIAMBOINENSIS Liber IX. cap, Lv; 0:55 EM VAL 20, Mira hzc planta Arachis vocatur in H. Cliff. 5.353. eftque Arachis Hypopaios Americanus, Ray iff. p. 919. & Ara- chidna quadrifolia, villofa, flore luteo Plum. Gen. 49. Arachidna utriusque Indi: tetraphylla Par, Bat. Pr. p. 314. & Sloan. Cat. pl. Jam. p. 72. qui plures habet auctores ac denominationes. Lupinus quadrifolius exoticus &c. Bari rar. pl. Tab. 1215. & Sena tetraphylla , feu Abfi congener hir- futa &c. Plukn. Almag. p. 341. & Phyt. Tab. 60. Fig. 2. &c. AANMERKING, Deze wonderlyke plant werd Arachis genaamt ; Cliff. p. 353. en is de Americaanze EA OMM os KE H, Ray bifl. pag. 919. en de ruige vierblaadige Arachidna ders een geele bloem van Plum. Gen. 49. en Arachidna Gon Sch de Indien met vier bladeren van de Prodr. van het CG E e P. 314. en Sloan. Cat. pl. Fam. p. 72. die meer Schryvers at. benamingen heeft, en de vreemde vierblaadige Lupein SCH van Barl. rar. pl. Tab. 1215. en de vierblaadige Sena A de naaftkomende aan de Abfus ruig &c. van P/ukn dl Wé Pe 341. en de Phyt. Tab. 60. Fig. 2. Kc. ECT CAPUT QUINQUAGESIMUM OU LNT uM. Convolvulus levis Indicus major. Haylale. Onvolvuli levis in India multe obcurrunt fpecies, quarum fubfequentes hic in Amboina obfervavi- mus , quas: dividimus in majores, & minores, cuique autem fuum tribuemus caput. Major iterum fubdividitur in albam, & rubram. Primo Haylale alba longiffima profert , rotunda, lenta, & glabra flagella, ubique fefe, & ad quasvis circumvolventiares, vel multis etiam circinnis, & gy- . ris fupra herbas prorepunt, fed nullas gerunr clavi- culas. Folia folitaria locantur, & ample diftant, lon- is, ac rotundis infidentia petiolis, qui prope ortum emel, vel bis inflexi funt. Folia hæc funt magna, fubrotunda, ac fere cordi- formia, fed non fulcata, at plano apice donata, fep- tem, & novem pollices longa, ejusdemque latitudi- nis, fuperius brevi apice ornata, glabra, viridia, & flaccida. Petiolus fubtus inmittitur ad binorum cir- citer pollicum diftantiam ab inferiore ora, ibidemque dividitur in quinque magnos nervos, atque hi iterum in alios minores, ita ut quindecim, ac feptemdecim obliqui longitudinales tales confpiciantur , finibus in- flexi, & in arcus concurrentes, foliumque ipfum fu- perius foveolam habet eo loci, ubi petiolus locatur. Duivis tioli pallide virent, fed vene foliorumque nervi rubent. Ex foliorum alis alii excrefcunt pedunculi, in fu- periore parte fefe dividentes in tres quatuorve alios minores, atque horum quivis iterum in binos tresve minores, quorum quivis amplum fuftinet, & acumi- natum caput, fqualide virens, & humidum. Ex hoc ingens excrefcit flos, albus, & campanulatus, fuper- ne flaccidiffimus , inferne firmus, & ventricofus qua- fi, calici infidens ex quinque magnis fquamis compo- fito, qui arcte flori adcumbit. Intus quinque locan- tur recta ftamina, flavas, & farinaceas gerentia anthe- ras, ac praterea fextumilongius, ftilum exhibens, fu» perius bifidum , qui poft floris lapfum ejus bafi infixus manet. Ad horum capitulorum ortum in 'majori nempe edunculo bina aliquando confpiciuntur folia , aliis ipitis fimilia, fed minora, Poft floris lapfum craffe ifte fquamz iterum fefe contrahunt, fex, vel feptem nümero, ac rotundum formant globulum , femper fere humidum, & concavum, ex craffis fquamis fibi incumbentibus compofitum inítar Cepe, fed he non aréte claufz funt. In harum medio fructus formatur, paulo major globulo luforio, qui fuperius coronatur apice duro, ac brevi, ex rotundo quadragonus, in tot quoque dehifcens partes. Quum hic maturus eft, ex nigro cinereus eft, vel fumeus, intusque continet medullam albam , ficcam- que, & flavefcentem, faporis inftar Piforum , quz pro- prie officula funt feminalia, que terram tangentia fa- cile progerminant. Ex fauciatis flagellis copiofus ef- fluit, tenuis, ac ferofus liquor lacteus, vifcofus ad- modum, nec acer. i Hic LV. HOOFDSTUK. De groote Indifche gladde inde. E gladde winde beeft in Indien veel zoorten > Waar van Wy de volgende bier in Amboina aangemerkt hebben, die wy verdeelen in groote, en kleine, zul lende ider zyn byzonder Cap. geeven. De groote is on- derdeelt in witte en roode. De eerfte witte Haylale gewind zeer lange , ronde , taaje, en gladde ranken, die ¡zig over al om Jlingeren , of met veele krullen, en bogten op de ruigten loopen, dog zonder Clauwieren. De bladeren ftaan enkel, wyd van malkanderen , op lange, en ronde flelen, die by baren oorfpronk een, of twee bogten bebben. De bladeren zyn groot, rondagtig , en lier bertfor- mig , dog zonder klove, of met een vlak keepje, zeven, en negen duimen lang, en ook zoo breed, vooren met een kort [mal fpitsken, glad, ordinaris groen, en Slap. Den steel wert van onderen ingelaten , omtrent twee duimen van den agterflen tand, en verdeeld zig aldaar in vyf booft-zenuwen, en dezelve weder in anderen, zoo dat men vyftien , of zeventien [chuins, en in de lengte ziet lopen, met bogen na malkanderen buigende, en bet blad beeft aan de boven zyde een kuiltje, op de plaats , daar den Deel ftaat. Alle fielen zyn ligt-groen, maar de ade- ren „en zenuwen der bladeren zyn roodagtig. Uit den fcboot der bladeren komen andere Beleg voort aan baar witerfte zig verdeelende in drie a vier Delen, en ieder der zelver in twee, of drie andere, ieder van de zelve draagt een grooten fpitzen knop vuil-groen, en vogtig. Hier uit wert een groote witte bloem , kloks ge- wys geformeert , boven zeer flap, van onderen flyf , en met een krop, ftaande in een kelk van vyf groote fchub- ben gemaakt , digt tegens de bloemen aan leggende. Bin- nen ftaan vyf regte draden met geele meelagtige knoppen, en nog een zesde wat langere filet boven twee knopjes bebbende , dewelke na ’t en van de bloeme op denbo- dem ftaan blyft. By de voeten dezer knoppen aan den booft-fteel ziet men xomtyds een, of twee bladeren , de anderen des ftoks gelyk, dog kleinder; na "t afvallen van de bloem fluiten de dikken fchubben wederom, zes, of zeven in”t getal, en maken een rond bolleken, daar fchier altyd vogtigheid in ` is, en bolagtig, met dikke fchubben over malkanderen als een Ajuin, dog niet vaft geflooten. In de midden wert de vrucht geformeert, wat grooter dan een knikker met een koort bart fpitsje boven op, uit den ronden vierboe- kig „en in zoo veel deelen ook van malkander vallen- e. Ryp zynde is ze zwart-grauw, of rookveravig , van binnen met een wit , droog , geelagtig merg, van fmaak als erweten, welke zyn de -korrels , die op de aarde val- lende ligt opkomen. Uit de gequetfle ranken loopt over- vloedig een dunne weiagtige melk, die vry wat kleeverig is, en zonder fcberpte. De- IX Boek. LV Hoofif. Hic convolvulus tempore craffum format lignofum- que ftipitem, non rotundum, fed angulofum, & ful- catum quafi , acfi varii funes fibi effent adcreti, qui ex- terne rugofus , & fordide cinereus eft, interne albus »fo- lidus, & vifcofo ifto laéte turgidus, plerumque bra- chium craflus, in altis vero filvis crus craffos hos ftipites inveni , altiffimasadícendentes arbores , ligno. fos penitus , fubftantiam habentes funium Fabe marine, & Folii lingue , fupra libr. 7. inter funes filvaticos de- {criptarum. Mod directe in terram penetrat , fed per finus, ad aliquam diftantiam prorepit, vel parum fefe fub hac condit, ac tum iterum fefe obfert, ubique lon- giffimas , fed paucas, & lentas emittens radices, que pon etiam profunde terram petunt. Secundo Haylale rubra, fimilia gerit flagella, magis fufca, quam virentia, rotunda quoque & lenta, nec multum vifcido ifto lacte repleta. : Folia folitaria etiam longis infident petiolis , qui rope ortum, vel reéti, vel parvum formant finum, Sunt autem paulo minora prioribus , perfecte cordi- formia , rotundis auriculis donata, profundum for- mantia fulcum, in quem petiolus inmittitur, qua in re a prioribus differunt, fex feptemve pollices lon- ga, paulo magis lata, flaccidifima , fuperne intenfe virentia , inferne pallide fufca, rubris diftincta ner- vis, quorum feptem majores, vel tredecim minores & majores fimul prope petiolum concurrunt. Infe- riora folia prope ortum adeo finuofa funt, utad alte- ram inclinent partem. Ex foliorum alis flores excrefcunt, longis quoque infidentes firmisque petiolis, non jta copiofi quam in priore fpecie, fed plurimum folitarii, campanula- ti, itatamen, ut quinque lacinias, & angulos forment, ample extenfi, & ad oras leete purpurei, Ceterum fe- re albicantes interne, & ad fundum intenfe purpu- rei, atque quinque ex purpureo rubentes radii ad o- ras excurrunt, ac fic ftellam quafi formant. Flos hic viridi, ac brevi infidet caliculo , ac fupra hunc ven- tricofus quafi eft , parens eli par totum fere diem apertus. Fruétus funt capitula fquamofa, ex fimili- bus craffis, & concavis foliis compofita, inque his verus reconditur fructus ejusdem forme , ex fufco nigricans, & in quatuor divifibilis fegmenta. on tam craffum format ftipitem alba fpecie, qui tamen maxime angulofus eft, concavus, & ex mul- tis quafi flagellis compofitus. i Hujus & alia rubra obcurrit fpecies, que nigra co- gnominari poffet, ipfius enim flagella, & caules ex fufco nigricant, folia non fulcata, fed integra , utiin alba fpecie, fimilibusque nervis diftin&a, ac folium media foveola excavatum eft, atque petiolus fubtus inmittitur , unde peltatum eft. Folia ejus funt quoque flaccida, fuperne ex viridi nigricantia , inferne pallide fufca , rubris venis diftin- €ta. Flos eft uti in rubra fpecie, fed magis ex pure pureo rubet colore. Fruétus ejusdem funt forme’, & ftructure. Ambz hz fpecies florent ultimis men- fibus pluviofis, fructusque Octobri excrefcunt. Nomen. Latine Convolvulus levis Indicus major, & pes Elepbanti, uti quibusdam Malaice vocatur Tap- pagadja , aliis Tappal inan, verum enim Malaienfe nomen mihi huc usque ignotum eft. Baleyice Bun- calunga. Maccaflarice Ampas ¿Ampas major fpecies. Amboinice Haylayle, & Halale major. Ternatice Ku- ge quum vero Batattam Sinenfem , feu Bangcoan Hay- ale quoque vocent, hinc huic Convolvulo cognomen filveftris inponunt, quum altera Haylale, edules pro- ferens radices folummodo plantetur, Hic in Amboi- na vulgari Malaicó nomine vocatur Daun Rambu, feu Ubat Rambu, h. e. folium pilofum , ob fubfequen- tem ejus ufum. Boegice Balintette. Locus. Ambe hz Convolvuli fpecies omnino filve- ftres funt, ubique in filvis crefcentes ad ipfarum oras, ut & in levibus filvis, fequensfocium, cuiadftat , non enim humiles fpernit frutices, fupra quos fefe exten- dit, nec arbor tam alta eft, quam non ad verticem adícendit. Pre aliis quam luxuriofiffime crefcit in litoribus a- renofis, in quibus humiles inveniuntur arbores , ubi ejus flagella octo, & decem orgyarum longitudinem obti- nent, rubra fpecies maxime in Sagus filvis obcurrit. Ufus. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Deze Winde zet d x : inde zet met ter tyd eendikke boutagtige flok niet rond, maar boekig , en met keepen , als of = a quf de touwen aan malkanderen gegroeit waren, buiten ruig en vuil-grauw » binnen wit, digt, en vol van die firam- me melk, in "t gemeen een arin dik » dog in de booge bor, Jen beb ik ze zoo dik als een dye gevonden, de boog fte boomen oplopende, gants boutagtig van fubftantie, gelyk de touwen van de Faba marina en Folium linguæ, boven lib. 7. onder de bos-touwen bejchreeven. Het gaat ook niet regt in de aarde , maar krui zyne bogten een fluk weegs op de zelve, deg bur zig daar onder verbergende, en dan weder uitbuilende overal zeer lange, dog weinige, en taaje wortelen uitfen. dende, die ook niet diep in de aarde gaan. De tweede Haylale: bet roade beeft diergelyke rane ken, die meer bruins dan groens bebben, mede rond, en taai, niet veel van die kleverige melk: bebbende. De bladeren ftaan ook enkel op lange flelen, die by baren oorfponk, of regt zyn, of een kleine bogt bebben. Zy zyn wat kleinder dan de voorige, regt bertformig, met ronde ooren een diepe klove makende , den fteel ingelaten wert, waar in ze van de voorgaande verjchil- len, zes en zeven duimen lang, enwatmeer breed zeer flap , boven boog- groen , beneden ligt - bruin , met roode ze- nuwen, waar van zeven groote, of dertien kleine, en groote agter by den fleel te zamen ftooten. De agterfte bladeren bebben zulken bogt by baren oor/pronk aan de jte- len, dat zy baar na de andere zyde krommen. Uit den [choot der bladeren «waffen de bloemen ook o lange, en ftyve fielen, zo veele niet by malkanderen als aan ’t voorige, maar meeft enkel, klokkeformig , dog 200- danig, dat zy vyf fmibbelen , en bokken bebben, wyd ge- opend, aan de kant ligt-peers , en fcbier witagtig , binnen, en op den grond boog - purpur , en «yf purper roode ftra- len lopen na de boeken, en formeren zoo een fterre, de bloem ftaat in een groen en kort kelkje, en boven *t zelve beeftze eenen krop, zy komt uit in Julie, en ftaat meeft den gebeelen dag open. De vruchten zyn fcbubagtige bol- len, uit diergelyke dikke , en bolle bladeren gemaakt, en daar in de regte vrucht van dezelfde gedaante , uit den bruinen zwartachtig , en in vieren deelbaar. Het zet zulken dikken flok niet, als bet witte, egter zeer boekig , wan, en als uit veele ftrengen te zamen ge- zet. Men vind nog een andere roode zoorte, die men de zwarte mogte bynoemen, want zyne ranken, en ftelen zyn zwart-bruin , de bladeren niet geklooven, maar gebeel, gelyk aan de witte zoorte, met diergelyke zenuwen, en kuiltjes midden op bet blad, en den fleel wert van on- deren ingelaten. De bladeren zyn mede flap, boven zwart - groew, beng- den licbt-bruin met roode aderen, De bloeme is als aan de roode, dog meer purperrood; de vruchten zg ook al- zoo. Beide bloejen in de laatfte regen-maanden, en de vruchten beeft men in O&ober. Naam. In ’t Latyn Convolvulus levis Indicus ma- jor,en pes Elephanti, gelyk ze zommige in 't Maleyts Tap- pagadja noemen, by anderen Tappal inan, «vant de ey- gentlyke Maleytze naam is my nog onbekend. In "t Baleyts Buncalunga. In 't — Ampas Am bet groote; Amboins Haylayle en Halale bet groote. Tere nataans Kuge, dog dewylze de Batatta Sinenfis of Bang- coan ook Haylayle noemen, zoo gevenze dezen Convo vulus den toenaam van wild, om dat bet andere Haylay- le, de eethare wortelen dratindeaiernist plens werd. Hier op Ambon wert bet tn "t gemeen aleyts enaamt Daun Rambu, of Ubat Rambu, dat is Hairblad, we- gens zyn volgende gebruik. Boegis Balintette. Plaats. Beide deze zoorten van winden zyn gants wild, wa/Jende overal in 't velt, aan de randen van 't bofch, en in de lichte bo[Jcben, zig voegende naar zyn gezel, daar bet by waft , want bet verfmaat geen la- ge ruigte om overbeen te lopen , en geen boom is bem te boog, die bet niet tot in den top beklimt. Men vind bet onder anderen zeer weelderig op zane dige flranden , die laag geboomten bebben , daar zyne ranken acht, en tien vadem lang werden; de roode zoot- tevint men meeft in de Sagu - boffen. Hhh 3 Gebruik. 430 Ups, Licet Convolvulus levis in Europeorum her- bariis potiffimum tanquam noxia habeatur planta, In- dica tamen varias prebet utilitates. Vulgo ejus fo- lia multum a mulierculis adhibentur, e caput lavant, in longum enim excrefcere cauflant crines, ipforumque profluvium inpediunt, ac caput refrige- rant, horum enim lapfus maxime cauffatur a nimio fervore, qui capillorum radiculas exficcat. Quasdam novi mulieres, quz per horum foliorum ufum tam longum adquifiverant capillitium ; ut ad cal- ces dependeret. Eadem hzc folia quam maxime etiam conducunt in mammis exulceratis, cum Calap- pi enim oleo inlinita, calefacta, & inpofita, cito ma- turationem promovent, & pus extrahunt, non prius autem inponenda funt; quam quum certo conftet, ad fuppurationem has tendere, tam diu enim hec pro- hibenda eft, quam diu fieri poteft, ac prius tentan- dum eft, an indurata materia refolvi poffit per folia fubfequentis Soldanelle marine , ut lac infpiffatum ad- tenuaris & expelli poffit. Serofum lac ex petiolis profluens ¿a quibusdam e- tiam adhibetur ad recentia curanda vulnera, cujus ta- men rei nullum inftitui experimentum. Sed novi flaminem quendam Maurum cum hoc curaviffe oculorum vulnera; licet ex hifce lympha jam proflaeret. Idem quoque homines curavit ma- ulis oculorum, & indurata cornea laborantes cum hocce fucco, addens quasdam guttulas Limonelli a- cidi, qui Lemon mas vocatur, fique nimis acer fit, aliqua aquz quantitas admifcenda eft; Hunc in fie nem fumebat flagellorum fuccum, non autem vifco= fum ipfius ftipicis lac, nec adhibebat fpeciem, que .litori vicina erat. Rubra fpecies ad capitis lavacrum quoque adhibe- tur, fed magis inponitur Apofthematibus, & Anthra- cibus ad hafce maturandas, & fuppurationem promo- «vendam. Amboinenfes viridia modo fumunt cujusdam fpeciei folia ad levia vulnera curanda, que ore ma- Siem cum pauxillo Curcume, quz vulneri fic ine ponuntur. . Error non conmittendus eft per nomen Daun Bau- lan , feu. Waribulan , quod Amboinenfes pri- mz albz fpeciei tribuunt , ac talibus etiam foliis, que folia fubtus gerunt inplantata, feu peltata funt, -quum hzc rotunda, & plena quafi funt inftar lune plene, licet hoc nomen proprie competat Tube fla- we, feu Tali Cuning, que certe cum hoc Haylale, proxime foliatura fua convenit, difcrimen autem mox detegitur, quum ambo hi funes parum aperiuntur, ‚tum Taly Coening interne flavefcic, Haylayle autem interne albicat. “Taly Coening folia firmia funt, mi- nusque venofa, ac contrita fortem fpirant odorem, „quod in Haylayle non obfervatur. : ^ Serofus Haylayle rubri fuccus ad oculorum vulne- ra quoque adhibetur , ac folium cum Santang, & Coening. calefactum, & inpofitum Apofthemata ape- rit, quod continuandum eft , donec omnis materia effluxerit. -. Succus feu contrita folia inponuntur morfibus vene- natorum millepedum. .; Apud Boegenfes aliosque incolas folia eduntur in- Dar alius Sajor, fed potiffimum aliis mixta foliis. Hifce pifces quoque involvunt ad cibum Bobotos prz- parandum. . .» Dicunt quoque ferofum ex iis profluens lac curare morfus ferpentum, canum , & porcorum. 7 abula Centefima Quinquagef: Septima Ad Figuram Primam Convoloulum exhibet Indicum levem rubrum Figura Secunda ramulum denotat. Convolvuli albi levis ma- Joris. . SERS E ROV ALT LO Horum Convolvulorum plures in India, atque apud au@o- res Eege, ccu eftque Convolvulus major e fubro- tundo, Hore amplo, purpureo Sloan. Catal. pl. Fam. p-55. & Hifl. Tom. I. Tab. 98. Fig. 1.atque Convolvulus Madero. purpureus, Viole Martie foliis, floribus plurimis fimul jun- dis Plukn. Almag. p. 113. & Phyt. Tab. 166. Fig. 5. &c. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS LiberIX. cap. LY. Gebruik. Hoewel de gladde winde in de Europifche kruide - boeken meeft voor een ondeugent gewas wert houden, zoo beeft de Indifcbe nogtans verfcheide nutti x beden. In "t gemeen werden de bladeren veel Sale by de vrouwen, om bet hooft daar mede te was/chen want zy maken bet baair lang , beletten bet uitvallen deffelfs , en verkoelen bet booft , want bet uitvallen meeft veroorzaakt wert door overvloedige bitte, die de wortelen des baairs doet uitdroogen. Ick bebbe zommige vrouwen gekent > die door't gebruik van deze bladeren zoo lang baair badden , dat bet bun op haare bielen bing; de zelve bladeren doen ook groote baate , in de zweerende borften, want met Calappus Olie gefmeert, warm gemaakt , en opgelegt , rypenze bet gefwel baaflig, en trekken bet etter uit, dog men moetze niet eer opleggen, dan men klaar ziet, dat bet zig tot zwe- ren wil zetten, maar men moet bet zelve zoo lang be- letten , als men kan , en eerft onderftaan de verbarde materie te refolveren, met de bladeren van de volgende Soldanella marina, om de verdikte melk te dunnen, en uit te dryven. De weiagtige melk uit de ftelen vloejende werd by zommige ook gebruikt om verfche vleeswonden toe te beelen, daar ik geen ondervinding van beb, Maar wel bier van, dat zeekere Moorze Paap daar mede goë beeft de wonden der oogen, fchoon bet was ter aldaar uit liep 5 dezelve heeft ook lieden gebolpen , die fcbillen, en plekken op de oogen badden, met dezen zap, eenige droppels daar onder doende van de kleine zuure Lemoentjes , dien men Lemon mas noemt, en * zoo bet te fcberp walt, mag men wat water daar onder mengen : bier toe nam by den zap uit de ranken, en niet de kleeverige melk uit den [Lok , ook wilde by die gee- ne niet, die digt op firand wies. De roode zoorte wert ook tot bet waffchen van "t booft gebruikt, dog meer op Apoftbemen, en bloedvinnen ge- legt om dezelwe te rypen , en bet etter te bevorderen; de Amboineezen om ligte wonden te geneezen neemen Jlegts de groene bladeren van de een of d' andere zoorte, knouwen die in de mond met een weinig Cucurma, en binden 't zoo over de wonden. Men moet zig niet laten abufeeren door den naam van Daun Bulan, of Warihulan, den welken de Amboinee- zen de eerfte witte zoorten ook geven, en alle zodanige bladeren , daar de ftelen van onderen ingelaten werden, om dat ze rond , en vol zyn, als de volle maan , hoewel diè naam de ‘Tuba Flava, of Tali Cuning eigentlyk toe- komt , die zeker met deze Haylayle in bladeren het naafte overeen komt , dog bet onder EE befpeurt men ftraks , als men de beide Touwen een weinig opent, wanneer men ziet dat de Taly Coening van binnen geel is, maar die van Haylayle wit. De bladeren van Taly- Coening zyn ftyf, en min geadert , ook gewreeven vaneen flerke reuk, > welk alles men aan de Haylayle niet befpeurd. De weyagtige zap. van de roode Haylayle werd mede gebruikt tot de wonden der oogen , en bet blad met San- tang en Coening warm gemaakt, enovergelegt, trektde Apoftbemen op, "t welk men continueren moet, tot dat alle de materie uit is. Den zap of de gewreeve bladeren bier van firykt men op de beeten van de fenynige duizentbeenen. By de Boegiffe en andere inwoonders eet men de blade- ren als andere Sajor, dog meeft met andere bladeren ge mengt. Zy winden ook de viffen daar in om Bobotos te maaken. Men zegt ook , dat de weyagtige melk uit de zelve vloe- jende , geneeft de beeten van [langen , bonden, en verkens. De Hondert feven en vyftigfte Plaat Vertoont in de Lerffe Figuur de roode Indifche gladde Con- volvulus, ofte Winde. ji De Tweede Figuur weit aan een takje van de groote witte gladde Convolvulus, ofte Winde. AANMERKING Van deze Winden komen zeer veel zoorten in Indie, en by de Schryvers ons te vooren, en deze is de grooter Win- de, met een rondachtig blad, en een wyde purpere bloem van Sloan. Cat. pl. Jam. p. 55. en Hifl, Tom. 1. Tab. 98. Figs 1. en de purpere Maderafpataanfche Winde , met het blad van de Maartfe Viool, en veel bloemen te zamen gevoegt vin Plukn. Almag. p. 113. en Phyt. Tab. 166. Fig. 5. doch welkers bloemen wat verfchillen. LVI Zed. CLVIT. ELO zog, x Fr. IX Boek. LVI Hooft/t. CAPUT QUINQUAGESIMUM SEX TUM. Convolvulus levis minor. Daun Bifol. a Inor Amboinenfis Convolvuli fpecies longa quo- que, rotunda, & lenta gerit flagella, culmum circiter crafla, quibus folia infident folitaria, longis inpofita petiolis, cordiformia, illis Sirii, vel Combilii fimilia, binis rotundis auriculis donata, in- ter quas fulcus decurrit 5 in quem petiolus vulgari modo inmittitur; funtque quinque pollices longa, ac tres lata, in longiorem excurréntia apicem priore ma- jore , fuperne glabra., inferne rugofa per protube+ rantes venas , & nervos, quorum quinque majores prope petiolum concurrunt. Superiores vero caules, & tenera folia mollia funt, & ad tactum lanuginofa. Sauciati paucum exftillant ferofum lac, binique tres- ve caules fimul inplicantur , ac fefe circumvolvunt, fi nullos adítantes palos, vel alios frutices adtingeré poflint, quibus fefe ceterum firmiflime inplicant. Ex foliorum alis alter quoque excrefcit firmus pe- dunculus, fefe in alios minores dividens,tanquam in umbellam pofitus, quorum quivis viridefuftinet, &a- ‘cuminatum capitulum , quod in flofculum fefe apetit campaniformem latitudine denarii, plerumque album, fed qui interne flavefcit.- In centro. hic gerit quinque minora ftamina, ac unum majus, quod ftilus eft , que alba funt, fimilesque gerunt antheras: ` Horum flo- rum unus alterve Geral fefe aperit, hora nóna cifci- ter matutina, atque fefe claudit hora fecunda poftme- ridiana , fructusque omnes fere perfecti excrefcunt, uhus nempe poft alium, perfectam formantes umbel- lam, feu corymbum. | ^" "^ Fru&us hi funt capitula acuminata, paulo majora illis Lini, fuperne duro apice coronata, ex rotundo quadragona , REG infidentia ex quinque , vel fex, tenuibus petalis conftructo , que fructui adcumbunt, maturi vero facile dehifcunt, & intus continent qua- tuor trigona femina, paulo minora_illis-Fagopyri, que puíillis 'gilvis- pilis hirta funt,- Si folia manibus: conterantur, vifcofa funt, ac rubrum tingunt-colo- rem, qui color non difparet, donec arena , & aqua macerentur, quam fafco tingunt colore inftar cercvi- fiz craffioris, queque fimul mucofa eft. Ulteriore examine comperi binas hujus effe fpecies, marem nempe , ac feminam , mascaules gerit , ac folia lanuginofa, fubtus non ita rugofa , quam in femina , ma- gisque rotunda, nec ad cibum adhibentur. Femine caules duriores funt nec pilofi. Folia oblongiora, Sc: acutiora, fubtusque magis venofa , flores ceterum, ac fructus fibi fimiles funt... ^ * i edis deaur denk ot e HE TE UL ¿ei oes Nomen. Latine Convoloulus levis minor. Mataice Daun Biffol, h. e. ulcerum folium, quod nomen ‘cum pluribus aliis plantis ipfi conmune eft. Maccaffarice quod & fimul Malaienfe effá pütatur Ampas Ampas minor. Amboinice Wari/abu, i. €. Combilit funis , a foliorum. fimilitudine. , . Locus. Ubique. in minoribus.crefcit filvis, campis, & fepibus , ubi. intricatam. aliquando , ae difficilem, conftituit congeriem: viasita obftipantem s UL vix per-, meari. poffint, quum-ejus funicult fere diffripgi Dee, queant,.5 gi ao „© Ufus. Hujus -femiria: non pilofay ab incolis ad. cie: bum adhibetur, tam crüda ;"quani alii mixta Oelang, Oelapg , ad’ pifées; & Bocaffin' editur, ut &. cotta aliis additur oleribus; feü” Sajôr: "Eadem hee: folia’ five mafticata, five contrita cum pauxillo Cureurtiae in Sirii folio, cunétis inponuntur Apofthematibus , & ulceribus, fi nempe prótuberent, $ mataritatis figna exhibeant, unde facillime ad maturationem porro perveniunt, ac pus extrahunt, fi vero fine Curcuma, in incipientibus inponantur ulcerationibus, has refol- vunt, &diffipant, quod tamen non femper conducit, quin fefe obferrent periculofis in locis. Mas huncin finem quoque convenit, fed debilioris eft virtutis, & ad anthraces modo, vel minoraadhibetur ulcera ma- turanda. Rha- 1 orange, li AMBOINSCH KRUYDBOEK. 431 Loi HO OT-D STUK: De kleinder gladde Winde. E kleene zoorte van Amboinfe winden beeft mede lange, ronde , en taaje ranken, ontrent een Jiroo- balm dik, daar aan Maan de bladeren ook enkel op lange Delen. bertformig , de Siri of Combili bladeren ge- lyk, met twee ronde ooren, en daar tuffeneenklove , daar den fteel na ordinaris manier ingelaten wert, oyf dui- men lang, en drie breed, met een langere fpitze dan de groote zoorte , boven glad, beneden rimpelig door de uit- builende aderen , en fenuwen, waar van vyf principale by den fleel te zamen flooten. . De voorfte Dok » en jons ge bladeren zyn wat zagt, en wolagtig in °t aantaflen. * e Degeguetfte geven weinige weiagtige melk wit, en twee of drie flingeren baar gemeenelyk om malkanderen, zoo zy geen naafte flokken of andere ruigten” konnen: aantref fen, daar ze bun onder zeer vaft om flingeren. „Uit den feboot der bladeren komt ook een ander ftyf Deel. tje, zig in andere mindere verdelende alsin een dolle, yder draagt een groen [pits knopje, bier uit worden klokke formi- ge blompjes , in de breedte van een fcbelling ‚doorgaans wit, dog van binnen geel-agtig. In de midden bebbenze ook vyf. kleindere, en een grooter ftyletje, wit, met dierge- lyke noppen: van deze bloemen gaan maar een of twee t effens open, omtrent negem wuren«voor de. middag , en fluiten baar weder een paar uuren na den middag , dog de vruchten komen meeft alle tot perfeétie, te weten na malkander , en maken een perfecte dolle of bosje, De vruchten zyn fpitze knoppen , wat grooter dan vlas- dodden , met een bart fpitsken boven op, uit den ronden vierkantig in een kelkje van vyf a zes dunne blaadjens flaande, die tegens de vrucht aan leggen, dog de rypen berften ligt open, en bebben van binnen vier drieboekige zaden , wat kleinder dan boekweit , en met fyne muisvaale baairen bekleedt. Als men de bladeren met de bandenoryft, zoo werdenze flymerig , en verwen rood, " welk niet af- gaat, tot dat men ze met zant en water uryft, fielen, en bladeren een weinig gekneuft, en in water gelegt, ver- vent "t zelve bruin als mom, en maken "t flymerig. By nader onderzoek bevinde dit van twee zoorten te zyn, mannetje en wyfje, bet mannetje beeft de wolag- tige Delen en bladeren , die ook van onderen zoo zeer ge- rimpelt niet zyn als aan °t wyfken, van fatzoen ronder, en werd tot de koft niet gebruikt De flelen van ’t wyf- ken zyn barder , en niet gebaairds De bladeren langwer- piger ees van onderen meer geaderd „bloemen, en vruchten zyn malkander gelyk. — sr s Naam. Convolvulus levis ‘minor. ‘Jn 't Maleyts Daun Biffol, dat is Sweeren:blad ; een naam met meer andere gewa/Jen gemeen. In’t Maccaffaars , "t welk men ook voor Maleyts boudt Ampas Ampas, bet kleine. In "t Amboins Warifahu, dat is Combilistouw , van de gelyk- beid der bladeren. EE SS _ Plaats. Het waft overal in ^t Creupelbos, velden, en bagen, daar 't zomtyds een moejelyke verwerring maakt, en deswegen toeftopt,; dat men qualyk pafferen kan, om dat zyne touwtjes fcbier onverbrekelyk zyn. © Gebruik: Het wyfken bigr.van , * welk niet gebaaird is, gebruiken de: Inlanders tot de af. zoo wel rauw, als ander: Ocelang Oelang , tot vien , en Boca[Jan gegee- ten „als gekookt onder ander Sajor. Dezelve bladeren , bet zy geknouwt of georeeven met een weinig Curcuma op een Siri-blaadtje , legt men op alle Apoftemen , en zwee- ren, te weten als zy een oog, of booft bebben, die bet baaftig doet rypen, en den etter uittrekken , maar als men bet zonder Curcuma op de beginnende zweeren legt, zoo rezolveert bet dezelwe , en doet ze verdwynen ,*t welk egter niet altyd raadzaam is, of zy moeften op pericu- leuze plaatzen zitten. Het mannetje is daar toe ook be- quaam , dog flapper van kragt , en werd maar tot bloede winnen en kleine zweeren gebruikt, om die te rypen. Kak- 42 HERBARII AMBOINENSIS LiberlX.cop. LIL Rhagades, & fiffure calcanei, & plantarum pedum prima, feu femina quoque curantur, fi eum Curcu- ma conteratur, & calide inponatur; —— Be Tertia infuper Ampas Ampas eft a prioribus diffe- rens , tenuia gerens, rotunda, & lenta flagella, que non multum dividuntur, Folia ejus multum conve- niunt cum illis Folii Lune minori? libro feptimo defcrip- ti, ac fepe cum hujus foliis confunduntur, Ampas Ampas vero folia majora funt, inferius plana, nec fulcata ; ipforumque petiolus longe ab ora fubtus inmits titur, in fuperiore parte foveolam formans. Hot Maccaffarenfes habent pro vero Apoithematum folio, quod contritum Safiri Bara, i. e. Apofthematibus in ponunt, quorum pus vehementer extrahit. Aqua, in ua contrita folia macerantur, fufca quoque eit, in- ar cerevifie craffioris, & mucofa; ` ' Baleyenfes hoc vocant Cantang, i. e. Cancrorum folium; ejusque folio, ac fuceo utuntur in prorepen- tibus ulceribus, & fcabie. "Tabula CentefimaQuinquagefimaO Cava Convoloulum exhibet levem minorem, qui forte eft. Convol- vulus folio hederaceo , angulofo, flore dilute purpureo, Sloan. Cat. pl. Fam. p. 56. & Convolvulus Indicus, Sy- riaco fimilis, fed minor, P/ukn. Almag. p. 115. Gc. Kakbielen en /cheuren aan de hielen, en den met de eerfie, of bet wyfken th peng ee d SEN Kee LE ‚en warm daar op bet mer, dog (er een derde Ampas Ampas va 2 eer cbillende , met dunne ronde en las je rants Eiter veel verdeelen; de bladeren komen veel overeen "a re Folium Lune minus lib. 7. befchreeven , en «oh et pos daar mede geconfondeert , dog de bladeren van di ^ Ampas Ampas zjn grooter, agter plat, zonder lo, 5 en den fteel werd verre van den rand van Onderen i ber! laten, aan de boven-zyde een kuiltje makende. Dit jee den de Maccaffaren voor bet regte Apoftbemen. At Sh ou- welk zy gevreven op de Safiri Boro; dat is Apoft d t leggen, daar bet geweldig den etter uittrekt. * Het aa ter , daar de gevreve bladeren in leggen , werd pr i als mom , en flymerig. um De Baliers noemen dit'Cantang , dat is krabben-blad , en A à r . m ve gebruikenze ook in lopende lee: sën Dier, De Hondert acht en vyftig fle Plaat Vertoont de kleinder gladde Winde , ofte Convoloulus wel- ke mogelyk is de Winde, met een hoekig blad van de Klimop, en een ligt-roode, ofte purperachtige blóem van Sloan, Cat. pl. Fam. p. 56. en de Indifche Winde aan de CES gelyk, doch kleinder van Plukn. Almág. Po 115. Gs E CAPUT QUINQUAGESIMUM SEPTIMUM. Convolvulus caeruleus. Haylayle Biroc. D leves Convolvulos pertinet quoque czruleus , A qui folia gerit cordiformia, paulo majora, & ro- tundiora illis Convolvuli minoris, inferius ro- tundis auriculis donata, ac fulcata, ubi petiolus or- dinario modo inmittitur; Caules ejus, ac folia albis, ac fubtilibus pilis hirta funt, unde & ad tactum mol- lia funt. -~ Flos campanulatus quoque eft, ingens, & ample extenfus , eleganter caeruleus, fed ad oras purpureus, quinque radiis notatus, abrupti autem brevi poft ru- bent... In planis erefcit litoribus, & ad filvarum o- ras, copiofe obcurrit in Sinu Negory, feu pagi Li- ma, ubi litus-elevatum eft, durum, & argillaceum; Hujus autem ufus non multum innotuit, Voeari po- teft Convolvulus ceruleus , Malaice, Amboinice Hay- lale Biru. Ufus ejus nullus alius huc usque innotuit , nifi quod incole ejus foliis utantur loco Saponis, cum quibus quzvis eluunt lintea. CBSER VAT FO: Huic capiti nulla adjecta fuit icon, fed eft planta fatis no- ta, ubique in curioforum hortis obvia, florum variis colo- ribus diverfa, eftque Convolvulus Indicus, flore Violaceo, H. Eyfl. Aef. Or. 13. F.2. & Boerb. Ind. part. 1. p. 246. ubi & hec eadem planta flore albo, & ex albo purpurafcen- te obcurrit, quas cum pluribus aliis varietatibus D. ein- mannus in opere fuo Botanico elegantiflime delineat Tab. 414. & 415. & Dillen. H. Eltham. Tab. 82, 83, & 84. eftque Conyolvulus auriculis foliorum cordatis rarius trilobis, cali- ce tuberculato villofo H. Oo p. 67. ubi vide reliqua. X CAPUT EVIL HOOFDSTUK, De blaauwé WW inde. Naer de gladde winden behoort ook de blaauwe , des O welke heeft bertformige bladeren, wat grooter, em ronder dan de voorgaande Convolvulus minor , ag- ter met ronde ooren , eneen kloove , daar den fteel opor- dinaris manier ingelaten wert; de fielen, en bladeren zyn met witte fyne baairtjens bezet, én daarom zagt im "taantaflen. ` WK S De bloem is mede klokformig , groot, en wyd geopent „ Jtboon blaauw , dog aan de kanten purperagtig , met wyf” Stralen geteekent , de afgebrooken werden na een kleenen tyd roodagtig. Het waft op vlakke firanden, en aan de randen van °t bofcb, men vindt bet veel op den boek van Negory lima, daar bet firand boog , verbevén , bard, en Kleyagtig is, dog daar van is hog niet veel bekent; men mag bet noemen Convolvulus Ceruleus , in "t Maleyts Ambvins Haylale Biru. Gebruik. Hier van is nog niets anders bekend, dan dat de Inlanders zyne_bladeren gebruiken in plaats van ep, om alderbande Linnen daar mede te waffchen. AANMERKING. By dit hooftftuk is geen aftekening van de plant gevoegt geweeft, doch dezelve is genoeg bekend, en in al de tui- nen van de liefhebbers meeft te vinden, door de verfcheide coleur der bloemen verfchillende, en is de Indifche Con- volvulus, met een Violef-coleurige bloem, van de H. Eyf: "efl. Or. 13. F. 8. F. a. en van Boerb. Ind. part. 1. p. 246. alwaar dezelfde plant ook met een witte, en uit den witte purperachtige bloem voorkomt, welke nevens nog meer an- dere zoorten de Hr. Weinmann. in zyn Botanifch werk op de 414 ,; en 415. plaaten: zeer fraay vertoont, en van Dillen. in de H Eith. Tab. 82 , 83, en 84. zeer keurig afgebeeld zyn, en is de Convolvulus met de ooren aan de bladeren hartformig, zelden in drien verdeelt, mer een wollige dik- achtige kelk, in de H. Clif. p. 67. alwaar het overige ziet. LVII. Lab. CLVILL. Bar: #72 sta, NE LE ES IX Bock. LVII Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. CAPUT QUINQUAGESIMUM OE. Ae Vea Convolvulus marinus. Daun Cattam Cattam. y Onvolvulus hic marinis maxime convenit cum Eu» C ropzo ifto, qui in Walachria, & Zelandia ad oras maritimas obcurrit. Plerumque major eft, & in cunétis aquofe Indiz litoribus vulgaris, Longiffimis juxta terram prorepit flagellis , quero- tunda funt, lentiffima, vix minimum digitum crafla, ac vulnerata ferofum quoque exftillant fuccum , infe- rius autem rugofum , & angulofum format flagellum, quod ad diftantiam quandam terre incumbit, & in breves articulos diftinétum eft, ubi & nove in ter. ram penetrant radices, atque ex quovis nodo novum excrefcit farmentum , quod longe prorepit, innullos, vel paucos admodum laterales ramos diítinctum. Folia ejus folitaria locantur-longis infidentia petio- lis, ac plerumque rotunda funt , fener. & inferius fulcâta, prefertim tenera , atque in inferiore parte petiolus inplantatur, unde ingens decurrit nervus me- dius ad finem, qui ad latera fex octove alios minores gerit finuofos quoque & furfum excurrentes. Folium ejus craffiufculum eft, in fuperiore parte glaberrimum , & zquale, in teneris fplendens , qua- tuor cum dimidio polliceslongum, acquinque latum. Saporem babet amaricantem , ac falfum inftar Brafficz. Ex foliorum alis bini tresve excrefcunt petioli in plures alios fefe dividentes, qui acuta fuftinent capi- tula, quorum unum tantum fimul aperitur, plerum- que purpureum, vel lete purpureo rubens, quinque vero ejus radii intenfe purpurafcunt , flaccidiffimi , & intus ordinaria gerunt ftamina. Fru&us magnitudinem habent globuli luforii , ex rotundo quadragoni, perquatuor fulcos diftin&i , ftele lato infidentes pericarpio, fuperius duro apice coro- nati, primo ex viridi fulci, dein nigricantes, & in quatuor dehifcentes fegmenta, In. his quatuor fubrotunda parumque angulofa lo- cantur femina, cafei frufta referentia, gilva, ac pa- tum lanuginofa, in tot cellulis locata, intus flava fa- rina repleta, faporis fatui. Tenera folia femper fe- mi claufa, ac tenerrima dupliciter quafi claufa funt, unde & a Belgis noftratibus Toeblaadjes, h. e. claufa folia vocantur. Radix ejus alba eft, ac longiífima, non profunde fub terra prorepens , in arenofo folo ad orgyarum quarundam fpatium , paucas gerens fibrillas. Quidam binas hujus componunt fpecies. A Primo vulgaris, & major in litore crefcit , quod denfa fua fronde totum obtegit. Altera minor eft quoad folia, ac flores, neutiquam vero ejus flagella, ac radices. Hec ad arenofas cre- fcit fluminum ripas, & in humilibus campis in ipfa regione, Si in arena crefcat calida, & vetufta fit, radices ejus externe cinerez funt, quz fi ficcantur, & carbonibus inponuntur, quodammodo gratum fun- dunt odorem. Nomen. Latine. Convolvulus marinus , feu Soldanella marina India , Malaice Daun Cattam Cattam , h. e. Cancri folium , non tantum quod Cancri fub hoc de- gant, fed quod tenera ejus folia adhuc claufa avidis- fime comedant, unde & hzc folia in ipforum caver- nis reperiuntur. Belgicé Toeblaadjes. ` Amboinice. in Hitoea Weddule, in Leytimora Weddor , Ternatice Loloro, Maccaffarice Laleri. Bandice Bombori. Locus, Uti dictum fuic, in cunctis aquofz Indie in- fulis nota eft hzc planta, magnumque litoris obcu- pat locum, ubi arenofum eft , ac fere ubique pri- mum folium, quod permeandum eft, antequam ex mari terram petamus. Hec plerumque Soldanella, cum Cacara marina, & Pbafeolo marino, fibi invicem jun&a crefcunt , ac foliis fere fibi invicem fimiles unt, fed flores, ac fru&us diverfi, per quos facile diftinguuntur. om. F. Ufus. 433 LVL HOOFDSTUK. De Zee Winde, ofte Soldanella. D'* Zee- winde komt meeft over een met de Euro» Pijche, die men aan de zeekant van Vlaanderen, en Zeeland vint Zy is doorgaans grooter , en op randen van Water-Indien gemeen. y kruipt met. zeer lange ranken op den grond , rond, zeer taay , fcbaarseen pink dik, en de gequetlte geven ook een weyagtige zap uit, beneden formeert bet eerft een ruige em boekige ranke, een fluks weegs op de aarden leggende, en in korte leden verdeeld , waar by nieuwe wortelen in de aarde zinken, en uit ieder knie een nieuwe ranke voortkomt , die dan lange voortloopt , in geene, of weinige zyde -takken zig verdeelende, alle De bladeren flaan enkeld op lange [lelen, en zjn meeft rond, vooren, en agter met cen keepje , inzonderheid aan de jongen, en aan bet acbterfle werd den fleel ingelaten; van daar een groote middel. zenuwe tot bet einde loopt, bebbende ter zyden nog zes, of acht kleindere o... met bog- ten na vooren toelopende, Het blad is dikachtig, aan de boven zyde zeer glat ‚of even , aan dejonge wat blinkende , wier en een balf duim Jang » en vyf breed. Van fmaak wat bitter, en brak als 00 Uit der zelver {choot komen twee a drie flelen voort, in meer anderen zig verdeelende , en fpitze knopen dra- gende , waar van zig maar eene `t feffens opend , enver- toont een groote. klokformige bloeme , voor de middag wyt geopent , doorgaans peerfcb, of licht purper -rood , dog de vyf firalen zyn boog purper, zeer flap, en binnen met ordinaris draden, De vruchten zyn in de grootte van een knikker, uit den ronden vierkantig , en met vier voorens afgedeeld , op een gefternt voetje fiaande, met een bart fpitsje boven op, eerft uit. den groenen bruin, daar naar zwartagtig , en in vieren open berftende. Daar in ziet men vier rondachtige wat boekige zaden, als ftukjens van kaazen, muisvaal , en een weynig wol- achtig , in zoo veel Celletjes leggende , binnen met een geelachtig merg, laf van fmaak. De jonge bladeren zyn altyd half, en de gebeel jonge dubbeld tegens malkande- ren gefloten , waar vanze by onze Duitzen Toeblaadjes genaamd werden. De wortel is wit, en zeer lang, niet diep onder de aar- de kruipende , in zandige grond eenige vadems lang , met weinige vafelingen daar aan. Zommige maken twee zoor- ten bier van. De eerfte de gemeene en grootfle , waft op ftrant , dien- Ze met baar digt loof gebeel bedekt. De tweede „of de andere is wat kleinder van bladeren , en bloemen, maar geenzints van ranken , en wortelen; deze waft aan de zandige oevers van de rivieren, en op lage welden , een fluk landswaarin, Als zy in beete zant groeit, en oud werd, zoo’ zyn de wortelen van buiten graauw , en als men die droogt , en op kolen legt, eenig- zints welriekende. Naam. In * Latyn Convolvulus Marinus, of Sol- danella marina Indica, in °t Maleyts Daun Cattam Cattam , dat is Crabben- blad, niet alleen om dat de Crabben daar onder buisbouden , maar om dat zy deszelfs jonge bladeren, die nog tps zyn, zeer Beern eeten , quesbalven men deze bladeren in baare boolen vints In. "t Duits Toeblaadjes, in 't Amboins op Hitoe , Wed- dule: op Leytimor Weddor ,: in. "t Ternataans Loloro. In^t Macca[Jaars Laleri. In 't Bandaas Bombori. Het is, als gezegt, in alle Eylanden van Water = In- dien bekent , en pelaat een groot ftukvan den ftrant , daar maar eenig zand is, en is fcbier over al bet eerfte blad, daar men over ftappen moet, als men aan land gaat. Men ziet gemeenelyk deze Toeblaadjes met de Cacara Marina, en Phafeolus Marinus door malkanderen lopen, zynde aan bladeren malkanderen fcbier gelyk , dog aan bloemen, en vruchten ligt te onderjcheiden. Hi Gebruik. 434 HERDBARII AMBOINENSIS . Liber IX: cap. LVit, Ufus. Nulla hujus pars ad cibum adhibetur, licet quidam plebeji tentarint. ejus folia pifcibus , & carni- bus adcoquere , quum. faporem - habent. Braffice. uum vero experti fint alvum nimis conmovere, ac fapius comefta Hydropicum cauffare fanguinem ; me- lius eft hec omittere, ac prudentes domini vetant fervos fuos in cibum hzc adhibere, * Militibus noftris, qui Amboinenfium bella diu fecuti fuere, hzc claufa, feu tenera Soldanellz folia fatis nota funt, quidam enim ulceribus laborantes pe- dum, quz pér itinera filveftria fepius contrahunt, mox hzc petunt claüfa foliola, que tanquam em- plaftra vulneribus fis inponunt , quum fint crafla, glabra, & lenta, ac plus minusve cicatricationem romovent, . Hunc in finem vero non talia eligenda unt foliola, quz litori-adftant, fed partim-ab'‘eo're- mota funt, falfedo enim foliorum non prodeft vulne- ribus. - Eadem hzc folia cum Calappi lympha oblinita, & fupra ignem calefatta, atque induratis , & inflamma tis inpofita mammis, eas detumere faciúnt, & con- denfatum lac inftar aque ex iis exftillat: - ` ` Hoc intelligendum eft, fi mammz nondum ad fup- purationem pervenerint, que per h&c folia tam diu rohibenda eft, «quam diu fieri poteft; uti-{upra in ur dictum fuit. DEG A A ficula cjus feminalia cam Pinanga mafticata, ac fuccus deglutitus conducit ad tormina abdominis. _ . Ternatenfium vox Loloro longum, vel tardum de- notat, ac fignificat in Malaienfium Grammatica, ta- lem diu: moraturum:effe, qui hoc mittit; vel. quod longum requiratur tempus, antequam veniat. - ,Purpurei ejus flores cum pauxillo calcis manibus contriti intenfe viridem exhibent colorem , qui tamen obfcure czruleus ficcatur inftar Indigo. Semi veta- fta folia a Chirurgo quodam in Loehoeéa defeétu alius unguenti adhibita fuere. Que contundebat ;» ipfo- rumque fuccum coquebat cum Calappi oleo ,: ex quo viride Conquirebat unguentüm , quo utebáturad que. vis ulcera, & vulnera, tam ad curandum; quam ad Cicatricem promovendam bono cum fucceflu. “ Huic herbe nomen Soldanelle marine relinquo ; li: cet meliore jure alie competat herbe , quum illud ge- rat in Eutopeorum herbariis, ubi & Brafica marina vocatur, quidam Chirurgorum noftrorum péjüs ipfi dant nomen Sarfe Parille, quum ejas flagella fimili modo findantur inftar Sarfe Parille , non cogitantes veram Saffam Parillam longas effe radicés, ex majori dependentes radice, nec flagella alicujus herbée. ` ` Talem Convoloulum defcribit Pifò libr. 4: cap. 64: in Brafilie litore crefcentem, dicitque Portugallos hunc. numerare inter Sarfe Parille fpecies, quem vocant Sarfa, feu Sal/a do praja, Ejus forma cum illa Indie Orientalis convenit, fed ufus ejus parum differt, in Brafilia enim, flagella, & folia ad fomenta, & balnea adhibentur calida ad SE confortandum in frigidis affectionibus, quibus adfcribitur temperata, & emol= liens virtus. ~Radicum, & flagellorum decoftum ad hec propi: matur vitia. Viridia ejus folia fonticulis inponuntur ad dolorem BCE "Quibus non comprobatur Sarfe Parillz effe fpeciem, Ted tantummodo Convols vuli, quem Hifpani, & Portugalli' generali nomine. fic vocant, ac praefertim fpinulofum Convolvulum. - Tabula: Centefuma Quinquagefima Nona Ad Sege om Primam Convoloülum exhibet drin; Solda- - nellam vulgo di&um. ; S Figura Secunda Convolvuli riparii fpeciem denotat primam , c Tira Tali H. Malab, p. 11. T. 55. convenire vi- OBSER- Gebruik. Tot de koft werd bier van niets gebruikt hoewel zommige arme Ltiden onderftaan bebben AR nog. doen, de bladeren by vifch, en vleefch te koken , oin datze een koolachtige fmaak hebben. Dog dewyl menon- dervonden heeft, datze den buik te zeer ontroeren, en dikwils genuttigt een waterfugtig bloed maken, zo is bet heft te laten, en woorzigtige Meefters verbieden hunne Slaven zulks in de koft te gebruiken. By onze Soldaten , die tn de Amboinfe oorlogen zwer- ven, zyn de Toeblaadjes, dat zn de jonge blaadjes van de Soldanella genoeg bekent, want eenig zeer aan de woe- ten hebbende, ’t welke ze in't mar[Jeren door-deze boffen al te veel krygen, loopen firaks na deze Toebiaadjes , en binden dezelven als pleiftersjover baare zeeren , omdat ze dik, glad, en tay zyn, min: of meer Cicatriferen.. Dy men moet, bier toe niet zoodanige blaadjes neemen, die digt op firand [Laan , maar. wat, daar an af , want ana ders de filtigbeid aan de bladeren fittende geen goed inde zeeren. doet. ) Aii Dezelve bladeren. met Calappus melt beftreeken, over "t vuur warm gemaakt „en over. verbarde., en verbitté bor[len gelegt „doen dezelve flenzen ; en de verdikte melk als water uitlopen : dit is te verftaan, als de borften nog niet gexworen zyn , t: welk: men met deze: bladeren 200 lang beletten moet als men kan; gelyk bovén in Haylale gezegt is. De zaadkorrels met Pinang geknouwt , en den zap in- gexwolgen , zyn goet tegens de buikpyn of krimpfel. Het Tarnataanje woort Loloro biet lang „of langzaam; en beduid in de Maleyt/e Grammatica ; dat die geene nog lange uitbl'yven zal , die bet zend , of nog lange werk beeft; eer by komt. Og - De purpere ¡bloemen in de banden met een weinig. kalk gevreeven , geven. eenen boog-groenen Coleur: , die egter donker -blauw befterft als Indigo. De balt oude: bladeren zyn ook by. zeker meefter op Loeboe by gebrek van andere Jaf gebruikt: dezelve kneuzende, en den zap met Ca. lappus - Olie opkokende „waar uit een groene zalve wierd; die by tot alderbande wonden ‚ven Ulceratien gebruikte; zoo om te geneezen als Cicatriferen met goed fucces. -_Jk laat dit kruid den naam van Soldanella: marina bes bouden , boewel die billyker een ander kruid toekomt , dee 4uyl-'t den zelven voert im de Europife kruide boeken s daar zy °t ook Braflica marina heeten , zommige van on- ze Cbirurgyns willen nog qualyker een Sara Parilla daar van ‘maken, om dat zyne ranken op diergelyke manier. fplyten, als de Sarfa Parilla, niet bedenkende , dat de regie Sarja Parilla, lange wortelen zyn van een hooft wortel afbangende , en geene ranken van eenig kruid. t Diergelyke Convolvulum be/ebryft Pifo lib. 4. cap. 64. op firand in Brafil waffende , enzegt, dat bem de Por- tugeezen onder bet geflagt van Sarfa Parilla reekenen, bem noemende Sarfa of Salfa do Praja, de gedaante komt met den Ooft- IndifJen over een , maar in gebruik verfcbilt. zy wat, want in Brafil gebruikt men ranken, en bladeren tot ftovingen, en warme baden om bet lyf te fierken in koude gebreeken , bun toefchryvende een getemperde, en vermurwende eigenfchap. Het affiedzel van wortelen, en ranken wert tegens de- zelve gebreeken gedronken: De groene bladeren werden op de Jontanellon, gilägs om de pyne te verzagten, Waar mede geenfints bewezen wert, dat bet een mede zoorte Van Sarfa Parilla zy, maar flegts een zoorte van Winden, die de Spanjaarden „en Portugeezen met een generale naam aldus noemen, doch inzonderbeid de flekende Winde. De Hondert negen en vyftig fle Plaat Vertoont in de Eerffe Figuir de Zee-Winde, die in "t ge- meen Soldanella genaamt werd. ; De Tweede Figuur duidt aan de eerfle zoort van de Oever: Winde, welke met de Tiru Tali van de H. Malab. part. 11. Tab. 55. fchynt overeen te komen; IX Bock. LIX Hofi. _AMBOINSCH KRUYDBOEK. 45 OBSERVA: TIO Convolvulus hic Soldanella vulgo diétus, folia gerit nunc profunde fulcata, uti in illa Æ. Malab. & Hermanni, nunc vixincifa, acrotundiora, uti in illaRumpbii, exdem tamen funt plante, vocaturque Convolvulus maritimus, Zeylani- cus, folio craffo, cordiformi ab Herm. in H, L. Bat. p. 174. abiicon & defcriptio, & Convolvulus marinus, Catharticus, folio rotundo Plum. p. 89. Fig. 104. & Sloan. Cat. pl. Fam. p.57. & Hifl, Fam, tom. 1» p. 155. reliqua vide in Thef. Zeyl. ?7r AANMERKING; Deze Convolvulus in "t gemeen Soldanella en bladeren , dan diep ingefheeden, gelyk i dit val rig Malab. en van Herman, dan naauwlyks geklooft, en ron- der, gelyk in die van Rumpbius, echter zyn het eenen de- zelve planten, en werd genaamt Zeylonfche Zee-Winde, of te Convolvulus, met een dik, en hartformig blad van Hers man in de Catal. van de H. L. Bat. p. 174. alwaar deszelfs Figuur „ en befchryving voortkomt; en Zee-Winde, die pur- geert, met een rond blad van Plumier p. 104. en Slaan; Cate pl. Fam. p. 57. en Hift. Fam. tom. 1. p. 155. het overige ziet in de Thef. Zeyl. p. 71. CAPUT QUINQUAGESIMUM NONU AL Convolvulus viparins. Geno Geno, Y yic Convolvulus, Daun Cattam Cattam refert , fed Ei foliageritcordiformia, nunc rotunda, nuncob- 2 longa, duplex enim ejus obcurrit fpecies , major & minor. Major folia gerit inftat Battatte, fed ma- gis cordiformia. Flos, ac fructus funt inftar Daun Cattam , fed minores. Minor anguftiora gerit folia, cum auriculis oblongo rotundis , illis Cancong fimilia, unde & Cancong Utan vocatur, Hzc fpecies mas habetur, ac tenuiora ; & duri- ota gerit flagella, quibus folia infident- folitaria , illis Cancong fimilia , auriculis oblongo rotundis; quinque fexve pollices longa, ultra binos lata, mul- tis obliquis nervis pertexta, qua ad ortum binas ge- runt molles fpinulas. Flores erunt albi , & campanu- lati, ex quibus fructus excrefcunt illis Cattam Cattam - fimiles,fed minores; ac duroapice fuperius coronati, pou quadragoni, primo obfcure virentes, dein fufci, fumei coloris , pericarpio infidentes ex quatuor fquamulis conftru&o, intus locantur quatuor fufca, & angulofa femina , Uvarum acinos referentia, fed non tam dura, ac planiora. . Hi fru&tus quatuor, fex, & feptem fimul locantur, atque Octobri obfervantur in minoribus filvis poft Sojam. Ad caulium ortum breves quedam , ac molles locantur fpinule, Si hee planta in aqua conteratur , obfcure fufcum , vel ni- grum contrahit colorem. Nomen. Latine Convolvulus riparius. Malaice Gan- cong Utan, quod nomen Sajor Boeloe etiam inponitut, alii hunc. vocant Cattam Cattam Utan, ac fic Amboi- nice Weddor Lau Mau, h.e. parvum Weddor. Mac- caflarice Geno GEM, rt ae - Locus. Sponte crefcit in vallibus ad fluminum ripas, juxta terram prorepens flagellis fuis longis. - Ufus. Hec herba apud Celebis incolas aliosque Malaienfes magno in ufu eft , ad caput, & crines la- vandos, hos enim glabros reddit, nigros , & longiffi- mos, quz ars mulieribus melius competit quam viris, “quum capilli hinc fiant molles, & incompti. - Totam umunt plantam, quam in aqua conterunt, & capiti inliniunt, & per aliquot horas ibi ass voe dein vero hocabluuntaqua, &rafa Calappi medulla. Qui- dam teneris ejus utuntur foliis infta Sajor. Utrzque funt Ubat Rbambu, fed maxime major fpecies. Mr. noris fuccus propinatur ad variolas expellendas: Fo- lia contufa, & anthracibus inpofita has aperiunt, ac vehementer pus extrahunt, Aqua incotta, & ex iis balnea formata cedematofis , & Leucophlegmatieis -eonducunt hominibus; Tom. V. CAPUT LIX HOOFDSTUK. De Ovir- inde. 13% Convolvulus gelykt de Daum Cattam Cattani wel , maar by beeft bertformige bladeren , die . Romtyds rond , zomtyds langwerpig zyn , want bet is tweederly , groot, en kleen. Be groote beeft bladeren als Battattas , dog meer bertformig. Bloemen, en zaden als Daun Cattam Cattam , dog kleender. Het kleene beeft fmaller bladeren met langagtige ronde voren, die van Cancong gelyker „daarom bet ook Cancong Utan beet, Dit wort voor "t mannetje gebouden , beeft dunder, en barder ranken, daar aam ftaan de bladeren enkel , den Cancong «vel gelykende , met lange ronde billen , vyf « zes duimen lang , meer dan twee breed, met veele fchuin= fe ribben , by baren oorfpronk twee weeke doorentjes beb- bende. De bloemen zullen wiste klokskens zjn, daar uit werden vruchten, als van Cattam Cattam , dog kleinder, met een barde fpitze boven op, wat vierkantig , donker- groen, daar na bruin , en Rook- verwig, op een bordje van vier fchubbetjes gemaakt , binnen leggen vier bruine , en hoekige zaden, als druive korrels, dë 200 bard niet , en platter, Deze vruchten ftaan vier , zes, en zeven malkander , en men zietze in OGbober in?t kreupelbos ag- ter Soja. By den oor/pronk der fielen [taam eenige korte weeke doorntjes. Als men dit gewas met water vryft dan wort bet zelve donker - bruin , of zwart. 3 Naam. In ’t Latyn Convolvulus Riparius. In ’t Maleyts Gancong Utan , welken naam de Sajor boeloe ook gegeven wert, andere noemen "t Cattam Cattam Utan, en. z00 ook in °t Ambons Weddor Lau mau, dat is klei- ne Weddor , in °t Maccaffaars Geno Geno. . Plaats. Het waft in ' wild in de Valleyen aan de kanten van de revieren, kruipende langs de aarde met zyn lange ryskens. SC, Gebruik. Dit kruid werd by de Inwoonders van Ces lebes, en andere Maleyers veel gebruikt, om bet hoofd; en baairen daar meede te waf)chen , want bet maakt de haai. ren glad, zwart , en zeer lang, een konft de vrouwen beter dienende, dan de mans, om dat bet weeke , en Sleg- te baairen maakt, zy neemen bet beele gewas, uryven bet in water; fmeeren bet op "t böoft, en laaten bet "een nige uuren zoo daar op ftaan, "t welk zy daar na met avater , en gerafpte Calappus pit afwa(fchen. Sommige ge- brüiken de jonge bladeren als Sajor. Beide zyn een Ubat ‘Rhambu, dog meeft zl perd ; den zap van ’t kleene werd ingenomen in de kinderpokjes om de zelve uit te dry wen. De bladeren geflooten, en opgelegt doen de bloed- zweeren breeken, en trekken geweldig etter uit, In’ water gekookt , en daar mede gebaad , is goed voor gezwvil- len; en zugtige menfchen, lii 2 LX, 43 HERBARII AMBOINENSIS. CAPUT SEXAGESIMUM Convolvulus fetidus. Daun Contu. Ic quoque Convolvulus eft, mire forme, ejus- | | que inferior ftipes digitum circiter craflus eft, nodofus, & lignofus, qui mox fefe in longa di- vidit flagella , atque hec iterum in alia lenta, & ro: tunda, vix culmum crafla, que ubique fefe circum- volvunt, ac denfa coma herbas, & fepes obtegunt. Hifce folia infident bina fibi obpofita, petiolis fem- per conniventibus, ad binarum palmarum latitudinem diftantia, Hec referunt illa Oxalidis, fed non au- riculata funt, quinque ac fex transverfales digitos la- ta, & inferius , ubi latiffima, binos digitos lata , & inde finuofis oris acute definentia, ex nigro virentia, glabra, & flaccida, paucis, & maxime obliquis co- ftis pertexta. Non prius flores profert, quam quum fatis vetuftus fit, ac ftipes lignofus, unde & magna ex parte denfa fua: coma herbis incumbit, acfi in il- las projecta cffet. 1 SL GOES ; Flores itaque proveniunt longis in pedunculis, vel proprie in flagellorum extremo, parvosque referunt calices, forma & magnitudine Caryophyllorum , ex- terne pallide cinerei inftar cineris „ac fuperius fefe dividunt in quinque dentatos apices , qui potiffimum tamen fibi adítant inftar. ore dentate , intus intenfe urpurei , vel fufci, & lanuginofi. Cuivis nodo, u- b caules floriferi concurrunt , bina obponunturfolia, rioribus fimilia , fed. minora , magisque. diftantia, ales petioli , & folia usque ad extremum longuin formant corymbum, donec poft florum lapfum fru- €tus excrefcant , tum. fenfim folia decidunt. | Flore emarcido pedunculi tenues lignofi funt ,. & firmi , pal- lide virentia fuftinentes capitula, rudimentis Uvarum fimilia, fed fuperius ex rotundo petagona. Senfim vero oblonga funt, pallide virentia, femi pellucida, inftar Uvarum crifparam , ac tandem flavefcunt , quam maxime fragilia. Intus magna ex parteconcava funt, & vacua , bina officula feminalia continentur inftar Hirffe, ac etiam flavefcentia, Folia inter manus con- trita illum fpirant odorem, feu potius foetorem, qui ani crepitus vulgo dicitur, unde & in. Indicis linguis fuum obtinuit nomen.» 20000 locum, ubi hee crefcit pl fuis tangit, ita ut quis „co; obturare, donec illum preterierit locum. — = — Eundem quoque -fundunt fostorem contriti florum corymbi, ceterum moleftus hic odor non percipitur, nifi conteratur hzc planta, vel Solis radiis inluftre- tur. Nomen. Latine Convolvulus fetidus. . Malaice Daun Contu, h. e. folium fetoris. Amboinice in Hitoe Waylo Hittuta, in Leytimora Hau ettut, Javanice Ca- fimbucan. 1 À 3 Locus. Ubique crefcit:in-planis-campis,-in fepibus hortorum filveftrium , Sad fluminum ripasplanas , & Soli expofitas, in umbrofis-quoque reperitur locis ,.& filvis, fed non tam bonz nore eft, majoraque gerit folia, ac paucum fundit fostorem. Be o ues DE T ..Ufus. Feetida hee planta. ob. fetorem contempta eft,'ac Pepe adhibetur, ut alicui moleftia , ac te. dium cauffetur, in re Medica tamen magnas adfert utilitates, Ejus virtus eft emollire „ac flatus diffipa- re tam interne quam externe adhibita. Cunéta curat abdominis tormina, & fpafmos.,.ex flatibus, vel ob- ftru&ionibus ortos. Hunc in finem ejus: fuccus pro» pinatur, vel aliis mifceturoleribus, coquitur, & cum lis editur , vel minutim.con({cifla placentz additur her- bof , item cruda editur cum Bocaflan, fapor enim ejus nullo modo tam ingratus eft quam odor. : Si quis laboret abdomine tumido, folia ejus fupra ignem parum flaccida reddita ipfi inponuntur, que multos extrahunt flatus, & humores, fi hoc non füc- cedat , ollula abdomini inponenda eft, inftar Chi- rurgorum cucurbite , hzc fortiter adtrahet humores, ita ut integra tolli nequeat, fed diffringenda fit. Eadem Idem hic fctor. percipitur ds f prætereamus iftum - planta, quum Sol hancradiis pi quis cogatur nafum claudere, vel ` beet Liber IX. cap. LX. LX HOOFDSTUK De ftinkende IF inde. TN li i$ ook een Convolvulus , doch van een byzondere fatzoen. den onderften ftam is omtrent een yin er dik, knoeftig , en boutachtig , die zig firaks in yan ge ranken verdeelt, en dezelve weder in andere taaje en ronde , fchaars een balm dik, die zig over al omflingeren en met een digt loof de ruigtens , en bagen bedekken: Daar aan de bladeren fiaan twee en twee tegens malkan- deren, en met bare flelen altyd na malkander gebogen boven, en beneden twee bande breed van malkander. De. zelve gelyken die van furkel, doch zonder ooren, vyf en zes dewars vingers lang, en acbter, daar ze op’t breedfte zyn twee vingers breed , en van daar met bogtige randen [pits toelopende, zwart-groen, glad, en flap, met zeer Jcbuin- ze ribben, men ziet bet niet eer bloemen dragen , dan zoo bet ter degen oud, en zyn ftok boutachtig is geworden dies bet meeflentyds met zyn digt loof op de ruigten leid, als of bev daur op geworpen 3 De bloemen dan komen voort aan lange Delen of ei- gentlyk aan ‘t uiterfle der ranken, en gelyken kleine kelk- ges, in gedaante, en grootte van Caryopbil- Nagels , van buiten ‚bleek-graauw, of afchverwig , boven verdeelenze bun in vyf gekertelde fpitzen, die doch meet aan mal- kander flaan , als een gefronflen rand , van binnen hooge bruin, en wolachtig. Aan ieder lid; daar deze bloem- dragende Delen te zamen floten, Doan twee bladeren, de voorige gelyk, doch kleinder, en wat verder, Dierze- lyke fielen, en bladeren, tot bet uiterfle toe een lange tros formeerende, tot dat na’t afvallen der bloemén de vruchten beginnen voort te komen, dan wallen allenskens de bladeren af. De bloem vergaan zynde, werden de dunne fleebtjes boutachtig „en ftyf, dragende bleek-groe- “ne knopjes , de beginnende Druiven gelyk, doch wit den ronden wat vyfboekig boven. op. lankwerpig, gelyk Kruisbefien , ten laatften geelachtig, en bros. Binnen. zm ze meeft bol, ydel, met twee klei- ne zaaükorreltjes , als Hirfle, ook bleek-geel. De blade- ren tuffchen de banden gewreeven, geven zeer klaarlyk dien. lieffelyken reuk van baar , dien men een veeft noemt, waar van zy in de Indiffcbe tale baren naam bebben. et ter tyd werdenze Denzelven reuk werd men ook gewaar, als men de aatze voorby gaa, daar dit gewas flaat , en de Zonne beet daar op fchynt , zoodat men genootzaakt is de neuze toe te bouden , tot dat men voorby is. ei e EEN en van and k befpeuren als men ze wryft, of dat "er de Zórihe Misi opíe og x daa Naam. In 't Latyn Convolvulus feetidus. In’t Ma, leyts Daun Contu, dat is folium foetoris, of Veeft- blad. In "t Amboins, op Hitoe Waylo Hittuta , op Leytimor Hau ertut, Favaans Cafimbucan.- Plaats. Het waft overal op vlakke welden , op de baa- “gen van bofch tuinen , en aan de rivier kanten, die vlak ter Zonne flaan , men windt bet ook wel in fcbaduwacb- plaatzen, en im de bofJcben, maar dat is zoo goed > beeft grooter bladeren , en van weinig reuk. „Gebruik, Dit ftinkende kruid is wegens zjn reuk „wel veracht, en werd dikwils gebruikt om malkanderen ‘verdriet aan te doen, beeft echter in de Medicynen.groo- tige te Sr, ag de - Zyn natuur is week te maken, en win- den te e" erg buitens Iyfs gebruikt, ‘Zy geneezen alle buikpyn, en: krimpzel van winden, of ‘verftopheid veroorzaakt. Tot dien einde neemt men den zap daar van in, of men-mengtze onder andere moeskruiden, kookt ze , en eet ze, of men doedze klein gefneeden onder een groene kruid-firuif, als mede raauw gegeeten met Bocalan, want de finaak is verre zoo vies niet, als de reuk. ` ; Wanneer iemant een dik gezwolle buik beeft, zooneemt men de bladeren, laatze over 't vuur wat flenfen, en bindt ze op de buik, die trekken veel winden , en vogtig- beden uit. als bet daar mede niet wil overgaan , zoo moet men een potjen op den buik zetten, gelyk een Chirurgyns kop, die zal wakker trekken , z00-dat men bem niet geheel kan af nemen , maar bem moet in ftukken flaam»: 5 x IX Bock. LXI Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Eadem hec folia contrita, & Emplaftri forma in- ofita cunctos duros, & flatulentos humores diffipant, & tollunt. Hunc in finem Cataplafmatibus admifcen- tur, que ad Arthritidem, & Podagram inponuntur. Si recentia conquiri nequeant folia, ficcata adhiberi poffunt, minutim fciffa, & in cibo adfumpta. Con- tra inflammatos, & tumentes- oculos eadem hzc folia aque incoquuntur in olla, quorum vapor ad oculos adtrahatur, fique tepida fint, folia hec linteis inpone & oculis adplica, que non diutius oculis inponenda funt, quam quum fint frigefaCta; hecque dein tepi- dz ifti femel bisve inftilla aque. Tabula Centefima Sexagefima Convoloulum exhibet fetidum Rumpbio ditum, qui Campa- nule potius fpecies effe videtur. ` pr à 437 Dezelve bladeren gewreeven , en-Pleifterszewys oppe. legt, doen alle barde en eg Geréier. Hate oan overgaan. Tot dien einde mengt menfe onder de Cata- plafmata , die men tegens de Figt, en Podagra overflaat. Als men de verfcbe bladeren niet bebben kan, zoo ma men de drooge gebruiken, klein gefneeden en in de kof unice Tegens verbitte „en gefwolle oogen kookt de- zelve bladeren in een pot met water, en berookt de oogen met den damp , en als ze laauw geworden Zyn; 200 doet de bladeren tu[Jcben een doekje , en legt bet op de oogen niet langer daar op latende’, dantot dat zy koud geworden zyn, en dooptfe dan nog een, of tweemaal in ’t voorige warme water. De Hondert en Sestig fe’ Plaat Vertoont de Stinkende Winde, ofte Convolvulus van Rumpbius genaamt, die liever een zoort van de Campanula {chyntte zyn. CAPUT SEXAGESIMUM PRIMUM. P feudochina Amboinenfis. Caju Tfjina Get Ai ee | Uc usque Smilacis , feu ` Convolvuli. Indici levis. fpeciebus defcriptis ;. quasdam etiam adducemus fpecies Smilacis afpere „feu Convolvulorum fpinofo- rum, ac primo quidem fpinofam: plantam , qua filve- ftris habetur fpecies Radicis Chine, $ proxime con- venit cum /pinofis noitris Convoloulis , feu potius Smi- lacibus. ` Amboinenfes generaliter has herbas vocant Tallan,& Afjaibe, h e, alatas, & dentifrictoriasher- bas. Harumque quatuor immo plures componunt fpecies, aneen binas fpinofas hoc in capite defcri- bemus, albam: nempe, & nigram; que amba cam Radice Chine optime conveniunt , reliquas in fubfe- quentibus:capitibus EE Primo P/eudo.Cbina alba in liam fubdividie tur fed que unam eandemque habet formam. ` An-- guftifolia vulgatiffima eft, hecque longiffimos , gla- bros, rotundos, lentos , & lignofos gerit caules, ul- tra pennam craflos, pallide virentes, inferiores au- tem magis virefcunt, tamque duri; & lenti, ut di- frumpi nequeant, fi vero fle&antur, vel torqueantur , - facile per longitudinem finduntur, intusque fuccum erunt vifcofum inftar Rottangz. Caulibus hic & il- lie incurvi quidam increfcunt hami , feufpinz, utiin LXI HOOFDSTUK. De witte , en zwarte Amboinfthe bas- taard China Wortel. Us verre de geflagten van Smilax , of Convolvulus D levis Indicus be/chreeven bebbende, :zullenavy ook: ; eenige orten van Smilax afpera , of. ftekende Winden voortbrengen, en "t. eerfle een doornachtig ge- was, t welk men voor een wilde zoorte van Radix Chi. naboud, enzeer na met onze ftekende Winden overeen- komt... De Amboineexen noemen deze kruiden in't gemeen Tallan, en Affaihe, dat is gevleugelt., en tandpeuters- kruid. Makende daar van vier’, of meer zoorten , waar van wy de twee doornachtige in dit Hooft/tuk zullen be- Jebryven, te weten de witte, em de zwarte, avelk beide met Radix China de befte gelykeniffe bebben, en andere in de volgende, : De eerjie Pfeudo-China alba, of witte baftaard Chi. na; is onderdeeld in fmalbladige , meeft van een gedaante, De fmalbladige is de prn A » deze beeft zeer lange, gladde, ronde, taaje , en boutachtige ftelen , ruim een Jcbaft dik, bleek-groen , doch de onderfte zjn groender , zoo bard, en taai, dat menze geenzins afbreeken kan, maar in °t buigen, of draajen , fcheurenze licht in de lengte , en be ben van binnen een flymerigen zap als Rote tang. Aan de fielen ftaan bier en daar eenige kromme baken, of doornen, gelykaan den Egelantier , doch kleen- Rofa Egelanteria dicta, fed minores....Plurimaquepars. der. De meeften fraan,beneden,, naaft de wortelen by inferius locatur prope radices ad foliorum ortum , fu- ~ de knien der bladeren » maar de oor [fe ranken bebben er periora enim flagella raras gerunt fpinas, ESO wei grt ques ibus in Dre’ Folia folitaria locantur ad nodos brevi jo- lis, & quodammodo ad illa Ubiorum adcedunt „fed in- ferius non tam lata funt necauriculata , ex tenui enim. ` ortü cito latam obtinent formam, ac fenfim terminantur. anguftiora reddita in obtufum , brevi, & craffo apice. ornata, qui plerumque deorfum flexus eft. ` Folia ipfa uatuor , dimidio lata, intenfe virentia, glabra, & firma, oris ualibus, atque per longitudinem tres gerunt nervos erius acute protuberantes , & qui fuperius fubtiles formant fulcos, cum binis aliis fubtilibus nervis ad oraslocatis. Cuivis folii ortui bine adftant clavicu- le, que prius firmiter fefe proximis circumvolvunt is, itautabrumpi vixpoflint, fique has adtingere ` mequeant ; inferior ipfarum pars erigitur. Prope fuperiora folia he deficiunt cla $ jn vicule, uti quoque ad inferiora „& vetuftiffima, fed ipfarum tan tum obtufi apices, ex quorum alis alia excrefcunt. flagella. Sie quoque ex foliorum alis, vel ad ipfo- rum latera alter excrefcit cauliculus, transverfalem. ~ digitum longus; atque in hoe umbellatim infident a- ii pedunculi in orbem | latos fuftinentes flofculos. os infequuntur rotundz. Bacce forma baccarum Juniperi, glabre, ac fupe- rius brevi.apice coronate ¿ diu.-virentes, ac tandem flavefcentes , fub externa tenui. pellicula fufca que- ' dam locantur femina, plerumque trigono -acuta, ac rotundo dorío notata, Radix & quinque pollices longa funt, binos cum . pofiti, parvos, albos, & {tel De bladeren Baam enkel. aan bare knien op korte fielen, zy gelyken eenigzins na de Oebis.bladeren, doch zyn ach- ter-zoo-breed niet, en zonder ooren, want van. een [mal begin werdenze fcbielyk breed, en loopen allenskens [lomp. toe, voor.aan met een korte dikke ds, die gemeenelyk nederwaarts geboogen Staat. „De. bladeren zelfs zyn vier, en vyf duimen lang , derdebalve breed, boog-groen, glad, en fiyf „met evene kanten , hebbende in de lengte drie ze- nuwen , . die beneden fcherp uitfbeken, en boven Jubtile. groeven maken, met nog twee fubtile zenuwen langs de randen.. By ieder blads voet tegen over flaan twee clau- quieren ‚die zig. zeer vaft om de ruigten. winden , zoo dat’ men ze qualyk afbreeken kan , en zoo zy die niet bereiken konnen Doan ze met. baar achterste deel regt, By de voorfcbreeven bladeren ziet men deze clauwieren niet, als-mede by de achterfte en oudfte , maar wel ba- ‘ge. ftompe., uit. wiens [cboot, of ter zyden bet blad een ander fbeeltje voorkomt, een.dwers duim lang , en daar opin een ronde dolle andere fteeltjes , die kleine, witte, enge= flernde. bloempjes. voortbrengén. Daar op volgen ronde Befien, in de grootte. als E E glad, en met korte. Jpitzen boven op, langen tyd groen blyvende, ten laatflen avorden ze geelachtig, onder bet buitenfle dunne velleke leggen. eenige bruinatbtige zaaden , meejE drie- boekig , [pits , met een ronde rugge. lii 5 De 48 HERBARII AMBOINENSIS ` Liber IX. cap. LXI. Radix duplex eft, ad ftipitem pollicem circiter lon- a, ac transverfalem pollicem craffa, magnam habens f sticudinem cum Radice Chinz, fed qua multo no- dofior eft, ac durior, adeoque lenta, & lignofa , ut vix diffecari poffit, interne levis, ac fungofa inftar Ubii radicis, infipida, & rotunda , multasque emittit duras, longas, & incurvas, feu circinnatas fibrillas, non profunde in terram penetrantes , fed que magnum undique obcupant locum. Hic & illic ad primariz radicis partem fimilia generantur nodofa tubera , pri- mo mollia inftar illorum Ubii, dein quoque lignofa , quique novos aliquando emittunt furculos, qui ma- trem reftituunt, quum hzc inveterata fuerit. Hinc fit, quod hzc planta fponte fefe multiplicet, & fub aliis herbis tantam formet intricationem , ut locus inpervius fic, quum hec flagella diffringi ne- queant. Cum hac convenit planta, quz ex Ternata mihi transmiffa fuit nomine Chine fpuriz , que crefcebat circa Gamulammam in levibus filvis. Flagella ejus paucas gerebant fpinas, ficcataque ejus folia pallide cinerea erant, anguftiora, & longiora quam in Am- boinenfi, tribusque nervis longitudinalibus pertexta , radices ejus erant denfiores , folidiores, & molliores quam in Amboinenfi, unde cum vera China. propius conveniebant, fed duriores ; magisque nodofz erant. Caftilienfes ibi habitantes hifce utuntur defectu vere Chine, fed duplici dofi, quum tamen debilis fitejus operatio." Tales radices aliquando etiam in Amboi- * nenfi noftra Pfeudo China confpiciuntur, vere adeo fimiles, ut fallacesSinenfium mercatores huic illas ad- tnifceant , fimulqué nobis vendant , a vera autem facile dignofci poteft, quum China hee fpuria fem- per ruffior, durior, & lignofior fit. Sinenfes quo- ue non tantam faciunt injuriam, quum mundus vult deci: hocque eft ex Amboinenfium fententia , Pe credunt Caju Tsjina duplex requiri, marem, & fe- minam, albicantem , & mollem veram Chinam haben- tes pro femina, ac ruffam duramque marem, quas fimul femper emere cupiunt. Ji Pfeudocbina alba latifolia bina ternave emittit ex u- nica radice flagella, minimum digitum circiter craffa, multoque duriora, & lentiora priore; fed que pau- ciores gerit hamos , atque in fenectute flavefcunt, tantamque: induunt duritiem, & ftabilitatem, ut pro, baculis adhiberi poffint. Gm Folia eodem locantur modo, folitaria „ & ample diftantia, cuivis autem folio bine obponuntur clavi- cule, fed multo majores quam in priore fpecie, fep: tem, otto, & duodecim pollices longa, a quinque ad o&to pollices lata, firmaque, & glabra inftar char- te , plerumque femi conniventia , ac pedunculum habent retro flexum. Tres majores nervi per longi- tudinem decurrunt, qui inferius inftar acutorum dor- forum protuberant, cum binis aliis minoribus ad oras ofitis, fuperne autem hi in folio fulcos formant , liaque fuperius in obtufum craflumque determinan. tur apicem deorfum flexum, figue hoc deftituantur, fuperius bifida, feu fulcata fünt. Inferius binas quos que gerunt rotundas auriculas, atque hinc cum Ubis orum foliis magis conveniunt. ` Flores, fructusque fimilibus increfcunt radiatis am~ bellis, hujus autem baccz majores formant fafcicu- los, diuque virent, exterius obdu&z alba, ac cine- réa medulla, interne fuccofe , & mollibus repleta nulis, in fene&uteautem ficce funt, & Minium ha- Bent colorem. * in Vera ejus radix quoque breviseft, pollicis fegmen- tum referens , dura, & lignofa , multis , craffis, & lon- gis obdutta fibrillis, que terram non profunde pe- tunt, fed transverfaliter, & fub ejus fuperficie prore- punt, non rete, fed finuofz, lente penitus, acque diffringi, nequeunt. Tenere vero craffitiem habent lumbricorum terreftrium, funtque albe, & molles, faporis aquofi. Surculi , feu turiones ad binorum triumve pedum altitudinem excrefcunt, atque ad pal- mz longitudinem fuperius molles, & fuccofe funt, edique poffunt inftar Afparagorum. Floret Oétobri, fruétusque matupefcunt fubfequen. tibus ficcis menfibus, — ` x Secun- De wortel is tweederlei , langs den flam omtrent een duim lang, en een dwers duim dik , groote gelykeniffe bebbende met den Radix China, docb veel knoeftiger , en border, vol knobbelen , zoo boutacbtig , en taai, dat men ze qualyk door/nyden kan, binnen ligt, voos , als een zoorte van Oebis , zonder fmaak, rond, en Schiet veele barde, lange, en gekronkelde vazelingen uit , niet diep in de aarde , maar een groote plaats rondom beflaande, Lien en daar aan een fluk van de hooft-wortel gewinnen zy diergelyke knoeftige knobbelen, eerft zagt als Oebis, daar na mede boutacbtig , ende zomwylen nieuwe Sebeuten voortbrengende , die de moeder verpoozen, als zy oud ge- worden is. Se Hier door komt bet , dat dit gewas zig zelfs vermenig. vuldigt , eh onder andere ruigten zülken verwerringe maakt, dat de plaats niet te Balta is , want daar geen kans is deze Ryzen door te breeken. Ciy Hier mede komt overeen , *t geenemy uit Ternaten over gezonden is, met-den naam van baftaart China, groejena de omtrent Gamulamma , in *t-kreupelbofch. De ranken badden weinige doornen, de gedroogde bladeren daaf aan, waren licht-graauw, /malder, en langer dan aan’t Am. boinfche, ook met drie zenuwen in de lengte geteekent , de wortelen waren digter, ma[hver , en zagter dan aan "t. Amboin/che, dierbalven met de regte China nader over een komende, doch nog al barder, en knobbeliger. De Caftilianen aldaar woonende, mec ze by gebrek van de regte China, nemende dubbelde portie, wanneerze no, al flappelyk werkt. Diergelyke wortelen vindt men e zomtydy aan onze Amboinfcbe Pfeúdo-China, de opregte zoo gelyk, dat ze de bedriegelyke Sineeze kramers daar onder mengen, en ons te zamen verkoopen, zynde nog= tans daar van licht te onderfcbeiden , dewyl deze baftaart China altyd roffer, barder , en boutachtiger is. Ook behe ben de Sineezen zoo groot ongelyk niet , want de weereld wil dog bedrogen zyn, en zy doen na der Amboineezen zin, dewelke gelooven ‚dat de Caju Tsjina tweederlei moet: zyn, manneken , en wyfken, de witte, en zagte groote China voor "t wyfken, en ge rofe barde voor ^t mannen ken boudende , die zy dan altyd te zamen willen kopen. ‚Pfeudochina alba latifolia geeft twee of drie ranken uit eene wortel, omtrent een pink dik, alzoo bard, en taai als de voorige, doch met weiniger baken bezet, em werden in de ouderdom bleek-geel, zoobard, en Daf, dat: men ze voor wandelftokjes gebruiken kan, De bladeren Baan op dezelfde manier , enkel ; wyd van malkanderen, en tegen over ieder blad twee clauwieren y maar zy zyn veel grooter dan aan ’t voorgaande, zeven, acht, en twaalf duimen lang , van vyf tot acht duimen breed , zoo fiyf, en glad als parkament , gemeenlyk balf toeluikende, en met baren fleel achterwaarts geboogen. Drie groove zenuwen gaan mede în de lengte , die beneden als fcberpe ruggens uithuilen, met nog twee kleendere langs de randen, maar boven maken ze groeven in "t blad, voor aan met een flompe, dikke [pitze, nederwaards ge- bogen, en. als zy die niet en bebben , zoo zynze vooren in tween geklooven. Achter bebbenze ook twee ronde billen, en daar door de Oebis-bladeren gelyker. De bloemen, en vruchten komen in diergelyke: bolach- tige dollen uit, maar deze korrels maken grootere boffen , blyven lang groen, buiten bedekt met een wit-graauw meel, binnen zappig , en met weeke korrels, in de ouder- dom werden ze droog , en Menie-rood. Be De regte wortel is mede kort, als een ftuk van een duim , bard , en boutachtig , m met veele groove » en lange vazelingen, niet diep in de aarde gaande , maar dwers, en onder "t rifeb van dezelve kruipende , niet recht, maar bo, vig , ganfchtaai, enonverbreekelyk , dog de jongen in ikte van Pierwormen, zyn wit, en mals , waterachtig van fmaak, de jonge isfPruitzels tot twee à drie voeten boog , zyn omtrent een band lang , aan "t bovenfte eind mals , week, en konnen gegeeten worden als Spergies. Zy bloejen in O&ober , en de vruchten worden ryp in de volgende drooge maanden. De IX Boek. LXI. Hoofi/. Secundo P/eudochina nigra, que mas vulgo habetur, fimilia fere gerit flagella, ac folia inftar prioris, illa vero tenuiora funt, inferius vix minimum digitum craffa , ac fubito gracilefcunt , viridia plerumque , aliquando fufcus quidam color admixtus eft, prope radicem ftriata, ac denfe curtis. obfita fpinulis, feu hamis, qui plerumque in flagellis frequentiores funt; uam in alba fpecie. Si hzc flagella torqueantur, vel frangantur, ita ut fubtilia quzdam ramenta ali- cujus cutim tangant, difficilem cauffant pruritum , quod alba non efficit fpecies, Folia ejus feptem , & octo polliceslonga funt, quin- ue lata, fubtus quinque protuberantibus nerviscum binis minoribus ad oras pofitis diftinéta, qui inferius rotundi definunt, nullas vero notabiles habent auri- culas, ac füperius eundem brevem gerunt apicem. Flores , fructusque tam raro profert, ut me huc us- ue lateant. Y Radices funt ingentes glebz inftar pugni, ex mul- tis inregularibus nodis compofitz , multo magis con- venientes cum vera China, binis prioribus albis. Il- le in füperioribus partibus molles funt, & fuccofe, fed mox fub hac parte dure, lignofe, ac ruffe, fic- ce vero fufce. Non directe fub flagellis, vel ftipi- tibuslocantur, fed parum ad latera, furfüm emitten- tes fimiles duras, & lignofas fibrillas, que magis ob- lique prorepunt, quam recte terram petentes, Hu» jus primi turiones non eduntur, quum, uti dictum fuit, parum pruriunt, quam ob cauffam radices quo- ue fufpeéte habentur, licet fint majores, folidiores, & ad veram Chinam magis adcedant alba fpecie. Nomen. Latine Pfeudochina Molucca, five Amboini- ca. Malaice Caju,Tsjina, Uran, Amboinice,.Affaibe tuni., h. e. dentiscalpium verum.. In-Loehoa Saibe Maruani, h. e. puellarum dentiscalpium. Baleyice Bana. Javanice Wana. Quidam erronee hanc vo- cant Sehit -Thuni , fed hoc nomen.eft CattiCatti, feu Nuge-filvarum, aliis dicitur. Talla Talla, feu Talla Tallan , quod nomen proprie competit Ubio Polypoi- diz vel potius -Ubio, INumpnularioe Wesi oot 15) UN used obser! RSE DR - Prima fpecies:cognominatur P/eudocbina alba , a pallido ; & flavefcente flagellorum' colore , que di- ftinguitur in angultifoliam, &latifoliam: ` Altera vo: catur P/feudócbina nigra, a migricante petiolorüm , & flagelloram “colore, que mas quoque habetur , uti prior femina. ““ Locus. Prima anguftifoliafpecies , que optima cen» fetur, non ita vulgaris eft altera. In T'ernata obcure rit circa Gamulammam, atque in aliis Moluccz in- fulis haud procul a litore in minoribus filvis, ubi fo- lum eft pingue, & argillaceum , lapillis mixtum. Item in Hoeamohola , feu parva C a, in Ambois na in plano Hilz finu. Latifolia nota Amboinz infulis, tam in litore, ubi folam eft nigrum, aC lapillis mixtum , quamin vallibus , & ad montium pedes fcopulofos. Ubi difficilem formant intricationem, ac locum fere inpervium non tantum ob lenta, &infra- gilia farmenta, fed etiam ob hamulos minimos vetti- bus noxios. Nigra fpecies magis in ipfa crefcit terra quam in litore, nec ita periculofa eft veftibus ,.quum plurimi hami radicibus adftant, nuda funt, Ufüs. He herbe apud Amboinefifés in pauco. funt » ufu, & nigra fere in nullo 5 alba tam anguftifolia, uam latifolia plurimum adhibentur ad dentiscalpia Geng ex teneris ipfarum cauliculis, quum illa ad finem parum contunduntur, ac dentes iplis fricantur, unde puri, ac fimul firmi redduntur, atque hinc dicta obtinuere nomina. Teneri caules adhuc molles , cum fuperioribus teneris foliis ab Amboinenfibus co- quuntur, & eduntur aliis mixta oleribus. Sic quoque tentavi turiones albe fpeciei, & maxime latifoliz , qui nondum ulnz altitudinem adtigerunt , ac foliis adhuc deftituuntur, quo usque molles , & fuccofi funt, in aqua ebullitos cum aceto, & oleo edere in- ftar Latuce eige vob qui preterquam quod fa- tui fint, parum adftringunt , uti Bellonius teftatur, Grecos Smilacbiam fuam tali modo edere, qui pro- prie funt teneri furculi, feu turiones Smilacis afpere. Nodo- in cunctis —bangen van de bergen , daar bet klippig is. ac fuperiora flagella. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 439 De tweede, Pfeudochina nigra af zwarte baftaart China, die men voor "t manneken boud , beeft Jcbier diers gelyke ranken , en bladeren » als de voorgaande, doch de ranken zyn dunder , beneden fcbaars een pink dik, en JSchielyk dunder wordende alle gras-groen, en zomtyds met wat bruin gemengt , by de wortel geftreept , en digt met korte doorntjes, of baakjes bezet, die men doorgaans aan de ranken nog meerder vind, dan aan-de witte zuor- te. Als men deze ranken draait, of breekt , dat de fube tiele fprankelen iemant op de buid komen, zoo verwekken- ze een moejelyk jeuken , "t welk de witte zoorte niet doet, De bladeren zyn zeven, en acht duimen lang, vyf breed , van onderen met vyf uitftekende zenuwen neffens twee mindere langs de randen, achter loopen ze mede rond toe, doch bebben geen -merkelyke billen,- en ou voos ren, dezelve korte- fpitze, | Bloeizel , en vruchten; draagt bet zoo zelden, dat xe-my nog onbekend zjn. — i De wortelen zyn groote klompen: vals een wuift, uit weele ongefchikte illes te ie gezet; paca ker met de regte China overeen: komende y: dan: de beide voorgaande witte: Aan de bovenfte delen zg zevmals, en week, maar fchielyk daar onder bard, boutacbtig , en rofch, de gedroogde bruin. Zy ftaan-niet recht under de ranken, of [lammen, maar wat ter %ydemy van boven uitzendende diergelyke barde, en boutacbtige vazelingen, die meer dwers kruipen, dan regt in de aarden gaan, De eerfte uitfpruitzels bier van werden: niet gegeeten, dewylze, als gezegt , wat jeuken veroorzaken, om wel- ke redenen men ook de wortelen fufpec boud, fcboon zy grooter , maffiver , en de regte China gelyker- zyn , dan de witte zoorte. o ST Naam. Jn ’t Latyn Pfeudochina Molucca , ofte Ame boinica. . Jn.’t-Maleyts Caju Tsjiná Utan: ^ I2^t Aa. boins Affaihe tuni, dat: is dentiscalpium verum’, of Tantpeuters-kruid. Op Loeboe Saïhe Maruani, dat is Tantpeuter van de Meysjes. In Baleys Bana. In't avaans, Wana, zommige noemen;'t ‘abufivelyk, Schit Thuni, want dat is de naam vun Catti Catti, of Praat- jes, zommige noemen ’s ook Talla Talla, of Talla Tal- lan, welke naam toekomt bet Ubium Polypoides, of nog beter bet volgende Re aiam e eerfle zoorte werd bysenaamt Plebdochiña alba’, dat is witte baftaart China, vande licbt-groéne, en geel- achtige coleur der ranken,, onderdeelt in. fmalbladige. De tweede zóorte biet Pfeudochina nigra, of zwarte baftaart China, van de zwart-groene coleur der fielen, en ranken, die men ook voor °t manneken boud , gelyk bet voorgaande voor "t wyfje. : Plaats. De eerfte fmalbladige zoorte, die men voor de befte boud, is zoo gemeen niet als de andere. Men vindt- ze in Ternaten omtrent Gamulamma , en in andere Mo- luxe Eilanden , niet verre van firand , in’t kreupelbofcb, daar vette kleigrond is , met ftenen gemengt, als mede op Hoe pe 3 tice Ceram. In Amboina op den vlake ken van Hila. Het breedbladige is bekend in alle - Amboin/che Eilanden, zoo wel op Grand, daar een zwar- te, en fleenige grond is, als in de Valleyen , en in "t Over al ma- kenze een moejelyke verwerring, en den plaats ondoor- gangelyks niet alleen wegens de taaje, en onverbreekely- ke Ryzen, maar ook wegens de [Lyve baakjes, voor de kleeren zorgelyk. De zwarte zoorte waft meer landwaart 4n, dan op firand, en is zoo zorgelyk niet voor de klee- “deren, dewyl de meefte baakjes by de wortelen ftaan, en de voorfte ranken kaal zyn. Gebruik. Deze kruiden zyn by Amboineezen in klein bruik, en de Zwarte fcbier tot niets, De witte, zoo mal, als breedbladig , zyn meeft in gebruik, uit der zel- wer jonge flelen Tantpeuters te maken, als men de ftok- jes aan "t eene einde wat kneuft, en de tanden daar me- de wryft, waar door xy zuiver, en met eene vaft zullen worden, waar van dan de voorfchreeven namen komen, De jonge flelen , die nog week zyn, met de voor [le malze bladeren, werden by de Amboineezen gekookt , en gegee- ten onder andere moeskruiden , zoo beb ik ook geprobeert, dat de eerfte uit/pruitzels van de witte zoorte , doch meeft wan de breedbladige, die nog geen elle boog zyn, en zon- der bladeren , zoo verre zy week, en mals zyn, in water opgekookt met Azyn, en Oly, als Salade van Spargies konnen gegeeten werden, bebbende by bare laffigbeid een kleine zamentrekking , gelyk Bellonius getuigt, dat de Grieken met bare Smilachia doen, *t welk zyn de jonge , en teere uit/pruitzels van de Smilax afpera. n es YU È 44 HERBARIIAMBOINENSIS LiberIX.cap.LXL ` Nodofz radices angu(tifoliz fpeciei, quam diu mol- les funt, coqui, & edi poflunt inftar aliorum Ubio- rum , fed peffimum eft, tam raro obvias effe, quum apri hafce exfodiant, & comedant. Vetufte vero, & dure radices interne pallide ruf- fe, depurantur, & vere admifcentur radici Chine, ac pro ejus mare venduntur, quales ex Sinenfi pro- vincia Foeckien adducuntur ; in Ternata , uti di- &um fuit, adhibentur defectu vere Chine, fed du- plici dofi: wFlagella multum adhibentur loco Rottang Java, ex quibus coronz ollarum ingentium formantur, ut & ore Goeroerongs neétende, quz funt vafa Tiffado- rum, in que arborum humores depluunt. Lignofe longzque radices fibrofe , undique circa magnam ex- crete radicem, in quibus fepe tubera obfervantur , inftaf minorum Ubiorum , magnam habent fimilitu- dinem cum Sarfa Parilla ; que cum Radice Chine ad unum pertinent genus, atque adfines funt Smilaci afpere.: Fibrille vero: Amboinenfis noftre P/eudo- chine multo duriores funt, magisque lignofz illis Sar- fe Parille , neque de ipfarum ufu apud incolasquid- quam notum eft. K De In Hort. Malab. part. 7. Fig. at. fimilis defcribi- tur Pfeudo China fub- nomine Cari Villandi: ` Bracm. Carapu. Portug. Raiz de. Boba. Belgice Pokbout. Tabula Centefima Sexagéfima Prima Pfeudo-Chinam exhibet 4mboinenfem , cum radice ejus A de- purata veram referente Chinam, OBSERVATIO. Hec eft Smilax Virginiana, fpinis innocuis armata, latig Canelle foliis, radice arundinacea, craffa, & carnofa, for- te China fpuria nodofa C. B. Pin. Plukn. Almag. p. 349. & Pbyt. Tab. 110. Fig. 5. Huc fpectat Kari Vilandi H Malab. part. 7. Tab. 31. ubi vide notas, & Sam. Dale in Pharm. jn 420. pag. 184. ad Chinam Occidentalem, & Thef. Zeyl. p. 217. ubi vocatur Smilax Indica , fpinofa, folio Cinna- «momi , Pfeudochina quibusdam, Muf. Zeyl. p. 22. &c. «De knoeftige wortels van de fmalbladige zoorte , zoo Jong 21 mals zjn, konnen gekookt, en gegeeten worden als andere Oebis, doch bei Jlim[le is, dat men ze x00 wei- nig vindt, om dat de wilde Verkens daar nagraven, èn die opeeten. S À Maar de oude , en bardë wortélen, zynde van binnen licbt-ros , werden fchoon gemaakt , en onder de opregte Radix China gemengt, em voor bet mannetje daar van verkogt , gelyk men ze dnders uit de Sineeze provintie Fockien brengt; In Ternaten, als gezegt, gebruikt men ze by gebrek van de opregte China, als men dubbele pors tie daar van neemt. De ranken werden veel gebruikt, in Plaats van Rots tang Fava, om kranzen van groote potten te inaken, als mede de randen om de Goeroerongs te binden , "t welk zyn de vaten der Tiffadoors, daar in xy den boomdrank yffeeren. De houtachtige lange vazelingen rondom de booftwortelen uitgebreid , en daar aan men zomtyds knob- belen vind als kleine Oebis , bebben groote gelykeniffe met de Sarfa Parilla, dewelke met de Radix China eenderlet flag van gewas is, uit de haag [chap van Smilax afpera. Doch de vazelingen van onze Amboinfche Pfeudochina zyn ery barder , en boutachtiger dan Sarfa Parilla be. boort te Zyn, ook is van baar gebruik by deze Inlanders nog niets bekend, In Hort. Malab. part. 7. Fig, 31. werd diergelyken Pfeudo China befchreeven onder den naam Cari Villan- di. Bramm. Carapu. Portug. Raiz do. Boba. In ’t Duits Pokhout. De Hondert een en festighe Plaat Vertoont de Zaffaard China plant der Amboineezen, met des» zelfs (choongemaakte wortel A de waare China wortel vers beeldende; 04 AANMERKING. Dit is de Virginifche Smilax, met onfchadelyke doornen gewapent, en breede bladen van de Canella, met een riet- achtige, dikke, en vleefchige wortel, mogelyk de valfche knobbelige China, van C. B. Pin. by Plukn. Almag. p. 349. en Phyt. Tab. 110. Fig. s. Hier toe behoort de Kari Vis landi, van de H. Malab. part. 7. Tab. 31. alwaar de aante- keningen ziet, als mede Sam. Dale Pharmac. in 4to. pag. 184. by de Weft-Indifche China, en de Thef. Zeyl. p. 217- alwaar ze genaamt wert Indifche, doornachtige Smilax, met het blad van de Caneel, by zommige Pfeudochina Muf: Zeyl. p. 22, &c. CAPUT LXII. IX Bock. LXII Hoofift. CAPUT SEXAGESIMUM SECUNDUM. Adnotatio in Radicem Chine , ES Sar- fam Parillam. Uum precedentem plantam P/eudo.Chinam vota- Q verim , neceffe erat addere defcriptionem for- iamque vere Chine, hoc autem huc usque ne- queo efficere, quum hanc in vera fua patria crefcen- tem non viderim, contentum itaque me oportet es- fe, addendo ea, quz alii de ea fcripferint auctores, & cujus notitiam porro defümpfi .ex plantula, quam ab aliis accepi. E . Radicem Chine fpeciem effe Smilacis afpera , pre aliis teftatur Chriftopb. Acofta cap. 29. ubi dicit , in Ma- labaris quoque crefcere regionibus , longa emittentem fpinofaque flagella, ad fummum minimum digitum craffa , illis Convolvuli /pinofi fimilia, folia gerentia il- lis Plantaginis latifolii fimilia, Radices ejus aliquan- do pugnum craffe funt, plerumque vero minores , ac multe fimul dependentes , quzdam. interne albe, quadam rubentes. Sinice has vocat Lampatan, De- canice Lampaos, Canarice Bonti, Turcice, Arabice, & Perfice Copb China. = uosdam interrogavi Sinenfes, qui pre fe ferunt hane optime noviffe, quique mihi declarabant Am- boinenfem noftram fpuriam Chinam, anguftifoliam nempe modo crefcendi , radicibus, & foliis fatis be- ne convenire cum vera radice Chine, que in ipfo- rum crefcit patria, eodemque modo arbores adfcen- dit, ubique fefe circumvolvens, fed non Confentie- bant, an ipforum planta. effet fpinofa , vel glabra, quidam fpinas adfirmabant, plurimi hafce negabant. ".Poffet verum effe, inferiores caules radici proximos fpinofos effe, alios non, nec tam adcurate ad hec adtendifle. i Radices ejus majores erant , molliores interne albe, nec tot duras gerebant fibrillas, fed ex paucis, ac tenuibus, quas gerebant, alii minores dependebant nodi, quales in Combilio obfervantur. Tenerz radices ibi adeo molles funt, ut fib cine- ribus torreri poffint, & edi inftar Ubiorum. Sic quo- que pauperes, & plebei penuriz tempore bas radices magna exfoderent copia, quas contunderent, lava- tent, & farinam ex iis prepararent, uti hifce in re- pionibus cum Sagu. fit, quam ad cibum adhibentes jn pultem coquunt inftar Papede , hoc autem fie- pe adfert incommodum, quod, fi nimium ufurpetur, „ac nimis diu ,° Hydropicum cauíler Sanguinem , & Diarrhzas excitet. _ Declararunt quoque mihi ficcatas radices non ita in ipforum patria” ; "dpud o ad luem. Veneream curandam ,.quém in finém quoque in cunétas Indie Orientalis regiones deferuntur. ` ` ` Quod Pater Martinus defcribit in Atlante fuo Sini- co; in fexta provincia Suchien di&a pag. 65. de Fo- lin, quam veram vult zftimari radicem Chine, non adfentire poflum. olin enim nihil aliud eft, quam quod Sinenfium vulgus vocat Hoelen, ex Sucbuena uoque adlatum , que radix eft bulbofa, mollis, € "fordide albicans interne , ad radices crefcens vetu- ftarum Pinorum, que neutiquam adfinis eft ulli Smi- laci, fed potius fpecies tuberis terre, ex ipfo pluri- morum Sinenfium relatu , nulla proferens flagella , vel folia. Adfentior tamen quosdam hanc producere fur- culos, quantum audivi, ex quibus locis notari poteft, ubi recondicur." Similem fere plantam defcribimus infra libr. 11. cap. 17. in Tubere regio. Si itaque vera fuerit Radix Chine planta ifta, que ro hac fuit transmiffa a Portugallo quodam patre ex Makkau circa annum 1682. Bataviam reverendo Domi- no Theodoro Safio. ltem ifta planta, que mihi anno 1685. ex Ternata fuit transmifla, ibique deduêta ex Mindanaua, utraeque fub nomine vere radicis Chine, tum credendum mihi eft Cbriftopb. Acoflam non ve- ram, fed fpuriam vidiffe Chinam, circa Goam cre- fcentem , quz forte eadem eft, cum precedente Pfeudochina , fpinofam enim dicit effe, quum in utris- que hifce plantis nullas obfervaverim fpinas, vel ip- farum quasdam partes, vel veftigta: * Tom. Y. Plan- AMBOINSCH KRUYDBOEK. | 441 LXI. HOOFDSTUK. Aanmerking op de China IX ortel , en de Sarfa Parilla. DE ik de voorgaande Plante een baftaart China ene genoemt, 200 was nu rodig de befchryving der gedaante van de opregte Radix China daar by te doen, doch £ zelve kan ik nog niet doen „als bebbende dezei- ven in baar regte Vaderland nooit zien groejen , ik moet my T raga py 8 geene andere Autheuren febry- n, enmet een balve kenniffe gen j dit i gn van gebad pn > DE, at Radix China een zoorte van Smilax af; getuigt onder anderen Chriftoph. Acofta cap. vila ter by zegt, dat ze in de Malabaarze landen ook wafJen, met lange doornacbtige ranken, op bet meefte febaars een pink dik, de ftekende Winden gelyk, met bladeren van breedbladige Weegbree, De -avortelen zyn. zomtyds een wuift dik, merendeels kleinder , en veele by malkan- der hangende, binnen veg df Wit , zommige roodachtig. Hy x i ze in 2m Sinees EE Se in Decan Lam- paos, Canaryus Bonti, in ’ Tur i d Fis Cops Gi > ks, Arabies , en Per k bebbe eenige Sineezen ondervraagt „ die baar verma- ten dezelven weite kennen , Vea pua aer dat onze Amboinfche baftaart China, te weten de fmalbladi- ge aan wasdom, wortelen, en bladeren redelyk wel over een quamen met de regte Radix China , die in baar. land waft, ook op dezelve manier de bomen opliep, en.xig over al omflingerde , doch xy waren niet eenparig daar in of de bare doornen badden of niet , zommigen zeiden ja ; de meeften zeide neen. is et zoude wel konnen zyn, dat de onderfte flelen naaft den wortel eenige doornen bebben , de andere niet a en dat zy wi 200 opi niet opgelet bebben. e wortelen waren grooter, zagter, van binnen wit. achtig, en badden zoo veel pice week en niet, ed aan de weinige, en dunne , die zy » bingen an- dere kleine knobbels, gelyk men aan ’t Combill ziet. De jonge wortelen zyn daar zoo mals, dat men ze on- der de a[Jcbe braden, en eeten kan als Oebis. Zoo zou- den ook de arme luiden by diere tyden, deze wortelen in meenigten uitgraven, dezelve floten, «va[fcben , en een meel daar uit bereiden, gelyk men bier te lande met de Sagu doed , ?t welk zy dan in de koft gebruikende tot een bry kooken, gelyk Papeda, doch bet brengt dikwils dit ongemak by, dat bet te veel, en langen tyd gebruikt, waterzugtig Bloed, en Buikloop veroorzake, -Ook verklaardenzey dat de gedroogde wortelen niet zoo - als by anderen in gebruik zyn, om de n in landen van Ooft-Indien vervoerd werden. Het geene Pater Martinus befchryft in zyn Sineezen Atlas in de fesde provintie Suchuen pag. 65. van Folin, "t welk by voor een opregte Radix China wil gebouden bebben , kan ik daar voor niet aanneemen. Want Folin is anders niet dan 't geene de gemeene Sineezen Hoelen noemen, en ook uit Succhuen gebracht werd , een bolacb- tige wortel, week, ep vuil-wit van binnen, omtrent de wortelen van oude Pynbomen groejende , geenzins uit de maag (chap van eenig Smilax, maar veel eer een flag van Tuber terre , na t verbaal van de meefte Sineezen, geen ranken nog bladeren voortbrengende. Bekenne ech- ter geboort te bebben, dat bet eenige uit/pruitzels voort- brenge , waar aan men den plaats bekennen kan, daar bet leidt. Diergelyk gewas wy lib. 11. cap. 17. befcbrj- ven in Tuber regium. Indien bet nu een regte Radix China geweeft is de plante, ed daar voor gebouden is door zekeren Por- tugeezen Pater uit Makkau, omtrent t jaar 1682. na Batavia aan de Eerwaarde Heer Theodorus Saff. Als mede die plante , dewelke my. Anno 1685. uit Ternaten toegekomen is, aldaar overgebracht uit Mindanau,- bei- de onder den naam van opregte Radix China, zoo moet ik gelooven, dat Chriftoph. Acofta niet de opregte, maar een baltaard China gezien beeft , omtrent Goa groejen- de, enmillchien dezelve met de voorgaande Pfeudochina , avant by maaktze doornachtig , daar wy aan die beide voor- Jcbreeven planten niet met al van doornen gemerkt bebben, Kkk By Pokken te geneezen, tot welken einde zy o 442 HERBARII AMBO Plante Domino Saffio miffe rudis addita fuerat ab ifto patre delineatio ; que farmentum!' repra- fentabat trifoliatum , quorum quodvis vix digitum longum, ac pollicem latum erat, in brevem obtu- fumque definens apicem , nec plures uno medio nervo notabantur, qui fufcus delineatus erat; * ^. Quodvis folium. folitarium locatum erat ex nodo fuo proveniens, atque inter interftitia circinnz que- dam..confpiciebantur, feu clavicule, addita porro e. rat brevis latina deferiptio , ab eodem patre exarata, ue utreque mecum communicate funt liberalitate otanici Herbert de Fager. Defcriptionem hic adde- re inutile duxi, quum parum inluftrabat plante for- mam; auctor enim fefe referebat ad vivam, plantam a fe transmiffam in’ vafe amplo, feu fitili; que in Maccaua jam emiferat farmentum decem pedes lon- gum , fed quod amputaverat; ut iterim novum re- germinaret, uti & Bataviz ad orgyz longitudinem jam excreverat, fed dein iterum interuit magno damno ; & tedio Botanicorum, qui hinc plenariam Celebris hujus plantz huc usque defiderant defcriptionem. “Quatuor autem, vel quinque ifte plantule ex Ter- ñata mihi transmiffe: haud meliorem fortite fuere ef- fectum, quum plurimae fere jam interierint , reliqua nos fpe, & timore fallunt, varios emittebant caules ex unica radice ad ulnz altitudinem; circa quas alie excrefcebant plantule. = — ' 3 , " Caules hi potiffimum erant erecti, vix minimum digitum craffi, rotundi, & glabri, herbacei, & fle- xiles, in multos articulos diftin&i. In fuperioribus folia locabantur folitaria, brevibus, ac crafliufculis in petiolis, minimum digitum circiter longis, illa ve- ro binos digitos lata erant, utrimque in rotundum apicem excurrentia , craffa, pinguia, & mollia. Ip- rum ore deorfum flexz erant, ita ut fübtus. pla: num referrent cochleare, nulleque in hifce compi- ciebantur vene, nifi nervus medius, qui fübtus acu- to dorfo protuberabat, acfüperius fülcum formabat. Ex fauciatis petiolis ; ac foliis fuccus exftillabat vifcofus ferofusque y nulla autem plante ullas gere- bant claviculas, quum forte nimis tenere adhuc es- fent; nullg quoque in hifce obfervabantur fpinz., vel quod has emulatur , craffeque fummitates a Sole ma- gna ex parte adufte erant, vel a Cicadis comefte, erh poft anni fpatium omnes interiere ; ita ut nul- la fpes mihi amplius fuperfit, -perfeétam hujus fpeciei videre plantam; füfficiac itaque ex iis animadverriffe formam, & foliorum fitum-quodammodo convenire cum noftra Pfeudocbina, licet vera folia non tribus. iftis nervis diftin&a fint, uti noftra; ` In ipfa Sina ejus bine obcurrunt fpecies: ` Alba, quz mollifima, & optima, queque femina habetur, potiffimum defer- tur ex provincia Canton. Ruffior, & durior mas vuls go habitus in provincia crefcit Fockien, fed plerum- que fponte , atque filveftris eft; unde & evenit, u- ti in precedenti fuit dictum capite , hofce incolas femper marem, & feminam, h..e. ruffam, & albam ` fimul vendere, quumque Sinenfes mercatores ruffam non habent, tum in ufum vocant Pfeudochinam de- fcriptam , quam in hifce inveniunt regionibus. i Nomen. Pharmacopæorum Lingua Latina Hzc ra- dix vocatur Radix China, cujus ultima vox Belgice es eft Tyjina , feu T/china, uti Portugalli e Ch pronunciant, Latine ‘vero ifta regio vocanda eft Sina , uti Pater Martinus in Atlante fuo Sinico , alii- que viri do&i id fatis demonftrarunt. Malaice voca- tur Caju Tsjina, & Obat Radja, — E A Sinenfibus noftris nunquam aliter audivi vocatam nifi Boytfi, & Boetfi, Folin enim, feu Hoelen ab illis omhibus pro alia habetur planta, nempe pro Tubere INE Duo it 40. Wi ELE Nomen Lampaban, quod ipfi Acofta tribuit, ipfis ignotum eft. Katar bekenen eculiariter Wine Tbouboytfi , h. e. terreftris Radix China, quum in fil- veftribus montibus fine ulla cultura crefcat, & pro- veniat. Zen Se Er Ufus. De u vere Radicis Chine, hic amplam de. feriptionem facere non eft animus, quum hic non crefcit, fed le&ores ablego ad fcripta Garcie Ab Or- ta, & Chriftob. Acofté, folummodo hic addam , binas me obfervaffe res, qua vires fpe&tant hujus radicis, qua in re a Sinenfium fententia differimus. Nos INENSIS .LibrIX.cap.LXIL By de lante aan de Heer Saf] gezonden, was door gemelde Pater gevoegt een groove afteckeninge van ten rank met drie bladeren, teder [chaars een vinger lang en een duim breed, met een korte ftompe Jpitze, en niet meer dan een enkele middel-zenwwe , dewelke bruinachti geteekent was. \ d Jeder blad [Lond alleen aan zyn lid, en tuffcben beiden waren eenige krullen, of clanwieren geteekent , nog was daar by een korte befchryvinge in't Latyn, door dien zelve Pater geftelt , beide my medegedeelt door mildadipheig van den geleerden Botanicus Herbert de Jäger, Debe- Jebryvinge beb ik niet nodig geacht bier in te voegèn, dewyt men daar uit weinig begrypen konde van de gedaante der plante, refererende zig den Schryver op deléevende plan- te, door bem overgezonden , in een breed aarde vat gezet, dewelke al in Maccau een rank gezet badde van wel tien voeten lang , doch van bem afgefneeden Was , op dat ze onder wegens een nieuwe zoude voortbrengen , gelyk ze ook op Batavia alreede een vadem lang uitge/chooten was doch is naderbant weder uitgegaan, tot groot leedwezen van de liefhebbers , dewelke daar doof tot nog toe een volko- men béfcbryoing van die vermaarde plante mifen moeten. De vier a vyf plantjes ons uit Ternaten toegezonden bebben niet veel beter geluk gehad, als xynde de meefte âlreets Ver » de reftefende bouden ons tuffchen boop en vrees; Ly Jebooten op met verfcheide ftelen uit eene wortel, tot de boopte van een elle, rondom dewelke an. dere plantjes voort quamen, …—… De Jiclen ftonden meeft opgeregt , fcbaars een Pink dik, rond, en glad, kruidachtig „en -buigzaam ,' in veele 1 den verdeelt. dan de bovenfte flonden de bladéren enkel, op korte dikke [leeltjes , omtrent een pink lank’. twee vingers breed, achter en vooren in een ronde Spitze toes lopende, dik, vet, en mals. De randen. waren neer: waarts gebogen, zoo dat ze van onderen een vlak lépel- tje gelecken, geen anderen aderen zag men daar aam , dan een middelzenure , dewelke van onderen. met een Jeberpe rugge uitbuilde, en boven een groeve maakte, „Uit de gekwetfte flelen , en bladeren liep een Rleeverige weyachtige zap, maar geene van alle beeft eenige clau» wieren voortgebragt , devoyl ze millcbien nog. te jong wa- ren, van ‘doornen, of doorens gelyken Was “er ook niets aan te zien, en de dikke toppen waren meeft van de Zon- ne verzengt, of door de Sprinkhanen afgegeeten , en zyn ma een jaar al te zamen uitgegaan, zoo dat ik nu geen boope bebbe een volkome plante daar van te zien, en laat my genoegen daar uit te bemerken, dat de gedaante , en [land der bladeren , eenige overeenkomft vertoonen met onze Pfeudochina, boewel de bladeren van de répte geen drie ribben vertoonen, gelyk de onze. In Sina zelfs beeft men twee zoorten daar van. De witte, malfte, en bes- te, die men voor ^t «oyfken boud, brengt men meeft uit de provintie Canton. De roffere , en hardere voor’t man- neken gebonden, groeid in de provintie Fockien , en meeft in't wild, waar van daan bet gekomen is, gelyk in’t voorgaande capittel gezegt, dat deze Inlanders altyd man- neken , en wyfken , dat is role, en witte tezamen wil- len koopen, en als dan de Sineezen Kramers de roffe juift niet bebben „200 bebelpenze baar met de Hoe E elie docbina , die ze in deze landen vinden, t a EE Naam. In °t Apotheekers Latyn noemd men, deze wore tel Radix China, waar van men bet laatfte woord in "t Duits moet leezen Tsjina, of Tíchina, gelyk de Por- tugeezen haar ER doch er "I Tarin moet men dat land noemen Sina, elyk Pater Martinus in zyn Sineezen Atlas , en andeng gen IEN aan wyzen. ZR H | ju Tsjing, en Ubat Radja. JR bebze van onze Sineezen, nooit CH Li noemen, De en Borta, maar: bet Folin, of Hoelen, erd van bun allen voor een ander gewas gehouden, na- — voor aches: E ES VA E : De naam Lampaban, die bem Acofta geeft, is by bun lieden onbekend. De roffe Foc, en, int bezonder Thouboytfi, dat is landelyke "Radix “China, om Pt ze in "t wilde gebergte zonder eenige queekinge groeid. ^ aped E peor vm RR vw Gebruik, Aangaande bet gebruik dan de reste Radix China wil tk albier niet ale En 2e bier niet waft, maar den leezer apen tot de, Jcbriften van Garcias ab Orta, en Chriftoph. Acofta, alicenlyk moet ik bier aanroeren, dat ik twee dingen aangemerkt bebbe , aangaande de kragten van deze wortel, daar it wy van 't gevoelen der Sineezen verfcbillen. jk : ant Int Maleyts an pi EN IX Boek: LXI Hooft. Nos enim Europzi cum plurimis incolis Radicem Chine habemus mollibus , ac. fubtilibus cx partibus conítantem , fudorem excitantem , calefacientem , & exficcantem. ' Uti Garcias libr. 1. arom. cap. 38. de fe ipfo teftatur, fefe poft frequentem hujus radicis ufum in tantam incidiffe Hepatis exeftuationem, ut totum ejus. corpus Eryfipelatofum, & inflammatum quafi fuerit, Sic quoque varii incole per continuum hujus Decocti ufum in tales incidere corporis exe- ftuationes , licet cauffa ejus quoque adícribi poffit ferventibus aromatibus, que plerumque ejus decocto admifcentur. Contra dicunt Sinenfes radicem Chine conftare qaidem ex tenuibus ,. &fubtilibus partibus, fed ipfi diftin&te adferibunt refrigérantem , '& debili- tantem qualitatem , ad cujus argumentum, & demon- ftrationem adducunt, multos pauperes in Sina recen- 'tes exfodere radices, & ad cibum adhibere, undein- cidunt in Diarrheam, Hydropem, & Paralyfin, qui itaque effectus funt frigoris, non vero caloris. Secundo quam maxime miror Sinenfium relatum , hanc nempe radicem in patria fua non zftimari, nec in re Medica effe in ufu, fed folummodo infervire pabulo pauperum penurië tempore, quod mihi etiam adparuit ex laudata Portugallici patrisepiftola , in qua Sinenfes declarant, hujus radicis ufum melius notum effe Europzis, quam fibi ipfis. Item recentem radi- cem débiles poffidere virtutes, unde & duplex ejus requiritur dofis, quum tamen credamus, notitiam , & ufüm hujus fadicis ex iftis regionibus ad nos per- veniffe, uti pre aliis Garcias l c. teftätur, ejus ad- ventu in Indiam anno Chrifti. 1535. primo a Sinenfi- bus mercatoribus hanc radicem Malaccam, atque in- de Goam fuiffe transportatam , & notam factam, uam in mavibus fecum ducebant non ad cibum, ed ad medicamentum, atque Portugallos tum tem- oris ab ipfis edoctos fuiffe ejus ufum. unde & ab il- o tempore omiferunt ufum Ligni Guajaci. + “Unius alteriusve rei difcrimem forte ulteriore inve. ftigatione ES poffet, fed non lubet mihi mul- tum temporis bifce terere, quum Medicinam non profitear , hoc autem fcio, Sinenfes multa aromata ue nos habemus calida usque in quartum gradum , divers frigide effe nature, quod forte fortuna ve- rum eft, gue enim exftinguunt naturalem noftrum, & temperatum calorem. in corpore noftro, neceffa- rio hoc debent frigidum reddere , gracile , & livis dum. ` “Sarfam Parillam, & Radicem Chine ad unum idem» que pertinere genus, ad Smilacem nempe afperam , credere coactus fui, quum in fafciculis Sarfe Parille, qui ex India Occidentali advehuntur , aliquando inve- 'nerim totos fafciculos, in quibus quadraginta, vel quinquaginta fibrille, que pro Sarfa Parilla adhiben- tur, ex unica diverfa primaria dependebant radice ue omnino fimilis erat Rad et CRIN @, vel fa Item purie noftre Chine. Fibrille hz interne lignofum nec rumpendum gerebant nervum, erantque hic & illic-obtufis fpinulis notatz, uti in noftra- Pfeudocbi- na; Ad majorem autem comprobationem hic adferam ea, que Pifo fcribit libr. 4. TT 56. ties nempe P/eu- dochine fpecies in Brafilia crefcere, que ibi Fupican- ga vocatur, quarum una tantum in ufu eft, queque a binis aliis non ufualibus diftinguitur, quum vera mi- nimas gerat fpinas, radixque interne ruffa, ceterum forma fibi fimiles, folia gerentes Plantaginis, multas- que proferunt baccas coloris aurantii, longisque len- tisque flagellis arboresadfcendunt. Abincolisad eos- dem adfectus adhibetur, ad quos vera Radix Chine. in ufu eft, licet debilioris fit virtutis, "Eodem in capite hanc defcribit Sar/am Parillam , que in Brafilia Ira Pecanga vocatur, cui eadem tri- buit folia fru&usque cum priore, excepto quod hu- jus baccz primo virides, dein rubra, ac tandem nie gre fint, in quibus dura quzdam reconduntur offi- cula, in radicibus autem magna detegitur differen- tia, quz ad quosvis morbos Chronicos adhibentur. Putat forte primariam radicem unius, ac fibrillas al- terius radicis , que re vera multum differunt, nom ` adtendens, fibrillas Sarfee Parille talem quoque ha- bere transverfalem majorem radicem, quam P/eudo- cbina habet. Tom. V. Fran- AMBOINSCH KRUYDBOEK. 443 Want w Europeanen met de meefte Inlanders bouden de Radix China voor lugtig , fubtiel, en dun van deelen, zweetmakende , verbittende, en uitdrogende. Gelyk Gar- cias lib. 1. arom. cap. 38. van zig zelfs getuigt, dat by na Bert gebruik van deze wortel in zulke verbittinge des levers gevallen zy, dat bemy’t geheele lyf uitge/lagen uy mei rooze, en vurigheid. Zoo zyn ‘er ook verfcbeis de perzoonen onder de Inlanders door fierk gebruik van "t Decottum in diergelyke verbittinge gevallen , boewel men deoorzaak daar van ook toefebryvenkan aan de heete Speces ryen , die ze gemeenelyk onder bet decoftum mengen. Daar tegen zeggen de Sineezen, dat de Radix China, wel dun, en lugtig van deelen Zy, maar Jebryven baar: uitdrukke- lyk een verkoudende , en flapinakende eigenfcbüp toe, tot bewys bier van bybrengende, dat veele arme lieden in Si. na de verfche wortels uitgraven, en tot de ko[l gebruiken , waar door die vervallen tot Buiklook , Waterzugt , en Lam- migbeid, bet welk immers effellen.van koude , en ale van itte zjn. lid ito c oft cla Ten anderen ben ik verwondert over *t zeggen der Si. neezen, dat deze wortel in baar land niet-geacht, en tin de Medicynen niet gebruikelyk zy, maar alleen tot: voed- zel van arme lieden te verftrekken in bongets nood, "t welk my ook gebleeken is uit denwoorgenoemden brief van den Portugeezen Pater, waar in de Sineezen verklaren; dat bet gebruik dezer wortel de Europeanen beter bekend zy dan bun lieden. Als mede dat de werfche wortel flap van kragt is, en daarom een dubbelde portie moet gebruikt worden, daar wy nogtans gelóoven , dat dekenniffe, en ^t gebruik dezer wortel eerft wit baar land gekomen zy, gelyk onder. anderen Garcias-loco cit. getuigt, dat by zyn aankomft in Indien Anno Chrifti 1535. eerfimaal door de Sineeze kooplieden te: Malacca; en van daar ma Goa gebracht is, en in kenniffe gekomen zy , die ze op bare Jcheepen by zig badden, niet om de koft, maar om baar te cureeren, en dat de Portugeezen doenmaal zulks van baar geleert bebben, van doen af verlatende bet gebruik dan ’t Lignum Guajacum. E Het verfchil van * een en ’tander zoude men miffchien by nader onderzoek konnen effenen , doch bet luft my niet veel tyd daar mede te fpillen , als die van de Medicynen geen profeffie make, maar dit weet ik, dat de Sineezen veele fpeceryen , die wy voor beet ook in den wierden graat bouden , koud van aard zeggen te zyn ,.’t welk by geval waar is, want vitdovende de natuurlyke , en ematigde bitte in ons lichaam, moet bet zelve noodzake: Gi koud; mager , en ongezien werden. Dat nu Sarfa Parilla, en Radix China onder een gee flagt van kruiden behooren, namentlyk de Smilax afpee ra, beeft my bewoogen te gelooven , dewyl ik onder de bosjes van Sarfa Parilla, die men uit Weft- Indien brengt; zomtyds gevonden beb gebeele bosjes, daar veertig a vyf» tig vazelingen., die men voor, Sarfa Parilla gebruikt , aan: eene Det booft-wortel bongen „ dewelke gan/ch gelyk was de Radix China, of immers onze baftaart Chi» na. . De vazelingen badden van binnen een onverbrekelyke boutacbtige zenuwe , ook warendie bier en daar met [lom- pe doorntjes bezet, gelyk aan onze Pfeudochinas Tot meerder bewys breng ik bier by, *t geene Pifo [rye lib. 4. cap. 56. dat er drie zoorten van Pfeudochina in Brafil waffen, aldaar Jupicanga genaamt , waar van maar eene gebruikelyk is, van de andere twee onbruik- bare te onderfcheiden, om dat de regte de minfte-doorns beeft , en de wortel van binnen ros , anders aan gedaan- te malkanderen gere NA n als Plantago » Vee- le Befien dragende , die goud-geel zyn, em met lange pl om hize bomen ed y werd van de Inwoonders tot dezelfde gebreeken gebruikt, als de reg- te Radix China, hoewel ze wat flapper van kragtents. In "t zelve capittel befcbryft by deze Sarfa Parilla; in Brafil Ira Pecanga genaamt, die by dezelfde blade- ren , en vruchten geeft met de voorgaande , behalven dat deze Befien eri groen zynde , daar na rood, ten laatften zwart werden, met eenige barde fleentjes daar in, maar de wortelen zouden veel «er fcbillen , die tegens allerlei fleepende ziektens. gebruikt werden. Hy betragt miffebien de Hooft-wortel van "t eene , en de -wazelin- en van 't ander , dewelke in der daad verfchillen zon- der 'er op te letten, dat de vazelingen aan de Sarfa Paril- la ook een zulke dwerze booft-wortel bebben , als de Pfeudochina. Kkk 2 Fran- 444 HERBARII AMBOINENSIS - Liber IX.cap. LXI. Franciftus Ximenes diverfas quoque defcribit radicis “Francifcus Ximenes be/ebryft ook ver/cheide x Chine fpecies, hic & illic-in India Occidentali cre- van Radix China, bier en daar in WeftsIndiin: nan fcentes , optima vero ex Honduris adfertur , que fende, doch de befte komt uit de Honduras , die meeft máxime in Europam defertur. 18: na Europa vervoerd werd. - In Mexica vocatur Meeapathi y dicitque maltos bat, “Zy werd in Mexico Mecapatli genaamt; by bekend ce plantas pro unis eisdemque habere fpeciebus,tan- ook, dat weele deze planten «oor eenderlei geflacbte hous tummodo radicibus diverfas. © > den; alleenlyk in de wortelen werfchillende, A CAPUT SEXAGESIMUM LL HOOFDSTUK eae RT TUM: | 2 Ubium Nummularium. Taly Cape, > Ai e Penning. Ochs, ‚A Lterum genus fpinoforum Convolvulorum pros FE iveade geflacht ‚van. de ficekende, Winden komt pius ad Ubia adcedity atque ab incolis pro Ubio Fi: nader met de Oebiffe overeen, en-werd van de In. . filveftri habetur , in binas. divifum. fpecies. ; landers voor een wilde Oebi gebouden „verdeeld in Quarum prima eft frugifera y; feu femina: altera flo» ¿wee zoorten. De eerfte: vruchtdragende, of wyfken; rifera, feu mas, utreque hoc jn capite defcripta. , de tweede bloemdragende y of manneken, beide in dit Ca. End toss su 4 pittel befebreeven. 226 id Ger? Primo Taly Coepan, h.e. biobuli funis, inferneges +; De eerfie. Taly Coepan;, dat isdubbeltjes touw, beeft rit fpinofiffimos; -& parum ftriatos, ‚obfeureque vi- van:onderen, zeer doornacbtige; en wat geftreepte donker- rentes caules , in amplos: articulos diftinétos , qui groene flelen, in wyde ledem verdeelt , en zoo digt met tam denfe:curtis armati funt fpinis, ut-vix tangi pos: korte doorntjes bezet, dat men. ze qualyk aantaften durft, fint; fuperius vero caules rotundi funt, pennam cras» doch na hoven toe werden: de flelen-regt.rond , een Schaft fi, ac fpine magis vage y ita ut in quibusdam flagel- dik; en de doornen werdemgdel 5 x00 dat ze zommige ranken lis fere nulle confpiciantur, dam vero unam al. fobier: gebeel niet bebben 4. &ommige hebben "er maar een, teramve gerunt modo ad nodum, quaeque non vul- £ twee by derknien die echter niet quefzen, De onder- nerant. inferiora flagella quasdam orgyaslongafunt, De rankem zyn eenige vademen lang. bloot , daar na ver. dein fefe in tenues dividunt cbardulas ¿ feu-farmenta, deelenze bun in dunne Chordulén ; taai s: en ofroerbreekes jentas ned rümpenda, que folia fuftinents.ac firmi- Lyk, die de bladeren dragzn y .en zig vaft omflingeren, . ter fefe vol von $ 5 ? x e A Folia: bina - fibi obpenuntur , fine claviculis ; lon- .. De bladerén flaan twee’ en twee, tegens malkanderen , eiufculis infidentia. petiolis, qui bina gerunt craffius zonder clauwierens. op. langacbtige flelen s. die twee dik» cula gehiculay quorum unum ad fuum ortum incur» acbtige knien bebben., bet eene krom by rn oorfpronk , bet vum eft; alterum rectum prope folium, atque exil- andere regt by bet blad ; komende tit baren {choot zom- Jorum alis aliquando unum, aliquando bina novaex- tyds ten, &omtyds twee nieuwe ranken voort y zoo dat men crefcunt farmenta, ita ut in uno articulo fex aliquan» aan een lid zomtyds zer fielen ziet. De bladeren gelyken do reperiantur caules. Folia optime referunt illa U- eer wel na de Oebis-bladeren , flaan ook met Pott fates biorum, fuisque petiolis fibi obponuntut, quaedam na malkanderen s: en zommige in "t kruis over malkande- etiam cruciata funt, inferius rotundis.auriculis dona- ren geboogen , achter met ronde billen , doch geen diepe ta, fed non profundum formant fulcum quedam é- keep makende, want zommige aldaar febier vlakzyn, en nim 'ibi-fere plana furit, ae. fuperius in oblongunide- vooren met een langachtige fpitze, Jebaärs vyf duimen finünc apicem , Vix-quinque-pollices, longa, ac tres, langs en drie dwers vingers breed, fiyf , glad, boog: transverfi er digitos latas $ a, glabra, intenfe vir “groen van onderen met drie fcberpe zenuwen in de lengte, rentia, fubtus tribu amer espe erm cher he Fotis yet > ee by de agterfte kanten. De fielen notata, a€-binis alis minoribus ad inferiores oras. van de afgevallene bladeren. veranderen in korte flompe Deciduorum foliorum petioliin breves obtufasque de» doornen of baken. Als men de dikfte ranken buigt, of enerant fpinas , feu hamos, ficraffiffimafarmentain- draaid, zoo krakenze zeer, en by regenachtig weer gê- fieétantur, vel torqueantur , ftrident. quafi; ac plu- bandelt j Jpattenze een fubtilen zap, of jlof uit. die op viofo cempore tractata fubtilem emittunt fuccum, vel de huid. komende:een jeuken veroorzaakt. en farinam, qua cutim tangens pruritum cauffat. É oki MA, Saver > e E “Extrema farmenta fefe dividunt in longos quosdam `. Dewiterfteranken delen bun inettelyke lange ftelen, een caules, ulnam vel binos pedeslongos, in quibuspri- elles. of twee voeten lang, daar aan men eerftelijk twee mo confpiciuntur bigona capitula, fine notabiliflore, boekige knopjes #: zonder. merkelyk bloeizel, gelyk aan uti in Ubio fruétiferoy feu Abuo, ex illis moxfruêtus bet Ubium fructiferum , vofte.de Ahuo, -daar uit firaks excrefcunt, forma fia. ex tribus compofitialis, intri- de wruchten werden in bare volkome gedaante , gemaakt van angulo” pofitis, in quibus nulla fere folida detegitur drie vlerken, regt ineendriedngel te zamen gevoegt , zoo dat fabftantia, funtque. primo. virides , dein gilvi, nec fchier miets maffiefsdaar.aan iss eer, groen , daar na diu claufi manent; «Per Solem enim hi fructus tacti waal, en blyven niet lange geflooten: Want door de Zon mee dehifcunt in tria paria, que inferius ad peduns geraakt zynde, berfienze firaks open, in: drie paren, ag- eulum connexa dependent, quodvis vero par com- ter bj den Deel aan malkander bangende , ieder: paar is ponitur ex binis rotundis, & firmis pelliculis, char- gemaakt van twee ronde, en De vellekens , als parke- taceis quafi, ita ut compofita fint ex binis.dimidiis mentjes, zoo dat zy gemaakt zyn uit twee belften van artibus binarum diftinétarum alarum , quz angulum twee byzondere vlerken, dewelke den boek maken van ormant 120. circiter graduum , intusqus eleganter omtrent 120. graden; binnen feboon zilververwig ; glad, argentei funt hi fructus > glabri, &fpletidentes, pre. en glimmende, inzonderheid als de Zonne daar op [chyntz fertim fi Solvhos inradiat, e longinquo autem refe« van verre vertoonende veele fnoeren vol Hollande duba runt amentaquedam , ex quibus undiqué dependent beitjes. Doenze nog ge/looten. waren, bergde ieder vlerk plurimi Hollandici biobuli. Quamdiu claufi erant, tuffcben zyn twee pr se eerie aber sine fcbubbe, quavis ala inter binas fuas januas abfcondebat ingen- in de midden dikachtig , dewelke bet zaadis, ter uit- tem, ac fufcam fquamam, in medio Crafliufculam , — vallende , bet geen, ais de vrucht haar opent.» door de wind que femen eft, mox deciduum, quum fru&us fefe verwadid werd, dies men zelden dit rype zaad, daar in aperit, ac per ventum projicitur, unde &ráromatu- windt , maar de drie paren deurtjes met de hoepels tu[fen rum in hoc detegitur femen, tria vero iftorumparie- de kanten blyven lang aan de feel hangen De wortel ram paria cum circulis intermediis diu ex cauliculis is mede dubbelt , als aan de Pfeudochinas — dependent. Hujus radix duplex quoque eft, utiin ' * Sd Pfeudochina. iiQenüb * wir De IX Boek: LXII-Hoof?ft. Genuina inferiorque radix Rapa eft, paulo minor pugno xex variis conftans tuberculis; cujus fubftan- tif mollior eft, quam in Pfeudochina, prafertim ex- terna, que Ubii fere refert radicem , fed cujus par: tes quam Maxime inregulares funt, molles enint; ac lignofz, & in terram quafi d tad inveniuntur partes in una eademque Rapa, fapori$.aquei, &(pau- julum amaricäntis, ad cibuin inepta, ac tempore pe- nitus lignofa eft „ nec major Nuce Juglande. _ A Supra & undique circa Rapam multe, dare, & li- nofe locantur radices, feu fibrille, quarum tenuis- ime; & longiffimz juxta tertz füerficiem prorépunt, hic & illic parvas gerentes fPinas, alie craffiores, & olliores.profundius in terram penetrant, Rapamque ideo obtegünt , ut confpici nequeat.. He ultima hoc quoque peculiare habent, quod ad ortum tenuiores fine, ac fenfim magis craffelcan» hic & illic, breves gerentes fpinulas , illis Sarfe Parille fimiles, ex una autem radice tres, quatuor, & quinque excrefcunt vaules, quorum femperunusalterve tenerior; ac mi- nus fpinofus eft reliquis , qui fpinofi funt, vetufti, ac femi ficci, atqué hi Bucas pfoferjnt. . 7 2.4 Secundo Taly Debi, feu florifer haud multum a pri- ore differt, ejus vero funis tenuior eft , glabrior, minusque fpinofus, brevibus tantummodo hamulis ar- matus, inferiof autem pars.tirca fadicem fpinofiffima eft, ftridta, noódofaque, ac mox fefe dividit in late- rales ramos, qui ad trium circiter pedum diftantiam a radice magis vagas gerunt fpinas , ac porro toti lá- brifunt, vix culmum crafii, ac nihilominus lenti , nec difrumpendi. gs ¿E (UNO a Folia bina fibi quoque obponuntur ; prioribus fimi: lia, fed breviora; ac rotündis auriculis donata, ip: forum petioli-rótundós quoque gérunt nodos, feu ge- nicula. «Qhedam optime: Übiorum referunt. folia; quedam- rotundiora funt, inftar foliorum Combilii, glabra penitus : tribus. magnis, 'ac:binis parvis nervis donatas’: rsio i AO RA AD e . * Flores fimilibus in longis racemis progerminant, qui in longos laterales diftin&i funt ramos, funtque pu- íilla, alba ;..& rotunda capitula y. vix fefe in flofculos aperientia, ac quodammodo gratum fpirant odorem} ed fine fructibus:décidunt. = ' ^^ ^ Hos - Radix ejús duplex quoque: eft, primatia autem obs longa eft gleba, pollicem referens, magis ad. illam. Pfeudochinz adcedens ; fuperius obducta fimilibus du- ris; & longis fibris, quarum crafifime ; illis: Sarfe Parille fimiles funt, quavis vero radix unum modo alterumve emittit caulem , qui, uti dictum eft, mox fefe dividit. Flores Februario, & Martio obfervan- tur. Maturusque fructus prime fpeciei Julio, & Au- gufto , diu autem ex arboribus dependent , atque imagi. natios reprefentant nummos e longinquo fplendentes. . Nomen. Latine Ubium Nummularium , ac prima fpe- cies Taly Coepang ,..&.Di tti. it h. e. nu mi, vel biobuli folium ob fructuum formam ; Altera fpecies Taly Ubi dicitur ex foliorum forma, Amboi- nice in-Leytimora Wariubt, in Lochoea Tawe, qui- dam Amboinenfes hanc vocant quoque Heli Tallan >, € Talla Tallan , fed erronee, quum hoc nomen Ubio Polypoidi:competat. ` PUR wer Locus. In minoribus crefeit filvis ad fluminum ri- pas, ubi arbores adícendit, & ab ipfarum ramis dee pendit , fructibus fuis fpeciofis falfo nummos referen- tibus. Altera denfiorem gerit frondem, minoresque obtegit arbores ita fua coma, ut vix dignofti poffint. ^ Där. Ambe he fpecies nullum peculiarem præ- bent ufam, nemo enim ullam ejus cupit edere par tem, quum fuccus ejus pruritum cauffet , locus autem circum ‘has-undique ab apris everfüseft, qui ipfarum teneras comedunt radices, quas cito effodere opor- tet, quum tam facile lignofie evadant. Caeterum ip- farum flagella in filvis multum adhibentur ad ligacu- laligni aliorumque onerum ; ob excellentem ipforum tênacitatem , que primo parum torquent, fed vitan- dus eft ipforum fuccus exftillans, vel qui pluvio tempore depluit; quüm cutis prüritum excitet. ` _. Kam Katsjil Bracm. Karandi Portug. Grabifa, & Fruita Barruga. Belgice Munniks keulen in Hort. Malab, part. 7. n. 96. defcriptum quodammodo con- venit cum Ubio Nummulario fupra defcripto, fed no- ftrum nullas gerit verrucas proliferas, unde & pro Ubio Pomifero habendum eft. — ° PER Tabula ^AMBOINSCH/KRUYDBOEK. 44 De eigentlyke en onderfte is een knol, wat minder dan een. vuit puit verfcheide knobbelen gemaakt; weekér van Jubftantie, dan de Pfeudocbina , inzonderheid van buiten Jchier een Oebis gelykende, doch zeer ongelyk van delen, want men vindt er weeke, boutachtige, en in aarde verè anderde delen aan een en dezelfde knolle, «vateracbtig , en wat bitter van fmaak , arietes de Alt, en met er tyd Werdze ganfeb boutacblig ,-em niet grooter dan een Ooker-noot. ëch, Es er ES ; eo en dere SCH knollen’ ffaan veele barde, eñ outachtige wortelen, of vazelingen, waar van de duna fe, ef bardfte langs bet rd der adraen Kip bier en daar kleene doorntjes bebbende, de andere dikke. en weekere gaan dieper in-de aarde, en bedekken den knob zodanig , dat men hem niet zien kan. „Deze laatfte bebe ben ook dit byzonder , dat ze by baren oorfpronk dunder zyn, en allenskéns dikker werden, ook bier en daar met korte doorntjes bezet, de Sarfa Parilla gelyk , uit eene wortel fcbieten drie, vier, en yf flelen op, waar van altyd de een of andere jonger, en min doornachtig if, andere zyn vol doornen, oud „en, balf droog s dewelke zyn die géene (die vruchten dragen. — AA De tweede, Taly Oebi of bet bloemdragende vers Jebilt niet veel van *t“woorgaarde , maar-zyn touw is dunder , gladder, en min doornachtig , flegis met, korte baakjes bezet y ‘maar "t onderfte omtrent, de wortel is vol doornen , ook geftreept, en verdeelt zig ftraks in zyde- takken, die omtrent drie voeten van de wortel ydeler van deornen beginnen te werden, en voorts gebeel glad zjn, qualyk een feroo-balm dik, niet te min taay, en onverbreckelyke" co ooi rpm u = - De bladeren Doan ook twee en twee tegens malkande- ren, de voorgaande gelyk, doch Korter „ met ronde billen en bare belen bebben mede onde Rnietjes. Zommige'g Vyken de Oebis-bladeren gebeel Wel, zommige Zyn ron der als Combilis-bladeren , ‘alle glad, met drie groote , en twee kleine zenuwen. , Het bloeizel komt ‚aan diergelyke lange troffen voort, in lange zyde-takken verdeelt , en bet zjn kleene , witte, en ronde knopjes y die zig qualyk in ‘bloempjes openen , en eenigzins lieffelyk rieken , doch zonder vrucht afvallen - De wortel Gr vok dubbelt ; de De is een langaver- ige knóefb-als een duim „de Pfeudochina gelyker , boven edekt met diergelyke barde, en lange vazelingen , waar onder de dikfte ; en langfte de Sarfa Parilla mede gelyken, ieder wortel geeft maar een, of twee flelen uit, die, als gezegt, zig frans verdelen. Het’bloeizel ziet menin Fe- bruary , en Maart. De rype vruchten van de eerfte zoorte zyn te zienin July, en Auguftus, doch zy blyven lange aan de bomen bangen, en vertoonen dat geimagineer= de geld van verre blinkende, — Naam. Jn ’t Latyn Ubium Numtnularium , de eerfte -woorte-Taly Coepan, en Daun Pittis Pittis , dat is penning, of dubbeltjes-blad, na de gedaante der orug- ten; De tweede zoorte werd Taly Ubi genaamt ‚na de gedaante der bladeren , Amboins op Leytimor Wariuhi, op Loboe Táwe, zommige Amboineezen noemen ’t ook eli Tallan, en Talla Tallan , doch abufivelyk, dewyl ztülken naam bet Ubium Polypoide toekomt. ^ ` | Plaats. Het waft in ’t kreupelbofcb aan de randen van de rivieren, daar bet de bomen oploopt , en van der zelver takken met zyn walfch geld pronkende Ee de is digter van Tof en bedek bri ireupe ojeb zodanig, dat ment qualyk bekennen kah € < ' Gebruik. Beide deze zoorten' bebben geen zonderlyk ge- bruik, avant niemant daar van wat eeten wil, dewyl bet een jeukende zap beeft, doch men ziet de plaatze rond- om van de «vilde EE , die zjn jonge avortelen opknappen, daar ze al gaauw by moeten zjn, om dat 28 zo0 licht "werden. Anders werden de ryskens int bofeh veel gebruikt tot bindwerk van bout, en andere laften y wegens bare uitnemende taajigbeid , dezeloe eerft wat draajende , doch men moet zig e i x zap, die daar uit pat, of by regenweer 3 € üfloopt , en eenigxins jeuken op de buid veroorzaakt. ^ de, Katsjil Bramm. Karandi Portug. Grabofa, en Fruita Barrüga. _Neerduitt Munniks keulen in Hort. Malab. part. 7. Fig. 36, be/cbreeven , beeft eenige over- senkomft met bet bovenftaande Ubium Nummularium , doch bet onze beeft geene byvruchten , of vratten, wes- balven men bet ook voor een Ubium Pomiferum mochte bouden. ^ Kkk 3 De 446 "HERBARII AM BOINENSIS Liber IX. cap. LXIV: Tabula Centefima Sexagefima Secunda Ubium exhibet Nummularium frugiferum. Tabula Centefima Sexagefima Tertia Ubium exhibet Nummulgrium floriferunt. è 2 Geet OBSERVATIO. ` Ubia hee proprië pertinent ad Ubium filveffre fupra capite f$. defcriptum, quod genus hodie Dioftorta vocatur, de quo vide H. Clif. p. 459. & notas iflius cap. 15. — A „De Hondert twee en zestig fle Plaat’ Vertoont het Penning, Oebi, dat vruchten draagt. ` De Hondert drie en zestig fle Plaat Vertoont het Bloemdragende Penning Qebi. ... AANMERKING Deze Ubia behooren eigentlyk tot het wilde Ubium boveri in het 15de booftfluk befchreeven, welk geflacht hedendaags Diofeorea genaamt werd, waar over ziet de H, CHF. p. aso: en'de aanmerkingen op dat 15 hooffluk. i Kai J.P Ku CAPUT SEX AGESIMUM HERE HE © Finis Crepitans. Tali Babounj \Unis crepitans duplex eft, major, & minor. ‚Primo major Convolvulus elt; longiflima gerens flagella, ex viridi, & fufco colore mixta, hifce folia adítant fimplicia y cum illis Halale convenientia, funtque.magna, & cordiformia, fed ore prope petio- lum nullum, vel parvum admodum formant finum, quinque fexve pollices: longa „ac paulo,datiora, ad eras obfcure dentata, feu mollibus; ac vagis obfita fpinulis, quales in Scutellaria obfervantur... Horum cofte fibi funt obpofite, ac fubtus parum fufca. Cuivis folio firma o Pose clavicula, ‘qua fefepro- ximis neétic rebus. . Flofculi pauci progerminant va» gis in racemis, qui pufilli , & albi funt in(tar illorum Caju Lacce. «ing! ructus funt uti capitula Bonga Manoor, primo ru- bri „dein. nigricantes. ‚ Hic funis hanc habet proprie- tatem , ut, fi viridis paululum modo inflectatur, cre- pitum edat, acíi frangeretur fine quadam tamen noxa. .Secündo minor , funis quoque eft pollicem craffus, ex rotundo parum.compreflus , inferius cinereus , fu- perius ex fufco, & obícure. viridi colore diftinctus, feu ftriatus. . Folia ejus folitaria locantar , quibus te: nere obponuntur clavicule, quatuor, & quingue pol- lices longa, tres guatuorve fata „ inferius rotunde au» riculata, cam plano fulco, ac cordiformia ,.ad oras mollibus fpinulis obfeffa , feu apicibus ad coftarum extremum donata, uti in precedente. Flores funt jnftar prioris, Ted minores. dápb Ao .3 . Fru&us funt bacce vage, hic & illic provenientes, iliis Sambuci fimiles , fed: magie oviformes + primo virides, dein nigre, & glabrae, fuccofe; & duro oss ficulo intus replete. . o EE E — Funis hic majorem edit ftrepitum priore, D flecta- tur, fefeque in multa dividit flagella, ac longos fu- nes undique difperfos, hic. & illic longa emittentes fila, & fibrillas , qua in terra radiculas porro formant, uz lentiffimz funt , acfere difrumpi nequeunt; qua- Tia, & cuncta funt flagella. MISSS Y nem Uu» Radix ejus longiffima qnoque eft, ad aliquam di: ftantiam füb terra fefe abícondens , ac dein fupra eam fefe parum elevans, & iterum terram petens,‘ interim fefe dividit in craffas fibrillas, que hic. & illic novos producunt furculos, ita ut tandem vera amplius die gnofci nequeat. Cortex ejus vifcofus eft, ac lentus, odoris gravis inftar Tommor, . Maturi: fructus Mar- tio obfervantur , .& Aprili, utriusque fpecieirami pro- € ortum geniculati funt, uti & folia , fed potiffimum in prima Apecie.. s, `+ Ch Akar ` Nomen.. Latine Fuñis crepitans. Malaice Tali Ba- bounji, be, Funis:crepitans, & Daun Ubi „ob folio- tum formam cum Ubio Pemifero. :Amboinice:Aylobun Ubi. Secunda fpecies peculiariter vocatur Daun Bi- fol, & Daun Apoftema, In Baleya Sambong Tulang, h. e. Confolida ofium..Ternatice Goemi Rotto Rotto, h. €, funis crepitans , ac fic apud Amboinenfes quos- dam Wari Lottu Lotti. " ~~ Locus. — K B LXIV. HOO FDS T U H coni De krakende touwe-/truik. © „tant ENT Š Oiii be kel pui T erepitans is tweederlei , groot, en klein. ; d. Deeerftegroote is een. Convolvulus; met zeer lange ranken, groen, en bruin door malkander: ge mengt y daar aan ftaan de bladeren enkeld, gelykende die van .'t:ander- Halale:, groot , en: bertformig , doch, de billen maken by den fleel geene; of een kleine kloove yf; en ies duimen lank, wat breeder y; aan de kähten donker getanis of bezet met ydele, en weeke doorntjes, gelyk men xiety aan Scutellaria, De: ribben: flaan tegens male kanderen , en zyn van onderen wat bruin. Tegen oven ieder blad ftaat een af elanwiertje „ waar méde het zig aan de naafte. dingen vaft maakt. Dé bloempjes-komen weinig voort aan ydele 'tröflen „zynde kleen , en wit, als die van Can Lacea. ci mees y =. De vruchten zyn als knopen van Bonga Mañoor, eerft rood, daarna. zwartachtig. Dit touw beeft die eigen- Jcbap , dat, als men de groene-maar: een weinig buigt y kraakt bet als of "t in ftukken was , echter zonder letzel. < De tweede bet kleene , is mede een touw; een duim — dik, ai den ronden wat gedrukt, beneden graauw tos wen, uit den: donker-groenen, en bruinen geftreept.. De. bladeren ftaan-enkeld., met jonge clauwiertjes Sien) y vier y, en. vyf duimen lang, drie, en vier breed ,“achter rond gebilt y met een vlarke kloove , en bertformig , aan de kanten met weeke doorntjes 5 of fpitsjes aan de einden van de ribben bezet als de voorgaande. Het bloeizel is als aan ti woorige y doch:kleinder.- j i De: vruchten zynydele befien , bier en daar een, of twee voortkomende ‚de K lierbefien gelyk , doch meer ey- formig, eerft groen ‚daar na zwart, en glad, binnen zappig , met een bard fleentje. d un Dit touw kraakt meer als bet voorige y: als men *t buigt, verdeelt zig in| veele ranken , en lange takken «vyd en zyd, bier en daar lange draaden , en vazelingen uit/chietende, die weder in de aarde wortelen „ zeer taai , en fcbier on- verbreekelyk , gelyk alle de ranken. oo oh De wortel is ook: zeer lang, een fluk weegs onder.de aarde verborgen , en daar ‘na zig buiten dezeloe verbef+ fende , ven weder in de aarde kruipende, doch onderwe- - gen zig zoo verdelende in: dikke vaxelingen, die bier en ` nieuwe fcbeuten voortbrengen „dat men ten laatflen de regte niet meer bekennen kan, De febor{fe is flymerig, en taai; van reuk fierk als Tommon. ` De rype vruch- ten vind men in Maart, en April, aan beide zoorten beb- ben de takken by boren oorfpronk een knie, als mede de bladeren, doch meeft aan de eerfbe zoorte. sr: 7 Naam. In ’t Latyn Funis crepitans: In "t Maleyts Tali: Babounji,,, dat is krakend touw, en Daun Ubi, na de gedaante der bladeren aan °t Ubium Pomiferum. Amboins Aylohun Ubi... De tweede averd-in’t-byzonder genaamt Daun Bifol, en Daun Apoftema: Op Baley Sambong Tulang, dat is geneezingderbeenen. Ter: nataans Goemi Rotto Rotto, dat is krakend touw, en zoo by zommige Amboineezen Wari Lottu c Zaó.CLXH. Tab. OLKAA. IX Bock. LXIV Hoofit. ` AMBOINSCH KRUYDBOEK. 447 Locus. Ambe in levibus crefeunt filvis tam in lito- re quam in campis, tam longa emittentes flagella, ut aliquando ipforum ortus reperiri nequeat. Ufus. Virtute, & qualitate multum convenit. cum Arijtolochia tertia, nullumque melius.eft folium , quo Safiri Bara, feu Apofthemata, & Anthraces ad ma- turitatem perducuntur, prefertim minoris fpeciei, fi nempe ejus folia füpra ignem parum- flaccefcant, & cum Curcuma, ac pauxillo Salis fricentur, & inpo- nantur, unde maturefcunt, & aperiuntur , fique in initio ipfis inponantur, exiis refolvuntur , &diflipan> tur quafi, uti cum Opio, & Limonum fucco etiam fit. Immo Chirurgi noftri hec jam incipiunt adhibe- re defectu Bafilici. Baleyenfes-tenera adcoquunt fo- lia aliis oleribus , licet cruda paucum excitent pruri- tum in ore» faporemque habent acidulum. | Hifce quoque curant fracta , & fauciata offa inftar Oftiocol- le, unde & Baleyenfe obtinuit nomen. Hoc repre- fentatur, & compfobatur Signatura funis, qui cre: pirum edit inftar oflis fracti; ^ ^ - ee . Tertia fpecies longus eft funis nullos emittens late- tales ramos, arbores adfcendens, inferius digitum , fuperius pennam craffus, ex rotundo planus, & con- tortus, in ampla interftitia diftinétus fine protuberan- tibus geniculis , exipfis longus excrefcit petiolus; tria fuftinens folia, majora illis Bonga Raja, que ad oras ample dentata funt, lanuginofa, feu parum rugofa, quales & petioli funt, ipfis obponitur ingens clavi- cula ad petiolum firmum, foliaque ad ortum genicu- lata funt, unde & ad unam inflectuntur partem , uti & claviculz. : Ex foliorum alis alter excrefcit longior petiolus, in - unam alteramvé minorem umbellam diftinétus, que flores profert, qui componuntur ex quinque parvis, & albentibus petalis, qua intus éaliculum reprefen- tant, in quo ftilus erigitur , cui fubponitur capitulum, quod fruétus rudimentum eft. Qui bacca eft fübro- tunda, magnitudine Cerafi nigri, bine autem ejus ore parum plane fant, ac fulcate, diu virentes, dein autem nigrefeunt. Sub craflo, ac molli putamine bi- na locantur dura officula , Pifa referentia ; quz ad unam partem plana fune, ubi fibi invicem: nexa fuere y at- que hec diftinéta funt pellicula,-pauce quoque bac. te in umbella:perfe&tz excrefcunt. =, ©: ` “ Primariüs funis fupra memoratam quoque habet na> turam, quod ex geniculis nempe longa-emittat fila ad terram , qua fefe in multaaliadiftinguunt , quumque infle&untur, ftrepitum edunt inftar priorum. Jaienfibus , & Armboinenfibus dictum obtinuit nomen, hanc quoque fpeciem reducere :poflumus ad fpecies fubfequentis folii. Caufonis. Hi funes ad quevis adhibentur ligamina in filvis, quum longiffimi fint, & pluvias ferant, Cum cras- fis flagellis clypei rubrotingunturcolore, Amboinen- fes quoque ex hifce chordulis laqueos formant,» Hu- fu paua diétos, quos in filvis tendunt ad feras capien- das. : - Hujus & aliam obfervavi varietatem, ex qua quar- ta componi potéft fpecies. Hic funis infra minimum digitum , ac fupra pennam craflus eft , per longitudinem fex diftin&tus dorfis, fatis firmus, fed non lignofus, fique infle&atur, magnum dat crepitum. CS Caules ejus bini tenues, firmi; & longi in ampla locantur interftitia, directe fibi obpofiti,. parumque ftriati, quivis autem tria fuftinet magna folia petiolis mire circinnatis inpofita, acfi clavicule effent. Folia ejus cum illis Sirii filveftris conveniunt, qua. tuor , & quinque pollices longa, palmam lata, quin- que nervis longitudinalibus diftincta, inferiores autem non totum percurrunt folium ,-faporis- amaricantis , ac fimul oleracei.* Ex ipforum alis longus excrefcit corymbus , in longos laterales diftin&us ramos, qui- bus flores infident , qui funt pufilli tetrapetali flofcu- li, intus repleti brevibus ftaminulis, inodori, ac fruftra decidentes, nullos enim producunt fructus, Radices funt tenues; longe, acpauce fibre, non pro- funde fub terra prorepentes. ~ Nomen. Latine. Fünis crepitans quartus. Malaice Tali Hifmu, & Tali Ubi Utan. “Amboinice Wari Hifinu , ach diceretür Funis incantatorius. " — Locus. In defertis reperitur hortis, & in litore fub fruticulis. Ufus. ‘Nomen. Vocari poteft Funis crepitans trifolius , Ma, Plaats. Beide waffen in ^t kreupelbofëb; zoi als in de welden, met-zoo lang i dan Sa den sro ni EE Ser ranken, dat men zomt yds ebruik. Het komt in kracht, en eigenfchap veel over» een met de Ariltolochia tertia „ en dim E beter blad om alle de Safiri Bara, of Apoflbemen , en Bloedvinnen te rypen , inzonderheid de kleene zoorte, als men de bla. deren ps f vuur wat flenft , met Curcuma: „eneen weinig Zout-befineert , en opgelegt, doed dezelve rypen, en open berfien, of zoozy nog jong zyn verdeelenze , datze verdwynen, gelyk men anders met Affioen, en Lemoen-zap doet. Zelfs onze Chirurgyns beginnen bet.mu..te gebrui- ken, by gebrek. van. haar. Bafilicum., De Baleyers. ko- ken de jonge bladeren ook onder ander -Sajor, boewel de raauwe wat jeuken in de mond veroorzaken , en zyn rins van fmaak. Zy geneezen ook gebrooken., en, equet/te benen als een Ojßiocolla,. RT SER Baleyffen naam beeft. Dit werd geconfirmeerd door de Signature des touws y krakende als een gebrookent\ been, son ia De derde zoorte is een lang touw, zonder 2yde.t ken, de bomen oplüpende „ eeh een vinger ie? Schaft dik, uit den ronden wat plat, en gedraait , inwy- de tu[fcben plaatzen verdeelt, zonder uitftekende knien aan dezelve Daat een lange Steel, dragende drie bladeren, grooter dan die van Bonga Raja, en aan de kanten wyd gezaagt, wolachtig., of wat ruig in "t aantaften gelyk ook bare ftelen zyn , tegen over ftaat o groot e aan een fiyve feel, en de bladeren by baren oor/pronk hebben een knie, bet welk ze na de cene zyde buigt," ge- lyk ook de clauwieren ftaan. E Uit den fcboot der bladeren komt een andere lange fteel verdeelt in een, of twee kleene-dollen, en daar aan. het bloeizel, beftaande uit vyf kleene, en witte blaadjes, en daar binnen. een Kleen kelkje, en ten JPyletje ‘daar in waar onder een knopje, xynde bet beginzel van dé òrugt. Dezelve is gen rondachtige besje, in de groote van een krieke , doch twee zyden daar van zyn Wat plat, en een weinig gevoorent 5 lange tyd groen , daar na zoo werden- ze zwart, Onder een dikke weeke bolfber leggen twee harde zaad-korrels als Erweten, doch aan de eene zyde plat, daarze tegens malkander gezeeten hebben, xynde onderfcbeiden met een vliesken, oak. ui le „Weinig besjes aan een. dol tot perfeltie, et hooft-touw beeft. mede de bovenftaa e na bet uit bare leden lange draden na Lake u^ id in veele andere verdeelen, en als men ze buigt , zoo kraakt~ ze als de twee voorgaande. : Naam, Men mag: bet noemen Funis crepitans trifo- lius, in °t Maleyts , en Amboins beeft bet de voorgaan- de naam, men kan deze zoorten ook brengen onder de ge- flagte van "t volgende folium Caufonis. Men gebrutkt deze touwen tot alderbande bindwerk in ’t bofch, dewyl zy zeer lang. ayn, en in régen durabel, Met de dikke. ranken verwenze de fcbilden rood , ook ma- ken de Amboineezen uit deze Chordulen bare ftrikken van Hufu:paua, dat zyn. fpringen die zy in ?t bofcb zetten, om bet wild daar mede te vangen, … +- : Hier van beb ik-nog een verandering gevonden , waar van men een vierde zoorte: maken kan. Dit touw is beneden een pink, en boven een fchaft dik, langs beenen met zes ruggens afgedeelt s- redelyk ftyf, doch niet. bout- achtig, en.als men ze buigt bard ‘krakende, AR In wyde tu[Jcben. plaatzen ftaan twee dunne, ftyve , lange Helen, regt dwers tegens malkander , mede geftreept, en ieder draagt drie groote bladeren , met bare Beien won- derlyk gekrüld ; als of bet clauwieren waren. > ` De bladeren gelyken die. an wilde-Siri , vier, en vyf duimen lang , een; band. breed, met vyf zenuwen , in de lengte geftreept „doch de achterfte lopen niet door "t gê- heele blad , van fmaak bitterachtig, doch daar by wat „moeskruidachtig. Uit den feboot, der zelven komt een lan- en tros voort , mede in lange zyde-takken verdeelt, daar ‘aan bet bloeizel Daat, zynde kleene vierbladige witte bloempjes, binnen met korte wefeltjes uitgevuld , zonder -teuk , voor niet met al afvallende, en geene vruchten "woortbrengende, De wortelen zyn dunne , lange , en wei- nige wafelingen; niet diep: onder de garde kruipende, erg 't Latyn Funis erepitans quartus, ‚In "t „Maleyts Tali Hifmu, en Tali Ubi Utan.: In 't Amboins Wari Hifinu, als of men zeide Funis incantatorius, of -Tovertouw. — . Plaats, Men vindt bet in verlate tuinen, en op ftrand onder "t kreupel bofcb. í ; Gebruik. 1 448 HERBARII AMBOINENSIS. Liter IX.cap.LXy. Ufus ejus nullus alius innotuit, nifi quod incolz e- jus radices mafticent.cum Pinanga , cujus partem deglutiunt , alteramque abdomini infpergunt, fi e- gre fefe habeant, anxii finc, & naufeabundi » quod ex more ipforum alicui incantamento adícribunt, quod Hifmu ipfis: dicitur. © Cum hoc convenire videtur Merian pulli. Bracm. Bafil. Portug. Folbal Aredilba. Belgice Smindelblad in Hort. Malab. part. 7. Fig. 48. defcriptum, licet quo- dammodo etiam conveniat cum fubfequenti Oculo Aftaci, qui ambo funes fibi adfines effe videntur , .eas- dem poffidentes virtutes , ac Baleyenfibus eadem ob- tinuerunt nómifa. Tabula Centefima Sexagefuma Quarta " » P — Funis crepitantis {peciem primam de- KE xw ent Solunambu Vale H. Malab. part.7.Tab. ir. convenit. to ; pho : Figura Secunda. Funis.crepitantis fpeciem fecundam fitit. ` Tabula Centefima Sexagefima Quinta A hibet crepitantem trifolium, feu tertiam 'ejus fpe — pe KA? a & fruétu 5 feparatis, que cum Belula "ori Valli H. Malab. tom. 7. Tab. io. convenit. Gebruik, Daar van is geen ander gebruik ber dat de Inlanders zyne rid ari sence em i a nang knouwen, daar van een deel inzwelgen , en gen deel op aen buik fproeyen, als xy bun qualyk gevoelen , be- naauwt werden, en braken willen, bet welk 2) ier haar gewoonte eenige tooverfe beleezing toefchryven, die Sep Hifmu noemt. d ier mede fcbynt overeen ie komen Meri : Bramin. at ea rae: Folhal Aredilha. Gei puri Smindelblad in Hort. Malab. part. 7. Fig. 48. befchree- ven , boewel bet ook eenige gelykenifje beeft met ber vol. gende Oculus Aftaci , welke twee touwen van eene maag- ‚febap fcbynen te zyn, eenderlei kragten te bebben , en br by de Baleyers eenderlei benaming bebben, De Hondert vier en Sestig fte Plaat Verbeeld in de Zerfle Figuur de eerfte Zoort van de kraken- de touwe-firuik, welke met de Solunambu Vale van de _ H. Matlab. part. 7. Tab. 11. overeenkomt. De Tweede Figuur wyft aan de tweede zoort van het krakend LOUW-SCWAS« De Hondert vyf en Sestig fte Plaat | Vertoont de driebladize krakende towwe-ftrutk, ofte deszelfs derde zoort , met deszelfs bloem a en de vrucht b afzon- derlyk welke met de Belula Tsjori Valli van de H, Malabo part. 7. Tab. 10. overeenkomt; CAPUT SEXAGESIMUM si mo m ENEE NM. CC Vitis alba Indica, ` Pafpaffon. y Æċ planta nobis reprefentare videtur Vitin al: H bam, {eu Bryoniam albam , forma -nempe fua, non autem qualitate. Circumvolvit fefe proxi- mis arboribus, & fruticulis , longiffime emittens ro- tunda, & tenuia flagella, quibus folia increfcunt fo- titaria, ac cuivis folio clavicula adftat , qua fefe figit. ` Folia vulgo palmam lata funt , in quinqüe notabiles Ee ee , inftar foliorum Baratte, fed inter "hos: angulos ore parvis 3 ac mollibus dentibus „feu apiculis notatz funt, illaque m viridia, glabra, craffiufcula , flaccida, € fuccofa fant , ac proinde mox flaccefcunt, fi decerpantur, faporis dulcis, ac fatui, juædam vero in plures angulos diftinéta funt. _ Flos albus eft, campaniformis , & flaccidus, itaut nunquam rite fit apertus nifi matutino tempore, ac folitarius dependet, inferiorque ejus pars firma eft, in quinque angulos diftinéta. In Amboina raro fru- &us profert, quin prius craffiorem formaverit (tipi- tem. Qui poft florem ex pedunculo. excrefcit, nec uidquam refert nifi formam Cucumeris minoris, qui ruftra decidit, aliis in locis paulo majoreft, nonta- men excedit magnitudinem Cucumeris minoris, eft- «que femi digitum craffüs, ac, fi maturus, ex luteo colore ruber. En : ` : . Vetutti ftipites brachii , vel pedis craffitiem obti- nent, immo craffiores aliquando fünt, angulofi , & param ftriati , acfi ex multis ftipitibus concreti effent, «cinereo, rugofo, & fiffo cortice obduêti ; qui aliquan- do ad orgyas quasdam longi, & nudi funt, quum ar- bores adfcendunt, ex quibus forma funium dependent. Radix longe füb terra prorepit, craffo, & rugofo obducta cortice, non fuccofa, uti neque*flagella fuc- cum, vel lac emittunt. Hzc planta; fi arborem ad- fcendat, hanc adeo fronde fua obtegere poteft, ut arboris foliatura confpici nequeat; lion as vero afferculis, feu Parparren inponitur. Licet enim fpon- te crefcat in defértis hortis ad fepes, & in litoribus, uidam tamen hance’ plantant in hortis fuis ob folia, ut molliora fint, quum ad varios adhibeantur mor- bos. Nomen. LXV. HOOFDSTUK. De witte Indifebe WW yngaard, > It gewas wil ons de Vitis alba, of Bryonia alba D verbeelden , te weten eenigzins in gedaante, maar niet in eigen/chap. Het Ansett zig om al de naa- De bomen , en ruigten, met zeer lange, ronde, en dun- ne ranken, daar aan de bladeren enkel ftaan, by ieder blad een clauwiertje, daar ’t zig mede vaft maakt, — ' / ‘ De bladeren zyn in "t gemeen een band breed , eninuyf principale boeken verdeelt, gelyk: de Batattas-bladeren s doch tü[Jcben de boeken bebben de randen nog. kleine wee- ke tanden, of fpitzen , zeer groen , glad, en. gelyvig s Slap 5 en zappig „ en werflenzen dierbalven flraks, als men ze afbreekt, zoet , en fmets van finaak , zommige zjn in meerder boeken verdeelt, De bloem is wit, kloksgewys, en flap, zoo dat men ze nooit ter degen open ziet, don in de morgenftond, en bangt enkel, bet onderfte daar van is ftyf , in vyf boek- jes verdeeld, In Amboina draagt bet zelden vrucht, of bet moeft een dikker flam bebben. Zy komt achter de bloem uit den fleel woort , en is niet anders dan een ge- daante van een klein Comcommertje, "t welk. voor niet met al afvalt, op andere. plaatzen: valt zy wat kloeker , doch mede niet grooter dan een Comcommertje, een balve vinger dik, als zy ryp werd, geheel rood, De oude Dommen werden een arm, of ook avel. een been dik, en meer, zyn hoekig , en wat geftreept., als uit veele jammen zamen gegroeid, met een graauwe, ruige, of gefcheurde fobor[fe „ dewelke zomtyds eenige vademen lang , en blood zyn, als zg de bomen. oplopen, daar „aan zy tn de gedaante van touwen: bangen. Dé wortel is lang, onder de aarde kruipende , met cen dikke gerimpelde fchorfJe , niet zappig , gelyk ook de ranken geen zap, of melk geven. Dit gewas, zoo bet een boom oploopt , kan dezelve zodanig bedekken , dat men des booms loof niet zien kan, maar gemeenelyk werd Let op Par- parren: of langs de paggers geleid , want al waft bet van zelfs in de werlate tuinen aan de bapen , enopfirand, zoo planten bet echter zommige in bare-tuinen, om bladeren wat malzer te hebben, als mede om dat het tot veele gebreeken gebruikt werd... . Naam. Tab. CLXTV. \ Lag. 448. N N XA NN N Y DS SE GE IX Bock. LXV Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOER. 449 Nomen. Latine Vitis alba Indica. Malaice, € Ba- leyice Pa/paffam, vera Malaica lingua Gambas , Java- nice Paffan, Maccaflarice Canrular, Atnboinice Ut- ta Mabu , h. e. Sajor Javanorum. Ternatice Uge Fabba, h. e. Amboinente Sajor. Bandice Flecke Na- toor. Portug. Bredo Tintele. Malabarice Cobe. Locus. Nota eft Jave, Baleye , Bimz , & Celebis in Amboina quondam fuit exotica planta, & aliunde deduéta, ac proinde non proprie fponte crefcit, fed circa bominum zdes, & prope fepes hortorum € ak- que ob multiplicem ejus ufum multum plantatur, & afferculis inponitur, a frugiferis autem arboribus ar- cenda eft, quum has denfa, & gravi fua foliatura ni- mis obprimat, intra breve temporis fpatium quam jatiffime fefe extendens, vix enim ulla reperitur plan: ta, quz citius crefcendo fefe difpergit. Ujus. Folia cum teneris flagellis dulce prebent olus, Jeviter autem coquenda funt, alioquin enim mucofa fiunt. Sic quoque maturi ejus fruétus cum Tury , feu Emeri floribus, vel folicoquuntur, & eduntur. Non modo in hunc finem plantatur in hortis, fed quum preftans quoque fit in Medicina. In nigris puerorum variolis, feu Loete Loete itam, hujus radix fumitur, que ficcatur , &vin carbones comburitur , illusque pulverem cum aqua «gris propinant, ut variole €x- pellantur, quarum fubpreffio lethalis eft. In cunctis porro variolis hzc quoque folia adhiben- tur in aqua contrita, tranfcolata, & fic propinantur. Leniter enim variolas hec planta expellit, uti Salfa Parilla. In febribus ardentibus hzc itidem propinatur aqua, contfitaque folia externe inliniuntur ad ardorem ex- trahendum,-fed melius eft, fi propinentur ad eas ex- pellendas. ; P pii : Craffa flagella in frufta fcinduntur, & in fumo fic- cantur, quum diu confervari poffunt. Eadem cum aqua contrita, addito pauxillo Acori, ac fic propi- nata vertigines tollunt , prefertim in febribus ardenti- bus. Recens radix contrita, & dorfo inlinita ipfius dolorem fedat in febribus. Tota hec planta haud in- grata eft, fi interne adfumatur ob acidulum faporem, & gratum refrigerium. Alii in variolis fequenti hanc adhibent modo. Ke | e Recipe folia Vitis albe, Halicacabi Indici, Portu- gallis Bredo Pataffi dicti, Hortulanze Malab. & Pan- „Cage, ana partes, dimidium vero Tuluffi, feu Bafili- ci agreftis, ac lamellam tofte Cepe, bec fimul con- tunde in aqua, tranfcola , & zgro propina, exter- ne quoque inliniendum eft Santan Calappa, vel cre- mor lactis, atque hoc peragendum eft quinque pri- mis diebus , ut expellantur. Oculi obliniendi funt facco Daun Tawas, & nares tofta Cepa, ut aperta: ferventur. vie ld uum variole fint difruptze, tum inliniendz funt fucco foliorum Tamarindi , Mangii Cafeolaris , & Lingoz. 1 Javz, & Bimz fru&us profert, uti fupra notatum eft, qui in ftipite maturi faêti, crudi edi poffunt. Tabula Centefima Sexagefima Sexta Ad Figuram Primam Vitim exhibet albam Indicam, que ve- ra Bryonie fpecies eft. i zui Figura Secunda Folium denotat Caufonis Rumpbio dictum , cum flofculo quadripetalo a aperto, & ¿femiclaufo. Quod cum Kareta Tsjori Valli H. Malab. part. 7. Tab. 45. con- * venit, & Hedera trifolia, baccifera, Malabarenfis in no- tis vocatur, OBSERVATIO. Vitis alba Indica eft eadem, que Bryonia foliis fubrotun- dis, angulofis, Momordicz facie , vocatur in Thef. Zeyl.p. . & in Tab. 19. Fig. 2. exprimitur, atque Bryonia levis, Zoe rubente, tereti, oblongo Herb. Herm. ibidem. Tom: P. CAPUT Naam. In ’t Latyn Vitis alba Indica, Maleys Balen: Pafpatfan , in’tregte Maleys Gambas, ans Paffan, Maccaffaars Canrular, Amboins Utta Mahu dat is Favaanje Sajor. Ternataans Uge Jabba, dat is Amboinfche Sajor. Bandaas Flecke Natoor. Portugees Bredo Tintele. Malabaars Cobe. Plaats. Het is bekend in Fava, Baley, Bima, en Ce- lebes, in Amboina eertyds ureemt, doch van elders inge- bragt , dierbalven niet eigentlyk in "t wild waffende, maar omtrent de woningen der menfchen , en by de bagen van de tuinen, en wegens zyn veele gebruik werd bet ook geplant, en op Parparren geleid, men moet bet van de vrucht-bomen afbouden , dewyl bet dezelve met zyn dier, en zwaar loof te zeer drukt, en in korten tyd zig verre pest bebbende im baaftig opfcbieten [chier zyns ge- yk niet. : Gebruik. De bladeren met de teere ranken geven een zoet moes , doch men moet bet Jlegts een reis of twee la» ten opwellen, anders werd bet wat fl erig. Insgelyks ‘werden de rype vruchten alleen of met Somes vanTury ge- kookt, en gegeeten. Het werd niet alleen tot dien einde in de boven geplant, maar ook om dat bet goede nuttig- beden in de Medicynen beeft. In de zwarte Kinderpok- ken, Loete Loete itam genaamt, neemt men deze wortel, droogt, en brandze tot koolen , welkers poeders geeft den patient met water te drinken, zoo dryft bet de pokken uit, welkers inflaan anders doodelyk is. In alle andere Kinderpokken gebruikt men ook deze bla- deren, dezelve in water wryvende , doorgetleinft, en te drinken gegeeven. Want bet dryft de pokken zoetelyk uit in maniere als een Sarfa Parilla, In beete koortzen geeft men dit water ook te drinken, en [meert de gewreeven bladeren van buiten op, om den brand uit te trekken , doch bet is beter ingegeeven om den zelven uit te dryven. : De dikke ranken fnyd men in flukken , en droogt dezel- ven in den rook, zoo kan men ze lang bewaren. Dezel- ve met water geworeeven , een Weinig Acorus daar by gedaan, en ingenoomen , verdryven de duizelingen, in- zonderbeid in beete koortzen. De verfche wortel gewree- ven, en op de rugge gefmeert, verdryft. de pyn des rug- gen-graats in de koortzen. Dit gebeel gewas is niet on- aangenaam binnens lyfs te gebruiken, wegens zynen fmet- zen finaak, en zagte verkoelingen. Andere gebruiken e in de kinderpokken aldus : Neemt de bladeren van deze Vitis alba, van Halicaca- bus Indicus , in ’t Portugees'Bredo Patäfli genaamt , van Hortulana Malab. en Pancaga, ieder eeven veel, balf zoo veel Tulu[fi, of Bafilicumagrefte, een fcbilfertje van een gebraaden Ajuin, floot bet al te zamen in water, kleinft bet door , en geeft bet de Patient te drinken, van buiten moet men ook fmeeren Santan Calappa, of room van melk, in de eerfte vyf dagen om de pokken te doen rypen. De oogen moet men be/meeren met den zap van Daun Tawas, en de neusgaten met gebraaden Ajuin, op dat ze open blyven. 7 ` Als de pokjes opgebroken zyn , zoo fmeertze met den zap gemaakt van de bladeren van de Tamaryn-boom, Man- gium Cafeolare , en Lingoo-bladeren, Op Fava, en Bima draagt ’t vruchten, als boven ftaat, dewelke men, aan den ok ryp geworden zynde, raauw eeten kan. De Hondert fes en Sestighe Plaat Vertoont in de Eer/fe Figuur de witte Indifcbe Wyngaard , - welke een waare zoort van de Bryonia is. De Tweede Figuur wytt aan het blad van de brandende koorts, . zoo als het van Rumpbius genaamt,werd, met het vierbla- dige geopende bloempje a, en 5 het geen half ontloken is. Hier mede komt overeen de Kareta-Tsjori- Valli van de H. ` Malab.part. 7. Tab. 45. het welk-in de aantekening Mala- baarfche dricbladige, besdragende Klimop genaamt werd, AANMERKING. De Indifche witte Wyngaard is dezelve, welke de Bryo- nia met rondachtige, hoekige bladeren, in de gedaante van de Momordica genaamt werd, in de Thef. Zeyl p. 49. enop, de 19. Plaat Fig. 2. uitgedrukt werd, als mede de gladde | Bryonia, met een roode, finalle, lankwerpige vrucht, van het Herbar. van Herman aldaar. Lil LXVI. \ 40 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. LXVI. CAPUT SEXAGESIMUM SEXT UM. Folium Caufonis. Aun Capialon adfine effe videtur Viti nigre , di- D viditurque in albam, & rubram fpeciem. Primo alba infra prope radicem digitum cras- fa eft; corticem gerens rugofum, ac fiflum, ejus au- tem flagella longiffima funt, tenera, & flaccida, in una fpecie pallide virentia, in altera fufca, utraque autem ftriata funt. e . Folia folitaria locantur, fed ample diftant, firmis infidentia petiolis, ac ternata funt, feu quivis petio- lus tria fuftinet folia; quorum medium femper lon- gifimum eft, a binis ad tres pollices longa, fefqui Jata, inferius latifima, ad oras ample dentata, fed non profunde, paucis obliquis coftis pertexta, cras- fiufcula, glabra, & pinguia inftar illorum Portulacz, fed multo flaccidiora, faporis primo fatui, dein in o- * ye vellicantis, & pruritum excitantis. Cuivis petiolo folia gerenti longa obponitur clavicula, que ubique fefe circumvolvit, &figit, acfic flagella quafi fuftiner, Flores progetminant in parvis laxisque umbellis , funtque pufilli, & albentes flofculi, quos bacca in- fequuntur, magnitudine, & forma cum illis Vitis ni- gre convenientes, primo virides, dein nigrz, inter- ne caro locatur füccofa , Officula continens trigona, vel quadragona, füccusque manus inficit fordide pur- urco colore, faporis acris, & pruritum excitantis, Radix ejus longa eft, fub terra prorepens, raras e- mittens fibrillas. ~ Secundo rubra fpecies raro invenitur, priori in oms nibus fimilis, excepto quod ejus folia fint paulo ma- jora, & craffiora. Cunéti ejus caules, ac foliorum vene fufcz funt, ceterum ejusdem faporis, &quali- tatis. Sunt & quzdam litorez fpecies, fed quas fub una comprehendemus. Funis eft craflitiem habens bras chii infantis, cortice obductus rugofifimo, & fiffo, interna ejus fubftantia fungofa eft, & plicis quafi com- plicata inftar Soelamu Taly, qui fefe dividit in multa tenuia, & lenta farmenta, que, fi flectantur, ftrepi- tum edunt. : ~ Folia duplicem habent formam , fed meo judicio hon peculiarem conftituunt fpeciem; Quadam horum funt glabra, magna, ac ternata femper, ejusdemque cum prioribus forme, fed craffiora, majora, ac pin- guora, quzdam folitaria locantur in petiolis, quinque olliceslonga, palmam lata, crafla, &folidiora, fed ragilia, paucisque transverfalibus coftis donata , ad oras profunde dentata quinque fexve dentibus utrim- que. Quadam ternata fimul locantur uno in petiolo, fed inequalis magnitudinis, bina enim inferiora fem- per minora funt fuperiore , feu medio, eodemque mo- do dentata , in longum definentia apicem , faporis primo fatui, ac pm aciduli , dein parvum hzc exci- tant pruritum , fed nontantum quantum priora. Tene- ya farmenta funt rotunda , & viridia inftar Vitis palmitis, Fructus umbellis guoque infident, fed hz bacce multo majores funt, diu virentes, ac dure, tandeni nigrefcunt, interne vero viridesfunt, &officula, feu granula continent quatuor. Nomen Latine Folium Caufonis. Malaice Daun Ca. pe » Daun Lacum, & folummodo Lacong. Am- oinice Aylau Sala, h. e. herba pruritum excitans, nomen obtinuit a Cau/o, h. e. febri ardenti cum de- lirios quam Malaienfes Capialoe , & Capialun vocant. Locus. Planta eft indigena, in omnibus Amboinen- fibus, & Moluccis infalis nota, prima autem feu ter- reftris fpecies raro reperitur, ac potiffimum ad flumi- num ripas, & in vallibus ventofis, ubi folum eft fa- xofum. Rubra fpecies raro reperitur, tertia ubique crefcit in litoribus planis fub humilibus arboribus, Daun Capialon. Ufus. Apud Malaienfes, & Baleyenfes majori inu- fu eft, quam apud Amboinenfes, qui banc non ita norunt preparare herbam illis, cautelam enim in ufu quandam requirit , conftat autem ex partibus calidis, & humidis fibi mixtis. Te- LXVI HQ.OFDSTU'£& Het blad van de brandende Koorts, Aun Capialon wil uit de maag fchap van Vitis ni. D gra zyn, verdeelt in wit, en root. De eer fte of de witte zoorte, is beneden by de wor. tel een vinger dik , met een ruige geborflene fcbor(Je , maar de ranken zyn zeer lang, teers en flap, aan deee- ne zoorte licbt-groen , aan de andere bruins beide geftreept. De bladeren flaan enkeld, wat wyd van malkanderen, op fiyve [lelen , en zyn in drien verdeelt, of ieder fleel draagt drie bladeren, wynde bet voorfte altyd bet lang- Ste, van twee tot drie duimen lang , anderhalf breed, en achter bet breedfle , aan de kanten wyd getant , doch niet diep , met weinige fcbuinferibben , dikacbtig „glad , en vet, als Porcelyn, doch veel flapper, Van Jmaakeerft fmets, daar na in de mond vry gevoelig jeukende, - Tegens over ieder bladdragende flee] flaat een lank clausvtertje , "t welk zig over al om vaft begt, en zoo de ranken drogen- de houd, i Het bloeizel komt voort aan kleene ydele dolle, en wuil. witte bloempjes, bier op volgen de ronde befien , in grop- te, en gedaante, gelyk die van onze Vitis nigra, eerff groen, daar na zwart, binnen is een zappig vleefch, drie of wierboekige korrels , of fleentjes-werbergende, en bet zap verft de banden vuil-purper , mede fcherp , of jeur kende van fmaak. De wortel is lang, onder de aarde kruipende, en van weinig vafelingen. De tweede de roode zoorte werd zelden gevonden, de voorgaande in alles gelyk, bebalwen dat de bladeren awat grooter , en gelyviger zyn, Alle de fielen, en ade- ren der bladeren zyn bruin, anders van: dezelve fmaak, en eigenfcbap. * ni intl Dan zyn er nog eenige flrand zoorten , doch die wy onder eene zullen begrypen, Het werd een touw zoo dik, als eén kinds arm, met een zeer ruigen, em gebor[lene JchorfJe, binnen van fubftantie voos, So als met vouwen Ze zamen gezel, gan/cb als Soelamu Taly, bet welke zig in veele dunne, en taaje gerten verdeelt, im * buie gen krakende. De bladeren zyn van tweederlei gedaante, doch myns oordelens geen -byzondere zoorte ‚uitmakende ; Zommige ayn even, groot, altyd drie by malkanderen , van dezele ve gedaante als de woorige, doch dikker, grooter, en ger lyviger, zommige ftaan enkeld op bare fielen, vyf dui» men lang, een band breed, dik, en gelyviger, en bros, met weinige dwersribben , aan de kanten grof getant, met vyf of zes tanden aan weerzyden. Zommige ftaan wel drie by malkander op eenen feel , doch van-ongelyke rootte, want de twee achterfte zyn altyd kleinder , alt et woorfte of bet middelfle, ook zoo getant , met een lange /pitze, van finaak eerft fmets , en wat filtig , daar na een weinig jeukende, maar zoo veel niet als de voori- ge. De jonge gerten zyn rond, en groen, gelyk een Wyngaard ranke, De vruchten fiaan mede in dollen , maar de befienzyn veel grooter , langen tyd groen, en bard, eindelijk mede zwart, van binnen ook beel groen , en daar in vier kor- + rels. i Naam. In ’t Latyn Folium Caufonis. _ In't Maleyts Daun Capialun, Daun Lacum, en/flegts Lacong. In't Amboins Aylau Sala, dat is jeukend kruid , bet beeft zjn naam van Cauffon, dat is brandende, en dolle koort/e , dewelke de Maleyers Capialoe; en Capialan zoemen. Plaats. Het is een Inlandis gewas , door alle Amboin- Che, en Moluxe Eilanden bekend, doch de eerfte of lan- delyke zoorte vindt men weinig , en meeft langs de kan- ten van de Rivieren, en in lugtige valleyen, daar bet wat fleenachtig is. De roode zoorte , die is zelden te vine den , de derde waft over al op vlakke firanden, onder t lage geboomte. Gebruik. By de Maleyers, en Baleyers beeft bet een grooter gebruik, dan by de Amboineezen, die zoo wel mede niet weeten om te gaan, als geene, want bet ver- eifcht eenige omzigtigbeid in *t gebruiken , zynde gemaakt van beete, envogtige deelen onder malkanderen. e IX Boek. LXVI Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. Tenera folia ad olus adhiberi poffunt, fi prius in a- qua cum fale parum ebuliiantur , unde qualitatem,pru- Titum excitantem perdunt, & apta func, que cum Bocaffan eduntur, plerumque vero folia Papallan a- liorumque olerum adduntur, ut cibus fit magis tem- peratus. Prefertim vero bina ifta folia profunt illis, qui febriculis obnoxii funt , ac nunc calent, nuhcfri- gent, hzc enim folia hanc habent qualitatem , utca- Jidos, & biliofos humores, qui febriculas excitant, quafi adtrahant, & e corpore eliminent, unde & fpe- cificum praebent remedium in caufis , feu Capialu, quum homines funt phrenetici, ac vehemens ardor er totum difpergitur corpus, ita utin cute fere nul- lus fuperfic fenfus. Ut he febres rite dignofcantur, & ab aliis ardoribus diftinguantur, hujus plante fume folia, ac caules, quorum fuccum exprime, quem in- line ægri pectori, & brachiis circajpulfum, ipfique parum propina hujus fucci cum aqua mixti. Si pruritum inde fentiat in cute , vel faucibus, non eft caufos, feu Capialoe , fed vulgaris febris ardens, aliusve morbus. Si nullum perfentiat, habe- tur, vel dicitur caufo laborare, qui gradus fuos quo- que habet. Ut jam cognofcatur, an Capialoe ad fum- mum adfcenderit gradum , quod ex Phrenitide quo- ue dignofcitur , caules fume Ari domeftici nigri, feu -Bire, hos contunde cum cineribus ejus cribratis, ma- ftica etiam radices Acori, Banglei ; Tsjonkor ,Cepe , -& Allii, hanc mifce maífam ifti cineri, atque obli- ne egrum dicis in partibus, & locis, fi nullum per- fentiat pruritum, vero laborat caufo, feu Capiale, tum largiter. ipfi propinandus eft ifte fuccus cum a- qua mixtus, cui quidam addunt folia Papaflan , & Daun Candal dimidia dofi , ue fimul refrigeretur, "Totum quoque corpus obliniendum eft cinere ifto preparato, qui ardorem noxiarum harum febrium ex omnibus extrahit artibus, Poft fudores lavandus eft zger aqua, in qua Capialce, Papaflan, folia Bonge Raje, &-Daun Candal fuere contufa, & macerata; Ut füccus ifte propinetur, & mifceatur, quidam non communem , vel vulgarem fümuntaquam , fed fecun- dam, &tertiamaquam, in qua Oryza eít lota, quum eam coquere velimus, Huic cure tam certo fidunt incole in hifce peri- culofis febribus , quam facre anchore, ita ut de æ- gri vita defperent, fi hifce foliis curarinequeat, hzc vero cura peritis conmittenda eft hominibus, quum quidam adeo ftupidi funt, ut Biram admifceant fucco, quem propinant, unde ægri fauces adeo intumefcunt, & inflammantur, ut deglutire nequeat. In tranfitu alia mihi enarranda hic cura eft; Sinen- fibus uficata in Caufo, qui egrum in pectore; vel dor- foexplorant, nigram inveftigantesibi puftulam , haud majorem -grano hordei, fed que quam maligna eft , inftar Anthracis, vel furunculi, quam putant radi- cem morbi effe. Hanc acu perforant, ex qua fila- mentum, feu venulam extrahunt, ita ut quzdam füb- fequantur tantum fanguinis gutte, unde eger mox folamen perfentit, hac autem Anthrax non in cun- &is reperitur caufis. : In Hort. Malab. part. 7. Fig. 9. Folium caufonis de- fcribitur fub Malabarenfi nomine Tsjori alli. Bracm. Cerberi- Valli. Portug. Uvas d’Aljofare. Belgice Plat- pimperling , licet ibi nil memoretur de pruriente folii qualitate, neque de fummo ejus ufu in febribus ar- dentibus cum delirio, cujus fpecies videtur effe Ka- reta Tsjori Valli. Bracm. Dou Cerberi Valli. Portug. Uvas de Boy. Belgice Wild Pimperling. part. 7. Fig. 45. defcripta. OBSERVATIO Tertia hujus folii caufonis fpecies , feu triphylla videtur eadem effe , que Clematitis triphylla, arborefcens e Made- - Plukn. Almag. p. 108. & Phyt. Tab. 163. Fig. 1. t * Tom, V. CAPUT 431 De jonge bladeren kan men tot moeskruid gebruiken als menze: cerft in water, en zout een weinig opkookt , ‘waar door ze baar jeukende eigenfebap verliezen , en er quaain werden om met BocafJan te eeten; doch men doet daar gemeenelyk de bladeren van Papaffan , en andere moeskruiden daar by, om zoo een getemperde koft te ma- ken. Inzonderbeid zyn de twee voornoemde bladeren ge- zond den geenen, die met Binnekoortzen gequeld zjn, in een ommezien , dan beet, dan koud werdende, want de- ze bladeren bebben die eigenfcbap, dat zede beete, en gal- achtige bumeuren , die de koortzen maken , aan zig trekken, en uit den lyve voeren , dierbalven zyn ze ven toegeöigent genees-middel in de dolle koortze , daar de menfcben eyl- boofdig , en raazend by worden, met zulken brand over t gebeele lyf verfpreid, dot ze op, de buid [cbier geen ge- voelen bebben, Om deze Koortze ter ge te ies ce nen, en van andere bitten te onderfcbeiden, zoo neemt deze bladeren, en fielen, drukt: "ef bet zap uit, fmeerd den patient daar mede op de borften en armen omtrent de pols, geeft bem ook een weinig’met water gemengt te drinken, | oméri» zes Zoo by jeuken daar van op de buid , of in de keel gevoeld , zoo is bet geen Capialoe, maar cen: gemee- me beete koortze, of andere ziekte , zoo niets zoo houd men bem met de Capialoe belaft, welk mede zyn gra- den beeft. Om mu ie weeten, of bet Capialoe in de boog= Jien graad zy, *t welk men anders aan de ydelboofdigen ook bekend, zoo neemt de Stelen van "t zwarte Arum do- meflicum , of Bira , floot die met fyn gefifte affcbe , knouwt ook de wortelen van Acorus , Bangle, Tsjonkor , Ajuin, en Look, mengt dit /peegzel onder de voornoemde ajjche , en beftrykt bem daar mede op gemelde plaatze, gevoeld by nog geen jeuken, zoo beeft by ’t regte Capialoe , als dan moet men bem te drinken geven rykelyk den voornoem- den zap met water gemengt , waar by zommige: ook doen de bladeren van Papa[Jan , en Daun Candal in balve pro- portie, om met eenen te verkoelen, Het gebeele lyf moet men beftryken met de voorgenoem- de geverfde allcbe , die den brand van die [chadelyke koortzen uit alle de leden trekt, Na 't zweeten moet men bem waffchen in water, daar al «weder: Capialoe , ‚ Papaffan, bladeren: van Bonga Raja, en Daun. Candal in gekneuft en geweekt zyn; Om de woorjebreeven zap in te geven, en te mengen, neemen zommige geen gemeen, maar bet tweede, en derde water, daar men Ryft inge- waffchen beeft ‚die men koken wil, Op deze cure ftaan de Inlanders zoo vaft in die peri- culeuze koortze, als op een plegt-anker, zoo dat ze aan bet opkomen van een patient wanbopen, als by met deze bladeren niet kan gebolpen worden, doch men moet die cuure ervarene perzoonen toevertrouwen, om dot "er 20m- mige zoo plomp zyn, dat ze de Dira mengen onder den zap , die ze ingeven , daar door den patient de keel zoo ont/teeken, en doen opfavellen , dat by qualyk flikken kan. Ju paffant moet ik nog een andere cuur bier by zetten, by de Sineezen gebruikelyk in de Capialoe, dewelke den patient op de borfl , of rugge bekyken, enzoeken een zwart puisje , niet grooter dan een Gerfte-koorn , doch zeer uaadaardig, als een Anthrax, of peftkole, "t welk zy Soudan voor de wortel van die ziekte, Dit ftekenze met een naalde door, en balen daar een draadje, of adertje uit, dat er flegts eenige droppelen bloeds navolgen, waar op de patient firaks eenige verligting. vind , doch deze Anthrax is niet in alle Capialoe te vinden. In Hort. Malab. part. 7. Fig. 9. werd bet Folium caufonis befcbreeven onder den Malabaarfcben naam Tsjo- ri Valli. Jn ’t Bramm, Cerberi Valli. Portug. Uvas d'Aljofare. Jn " Duits Platpimperling, boewel aldaar niets vermeld werd van de jeukende eigenfchap des blads, nog van den grooten gebruik in de raazende koortzen , waar van mede een zoorte fchynt te zyn Kareta Tsjori Valli. « Bramm.‘Dou Cerberi Valli, Portug. Uvas de Boy. Zn't Duits Wild Pimperling. part. 7. Fig. 45. befcbreeven. AANMERKING. Dederde, of driebladige zoort van het koorze blad, fchynt dezelve te zyn, met het geen de driebladige boomachtige Clematitis uit Maderäfpatan genaamt werd van P/ukn. dimag. p. 108. en Phyt. Tab. 163. Fig. 1. Kc. Llla LXVIL 42 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. LXVIL CAPUT SEXAGESIMUM SEPTIMUM. Labrufca Molucca, Djebib Utan. Abrufca eft ingens, filveftris, & incomptus fru- be tex, amplum obcupans locum, craffiora gerens farmenta domeíticà, cortice nigriore obducta, -Teneri autem ejus furculi longiffimi func, tenues, her- bacei, parumque ftriati, & quafi ex binis compofiti, plerumque rugofi, & pilofi. His folia infident folita- ria, ab illis Vitis non multum diverfa. Prima tribus gaudentangulis, fubfequentia quinque, quorum fuperiores profunde diffecti, & laciniati funt, rotundi , & ad oras ferrati, fuperne pallide virent, inferne ex cinereo virent, quinque maguis nervis , & parvis transverfalibus venis folia diftinéta fune , inftar foliorum Vitis , faporis quoque aciduli. Hacin re au- tem folia ab illis domeftici differunt, quod petioli, nervi, ac maxime vene ab utraque parte, fed potis- fimum inferius obfitz fint rugofis punctulis , acíi fpi- nulofz effent , quz in fuperioribus itidem confpiciun- tur farmentis, Cuivis folio obponitur clavicula, fu- perius bifida , atque ad latus ex folii ortu. novus ex- crefcit furculus Oblique excrefcens. Flores, & racemi domeftice Vitis modum fequun- tur, excepto quod hi fint multo majores, ac pluri- bus. baccis onuí j € udine: runt capitis pilei y quidam; inftar vulgaris Vitis. Bacez contra minores funt, inftar paffularum , fed inferius acuminate, duriufcule, externe nigra, in- terne obfcure fufce , quavis unum alterumve conti- net acinum planum, & acuto angulo conítantem. Maturarum fapor eft inftar Uvarum , excepto quod parvum in ore excitent pruritum, czterum non. in- gratus, quique per culturam fine dubio corrigi pos- fet. Non certum obfervant anni tempus, mature e- nim, ac femi perfecta fimul confpiciuntur in uno frutice, menfe autem Aprili potiffimum maturefcunt. Nomen. Latine Labru/ca Molucca. . Malaice Djebis Utan, Maccaffar. More More. Boetonicie Cacuti Cuti. In Bonoa Libe Halun. -Javanice Gangb. «Locus. Labrufca hec invenitur Jave , Boetonz, Maccaffarz , & in Amboinz provinciis in infula Bo- noa, ubique fponte crefcens in locis faxofis, in Am. boina veroignota eft. —— S . Ufus. incola nullum ejus norunt ufum, excepto uod maturas comedant baccas recreationis gratia, Boetonenfes autem has non multum curant, licet ibi copiofe crefcat circa fluminum ripas, quum fru&us, licec maturi, pruritum excitent. _ : Hi frutices tribus quatuorve prioribus annis, ante- am fructus proferunt, ita pereunt quotannis , ut ere nil nifi inferior ipforum pars confpiciatur, fubfe- quenti autem anno luxuriofe iterum regerminant, ac tam diu, donec lignofum adquifiverint ftipitem. Labrufca hec convenit cam Malabarenfium Scheme bra Valli. Bracm. Rana Diacq. Portugallice Uvas ` dos bugios. Belgice Ape-druiven in Hort. Malab. part. 7. Fig. 6. defcripta. Tabula Centefima Sexagefima Septima Labrufcam exhibet Moluccam. DBSERVATITO Hac eft Vitis, fru&u minore, rubro, acerbo, folio fub- rotundo, minus laciniato, fubtus alba lanugine te&o Sloan. Cat. pl. Jam. p. 171. & Vitis vinifera filveftris, Americana, foliis averfa parte denfa lanugine teCtis Plukn. Pbyr. Tab. 249. Fig. 1. i CAPUT i, quidam enim magnitudinem adqui- ' ENDEN OX. DIEN KR De Molucce Wilde VP yngaart. d Ilde Wyngaart is een groote, wilde, en woefte W firuik, op zig zelfs een ruime plaats beflaande met dikkere ranken dan de tamme en zwarter van [cber(Je. Maar de jonge fcbeuten zyn zeer lange dunne , en kruidachtige ranken , wat geftreept „ en als vit tween tezamen gezet , doorgaans ruig , enhaairig, Daar aan [baan de bladeren enkeld , van "t Wyngaart-loof niet veel ver/chillende. De eerfie daar aan hebben drie boeken, de volgende vyf, waar van de voorfte diep gefneeden, en in lappen verdeelt zyn, rond, om de kanten gezaagt, boven bleek- groen , beneden graauw-groen , met vyf groote zenuwen en kleene dwers-aderen, gelyk bet ordinaris Wyngaart- loof , ook zuuracbtig van finaak. Hier in ver/chillende van de tamme, dat bare ftelen, de zenuwen „en groot- Je aderen , te weerzyden, doch meeft van onderen bezet zyn, met ruige punctjes, als of ze fleekelig waren, die men ook aan de voorfte ranken ziet. Tegens ‘over ieder blad [laat een clauwier, die zig vooren in twee (int, en ter zyden zelfs uit de oorfpronk des blads komt een mieu- we [cbeuten voort , die dwers waft. Í Het bloeizel, en troffen volgen de tamme manier „ be- balven dat de troffen veel grooter zyn, en digter met be- fien bezet, want zommige zyn zoo groot als bet booft van een hoed, zommige als een gemeene druive.. ` j De befien daar en tegen zyn kleender ,. te weten. als Corenten, naar achteren toegefpitft s bardachtig van vlees, buiten zwart , binnen donker-bruin, ieder met een of twee platte fleenen, met een fpitze boek. De fmaak van de rype is regt druifachtig , bebalven dat by een klein jeuken in de mond veroorzaakt, anders niet onaangenaam ,. en die door queeking buiten twyfel te verbeteren was. Zy bebben geen regte fayfoen , maar ment vind "er. rype, en halfwaffen te gelyk aan eenen ftok, doch in de maand April vindt men ze wel. meeft. y Naam. In’t Latyn Labrufca Molucea.. In ’t Ma leyts Djebis Utan, Maccaffaars More More... Boetons Cacuti Cup, Op Bonoa Libe Halun. Javaans Gangh. Plaats, Deze wilde Wyngaart word gevonden op Far va, Boeton, Maccaffar, en in de Amboin/che provintie, op *t Eiland Bonoa, overal. van zelfs in °t wild, en op Jaenochiige Plaatzen, doch in Amboina onbekend, =~ „Gebruik. De Inwoonders weeten geen gebruik daar van, bebalven dat ze de rype vruchten uit pleifier eeten. De Boetonders zelfs maken er geen werk van, hoewel bet aldaar overvloedig waft omtrent de rivier kanten yde- wylde vruchten, boewel zeryp zyn , int eeten wat jeuken. Deze flokken in de eerfte drie a vier jaren, en eer zy vruchten dragen , vergaan jaarlyks zoodanig, dat men Jebier niets dan. den onderften flam ziet , doch in °t vol- gende jaar fcbietenze weder weelderig uit, en dit doenze zoo lang, tot dat ze een-bouten flam gezet hebben. Deze Labrufca komt overeen met bet Malabaar/che Schembra Valli. Jn °t Bramminees Rana Diacq. bt Portugees Uvas dos bugios. Neerduits Ape-druiven, befchreeven in Hort. Malab. part. 7. Fig. e De Hondert Seven en Sestig fte Plaat Vertoont de Molucce wilde Wyngaart. ` AANMERKING. Dit is de Wyngaart met een kleinder , roode , wrange vrucht, met een rondachtig minder ingefneeden blad, van onderen met een witte wolligheid bedekt, van Alan, Cat. pl. Fam. p. 171. en de wilde Wyngaart vit America, met bladeren van achteren met een dikke wolligheid bedekt „van Plukn, Pbyt. Tab. 249: Fig: 1. LXVIII. We Zab. crnxvzr.| LL LT AA 2 LL Ee Gi " i Al d > >> => EN SS N S HA ELT SRR SS LH; Wy I, j Yi, 7 EZ IX Boek. LXVIII. Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 453 CAPUT SEXAGESIMUM OCTAVUM. Radix Veficatoria. Accar Binaffa. Ccar Binaffa fpecies eft Clematitidis Indice , A caules emittens lignofos, & erectos, fed prope radicem prorepentes , vel terrz incumbentes, Ex una autem radice multi adfurgunt caules , ple- rumque ercéti, vel inferiore parte terre parum in- cumbunt , quidam etiam per herbas prorepunt, miris fepe gyris , quodammodo inftar fruticis Bonga Manoor. In amplos dittinGi funt articulos, inferius lignofi, & lenti, fuperius virides, & herbacei, culmum circiter crafli „ex rotundo parum ftriati , fed interne plerum- que lignofi, a radice per binas tresve fpithamas nudi, dein vagis obfiti foliis, Cuivis articulo fimplex infi- det folium , ubique geniculum hoc craffefcic inftar genu, ad latera emittens alium longum caulem, qui fuperius fzepe craffior eft quam inferius, hic & illic brevem formans finum inftar norme, fique genicula terre incumbant , radiculas emittunt. Folium cum illo Bliti convenit, feu Sayor Bayangb, fed longius eft, & anguítius, mox a fuo ortu fefe ex- tendens , ac dein fenfim acute definens, glabrum, & lete virens, fed in umbrofis crefcenslocis, ex nigro virens. Prope ortum, & ad genicula caules fufci funt, feu pallide rubentes, ubi & bzc in binos. fefe dividunt caules , plura. fimul excrefcunt folia , uti & in extremis flagellis , que inftar hami incurvantur. In hortis plantata elegantior excrefcit, plures denfio- res, & breviores emittens caules inftar fruticuli, tres quatuorque pedes alta , fupra terram eleganter fefe extendens , ac dein iterum caules adtollens. Qui la- tiora quoque, & molliora proferunt folia, quam fi fit filveftris, & ad genicula magis fufcifunt. In cau- lium fummo ad palme, vel fpithame diftantiam flo- res excrefcunt , vagi , & fupra fefe invicem onus Hi longo conftant tubo, illis Jafmini fimiles, fed an- guftiores, ex quinque petalis conftantes, eleganter ignei rubentis coloris , qui ad rofaceum adcedit, & inftar holoferici fplendet. : cre Ipforum tubi rofacei funt coloris, & calicibus infi- dent profundis , & anguflis , qui parum vifcofi, ac pilo- fi fant. Florum petala in orbem expanfa funt, pol- licis unguem circiter lata, fedin plantatis, & in hor. tis excretis multo latiora, & coloris magis vivacis, Hi flores quam tenerrimi funt, & facile flaccefcunt, nec ulli fubfequuntur fru&us, uti & inodori funt, a- liquando etiam, fed raro, fi in locis crefcunt umbro- fis, fex conftant petalis, quum vulgo quinque ob- ferventur. : Radix refpectu plante craffa eft, & valida, fupe- rius nodofa, & finuofa, multas craffas inferne emit- tens fibrillas, profunde in terram penetrantes. Im- mo primaria fzpe radix ad binorum pedum longitu- dinem , immo profundius terram petit , ita ut difficul- . ter extrahi poffit, externe viridis eft, interne flave- fcens, lignofa, & folida, odoris gravis, & herbacei, faporis acris, & ingrati, fed non fervidi. Nomen. Latine Radix veficatoria. Malaice Accar binaffa, h. e. perdens radix, quum cutim perdat, & ‚veficulas adtrabat, Ternatice Bama. Amboinice in Hitoea, & Loehoa Mebulatu, Nebulatu, & Mebuta- na bane, aliis Aylatu minor ad diftinetionem Aylatu majoris, que arbor eft libr. s. defcripta. Cun&a hac nomina denotant Ubat regium, & medicamentum ho- ftium. Bandice Caju Auwaran, h. e. carbo ignitus, atque hinc apud noftrates Belgice Vuur - wortelen. Amboinenfes quidam hanc male confundunt cum 4- joccol , h. e. Bori, vocantque Ayoccol minus. Locus. In Amboina raro obcurrit , fponte reperitur circa litus, in locis ventofis, & umbrofis fub arbu- fculis, & ubi folum eft argillaceum , & lapillis mix- tum, femper enim folum amat durum. Quum LXVIIL HOOFDSTUK. De E: aur IP ortel. Ccar Binaffa is een zoorte van de Clematis Indica, A met boutachtige, en regte Helen wel opfchietende, echter by de wortel iffe kruipende, of op de aarde ruftende. Uit eene wortel fcbieten veele ftelen op, die meeft regt zyn, of met baar onderfte een weinig op de aarde leggen „ zommige kruipen ook door de ruigten, en dat dikwils met zeldzame bogten , eenigzins den ftruik van de Bonga Manoor gelykende. ` Zy zyn in wyde le- den verdeelt, beneden boutverwig , en zeer taai, boven gras-groen , omtrent een balm dik, wit den ronden wat gefireept, doch van binnen doorgaans’ boutachtig, van de wortel twee of drie [pannen lank bloot, daar na met ydele bladeren bezet. Aan ieder lid Jlaat een-enkel blad, | en bet lid is aldaar dikacbtig , als een knie , ter zyden uit- gevende een andere lange [leel, die men dikwils boven dikker ziet dan beneden, bier en daar met eenkort bogtje als een winkelbake, en alt de knien op de aarde ruften, zoo fchietenze worteltjes daar in. Het blad gelykt na "t Blitum, of Sayor Bayangh, dog langer, en fmalder , flraks van zynen oorfpronk zig uit. breidende , en daar na allenskens fpits toelopende, glad , en blyde-groen , maar in fcbadusve ftaande zwart-groen. By baren oorjpronk, en aan de knien zynze bruin, of ligt-rood , daar de knienzig in twee ftelen verdeelen , ftaan meer bladeren by een, als mede aan de uiterfte rankens die zig im eem baak omkrommen. In de boven geplant, Jebiet bet wat cierlyker op, met meerder , digter , en kor- ter fielen, als een ftruikje, drie, en vier voeten boog, op de aarde Si fraay uit/preidende, en dan zyne flelen opregtende. Die ook breeder , en weeker bladeren dragen dan int wild, met veel bruins aan de knien, aan 't ope perfte der fielen in de {patie van een band , of een fpan , komen de bloemen voort , ydel; en boven malkander ftaan- de, Deze zyn langbalzig , de Fafmynen gelyk , doch Jmalder, van vyf blaadjes gemaakt , fcboon vlammend= rood, na de roozen trekkende , en glimmende als Satyns De balzen zyn rooze-rood , en flaan in diepe naauwe kelkjes , die wat baairig , en kleeverig zyn. De blaad- jes van de bloemen flaan regt uitgebreid in de rondte , om- trent zoo breed als een nagel van een duim, doch aan de geplante in de tuinen veele grooter, en levendiger van coleur. Zy zyn zeer teer , flenfJen ligt, en daar volgen geen vruchten op , gelyk ze ook zonder reuk zjn , zomtyds ook , dog zelde, als zy in fcbaduachtige plaatzen ftaan, bebbenze zes blaadjes , daar zy anders maar vyf bebben: e De wortel is naa proportie van de plante grof , en fterk, boven knoeftig , en bogtig , maar veele dikke vaze- lingen na beneden-aendende, die diep in de aarden gaan. zals de booftavortel gaat zomtyds twee , en meer voeten diep in de aarden’, 200 dat ze zwaarlyk uit te trekkenis , buiten is ze groenachtig , binnen bleek-geel , boutacbtig , envaft, wat fterk, of kruidachtig van reuk, van fmaak fcberp , en onliefelyk, doch niet beet. Naam. In ’t Latyn Radix veficatoria. In't Maleyts Accar binafla, dat is bedervende p ` = datze de buid be als zy bleynen op trekt, in ’t Ternataans Bama. er, Z ae en Loeboe, Mehulatu, Nehulatu, en Mehutana hane, by anderen Aylatu bet kleene, tot onderfcheid van Aylatu bet groote , "t welk een boom is lib. 5. befcbreeven. Alle deze namen bedui. den Koninglyk Ubat, en oyandlykartfemy in’t Bandaas Caju Auwaran , dat is gloejende koole, en daar van by onze Duitze Vuur-wortelen. Zommige Amboineezen vermengen bet qualyk met Ajoccol , dat is Dori, en noe- men dit Ayoccol bet kleendere. Plaats. Het is in Amboina weinig te vinden, van zelfs windt men bet omtrent bet ftrand , daar bet lugtig, en Jcbaduavacbtig is, onder andere boomen , en daar de grond kleiachtig , met fleenen gemengt , want bet wil altyd een barde grond bebben. En 3 Als 454.) HERBARII AMBOINENSIS uum fponte fub fruticulis crefcit, planta videtur effe farmentofa, & convolvulacea, in -hortis vero quum fola locetur, frutex eft; qui afferculis inponi oteft. Per fegmenta radicis transplantanda , & pro- paganda eft, qua nodos exhibent, quod & laborem requirit, quum raro fubcedic. Jfus ejus eft potiffimum ad veficulas extrahendas, uti cum Cantharidibus fit, cutn quibus radices he vir- tute quodammodo conveniunt. Hunc in finem re- centes, & molliffime eliguntur radices, que in fe- gmenta fcinduntur cultrum. craffa, que tumentibus , & cedematofis inponuntur. pedibus hominum Hydro- picorum , Leycophlegmaticorum , & Paralyticorum, intra fex, vel octo horas cutis rubebit, & mollis ad- trahetur veficula, fed non tam fortiter „ vel tam alte, uam per Cantharides. Veficula he diffecte , fi non ponte difrumpantur , multum effundunt liquorem, qui eft lympha infalubris in artibus harens , unde multe nee tales vefice in pede adtrahendz funt, quum. lympha fic effufa , aperture {ponte . exíiccari permittuntur, feu parum calcis inlinitur, ut crufta generetur. Similia quoque fegmenta fronte adplicantur , fi quis Cephalalgia laboret, ut extrahatur, utinoftrates Can- tharides mi aures adplicant. Venatores. tanquam arcanum habent folia, ac flores hujus plante cibis ca- num venaticorum admifcere , ut avidi, & cupidi effent ferarum. K .. Radix hec cum Zingibere, & Pipere longo contu- fa, & Cormento inpofita, qui proprie fant dura tuber- cula, & Tophi Amboinenfium variolarum , hos cu- rat, copiofam enim adtrahit aquam aliosque humores. Amboinenfium propugnatores hújus flores poft au» res gerunt, quos: etiam Saguero infundunt, & epo- tant, ut ex ipforum fide audaces, & bellicofi fint. Floris. forma, ingratus fapor ,.& levis ardor radicis declarant hanc plantam adfinem effe frutici fupra. lis bro fexto defcripto, qui flamma filvarum , fcu Aupa» rúlan vocatur, que femina cenfetur y atque hacc radix veficatoria mas, quum fterilis fit. Tabula Centefima Sexagefima Ollava Plantam exhibet, que Radix veficatoria vulgo vocatur ; cum .. €jus corymbo florifero A majori forma expreflo, OB SER VAT TO: Hec eft Plumbago Zeylanenfis , folio fplendente Ocyma- fti, flore lacteo Boerb. Ind. Hi L. B. & Thef. Zeyl. p. 195. & Plumbago foliis petiolatis H. Cliff. p. 53. ubi vide reliqua. Liber VX. cap. LXVIII, Als bet in "t wild, en onder de ruigten groeid, zoo ziet men °t voor een feelent, en Jlingerend gewas Zan maar in de tuinen, als bet alleen flaat, werd het con Jiruik, en laat zig ook op latten leiden. Men moet het met fiukken van de wortel verplanten , daar eenige [cheu- tjes aan zyn, °t welk nog al moeite koft, om dat bet zelden gelukt, Gebruik. Het werd meeft gebruikt om bleinen daar mee op te trekken, gelyk wy met de Cantbarides of Spaanfche- vliegen doen , welkers kragten de wortelen ten naaften by bebben.: Hier toe neemt men de ver. Sebe , en weekfte wortelen, die men in fchyfjes /nyd van een mes dik , en dezelve bind op de dikke, en zugtige be- nen, van waterzugtige , gezwollene, en aan de Beriberi gaande menfchen , in de tyd van zes, of acht. wren zal bet de buid rood maken, en een zagte blaar optrekken doch zoo fterk , en boog niet als Spaanfcbe vliegen . de bladeren open gefneeden, zoo ze niet van zelfs Da wil- len, geven veel vogtigheid uit, zynde bet ongeždnde wa- ter, dat in de leden Dat, dies men diergelyke blaaren veel aan een been moet laten optrekken , als bet avater uit gelopen is, zoo laat meni de gaten van zelfs opdrogen, of men [meert daar wat kalk op , dat zy een korfi krygen. Dezelve fchyfjes werden ook op ’t voorbooft gebonden als men booftpyn beeft , om ’t zelve uit te trekken, gelyk de onze met Spaanfche vliegen achter de ooren te zetten doen. De jagers bouden °t voor een fecreet onder bun lie- den, datze de bladeren , en bloemen den jagt-bonden onder de koft te eeten geven, op dat ze greetig „en Vere bit op ?t wild zoude wezen. Deze wortel met Gengber , en lange Peper geftoten, en op de Cormento gebonden , dat ‘zyn de hárde knobbelen of Topbi van de Amboinfe pokken overgebleven , geneeft dee zelve , want bet trekt veel water, en vogtigheden uit. De voorvegters onder de Amboineezen, dragen de bloe- men achter de ooren, doen ze ook in Sagueer , en drinken daar vun om na baar geloof flout te werden, als zy vege ten gaan. De gedaante van de bloem, vyze fmaak en zagte brand van de wortel, bewyzen dat dit kruid uit de maag fchap xy vaneen Heefter , boven lib. 6. befcbree- ven, en genaamt flamma filvarum , of Auparulan, de- welke men voor "t wyfje boud, en deze Radix vefica~ toria voor "t mannetje, om dat 't onvruchtbaar is. ^ De Hondert acht en zestig fte Plaat Vertoont een plant, welke by 't gemeen de Vunr-wortelge- - naamt werd, met des zelfs L/oem-tros Ain grootergedaan- „ite; AANMERKING. Dit is de Zeylonfche Plumbago, met een blinkend blad, als van de Ocymaftrum van Boerb. Ind. H. L: B. en de Thef: Zeyl. p. 195. en Plumbago met gefteelde blaadjes van de H. Cliff. p. 53. alwaar het overige ziet. ; CAPU'L Lab. CLXVUZ. / d Y 7 tp D SSS N‘ \ N Ss SN N Hut | ^ YY ii | e NS RECEN W We ES 7 277 A ji VONK 2 i Mi Sch mW A AH | / Hien if Nite. AN OI Aë GE SS N SS BHH; HY 77, A GEH EEE WERE YT 44 / 7 Uy M 7 as A NN N ~q | dn, "9 Wu, `" AN NN RUN IX Boek. LXIX Hooftft. CAPUT SEXAGESIMUM NONUM. Pes Equinus. Pancaga. Æc humilis plantula eft, more Chameciffi fupra H terram prorepens , nil adtollens nifi petiolo , qui- bus folia infident, ex radice enim primo multi propullulant caules , terre incumbentes, plani, quiin quibusdam locis, radices iterum emittunt , aliosque adtollunt caules, potiffimum fimplices , aliquando autem plures fimul excrefcunt; Ereéti hi caules dimi- dii circiter pedis altitudinem habent, acquivisin ver- tice fimplex fuftinet folium, in orbem difperfum. Folium cum illo Chamzciffi convenit, vel propius ad illud Afari adcedit, eft enim rotundum, feu pau- lo latius quam longum , fi non ad unam partem fulcatum effet, ubi petiolus inmittitur , atque hinc equi pedem refert, magnitudine denarii, inque locis umbrofis inperialis magnitudinem obtinet, ad oras ro- tundis dentibus dentatum , in quibus etiam breves confpiciuntur apices, funtque porro tenuia, glabra, ac parum finuofa ob teneritudinem , fubtus intricatis, & protuberantibus nervis diftinéta , late virentia, fa- poris herbacei cum fubtili amaritie, ad illa Nafturtii aquatici adcedentis. ag Flofculi progerminant brevibus in petiolis ; prope radicem propullulantes, funtque violacea, feu fulca capitula, flofculosreferentia , nullique hos infequun- tur fru&us. Undique e radice furculos emittit albos, tenues referentes lumbricos , amplumque obcupat lo. cum. Radix alba eft, vilis, & fibrofa, Nomen. Latine Pes equinus. Malaice Pancaga. Bel- ` gice Paarde voetjes. Quidam hanc quoque Malaice vocant plantam Daun Cucurang , aferratis foliis, quod nomen etiam gerit Serratula Amara, qua hujus filve- ftris habetur fpecies, licet. herba fint quam maxime inter fefe diver(e. Portugalli Batavia hanc vocant Fol- bo Rabaffo, qua proprie in Hifpania Nafturtium aquatie cum elt, Ternatice Coloditi manoora , h. e. lumbrici pul- vinar. Ceterum Coloditi mafou, h. e. Oebat contra vermes, Amboinice AfJotelina laun, h. e. folium ca- nis aures referens, item Alaun Ribute, h. e.infundi- buli folium , in Loehoea Aylaun Capepuli. Bandice Biffi mattan. Baleyice Paydob. | Locus, Ubique in hortis crefcit juxta fepes, ut & fponte, ob ejus vero ufum de induttria colitur in folo argillofo parumque humido , ubi folia gericampla , & obfcure virentia, que vero Soli exponitur, melius cruda edi poteft, eftque porro-nota per totam Indiam Orientalem. Ufus. Potifimum in ufu eft apud milites noftros, quem abincolisaddidicerunt, ad quevis foramina, & vulnera accidentalia pedum curanda, quum enim in hifce calidis regionibus nudis incedant plerumque pe- dibus, hinc hifce quam maxime obnoxii funt , ac facillime per contufiones vulnera adquirunt, quum- que nulla alia ad manus fint emplaftra , hzc inpo- nunt ipfis folia manibus, vel fupra ignem parum ca- lefa&a, Cicatricantem , & confolidantem habent vir- tutem, atque jure inter vulnerariacenfentur, curatio, autem per.fola hzc folia tarde procedit, ac tantum- modo in levibus, & recentibus vulnufculis. Pes quoque iftotemporeficcus, & tectus fit, & ab- ftineant.a nimio potu, alioquin enim hzc folia humo- res nimis adtrahunt, ac pus generant, quum vero hoc extraxerint, Cicatricem melius promovent. Cruda quoque edi poffunt cum Bocaffan , & Oelang Oelang , fantque falutatia ftomacho. Ac prefertim ad- hibentur ad mirum Moretum malaicum, quod compo- nitur ex decem, velduodecim diverfis recentibus her- bis, in quo acrimonia, aciditas, & levis obfervatur amarities, quz omnes fimul. minutim confcinduntur, & cum coéta mifcentur Oryza, quz ad quosvis edi-. tur cibos, ut adpetitus excitetur, Exem- . een paarden boef verbeeld, . alleenlyk by kleene , en werfche zeerig AMBOINSCH KRUYDBOEK. 455 LXIX. HOOFDSTUK. De Paarde - vost. lt is een laag kruidje, op de manier van Cbamacis- Jus, of Aardveil, op de aarde kruipende , en niets verbeffende dan de fielen, daar de bladeren opftaan, want uit de wortel komen voor eerft veele Delen voort a plat op de aarde leggende, bier en daar weder inworte- lende, en andere flelen opregtende , die meeft enkeld s 20M- tyds meer by malkanderen ftaan; Deze opgeregte ftelen zyn omtrent een balve voet boog, en ieder draagt op zyn top een enkeld blad, in de rondte uitgebreid, Het blad gelykt na de Cbamaciffuz , of Aardveil, of nader na "t Afarum, te weten meeft regt rond, of wat breeder dan lank zoo bet niet aan dé eene zyde eene kloo- ve badde, daar den fteel ingelaten werd, en daar door A in de groote wan een {ebelling, aan JSchaduwmagtige Plaatzen ook van een reaal , aan de kanten met ronde tanden gezaagt , daar aan men ook kor- te [pitsjes ziet, dun, glad, doch wat gefronft, wegens zyn teerbeid , van onderen met uitfekende , verwerde Zee nuwe, blyde-groen, van fmaak kruidachtig, met een fube tiele bitterbeid , na de water-Eppe trekkende, ; De ée oc komen voort op zeer korte fleeltjes, digt by de wortel, zynde licht-violette , of bruinachtige kno- pen, die zoo wat na bloempjes gelyken, en daar volgen geen vruchten op. Het zend zyne witte [cbeutjes als dun- ne wormen rondom uit de wortel , en beflaat een breede Plaats. De wortel is wit, gering, en vafelachtig, ` Naam. In ’t Latyn Pes equinus. In’t Maleyts Pan. caga. In’t Duits Paarde-voetjes, zommige noemen "t ook in't Maleyts Daun Cucurang , van zyne gezaagde blaadjes, welke naam ook draagt de Serratula Amaras die men voor ’t wilde houd, boewel "t zeer werfchillende kruiden zyn. In’t Portugees op Batavia noemen ze bet Fol. ho Raballo , ’t welk eigentlyk in Spanje de water- Eppe is. In ’t Ternataans Coloditi manoora, dat is worm- kuffen, anders Coloditi mafou, dat is Oebat tegens de wormen. In 't Amboins Affotelina Laun, dat is blad, dat na bonds-ooren gelykt, als mede Alaun Rihute, dat is tregters blad, op Loeboe Aylaun Capepuli, Bandaas Biffi mattan. Baleys Paydoh. Plaats. Het waft over al in de tuinen langs de bagen; en ook in "t wild, doch wegens zyn gebruik werd bet met opzet onderbouden, en aangequeekt op een klei grond , die wat vogtig is, daar bet dan groote, en donker-groene bladeren gewind, doch bet gêene ter Zonne flaat, is be- quamer om raauw te eeten, voorts is bet bekend febier door geheel Ooft- Indien. Gebruik. Het is meeft in gebruik by onze Soldaten ge- komen, die bet echter van de Inlanders geleerd bebben, om alderhande kleene gaatjes, en toevallende bezeeringe , die ze in de voeten krygen te geneezen, want dewyl ze in deze warme landen meeft bloots voets lopen, zoozyn ze dat ligt onderworpen, dat ze bier of daar floten , of ga- ten krygen , als dan met geen pleifters verfienzynde, leg- gen ze deze blaadjes daar op eerft in de banden, of over ^t vuur wat warm gemaakt zynde; Zy hebben wel ten Cicatrifeerende , en beylzame kracht, en werden met re- den onder de wond-kruiden gereekend , echter de cuure met deze bladeren alleen gaat zeer sc arp toe, en fcbier en. Zoo moet men ook de voet voor die tyd droog, en ge- kleed bouden, en. van. veel drinken zig fpeenen, anders trekken deze blaadjes de vogtigheid meer na zig, en gene- reeren etter, doch als ze die nu uitgetrokken bebben , zoo Cicatrifeerenfe te beter. Men kan ze ook raauw eeten met Boca[Jan , en ander Oelang Oelang , werdende voor de mpage gezond bevon- den. Inzonderbeid werdenze genomen tot bet wonderlyk Moretum malaicum , "7 welk gemaakt werd van wel tien, of -twaalfderlei groene kruiden , daar cen feberpigbeid, en kleene bitterheid in is, alle door malkanderen kleen ge- fneeden, en met gekookte Ryfl gemengt, welke men tot alderbande fpyze eet , om een graage maag te maken. ^ By 45 HERBARII AMBOINENSIS Le Io LXIX, Exempli gratia recipe foliorum Pancage manipulum, virides Cepas, foliorum Sinapi, Laganfe , ac quo- rumvis acidorum foliorum Sonbong, Daun Boaya, Pharmacum litoreum ana manipulum femis ; tria qua- tuorve tenera Limonum folia, Petrofelini, Portula- ce, & Lampoejang, & Lancquas, Palmytam , feu cor caulium Syree,.Sulaffy , Micka Micka &c. quan- tum vis, hzcque omnia minutim confcinde, & mifce cum cocta Oryza, que ex manu loco panis editur. In ulceribus, ac vulneribus depurandis, & e quibus pus extrahere volumus, infunde fuccum calefactum ex radicibus expreflum, ipfisque folia inpone, hoc autem femel bisve tantum inftituendum eft, ac por- ro folia folummodo inponuntur. Pueris quoque pro- pinatür tam fuccus ex tota hac herba, quatn aliis ad- coêta herbis contra vermes, & abdominis tormina. Pancaga cum Sitio répente, & Pinanga alba mattis cata, fuccusque horum deglutitus antidotum eft con- tra noxium cibum, qui adfumptis eft. Foliorum fuc- cus cum Calappi oleo mixtus, calefaétus, & auribus inftillatus ipfarum tinnitum , & fufurrum curat. To- ta hzc herba Ságuero incoéta falutarem prebet po- tum Nephriticis, hic autem propinandus efb per tot menfes, quot annis «ger hoc laboravit malo. Alii totam hanc fumunt herbam cum dimidia parte bul- bulorum Cypri fotundi , & acutis apicibus Caricis Lalan didi, que fimul coquunt in'dulciSaguero, vel aqua, quam aliquamdiu propinant. "Hoc vehemen- ter urinam expellit, ac falutare eft remedium Hydro- picis; Nephriticis, & Ifchuria laborantibus. Contra Afthma, & tuffim convulfivam manipulum Pancage cum radicibus ejus fumitar, ac bini ramuli veri Cu- curang , que fimul aque incoquuntur, & propinan- tur. GC hzc folia cum illis Dutrz contrita, & calida dorfo inlinita', ipfique tota inpofita folia dolo- res, ac lancinationes fpine dorfi curant... Foliorum fuccus calide auribus illatas, que purulentz funt, ac pus effundunt, has curat, unde apud Lochoenen- fes fuum obtinuit gomen. - Pancaga quoque coquitur cum Gratiofa in Banda Daun Kitsjil dicta, horumque decoctum propinatur contra Nephritidem, & Colicam. NB. Pes equinus in Frifia vocatur Alchimilla , cum qua multi hic hanc comparant herbam , hocque ipfi in- ponunt nomen, ob confolidantem ejus naturam, uti Alchimilla quoque herba vulneraria eft. ` Alii hanc comparant cum Chameciffo, Sanicula, Sione, & Nafturtio aquatico, cur autem Portugallis Rabaco, h. e. Nafturtium aquaticum, vel Sion voce- tur, comprehendere nequeo , quum Rabaco vidi cre- fcentem lónge alia forma in Portugallia circa urbem Valentiam in locis paludofis. Codagen. Hort. Malab. part. 10, Fig. 46. defcriptum convenit cum hoc pede equino, excepto quod Mala. baricum dicatur effe pilofum ad caules , totaque plan- ta non amarum, fed falfum, acrem , & mordentem Pabet. faporem. Virtutes ejus medicinales hic ignotz ibi memorantur. Adnotator ibi pro una eademque ha- bet planta cum Brafilienfium Acaricoba a D. Guilbel- mo Pifone libr. 4. cap. 66. Hiftor. nat. Braf. defcripta. "Tabula Centefima Sexagefima Nona | Ad Figuram Primam plantamexhibet, que Pes equinus Rum- pbio dicitur. be ae Figura Secunda Empetrum exhibet acetofum. —OBSERVATIO. Pes equinus Rumpbii vocatur Hydrocotyle Zeylanica, A- fari folio a. Tournef.. inflit: p. 328. & Thef. Zeyl. p. 122. & Valerianella Zeylanien, paluftris, repens, Hedere terreftris folio, ad radicem florida, Herm. Par. Bat.p.238. ubi icon & defcriptio, & Afarina Zeylon. minor. Par. Bat. Pr. p. 315. & Hydrocotyle foliis reniformibus crenatis, H. Clif. ?. 89. ubi vide reliqua. i CAPUT By exempel neemt van de bladeren Pancaga e vol, groene Ajuinen, Moftaart bladeren, GE it derbande zuure bladeren, Sonbong , Daun boaya , Phat- macum litoreum van ieder. een balve handvol, drie of vier jonge Lemoen bladeren, Petercely, Porcelein ke ge bladeren van Lampojang , en Lancquas , bet Pal t of bert van Syree-fielen, Sulaffy , Micka Micka ES zoo veel gy wild, en fnyd dit alle kleen door malkande- ren, mengt bet met gekookte Ryft, die men dan zoo uit de band eet. In ulceratien, en wonden, diete zuiveren zyn, en daar men etter wil uittrekken, giet bet warm gemaakte zap, uit de wortelen geperft, en legt dan de bladeren daar op , doch dit beboeft men niet meer dan eon of tweemaal te doen, en voorts de bladeren alleen opleg- gen. Men geeft bet de kinderen ook in, zoo bet zap > bet geheele kruid; als onder moeskruiden gekookt , tegens wormen, en buikpyn. Pancaga met Sirtum repens, en witte Pinang geknouwt en den zap ingezwolgen , is een tegenbaat tegens febade- lyke koft, die vergevenis. De bladeren met Calappus- Oly Gemengt, warm gemaakt, en in de ooren gedruipt geneezen bet moejelyk fuizen der zelven. Het gebeele kruid in Sagueer gekookt, is een gezonden drank voor graveli- ge perzonen , maar men moet zoo veel maanden daar van drinken, als men jaren aan dat euvel gegaan beeft. An- dere nemen dit gebeele kruid met balf zoo veel holletjes of worteltjes van Cyprus rotundus , en de fcherpe fitze van Snygras Lalan, koken dezelve in zoete Sagueer, of water , en drinken een tyd lang daar van. Dit zet ge. weldig bet water af, en is gezond voor Waterzugtige Graveelige, en die een ver[lopping van bün water beb. ben. Tegens den Kinkboeft , en benauwde borft, neemt een handvol Pancaga met wortel en al, en een paar taks jes van de regte Cucurang , kookt bet in water, endrinkt bet. Dezelve bladeren met de bladeren van Dutra ge- wreeven, en Warm op de rugge gefmeerd, en daar. dan de gebeele bladeren over gebonden, geneezen de [leekte , en weedommen des ruggengraats, Het zap van de blade- ren warm in de ooren gegooten, die etterigzyn, en vloe- jen, geneeft dezelve , waar van bet by de Loeboeneezen zynen naam beeft, De Pancaga werd ook gekookt met de Gratiofa in Ban- da, Daun Kitsjil genaamt , en bet afziedzel gedronken, tegens bet Graveel , en Colyk. NB. Paarde-voetjes noemen ze in Vriesland de Alcbi- milla , waar mede veel bier te lande dit kruid vergelyken, bewogen door zyn beelende kracht, gelyk Alchimilla mes de een wondkruid is. NAT - Andere met Cbamecilfus , Sanicula, Sion , en Nafturs tium aquaticum, waarom bet de Portugees Rabaco , ‘dat is water - Eppe, of Syon noemt, kan ik niet bedenken, dewyl ik de Rabaco met een andere gedaante in Portus gaal , omtrent de ftad Valentia, op waterachtige plaat- zen bebbe zien groejen. -~ Codagen in Hort. Malab. part. 1o Fig. 46. befcbree- ven, komt met onze Pes equinus overeen , bebalven dat bet Malabaarfche befchreeven werd baairig van fteel, en de gebeele plante geen bitteren, maar een filtigen , feber- pen, en bytenden /maak toegefchreeven werd. De medi- cynale krachten, die bier onbekend zyn , ziet aldaar. Den Annotator boud het voor een en bet zelfde met bet Bra- Rliffe Acaricoba van D. Guilhelmus Pifó lib. 4. Cap. 66. Hiftor. nat. Braf. befchreeven. De Hondert negen en festigffe Plaat Vertoont in de Eerfte Figuur een plant, welke de Paarde- voet van Rumpbius genaamt werd. -> De Tweede Figuur wytt aan de Suure Empetrum. AANMERKING. De Paarde-voet van Rumphius werd genaamt Zeylonfe Hydrocotyle, met het blad van de Afarum van Tournef. infit. p. 328. en de Thef. Zeyl. p. 122. en Zeylonfe, moeraflige, kruipende Valerianella , met het blad van de Hondsdraf, by de wortel bloejende van Herm. Par. Bat. p. 238. alwaar de figuur, en befchryving; en Zeylonfe keinder Afarina van de Par. Bat. Pr. p. 315. en Hydrocotyle met niervormige getande bladeren, van de H. Clif, p. 88. alwaar het overige ziet. LXX. Pag #56. Tab. CLXIX. SM My Y IX Boek. LXX Hoofifi. CAPUT SEPTUAGESIMUM. Empetrum Acetofum. Dun Aflam. Aun Affam videtur fpecies effe Cotyledonis , feu Umbilici Veneris, cujus fpecies quasdam Clufius quoque obfervavit. Rotundisfuis, ac pinguibus flagellis, haud longis, fupra rupes, vel juxta folum prorepit. Hi repentes caules alios proferunt erectos, rotundos, pingues, rubentes, & femi pellucidoscau- liculos, feu petiolos, quorum quivis fingulare fuftinet folium more Chamecifli, vel precedentis Pancage. Repentia vero farmenta prope articulos radiculas figunt in rupes, aliaque emittunt lateralia etiam ru- bentia. Folium magnitudinem obtinet inperialis, a- liquando palmz , immo etiam majus eft, rotundulum, feu obliquum, ac cordatum, prope petiolum fulca- tum, ubi & rotundz auricula fibi invicem parum in- ponuntur. P6 uid AUR Folium hoc fuperius binos tresve gerit apices , quo- rum longiflimus , feu primarius non directe in medio locatur, fed femper ad unam inclinat partem, ad o- ras dentatum , feu in plures minores apices diftinétum, atque ad binos primarios apices majores excurrunt nervi, cum aliis minoribus lateralibus, ejusdem cum caulibus coloris, quidam enim, uti dictum fuit, pal- lide rubent , alii albi, feu pallide virentes. Folia porre fuccofa admodum funt, fragilia, glabra, acfe- re fplendentia, ac facile flaccefcentia, licet in plan- ta firmiter extenfa fint, faporis grate aciduli, cum quadam tamen filveftri fapore, qui ex terra adtrahi- tur. ` Flores peculiari infident pedunculo, qui tenuior, ; & longior eft illo, qui folia fuftinet, binos tresve fimul exhibet flofculos, qui in hac planta duplicem obtinet formam , primus flofculus rotundam refert, ac cordiformem burfam, inftar fquamz pifcis , qui in bina dehifcit petala, externe rúbentia, interne al- ba, inque medio flavus erigitur collis exbr*vibusfta- minulis formatus , uti in floribus Pomi. ; Poft hune ejus loco excrefcit e et & pallide virens cellüla, ex tribus alis compofita, inftar cellu- le feminalis Lapathi, vel Acetofe Hifpanicz , fupra hanc alius excrefcit flos, ex quatuor albis conftans petalis, quorum bina exteriora magis albent binis in- terioribus, fine flavo ifto colle intermedio, fed ejus loco viride erigitur pittillum, feu ftilus fupra trifidus, qualis confpicitur in inmaturis Ricini fructibus, trigo- na cellula feminalis matura in tribus cellulis ruffum AMBOINSCH KRUYDBOEK. en balf doorfchynende flelen, 457 LXX. HOOFDSTUK. De Suure Empetrum. ¡Aun Affam wil een zoorte zyn van Cotyledon, o D Umbilicus Veneris, CA Clufius ook Lë fuure zoorten gevonden beeft. ` Het kruipt met zyn ronde, en vette fielen, die doch niet lang zyn, over de klippen, of langs de grond. Deze kruipende elen dra. gen andere overeind ftaande, ronde, vette, roodachtige, waar van ieder een byzon- der blad draagt, op de maniere als de Chamaciffus , of voorgaande Pancaga. De kruipende fielen verwortelen bier en daar by bare leden in de klippen, en zenden anderen ter zyden uit, die ook roodachtig zyn. Het blad is in de grootte van een palm, zomtyds ook van een band, of meer, rondache tig, of als een fcheef bert, achter by den fteel met een kloove , daar de ronde billen wat over malkander ftaan. Vooren beeft bet twee a drie fpitzen, waar van de lang- fte, of principaalfte niet regt in de midden ftaat , maar altyd naar eene zyde , aan de kanten getant., of in veele kleene [pitzen verdeelt , en na de twee voornoemde booft- Jpitzen lopen de principaalfte zenuwen, met nog andere mindere ter zyden, van dezelve coleur als de ftelen, wänt zommige , als gezegt, zyn lichtrood , zommige wit, of bleek-groen. Poorts zyn de bladeren zeer zap- pig, bros, glad, en fcbier glimmend, flap, en ligt flen- Jende, boewel ze aan baren ftok ftyf uitgebreid ftaan, ` van fmaak aangenaam futur, doch met eenige wildigbeid na de grond riekende, Het bloeizel komt woort op een byzonderen fleel , die dun= der, en langer is dan de bladdragende , twee adrie bloemp- jes teffens vertoonende , die men aan dit gewas dubbelt, of van t«veederlei fatzoen ziet, bet eerfte bloempje is een ronde, bertformige beurfe , als eenvi/cb:fcbubbe , diezig in twee blaadjes opend , buiten roodachtig , en binnen wit, en in de midden een geel beuvelken, van korte draadjes s gelyk in °t Appel-bloeizel, Na dezen groeid in baar plaats een driekantig , en licht- groen buisken , van drie vlerken gemaakt , gelyk de zaad- buiskens van Lapatbum, of Spaanfche Suuring , boven op "t zelve komt een andere bloeme voort, van vier witte blaadjes gemaakt , waar van de twee buitenfle wat wit- ter zyn, dan de twee binnenfte, zonder bet geele beu- veltje in de midden, maar in deszelfs plaats een groen pylaartje, boven in drie fpitzen zi verdeelende, gelyk i men op de onrype vruchten van de Ricinus ziet , bet drie- continet femen, inftar arenz pufillum, undique gg ryp geworden xynde, begrypt in drie ca axim pendens. E Radix pufilla eft, alba, vilis, & fragilis , fed pri- maria radix firmior eft, &transverfalis, rupibus laxe inherens, unde & t...a planta facile evelli poteft. Prater albam rubra quoque obcurrit age for- ma, & modo crefcendi priori fimilis, fed ejus folia majora funt , & craffiora , plerumque palmam lata , fub- tus fufca, fuperius obfcure virentia, feu viridia, cum fufco mixta, vene, & caules eleganter rubent , &- femi pellucidi, ejusdem acidi faporis, flores, & fe- mina funt, uti in priore. : He autem bine herbe l fimili herba, quz fimilibus fere foliis fupra rupes pro- repit, folia autem ejus funt cordiformia, apicesque gerunt in medio vulgariin loco, ad oras quoque den- tata, fed rugofa, & ad tactum pilofa flavefcentia , non acidi, fed filveftris penitus faporis. n. Latine Empetrum acetofum. Malaice Daun P Belgice Since blaadjes. ‘Ternatice Tsjotsjo. Baleyice Batsjam Batsjam. Amboinice Hatu Hanal, & Hatu Hanar , i.e. Cingulum Petre, item Hatu Ebu, i. e. germen Petre, item Hatu Callan. In Hitoea Ut- ta batu, i. e. Sayor faxofum, in Loehoea Minibatu minor, ad diftinétionem Minibatu majoris, que eft Baleyenfium Lompa. Maccaflarice Katsji. Tom. Y, Locus, diftinguende funt ab aliad ` celletjes een ros zaat, zoo fyn als zand, rondom een mid- * del-pylaartje bangende. De wortel is kleen, wit, gering, en bros, maar de booft-wortel is wat fiyver, en leid dwers, die loffelyk aan de klippen bangen , wesbalven de gebeele plante ligt af te trekken is... Bebalven de witte beeft men nog een roode zoorte , in gedaante, en wasdom de witte gelyk, doch deze bladeren ~ zyn grooter , en dikker , in't gemeen een band breed , van onderen bruinachtig, van boven donker-groen, of groen ‚met. bruin gemengt, de aderen, en Stelen zyn fcboon-rood, en balf-doorfchynende, van dezelve fuure fmaak , bloe- ‘men, eti züden zyn als aan ’t voorige. Zoo moet men deze twee kruiden nog onderfcheiden van een ander diergelyken kruid, "t welk fcbier met dierge- lyke bladeren over de klippen kruipt, maar de bladeren zyn regt. bertformig , en bebben bare fpitzen in de midden op de gewoonlyke plaats, aan de kanten mede getant, maar ruig , en baairig in °t aantaften, geel-groen, van geen fuure , maar gan[cb wilde fmaak. Naam. Jn’t Latyn Empetrum acetofum. In ’t Ma- leyts Daun Affam. In "t Duits Sineefe blaadjes, In "t Ternataans Tsjotsjo. In't Baleys Batsjam Batsjam. In *t Amboins Hatu Hanal, en hatu hanar, datis Cine gulum Petra, als mede Hatu Ehu, dat is germen Pe- tre, als ook Hatu Callan. Op Hitoe Utta bam, dat is fteen Sajor , op Loeboe Minibatu bet kleine, tot onder- febeid van Minibatu bet groote , "t welk is der Baleyers Lompa. Maccaffaars Katsji. Mmm Plaats, 458 Locus. Nullibi crefcit nifi in locis faxofis, in mon- tibus filveftribus, & in vallibus, ubi rupes funt præ- ruptz , prefertim autem luxuriofe progerminat in a- cutis fcopulis tam erectis quam planis, quales aci- niformes vocantur, quique plerumque tam periculo- fi funt, ut adceffum prohibeant, qui tamen hifce fo- liis penitus obteéti funt , in foveolis enim horum acu- torum fcopulorum femper quzdam reperitur terra, ın ua h&c planta fibrillas fuas figere poteft. Rubra LC non tam frequens eft, collesque requirit fri- idiores , ubi ingentes lapides , & terra fibi mixte unt, quales prz aliis funt colles circa a rA Ema in Leytimora. In cunétis Amboinz , Molucce infulis nota eft hzc planta, uti & in Celebe, non au- tem ita in Occidentalibus infulis. " Ufus. Multum adhibetur ad Laétucam, tam abii- colis , quam Europzis, & Sinenfibus, incole vero hanc potiffimum pifcibus adcoquunt , ad acidum con- dimentum. Omnibus denique rebus hifce in terris infervit, quibus Acetofa, ac forte easdem habet vis res ad fitim fedandam in calidis morbis. Aptiorem cenfeo herbam ad calidum hepar tempe- randum, quam ad biliofos ftomachi humores tollen- dos, quod per acida inftitui non oportet. Baleyen- fes, & Javani horum foliorum fuccum adhibent ad tin&uram Caffombz, quum ipfis deficiat Limonum fuccus. Sic quoque quodvis ferri genus, quam erugino- fum etiam fit, hoc fücco non tantum depurari, fed etiam caruleurn reddi poteft, licet ipfi non admifcea- tur Mercurius fublimatus. Ternatenfes hunc mifcent fuccum cum acido Li- monum fucco, fi coeruleum tingere velint colorem, ac ficcum oblinire ferrum quodam oleo. - Ferrum zrugine infectum per noctem in hoc deponunt fuc- co, qui zruginem omnem tollit; ac ferrum purum reddit. Idem hit fuccus cum dimidia Sacchari patte coctus grate acidum pr&bet Syrupum, ad Mangam condi- tam , & Ribefios adcedentem, qui in calidis morbis ad fitim fedandam adhibere poteft. Agrefta Hittonica fequenti preparatur modo: Hanc herbam coque cum caulibus, in aqua marina, ac cir- cumage cum bacello, donec cuntte partes fint mi- ute, tranfcola dein per linteum , & in ollis ferva us ti: Hoc agteftam praebet gratam cunttis frixis ci- bis conduceñtem , falfedo enim aque marine, & aci- ditas foliorum ita temperatur, ut gratum prebeat fa- porem, CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Jmeerenfe Liber 1X. cap. LXX. Plaats. Het waft nieuwers dan op [teenie in wilde gebergten , en in SE a pt zyn, inzonderbeid ziet men ze weelderig op de Jcberpe klippen, zoo flaande als vlakke, diergelyke men Jpelde- werk noemt, zynde meeft zoo akelig , dat men qualy& daar over gaan kan; en echter met deze blaadjes SE bedekt, want in de kuiltjes van die Jcberpe rotzen altyd wat aarde zit, daar in dit gewas zyne Worteltjes be Gs kan. De roode zoorte vindt men zoo veel niet en Im eifcht koudere valeyen, daar groote Jleenen , en aarde On- der malkanderen lopen , gelyk onder anderen zyn de val- leyen omtrent de Negory Ema op Leytimor. In alle de Amboinfthe , en Moluxe Eilanden is bet bekend, als mee de op Celebes, in de Weftelyker Eilanden zoo veel niet. ` Gebruik. °t Werd veel gebruikt om Salade daar van te maken, zoo wel by de Inlanders , als Europiaanen en Sineezen, doch de Inlanders koken ’t meeft by viffen, om een fuure foufe te bebben. In fomma het dient ons hier te lande in alles, waar toe de Zuuring dient, en beeft miffchien des zelfs krachten in "t verflaan van den dorft , by beete ziekten. — Lk boude bet voor beguamer om een verbitte lever te tem- Peren, dan om galachtigbeid in de mage te verdryven, ’t welk met Juure dingen niet gefcbiedem moet. "De Ba. leyers, en Favaanen nemen den zap van deze bladeren tot bet verwen van Caffomba , als zy geen zap van Le- moenen konnen bebben. Zoo kan men ook alderbande y- zer geweer, boe verroeft bet ook zy , met dezen zap niet alleen fchoon maken, maar ook blaauwen, al en komt *er geen fublimaat toe” s De Ternataanen vermengen deze zap met ‚Juure Lemoen- zap, als zy blaauwen willen, en bet gedroogde wapen | don met eenige Oly aan. Een yzer, dat zeer verroe[t is, leggenze een nagt in deze zap, die den roeft tot de grond toe uitbyt, ent wapen zuiver maakt. Dezelffle zap met balf zóo veel. Syroop van Suiker op- gekookt , geeft een SR rinfcben Syroop , na ’t ge. confyte Mangas , of Aalbefien fmakende , die men in bee- te ziekten om de dorft te verflaan gebruiken kan. Agrefta Hittonica, of Hitoeëeze verfuis, werd aldus gemaakt : Kookt dit gewas met fielen en al in Zeewater, en roerd bet met een flokje, tot dat bet alles kleen wera de, zygd bet dan door een doek, en bewaard. bet in pote ten, dit geeft een aangenaam verfuis by alderbande ge- braden koft te RU end werdende de brakbeid van ’t Zeewater, en fuurte van deze bladeren door malkande= ven zoo gebrooken, dat bet aangenaam van [maak werd, IX Bock. LX XI Hoofiff. CAPUT SEPTUAGESIMUM PRIMU M. Serratula amara. Daun Cucuran. . Aun Cucuran eft herba repens , caules gerens len- D tiffimos, infraque parurh lignofos, fupraterram extenfos , aliosque emittit erectos ftriatosque cauliculos inftar Veronica noftratis. Hi cauliculi vix culmum crafü funt, in amplos arti- culos diftinéti, quorum inferiores craffos formant no- dos, qui.terrz incumbentes fibrillas ipfi infigunt. Caules vero ipfi angulofi , & ftriati funt, in una fpe- cie virides, in altera fufci , dividitur enim in album, & rubrum Cucurang, foliis, ac modo crefcendi fibi fi- miles funt, atque ad genicula bina locantur folia fibi obpofita, inftar illorum Urtice minoris , fed nullis pilis armata , glabra, & tenuia, parumque contraêta, multis transverfalibus coftis magnitudine unguis pol- ` licis, ad oras acute dentata, in alba fpecie late vi- rentia, in rubra nigricantia, ipforumque vene fufce funt, -Utraque vero faporem habent amariffimum, inftar Centaurii. Obfervatur quoque hzc folia unam P partem gerere anguftiorem, & breviorem altera, ac- fi lamella abfciffa foret, qui Character ceterum So. Janis competit, hoc autem potiffimum in inferioribus detegitur planta foliis. Ex ipforum alis burfula provenit, ex binis pallide virentibus foliolis, feu pelliculis compofita , quorum fupremum multo longius eft inferiore, oblongum, & incurvum reprefentans corculum , quumque hzc fo- liola fefe aperiunt , flofculum exhibent illi Urtice quo- dammodo fimilem, qui parum nempe concavus eft, & ex uno conftat petalos fuperius in. tres rotundos definens apices, albus, feu punctulis quibusdam pur» pureis notatus , in medio bina gerens ftaminula , in- feriori, & lati ' Jamel a eremamaie vie rens burfe foliolum ipfi arête incumbit flofculo, quod cito decidit. z ; í Dein-fefe claudunt iterum burfule foliola, atque intus formant oblongum vafculum feminale, in quo latet minimum, & arenaceum quafi cinereum femen. = Folia ejus magis contracta funt illis Urticz , fed ple- rumque glabra, abruptaque mox flaccefcunt , horum- que interftitia multo longiora funt, quam in Urtica, ubique multos emittentia laterales ramulos. : Radix ejus vilis cft , alba, ac fibrillofa, atque trans» lantari Kn hifce gaudentes = 1.4 22 be E ` Nomen. Latine Serratula amara , juxta Malaienfe Daun Cucurangb, quod proprie eft ferrum acute den- tatum , formam. habens magne ferre , machine nexe, cui infidere poffumus , quum Calappi medulla minu- ` tim radatur, qUe in culina adhibetur, cujus denticu- los hzc folia referunt. Vero Malaico nomine dei, tur Ampetu Tana, h. e.felterre. ` Amboinice Aylouñ Uyn, & Aylaun Waccan. Ternatice Papayta , gui- dam Malaice hanc vocant Kukurang filveftre , uti præ- cedens Pancaga Kukurang domefticum dicitur. Licet, uti di&um fuit, bine he herbe fibi parum fimiles fint, & utreque fponte crefcant. Locus. Sponte crefcit in campis, & in vallibus fub fepibus, & Carice, ut & fub arboribus juxta fluminum ripas, in hortis vero transplantata major, & luxurio- fior crefcit. Ujus. Adhibetur ad vermes expellendos in pueris, tam ejus fuccus , quam decoctum ex aqua propinatum, licet fine taldio, & naufea ipfis vix exhiberi pofiit ob fummam ejus amaritiem. Eodem propinata modo cutat quoque Tertianam febrim, ad quam apud nos Centaurea in ufu eft, expellens, & confumens bilem in inteftinis, & fan- guine difperfam , que febris cauffa eft, fed fine alvi evacuatione, vel purgatione. Tom. P. Noftra poteft hzc planta per abruptos ramulos, D laat pr AMBOINSCH KRUYDBOEK. 459 LXXL HOOFDSTUK. De Bittere Serratula. De Cucuran is een kruipend gewas , met zeer taa» js , md. SUA: ee ges » Op de aar- e Krupende , en andereregte seltreepte [Leeltjes op- beffende , gelyk de vaderlandze FA d de De fern zyn geen flroo-balm dik, in wyde leden verdeelt, daar men aan de onderfte dikke knietjes ziet, dewelke op de aarde ruflende , weder inwortelen. De fielen zelfs zyn hoekig , en geftreept, aan de eene zoorte groen , aan de andere bruim', want men deelt bet im Wit, en rood Cucurang, aan bladeren, en wasdom malkanderen gelyk, aan de knietjes ftaan twee bladeren tegens malkanderen, gelykende die van kleine Netelen , doch zonder baairtjes, glad, en dun, boeavel: gefronjt door de veele dwersribben, in de groote van een duim- nagel, aan de kanten fcherp getant, aan de witte zoor- te blyde-groen, aan de roode zwart-groen , en bare rib- betjes bruinachtig. Beide van een uittermaten bittere [maak , als eenig Centauria mag zyn. Zoo werd ook in t byzonder aan deze bladeren emerkt , datde eene belft, namentlyk de voorfte altyd fmalder , en korter is dan de andere, als of er een flukje afge/neden was, een merk- teeken anders de Solanum eigen doch men bemerkt dit meer aan de achterfte bladeren des floks. Uit den fchoot der zelve komt een beursje voort, van twee ligt-groene blaadjes, of velletjes gemaakt , waar van bet bovenfte veel langer is dam bet onderfte , een langwerpig , en gekromt bertje vertoonende , deze twee deurtjes bun openende vertoonen een klein bloempje, bet Neetel-bloeizel eenigzins gelyk, te weten een weinig bol, van een blaadje gemaakt , boven in drie ronde jpitzem verdeelt, wit, of met eenige purpure Slipjes, in det: den met twee geele draadjes ; aan bet onderfte , en breed» fie lapken chier vaft , en bet bovenfte groene blaadje van de beurs leid ook beel digt op de bloem , "t sorik ten orien uitvalt, aar na fluiten baar de deurtjes van de beurfe weder- om, en formeeren binnen baar een langwerpig zaadbuis- ken 3 daar in men byfter kleen zandig, en graauw zaad vindt. De bladeren zyn veel gefronfter als die van Netelen doch doorgaans gladder, en de afgebrooken Slenfen ter» ftond, ook zyn de leden bier aan langer, dan aan de Nee is gie veele zyde-takjes uitzendende. e wortel is gering, wit, en vol vafelinpen, en bet laat zig verplanten met afgebroke aie sie eenige _ Naam. In ’t Latyn Serratula amara, na "t Maleyts Daun Cucurangh , Coecoerang nu is een Jcherp gee tant per, in forme van een groote fage. aan een blo je vajt, daar op men zitten kan, en bet e" kleen rajpt , als men bet in de keuken gebruiken wil, «viens tant- jes deze blaadjes verbeelden. In "t regt Maleyts echter noemt men bet Ampetu Tana, dat 1s aardgal. In 't Amboins Ayloun Uyn, en Aylaun Waccan. /n't Ter- nataans Papayta , zommige noemen "t in ’t Maleyts wil- de Kukurang , gelyk bet voorgaande Pancaga tamme Coecoerang. Hoewel , als om , beide die kruiden. weinig gelykeni[Je met bhen, en beide in 't wild groejen. Plaats. Het waft van zelfs in de welden, en inde val- leyen onder de > en onder bet fmygras, ook onder de bomen on kanten van de rivieren, in de boven geplant wer bet grooter , en weeldriger. Gebruik. Het werd ook gebruikt tot de kinders, om de buikwormen uit te jagen, zoo wel bet zap, dis bet afzietzel daar van in water ingegeeven , boewel men bum zulks zonder moeiten niet ingeven kan, wegens zynezeer groote bitterbeid. — ^ Op dezelve manier ingenomen , geneef? bet ook de anderen- daagze koortze , waar toe men by ons de Centauriagebruikt, uitvoerende , en confumeerende de galle door bet ingewant, en bloed werfpreid , die oorzake van de koortze is, doch zon- der purgeren. Onze Mmm 2 460 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX, cap. LXXII. Noftra natio ficcis utitur foliis ad cerevifiam com- ponendam, uti cum Papari , vel Margoifa etiam fit , fed obfervatum fuit, fi hzc cerevifia nimis fortis, & gravis fit, capiti moleftam effe, & fauces ficcas red- dere. Hic quoque füccus epinar cuncta curat abdo- minis tormina, licet Colica adfit. Foliacontrita, & externe inlinita fcabiem curant, aliasque cutis inpu- ritates fine acrimonia, quum maxime exficcant, Tabula Centefima Septuagefima Ad Figuram Primam Serratulam exhibet amaram. — Figura Secunda Crufte Olle majoris fpeciem denotat primam. Figura Tertia Crufle Olle parvam , feu fecundam exhibet fpeciem. d : Figura Quarta, Crufie Olle minimam , feu tertiam exhibet fpeciem. CAPUT SEPTUAGESIMUM SECUNDUM. Crufta Olle. | Caranafci. Æc quoque herbula humilis eft , ac repens, prio- ri non diffimilis, fed in omnibus partibus minor , in tres diftin&a fpecies, quarum prima major eft, fecunda minor , tertia anguftifolia, que omnes hoc in capite defcribuntur. ! | Primo Caranafei majus ex radice varios emittit cau. lés, partim terre incumbentes , & prorepentes , par- tim fefe erigentes inftar Veronice repentis. Vix au- tem culmum craffi fant, quadragoni , in domeftica . fufci, in filveftri pallide virentes, diftinguitur enim in rubram, & albam, quz nulla alia re differunt nifi cauliculorum colore. T Hi in amplos diftindi fant articulos, ubi circa iñ- feriorem partem terre incumbentem crafli nodi, feu vertieilli confpiciuntur, qui in terram fibrillas emit- tunt, unde & hzc plantula fatis amplum obcupat lo- cum , ubique terre infixa, fi adtrahatur inftar adufte crufte Olle, in qua Oryza fuit cocta, unde & Ma- laienfe obtinuit nomen. Articulis, & nodis bina fibi obponuntur foliola, ins que amplis intenítitiis bina alia cum prioribus crucia- ta, quorum quodvis ex ala fua lateralem emittit cau- lem. Foliola vero pufilla funt, unguis digiti magnis tudinem habentia, feu paulo majora, maxima vero non obtinent transverfalis pollicis latitudinem , illis Ur- tice minime fimilia, & anguftiora, ad oras ferrata, fed non ita acute quam in Daun Coecoerang , ‘craffio- ra quoque firmiora, unde & illis Veronicz fimiliora funt, pro qua a noftratibus q e habetur. Ad ta- um parum rugofa funt, in alba fpecie obfcure vis rentia, in rubra lzte virentia cum coftis pallide fufcis inferioribus , atque prope ortum aliquid fufci habent. Ex fuperiorum foliorum alis fimplex excrefcit pe- tiolus in tres alios diftinétus , 2 pentagona, & lon- iufcula fuftinent capitula, ad latera quinque pallide virentibus pelliculis aucta. Heee parum fefe aperien- tia flofculum exhibent oblongum, illi ‚Rofmarini quodammodo fimilem , fed minorem, parumque fefe adtoHentem,. qui compofitus eft ex tribus minori- bus petalis, & uno majore , quorum quidam Jzte vio» lacei funt, feu coerulei, quidam albi cum oris cœtu- leis, in centfo gerentes ftaminula quzdam alba, ma- culaque flava in inferiore confpicitur petalo. Poft flofculi lapfum quinque fefe iterum contrahunt pellicule , & intus formant oblongo acutum capitu- lum, in quo pufillum latet femen, colore, & duritie cum fübtiliffima flava arena conveniens. - Radi- Onze matie gebruikt de gedroogde bladeren om bier daay van te zetten, gelyk men anders met Papari, of Mar- goifa doet, doch men bevind, dat dit bier te fterk gezet zynde, bet booft merkelyk befwaart, en de keele gewel- dig opdroogt. ; Den zapingenomen , verdryft ook bet krimpzel des buiks: al loopt er wat Colyk onder. De bladeren gewreeven en j van buiten opgefmeert , geneezen bet fcborft , en andere onreinigheden des buids , en dat zonder Scherpigheid avant ze drogen zeer. d De Hondert Seventig fle Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur de bittere Serratula. De ero Zog wyft — groote , ofte eerfle zoorte van de Crufla Ole. vertoont de kleine, ofte tweede zoort van Day 4r nd verbeeld de Aleinfle, of derde zoort van LXXIL HOOFDSTUK. De korft van de pot. DN is mede een laag kruipend kruidje, bet voorgaan- = M ongelyk, doch in alle delen Kleender , ver- eelt in drie zoorten, de eerfte groote, de tweede kleene, de derde /malbladige, alle in p Hooftftuk be: Schreeven. De eerfte groote Catanafti beeft uit zijne Wortel ver- Jcheide as die ten delen op pte ¡ot en irae pens daar ma zig verbeffen, als een Veronica repens. Zy zyn geen firoobalm dik, vierkantig, aan bet tamme bruin , aan bet wilde licbt-groen , want bet werd onder- deeld in roode , en witte , die in niets anders verfcbillen, dan in de coleur der ftelen. / Zy zyn in wyde leden verdeelt, waar by men omtrent bet onderfte, dat op de aarde bukt, dikke knien , of knob- bels ziet y. die ook wederom in de aarde wortelen, waar door dit kruidje een redelyke breede plaats beflaat , en o- veral aan de aarde kleeft; als men daar aan trekt, gelyk een aangebrande korfte in de Ry[lpotten , waar van bet den Maleytzen naam beeft. Aan de leden, en knien ftaan twee blaadjes tegens malkander , en in wyde diftantie twee andere , met de voorigen in 't kruis, ieder uit zyn feboot een zyde fleel uitzendende. De blaadjes zyn kleen, zoo groot als een nagel van een vinger, ef wat meer, i s de grootfte mogen geen dwersduim balen , de kleenfte Netelen gelyks nog al fmalder , aan de kanten gezaagt , doch zoo Jeberp niet als bet Daun Coecoerang , ook dikker , en ftyver, en daarom de Veronica gelyker , waar voor bet ook van de onze aangezien werd. In 't aantaften zyn ze wat ruig ; aan de witte zoorte doods-groen , aan de roode gras-groen, met licht-bruine ribben van onderen, en by Gei, oor- Jpronk ook wat bruins bebbende. Uit den fcboot der bovenfte bladeren komt een enkeld Jtecltje , verdeelt in drie anderen, die vyf boekige, en langacbtige knoppen dragen , aan de zyden met vyf lichte groene velletjes bezet, Dezeeen weinig zig openende verto- nen een kleen ee bloempje « bet Rofemaryn bloei- zel eenigzins gelyk, doch kleenüer, even daar tujfcben uitkykende, en werdeelt in drie kleene, en een grooter blaadje , zommige licht-violet , en blaauwachtig , zommi- ge wit, met blaauwe kanten , in de midden met eeni witte draadjes , en een geel plekje op bet onderfte blaadje. Na "t uitvallen van de bloem fMiten baar de vyf vel- letjes wederom, en formeeren binnen baar een langwer- pig [pits knopje , daar o aen vindt kleen zgad , aan coleur , en bardigbeid bet fynfte geele zand gelyk. De Tab. CLXX. N AOS NIAN | N ON | H 2 Zom. v: d { ^ \ ^ IX Bock. LXXII Hoi. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 461 Radices funt fimplices, ac fubtiles fibrille, in tere ra fefe difpergentes, cui laxe adherent, in tota plan- ta nulla amarities , vcl acrimonia detegitur, fed fatuus fapor, unde tam a precedenti Daun Coeroerang, quam a Veronica differt, quum prima fit amara, al- tera faporem, & odorem quafi habet refinofum, Secundo Carazafci minus fimili crefcit modo, quadra. tos gerens caules , ac folia in amplis diftant interval- lis cruciata, fed in omnibus partibus minor eft, ma- gisque terrz incumbit, in qua ubique fefe per fibrillas figit. Foliola minora funt ungue digiti , fubtus fenfim anguftata, & acuminata, pallide virentia , plurimaque albis maculis tanquam tineis notata funt, ad oras ra- ro dentata. Nil fafci in hac confpicitur plantula nifi in vetuftis, & inferioribus cauliculis prope radices. Floriferi pedunculi in hac fpecie longiores funt, ac viridia capitula quoque pentagona, fed non alata. Flofculus longum gerit tubum , ac magis erigitur, plerumque albus, feu ad oras parum violaceus, cete- rum ejusdem forme. Vafcula feminalia breviora funt, fuperne plana, & pentagona, in quibus arenofa la- tent femina. Matura dehifcunt in quinque fquamu- las , formam referentia alterius flofculi. Sapor magis fatuus eft, quam in priore fpecie. Tertio Caranafci anguftifolium degeneratio eft parvi, anguítiora, & longiora gerens folia, ad oras non den- tata, ac fere finecoftulis, nil fufci quoque exhibens. Ex ipforum alis tenuiffimus erigitur petiolus, in tres uatuorve alios, ac tenues quafi filamentofos diftin- us, qui angulofa fuftinent capitula, que fefe ape- rientia flofculum exhibent ftellatum , plerumque al- bum, feu ad oras ex cceraleo purpurafcentem. Cap- fula feminalis matura in bina dehifcit fegmenta, are- nofumque emittit femen, _ : Caules ejus primarii fere hexagoni funt , nec ita prorepit hzc planta binis prioribus, fed magis erigi- tur, qua in re cum Veronica magis convenit, fapo- remque etiam habet fatuum, & aquofum. : Hz porro tres fpecies alias quoque habent varieta- tes, qué tamen ad priores reduci poffunt, unde inu- tile eft illas defcribere. - Nomen. Latine Crufta olle, juxta Malaienfe Carana. fei, acfi diceretur Carat, feu Crat-nafci , h. e. adufta crufta in Oryze ollis er dicta cauffa. Amboinice Ayloun Payamarta , i c. Herba Paronychie, Lofa Loffa. Y ee : = Locus. Zizania funt ubique in hortis crefcentia in ipforum vacuis areis; & in agris olim cultis, copiofe quoque obcurrit in campis ad vias fub Carice, que plante femper magis albent tam in caulibus quam fo- liis præ illis, que in hortis crefcunt unde & ratione loci quam maxime variant, y a iie Ufus. Cenfetur habere vim 'depurantem, & con. folidantem in cun&is finibus, & ulcerationibus, que nature funt Herpetice. Quidam difficilis cafus eft ma- ligne Herpetis, quum pedes plurimis fcatent puftulis, quz pruriunt, & intra breve temporis fpatium quam maxime prorepunt, cutim perforant, ac tandem ul- cerationem cauffant. Que cauflantur a Dm acaris, quos Malaienfes Koeman vocant, ac qui fub cute pro- repunt. : di z Hoc malum potiffimum contrahunt femine, pueri, aliique mollem habentes cutim, quum infilvis ambu- lant ,ubi copiofiffima funt animalcula pufilla, ac fere invifibilia, que Cotoe Utan , h. e. pediculi filveftres vo- cantur, quz in alicujus cutim tam profunde pene- trant, prefertim ubi mollis eft, ut extrahi nequéant, fed mox tubercula excitant, quam maxime prurien- tia. Incolz hoc negligentes , fi nec ftatim cutim uren- do, vel Limonum fucco inliniendo ila enecant, fed unguibus cutim arrodunt, intra breve temporis fpatium prorepentem excitant ulcerationem. Ad illa itaque fumitur fuccus diétarum herbarum, fed rubra optima cenfetur, & acerrima , qui hifce infunditur ulceribus , vel folus cum Calappi oleo mixtus, inpofitis porro aliis foliis. Contra unguium ulcera tam in manibus, quam pedibus, vel fi unghis cafu fit contufus, hec fume foliola cum pauxillo Curcumz contufa , additis guttis quibusdam aque falfe, hecque calido involve folio , caleface dein illa fupra ignem, ac dictis inpone malis. 1 em De wortelen zyn enkele fyne vazelingen , in de aarde bun verfpreidende , en maar loffelyk boudende, aan de gebeele plante en is niets bitters , nog feberps , maar een Jmetze fmaak, waar im bet zoo wel van bet voorgaande Cap ‘he Miler’ x van r Veronica verfebild, zyndé eerjte bitter, en bet andere van e e é N » iss , n een u teuk ; De tweede kleen Caranafei waft op dezelve manier ; met diergelyke vierkante ftelen, en bladeren, in wyde di- ftantie, en in "t kruis flaande , doch in alle zyn delen Kleender , en nog meer op de aarden kruipende, daar in bet zig met zyne worteltjes overal vaft maakt. De blaad- Jes zjn kleender als cen nagel van een vinger, vooren zagtjes toegefpitfè , bleek, en doods-groen, em de meefte met witte plekken, als fproeten bevlekt, aan de kanten weinig gezaagt , men ziet niets bruins bier aan, bebal. ven aan de oude, en onderfte ftelen by de wortelen. Dé bloemdragende fielen zyn in deze zóortenlanger , degréé- ne knoppen ook vyfboekig , doch zonder vlerken. ‚Het bloempje heeft een langen bals, en kyht verde? uit, meeft wit, of aan de kanten een weinig Violet ; an- ders van dezelve fatzoen. De záadbuisjes zyn korter , boven plat, ook vyfboekig , en daar in zandig zaad. De rype openen baar in vyf fcbubbetjes, in dé gedaante van een tweede bloempje. De fmaak i$ nog laffer, dan aan *t voorige. De derde fmalbladige Canarafci is den veranderinge van bet kleene, met wat fmaldér, en langer bladeren, aan de kanten ongekerft , en Jebier zonder ribbetjes, me- de niets. bruins aan baar bebbende, Uit baren fcboot komt ook een zeer dunne fteel, in drie à vier anderen, als dunne draden hin ad boekige knopjes dragen, en dezelve gapende , vertoonen een ge[lernt bloempje, meeft wit, of aan de kanten blaauwachtig-paars. i rype zaadbuisje opent zig in tween, en werpt zjn zane dig zaad uit. Zyne booft-flelen zyn febier zeskantig , en bet kruipt zoo niet als de twee voorige, maar ftaat meer overeindt , waar in bet de Veronica gelyker is, doch mede laf, én fmets van fmaak. Zoo hebben ook alle deze drie zóórtéti nog meer verán. deringen, die echter tot de voorige konnen gebracht dver- den, doch zyn niet nodig te befebryven. Naam. In ’t Latyn Ctuftaoll&, ma Maleytfe Ca- ranafci, als of men zeide Carat, of Crat-nafci , dat is aangebrande korfte in de Ryftpotten, wit voorfchreeven reden. In’t Amboins Ayloun Payamatta, dat is Her- ba Paronycbie loffa loffa. Plaats. Het is een onkruid overal in de boven waffen- de, op leedig leggende bedden, en op alle eertyds gebouw- de landen, doch men vindt bet ook overvloedig in de vel- den, by de wegen onder °t fnygras , welke altyd witter van fieel, en bladerenzyn, dandiegeenen, die in detui- nen. wallen, en daaróm na de grond daar ze flaan zeer he TR SCH . Het werd gebouden van een zuiverende , en © geneexende kragt te zyn, in alle lopende gaten, en Ul- ceratien , die van de aard des Herpes , of den omloop zyn. Daar is een zeker moejelyk accident , een zoorte van een quaadaardigen Herpes, wanneer men aan de beenen veel kleene puisjes krygt, die jeuken, en in korten tyd zeer woortloopen , om zig vreeten, en ten laaften een ulcera» tie maken, Werdende veroorzaakt door kleine fieren, die de Maleyers Koeman noemen, en onder de buid voorteeten, Dit accident krygen meeft vrouwen, kinders, en an~ dere, die een week vel bebben, en in "t bofcb wandelen, daar bet vol is van zekere kleene , en (bier onfienelyke diertjes, die men Cotoe Utan, dat is bofcbluizen noemt, dewelke iemand zoo diep in de buid dringen , inzonder- beid daar ze week is, dat men ze niet kan uitbrengen, maar werpen ftraks bobbelenop , diezeer jeuken, De In- landers, die bier op niet agten, en met branden, en Le- moen-zap niet firaks daar tegen zyn, maar vallen aan 't krouwen , die maken in ’t kort diergelyke voorteetende ulceratien. e Tot diergelyke nu*neemt men de zap van voornoemde kruiden, doch de roode boud men voor de befte , en fcberp- fte, doet den zelven daar in, of alleen met wat Calap- pus-Oly gemengt, en verbint bet met anderen. Tegens bet nagel zweeren aan banden, en voeten , of zoo eenna- gel by geval afgeftooten is, neemt men deze blaadjes met een weinig Curcuma geftooten, in eenige droppels zout water gemengt , windze in een ander blad , maaktze warm over ’t vuur, en bindze op de voornoemde ongemakken. Mmm 3 De- 462 Eadem quoque adplicantur anthracibus aliisque ul- ceribus apertis , & prorepentibus ad depurandum, & exficcandum. Vulgaris Herpes, feu Curab hoc quoque conteritur fucco, maximaque ipfi inponun- tur folia, fi prius fuerit excoriata, feu arrofa folio- lo, feu ramento, ita ut cruda, & fanguinolenta fit, ut fuccus ad acaros melius penetret , qui in illis la- titant, ac proferpere illam faciunt, Mxcautem cura non femper fubcedit. . Incole binas faciunt Paronychie fpecies, que Ma- .laice Matta ican, & Amboinenfibus Paya Matta dici- tur.. Prima eft vulgaris unguis ulceratio in digitis. Altera multo magis dolorifica eft, qua in plantis pe- ‘dum, & in vola manus oritur, 1n qua durus recon- ditur.nucleus, feu acarus , unde vehemens excita- tur dolor, ita ut eger altam vocem tolerare nequeat, fed videtur ipfi inde malum exacerbari , magisque do- lere,.atque Amboinenfibus Pattertu Hatu vocatur, ad ütrumque malum fumunt rubrum, & album Cara- nafly conmixtum , & adhibitum ut fupra. Poft unguis lapfum, vel fi hic per aliquot menfes jam vacellaverit, unde «ger meticulofus admodum. factus eft, continuo tamen applicanda funt contrita hzc folia, quibus bina foliola Daun Lacca, feu Cy- pri addere licet, unde novus generatur unguis, ad- dendo femper aliquid Curcumz , quamdiu ulcus fit crudum , & purulentum , confolidant quoque aduftas partes, prefertim quz per Amboinenfem Dammaram combufte funt , fic quoque adhibentur contra Kadel album, quod ficca ícabiei fpecies eft, ex qua Am- boinenfium cutes albent. Huc pertinet alia parvula plantula, tenuiffimis, ac teretibus cauliculis fupra terram prorepens,.ac fefe etiam adtollens, illis foliola adftant vaga, minora, & anguftiora, quam in anguftifolia Caranafti, non dentata, atque ex ipforum alis. pauca excrefcunt vi- ridia capitula inftar feminis Sinapios fine notabilibus flofculis. Juxta canales crefcit in arcis platea dicta in Amboina. Vocaturque Ternatice Colofino, i. e. Herba Timoris, uti etiam in Symbolis denotatur. Nanfchera Canfcbabu Hort. Malab. part. 10.. Fig. yo; defcripta cum noftra quodammodo convenit, przfer- tim cum minore fpecie, fed Malabarenfi amaricaris adferibitur fapor, quum noftrafit fatua, conmentator putat effe Veronicam. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS. Liber IX. cap. LXXII, AT A , : > zeeen die open 230, en m ag lee ac ee ah 2 218 en vreeten om te zutueren , en op te droogen. De gemeene Herpes Curab werd ook met dezen zap gewreeven, en de efto BS biaderen daar opgebonden, als men bem te Ra s d Jebraapt met een blaadje, of Spaantje, dat by raau e \ en bloedig werd, opdat den zap by de fieren mogen a die daar in fleken, en "t. voorteeten veroorzaken tg deze kuur gaat niet altyd vaft. See S De Inlanders maken twee zoorten van de Paronychia die in’t Maleyts Matta lean, en by de Amboineezen Pa i- Matta genaamt werd. De eerfte is bet gemeene Na A zweeren, aan de vingers.. Het tweede is veel Saadler voortkomende van de voetfolen , en in de bolle banden” daar een barde korrel in Jleekt , groote Pyn veroorzaken- de, dat den patient ook geen fterk fpreeken leiden kan maar bem dunkt, als of by °t aan "t zeer zelfs gevoel: p , en biet byide Amboineezen Pattettu Hatu , tot bej. e nemenze roode, en witte Carana y en gebruikt als boven, da i ei /a 't afvallen van den nagel, of als dezelve eenige maanden los bangt, waar door den Patient zeer vrees- achtig werd , moet men nog al continneeren met deze gewreeven bladeren daar op te binden, waar by men wel een paar blaadjes van Daun Lacca , of Cypros mag doen, die een nieuwe nagel maken, en altyd wat Curcuma daar by, zoo lange bet gezweer raauw. en et- terig 15, 2) geneezen ook de verbrande partyen , inzon- derheid. die door de Amboinfe Dammar gebrand Zyn, 200 werd bet ook gebruikt tegens bet witte Kadel, zynde een drooge [cburft, waar door der Amboineezen buiden wit werden. í Hier by beboort een ander kleen kruidje, metzeer dun- ne tanken, en [leeltjes op de aarde kruipende , en dan zig verbeffende , dear aan flaan ydele blaadjes, kleender , en malder dan aan "t fmalle Caranafci , ongekerft, en uit derzelver. fchoot weinige groene knopjes, als Moftaart- zaad, zonder kennelyk bloeizel. . Het waft langs degeu- len, in de burgftraat op Amboina, „Heet op Ternataans Colofino, dat is Herba Timoris , °t welk bet ook beduit in Symbolis. ‚Nanfchera Canfchabu in Hort. Malab. part. 10 Fig. so. be/ebreeven, beeft met bet onze eenige overeen- komft, inzonderbeid met de kleene zoorte, doch bet Mas labaarfe werd een bitterachtige fmaak toege/chreeven, daar bet onze laf is, dem Annotator maakt 'er een Ve- ronica van, : $ G LXXII IX Boek. LXXII Looff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 463 CAPUT SEPTUAGESIMUM T'E-R*T I UM Cucumis murinus. Antimon Ticos. Ntimon Ticos eft humilis, & convolvulacea plan- A tula, in binas diítinéta fpecies, inrubram , & vi- ridem, Primo Antimon ticos rubrum pauca, ac flaccidiífima emittit farmenta, culmum circiter craffa, quadrago- na, & ad tactum rugofa, in paucos laterales diftin- Eta ramos , proximas adícendentia herbas , fefeque claviculis infigunt illis. Folium cum illo Cucumeris convenit, fed multo minus eft, ac folitarium locatur, atque cuivis folio clavicula obponitur. Triangulareeft, quatuor trans- verfales digitos longum, ac tres latum, inferius pro- pe petiolum per auriculas finum formans, ad oras ample dentatum, vetuftaque profunde incifa funt. In teneris dentes in molles terminantur apices, in inferiore parte multas gerunt craffas, & intricatas ve- nas filamentofas quafi, Suntque porro rugofa, & pilofa, contracta, & ex nigro virentia, arcte “cauli adcumbentia. Ex ipforum alis varii excrefcunt te- nues, petioli, plerumque nudi, unus vero alterve flo- fculum fuftinet flavum, & pentagonum viridi cali- culo contentum , quem fructus infequitur fimplex, parvis Cucumeris fructibus fimilis, fed multo minor, oblongus inferne, fuperne oviformis, ultra pollicis articulum longus, vix digitum craflus, externe gla- ber, intenfe ruber, albis fubtilibus , & vagis pilis hirtus, Sub tenui pellicula multa locantur plana fe- Tina inftar illorum Cucumeris , fed multo minora, & rotundiora, ac virentia, in alba vifcofaque carne lo- cata, faporis fatui. Radix tenuis eft, & vilis. Secundo Antimon Ticos viride multo minor plantu- la eft. Caules ejus haud craffiores funt filo navis, quadragoni, fed oris acutis, & paucos emittentes la- terales ramos. Folia ejus folitaria quoque funt, & ipfis clavicula obponitur, peculiari infidens petiolo, qui longior eft quam in priore. Folium ejus minus eft, vix binos pollices longum , ac latum, non tam craffum , neque pilofum, quam in priore, rugofum tamen, prefertim in fuperiore par- te, ita ut veftibus adhareat, inferius non multum finuofum. Folia hec quoque triangularia funt, fed anguli non multum protuberant, unde & magis cor- diformia videntur , nullis dentibus, vel incifionibus ad oras, ex nigro virentia, & inferius berantibus, & intricatis coftis donata; : nulofa, ach arenofa effent. Ex quavis ala bini ex- crefcunt peculiares petioli, divergentes, quorum qui-. vis flofculum fuftinet minorem quam in priore, ex albis petalis compofitum , hunc infequuntur in iftis pedunculis bini fru&us, digiti articulum longi, utrim- que,oviformes, fuperius brevi apice coronati. Fru@us hi externe glabri funt, quales, & intens fe virides , qui nunquam alium conquirunt colorem. Sub tenui & fonoro putamine fimilia. locantur pla- na, & alba femina in aquofa medulla, odore, & fa- pore cum vulgaribus Cucumeribus conveniunt, fed hic magis filveliris eft. Hac fpecies non tam alte fefe erigere poteft priore, quum ejus flagella inftar fili flac- cida fint, hinc proximis modo circumrepit plantis, fique. has adtingere nequit ,. per terram prorepit , ubi hic & illic fibrillas emittit. : 3 Nomen. Latine Cucumis murinus, juxta Malaienfe Antimon: Ticos ,' feu Pepinjo Ticos, h. e, Cucumis mu- rinus, fic diétus ob parvitatem. Locus. Ambz he fpecies fponte crefcunt tam inli- tore, quam ad ripas fluminum , rubra fpecies multum quoque reperitur in Sagus filvis, ac viridis ad oras foffarum , ubi muri funt vetufti, ac humidi. Ufus. Virides fecundz fpeciei fructus a pueris e- duntur fine noxa , faporem enim habent Cucumerum. Folios valde protu- E D vote ES ve LXXIIL HOOFDSTUK. De muyfe Comcommer. Ntimon Ticos is een laag , en Slingerend kruidje, A verdeelt in twee zoorten , roode a en groene. De eerfte roode Antimon Ticos febiet met weinige y en zeer flappe ranken op , omtrent een Jtroobalm dik , vier- kant, en ruig in "t aantaften, in weinige zyde-takken verdeelt , de naafte ruigten opklimmende , en zig met zy- ne clauwiertjes daar aan begtende. : Het blad gelykt dat van een Comcommer , doch veel kleinder, en ftaat enkeld, en tegen over ieder blad een clauwier. Het is idee A vier dwersvingers lang, en drie breed, achter met de billen by den fteel een boe- Jem makende, aan de kanten wyd getant, en aan de ou- den wat diep gekeept. : Aan de jonge eindigen de tanden in weeke fpitsjes , aam de onderfte zyn ze vol groove , en verquerde draadjes. Voorts ganfch ruig, en baairig , rimpelig , en zwart- Broen, digt tegens den Deel ftaande. Uit baren {choot komen verfcheide dunne fteeltjes , meeft bloot , een of twee dragen daar van een kleen , geel, en vyfbladig bloempje in een groen kelkje flaande , daar op volgt een enkele vrucht, de Comcommertjes gelyk, doch veel kleinder , langwerpig acbter , wooren Bys-gewyze toelo~ pende, ruim een lid van een duim lang , has een Vine ger dik, buiten even, boog-rood , met witte fyne, en y» dele baairtjes bezet, Onder bet. dunne velletje leggen veele platte zaden, als Comcommer-zaden, doch kleinder, en ronder , groenachtig , in een wit flymerig vleefch leg- gende, fmets van fmaak, De wortel is dun, en gering. De tweede groene Antimon Ticos is nog een kleen- der gewas. De fielen zyn niet dikker dan Seil-gaarn, zonder baairtjes , gras-groen , vierzydig , doch met feher- pe kanten, en weinige zyde-takken. De bladeren ftaan ook enkel, en tegen over een clauwiertje, op een byzon- der fleeltje, "t welk langer is dan aan 't voorige. Het blad is kleender , fcbaars twee duimen lang, en breed, Zoo dik, en hanirig niot dan oan *t wnorige, ecb- ter zoo ruig, inzonderbeid aan de boven-zyde, dat bet aan de kleederen blyft kleven, achter zonder merkelyke boefem. Zy zyn mede eenigzins driekantig , doch de boe- ken fteken niet verre uit, waar door bet meeft bertfor- mig werd , zonder tanden, of keepen aan de randen, mede zwari-groen , en aan de onderfbe zyde met zeer uite "de verwerde ribbens , ruig , en korrelig, als of ze zandig waren. Uit ieder fchoot komen twee byzondere fteeltjes , dwers van malkander fiende, en ieder draagt een bloempje, nog kleender dan aan ’t voorige oan wits te blaadjes gemaakt, daar op volgen op de flelen twee vruchten , een lid van een vinger lang, achter , en voos ren ook Eyformig, met een kort fpitsje boven op. Buiten even, glad , en boog-groen, werdende nooit anders; onder een dunne, en krakende fcbaal , leggen diergelyke platte , en witte zaden, in een waterachtig merg, van reuk, en fmaak de tamme Comcommers gelyks of een weinig wilder. Deze zoorte kan baar zoo boog niet verbeffen als de voorige , om dat zyne ranken zoo flap zjn als gaaren, daarom loopt bet maar om de naafte dote? en zoo bet die niet kan krygen, op de aarde, daar bet dan bier en daar weder inworteld. Naam. In 't Latyn Cucumis murinus, na’t Malen: Antimon Ticos, of Pepinjo Ticos, dat is muize Come commer , aldus genaamt wegens zyne kleinbeid, Plaats. Beide zoorten vindt men in "t wild pi A firand, als langs de oevers van de rivieren, de zoorte is ook veel in "t Sagu-bo/cb, en de groenen aan de kanten van de gragten, daar eenig out, en vogtig muur- werk is. Gebruik. De groene vruchten eeten de kinderen zonder fcbade , Comcommers. van de tweede zoorten want ze fmaaken als Den 464 HERBARII AMBOINENSIS Foliorum fuccus quam maxime detergit, unde hic adhibetur in puerorum aphthis ad os, & linguam de- urandam, item ad oculós claros reddendos , quum hi nubecula , vel obfcura opacitate obdu&i funt, hunc in finem primum in oculis inftillandus eft fuccus tenerorum , & juniorum Sirii foliorum , ad nebulofas fordes detergendas, ac.mox fuccus horum foliorum mixtus cum illo foliorum Rempot Carbou, feu Gra- minis Vaccini, "Tabula Centefima Septuagefima Prima Ad Figuram Primam Cucumerem exhibet murinum rubrum, “eun ejus frudu A feparato. Figura Secunda Cucumerem exhibet murinum minorem, feu ` viridem, cum ejus fruQu. B feparato. OBSERVATIO. Prima fpecies, feu Cucumis rubra eadem eft, que Cucu- mis Maderafpatenfis, fructu minimo D. Du Bois a Plukn. vocatur in Almag. p. 123. & Phyt. Tab. 170. Fig. 2. expri- mitur, fed cujus fructus ibi magis rotundus eft depiétus, quumin noflra planta fit oblongus, & Cucumis minima fru- u ovali, nigro, levi Sloan. Cat. pl. Jam. p. 103. Altera, feu minor fpecies eft Cucumis Bryonoides, Bifnas garica, fructu patvo, florum calice muricato Plukn. Almas. p. 123- & Phyt. Tab. 26: Fig. 4. He plante hodié ad fingulare genus relate funt a Linzeo, quod Melothria ipfi dicitur, cujus alia varietas cum haccon- veniens fupra in cap. 41 fuit defcripta, que Cucumis Sirens fis Rumphio dicitur, ubi vide obfervationem in iftad caput; Liber IX. cap. LXXIV, De zap van de bladeren is zeer afvegende wesbal ven de zelve gebruikt werd in de Sprouw van de kin. ders, om de mond, en tonge te zuiveren, als mede E de oogen te reinigen, als dezelve met wolke, of Mec. nevelacbtige donkerheid overtogen zyn , tot dien bi moeten ze eerft in de oogen druipen den zap van jon en gebeel teere Siriboa-bladeren, om de nevelachtide 2 ligheid los te byten, en flraks daar op den zap oe A x bladeren gemengt, met de bladerem van Rempot Ds bou, ef Gramen Vaccinum. "i De Hondert een en zeventig fle Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur de roode muife Com S met deszelfs vrucht A afzonderlyk. 4 de e Tweede Figuur wyft aan de kleinder , ofte groene mui Comcomsner , met deszelfs vrucht B afeonterivk, : pr AANMERKING De eerfte, ofte roode Comcommer, is dezelve , welke genaamt werd Maderafpataanfche Comcommer , met een zeer kleine vrucht van de Heer Dz Bois van Plukn.in Almag. Pe i23.en in de PZyz. Tab. 170. Fig. 2. uitgedrukt werd, doch wiens vrucht daar ronder is afgebeeldt, daar onze langwer- pig is, en is de zeer kleine Comcommer, met een ovale zwarte, gladde vrucht van Sloan. Cat. pl. Fam. p. 103. j _ DeTweede , of kleinder zoorz , is de Bifnagarifche Comcom- mer, na de Bryonia gelykende, met een kleinevrucht, met een kelk der bloemen, als een voetangel van Pluk, Almas, p: 123. en Phyt. Tab. 26. Fig. 4. Deze planten zyn hedendaags tot een byzonder geflagtge- bragt van Linneus, het geen Melothria van hem genaamt werd , waar van een ander vetandering met deze overeenko- mende boven in het 41. Hooftítuk befchreeven is; van Rum- phius Sineeze Comcommer genaamt; alwaar ziet de aanmer- king op dat Hooftftùk. ; ie CAPUT SEPTUAGESIMUM QUART UM k Corona Ariadnes. Suffuela. Unc fübfequuntur funes quidam Ia&efcentes > om- \ nes fere unius nature, & forme, quos in quin- - ~ que primarias dividimus fpecies, ac cuivis pe- éuliare tribuemus caput, Primo Corona Ariadnes. Se- cundo Suffuela efculenta. Tertio Nummularia laêtea major. Kit Nummularia lattea minor. Quinto Puftula Arborum lactea; Corona Ariadnes fünis eft lattefcens, fubdivifus iri fafcum, & avan. e “See E . Primo Corona. Ariadnes punicea potiffimum fimplex ; ac longiffimum emittit flagellum , quod in pauca la- terala diftin&um eft farmenta, rotunda, nuda, ul- tra pennam crafla. Hifce folia infident in amplis in= terftitiis, bina fibi obpofita, curtis, & craffis infiden- tia petiolis , prope ortum finuofis, unde folia conni- vent, que ipfis quafi incumbunt, vel inferiore parte ipfis quafi adglutinata videntur , planam -referentia palmam , que in brachio retrorfum flectitur. ` Folium vulgaris eft forme, feu figure elliptica, Utrimque fübrotundum, feu fuperius in brevem defi- hit apicem, tres quatuorve pollices longum, binos latum , dÉ maxime’ craflum, & firmum; ac fere venis.deftjtutum,; excepto quod nervus medius in- ferne protuberet, ac fuperne fulcum formet. Ore ejus func integra, & deorfum flexe, ita ut folium inferius cymbam ,-vel cochlear referat, eft- que porro glabrum, ac fplendens inftar Portulacz, craffitiem habens pellis animalis, attamen fragile, & crepitans, fi frangatur. Ubique ex fauciatis foliis, & petiolis album, ac fpiffum exftillat lac, parum vifco- fum, fed non acre, verum faporem habet fatuum. Ex ortu folioforum petiolorum alter craffus excrefcit pedunculus, binos pollices longus, in alios feptem, novem, vel decem fefe dividens pedunculos in orbem pofitos, ac pollicem longos. Qui- flaats LXXIV. HOOFDSTUK. De E K: roon: van eene aard en fatzoen 2yn 5 die wy in yf booft- + goorten verdeelen , en yder een byzonder Capittel eeven. De eerfle Corona Ariadnes. Dé tweede Suf- tela Efculenta. De derde Nummularia Laétea Major. De vierde Nummularia Lactea minor. Devyfde Puftu- la Arborum Lactea. . Corona Ariadnes is een Melkagtig Touw’ onderdeelt in bruine, en-geele. De eerfte Corona Ariadnes Punicea: heeft meeft een NE volgen eenige Melkagtige towiven , die alle meef enkele zeer lange ranke, of in weinige zyde-ranken ver- - deelt, rond, kaal, ruim een fcbaft dik. Hier aan fraan de bladeren in wyde tuffen leden: twee tegens malkander op korte flelen , by haaren oorfprong bogtig , en bare bladeren-na malkander buigende , dewelke daarop als ge- legt , of met bet agterfte aan geplaatft zyn „ verbeeldende ven. vlakke band, die aan de arm agterwaarts gebogen Het blad is vaneen gemeen fatzoen of van’ de figuur Ft tet agter , en oooren rond y of vooren met én Korte Spite, drie en vier duimen lang , twee breed , ongemeen dik en Dat, bykans zonder’ aderen , behalven dat de Middelfeniw beneden uitfteekt , en boven een voore maakt. De randenzyn effen , en neeravaarts gebogen 5 zoo dat bet blad van onderen een febuitje of lepel gelykt y voorts: glad en glimmende als Porcelyn, zoo dik wel als een buit van een beeft’, egter gants brofcb en kraakende in ’t breeken. Overal uit de gekwetfte bladeren en Delen loopt gen. witte en dikke Melk, die: ook wat kleverig'is, niet fcberp , maar laf van fmaak , nevens denoorfprong der blad. draagende fielen komt een andere dikke feel voort , twee duimen lang, in andere zeven „negen of tien zig verdeelende , in een kring fiaande, en een duim Vang. <* Ieder L gs Si X c JN / MANN | IX Boek. LXXIV Hoofif. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 465 uivis craffum fuftinet , ac pentagonum capitu- jum, Jefuitarum Mythre fimile, fi quadragonum .es- fer, qualia etiam quedam obfervantur fuperius acu» minata quinque.fülcis. _ Hi fulci fefc aperientes elegantem exhibent florem, entagonz (elle fimilem, magnitudine Denarii Hol- andici, qui ex uno conftat pétalo, in quinque cras- fos, & latos apices diftincto, perfecte uti radij ftel- larum depinguntur , fed qui parum retroflexi funt, craffi, firmi , interne fpadicei, & fplendentes , acfi gum- mi obduêti effent, externe glauci, interne quinque obfervantur granula fibi juncta, ac fuperius plana, ach fragmenta effent.dentum molarium. . Per diem nullus.percipitur, vel paucus admodum in hifce floribus odor, fed vefpertino tempore in clau- fo cubiculo depofiti, dulcem , fed debilem fundunt: ódorem, fere inftar maturorum fruêtuum Anaffe, ac, decerpti per.aliquot dies fuum. fervant vigorem, & odorem, quum in aqua ponantur, tumque fimul non= dum aperta capitula in medio umbellz locata fenfim fefe aperiunt. Aperti porro flores undique in orbem dependent, fex feptemve fimul, radiatam referentes Ariadnes co- ronam. In centro autem corone alia minora confpi- ciuntur capitula, fupra reliqua parum elevata, in pen- tapetalos, albicantes , finuofos , ac vix confpicuos flofculos. fefe aperientiag-qui in medio non quinque habent apices, fed binos breves, & craffos apices, quorum plurimi pereunt, atque unus alterve tantum in fru&um excrefcit, qui raro etiam obfervatur. Fruétus eft oblongum cornu, feu facculus, trede- cim,,ac quatuordecim pollices longus ,. circa inferio- fem. partem tres circiter digitos craffus, atque inde fenfim acuminatus, pallide virens, glaber, per lon- gitudinem parum ftriatus, & fulcatus, ubique lac e: mittens album, fi comprimatur, vel ledatur.. ` Hic facculus diu claufus eft, tandem dehifeit per maximum fülcum, feu dert: intusque multa exhi- “bet plata femina , in ordinibus quibusdam oblique fi- bi adcumbentia, inftar fquamarum pifcium , feu uti ftrata te&orum deponuntur.- Quevis fquama ad u- tramque partem fubtiles gerit pilos inftar ferici albi fplendentes , adeoque leves, & fubtiles funt , ut a minimo ta&u, immo ab ipfo halitu avolent, ita ut vix tractari poflint , quin alicujus oculos, vel crines infeftent. os ; Si vero leniter hi facci aperiuntur, in his latent in- ftar granulorum Capock, ac femina adunata inferio- rem tantum obcupant dimidiam partem , ad apicem autem referunt longum «amentumr Capock. Secundo Lutea fpecies, fimilis funis & quinque orgyas longus, in pauca la ta diftinetus. olia, ac flores | prio: bus fere conveniunt, excepto quod paulo latiora, '& rotundiora, craffiffima lacte turgida, quz in inferiore parte loco co venas quasdam protuberantes gerunt, virentis. de OC U: 4 Flores in fimilibus dependent coronis, eandemque ` habent formam , interne lutei, quum prioris fpadieei effent. Fru&tus funt filique longe, plerumque novem pol- lices longe, ultra binos digitos craffz, quadam ad apicem parum incurva funt, ad unam partem craffo dorfo notate , juxta quod dehifcunt, femenque exhi- bent inftar Capock, quod fenfim per ventum diffipa- d m Latine Corona ariadnes , ex forma diéte ra- diate forme, quod nomen ipfi inpofüi, quum nullum invenerim Malaienfe, vel Amboinenfe, excepto ge- nerali nomine Suffuela, quod cunctis dant lactefcen- tibus funibus, ac proprie denotat funem lacte turgi- dum. In Hitoea a quibusdam vocatur Walebifi, h. e. nummi folium ; cognomine majoris, ad diftinctio- nem minoris, que proprie funt fubfequentes Nummu- mio Sub altis crefcit fruticulis in minoribus fil- vis tam in litore, quam in ipfa regione, ubi longis funibus èx arboribus dependet, fed ubique raro ob- currit; Flores Novembri confpiciuntur > ac fructus Martio. STe. P. WS arum. coloris pallide č Le E Yder draagd een dikken vyfhoekige knop , de Feluiten Mutzen zeer gelyk , zoo zy vierkantiger waren; gelyker ook zommige zyn na boven toege/pift met yf naden. Deze naden baar openende vertoonen een ‚fraaje bloeme een. vyfhoekige fierre gelyk, in de grootte van een Hollandze Schelling , gemaakt van een blad , ^t welk zig in vyf dikke en breede Jpitzen verdeelt , regt als men de firaalen aan de Jlerren fcbildert, dog Wat agterwaarts gebogen, dik,en fiyf, van binnen Gaftanj e-bruin „en blinkende , als of ze gegomt warn > geit? Beien binnen ziet men vyf geele kor- rets tegen malkander [Laande , en boven plat. also . Zen Ben baktanden waren, Em Over dag gevoeld men geen, of weinig reuk aan de- ze bloemen , maar by avond, en in gefloote kamertjes ge- zet, geven ze een zoete, hoewel flappe reuk van baar y Schier als rype Anafen, en de afgebroken blyven eenige dagen in baar volle fleur , en reuk, als men ze in water fielt, wanneer bun ook de nog gefloote knoppen in. de mid- den van de dolle ftaande , allenskens openen. De geopende bloemen bangen nu rondom in een kring , met bun zes, of zeven teffens, verbeeldende bet geftern- te Corona Ariadnes genaamt. In de midden van deze dollen ziet men nog andere kleene knopjes , boven de an- deren wat verbeeven , in vyfbladige witachtige bogtige , en pas kennelyke bloempjes zig openende y die in de mid- den geen vyf tanden, maar twee korte, en dikke Jpitzen hebben, waar van de meefte part vergaat, en maar.een of twee tot een vrucht werden, die men nog al zelden ziet. De vrucht is een langwerpige boorn, of zakske, der- tien , en veertien, duimen lang, omtrent bet agterfte drie vingers dik, en van daar allenskens. toege/pitft , bleek- groen, glad; in de lengte wat geftreept, en gevoornt, overal witte melk uitgevende als men "t drukt , of quetft: Dit zakske blyft langen tyd geflooten „ ten laatiten berjt bet open langs de roads” hrs a of rugge ch en vertoont van binnen veel platte zaden,.in eenige ryen Jebuins tegens malkander geftapelt , als vifch-fcubben , of elyk men de dakpannen zet. leder fchubbe beeft aan eide einden fubtile babirtjes, blinkende als witte zyde en zyn zoo ligt, en fubtiel, dat ze van "t minfte aanra- ken, ja zelfs door den aa[Jem vervliegen , en zoo qualyk ` te bandelen zyn, dat ze iemant niet inde oogen, en baai- ren vliegen. , Maar als men xe zoetjes opent; zoo ziet men ze daar in leggen als klonteren van Capock, en de geftapelde za- den beflaan:maar de acbter[le belft, na de fpitze toe ge- Iyken ze een lange fchilfer van Capock. De tweede de geele zoorte is eem diergelyke touw , etie? , in weinige zyde-ranken ver- ^ bladeren, en bloemen zyn de voorigen in al- Jebier gelyk , bebalven dat de bladeren wat breeder, ven ronder zyn, mede zeer dik, en vol melk, aan de on- derfie zyde , in plaats van ribben eenige uitbuilende ade- "ren vertoonen, licht-groen van coleur. De bloemen bangen in diergelyke kranfen , en zyn van dezêlwe fatzoen, doch van binnen geel, daar de voorige „bruin waren. De vruchten zyn lange bouwen, ordinaris negen dui- men lang , ruim twee vingers dik, zommige by de fpitze wat krom, aan de eene xyde met een dikke naat, angs den welken zy openberften , en bet Capockachtig zaat ver- tonen, 't welk op °t laatfte met den wind verfluift, Naam. In ’t Latyn Corona Ariadnes, na de gedaan. te van ^t voorfchreeven gefternte , welke naam ik y is ge- geeven beb, om dat ik geenen vond, nog in 't Maleyts : nop in "t Amboins, bebalven den generalen naam van Suffuela, dien ze aan alle melkachtige touwen gegen. en wil zeggen een touw vol melk. Op Hitoe noemen * zommige Walebifli, dat is penning-blad, met den toes naam van groote , tot onderfcheid van ’t kleene, "t welk zyn de volgende Nummulariz. Plaats. Het waft onder de booge ruigten in °t kreupel- bofcb, zoo op firand, als landwaarts in, daarmen’tmet lange touwen van de bomen ziet afbangen , doch is over- al weinig te vinden. De bloemen ziet men in November, de vruchten in Maart. ^ Non Gebruik 466 LU: cjus nullus peculiaris innotuit, atque hic eam pofui ob florum elegantiam, quumque primarium fit genus fubfequentium funium lactefcentium. Ejusdem habetur virtutis cum fubfequentibus Nummulariis la- &efcentibus, quarum lac antidotum eft contra ictus venenatos pifcium Sambilang, & Jean Swangi. Baubinus libr. 15. cap. 16. defcribit Apocynum, five Periplocam , longiflimis farmentis arbores fcanden- tem, foliis obpofitis in geniculis , floribu$ quinque petalis umbellam conftituentibus. Folia laéteo fuc- co turgent. Fru&us funt filique curve, bine juncte, intus planis feminibus in pappofa medulla, qualem Rouwolfius mifit e Libano monte. In Italia maxime aflurgit, fed raro flores fert ex lignofis, & tenacibus caulibus. Meo judicio hic, & fequentes la&tarei funes,com- mode referri poffünt inter Apocyni, five Periploce ipecies , quamvis nondum expertus fim , an harum ftirpium lac canibus fit lethale, ficut de Europxo A- pocyno affirmatur, unde etiam fuum nomen habet. In Hort. Malab, part. 9. a Fig. 5. usque ad 17 ins clufive varie Apocyni hujus laCtefcentis deferibuntur fpecies, quarum tamen nulla eft, que perfecte cam Amboinenfibus noftris laêtefcentibus funibus conve- nit , cujus- cauffa eft, cunctarum fere defcriptio- nem, vel in textu, vel in figuris mancam, & inper- fectam effe. Tabula Centefima Septuagefima Secunda Coronam exhibet Ariadnes Rumpbio diétam, que vera Apo- cyni feandentis fpecies, ac forte Apocynum fcandens, . Vince Pervince majoris folio, ex Provincia Corolina Plukn. Mantiff. p. 17. & Apocynum fcandens, Africanum; foliis Laurinis, lucidis, glabris Herm. Par: Bat. p. 57. CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber IX cap. LXXIV. Gebruik. Daar is nog geen zonderling gebruik gewas bekend, en ik heb bet meeft ier nef ie fraaijigbeid van de bloemen , en als een booft Zeie te van de volgende melktouwen. Het werd gebouden dg dezelffle kragt met de volgende Nummulareis tageis welkers melk een tegenbaat is tegens de fenynige eeben ` van de vi[Jcben Sambilang , en Ican Swangi, yi Bauhinus lib. 15. cap. 16. be/chryft een Apocynum ofte Petiploca, met zeer lange ranken de bomen oplopen- de, met tegengeftelde bladeren aan de knien , en met « jf- bladige bloemen een dolle vertonende. De bladeren e " vol melkachtig zap. De vruchten zyn lange kromme bas wen, twee te zamen gevoegt , van "en met platte za« den in een pluisacbtig merg, boedanig Rauwolf gezone den beeft van den berg Libanon. In Italien groeit bet zeer boog op, doch zelden geeft bet bloemen uit houtachtige en [Levige Delen, ? Na myn gedachten zouden deze, en de volgende melk- achtige touwgewallen gevoeglyk kunnen gebracht wer- den, onder de zoorten van deze Apocynum , ofte Peri- ploca , /cboon ik nog niet ondervonden heb, of de melk van deze geflagten aan de bonden doodelyk zy , gelyk van de Europi/che Apocynum verzekert werd, waar van bet ook zyn naam beeft gekregen. In Hort. Malab. part. 9. van de vyfde figuur af, tot de 17. incluis, werden ver/cheide zoorten van °t Maia, baarfcbe Apocynum be/cbreeven , waar van echter niet een is, die volkomen met onze Amboin/che melk-touwen overeen komt, waar van de oorzaak is, dat meer alle de bejebryvinge van dit deel, of in-den text, of in de fa guur onvolmaakt zjn, , ` De Hondert twee en feventighe Plaat Vertoont de Ariadnes Kroon van Rumpbius genaamt, wel- ke een waare zoort van klimmende Apocynum is, en “_mogelyk de klimmende Apocynum. met het blad van - de grootere maagde-patm , uit de Provincie van Caro. lina, by Plukn, Mantiff. ps 17. en de klimmemde Afri- . |. caanfche Apocynum, met heldere, gladde bladeren, als van de Laurier van Herm, Par, Bat, p. 57. ` . LXXV. Tab. CLXXI. SSS == = 7 d Se Tag. 466. DL Y) DE = EE ZA ZZ SE EA 22 SS NR x NL ~ IX Boek. LXXV Hoofil. AMBOI CAPUT SEPTUAGESIMUM QUINTUM. Suffuela’efeulenta. Sajor Maccon. Recedens Su[fuela quasdam quoque fpecies habet, P que edules funt, & in minores diftinéte funt “= varietates, quam maxime intricate decurrentes. In duas primarias dividam fpecies, primo terreftres hoc in capite, ac fecundo litoreas in fubfequenti de- fcriptas. -Terreftres iterum fubdividuntur in marem, & feminam. Primo Cer efculenta mas, in longum excrefcit funem; inferiusrugofum, &lignofum, digitum cras- fum, dividit autem fefe in multa lateralia farmenta, rotunda, nec culmum craffa. Folia bina fibi obponuntur, craflis, & incurvis in- fidentia petiolis, craffa quoque , glabra, nec notabi- les habentia coftas, nifi quz inferius parum protube- rant, flavefcentia , & fi frangantur, fonitum edentia , petiolis autem non tam transverfaliter, ac plane in- cumbunt, quam prioris. Tota hzc planta referta quoque eft albicante, & vifcofo lacte, quod faporem habet amaricantem. Te- nera folia non firma, fed flaccida funt, & edendoap- ta. Flofculi plures fimul excrefcunt in brevibus, & extenfis racemis quafi umbellatis. Pufilli admodum fant, vix dimidium transyerfalem digitum lati, ex quinque albicantibus , & craffis petalis conftantes, retroflexis quoque. "Fru&us fimiles funt acuminati facculi, fed multo breviores, non ultra quinque polliceslongi , & unum crafli, externe. quoque pallide virentes , glabri, & ad unàm partem dorfo finuofo notati, fique vulne- rentur, vel comprimantur, albicans quoque, & ama- rum effundunt lac. Sub externo herbaceo cortice al- ter locatus acuminatus facculus , multis fibrillis exte- riori ori nexus, fed ad aliquam diftantiam feparatus. - In hoc facculo cauda reperitur, fuperne viridis, & herbacea, inferne alba, ac fimilibus fquamulis ob- du&a , oblique fibiadcumbentibus, omnes vero deor- fum fpectant, &.ad utramque partem albis pilis hir- te funt, uti in priore , fed qui breviores funt; Si he fquame detergeantur, vel fi fucceffive avolent, interna caude pars confpicitur , fulcrum referens, ex fimplicibus conftans, albis, fübtilibus , & rectis pilis, inftar holoferici fplendentibus , qui etiam fepa- rantur, quum tractentur, & inftar Capock avolant. Secundo Suffuela efculenta femina paulo minora ge- rit folia, bina fibi quoque obpofita, longiufculis in-; fidentia petiolis, tres quatuorque pollices longa, vix binos lata. Non multum conveniunt cum illis Sus- fuele, fed proprius adcedunt ad illa Utta Matte, oblongo-acuminata , fuperne glabra, inferne paucis maxime obliquis, ac vix notabilibus donata coftis, . g faporis oleracei, primo parum amaricant, dein dul- cefcunt, ac proinde grata funt. Prope ortum bina: alia parva, ac rotunda gerunt foliola, auriculata qua- fi, & retrorfum flexa, ipforumque flagella vix cul- e mum crafla fint, glabriora illis litorez fpeciei, pau- cumque exftillant albicans, & vifcofum lac, non val- de amarum. : Flofculi incurvo increfcunt foe ‚ quinque fexve fimul umbellatim quafi, & ad vifum pleni, in- ferior enim ipforum pars caliculum refert, ac: ftellu- la eft ex quinque purpureo fufcis radiis compofita, in qua flofculus continetur ex quinque albentibus pe- talis conftans, qui plurimis denfis, & albis ftaminulis completus eft. SC Fructus folitarius quoque dependet, eftque viridis filiqua, rugofa , & per longitudinem binis ternisve planis fulcis cum obícuro dorfo notata, juxta quod dehifcit, tres quatuorve pollices longa , vix unum craffa, interne repleta fimili columna inftar prioris. Tom; 7. Squame è fleert, als $59 vs NSCH KRUYDBOEK. 46; LXXV. HOOFDSTUK. > De eetbaare Suffuela. E voorgaande Suffuela beeft nog eenige mede-zoor- ten, dewelke eetbaar zyn , verdeelt in mindere zoor- ten, dewelke zeer verwerd door malkanderen lopen. Jk zal ze verdelen in twee -Hooft-zoorten , de eerfte tane delyke , in dit Capittel „ en de tweede flrandelyke , in bet volgende befchreeven. De landelyke wederom verdelen- de in mannetje; en wyfjes De eerfte Suffuela efculenla bet mannetje, werd ook een lank touw, welk beneden ruig , en boutachtig is, een vinger dik, maar verdeelt zig in weele zyde-ranken , die rond; en geen fchaft dik zyn. sg De bladeren fiaan mede twee en twee tegens malkan- der, op dikke, en kromme Delen, mede dik, glad, zon- der merkelyke ribben, dan die van onderen wat uithui+ len, geel-groen, en in "t breken krakende, op bare fie len zoo dwers , en vlak niet [Laande als de voorige. Het ps gewas is ook vol vuil-witte, en kleverige melk , die bitteracbtig van fmaak is. . De jonge bladeren zyn niet ftyf , maar flap, en bequaam tot eetem, De bloempjes komen veele by malkander , aan. korte ,- en: uit- gebreide troffen als dollen. Zy zyn zeer kleen, fcbaars een balve dwers-vinger breed, uit vyf vuil-witte „en pes blaadjes gemaakt , die ook achterwaarts gebogen aan De vruchten zyn diergelyke fpitze zakskens , doch veel korter, niet boven vyf duimen lang, en een dik, van buiten mede bleek-groen, glad, en aan de eene zyde een rugge, als een naald hebbende, als men ze quetft, of drukt, ook vuil-witte, en bittere melk uitgevende. On- der de buitenfte kruidachtige fchelle leid een.ander (ite zaksken , met veele tazelingen aan. de buiten[le fchelle vaft, doch een fluk weegs daar van afftaande. ' In dit zaksken windt men een anderen fleert , boven groen, en kruidachtig, beneden wit , en met diergelyke Jcbubben bedekt, die fchuins tegens malkander geftapelt zyn, alle agterwaarts ziende, en aan beide einden met witte baairtjes bezet, als aan °t voorige, doch korter , als men deze fchubben afwryft, of dat ze na malkander zelfs veroliegen , zoo ziet men bet binnenfte van den n pylaartje van enkele, witte, fubtiele, en egte baairtjes gemaakt, blinkende als Zatyn , die zi ook van ander geven, als men ze bandelt, en als Capock verfiuiven. ` De tweede Sufluela efculenta bet wyfje, beeft wat Kleender bladeren , mede twee ende twee tegens malkan- der ftaande op langachtige fulen, drie en vier duimen lank, /cbaars twee breed. Zy gelyken niet veel na die van Suffuela y maar beter na die van Utta Matte, lang- qverpig toege/pitft , boven glad, van onderen met «veini- e zeersfchuinze, en pas kennelyke ribben , van fmaak * moeskruidachtig , eerft wat bitter, daar na zoet, en diera ‚balven aangenaam. By baren oorfpronk bebben ze nog twee kleene ronde blaadjes, als ooren achterwaarts gebo- ‘gen, en bare ranken zyn qualyk een firoobalm dik , glad- der dan die op [irand , en geven een weinig vuil-witte, en kleverige melk uit, die niet merkelyk bitter is. De bloempjes komen op een krom ftecltje voort, vyf en zes by malkander in een kroontje, in ^t aanzien als dub- beld , want bet onderfte wil bet voetje zyn, en is een flerretje van vyf peers-bruine firalen, en daar in een loempje, van vyf vuil-witte blaadjes , digt vitgevuld met witte vezeltjes. De vruchten bangen mede enkeld, en zyn groene hou- wen, rimpelig, en langs been met twee, of drie vlak- ke geuten , met een donkere naad , langs dewelke zy openberflen, drie en vier duimen lang, febaars een dik, van binnen uitgevuld met een diergelyke pylaartje , als bet voorgaande, Nnn2 De 468 HERBARII AMBOINENSIS Squame fibi quoque incumbunt , una parte deorfum adunatz, fuperiorque ipfarum pars longum gerit pe- nicillum ex-albis , & fubtilibus pilis compofitum , qui fub fquamis non confpiciugtur, quamdiu fibi incum- bunt, quum medie columnz infixi funt , exceptis fupremis, qui eminent, Mature fquame fufce funt, fique tractentur, in quavis fquamula penicillum de- pendet. Nomen. Latine Suffuela efculenta. Malaice Sajor ` Maccou ;: hujus vero nominis ortus mihi ignotus ett. Male ab áliis vocatur Sajor-Poppya , quod ad Papari genus pertinet fupra-defcriptum. Altera fpecies, feu emina: peculiariter: vocatur .Sajor MaccowDarat, & Utta Meyt, h. e. Olus litorale , quod nomen commu. ne gerit cum precedenti Olere crepitante, he enim herbe quam’ maxime inter fefe intricate decurrunt, In Leytimora vocatur Kaley. Locus. Hie fruticulus crefcit in litoread plana oftia majorum fluminum, inque hortis transplantari poteft. Obcurrit in Hitoë® ora , atque in quibusdam incultis infulis prope parvam Ceramam fitis. In Leytimora epéritura litore remota in ipfa terra, feu regione. "Dër, Tenera folia cruda eduntur cum Atsjaar y. & Bocaffan , non enim multum ‘vifcofum. gerunt-lac , .ac vix quandam arnaritiem. "Teneri fructus pon. ultra femi digitum longi fimili modo eduntur, vetufti vero b o eh ‚in‘ ge nib nifi àvolàns quafi fericum, feu ock reperitur. .Feminam vero huie rei aptiorem Obfervavi, quum paucum gerit lac, & gratam præ- beat'amaritiem. ^ . Kaz Tabula Centefima Septuagefima Tertia Ad Figuram Primam Suffuelam exhibet efculentam sinam: «que wigs vulgo cenfetur, cum fructibus AA «dependenti- — tibus, & filo B, cui femina infident. Figura Secunda Suffuelam denotat efculentam terreftrem mi- "diorem, que femina vulgo habetur. ` >SOBSERVATIO He bing plante vere quoque Apocyni fcandentis fpecies t, priorque prosime adcedit ad Nansjeram Patsja H. lalab. part. 9. Tab. 13: fed differr, quod hec filiquas gerat geminas Gmul, quum nora tantum folitarias proferat uno. ex ortü. NEC mee RL USER le IS Jl M VA Lé 852 Ze Ki UR "CAPUT Liber YX. cap. LXX V, De fchubben leggen mede op malkander , met bet eene eind naar. achteren geftapelt, bet woorfte eind beeft een lank penceeltje, van witte fubtiele baairtjes „gemaakt dewelke men onder de fchubben niet ziet , zoo lang ze op malkander leggen ‚«zynde in bet middelfte pylaartje ge- drukt , bebalven de voorfle, dewelke uitkyken. De rype Jcbubben zyn bruin, en als men ze handelt, blyft aan ieder fcbubbe een penceeltje bangen. Naam. Jn ’t Latyn Sufluela efculenta. In't Ma- leyts Sajor Maccou , doch den oorfpronk dezes naams is my. onbekend. Qualyk noemen bet andere Sajor Po- pya, t welk onder de maagfchap is van Papari, bier boven befchreeven. De tweede zoorte, of bet wyfje, werd in t byzonder genaamt Sajor Maccou Darat, en Utta Meyt, dat is Olus litorale, gemeen met bet vol. gende Olus crepitans, want deze kruiden zeer verwerd ur malkanderen lopen. Op Leytimor noemen ze bet aley. ‚eat Plaats, Het waft in de ruigte op firand, en aan de plakke monden van groote. rivieren , en laat,zig ook inde tuinen verplanten. Het werd gevonden op de kuft van Hitoe , en op zommige onbewoonde Eilanden, by Wefter Ceram leggende. Op-Leytimor vindt men bet wat ver. der van Lee, en landwaarts in. Gebruik. De jonge bladeren eet men raauw met Atse jaars. em Bocalan , want zy bebben niet veel kleverige mélks en pas merkelyke bitterheid. De jonge vruchten nog niet boven een balve vinger lang zynde, werden op Belyke auyze gegeeten, maar de oude geenzins , om dat daar im niets dan vlog-zyde, en-Capock gevonden werd, Het wyfje beb ik bier toe bequamer bevonden: als weinig melk, en een aangename bitterbeid hebbende. De Hondert drie en Seventig Ze Plaat Vertoontinde Eerffe Figuur de eetbare Suffuela, ofte de eer- fte, die voor het mannetje gehouden werd, mer deszelfs vrugten AA afhangende, en pylaartje B, waar aan de Za» : den zitten. Ed Lex up MEN / De Tweede Figuur wyft aan de kleinder land Suffuela, die . eethaar is, en voor het wyffe gehouden werd. : AANMERKING. . Deze twee planten zyn ook ware zoorten van de klim- mende Apocynum, en de eerfte komt het naafte over een met de Nansjera Patsja, van de H. Malab. part. 9. Tab: LXXVI g2 27 e SSS IX Bock. LXXVI Hooft. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 46 CAPUT SEPTUAGESIMUM SEX T TM. Olus crepitans. Daun Corpoo, Oc Olus crepitans proprie habetur Utta Meyt; feu litorea fpecies precedentis Suffuele efculen- te, atque fubdividitur terum in binas fpecies. Primo latifolia, feu mas. Secundo anguftifolia, feu femina elt. Primo Olus erepitans mas folia gerit cordiformia, binos cum dimidio, ac tres polliceslata, in obtufum apicem definentia, nec inferius profunde fulcata, ibi autem binas obfcuras gerunt venas, oblique furfum excurrentes , faporis magis falfi quam in terreftri fpe- cie. Flofculi bini ternive fimul excrefcunt , quorum unicus tantum apertus eft, formam habens füperioris terreftris fpeciei, feu paulo major. Fructus oco pollices longi funt ; ultra pennam, vel minimum digitum crafü, fuperius in longum te- nuemqué excurrentes apicem, flagella vero ejus ru- gofiora func, quam in terreftri fpecie. ` Secundo Olus crepitans femina folia gerit non ultra binos pollices longa, fuperius parum fülcata, cum brevi apice, faporis, uti priora. - Flofculi fimili mo- do, & forma excrefcunt. ? Fructus minimum digitum longi funt, binis acutis dorfis notati, planiufculi, & per longitudinem ftria- ti, parum rugofi, & incurvi inftar acinacis minoris. petiolus non directe, fed parum oblique excrefcit , ac plerumque folitärius fruétus obfervatur inftar prio- ris. Intusque repletus eft hic fructus fimilibus cancel- lis inftar precedentis. Nomen. Latine Olus crepitans, Malaice Daun Core ` ee: vel fimpliciter Corpoo , h, €. folium crepitans.” ave, &Baleyz Crepetan. Amboinice Utta Meyt, h. €. Sajor litoreum , quod nomen etiam dant Sajor Macs cou in precedenti capire defrripto. Cnjns hzc mi- nor fpecies eft. — - D Locus: Ubiquein Amboina obcurrit, Java, Baleya, & Maccaffara, fed nullibi nifi inlitore, & inrupibus, fefe cifeumvolvens circa Mangi Mangi arbores. Ufus. Potiffimum crudum editur hoc olus cum Ats- jaar, & Bocaffan, quum inter mafticationem crepi- tum edat, & gratam prebeat falfedinem, folia quo- que Laétuce admifceri poffunt, & edi, fed non inu- fu funt apud omnes iftas nationes. ; Cum xb ner ert de Hort. Malab. part. 9. Fig. 13. defcripta, que aquo. fum gerit lac, an vero Adal Er, indita r, ip- fi autem vires ibi adfcribuntur adfumtum venenum, & per vulnus aéceptum expellendi. A 7i abula Centefima Septuagefima Quarta Ad Figuram Primam Olus prebet crepitans latifolium. Figura Secunda Olas exhibet crepitans anguftifolium. He bine quoque Apocyni’ feandentis fpecies funt, atque -minor videtur-cadem..cfle, quod Apocynum , Indicum, Numfnulariz folio a Breyxo vocatur, & Apocynum fcandens Africanum , Convolvuli minoris folio &c.a PlukmAlmag: p. 37. & Phyt. Tab. 137. Fig. 4. SC. ` es Aën CAPUT Nantsjera Patsja. in LXXV HOOFDSTUK. Het krakend Moes. D^ Olus crepitans werd voor bet eigentlyke Utta Meyt gebouden, of voor de firand zoorte van de -voorfebreeven Sufluela efculenta, werdende we- detom onderdeelt in twee Onder- zoorte. De eerfte bet Agen Se of mannetje. De tweede bet fmalbla- ge, of wyfje. De eerfie Olus crepitans bet mannetje heeft. bertfor- mige bladeren, twee en eenbalf, en drie duimen lang, met een flompe fpits , en achter niet diep gekeept , maar aldaar beeft bet twee donkere aderen, die Jcbuins na v00- ren lopen, van fmaak brakker-dan de land - zoorte. De bloempjes komen twee en drie by malkander , waar van maar een geopend is, van fat/oen, als boven in de land- zoorte , of wat grooter. De vruchten zyn acht duimen lang, ruim een febaft , of een pink dik, vooren met een lange, dunne fpits, en de ranken zyn ruiger dan aan de land zoorte. . ‚De. tweede Olus crepitans bet wyfje heeft bladeren niet boven twee duimen lang , van vooren een weinig, ge- Rlooft , én daar in een fpitsje , van finaak als de vooriges De bloempjes zyn ook 200. A dut De vruchten zyn een pink “lank, met twee Jcherpe ruggens , platacbtig , in de lengte gefireept, wat rimpes lig , en een Weinig gekromt, als cen Sabeltje. De fleet komt niet regt achter , maar wat ter zyden in, en. men vindt ze meeft enkeld, gelyk de woorige. Zyndevanbins nen uitgevuld met diergelyke fcalien , als de voorgaande: ` Naam. In "t Latyn Olus crepitans. In ’t Maleyts Daun Corpoo » of SA Corpoo, dat is krakend Mid , op Fava, en Baley biet het Crepetam In "t. Amboins ttaMeyt, datis {trand Sajor , welkenaam zy ook gegen aan ber Sajor Maccou, in "t voorgaande capittel [^ ” van n: SS kleene zoorte ts. aats, Men vindt bet overal in Amboina, op Fava? Baley en. Maccaffar , doch nieuwers als op. Fa j op de klippen, en flingerd zig om de Mangi Mangi bomen; Gebruik. Het werd meeft gebruikt om raauw te eeten met Atsjaar, en BocafJan , om dat bet in ’t knouwen kraakt , en een aangename filtigbeid beeft, men kan de bladeren ook onder de Salade mengen, en eeten, doch niet by alle de voorfchreeven Natie gebruikelyk.. . Hier SCC overeen te komen Nantsjera Patsja ; Hort. Malab. part. o. Fig 13. befchreeven , bet velk waterachtige melk zal bebben, maar of bet eet- baar 2), daar van werd niets vernomen, doch werden bem de kragten toegefchreeven , bet ingenomen, en inge- Jcbote venyn uit te jagen. De Hondert vier en Seventig ffe Plaat Vertoont in de Eerfle Figuur het grootbladige krakend Moes, De Tweede Figuur wylt aan het kleenbladige krakend Moes, AANMERKING, Deze twee planten behooren mede tot de Apocynum fean dens, en de kleinder {chynt dezelve te zyn, welke Indifche Apocynúm , met het blad van her penningkruid genaamt werd, van Breyne, en de klimmende Africaanfche Apocy- num, met:het blad van de kleine Winde*&c. van P/u£r Almag; p. 37. en de Phyt. Tab. 137. Fig. 4. &c. i "Nn 3 LXXVII. 470 HERBARII AMBOINENSIS. — Liber IX. cap. LXXVH. CAPUT. SEPTUAGESIMUM SEPTIMUM. Nummularia latlea major. Daun Pittis Befaar. I tres fubfequeñtes funes la&tefcentes adfines qui- i | dem funt binis precedentibus, fed peculiarem habent crefcendi modum, nunquam enim inve- niuntut ex terra progerminantes, fed femper ortum habent ex rugofo alicujus crafl arboris cortice, vel ex femi putrido quodam ligno. y - Maxima harum fpecies eft Vummularia lactea major, que hoc in capite defcribiturs, vagis, & longis armentis arbores adfcendens , ex quàrum cortice prius excrevit , ubique fefe figens per fibrillas ad no- dos pofitas, ubi he corticem modo tangunt. Reli» liqua flagella culmum circiter craffa ex ramis arbo- rum dependent intricatis farmentis. - Folia bina fibi fünt obpofita, & interftitia per qua- tuor- vel quinque digitos diftant. Utrimque acumi- nata funt, inflar cochlearis , binos tresve pollices Jonga, binos digitos crafla, plana, nec venis notata, eraffa’ & firma, fed fragilia admodum inftar folio- rum Sempervivi, albo lacte turgida, faporis fatui, & aquofi, quz vero in litore crefcunt, parüm falfa funt, fuperne pallide virentia , rubrisque quibusdamt maculis, inftar tinearum notata , fubrus albican- tia. Seffilia flagellis incumbunt , atque prope ortum jnitiurn habent nervi medii, qui tamen non excurrit. „Ex ipforum alis alter excrefcit pedunculus, polli- eem circiter craffus, in viginti, vel triginta alios die ftin&tus pedunculos ejüsdem longitudinis, qui regu- lariter in corona, vel umbella locantur, binos tres- ve digitos transverfales lati, Quivis pedunculus pen- tagonum fuftinet capitulum, quod fefe aperiens Do: fculum exhibet ex quinque craffiufculís: petalis come pofitum, retroflexis parumque intortis , coloris palli- de-fufci, & fplendentis initar holoferici, in centro ftellula locatur ex quinque craffis apicibus formata , coloris lutei, que furfum in apicem fimul excurrunt. ^ Totus flofculus optime refert Cravo, feu ftellulam auream, quam muliercul& auribus geftarit. Non e~ nim latior eft ungue digiti , odoris lis, qui ad maturas Anaffas adcedit. "e^ Plurimi flores fruftra decidunt, ex quibusdam au- tem mediis fructus excrefeunt, qui fünt filiquz longe, & angufte, gemine femper dependentes, rotundul:e, vix pennam craffz, feptem & octo pollices longe, externe pallide albentes inftar fabarum Sinenfium , fed fanguineis maculis notatz. Intus longa reperitür cauda; cujus füprerna pars fimilibus albis, ac fübtilibus pilis hirta eft, inferior vero pars multis fcatet tenuibus fquamis oblique fibi- invicem incumbentibus , glabris, ruffisque, feu fu- mei coloris. A poftica parte hz fquamz fefe fenfim aperiunt, ac decidunt, que oblevitatem per ventum projiciuntur, ita ut per aërem volitent , nunquam ter- ram tangentes, fed iterum fiffuras ingrediuntur corti- ‘cum arborum , ubi novam denuo formant plantulam, uti & in fiffuras rupium hanc producunt, fi illas ob- cupent, in quibus quadam terre pars reconditur , hoc autem Corona Ariadnes melius efficit. Hujus & alia obcurrit fpecies alba dicta , cujus folia majora funt, ultra quatuor pollices longa, & binos lata, ác quodvis incurvo infidet petiolo, qua & hinc connivent, illis Coronz Ariadnes fimilia, que in icone notari poflunt, ceterum ejusdem forme ; virehtia, née maculis notata. Flofculi fimilibus in umbellis progerminant , fed paulo majores funt, inftar unguis nempe digiti, qui componuntur quoque ex quinque craffiufculis retro- flexis, & contortis albis petalis, in medio gerentes quinque albos denticulosfibinexos, & ftellulam for- mantes, qui ftylum medium ambiunt. Odorem quo- que fundunt dulcem, fed debiliorem prioribus, fique media eximatur congeries , totus flofculus ex pedun- culo eximi poteft, qui fponte etiam facile decidit, Fructus ulcis , fed debi- ` LXXVI. HOOFDSTUK, Het groote melkachtige Penningkruid. Exe drie na malkander volgende melk-touwen, zyn wel uit de maag/chap van de twee voorgaande , maar bebben een byzondere manier van waffen , want men vindt ze nooit uit de aarde /pruiten, maar altyd baren oorfpronk bebben uit de ruige fcbor[fe van eenige dikke bomen, of uit eenig balf verrot bout. De grootfte zoorte daar van is de Nummularia lattea major, die wy in dit capittel befcbryven, met ydele, en lange ranken de bomen oplopende , uit welkers {chorffe zy eerft gegroeit is, en begt zig overal vaft met de wor- teltjes, die aan de leden Haan, en daar ze de fcbor/Je raken. De refterende ranken omtrent een firoobalm dik bangen van de takken der bomen af , met verwerde firen- gen door malkander, A Se De bladeren fidan ook twee en twee tegens malkander, en de leden vier en vyf vingers vaneen. Zy zyn ache tér, em vooren toegefpitft als een lepeltje, twee en.drie duimen lang, twee vingers breed, plat, zonder eenige aderen, dik, en fiyf, doch bros in ’t breken , als de bla- deren van Huislook, en vol witte melk; laf, en wa- terachtig van fmaak , doch die op fkrand waffen met een filtigbeid, boven bleek-groen, met eenige roode plekken als fproeten, van onderen witachtig. Zy flaam zonder Selen tegens de ranken aan, en hebben by baren oor {pronk een begin van eenmiddelzenuwe , maar die gaat niet woort. Uit baren fchoot komt een andere enkele Steel voort, omtrent éen duim lang, verdeelt in twintig, of dertig andere fleeltjes , ook zoolang , die ordentlyk ineen kroon, of dolle flaan, twee en drie dwers vingers breed. leder ‚Seel draagt een vyfboekig knopje, "t welk zig openende y formeert een bloempje’ vdn vyf dikachtige blaadjes ge- maakt, achterwaarts gebogen, en "wat gedraait, licbt- bruin van coleur , en glimmende als vulp, in de midden Jidat een flerretje "Dun "wyf UIRRe Jpuen. gemaakt , geel van coleur, en t zamen- na boven in een /pitze toelopende. Het geheele bloempje gelykt zeer «vel. een. Cravo, of erde Jterretje, dat de vrouwen in de ooren dragen. Het. y bai" wier dan neh nagel y vinger, van zoeten , doch flappen reuk , meeft na r ype en trekkende.. De Vë ere 3 Uit eenige van de middelfte komen de vruchten voort , *t. welk zyn lange Jmalle bowwen , altyd twee by malkander bangende , rond- achtig, fcbaárs een fcbaft dik, zeven en acht duimen lang , buiten bleek-wit , gelyk de Sinecze boontjes , doch met bloed-roode plekken gefpikkelt. Binnen vindt men een langen fleert , «viens voor fle met diergelyke witte fubtiele baairtjes bezet is, bei achterfle met veele dunne febubben fchuins op malkander leggende, en zonder baairtjes , ros, of rookacbtig van coleur. „Van achteren openen haar, allenskens deze /chiibben ‚en vallen af, werdende wegens bare ligtigheid door de wind ver- uift, dat ze in.de lugt. vliegen, en mooit.op de aarde komen, maar geraken weder in de [cbeuren aan de [cbor 5» Jen der bomen, daar zy dan een nieuw plantje formee- ren, gelyk ze ook doen, als zy in de fcheuren van een rot- ze komen, daar wat aarde febuilt, doch de Corona Ariad- nes weet dit beter te doen. . Hier van heeft-men-nog een witte zoorte , wiens bla- deren grooter zyn, vier duimen lang , en twee breed y teder op eem krom voetje, die na malkander zien, dé bla- deren van Corona Ariadnes gelyk, waar wan een figuur e d ANN van dexelffie- gedaante , gras-groen , zonder ekken. ^ E De bloempjes komen in diergelyke dollen voort, doch zyn wat grooter , te weten als een nagel van een vinger, mede gemaakt van Si dikacbtige achterwaarts gebogene, en gedraaide witte b sa in de midden met vyf witte tandjes , febier aan ander vaft, en een Luet, $ed makende, omgevende in de midden een pylaartje. Zyzyn mede zoet van reuk, doch flapper dan de voorige, en als men bet middelfle geftel afbreekt , zoo kan men bet — ebeel van den steel afligten, *t welk dog anders van zelfs fat afvalt. $ E l Pag. 472 - lab. CLXXV. Tom i oo IX Bock. LXXVII. Hoofil. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 47 Fructus funt fimiles longe filique, fed viridiores, nec rubris maculis notate. Flores Semptembri con- fpiciuntur, quum plurima deciderint folia. Tertia infuper hujus fpecies reperitur, caules ge- rens tenuiffimos , culmum circiter craflos , rugofos parum, & tuberculis quafi obfeffos, in amplis inter- ftitiis folia locantur bina fibi obpofita brevibus in pe- tiolis, in fuprema farmenti parte conjuncta, quatuor, & quinque pollices longa , binos cum dimidio, &tres lata, formam habentia folii Sirii, firmo apice dona- ta, craffa, pinguia, ac venis fere deftituta, nifi quod in inferiore parte quzdatn protuberent. Flores in elegantibus locantur coronis ex albo, & purpureo colore mixtis uti fupra. Octobri fructus confpiciuntur , qui fant filique virides, quinqué di- gitos longe , majorem pennam cráffe, trigone, pa- rumque ftriatee, intusrepletz lanugine alba, feu Gos- fypio; Folia lacte turgent, fed petioli raro. : Nomen. Nummularia la&ea major , non quia adfinis eft, vel corivenit cum Nummularia noftra Europea, fed ita dicitur ex foliorum forma , uti & Malaice Daun Pittis vocatur, Baleyice Pittis Pittifan, h. e. fummi berba, cum cognomine majoris, ad diftinétio- nem fübfequentis minoris, Amboinenfes hanc con- fundunt plantam cum Suffuela precedente, quum ipfi adfinis fit ejusdemque forme, excepto quod in om- nibus fuis partibus minor fit. Melius vocatur Wale- bifi, h. c. Nummi funis, ad diftinctionem preceden- tis, majoris fpeciei. Hæ tres fpecies peculiariter vo- cari poffunt. Nummularia Siri folia, que male con- funditur cum fübfequenti folio crepitante. Locus. Major hzc Nummulariz fpecies raro obcur- rit, ac potiffimum in planis faxofisque litoribus, ubi Mangi Mangi arbores crefcunt, qua ab aqua marina nontanguntur, hecque fpecies craffiora,& albiora gerit folia. Qua vero ad filvarum oras , & in vallibus pro- yenit, viridiora, & majora profertfolia. Cunctarum trium fpecierum flores Septembri potiffimum confpi- ciuntur, fed faro, ac terreftris fpeciei plurimum. De- cembri. Ex eraffis dependent arboribus, nec fefe u- bique, nec tam GË pec major species tefe ipfa- rum corticibus y fubfequenti minore fpecie. Ufus. Conte Nummulariz lactee cénfentur unas easdemque poffidere virtutes, de quibus fubfequens vide caput, quum minor fit ufitatiflima, peculiariter autem huic majori fpeciei adfcribitur ea vis, quod, fi ejus folia aque incoéta propinentur, acrimoniam Go- norrhez curent, quum leniter refrigerent , & obtu- rent. ; forment, ep it MEE & acuminato conftat lapide. T EX = = > Tabula Centefima Septuagefima Quinta Ad Figuram Primam Nummulariam exhibet laßeam majo- Diewe Secunda Nummulariam denotat lateau minorem. ` ` Figura Tertia Pujlulam arborum fits, | OBSERVATIO. He tres plante vera Apocyni, ac quidem fcandentis fpe- cies funt, primaque convenire videtur cum illo, quod A- pocyni Steng ex India Orientali a Plukn, in Mantiff. P. 17. Vocatur, & in Phytogr. Tab, 359. Fig. 2. exprimitur. Secunda cam Watta-Kaka-Codi H. Matlab. part. 9.Tab.1 5. convenit, hujus autem folia magis acuminata funt, quum noftre plante fint fübrotunda, ceterum eadem planta. Tertia mira, & Parafytica planta-eft, quam apud nullum Auctorem obfervavi. CAPUT De vruchten zyn diergelyke lange bouwen , dog groen- der , en zonder Toode plekken. De bloemen ziet men in September ; wanneer de meefte bladeren afgevallen zyn. Nog een derde zoorte beeft zeer dunne f N omtrent een firoobalm dik, wat ruig , en als met pukkeltjes bezet aan wyde tuffcben leden ftaan de bladeren*tavee en twee tegens „malkanderen, aan bare korte fteeltjes boven den rank t'zamen gevoegt, vier en vyf duimen lang, twee en een balf, en drie breed, gefatfoncert als een Siri , met een fiyven fpitze, dik, vet, en bykans zonder ade- ren,.dan aan de onderfte zyde ziet men eenige uithuilen. De bloemen fraan in mooje kroontjes, van wit , en pur- per gemengt, als eee In P oM ziet men de vruch. ien, zynde groene houwen , vyf vingers lang , een groote Jcbaft dik, driekant , en wat Belkin. dien vol wit kattoen; De bladeren hebben veel melk, maar de Delen weinig. Naam. Nummularea lactea major, niét gls of ze ee nige gemeenfchap badae met onze Vaderlandze Nummu- laria, maar alzoo genaamt na bet fatzoen der bladeren , gelyk ze ook. in "t. Maleyts Daun Pittis bieten. | In "t aleys Pittis Pittifan, dat is Penningkruid, met deby- ` naam van "t groote, tot onderfcheid van "t volgende klee- ne. De Amboineezen vermengen "t met de doorgaande Suffuela, om dat bet inder daad van deszelfs maag fcbap, en. Sedaanten is, bebalven in allem zyn delen kleender. Beter noemen ze bet Walebiffi, dat is Penningtouw, tot onderfcheid van "t voorgaande groote. Deze drie zoorten mag men in ’t byzonder noemen Nummularia' Siri folia, dewelke men qualyk confundeert , met bet volgende folium crepitans. Plaats. Deze groote zoorte van Nummularia werd wei: nig gevonden , en meefl op vlakke flenige ftranden , daar angi Mangi bomen ftaan, die van ’t Zeewater droog vervallen, °t welk dikker , en Witter bladeren beeft. Maar *t geene aan de randen van "t. bofcb, en in valleyen waft, beeft groender , en grooter bladeren. Het bloeizel van alle drie zoorten valt meeft in September, doch werd zelden gevonden, de land-zoorte meeft im December. gelyk de volgende Kleine, ebruik. Alle de Nummularia laee werden van een- derlei krachten gehouden , waar pan ziet bet volgende capittel , dewyl de kleene wel de gebruikelykfte is, in "t byzonder werd deze groote zoorte toegefchreeven , als men de bladeren in Water kookt , en drinkt , dat ze de fcherpe Gonorrbea geneezen , dewyl ze zoetjes verkoelen , en ftop- en... ? Van de bloemen, inzonderbeid van de bruine, nemen de Goudfineeden dikwils een patroon om Cravos , of Oor- flerretjes-voor de vrouwen te maken, waar aan de blaad- i youd, en ge-emalieert , bet middelfte knopje van „Men windt ze van de dikke bomen afhangen , en 24 Lë or [Jey buur ntervverdl Noy gvo vaft niet im derzelver Je De Hondert vyf en Seventig ffe Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur de groote melkachtige Num- mularia, ofte Penningkruids 3 De Tweede Figuur wy aan de keinder melk Nummularia, ofte Penningkruid. ; e De Derde Figuur fielt voor de Puftula: arborum, ofte de Puifte der bomen. 4 AANMERKING. -* Deze drie planten zyn.waare zoorten van:de Apocynum, en wel van de klimmende, en de eer/fe fchynd overeen te komen met die, welke een zoort van klimmende Apocynum vit Ooft-Indien: genaamt werd van Plwkn. in. zyn Manziff. p. 17, en in zyn Pbytogr. Tab. 359. Fig. 2. uitgedrukt werd, De Tweede plant komt overeen met de Watta-Kaka-Codi, van de Hort. Malab. part. 9.Tab. 15. dog deze zyne bladen ayn’ puntiger, daar die van onzeplantrondachtigzyn, voor het overige is het dezelve plant. . - De Derde is een wonderlyke, en op andere bomen groe- jende plant, welke ikby geen ander Schryver gevonden heb. LXXVIII. 472 CAPUT SEPTUAGESIMUM OCTAVUM. Daun Pit: Nummnlaria lactea minor. tis Kitsjil. Inor fpecies Nummularie lactee multo magisob= M via eft precedente, ortum quoque ducens ex ` rugofo vetuftarum arborum cortice, quas fepe adeo inveftit, ut totus ipfarum vertex, ac craffi rami ipfa obteGti fint. Flagella vero gerit tenuia, & fragi- lia, vix culinum crafla; in multos articulos diftinCta, qui ad pollicis latitudinem diftant, & ubique fibrillas in arborum cortices inmittunt , unde inftarcrufte has Obtegit, ira tamen ut quoque finibus, & farmentis e ramis dependeat. | Cuivis artículo bina adftant foliold fibi obpofita Nummulariz noftrati multo fimiliora prioris , unguem digiti enim magna fünt, fuperius obtufo apice dona- ta, craffiffima, pinguia, & fragilia, venis deftituta, nifi quod ad ortüm parvam nervi medii exhibeant partem, coloris albicantis, feu pallide virentis ; in- {tar inmaturorum pomorum, ih litoré autem magis virent, & fubtus incana in filvis vero magis albent, Non uhain candeiünqué habent magnitudinem , que- dam enim digiti articulum longa fünt, quzdam vix unguem, quzdam rotunda, alia oblonga... ` . Tota planta latte fcatet albo, & fpiflo , faporis a- quofi, & ex foliorum alis fimplex excrefcit flofculus , longo infidens pedunculo, ex quinque albis apicibus conítans, pärum campanulatus inftar floris Lili con- vallii , feu cráteri fimilis eft. i: Poft flores fru&us fequuntur; qui funt filique ge- mine fimul jun&z , ad inferiorem partem latiufculz, inferne plane , & fupérné rotund, feliqua pars angu- {ta eft,ac rotunda,binos porro transverfales digiras län- ge, € culmum craffz , percurrenti fulco notatz , jüxta quem maturz dehifcunt in bina fegmenta, Intüs reple: tæ albiffimo, & longis pilis aucto fulcro, inftar feri- ci fplendente, in inferiore autem parte. plana quz. dam confpiciuntur femind, oblique fibi invicem in- pofita , femini Lactuce fimilia, que fimul cum fericeis iftis pappis per, ventum disjiciuntur in aliarum aibo- zum cortices, ubi novas producunt plantulas, — — . Nomen. Latine Nummularia la&ea.minor. .Malaice Daun Pittis ie Baleyice Pittis Pittiszan minor, quod etiam Malaienfe habetur nomen, Amboinice Walebiffi minus. Locus. In cunétis crefcit vetuftis arboribus, rugofo uodam cortice gaudentibus, tam in litore quam in filvis. In litore potiffimum reperitur in Mangio Ca- feolari; in continenti in-arboribus Daun Barse, & Ki» zar, atque etiam in ramis Mangiorum transplantari poteft, fi cum adlıerente terra fibrillz ejus abfcin- dantur, & pluviofo cempore Manga ramis inligatur; ut ad manus fit, fi aliquando defideretur.. Caeterum non multum prodeft arboribus, fed hasemaciat, un- de & ubique abrumpitur, & eradicatur, fi in arbo- ribus frugiferis obfervetur excrefcere, Ufus. Album lac horum binorum lactefcentium fu- nium, de prefertim minoris, cenfetuf vittutem ha- bere refrigerantem , praefertim vero infervit ad ve- nenatos ictus, qui accipiuntur ab acutis fpinis pifcium Ican Swangi, & Sambilang, fi ipfis inftillatur, refri- rat enim , & venenum extrahit, lícet dolor non atim ceflet „ donec bis terve fuerit repetitum. Unde & prudens natura curam geffit, hzc folia in litore ubique ad manus effe, in campis, & ad fumi- num ripas, in quorum paludofis oftiis Ican Swangi plerumque degit. Contra Gonorrheam hzc quoque folia adhibentur; eodem modo, quo in fuperiore ca- pite fuit indicatum. Minor fpecies Jave vocatur Turac, cujus lac ibi quoque in ufu eft ad puerorum Aphthas curandas, e- jusque folia edulia fant, Ma- HERBARII AMBOINENSIS run Liber IX. cap. LXX VIE EXXVIIL HOOFDSTUK De kleinder melk Penningkruid, E kletne zoorte van ’t melkachtige Penningtouw, i$ D veel gemeender dan de voorgaande, mede baren oor- JPronk nemende uit de ruige /cborffe van oude bo. men, die bet zodanig-bekleed, dat men dikwils den geo beelen bovenften flam, en zyne dikke takken daar medé bedekt ziet, Het beeft dunne bro[Jcbe ranken » qualykeer Jiroobalm dik, im weelé leden verdeelt » die een duimbreed van malkanderen (baan , en overal kleene wortelen” in de Jehorffen der bomeh. zenden, en als een korft daar aam walt zisten , doch zodanig , daz by ook met bügten , en fiten- Zen van de takken afbangt. ` Yan teder lid flaah twee blaadjes tegens malkandér s onze vaderlandfche Nümmularia veel gelyker dan de wdd- Tige > want ze zyn omtrent een nagel groot; vooren met een Hope fpitsje , zeer dik, vet, enbrofebs zonder ade: ren, als by baar beginzel een weinig van de middelze- nüwe bebbende y witachtig , of “bleek-groen van koleur , Schier als oritype-appelem, op ffrand zyn ze groender , en van onderen grys, maar in "t bofcb witter. Zy bebber niet eenderléi grootté , want men vindt ze een Vid van een vinger lang’, en andere fchaars een nagel Broot, zommiz ge rond, zommige langwerpig. E - De gebeele plante is vol witte dikke melk, Waterachtig van Jmaak , uit den ftboot der blaadjes komt een enkeld bloempje. voort , op een laag fteeltje, van vyf Witte [pit zen gemaakt, wat kelkachtig , ale Ae Lilium Cofval- lium, of een kroesje gelyk, dn Na de bloemen volgen de vruchten, ^i welk zyn twee bouwen by malkánder ftaande, aam ’t-achterfieeinde breedacbtig, beneden plat, en boven rond , de reft final , en TUI y tao danoremimgore lang 365 ben Stroohalm. dik, miet een doorgaande naat , längs welké de rypen openber- fien, en im twee deurtjes zig openen. Binnen zjn ze uitgevuld met een fpierwit , en langbaaifig Jléeltje, als zyde blinkende, en adn "t achterfte ziet men eenige plat: ie zaadjes, ook [cbuins tegens malkander geftapelt , bet zaad van Latuwe gelyk, "t welk teffens met de zyde vioksjes door de wind verftuift, en. im: andere bomer JeboriJen komende y ten nieuw plantje formeert. Naam. Jor ummularia lactea minor. 77 t Maleyts Daun Pittis Kitsjil. In % Baleys Pittis Pit- tiszan bet Kleene ,' °t welk men ook voor Malzyts gebruikt. In ’t Amboins Walebiffi bet kleene: e op de e takken bindt, om zomtyds by de werken te bebben , als men ^t gebruiken wil, anderzins doed bet de vruchtbomen ziet voortkomen. epus Gebruik. Den witte melk van deze twee melktouwen ; inzondetbeid van. dit Rleerifle , Werd een verkoelendeykragt toegefchreeven, en zy dient inzonderbeid tot de venyni- ge [leeken , dien men van, de fcherpen doornen van de viffchen Ican Swangi ; en Sambilang krygt , daar opge- druipt, want zy verkoelt, en trekt bet venyn uit, boe- wel de pyn niet ten cerftem overgaat, tot dat men bet - of driemaal dde 3% : e : ^ St = „Daarom de voorfigtige natuur gefchikt beeft, ze bladeren op Se by der end zyn, in 't veld; en aan. de kanten. van de rivieren, in «viens moeraffige monden de Ican Swangi zig gemeenlyk ophoud. Tegens de Gonorrbeam averden:de bladeren ook 5 bruikt op dezel- ve manier , als in °t voorgaande capitiel. 4 ne A De kleene zoorte biet op Fava Turac, wiens melk als daar gebruikt werd, om de Spruw der- kinders te ver- dryven, en de bladeren zyn eetbaar. ` ` Di = Lab. CL XVI. SH et “A RN: - —— came NA IX Bock. LXXIX Hoofift. Major hujus fpecies folia gerit eodem modo loca- ta, funtque digiti articulum longa, ac digitum lata, in notabilem apicem definentia, ac magis virentia, quam in fupra defcripta Nummularia minima, fubtus quoque cofta protuberante , ac rotunda notata, que tamen potiffimum in teneris obfervatur. Flofculi funt uti in priore, feu paulo majores, ac quatuor, vel quinque fimul locantur in coronula, Totquoque fructus fimul excrefcunt uno ex articulo, digitum lon- gi, vix culmum crafli, rotundi, & aequales, filiquis Catjang fimiles, tenues, & repleti fimili alba fericea lanugine , ad unam partem planum gerentesgranulum inftar Cumini, Tabula Centefima Septuagefima Sexta Ad Figuram Primam Nummulariam exhibet ladeam imini- mam. Figura Seeunda Nummulariam denotat la&eam majorem , que vere Apocyni fcandentis quoque fpecies funt, fed quarum apud nullum auctorem inveni mentionem ; hoc au- tem genus hodie Cynanchum vocatur, de quo vide H. Cliff. p. 79. CAPUT SEPTUAGESIMUM NON U M. Puftula arborum. Daun Beba. Uftula arborum quinta fpecies eft Nummularie. la- P D. ex cortice quoque Ze risum - arborum tenuiffimis:cauliculis , qui ubique per fibrillas fefe ipfis infigunt, nec laxis ab iis feparan- tur farmentis. Peculiarem habet formam, a binis u- trisque precedentibus diverfam , folia enim ejus bina guage fibi obponuntur, hec vero rotundiora funt, y ubtus concava, iüftar minoris patine, vel conchz , ap cd Zelt denarii, quzdam etiam inperialis, cras- a quoque, pinguia, & albo lacte turgida, externe, feu'in dorfo fordide albicantià, vel pallide virentia , interna , feu concava parte purpurafcentia, atque oris fuis arboribus infident inftar majorum tuberculo- rum, feu puftularum, bina fimul , auriculis fibi incum- bentibus, & petiolum obtegentibus, fenfim vero hac prorepit herba, ita ut amplum obcupet locum totius trunci, & crafifimorum ramorum, fub quovis folio- rum pari fefe figit arboribus plurimis tenuiffimis fi- brillis. ie te AMBOINSCH KRUYDBOEK. 473 De groote zoorte bier van beeft de bladeren op dezelf- e manier flaan, maar die zyn cen lid van een vinger lang , en een vinger breed, met een merkelyke [pits en groender dan de boven/taande Nummularia minima, ook van onderen met een uitfbekende ronde ribbe , doch meeft aan de jonge. De bloempjes zyn als de voorgaande , of wat grooter , doch fiaan vier, en vyf by malkander aan een kroontje. De vruchten komen mede zoo veel uit een lid, een vinger lang, fcbaars een ftroobalm dik, rond e en egaal, gelyk de bouwen van de Catjang , dun , en gevuld met diergelyke witte zyde-plokken > aan °t eene eind een plat zaad-korreltje bebbende als Comyn. De Hondert fes en Seventig fle Plaat Vertoont in de Zerfle Figuur het kleinfte melkachtige Pen- ningkruid. : De Tweede Figuur wyft aan het grootermelkachtige Penning- kruid, welke ook waare Zoorten van de klimmende Ápo- cynum Zyn, doch waar van ik by geen Schryvers eenig gewag gemaakt heb gevonden. Dit geflacht werd heden- aags Cynanchum genaamt, waar van ziet de H. Cliff. p. 79 LXXIX. HOOFDSTUK. De puifte der bomen. Wp Uftula arborum is de vyfde zoorte wan Nummula- ria la€tea, ook aan de fchorfJe van oude bomen was- Sende, met dunne fteeltjes, die daar in overal vaft wortelen , en met geen loffe Mengen afbangen. Het.beeft een byzondere gedaante , van de beide voorgaande verfchil- lende , want de bladeren fiaan ook twee en twee ed ol, Sa malkander , en baar eigen fteel verbergende, och a “ Flofcüli funt capitula pufilla, "virentia: Guing: uy in Meene groene knopjes, waar fex, oftove fimul in coronula locata, fefe ape f, een kroontje by malkanderen tia in flofculos albos ex quinque; vel quatuor aci minatis petalis Conftantés , quodammodo grati odoris. Ex uno altérove horum fructus excrelcit , qui Cors niculúm eft, minimum digitum longum , ultra ‘cul- mum craffum, fuperne acuminatüm, & firmum, pal- lide virens, & late fcatens , maturumque dehifcit juxta fulcum in fuperiore. parte, & interne angufta exhibet femina inftar Cumimi, fibi invicem. inpofita inter tendem albamque lanuginem locata, que per ventum disjiciuntur. | . € « Nomen. Latine Puflüla arborum y Nummularia La- anoides , quum folia ejus referant | wh. gi & Oe vitellis preparata , que. inter ‚pihfendam fefe elevant. Malaice Daum Boba. Amboinice in. Leytimora, Tiru Makir, h. e. aures animalis Koes- koes. n 5 be 1 ro: ios b. sae A "Locus. In Mangiis crefcit, fed magis in ipfa conti- nenti terra quam in litóre, atque a frugiferis arboris bus detrahenda eft » quum has maxime emaciat. ` Ufus. Foliorum decóQtum propinatum Amboinen-, fium variolas expellit , quarum fignaturas gerunt , feu . characteres, quum arboribus infident inftar craffarum variolofarum puftularum, unde & Daun Boba, b. e. variolarum folia vocantur. Hoc quoque decoctum Gonorrheam curat, hec etiam folia cum Pinanga mafticari poffunt, ` «c Tom. Y. * Pro 2 ape en- o quatuor acu- leine witte bloempjes, im vier eenigzints welriekende. Uit een of twee van dexelve groeid de vrucht, welke is een boorntje y een pink lang , en ruim een fcbaft dik, vooren torgefpitft , en ftyf, bleek-groen’, en vol melk, ryp zynde berfienze open langs een wooren aan be boven zyde, en-vertoonen, van binnen: [malle zaden , als Comyn tegens malkander geftapelt, tuffchen een fyne witte «vol. le, dewelke met de wind weg fluiven, Naam. In. "t Latyn Puftula arborum , en Numm. ar Pen ij » 0m dat de bladeren gelyken na eeni- Ratas jes, die in °t bakken opzwellen. In ^t Ma- 5 Daun Boba. ‚In °t Amboins, op Leytimor "Vira fests Daun Boba SE 3 dat is ooren van een Koeskoess _ Plaats. Het waft aan de Mangis-bomen, doch meer landwaarts in dan op firand , en men moet bet van. de . — erucht-bomen aftrekken, om dat ze die zeer uitmagert, Gebruik. Het afziedzel van de bladeren gedronken, dryft de „Ambonfcbe-pokken uit, wiens fignaturen zy beb- ben, als fittende aan den boom, gelyk dikke pokkige pui- fien, daaromze ook Daun Boba, dat is pokken: en genaamt werden , bet afziedzel geneeft ook de Gonorrbeam, en men mag de bladeren ook met Pinang knouwen. Ooo Tot 474 Pro generali admonitione adtendendum eft, fi ex hifce laétefcentibus funibus quedam interne adhibe- re velimus , tales eligendas effe plantas , qua non crefcunt in noxiis arboribus , fed que proveniuns in Mangiis, Mangi Mangi, Daun Baru , Kinar, & Varinga. : Si quis in pede vulnera accepit per combuftio- nem, vel fi ipfi unguis decidat contufione, hzc fu- me folia, quz parum caleface fupra ignem, donec flaccefcant, hecque inpone lefis partibus, quotidie illa renovando , donec vulnus fitficcum , & curatum. Amboinenfes pueri hzc quoque edunt cum Sirio, & calce loco Pinangz. NB. Hujus plante icon fupra Tab. 175. Fig. 3. fuit exhibita, - que’ mira quoque of dat bem den nagel afgeftoten werd, zoo neemt deze bla- deren, maakt die warm over °t vuur , tot dat ze leenig werden, en bind ze over dem fcbaden , dagelyks dezelve vernieuwende , tot dat by droogt, en geneeft. De Am- boinfcbe jongens eeten "t ook met Siri, en kalk in plaats van Pinang. NB. De Aftekening van deze plant is» boven op de 175, Plaat Fig. 3. afgebeeldt, welke een wonderlyke zoort van klimmende Apocynum, ofte Periploca is, op. ver- fcheide bomen groejende. CAPUT OCTOAGESIMUM. Peponafter. Taly Gorita. Ine fubfequentes plante ex genere Ariffolochie B fant, que Clematitis cognominatur, in majorem, & minorem diftinéte. S $ Major funis eft convolvulaceus, fatis alte arbores adfcendens, &excrefcens. Ejus {tipes pollicem cras- fus eft, externe rugofus, qui juxta terram prorepit , atque hic & illic fibrillas 1n ipfam emittit, vel fim- plici, ac nudo fune arbores adicendit, firmusque eft, ficcus, & lignofüs, ac porro fefe dividit in longa, viridia, & lenta farmenta , que ex rotundo plana funt, vel comprefla, oras habentia quasdam , pluri- ma vero rotunda funt , quibus infident ingentia trian- gularia folia, folitaria, in amplis locata interttitiis, ac fine claviculis longis in petiolis, que prope ortum incurva gerunt genicula, formam habentia cufpidis hafte, feptem, vel octo pollices longa, quinque, ac fex lata, firma , füperne glabra, & late virentia. Ejus anguli laterales non acuti, fedrotundifunt, itri- mo in quibusdam foliis fere nulli confpiciuntur, in- feritisque auriculds gerunt rotundas cum fulco, ubi udi inmittitur , folia referentia. Ari minoris. Subtus gerunt quinque protuberantesnervos, quorum bunt anteriores j e D eeneg dacu ac parum fufci. funt, multis notata venis transverfa- libus, quz folium parum rugofum, feu contractum inferius formant. i Ore ipfius equales funt , fed in vetuftis parum deorfum flex; ; Floresque ex foliorum ortu prove- niunt, qui primo funt capitula viridia longa, & acu- minata inftar illorum Jaímini, non plura fimul, fed - quodvis peculiari infidet pedunculo, qui proprie lon- gus tubus eft, in longum fefe aperiens florem , binos pollices longus,» coloris fufci , qui in inferiore par- te longum gerit labium inftar faeci futorii, qui con- cavo, viridi, & angulofo inponitur capitulo , feu ger- mini, quod in fructum excrefcit. ` Ma Poft flores fequuntur fructus , quorum quivis ex longo dependet pedunculo, binos digitoslati, ac tres longi, magnitudine malorum Armeniorum , “ad for- mam Peponum adcedentes, intenfe virentes, & gla-” bri, maturi fumei: coloris, füperiüs plani , inferius fübito-acuminati inftar pyri, externe fex falcis diftin- Qi, quodvis vero fegmentum externe juxta dorfum coftam gerit, interna medulla fuccofa eftinftar Pomi, fte que in maturis penitus exficcatur, tumque in fex cel lulis varia, tenuia, & plana locantur femina fquamo- fa, in quorum medio aliquid. nigri elevatum confpici- tur, in quo vis feminalis.latet. Maturi in fex dehi- {cunt fegmenta, fed ita, ut hec fuperne, & inferne fibi nexa fint, inperatoris reprefentantia coronam, totaque interna medulla decidit. Ipforum petioli finduntur mox in multa loramenta, fi abrumpantur, inftar illorum Ackar Pouloron. To- tius plante odor gravis eft, uti in Dracunculo , feu Anappul, fed magis proprie adcedit ad illum Arifto- jochie, ad cujus genus pertinet. Ra- LXXX. HOOFDS TUK. De Pompoenen touw. Di twee volgende planten zjn van "t geflacht Arifto« lochie, die men Clematitis by noemd , verdeelt in groote , en kleene. De groote is een flingerendtouw , redelyk boog op/cbies tende, en de bomen beklimmende. Den Dam is een duim dik, buiten ruig, kruipt langs de-aàrde, wortelt bier en daar weder in, of loopt met een enkeld , en bloot touw de bomen op, maffief , droog , en boutacbtig , voortswer- deelt bet zig in lange, groene, en taaije ranken, dewel- ke uit den ronden wat plat, Y tad zyn, met eenige kanten, doch de meefte regt tond , daar aan-flaan groo- te driehoekige bladeren „enkeld, in wyde tuffeben-plaat. zen, en zonder clauavieren, op lange ftelen; die M oorfpronk kromme knien bebben, van gedaante als Eyloof , of bet yzer van een Bartifaan, zeven, of acht duimen lang, «yf, ep zer breed , fiyf , boven glad, en weeldrig- groen. De boeken aan de zyde zyn niet /cherp, maar rond, aan zommige. bladeren ziet men ze fchier niet, en bebben achter ronde billen met een klove, daar den Steel ingelaten werd, gelykende de bladeren van kleen Arum. . Zy hebben van onderen vyf witftekende zenuwen, waar van de twee voorfte fchier langs bet geheele blad lopen en wat bruin zyn, met veele dwers-a oude wat neerwaarts gebogen. . De bloemen komen uit den oorfpronk der bladeren, zyn de eerfi groene, lange, en fpitze knopen, als Fa/myne knoppen , niet veel by malkander , doch ieder op een bye zonder fieeltje, beftaande uit een m bals, die zig in een lange bloem opend, twee duimen lang , bruin van co- leur, bebbende aan de onderfte zyde een langen flip , of lelle , gelykeen naaizak , flaande opeen bollen, groenen, en boekigen knop, waar uit de vrucht werd. ` — 5 — Na dexelve volgen de oruchten; teder aan. een lang fteeltje bangende , twee “vingers breed , en drie lang, in de grootte van Apricofen, naar de gedaante van Pompoe- nen., ook. boog-groen , en glad, de rype rook-verwig s vooren plat , achter fchielyk Geng als een peere, buiten’ met zes worens afgedeelt, doch ieder deel beeft vam buiten langs de ruggen nog twee ribbe, bet binnen- 15 z0Ppig, als een appel, °t welk in de rype ger heel en al opdroogt, en dan ziet men in zes kamertjes ver- Jcbeide dunne, en platte zaden als fcbubben, en in ’t midden, d zelver iets zwarts , daar in de zaad-kracbt Steekt. De rype berften-in zes deelen open, docbzodani, dat de riemkens achter, en vooren aan malkander va blyven , vertoonende een Keizers-kroon , en bet binnen[te RE merp vald gebeel uit. 225997 are fielen /plyten firaks in veele riempjes, als men, ze aftrekt, gebyk die van Ackar Pouloron, De reuk van de gebeele Plante is zwaar, gelyk aan de Drancon- culus, of Anappul, of eigently er na die van Ariftolo-, chia, onder wiens geflagten men "t rekenen moet. -De deren , die bet blad IX Boek LXXX Hoofii. AMBOINSCH KRUYDBOER. 47 Radices funt longz , in multas craffas fibras diftin- &z, transverfaliter fub terra prorepentes ; Major ul. tra minimum digitum craflä eft, externe cinerea, in- terne flavefcens, & lenta, faporis amaricantis, qua- » "lis, & inferior ftipitis pars eft, quousque lignofa eft, quam proxime conveniens cum fubfequenti Ackar Poeloron , fed, multo debilior eft, cujus.loco tamen adhiberi poteft. In reliquis flagellis, ac foliis nulla detegitur amarities , fed ingratus quidam fapor, fi hec porro planta quasdam etiam *habet varietates, cum in litore crefcit, folia ejus minora funt, angu- ftiora, ac nullis fere angulis notata. Fructus quoque dimidio minores funt, ceterum ejusdem forme. Talis planta in Loehoz , & Boeronis litoribus fcopu- lofis repetitur repens, ac Ternatenfibus dicitur Beffa Magumi h. €. pregan funis, quum pluviofis menfi- bus fit luxurioliffimus. . - a pa Nomen. Latine Peponafter, h. e. emulus Peponum ex fructuum forma. Clematitis Amboinica etiam vo- cari pote(t. Malaice Taly Gorita, h. e. funis Poly- poides, & Taly Rottu Rottu; Apud Ternatenfes vero „Tali Rotto, feu, Gumi Rotto, eft funis crepitans fupra defcriptus, unde & hic funis melius vocatur Taly La- bo, h. e. funis Peponiformis. Locus. In levibus crefcit filvis, ficcaque Sagus fil- va poft Caítellum Victoriam, fed raro obcurrit. . . Ufus. Ad morbumadhibetur, qui formicatio dicitur, incolis vocatus. Hifmu repens , feu incantamentum. Difficile malym eft, quum quis per totum corpus dolorificum fentiat pruritum, acfi formicz fub ejus cute reperent, que tandem per foramina dehifcit, & corpus incomptum reddit. Hunc morbum putant in- cole fibi fupervenire a malis hominibus per incanta- mentum, contra hunc itaque dicta fumunt folia, qui- bus contritis corpus obliniunt, ipforumque paucum ingerunt fuccum. Folia hec etiam conteruntur cum Matta Cuniné, feu Curcume gemmis, ac pauxillo a- quz tepide calefatta, & abdomini inpofita, unde ar- dor extrahitur tam in Colica biliofa, quam aliis æ- ftuantibus partibus. Careloe Vegon. “Bracm. Sapoefi. Portug. Aterluf. Belgice Kokerlingen in Hort. Malab. part. 8. Fig. 25. ‘defcriptum medium eft inter hunc Peponaftrum, & fubfequentem Radicem Puloronicam , fructibus faltem, ac foliis cum fupra defcripta conveniret planta, eo- que magis, quum ipfi non magna adfcribitur amari- ties, quam Radix Puloronica quam maxime. habet. Conmentator optime etiam notavit Ariftolochiam effe, que Clematitis Indica quoque dicitur. - Hxc eft Ariftolochia longa, Indica, aromática, odorata Muf. Zeyl. p. 9. & Thef. Zeyl. p. 32. & Ariftolochia Clema- titis Indica, odorata Par. Bat. Pr. App. & Ariftolochia feandens , odoratiffima, floris labello purpureo, femine cor- dato Sloan. Cat. pl. Sjam- p. 6o. & Hifl. vol. 1. p. 162. Tab, 104. Fig. 1. & Ariftolochia caule volubili , foliis cordato "oblongis , planis , fru&u pendulo’, pedunculis ramofis H. Clif. p. 433. ubi vide reliquas > a Tom. Y, CAPUT De wortelen zjn lang, in veele groove vazelingen ver- deelt , dwers in de aarde kruipende; Zy is ruim een pink dik, buiten graalw , binnen geelachtig , en taai, bitter van fmaak , gelyk ook de onderfte flam , zoo ver by bout- achtig is, zeer na met de volgende Ackar Poeloron over- een komende , doch ruim een graad flapper , in wiens plaatze ment ook gebruiken kan. In de verdere ranken, en bladeren is geen bitterbeid , maar wel een viezen fmaak, zoo beeft dit gewas ook nog eenige veranderingen, want als bet op flrand groeid, zoo zyn de bladeren kleender , fmalder , doch zonder merkelyke uitftekende boeken. De vruchten zyn ook wel de helft: kleender , anders van de- zelve fatzoen, Diergelyke windt men op Loeboe , en.Boe- roe over de ftrand klippen lopende, en werd by de Ter- natanen genaamt Bella Magumi, dat is regentouw , om dat bet in de regen-maanden op "t weelderig fle ftaat, Naam. Jn °t Latyn Peponafter, dat is een nabootzer van de Pompoenen , na de gedaante der vruchten; „Men mag bet ook Clematitis.Amboinica noemen. 4n "t Ma- leyis Taly Gorita , dat is funis. Polypoides , en Taly Rottu Rottu, doch by de Ternatanen is Taiy Rotto; of Gumi Rotto, de funis crepitans , boven befchreeven, daarom men dit touw beter noemt Taly Labo, datis de) SC IT aats. Het waft in *t kreupel-bofcb, en drooge Zagu- bajfeben „achter bet Cafteel BEER doch is. ida te n . i _ Gebruik. Men gebruikt het tegens een ziekte formica- tio genaamt, by de Inlanders voor bet kruipende Hifmu, datis betoveringe gebouden. Het is een moeijelyk acci- dent , wanneer iemand een pynelyk jeuken over 't gebee- le lichaam gevoeld, even als of baar Mieren onder de buid kruipen , "t welk eindelyk met gaten opbreekt , en bet lig- baam zeer mismaakt. Deze ziekte meenen de Inlan- ders, dat bun van booze menfchen door toovery , en belee- Jinge aangedaan werd, tegens dezelve dan neemenze voor- Jcbreeven bladeren, wryven , en fimeeren bet lichaam daar mede , nemen ook een weinig daar van in. De bladeren werden ook gewreeven met Matta Cuning, of knopjes van Curcuma, en een weinig water warm gemaakt, en op de buik geflagen , trekt uit den brand, zoo van de gal~ achtige colyk, als andere verbitte, en gezwolle leden. Careloe Vegon. Bramm. Sapoeffi. Portug. Ater- lufi. In’t Duits Kokerlingen in Hort. Malab. part. 8. Fig. 25. be/fcbreeven, Jcbynt te twyffelen tu[Jcben ons Peponafter, en bet volgende Radix Puloronica , im- mers aan vruchten, en bladeren zoude bet met bet boven- fiaande overeen komen, te meer, alzoo bem geen groote bitterheid toegefcbreeven werd, dewelke in onze Radix Puloronica uiufbekend is, Den Annotator beeft ook wel aangemerkt, dat bet een Ariftolochia, Clematitis Indi- Ca ls. Ca aei om : eg. a Dig PO oen a - ` Dit is de Indifche, lange , fpeceryachtige, en ruikende Ariftolochia van het Muf. Zey. A Gë de Thef. Zeyl. p. 32. en Indifche ruikendé Ariftolochia, Clematitis genaamt in de Append. van de Par. Bat. Pr. en klimmende, zeerruikende Ariftolochia, met een purpere lip aan de bloem, en een hartformig zaad van Sloan. Cat. pl. Fam. p. 6o. en Hiftor. vol. 1. p. 162. Tab. 104. Fig.1.en de Ariftolochia, met een klimmende fteel, en hartvormige, langwerpige, platte bla- "deren, met een hangende vrugt; en takkige fteeltjes van de H. Cliff. p. 433. alwaar het overige ziet. Ooo 2 LXXXI, 476 HERBARII AMBOINENSIS - Liber IX. cap. LXXXI. CAPUT OCTOAGESIMUM LXXXL HOOFDSTUK. PRIMUM. ‚Radix Puloronica. Ltera, feu minor Peponaftri, vel Clematidis Indi- ce fpecies, funis eft multo nobilior, ac majoris ufüs, Bandanenfi Pouloroni infulz fere propria, unde & nomen obtinuit, Funis itaque efttenuis, ac longus , ultra pennam craflus , infra lignofus, ru- gofus, & ex ciñereo flavus colore, fefe dividens in mula tenera, lenta, ac viridia farmenta , longas re» ferentia chordulas, feu funes, parum ftriata , juxta terram, & per herbas prorepentia , in alia minora diftin&a, fila referentía, ` Flägella vix difrumpi poffunt, fed facile per longi- tudinem finduntur, intusque pallide flavefcunt, qui- bus infident tenuia , & glabra folia, fed firma, initar cufpidis ferri formata, que inferius auriculis rotun- dis concurrunt, quatuor, & quinque pollices longa, binos lata, gracile referentia Sirii folium. In majo- ribus farmentis folitaria locaftur , ac fuperius ex ip- Zomm alis bini ee EN folita- ria quoque, fed minora excrefcunt foliola, ex qui- bus longa ifta farmenta proveniunt. Inferis prope petiolum tres majores nervi concurrunt, quorum bi- ni laterales non ad finem excurrunt, fed a binis aliis mediis fubplentur., atque inferius ad oras bini alii minores oriuntur. ` Saporém habencdulcefentem , fub- fequente levi amaritie, qualis, in Ariftolochia dete- gitur, ac fepius eciam falfa funt, quum ad oras ma yitimas crefeunt. "Odor vero tam amarus eft, ut ma» mibus adhereat , ac peculiare prebet fpe&taculum , tot tenuia farmenta fuperius in tot furculos, & dene fam coronam fefe dividere , itautrupes, &fruticulos Acar Puloron- füpra quos prorepant. Po fimul tenuiflimis in pedunculis. Tum incurvati fant, infiden da: Seu n anlar. € * "EE, uou o d EAT PUMA Fructus hi folitarii, vel gemini fimul. plerumque crefcunt, aliquando tres quatuorve fimul, ex omni- bus fere fuperiorum foliorum alis, que tum. deci- dunt, ita ut fupremus ramulus inftar longi racemi de- pendeat fructibus onuftus; Qui majores funt fructi- bus Ricini, fed multo minores illis Peponaftri, fupe- rius quoque plani, & umbilicati, inferius fubito. an- Lone inftar pyri brevis, loco fex fulcorum, quibus ponafter ornatus eft, hic fructus fex acutas gerit _ coltas, juxta quas etiam dehifcit, ita ut coftule ifte a pelliculis termedis fefe. feparent, inferius , ac fuperius fibi nexe, ac fic Cefaream quoque repre- fentant coronam. s EEN er - Quidam fru&us oblongiores. funt. perfe&e- inftar Pyri, guidam breviores, & rotundiores, diu autem virent, ac tandem fumeum contrahunt colorem, ate que, uti di&um fuit, in fex dehifcunt angufta lora- menta, ac fex pelliculas intermedias, intus fex con- Spiciuntur camerz , per. fex fepta diftinde, que in medio circa axim hexagonam locantur, quavis au- tem cellula repleta eft pauca aquofa carne, que in maturis penitus exficcatur, atque in hac multa lo- cantur plana femina fquamofa, parum contracta, & co nia. , zat ach Cunéta farmenta , & furculi in multa tenuia findun- tur fila, fiinfle&antur, veltorqueantur, attamen vix difrumpi poffunt, Radix ejus longa eft, vilis, & in paucas laterales ramificationes dea non profunde terram pene- trans, ac fere fibrillis deftituta, externe ex flavo ci- nerea, & rugofa, interne flavefcens , lenta quoque, & lignofa. Quum frustum -+ De Puloronfthe wortel. E tweede, Of kleene zoorte van Peponafter , of Clematitis Indica, is een veel edeler touw, en van grooter gebruik, bet Bandafcbe Eiland Poulo- ron fcbier eigen , waar van bet ook den naam beeft; Het is een dun lang touw, ruim een fcbaft dik, bene- den boutacbtig , ruig, en graauw-geel, zig in veele lan. ge, teere, tanije , en groene ryskens verdeelende , als Chordulen, of lynen , die wat geftreept zyn , langs de aarde, en verre over de ruigte lopende , die zig bier en daar in andere verdeelen, als zeyl- , of bind-garen. De ranken zyn qualyk te breken , maar fplyten ligt in de lengte , en zyn van binnen licht-geel , daar aan dun» ne, en gladde, doch age bladeren, als bet zer van een piek geformeert , doch achter lopenze met ronde billen toe, vier, en vyf duimen lang, twee breed; gelykende een mager Siry-blad. Aan de booft:ranken flaan ze en- keld ; doch na vooren toe komen uit baar Wéiee twee, of -drie ; medo- —kleender cas —eakeld , ftaan, waar uit de voorfchreeven lange ryskens werden. Achter by den fteel Doten drie zenuwen t’zamen, waar van twee ter zydeu niet tot aam "t einde gaan , maar door twee andere uit de middelfte zenuwe vervangen werden, en bebben achter by de randen nog twee kleen- dere. Haar fmoak is zoetachtig , nalatende een kleene bitterheid , gelyk men in de Ariftolochia befpeurt , dik- wils ook filtig, dewyl ze langs de Zee-kanten groejens Maar den reuk is zoo bitter, dat by aan de banden blyft bangen, bet is vreemd om te zien, dat zulke dunne booft-ranken boven in zoo veele ryskens , en d a zig biyvende , en zoo "= Zommige vruchten zyn langwerpiger, regt als een SE lemige korter, en ronder ^ Ser langen as-groen, ten laatflen werden ze rookverwig , en open, als gezegt, in zes fmalle riempjes, en zes uffeben-velletjes , binnen ziet men zes kamertjes , door waa, fchyds-vellen afgedeelt , dewelke in de midden om een zeskantig pylaartje [Laan , ieder celletje is ip iion met eem weinig waterachtig vleefch, "t welk in de rype heel opdroogt, en daar in vindt men veele fe zaden s sbubbetjes , wat bertformig , en rimpelig. Alle de ranken, en ryskens fplyten in veele dunne dra- den, als men ze buigt, of draait, en echter zjn ze qua- lyk te breken, De wortel is lang; gering, en in weinige zyde-takken verdeelt , niet diep in de Mir gaande , en fcbter zonder vazelingen , buiten graauw-geel, en ruig , binnen bleek- geel, mede taai, en boutacbtig. Als LA e IX Bock. LXXXI Hooff. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 4% Quum primum farmentum inveteruerit, tum ad e- jus inferiorem partem prope radicem alter excrefcit furculus, qui matrem fubplet. Flagellorum , & ligni fapor eft penitus amarus , qui tam acriter linguam vellicat, & in cam penetrat, ut diu in ore perfentia- tur, qualis in Abfynthioobfervatur, immo penetran- tior eft, parum ad illum Terebinthine adcedens, unde & haud ingratus eft, hic autem tam diftin&e in radicibus detegitur, acfi oleum Terebinthine in ore contineretur. Siccz plante odor gravis eft, & aro- maticus, ad illum Terebinthine quoque adcedens, qui in diu ficcata herba potiffimum perit, amarities vero per longos durat annos. Nomen. Latine Radix Puloronica, & Clematitis Roe nica. Malaice Accar Pouloron, Bandice Tube Tuttue nu , unde adparet hanc nationem illam numerare ine ter Tube, feu Tube fpecies, quandam enim fimilitu- dinem habet cum Tuba fterili, ac prefertim cum flos rifera. Alii dicunt Tebu Tuttunu, h.e. fummitates , feu extremitates arundinis Saccharifere , cujus tamen rei rationem darefhequeo. Ternatice Beffa Magumi, h. e. funis pluvialis, uti praecedens, ; Locus. Nullibi huc usque detecta fuit hic planta, nifi in Bande infula Ron, vulgo Puloron dicta, ibi- que in quibusdam liroribns longe lateque altas adfcen- dens, & obtegens rupes. . Ternatenfes tamen dicunt, ipfis quoque notam effe, immo hic in Amboina cir- ca Lochoe veterem , & in Hitoes ora circa Lienam etiam crefcere , adcuratoautem examine detexi, hanc parvam effe Peponaftri fpeciem , de = vide przce- dens caput, Poft multum inpenfum laborem curavi uogue crefcere in horto meo prope Caftellum Vi- don am, ex viginti enim vel triginta ofliculis, vix unicum progerminavit. Amat autem plantari in mol- Ji arenofoque folo, m elevato, & ventofo , cui admixt „Corallia mortua, tumque ipfi pali ra- mofi adponendi funt, ut fupra hos fefe extendere poffit ,-alioquin. enim proximas adfcendit arbores. Obfervavi quoque in hortis elegantius excrefcere, SH fi. filveftris fit in litore, ubi primarius ftipes epe inregularis crefcit , articulos , ubi late- rales excrefcunt ramuli, nodofus , & craffior quam in inferjore parte, puto autem plantam fponte in lie tore provenientem amariorem effe, pluribusque pol- Jere virtutibus plantata. : AD A U/us. In -Banda hzc planta muleam adhibetus in Medicina, praefertim in quibusvis alvi torminibus, & inteftinorum obftruétionibus , quum hujus radicis, vel farmentorum fruftum fpithamam longum in fim- plici aqua coquitur, & propinatur, Hac quoque cu- rant omnes febres intermittentes eodem..propinata e modo, hinc folebant. B o 4 farmentis ex Poulorona tan coronas fle&ebant, & in edibus 5. moque decocto propinato radices hz cum farme ficcari poffunt, ac denuo coqui; fed paulo diutius; ` & fortius prima vice. Pro una dofi non plus fumendum eft fraftulo digi- tum longo, five fit inferioris ftipitis , five: radicis, uod in ollula cum aqua coquitur, & inftar potus hee bibitur. Radices vero femper preftantiores ` totong funt tam virtute, quam fapore ipfis flagellis, coton ex his forfhate, & in loco claufo confervatz permul-. tos annos amarum fervant odorem, qui mOx perci- pitur, fi ipfis adftamus , vel parum modo traten: tur. In precedenti capite innui ; Careloe Vegon Hort. Malab. part. 8. Fig. 25. defcriptum forma, & quali- - tate mediam effe inter Peponaftrum, & Radicem Pu- loronisam, poft iftud tempus per amicos meos fafci- culum bujus radicis in Zeylana, & Coutfchina Ma- labaris ibi oftendi , qui hanc ex odore, & fapore mox noverant, dicentes in fua patria etiam notam, & celeberrimam effe radicem contra quosvis ferpen- tum morfus ufitatam , ac proinde Portugallis voca- batur Raiz da Cobra, Malabarenfe autem nomen ob- litus fuerat tranflator, mihi autem adferebat fafcicu- lum radicum, & farmentorum, qui perfecte conve- niebat cum nofta Accar Pouloron. Sic „Alg de eerfte rank oud geworden is, dan komt aan des- zelfs onder [le , en digt boven de wortel een nieuwe fcheu- te, of rank, die de moeder vervangt. De fmaak van de ranken, en "t bout is eén zuivere, en klare bitterbeid, zoo fcberp in de tonge dringende , dat men den finaak langen tyd beboudt , gelyk den Alzem doet, en nog door- dringender , een weinig na Terpentyn trekkende , en daar- om niet onlieffelyk , maar denzelven proeft men zoo klaar in de wortelen, als of men Terpentyn-Oly in den mond nam. De reuk van ’t drooge gewas is flerk, en fpece- ryacbtig, mede na den Terpentyn riekende, dewelke in de lang gedroogde meeft vergaat , doch ayne bitterbeid boud bet lange jaren. Naam. In 't Latyn Radix Puloronica, en Clematis tis Ronica. Jn °t Maleyts Accar Pouloron. In ’t Bandaas Tube Tuttunu, waar uit fcbynd , dat bet die Natie rekent onder de zoorten van Tuba, of Tuhe, want bet ook eenige gelykeni/Je beeft met de Tuba fteri- lis, inzonderheid met de bloemdragende zoorte. Andere zeggen Tebu Tuttunu, dat zyn de boofden, of einden van 't Zuiker-riet , waar van men geen reden geven kan. In *t Ternataans Beffa Magumi, dat is ‘regen-touw , gelyk bet voorgaande. + , ES" ZS Plaats. Men beeft bet tot nog toe nieuwers gevonden, dan op "t Bandaanjche Biland Ron, in ’t gemeen Poulo- ron genaamt , en aldaar op fteenige firanden wyd enzyd de booge klippen, en ruigte bedekkende. ‘Echter. de Ter- nataanen zeggen, dat bet by bum tieden ook bekend zy, ja zelfs bier in Amboina, omtrent oud Loeboe, en op de kuft van Hitoe, omtrent Lien ook groejen zal, doch by nader onderzoek bevinde, dot dit eem kleene zoorte van Peponafter is, waar van ziet in "t voorgaande Capittel. Naar veel moeiten beb ik "7 ook in myn tuin aan °t Ca- fleel Vittoria doen groejen, komende van twintig o der- tig zaad-korrels pas een op. Het wil geplant zyn in een mulle zandige grond, wat verheven, en lugtig , daar onder doode Craal-fteenen gemengt Zyn , en dan moet men wel getakte flokken daar by zeiten, daar op bet zig ‘uit breiden kan, anders beklimt het de naafte bomen. IR heb ook bemerkt dat bet in de tuinen wat cierlyker op waft, dan in "t wild op Jirand , daar de booft-ranken. diktvils onge/chikt groejen, by de leden daar de takjes uitkomen, ` knoeftig , en dikker dan aan °t achterfte, doch ik geloove, dat ’t geene van zelfs op flrandwafd, bitterder, en weer van krachten zy, dan ’t geplante. Gebruik. In Banda beeft dit gewas een groot gebruik in de Medicynen, voornamentlyk in alderbande buikpyn, krimpzel, en verjtoppingen der darmen, wanneer men van deze wortelen, of ryskens een [pan lang, in ?t en- keld water kookt, en drinkt. Zy geneezen ook daar me- de alle afgaande koortzen op dezeloe manier gedronken, de Bandangezen deze wortels met alle ran- riyks op Pouloron te balen, in kranzen izen op te bangen, bet eerfte afzied- azynde , kan men de wortelen, en ran- 0g eens opkgken, doch wat barder dan ken droogen , „Op een reis. Tibemt men niet meer dan een ftukje van een vinger lang, ’t zy van den onderften flam , of van de wortels kookt dit in een Theepotje vol water, en drinkt bet als Thee. De wortelen zyn altyd beter, en van geur dan de ranken, de kranzen daar van “gemaakt, en in een beflote plaats bewaard , bebouden ` „baren bitteren reuk lange jaren, dien men Jiraks gee € werd, als men daar by gaat, of een Weinig ban- delt. — um In "t voorgaande Capittel beb ik aangeroerd, dat Ca- reloe Vegon in Hort. Malab. part. 8. Fig, 25. be~ fchreeven, in gedaante , en eigen/cbap twyffelde tuf]chen Peponafter, en Radix Puloronica, gedert beb ik door myne vrienden een bondeltje van deze wortel op Ceylon, en Coutfcbyn aan de Malabaren laten tonen , dewelke ze aan den reuk, en fmaak ftraks kenden, zeggende datze in baar land ook bekend, en een zeer vermaarde wortel was tegens alderbande Slangen-beete gebruikelyk , en daarom in °t Portugees genaamt Raiz da Cobra, doch den Malabaarfchen naam badde den brenger vergeten, by bragte my echter een bondeltje van wortelen, en ran- kön mede 5 dewelke volkomentlyk accordeerden met ons Accar Bouloron. Ooo 3 . Zoo ® -478 Sic mihi quoque adfirmabat quidam Europzus Centurio, fefe in Banda laboravifle Hydrope perfe- &a, atque curatum fuiffe folummodo hujus radicis decocto , indigenz vero curatrices ibi tanta copia hanc decoxerant, ut amariffimum effet decoétum. Lymphaticos vero humores potifimum eduxerat per urinam, uti eodem modo etiam adhibetur con- tra Nephritidem, exficcat enim corpus quam fortis- fime. «+ Bandanenfes putabant hanc plantam nullibi tantas poflidere virtutes, quam que in Poulorona crefcit, quod tamen contrarium expertus fui, quz enim hicin Amboina progerminavit ex femine Pouloronico , &- „que fortem przbebat odorem, ac faporem , qualem in Zeylanenfi etiam obfervavi. Hortus Mal. 1. c. Careloe fuum laudat tam externe -inlinitum , uam interne propinatum contra morfus „quorumvis ferpentum , contra febres frigidas , ab- domina tumentia, Ifchuriam, & Cephalalgiam. Non’tamen detegere poffum Careloe hoc effe unum ex tribus ligni Colubrini fpgciebus, neque illum a Garzia ob Orta libr. x. aromat, cap. 44. neque a Chri- fiopb: Acofta cap. 33. defpriptum , Dr. tamen Paul. Hermannus Botanices Profellor Leide. in Catalogo fuo Zeylonico pro prima habet fpecie Lignt Piperi- ni ab ilti Auctoribus defcripta , & ab ipfis male Ra- 'metul. di&a. Ipfi autem inponit Zingalenfium no- men Ekawerya, putatque effe Clematitidem Indicam »Perfice foliis , ac fructibus Caprifolii, TabulaCentefima Septuagefima Septima Plantam exhibet, que a Rumpbio Radix Puloronica vocatur, ....que Ariftolochiz vera quoque fpecies eft, ac fine dubio .. eadem, que Ariftolochia a , flore atropurpureo "Chef. Zeyl. p.53. & Ariftolochia Virginiana, Viola frutico- eN olis, cujus radix Serpentaria dicitur , Plukn, Almag. p. “so. & Phyt. Tab. 15. Fig. ?. Tres autem radices nomi- ne Sergentarie Virginiane in Officinis veniunt ex P/uk- netii monitu, quae memorantur aS. Dale in Pharmac. in gios ps 213. quasibi vide, 2.0000: Bi ine PP ENG ce o Lee RT e dnd Ae I AAA edd 4 lam PE Ne ecl in MER EE ge, Mt xul ur hcec Up MO s c lets t afe | CAPUT -HERBARII AMBOINENSIS “perinum by voor/chreeven Schryvers befebreeven, pi- H Liber IX. cap. LXX XI. Zoo getuigde my ook een zeker Europiaans Ofici dat by in Banda aan een volkome 27 i d cof geweeft , en daar van gecureerd was, alleeniyk door bet Decottum van deze wortel, doch de Inland/che Mee- Stereffen hadden bet t'elkens in zulke meenigte gekookt , dat bet y[felyk bitter was om in te nemen. De waters achtige bumeuren bad bet meeft afgezet door den Uryn gelyk bet op dezelf fte manier ook gebruikt werd Steet bet Graveel, en verdroogt voorts bet lichaam Rerkelyk, De Bandaneezen meenen , dat deze plante niet- wers zódánige Krachten heeft, als alleenlyk die op Pou» loron groeid, bet welk ik echter contrarie bevonden beb, ge die vm Poulorons zaad bier in Amboina opge- „komen, even. [Lerk in reuk, en finaak, gelyk ik aan d Ceylonfebe ook bevondén beb. CHE _ Den Hortus Mal. loc. cit. pry/t zyn Careloe , mede 200 wel van buiten oppefineerd, als ingedronken, tegens de beeten van alderbande Slangen , tegens: koude Koort- zen, gexwoolle buiken, droppel-pis , en booftpyn. Echter kan ik niet bevinden, dat it Careloe een van de drie zoorten van’t Slangenbout zy, nog by Garzias ab Orta lib. 1. Aromat. cap. 44. nog by Chriltophorus A- “cofta cap. 33. doch den Heer Dr. Paul Hermans Pro- elor Botanices tot Leiden, in zyn Catalogus Ceylonicus P LR ET MELLE forte von ? LIER VE. en by bun lieden qualyk Kametul genaamt, Hy geeft bem den. Singaleezen naam Ekawerya, en houd bet voor een Clematis Indica, met Perfic-bladeren, en vruchten van Caprifolium, ; De Hondert feven en Seventigfte Plaat Vertoont een plant, welke by uitftek van Rumphius de Pu- loronfche wortel genaamt werd , en is mede een waare ~zoort van de Ariftolochia, en zonder twyfel dezelve, -welke is de Zeylonfche Ariftolochia, met een Zwart pur- ` pure bloem van de Thef. Zeyl. p. 33. en de Virginiaaniche Ariftolochia, met bladeren van de ftruikachtige Viool; welkers wortel de Serpentaria genaamt werd van P/ukn. Almag. p. 50. en Phyt. Tab. 15. Fig. 2. Doch daar zyn drie wortels, die onder de naam van Serpentaria Virgi- niana in de Apotheeken voorkomen, volgens de verma- ning van Pluknet, welke opgetelt werden van S, Dale in di Zyn Pharm. in ato. p. 213. Welke aldaar zier, KÉ Gs vires m x LES LXXXIL Tab. CLXXVIL. == - Se Li 7, "T Gul Kë IX Bock, LXXXII Hooft. AMBOINSCHKRUYDBOEK. 479 CAPUT OCTOAGESIMUM SECUNDUM. Oculus Aflaci. Matta Udang. Unis hic farmenta gerit longa, & quadragona, F inferius digitum, fuperius pennam crafía, om- nino herbacea, cum quatuor protuberantibus a- lis inftar Oebi funis. . Folia ejus folitaria locantur in amplis interítitiis, ac cuivis folio clavicula obponitur, Folium hoc cordiforme eít fere inftar folii Sirii, vel Combilii , tres quatuorque pollices longum, & latum, fubtus protuberantibus, & diftinétis coftis pertextum, ad oras parum dentatum, & brevibus apicibus ad co- {tarum extremitates donatum , faporisaciduli, ac por- ro glabrum, & flaccidum eft. | Dividiturin binas fpe- cies, in rubram , & albam. , Alba vulgatiffima eft, rubra aptiffima ad olus , feu Sajor, folummodo petiolorum colore differentes, al- ba autem aliquid fufci gerit prope foliorum ortum. Flores progerminant in vagis, & laxis umbellis. Flo- fculi funt. pufilli, ex albo virentes. Fructus fafeicu- latim dependent magnitudine Baccarum Juniperi, ro- tundi, primo virides, dein fufci , quos Amboinen- fes comparant cum oculis Aftaci , unde & nomen faum obtinuit, quevis autem bácca interneofficulum gerit durum duro apice coronatum. i Nomen. Latine Oculus Aftaci , juxta Malaienfe Mat- ta Udang , & Ternatenfe Boero Malaco. Boegice Tsjerekans-&- Arian. Amboinice Oláar , & Cara. Ba- leyice Sambong Tulan minus, ad diftinétionem majoris, quod eft. fapra defcriptus Funis crepitans, cui adfinem hunc funem habent. „Locus. Sponte crefcit in vallibus; & fublevibus fil- yis ad fluminum ripas. b: Ufus. Folia adhibentur ad Safiri Bara, feu Apofthe- mata, ut maturentur, & aperiantur, & aperta fimul depurentur, bonumque porro przbent olus, feu Sa» jor, tam cruda comefta , quam pifcibus adcotta , qui- bus condimentum prebent acidulum , ipforum enim fapor cónvenit cum Emipetro acetofo. Folia fola cru- da mafticata haud grata fünt, fed faporem habent fil- veftrem , unde :& melius eft, fi Bocaffan addantur, vel pifcibus adcoquantur: ` Montium incole Maccas- farenfes, & Celebis orientalis ore in cibo hzc adhi- bent, & ad alias res, ad quas acidus Limonum fuc- cus ceterum adhibetur, unde & ipfis Tali Afam, h. e. funis acidus vocatur, femper rubram preferentes fpeciem , quum itet. Videtur verum effe ambos hofce funes adfines effe Funi crepitanti fupra defcripto , quum: fere. easdem habeant vires; & Baleyenfibus eadem nomina, ac preterea hic Oculus Aftaci fi infle&tatur , crepitum quoque dat, fed fru&us non habet acrem , vel pru- rientem füccum; uti in illis funis Crepitantis, atque Low noxa tam Bocaffan, quam pifcibus: adcoqui «pos» unt... Sas p ; . ; Funis hic non fenefcit, fed fepe usque ad ipfam perit radicem, & inferiorem ftipitem, ac dein nova iterum emittit farmenta „ uti Labrufca, unde & con- venire. videtur cum Schunambu: Valli, Braem. Cade Valli, Portugallis Uvas d’ Emfermos ; Belgice Snoep- druiven in Hort. Malab.. part. 7. Fig. 11. deferipto, Tabula Centefima Septuagefima Odtava Ad Figuram Primam Funem exhibet, qui Oculus Afaci a "Rumpbio vocatur. - ; ; Figura Secunda Ramulum exhibet funis, qui Ous crepitans . ‘mas Rumpbio dicitur, ; CAPUT alba in ore. payne | Sans BIM = E LXXXII. HOOFDSTUK. De Zee-kreeften-Oog. It touw beeft lange vierkante ranken, beneden een vinger , boven een fcbaft dik, ganfch kruidachtig s met vier uitftekende ruggens , of kanten, gelyk bet Oebi-touw. De bladeren ftaanenkeld, inwyde tuf}chen« plaatzen, en tegens over ieder blad een clauwier. Het blad is bertformig , bykans als Siri , of Combili-blad , drie en vier duimen breed. en lanky van onderen met. zeer uitfiekende, en verdeelde ribben, aan de kanten een weir nig getand , met korte /pitzen fiaande aan de einden der ribbetjes , ryns, of zuurachtig van fmaak, voorts glad, en flap. Het is verdeelt im twee zoorten , roode, en witte. Het witte is het. gemeenfte, bet roode bet bequaam/te voor Sajor, verfchillende maar. in de coleur der Beien, doch bet witte heeft ook wat bruins by den oorfpronk der bladeren. Het bloeizel komt woort aam ydele dollen. De bloempjes zyn kleen, en groenachtig-wit. De vruchten bangen in bosjes by malkander , in de grootte van Gene» ver-befien , rond , eerft groen, daar na bruin, dewelke de Amboineezen vergelyken by de oogen van de groote Zee-kreeften , waar van bet zyn naam beeft, en ieder be- fie beeft van binnen een-barden korrel, met een barde Jpitze boven op. Naam. In " Latyn Oculus .Affaci, na 't Maleyts Matta Udang, en bet Ternataanfe Boero Malacco, Boeg. Tsjerekan, en Arian, Amboins Oläar, en Cara, Baleys Sambong Tulan bet kleene, tot onder/cheid van "t groote „welk is de bovenftaande Funis crepitans, voor Wiens maag [chop zy dezen touw houden. Plaats, Het waft van zelfs in de valleyen, en onder % kreupel-bo/ch, aan de kanten van de rivieren. e - Gebruik. De bladeren werden gebruikt tot Saffiri Ba- ra, of Apoftbemen , om die te rypen, en op te trekken, ook de geopende te zuiveren, voorts is bet a des Sajor, zoo” wel de bladeren om raauw te eeten, als by viffen te koken.: die bet eenzuurachtig zop geeft want baar fmaak komt overeen met bet Empetrum acetofum. De blade- » PES Krom, aliyi ‚bet roode. geflacht, dewyl bet witte in den mond wat jeukt. ires -` Het. fcbynt zeker , dat benami culus - Het touw werd niet oud y maar vergaat dikwils;tot de avortel toe, en onderfte flam, en je daar na, weder nieuwe Tanken wit, bet welk de Labrufca mede doet, bok fcbynt Jet overeen te komen met Shunambu Val- li, Bramminees Cade Valli, Portug. Uvas d' Em- fermos, in ’t Duits Snoep-druiven in Hort. Malab. part. 7. Pie, 31. befobreeven. De Hondert acht en Seventig [fe „Plaat Vertoont in de Zerfte Figuur een touw gewas, het welk de Zee-kreeften-Oog by Rumphius genaamt werd. De Tweede Figuur wyft aan een takje van een touw ov^. het geen Olus. crepitans mas, of het mannetjes krakend . moes by Rumphius genoemt is. LXXXIII, 480 HERBARII AMBOINENSIS. CAPUT OCTOAGESIMUM TERTIUM: Olus crepitans mas. Sayor Corpoo Lacki Lech ` Upra Cap. 76. binas deferipfimus Oleris crepitantis S ee, quod diftinguebatur in marem, & fe- minam, quum vero tertia dein ejus mihi obvenit fpecies, a binis prioribus maxime diverfa, hinc huic peculiare dabimus caput, ac peculiariter in hoc de- Ícribemus. B». " Funis itaque eft tenuis, inferius pennam craffus ; lignofus , rotundus , rugofus , & nodofus , fed qui mox fefe dividit in tenues chordulas, culmum circi- ter craffas, virides, glabras, & non difrumpendas, uz vero in vetuftis ftipitibus lignofe quoque funt. Folia bina fibi oponuntur, interdum etiam crucia- ta, in interftitiis DE De conniventia; In teneris fruticulis folia craffa funt, & pinguia, fuperius in a- picem excurrentia , acfi fpinule effent , fed non pun- gentes, tres pollices longa, binos digitos lata, que* dam paulo longiora, quzdam rotundiora, nullas fc- re gerentia transverfales coftas, & quz in inferiore parte parum protuberant, per medium tranfit nervus longitudinalis , fuperne virentia , & plana, inferius pallidiora. In. vetuftis ftipitibus majora funt, & cruciata quoque, illis Nummularie lattee majoris adeo fimilia, ut adcurate adtendendum fit, fi rite di- ftinguantur, illa vero Daun Corpo» plerumque angu- ftiora, & tenuiora funt, quatuor , quinque , immo lures digitos longa, binos, ac binos cum dimidio Eë inferne auguítata , fuperne obtufa cum apice fupremo, Superior, feu interior pars eft intenfe glau- ca cum fulco intermedio, loco nervi medii, ubi pa- rum contracta funt folia; cofte transverfales pauca admodum funt, incurve , & füperne protuberant, inferior ipforum pars pallide viret, fed cofte virides penitus , qua ibi fulcos formant. Petioli transverfalem digitum longi funt, ad inter: nam partem fulcati, ex abruptus autem lac exftillat paucum, ac tenue, non tanta copia, quam ex Num- mularia, at multo aquofius. - Sapor ejus fatue dulcis eft, ac parum acidulus, adtamen gratus, cum par- và adftrictione, inftar illius Grofularieidomeftice, in ore gratum praebens crepitum „unde & nomen obti- vui See SEN nodis, quibus folia adftant, hic & illic novi excrefcunt petioli, quibus tenera infident folia, ac fenfim novos exhibent fürculos. ^ ` Ex foliorum alis flores excrefcunt, qui primo fant capitula pufilla, & pentagona, que fefe aperiunt in flofculos ex quinque firmis petalis compofitos , in quibus totidem quoque locantur breviaftamina, cum piftillo craffiore medio, funtque fordide albicantes , convenientes cum illis Sayor Maccou , fed minores funt, ac florent Septembri. . Fructus cum illis Angreci fcripti conveniunt, ultra tres pollices longi, binos transverfales digitos crafli , externe trigoni , per longitudinem tribus dorfis diftin- &i, horum una, feu latiffima pars, que dorfum for- mat, gibbofa eft, equalis, vel parum rugofa, & in medio fubtilem gerit fulcum. Bina alia dorfa gerunt bina minora dorfa, funtque porro parum rugoía, vel Kee Fru&us pellicula lacte turget , ingrati aporis „ & odoris, interne locaturalbum , craffum , & fungofum piftillum, digitum circiter craflum, quod obfitum eft innumeris tenuibus, & planis feminibus, ilis. Cucurbitz fimilibus, fed que tenuiora funt, KG Ka linguz formia, in una nempe parte latiora quam in altera, omnia vero inftar fqamarum locan- tur fibi jun&a, & inpofita latiffima parte, alia laxa funt, inferius autem dentata, anguftiffimaque parte , nbi tenues confpiciuntur pili, piftillo ifti junguntur, qum primum verotanguntur, mox decidunt , in me- io autem parum protuberant, albicant , fed ad oras virent, in ipfis vero locatur granulum tenue, planum, & album, quod femen eft. Fructus gemini femper concrefcunt inferiore parte fibi nexi, ac feffiles, tu- berofos ventres furfum elevantes , fed fejunéti , ac remoti inftar fructuum Capfici filveftris. Nomen. LXXXII. HOOFDSTUK. Het mannetjes krakende Moes. Den Cap. 76. bebben wy befchreeven twee zoorten van Olus crepitans, en dat zelve verdeelt in man- netje 5 en wyfje , doch dewyl zig nog een derde zoorte opdoet , merkelyk ver/chillende van de twee hoven- ftaande , zoo zullen wy bet-zelve een byzonder Capittel geven, en in dezen befcbryven. Het iseen dun touw, beneden een fchaft dik, bout- achtig , rond, ruig, engeknoopt , doch verdeelt zig ftraks in dunne chordulen , omtrent een [iroobalm dik, groen y glad, en onverbrekelyk , maar aan de oude flammen wer- * den ze mede boutacbtig. ; De bladéren flaan twee, en twee tegens malkander , ook bier en daar int kruis y in»zekere tuffchen plaatzen ook ma malkander gebogen; Aan de jonge firuiken zyn de bladeren. dik, en vet, vooren im een fpitsje toegaande , als of het doorntjes waren , doch niet ftekende, drie dui- men lang , twee vingers breed, zommige wat langer, en ronder , bykans zonder davers-ribben , of die aan de one derfte zyde maar een weinig uitbuilen, bebbende in-de midden maar een xenuwe, boven regt groen , en plats onder bleeker. Aan de oude firuiken zyn ze grooter , en fiaan mede in "t kruis, de Nummularia laêtea major zoo gelyk, dat-men er naauw opletten moet om dezelve te onderfcheiden, die van deze Daun Corpoo zyn door. gaans fnialder , en dunder j vier, yf, en meer duimen lang, twee, en twee en een half breed ,-acbter lopenze final toe , en vooren ftomp, met een fpits boven op. De boven, of binnen-zyde is boog Zee-groemy met eenvooren in de plaats. van de middel-zeriuwe; daar.ze een weinig tzamen luiken, de dwers-ribbetjes szyn weinig, kroms en builen aan de boven zyde uit, de onder ayde is bleek= groen , maar de ribbetjes gras-groen „ dewelke aldaar groe- ven maken. De flelen-zyn een dwers-vinger lang, aan de binnen- zyde gevoorent , uit de afgebrookene zweet. een ‘weinig dunne melk, en verre zoo veel niet als uit de Nummu- laria , en waterachtiger.. De /imaak is laf-zoet, en wat filtig, doch aangenaam , met een kleene zamentrekking , gelyk die van Groflularia domeftica, in den mond aan- genaam knappende , waarvan ze den naam hebben... Uit dezeloe leeden , daar de bladeren [laan , febieten bier en daar nog andere korte fleeltjes , daar weder jonge blade» ren aan jiaan, en met ter tyd nieuwe ryskens maken. Uit den fcbeot der bladeren komen de bloemen voorts; dewelke eerflelyk zyn kleene vyfboekige knopjes, daar na openen ze baar inkleene bloempjes, van vyf ftyve blaadjes gemaakt , daar in men ook zoo veele korte draadjes ziet, met nog een dikker pylaartje in de midden, vuilwit s gelykende die van Sayor Maccou , doch -Kleender , 25 bloejen in September, e De vruchten gelyken die Aan Angrecum fcriptums ruim drie duimen lang, t«vee dwers-vingers dik buiten driezydig , in de lengte met drie ruggens afgeftbeiden ; bier van is de eene , of breedfte zyde, dewelke den buik maakt, bultig, even, of een fubtiele vooren. De twee andere, ruggens bebben nog twee mindere ruggens, en daar boven mede wat rimpelig , ofte korrelig. De Jcbel- le det vrucht is vol melk, onaangenaam van reuk, en Smaak, binnen: ftaat een witte , dikke, en vooze pylaar , omtrent een vinger dik, dewelke bezet is met ontelbare dunne, en vlakke zaden, als die vau Couwoerde, doch dunder, en meer tongeformig , te weeten aan- bet eene eind breeder dan aan bet andere, alle leggen ze als fcbub- ben, of fcalien tegens malkander geftapelt , met bet breed- fle eind, daar ze ook van malkander los zyn, naar ache teren gekeert , en met bet finalfte, daar eenige fyne baair- tjes aan flaan, zyn ze aan den pylaar vaft , doch zodra men ze aanraakt , vallen ze van malkander af, in démid- den zynze wat geribt , witachtig , en aan de kanten groene achtig, in dezelve leid een dunne vlakke beeft, "t welk bet zaad is. Deze vruchten groejen altyd twee met bet achterfte bykans aan malkander , en zonder fielen, met de bultige buiken: opwaarts, dog van malkander afgedraait , gelyk de vruchten van Caplicum filveftre, 1 Naam; Liber IX. cap. LXXXUL —__ E | | | Pag. 481. dh Lab. CELEX NTIS N N NN SQ N SS N SN —— IX Boek. LXXXIV Hoofiff. Nomen. Latine Olus Crepitans mas ,, juxta Malaien- fe Sayor, feu Daun Corpoo Lacgi* Lacki, vel tantum- modo Corpoo, h. e. folium crepitans. * Jave, € Ba- leye Crepitaan vocatur. Locus. Ubique in Amboina obcurrit, uti & Javz, Baleye, ac Maccaffárz, fed nullibi nifi in litore, & ad rupes, fefeque circa Mangia circümvolvit. Ufus. Magis adhibetur , ut crudum edátur cum Ats- jaar, & Bocaffan, quum inter edendum crepitum é- dat, ac gratam prebeat falfedinem. - Folia etiam La- Gucze admifceri, & edi poffunt , fed apud omnes iftas nationes non funt in ufu. N AMBOINSCH KRUYDBOEK. 481 Naam. In ’t Latyn Olus crepitans mas, na "t Ma- daer of spon Corpoo Lacki Lacki, of Jiegts » UAE is, krakend-blad. ) le yr Cres kend-blad. Op Fava, en Baleya Plaats, Men windt bet overal in Amboina, op Fava, Baley ,. en Maccaffar, doch nieusvers als aan’ ftrand op de klippen , en flingert zig om de Mangi Mangi-bomen. , "Gebruik. Het werd meer gebruikt om raauw te eeten met. Atsjaar, en Boca[Jam, om dat bet in ^t knouwen kraakt , en een aangename Siltigheid beeft. Men kan de bladeren ook onder Salade mengen , en eeten » doch niet by alle de voorfchreeven natie gebruikelyk. CAPUT OCTOAGESIMUM QUART UM. Taly Toacca. Ic funis paucis, longis, & rotundis prorepit fla- gellis per herbas , que fauciata tenue effun- „`, dunt lac, inftar dulcis. Towack, illis vero folia infident in amplis . interftitiis bina fibi obpofita, ex rotundo oblonga ,-inftar illorum. Funis perplexus s fed majora. funt, fex , feptemve. pollices longa, tres. digitos lata, fuperius incurvo.apice ornata, uti x& org deorfum flexe funt; glabra porro, firma, & coftis deftituta, excepto nervo medio, fubtus. albi- Funem exhibet Toaece y: qui ad. Apocynorum genera pertinet. ` nent I ES adt s eikel Ya te ¿ARA NOS RR 0 iv Hei 7 Se? E ER litudine Towac del nt, qui lack tenui LXXXIV. HOOFDSTUK. De Toacca tourwe-ftruik. D touw kruipt met weinige , lange’, en ronde ranken door de ruigte , dewelke gequet/t zynde uitgeven i een dunne mielk , alszoeteri Towack „daar aan ftaan de bladeren in: wyde tuffchen-plaatzen, twee, en twee tegens malkander, uit den ronden lankwerpig , als die van Funis perplexus, doch grooter , zes, en zeven dui- men lang, drie vingers breed, vooren met een kromme omgeboge /pits 5 gelyk ook de kanten. neerwaarts gebogen zyns glad, fiyf, zonder: ribben; bebalven de middel-ze- nuwes van onderen witachtig, en flaande op korte ron- de Voetjes, — Aan "t, uiterfbe der ryskens komen de bloemen voort, gemeenlyk drie by malkander , en in’t-kruis, de bloemen zyn langbalfig , Jebier als klokjes; doch im «yf bladeren verdeelt , van buiten geelachtig , van binnen wit, gevuld met vyf lange draden, boven op met nopjes , grooter dan Comyn-zaad s met, nog een. middel-ftyletje, ’t welkına ’t afvallen der bloem: fidan, blyft- op. het onderfle hoekige knopje „waar witsde vrucht «verd, De reuk in de ver» Jebe is lieffelyk als-aan Lelien. „De vruchten komen twee of drie by malkander, als langwerpige. flokjes, vooren tocge/pitft „ ruim'een band lang, ter weer zyde met een vooren , binnen-leid een columme van lange, fmalle, en boekige zaden pumati, aan *t voorfte eind een fmal bos- Jie fyne wolle hebbende, als kattoen, wit , blinkendy en met de wind verftuivende, gelyk "t zaad van Suf]uela, waar van hier. voor, en onder wiens geflagt men bet niet onbillyk rekenen mogte. - Naam. Ju.’ Latyn Funis Toacce. In Maleyts "al cca. | dn. "t Amboins Wari. Tua, alle na de Towac, dewelke men in de melk van de SU Rot ei emi éso) Het werd zelden gevonden, en groeid.in.droos gu-bofJcben , niet verre van flrand y daar kleen gea boomte onderloopt; Gebruik. Op Celebes Ooftkuft noemd. men. dit toua Poulo Niry, dat is Vliegen-lym,,om dat men met de melk uit de gequetfte vruchten vloejende, ulceratien sen, andere fcborftkeden aan de kanten beftrykt., om. de moeje, lyke vliegen.te vangen , die anders dezelve partyen quel», len „want zy blyven daar aan kleven, en men kant ook op andere partyen firyken. om dexelve te vangen. $ Dedi vrucht is miim een ge, en een wine Sëch i dan echt | gelykende bet blad van een Amboinfchen riemy - nage debi meefte blozizel Wald af , zoo dat men weis y ten aan de troffen ziet; dewelke ryp wyndeopen- berfien, en een langwerpig fbeeitje "iti welk bet zaad zyn wil. » rant Boh odipU leder blad van dit touw beeft by mm oor een bocht, of dikke knie „ waar door bet-blad na de-eene 2yde gedraait ftaat. emee ROS ea spe ZA | att „Naam. In’t Latyn Olus Sanguinis. In ’t Amboins Utta Lala , dat is Bloed Sayor:"” Maccaffar$ , en Boeg Matta Matta. Ternataans Ugejabba,. dat is Amb Jebe Sayor, een naam gemeen met, Vitis alba of Paspas- fan. “Baleys Popongan.- Op Ce porte e amatta; nmige eezen noëmen dit gear Urea Tuer, dat isin t Moleyts Sayot Tawar, y laf ences , dewyl zt& Jmaak ganfeb laf-zoet is, daarom bet ook zelden alleen ges kookt , maar onder ander Sajor gemengt werd. Plaats. Het waft in "t. kreupel-hofch rondem.b t Pine. in de e MA rei priis le e derbande ruigte, “Gebruik. Het is een vermaard Moeskrùid; en kin zoò wel raauw , gelyk een Ulang Ulang , als gekookt gegee- Aen werden. De Ternataanen koken zyn dikke touw in water, en geven bet zelve te drinken aan Geelzugtige menfchen, die een bleeke , en ongezonde coleur hebben, nooit alleen gekookt , om dat bet te flymerig vald, maar-altyd met andere Moeskruiden gemengt. Men neemt ook dé “bladeren, kookt dezelve im water, en waft daar mede*zodanige lieden, dewelke aan een langzamen Beri- bery, of Lammigbeid gaan. De Hondert en Tachtig ffe. Plaat Vertoont een plant, welke het Bloed-Moes by Rumpbius ges naamt werd, het geen fchynt zeer na te komen aan de Citamerdu van de A, Malad. part, 7. Tab. 21. 353 LXXEVE Lab. CLXXX. == EER GE EFF SNN N AY AO XV AX NS NN RUN GEG GG TE > H N 77/7 N, GG ee eS eee Oe v ee ae oneal IX Boek. LXXXVI Hoofif?. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 483 CAPUT OCTOAGESIMUM SEX T UM. Adpendix arborum. _ "apanawa. Æc funicularis planta longis rependo adfcendit H flagellis arborum truncos, atque ex alieno vi- vit nutrimento inftar Sirii. Non fefecirca illos circumvolvit inftar aliorum Convolvulorum, fed per ipfos prorepit rectis flagellis minimum digitum circi- ter craflis, inferius lignofis , & in multos articulos diftinétis, que fibrillas in arborum cortices figunt, hic & illic laterales emittentia ramulos, qui obliquo curfu truncum ambiunt, fefeque ubique prope arti- culos firmant, quamdiu truncum adtingere poffunt , alioquin enim per laxa dependent flagella, fuperio- res vero caules fenfim herbacei funt, ac virides, fed ex lenta conftant fubftantia, ac fere juncei funt , quum in craffa findi poffunt per longitudinem fila. Superio- res vero partes vere herbacee funt, inque longum acutumque excurrunt cornu, quod fenfim fefe aperit, & in folium expanditur. - rens, minimum digitum, & pent tundo parum quadragona, quorum. bina Jat ta funt, inferior ipforum crafla pi artic ftinda eft, ad palme latitudinen articulo folium adítat craflumss {pidis haftz , feptem, & octo craffum, per longitudinem. ma diftin&um , feu ftriatum, atque tur clavicula. Hic & illic er folion [ mum, lentum , & nudum excrefcit farmentum , aphyl- fubtilibus nervis vis folio adponi- Jum penitus, binas, & binas-cum. dimidia orgyas lon- ge gum, ac vix pennam craffum. ^ Sapor-acris eff, pas,- rum amaricans, ac pruritum in ore excitat, nullum prebet ufüm , nifi quod tenuia ejus farmenta ad liga- cula adhibeantur. Secundo Tapanava media folis, ac modo crefcen- di priori fimilis eft, ejus vero folia majora funt, & firniora, novem nempe. pollices longa, binos lata. Pauciora gerit flagella, nec ita incurva ; quam in riore, fed quz multo magis lenta funt, & ad liga- inina aptiora. ; Fruétus primo funt uti in priore, inftar craffe, ac brevis Siriboz , ex quibus fenfim alii excrefcunt fru- €tus , femi maturis Ölivis, vel glandibus fimiles, ar- €te fibi adunati, ac fefiles, qui undique circa axim locantur, ac racemum formant fpithamam longum, ac brachium craflum. “Tom.” ; Fructus ge pingue inftar cu- ces.lo ngum 5 binos =i | foliorum alis S ter, en ftyv LXXXVI. HOOFDSTUK. Het Aanbangzel der bomen. DË zeelend gewas kruipt met lange ranken de [lam men der bomen op, en leeft zoo van vreemde bloede gelijk Siri doet. Het flingerd zig niet om dezelve , gelyk andere Winden , maar kruipt daar op met regte fielen, omtrent een: pink dik, van onderen boutacbtig , in veele leden verdeelt, die bare worteltjes in de JeborJen der bomen bechten , bier en daar zyde-takken uitzendende, die met een [cbuinfe gang den Don omvatten, en zig o- veral by de leden vaft maken, zoo lang ze den flam vin- den konnen, want verders hangen ze met loffe ranken af, de bovenfte flelen werden allenskens kruidacbtig-aroen , doch zyn gemaakt van een taaje Jubftantie , en. fchier biesachtig , die zig langs been in dikke draden laa? fply- ten. De bovenfte einden zyn regt. kruidachtig, en gaan uit in een lange /pit/e hoorn y ^t welk metter tyd zig de pend , en een blad werd, Het blad ftaat enkeld aan ieder lid, en verwiffelt tez gens malkander , op een dikke, en gegeute feel, meeft dwers aan bare ranken, die afbangen, want die aan den boom vaft zyn, bebben er weinig, of geene, gelyk men ook aan de Siri-ftokken ziet, Be ranken wortelen z00 vaft aan de bomen , dat. men ze niet dan met geweld af. rukken kan, latende baar voorts draaijén , en buigen als Biezen. De bladeren zyn onderfcheidelyk, niet in gee daante, maar grootte, na de drie zoorten , die men daar van maakt. —— De eerfte Tapanawa de kleenbladige heeft een blad als Galanga, doch veel kleender , een zes duimen lang , anderbalf breed, dikacbtig , zeer glad, en glim- mende. De middel-zenuwe ziet. men aan de boven zyde Jchier niet, makende aldaar een geutje, maar van ondes ren builtze uit, ter zyden ziet men dan zeer fyne, en . digte adertjes, die zeer fchuins lopen als aan de Galan» ga, en sie rietachtige planten. De vruchten zyn lange fteerten gelyk Siriboa , doch korter, en dikker, wier , en vyf: duimen lang , een vine ger dik, eerft groen, en bardacbtig , daar na rood, en week, 200 dat men ze ligt van malkander wryven kon izy Jtaan ook dwers aam den fiam, en leggen eerft ineen Jebeede befloten , eer ze voortkomen, de fmaakvan de jon- ge. bladeren is. z0et 4 of waterachtig.. gelykookin teerft aan de rype vruchten, maar een korte poofe daar na in den mond wat jeukende, Deze zoorte flingerd met meer- der Joffe ranken om de bomen, en bare dikke takken dan de volgende. Op Amboina in de valleyen van den Olyphant vindt ` men een zoorteTapanawa parvifolia, met ranken van bet yzer van een Pieks zeven , en acht duimen lang, twee breed, in. de bg met veele fyne zenuwen ge- Jireept ; en by iedersblad ftaat een clauwier. Hier en daar. uit den fci t bladeren komt een zeer lange taai- je kale, ranke, en, twee, en twee en een "balve vadem lan, chaars een febaft dik. De fmaak is fcberp, we en verwekt jeuken in de mond, bet beeft ge ik, als zyne dunne ranken tot bind- werk. De tweede Tapanawas middelzoorte is aan bladeren, en wasdom de voorige gelyk, doch de bladeren zyn groo- er, te weten negen duimen lang , twee breed. Het beeft minder ranken, en zoo krom niet , als aan 't voorige, zynde daar en tegen veel taaijer , en tot bind» werk bequaam. De vruchten zyn in *t er vd als aan "t ige, nā- mentlyk als een dikke korte Siribba, uit den we met ter tyd andere vruchten werden, balf waffene Olyven, en Ekelen gelyk, digt op malkanderen gedrongen , en zon- der ftelen, rondom de middelfteel [laande , en maken een tros van een [pan lang, en een arm dik. Ppp 2 Van B 484. HERBARII AMBOINENSIS. Fruêtus hi externe glabri funt, ac fplendent inftar Corallii rubri, per elegantem adípeétum hominesad- licientes , ita ut ad cibum expêterentúr. ~Carnem quoque gerunt rubram, & mucofam, in ore primo dulcem, dein urentem inftar Ari, ita ut quis diceret, hunc funem Arum effe volubile. Sub di&a carne oblongum locatur cinéreum officu- lum inftar illius Olive, fed quod ad unam partem ro- ` tundius eft, cx a Rademus hic non fimül iftis baccis onuftus eft, fed ex craffa, & viridi Siriboa, hic & illic quedam pro- tuberant granula, quz in iftos excrefcunt fructus, ac dein alii fubfequuntur. ; - "Tertio Tapanava latifolia magis differt a prioribus, unde & ipfi peculiare tribuemus caput. ~ ` Nomen. Latine Adpendix arborum. Malaienfe no« men ignotum eft. Amboinice Tapanava , quafi dicas "Adpendix Goemoeti, quum maxime in Sagueris obcur- » rat arboribus. Sécundam fpeciem incole a Tapanava diftinguere volunt, ac peculiariter denominare Walepinam , quod tamen nomen magis proprie fubfequenti competit fpeciei. Ternatice Kokin-Soffobeca , quum ad Kokin fpecies referant ob foliorum quandam fimilitudinem, -"Locus. Nullibi crefcit nifi in altis Gleis, vel litori- bus ab arboribus obfeffis, praefertim in arboretis col. libus, ubi flumina percurrunt. : Quasvis adfcendit arbores mufcofo cortice gauden- te$, inter quas eminet Saguerus, que tamen prater hac multas parafyticas, & fpurias nutrit foboles, quz omnes ex rugofo ejus cortice nutrimentum faum hau- riünt. x Ufus. Folia prime, feu minime fpeciei, ac præ- fertim tenera nondum aperta in decoGto adhibentur, quod preparatur contra Afthma , feu Hofa, ut bron- chia-a muco depurentur. M. El ` Cunde ali majores fpecies in fune fuo magnum erünt nervum medium inftar cordis; qui neutiquam diffringi, fed per longitudinem findi poteft in tenuia loramenta, ad ligamina apta. Tabula Centefinta Octoagefíma «Prima Ad Figuram Primam ramum exhibet fünis , qui Adpendix ` sarborum prima vocatur. -— + x AS lor Det acide Qo Up MIT NF. Te d CAPUT Liber IX. cap. LXXX VI. Van buiten zyn ze glad, en blinkende, Coraal-rood met baar fraai aanfien iemand aanlokkende , 200 dat men ze tot bet eeten begeeren zouden. Zy bebben ook een rood en fmeerig vleefcb , in de mond eer{t zoet, daar na bran: dende als Arum „ zoo dat men zeggen zoude, dit touw een Jlingerend Arum te zyn. Onder bet voornoemde wleefch leid een langwerpige graauwe fteen, als een Olyve-fteen , doch aan de einde ronder, : De tros werd niet teffens vol van de voornoemde be fien, maar uit de dikké , en graauwe Siriboa builen bier en daar eemige korrels uit, die tot de voornoemde vruch. ten werden, en daar na vervolgens alle anderen. De derde grootbladige T'apanawa, verfchilt zoo wat van de twee voorgaande ‘daarom zullen wy haar een by- zonder Hooftfluk geven, Naam. Jo ’t Latyn Adpendixarborum. De Maleyt- Jebe naam is nog onbekend, Je "t Amboins Tapanawa, als. of men zeide Adpendix Goemoeti, om dat men 't mieeft aan de Sagueers-bomen vindt. De tweede zoorte Willen de Inlanders van ’t Tapana- wa ook onderfcheiden, en in't byzonder Walepinan noe- men, t welk eigentbyker de volgende groote zoorte toe- komt. Int Ternataans Kokin Soffohieca. 0m dat zy ^t onder de zoorten van Kokin rekenen, wegens eenige gelykeni[fe.der bladeren. 3 Plaats. Het waft nietwers dan in "t booge bofch, of op. de [iranden, die vol geboompten zyn , inzonderbeid in boomachtige valleyen , daar rivieren door lopen. Het loopt alderbande bomen op , die een mosachtige Jebors bebben; waar in uitmunt den Sagueers-boom, die doch behalven dit veele hoere-kinders voeden. moet tà alle uit zyne ruige fcbor[Je baar voedzel' bebbende: Gebruik. De bladeren van de eerfte , of kleenfle zoor- te, inzonderbeid de jonge , die nog niet open gegaan zyn, pops MES HU de LL ge d > die men maakt tegens- bet i ftbma of Hoja, om de longe-pypen var jg - beid te zuiveren. EN x Zen CS Aeris : - Alle de andere, en grootere zoorten, bebbén in baar touw een doorgaande groote zenuwen, als een bart, de= welke zig peenzints breken, maar wel in de lengte fply- ten laten tot dunne riempjes, die tot bindwerk dienen. | De Hondert ven en Tachtig. fle Plaat Vertoont in de Boris Figuur een takje van een zouw, wel- "ke'het Aanbangzel der bomen, en wel de eer/?e zoort daag Ee ere de NINNOTA en. : De Tweede Figuur -wyt aan de = sede 2. van het Aan Rea dd HG ^ EXXXVIL —— — Lag. 484 - Tom. V. Tab. cLXXXI. IX Boek. LXXXVU Hoofif. CAPUT OCTOAGESIMUM SEPTIMUM. Mou. X tertia, feu maxima Tapanave fpecie incole E peculiarem faciunt plantam, que fimplici fune minimum digitum circiter craflo ingentes adfcen- dit arbores, atque in ipfarum cortices fefe ubique -figit per plures, & circinnatas fibrillas, que ouivis adítant articulo, ipfarumque articuli ad palmam di- ftant. Interne hic funis loco cordis nervum gerit craflum , ac viridem decurrentem craffitie fili , cui plumbum adpenditur inftar norme, hicque externe -fpongiofus videtur, fed quam maxime lentus eft, & inftar Rottange Javanorum findi poteft. Adpendix Porcellanica. Cuivis articulo folium adcrefcit ingens, formam habens-uti in aliis Tapanavis, fed multo. majus , ac figuram fere habet Amboinenfis remi Pangay di- di, craffum, glabrum, & firmum, füperne intenfe virens, ac fplendens inftar porcellani operis, inferne ex viridi flavefcens; undecim, ac duodecim pollices longum, fex latum. ` Nervus medius fuperne fulcum format, qui inftar “canalis per petiolum decurrit, & hic ambit prima- rium ramum inftar vagine. In füperiore foliorum parte nullz confpiciuntur transverfales cofte, excep- ‘tis binis tribusve fubtilibus venis, que inftar finuum juxta oras decurrunt ,-ac' fubtus magis protuberant, uti & praterea innumere, ac fubtiles transverfales :venule in’iftos finus excurrunt, in.extremo folia lon- gum gerunt. apicem inftar fili, ac preterea tanquam peculiaris character obfervatur, quod una folii pars "pollice latior eft altera, ae potiffimum ad unam incli- nant partem , fed quedam hunc non obfervant ordi- ‚nem, ac quodvis praterea folium prope ortum ad petiolum finum format, feu geniculum. : Superior funis in pauca fefe dividit longa flagella, que truncum non amplius adtingentia e ramis depen- dent, atque ad ipforum extremum primo fructus ex- crefcunt, fed raro, ac tantummodo in vetuftis funi- bus. Hic primo fructus eft inftar Siriboz. craffze ,* novem, ac decem pollices longus, digitum. craffus 7 ex viridi fufcus. 4 Ex hoc primo excrefcunt lutea. capitula rucarum, acte fibi adcreta, quália in obfervantur, ex his fimiles proveniunt Olivæ fo fruétus, articulum pollicis longi, externe glabri, - eleganter fplendentes, ac rubentes, fuperne corona- ' ti ftellula nigra ex fex radiis compofita, que*in api- cem terminatur , alie verruce aliquamdiu -humiles uoque funt, ac tandem in Baccas quoque excre- cunt, donec totus corymbus completus fit, & com- pa&us. Exterior caro mucofa eft, & minii ruben» tis coloris, feu intenfe lutea, non craffa, faporem habens primo dulcem, ac fatuum , dein in labiis pruritum excitantem. Mature bacce abrupte infe- rius in tres dehifcunt partes , quum confpicitur, quamlibet plano infediffe pericarpio, Intus tria locan- tur oblonga oflicula fibi adcumbentia, ex cinereo ni- gra, & in dorfo parum ftriata, ad inferiorem par- tem dehifcentia. Sub tenui pellicula virens locatur nucleus muco quodam obduétus. Circa radicem hic funis multas: longas, & duras emittit fibrillas , duris fpinis arma- tas, quz vel circa arborem fefe circumvolvunt, vel juxta terram prorepunt , atque uti majores funes, difrumpi nequeunt. inftar ver: Hac planta ab aliis diftinguitur Tapanave fpecie- bus , quum Mou folia fint firmiora, & glabriora, e- jusque ftipes primo parum erigitur, donec arborem adtingere valet, cui fefe figere poteft, Maximum vero difcrimen in corde, feu nervo du- ro obfervatur, qui in precedentibus Tapanavis fem- per fragiliox eft. : = èt y > A Alii AMBOINSCH KRUYDBOEK. hed 455 LXXXVII. HOOFDSTUK. De Porcellynachtige Aanbangzel fruik. DZ derde , en grootfle zoorten van Tapanawa ma- ken de Inlanders tot een byzondere plante, dewel- ke met een enkeld fteel, omtrent een pink dik, de groote bomen oploopt, en in deszelfs fcbor[fe zig overal vaft hecht met veele, en gekrulde vazelingen , die aan ie- der lid flaan, en der zelver leden, en band van malkan- der. Binnen beeft dit touw in plaatze van een bert, een doorgaande dikke , en gras-groeme zenuwe , in de dikte van een Loot-lyn , wel fpongieus van aanzien, doch zoo taai als eenig. Favaanze Rottang, en dierbal- ven onverbreckelyk y maar laat zig als Rottang in de lengte fplyten. dan ieder lid Daat een enkeld groot blad ; van fat- zoen als andere Tapanawas , doch veel grooter , en Jebier als bet blad van een Amboinfcben Riem, dik, lad, en ftyf, boven boog-groen, blinkende, als Porce- eyn-werk, beneden geel-groen , elf, en twaalf duimen lang , zes breed. De middel-zenuwe maakt boven een vooren, die als een geute. door den fteel loopt, en dezelve omvat def booft-tak als een [cbeede. Aan de boven-zyde ziet men geene dwers-ribben, bebaloen twee a drie fubtiele ade- ren, die als foompjes, of naden langs de kanten lopen; en van onderen meer uitbuilen, gelyk ook ontelbare, en fyne dwers-adertjes na de voornoemde foomen lopen , aan ^t uiterfte hebben de bladeren een lange-fpitze als een draad, daar en boven tot een byzonder merkteken, dat de eene belft wel een duim breeder is dan de andere, en zy ftaan meeft na een zyde van den rank, doch daar lò- Pender onder, die bier en daar de order breken, emie- der blad beeft by zyn oorfpronk aan den figel een bocht, . of knie, Het bovenfte touw verdeelt zig in weinige lange ran- ken, die geen flam meer vindende van de takken afban- gen , en omtrent bet uiterfte derzelver komen eerft de vruchten voort, doch zelden, en alleen aan de oude tou- wen. Dit is mede eerftelyk een vrucht als een dikke Sie riboa , negen, en tien duimen lang, een vinger dik, uit den groenen bruin. Hier aan groejen eerftelyk geele knoppen als vratten, digt aan malkander, gedrongen, gelyk men ziet aan de gen Arum, uit deze werden diergelyke Olyf- Formige: vruchten, een lid van een.duim lang, buiten Tad y én.Jeboon blinkend-rood , boven met een zwart zes- KE berretje , °t welk een fpitze maakt , de andere vratten blyven een tyd lang laag, en werden vervolgens ook tot befien, tot dat de gebeele tros vol werd, en mal- kander dringen. Het buitenfte vleefch is flymerig, Me- nie-rood, of boog-geel, niet dik, in "t proeven eerft zoet, en laf, daar na in de lippen jeukende. De rype befien afgetrokken, fplyten aan °t achterfte in drien open, en men ziet, dat ieder op een vlak fchooteltje gezeten beeft. Binnen flaan drie langwerpige korrels tegens malkan- der, zwart-graauw, op de rugge een weinig geftreept, en aan 't onderfte eind open. Onder een dun fchilletje leid een groenachtig beeft, met eenige flymerigbeid omgeven. Omtrent de wortel febiet dit touw veele lange, en barde vazelingen uit, met barde doornen gewapent, die of om den boom fline geren, of langs de aarde kruipen, en gelyk de booft-tou- wen niet te breeken zyn. Men onderfcheid dit gewas van de andere Tapana- was, om dat de bladeren van Mou flyver , en gladder zyn, de flok flaat in "t eerfie wat overeind, tot dat by een boom bereiken kan, daar by zig aan vaft maken kan, t Het grootfte onderfcbeid is in't taaije bert, "t welk in de voorgaande Tapanawas altyd broffer is. 2 ps. Pp? 3 Ande- 486 Alii tres componunt Mou fpecies, quarum prima minora gerit folia, ac forte eadem cum fecunda La- panavz fpecie praecedenti capite defcripta. Secunda vulgaris eft hoc in capite defcripta. Ter- tia maxima eft, laciniata proferens folia, de qua pos ftea, feu infra ulterius. xD Nomen. Latine Adpendix porcellanica juxta Hitoens fem, & Amboinicam. vocem Alaun. pinan, ,& Wale pinan , ob foliorum glabritiem porcellanas.. patinas referentem , que Malaice Pingan., Amboinice Pi- nan vocantur, alioquin Mou vocatur, licet genera- le fit nomen cun&torum junceorum , & lentorum ner- vorum, qui ex variis funibus fylvaticis extrahuntur, & ad ligamina, adhibentur, in Java, ni fallor, Caju Tawa vocatur. Locus. Mou in altis crefcit filvis tam. in montibus, quam in planitie, ubi quasvis adfcendit arbores, Ufus. Junceus hujus funis nervus tantummodo in ufu eft per longitudinem fiffus in loramenta ,. que.ad varia ligamina adhibentur, adSeria, alasnavigierum, ac fupellectilem variam., ad. quos ufus. durabiliora funt. Javanorum . Rottanga, fed non magna conquiri poteft copia. Javani foliis utuntur Caju Cauwa, ad corpus la- vandum illorum , qui yariolis laborant. NB, Fruétus ex fpatha , feu vagina progerminant, uti in Aro, pruritumque corporis excitant, fifricen- tur, uti & foliorum petioli, "Tabula Centefima Otloagefima Secunda Ad Figuram Primam ramum exhibet Adpendicis Porcelani- ce, utia Rumpbio vocatur. je Figura Secunda Adpendicem denotat ereat CAPUT HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. LXXXVII. Anderen maken drie zoorten van Mou, waar van de eerte. kleendere bladeren beeft, en mifchien bet zelffte ‘met de tweede zoorte van. Tapanawa in "t voorgaande Hooftftuk befcbreeven, De tweede gemeene in dit Hooftfluk begrecpen. De ae de aldergrovtfte , met ge/neede bladeren , waar van ier na, _ Naam. In ’t Latyn Adpendix Porcellanica, na ’ Hitoeéfe, en _Amboinfche Alaun pinan, en Wale pinan, wegens. de gladdigbeid. der, bladeren eenige. Porceleyne Jchootels verbeeldende, die men in "t; Maleyts Pingan, in "t Amboinfch Pinan. .nogmt „anders biet bet Mou, hoewel dit een generale naam is , van. alle biesacbtige s en taaje-berten , of zenuwen. die men uit. veelderlei bostowwen. trekt , en, tat hindwerk- gebruikt „op Fava biet bet, zoo ik meen „ Caja-Tawa,, ONE v . Gebruik, ‚Allen: (che en wan.deze touw is in "t gebruik, in de lengta.te Jplyten, tot. riempjes, die‘ ‚men; tot veelderles’ bindwerki gebruikt. zo. de. Serien, ‘vlerken van. de. prauwen;, en ander buisraad,,, waar toe men 't. durabelder bevindt, dan andere Favaanjche Rot- dang , maar men: bag bet im geen, meenigte bechten, - ., De Favaanen gebruiken de bladeren. van baar Caju Cauwa om bet lichaam. te «va(Jcben., van die geenen) die de;kinderpokken: bebben: Pe NB. De vruchten. komen uit een booze, gelyk aan't Arum, en veroorzaaken een jeuken op de buid , als men ze: &ryft , als mede dejtelen der bladeren. i De Hondert twee en Tachtig fte Plaat Vertoont in de Ferffe Figuur een tak van de Porcellynach- ee » Zoo, als, die, van Rumphius, genaamt wer Sh amie. ia De Tweede Fisuur wy(t aan de opffaande , ofte opgeregte 4anbangzel ~~ cone A LXXXVIE 486. Lag. Tab. CLXXXIT. / A i] IS IS SITES SE == SSS SS Ss N N : = SS WN \ : S S Š 3 \ N N S SS SUS || nn DWZ, SEI SS IX Bock LXXXVII Hoofifi. CAPUT OCTOAGESIMUM OCTAVUM. Adpendix erecta, Tapanawa Badii Lterius a Tapanave adfinitate recedunt bini fub- fequentes funes, quorum hic parum erigitur, nec arboribus fefe figit, fed tandem in longum extenditur, & proximis incumbit fruticulis. Stipes ejus:pollicem circiter craffus eft, parum fi- nuofus, & in multos articulos, feu protuberantias di- vifus, quz veftigia funt deciduorüm foliorum , inftar ftipitis Terminals filvefiris , externe ex cinereo vi- ren$, interne fungofüs , ac plerumque fere herba- ceus, molli medulla refertus. In vertice folia locantur ar&e fibi adpofita, petio- lis infidentia excavatis , qui per vaginam fefe invicem, & ftipitem ambiunt. Folia majora, & latiora funt illis Terminalis, ex pigro virentia, pedem longa, quinque pollices lata, fuperne glabra, equalia, & in medio amplo finu no- tata, in inferiore parte parum protuberant oblique , & vage cofte, nec geniculum gerunt ad ortum, quod in aliis obfervatur Tapanave fpeciebus. Fru&us ex incurvis dependent pedunculis, ex fo- liorum alis deorfum flexi, qui primo funt acumina- te vagine, uti in Anappul, que fefe aperientes U- vam quafi exhibent , cui infident pauca, ac primo intenfe lutea, dein fanguinea granula verrucas men- tientia, omnino, uti in Ari fructibus, magnitudinem habenti minorum Olivarum. - Ipforum (por primo fatuus eft, dein in ore pru- ritum. excitans , argumento adfinem. effe Aro , vel Dracunculo, .. - i ; Nomen. Latine Adpendix ereta, Malaice Tapana- wa Badiri, h. e. Tapanava erettu, — . T pe: Ín denfis, & umbrofis crefcit filvis, : - Nullus alius ejus. innotuit U/us, nifi quod. incole infantes, qui currere addifcunt, hoc ramofo fune, ac foliis leviter verberent, credentes hinc cito erecto incedere corpore , & ambulare , uti hzc planta fua quafi -fponte- erigitur, pigritiem vicinorum, feu fo- ciorum, ac congenerum {pernens, zen ne ad pedis quidem altitudinem fefe erigere valeant, quin «aliis junctas effe oportet arboribus. e y ne een, esac ES "B SE Similes I nomine ZiftiCaryopbyiloidis proponuntur in Sloan Hift.. Fam, Wei Tab. 420. ad 123,4 od genus Tillandfia vocatur in H. o. 129. ubi vide com, . CAPUT AMBOINSCH KRUYDBOEK. ” x > “4 : - z Tr Bode AV TREO c "fen 3 C ete Spes 49 „ef . ONE A 4 ox ue MIR, os E utc OX Ms. v Tec ope rd oe cC de s 457 LXXXVIII. HOOFDSTUK. Het opgeregte Aanbangzel. N Og verder uit Tapanawas maag {chap zyn de tavee volgende touwen, waar van deze Wat overeinde Staat, em zig aan de bomen niet vaft maakt , ecb- ter ten laatflen als bet lang werd, op de naafte ruigten leund, T Zoe is get een dum. dik, wat bogtig, en in veele leden, of trappen verdeelt, zynde woetfbappen van de gfgevalle bladeren gelyk de flam van Terme fil- veftris, buiten graauw-groen, binnen voos , en fcbier doorgaans kruidachtig , met een week merg. Aan ’t opperfte flaan de bladeren digt achter malkan- ren, mede aan gegeute fielen, die met een fcheeden mal- kanderen , en den flam omvatten. \ De bladeren zyn grooter , en breeder dan van Termi- nalis , Kë, de, een voet lang, vyf duimen. breed, aan de bovenjie zyde glad, even, en in de midden met een breede geut, aan de onderfte zyden builen een wei- nig uit fcbuinze, en ydele ribben 5 zonder de knietjes by den oorfponk der bladeren, bet welk andere Tapana- was hebben. De vruchten bangen op kromme flelen, uit den feboot der bladeren neerwaarts geboogen , zynde eerft fpitze oog- jes, gelyk aan "t Anappul , die baar openende, formee- ren een Druive, daar aan weinige, en eerft boog-geele , daar na bloed-roode korrels ftaan, als wratten, teneene- maal als aan de Druiven van Arum, zoo groot als klein ne Olyven. Haar fmaak is oer fmets, daar ma in de mond jeu- kend , tot een klaar bewys, dat ze uit de chap van Arum, of Dracunculus. zyn. . Naam. A Latyn Adpendix erecta, in 't Maleyts Tapanawa Badiri, dat is ftaande Tapanawa. laats. Het waft ín dichte „en fcbaduwachtige boffeben. Gebruik. Daar is nog geen ander gebruik bekend, als dat de Inlanders bare kinders , die even willen leeren gaan, met deze tak, en bladeren zagtjes flaan, geloo- vende, dat ze daar door zullen fpoedig overeind > en wandelen, gelyk deze plante quantswys op zig zelfs wil ftaan, verachtende de luijigbeid van zyne ers, die niet een voet boog konnen opfcbieten , of moeten baar aan andere bomen vaft bouden, ` Diergelyke planten komen voor onder de naam van 77- fon Seren ya e clam Tile Jam. tom. 1. Ka Tab. O. 3. welk geflagt Ti 4 genaamt werd in de AH. Clif. p. 129. alwaar het overige Si LXXXIX. ass HERBARII AMBOINENSIS CAPUT OCTOAGESIMUM NONUM. Adpendix Cujivaria. Taly Ku the Ic fünis mixtam perit formam Tapanave , & Pandang Tauly; ejus funis digitum craffus eft, lignofus , in anguftos nodos diftinétus ; qui flexi- lis eft, ZS arbores adfcendit. - - Folia ejus cum illis Angreci conveniunt, vel Anas: fe; anguíta nempe; & ‘longa , per medium fulcata , inferne.acuto dorfo notata, duodecim , ac quatuor- decim pollices longa, bidos digitos lata, coftis defti- tuta, (filia fere fibi inpofita-, in teneris petiolis, in tres plerumque-ordines fefe invicem prope oram ambientia, uti in Anaffis, _ Es eE ^ Ex petiolis calix excrefcit teneram. Anaffe coro- nam feferens, ex. parvis, acutis, & dentatis foliolis compofitus , inter que flofculi eminent, poft quos ex éödem “cálice bini tresve eblongi excrefcunt petioli , fructus fuftinentes peculiaris forme, inftar. manubri mempe teli Kris diéti, quiquataor pollices longi funt, ae binos digitos crafli, ex oblongo rotundiy fed fu- perne paulo latiores. Compofiti aacem func hi fru&us ex: ümplicibus parvis pyramidibus,- feu angulofis fe- gmentis, circa axim locatis, ac fi hzc viridia fint, arcte fibiadftant, & claufa fünt, inftar fegmentórum "fru&uum Pandani litorei , feu Keker, fed que mino- “ra fürr, atque ipforum apices non acuti; fed obtufi fant: ¿Regulariter in obliquis locantur ordinibus: fefe -jnvicem. decuffantibus y inftar: Alorum' ergenteorüm “thanubri? énfis. > Bye "eg Inmaturi , & claufi fru&us externe glivéi_fune, “vel pallide virentes: in.vetuftis vero fegmepcafenüm piranturyacquetum interne intenfe fplendent ex aurantio colore diftincta , inftar ignis eandefaCti fer- ‘rij tumque" fegmenta ifta facile decidunt ; eodem mo- do uti io Reker: | 260000 > Manu A -"vFraétus hi plerumque. ad unam incurvantür par- “tem 5 unde manubriateli Kris dicti magis emulantur. "Foliorum forma, ac modus crefcendi declarant ad- finem: effe Tapanave fi vero: flores fructusque fpe- -CtentuP; eonicluderemus Pandanum elle -fünicularem , füpra libra fexto defcripta j-unde inter hafee ambi- PPS Ei WENDE S EE I1 gms AR U ETG e, vi SSP $5 VOS > E ARES ar D X tertia pedis parte lata, multis, & infer fantibus transverfalibus coftis notata. Fruétus funt uti in priore, inftar manubr pe teli Kris dicti, fed rectiores, feptem, & Tabula Centefima O€toagefima Tertia M ne Primam Adpendicem exhibet Cufcuariam lati- onam. e Figura Secunda Adpendicem denotat laciniatam. “ > uw oT dat is Koeskoes«touw. < ntes al “buiten CAPUT 79349 Liber IX. cap. LXXXIX. LXXXIX, HOOFDSTUK. Het breedbladige Koeskoofó Aanbang zel. (ez touti beeft een gemengt wezen van Tapatawa 5 en Pandang Taly, zyn touw is een vinger dik y: bout> debtig, in digte leden verdeelt , buigzaam’,ien de bomen oplopende, ¡5 W , „De bladeren gelyken na die van Angreck, of van A- nanas 3 te weten fmal, en lang, in de midden gegeit , beneden met een /cberpe rugge, twaalf a veertien dui- - men lang, twee vingers breed, zonder ribben , digt acb- ter „en fobier tegen mûlkander ftaande-, aan. de jonge len (aan zè gemeenelyk in-drie-ryen by malkander y den oor/pronk omvattende, gelyk in de Ananaffen.. » “CUE de Delen komt woort een kelks de jonge Ananaffen kfoonen: gelykende , van Alogge, en gezaagde, of fcberp getande blaadjes gemaakt , tu(Jchen dewelken eenige bloemp fer witkyken , na dewelke Rómén' uit dem Selfien kelk twee , of drie langacbtige flelen voort; dragende “vruch ten van een byzondere gedaante, te. weten als een: begt van een Kris, vier duimen lang y en twee vingers dik y langwerpig-rond , doch wooren wat breeder. ` y: 21 ges maakt vanenkele kleene pyfantiedjes y of geboekte: flukjes y alie rondom de/middel-fteel flaande, en nog groen zynde digt Mögen malkander fluitende, gelyk de. fiukjes aan de vruchten.van Pandanus litoreas; of Keker j duch klein: der y en bare boofden yn niet foberp maar Hong, Zy fican ordenibyk in fobuinze ryen malkanderen::kruiffen+ be 'gelykide &ooper jen filverdraden aan een degen rech PRP LOS «UCU Th gee CHIO dnd De onrype, en nog geflotene jr van buiten: Spaanfch+ ven! Wëllt? Food itia Mire aln ftu&- 5 allenskens van malkander en dan. ziet men ze van binnen boog-geel blinken, gelyk bet vuur aaneemgloeijend oer, in dan vallen de ftukjes ligt af , op dezelve marier, als aan °t Keke GER BORA. gesch #72 „Deze begien wym gemeenlyk: ria de eene zijde mot ge- kromt; waar door'zy de Kris-begten nog eigentlyker wer- beelden”. De gedaante der ‘bladeren; em manieren van waffen besoyzen., dot bet-uit de maag chap van Tapanas wa 2) maar. de bloemen j en: vruchten” aanfiende 209 zoude men: beflwiten , dat bet; een Pandanus: funicularis 2 yj dibs 6. beföhrgeven Sr dies wy bet tuffeben beiden Jas Wty. ever lS PAE DE Gis vH gii e a 1 P 315894 E dia WEN RS DORIS BOO DIET Gulias Am pendix Culenarias:: y pit. Mar boins op Hitoe Wale Makel, Branden: De Hondert drie en T. achtig ffe Plaat Vertoont in de Eerffe Figuur het breedbladige Koeskoesfe Aanbangzel. ; er bei e wyf aan het ingekorve, ofte ingefneede XC, Lab. CLXXXUL. Tom. e IX Boek. XC Hoofifl. CAPUT NONAGESIMUM, Adpendix laciniata, Sambong. Ic funis brachium infantis circiter craflus eft, I | rotundus, non lignofus, fed gramineus, & vi- ridis, nihilominus lencus, interne fungofus ad- modum, & ex vagis craflisque compofitus filis, ex- terne obductus pilofa textura, & pruriente lanugine, fefe arboribus figit ubique per longas radices hafce ambiens, pennam circiter craffus fine lateralibus ra- mulis, externe rugofo obdu&us cortice. Funis hic ar&e quoque arboris cortici adcumbit, fed fefe non ipfi figit, ac facile avelli poteft. Folia craffis infident petiolis, qui ad folii ortum finum retrorfum formant. Folia ipfa ultra tres pedes longa funt, ac binas fpithamas lata, in decem, vel undecim majores laci- nias diftinéta inftar majoris Polypodii, fuperne autem integra funt, & rotundum formant apicem. Lacinie inzqualis fant magnitudinis, quedam enim unicam, alie binas tresve gerunt medias coftas, ip- farumque apex femper antrorfum flexus eft, ach fo- lium in tot partes diffectum effet , inferius autem prope petiolum hz lacinie latiores funt , unde di- gnofcitur naturales effe. Fructus funt etiam inftar manubriorum teli Kriffe , unus alterve füpra fefe invicem erectus , quinque fex- ve pollices longus, binos digitos craflus, circinnata pilofitate obduétus , ex parvis cancellis conftruétus inftar Siriboe, primo glaucus, dein fufcus, ac de- hifcens; Funis extremum plerumque fefe dividit in bina recta, & longa cornua, que funem , & folia propagant. : ; ic funis facile majori cultro diffecari poteft inftar ftipitis Braffice , fed cavendum eft, ne pilofa lanus go cutim tangat, quum pruritum excitet. Sapor tam foliorum quam corticis radicum aquofus eft, parum ad illum Filicis, vel Polypodii adcedens. Nomen. Latine Adpendix laciniata , juxta Malaienfe Amboinicum Tapanawa Tairis. Baleyice Sambong , Javanice Bullu Mappa. : Ufus. Javani; & Baleyenfes ifta cornua fupraignem parum torrent, que contundunt , fuccum dein expri- mentes, quem propinant gracilibus, & languentibus equis, & vaccis, que inde curantur, bonum conqui- runt habitum, & pingnefennt i ; “Interna funis fubftantia contrita, & inpofita luxa- - os curat pedes, & manus — |... . rua Bale enfes in majori ufu eft quam apud Am- boinenfes, illi enim vaccas hifce pafcunt foliis, ac prefertim ferventibus menfibus, quum arvi gramine deftituuntur, vacce enim hzc maxime amant folia , uti.& turiones, quum nulla ipfis adfit acrimonia. Alii cor mafticant , feu internam ejus fübftantiam cum Pi- manga, & calce, ut dentes fufci , & nigri fint, ‘quum “prius politi fuerint, quod ipfis ornamento infervit. Hoc etiam peragunt cum cortice longarum radicum, qua inftar tenuium ferpentum circa arborem depen- SE Rhe CPI GE SE E | In Tom. Y. AMBOINSCH KRUYDBOEK. 489 XC. HOOF DST UK. Het ingefneede Aanhangzel. EN JI een touw omtrent een kinds arm dik, rond, niet boutacbtig , maar grasachtig, en groen, niet te min taai, van binnen zeer voos, en van ydele grove draden gemaakt , van buiten bekleed met een baair- achtig geweef , en een jeukende wolacbtigbeid , bet begt zig aan de bomen vaft, overal met lange wortelen dezel- ven omgevende, omtrent een fcbaft dik zonder zyde-tak- Jes, buiten met een ruige fchor (Je. Het touw zelfs leid ook digt tegens de {chor (Je des booms aan, doch boud niet vaft daar aan, en men kan bet ligt aftrekken. ‚De bladeren ftaan aan dikke flelen , dewelke in’t bee gin van "t blad achterwaarts een bocht hebben. ‚ De bladeren zelfs zyn ruim drie voeten lang , en twee Jpannen breed , in tien, of elf groote fnibbelen verdeelt , gelyk aan bet groote Polypodium, maar na vooren Zyn- ze heel, en maken een ronde fpitze. ; De fnibbelen zelfs zyn ongelyk van grootte, want zom- mige bebben een, zommige twee, en drie middel-ribben, en bare fpitze is altyd na vooren gekeert , even als of bet blad in zoo veel delen gefcheurt vas , doch achter by den Seel zyn deze kerven breeder , waar aan men bekend > dat ze natureel zjn. — De vruchten zyn mede als Kris-begten, een, of twee boven malkander, vyf, en zes duimen lang, twee vin- gers dik, met een grofzandige ruigte bezet, kleen geruit als Siriboa, eerft /paanfcb-groen, daar na bruin, envan malkander gapende, bet uiterfle van "t touw verdeelt zig gemeenlyk in twee regte, en lange boorens, dewelke ` bet touw, en bladeren voortzetten. Het touw kan men ligt met een Parrang doorkappen als een Kool-ftronk , mad men moet de baat Follies rif laten op de buid komen , want zy maakt een jeuken. al aperi zoo van bladeren at Jebor fe der wortelen is waterachtig, een Weinig na de Waren, o, y Willends, ^" 8 Waren, of Polypodium Naam. In’t Latyn Adpendix laciniata , na 't Ma» leyis, Amboins Tapanawa Tairis, op Baleys Sambong, Favaans Bulla Mappa. Gebruik. De Favanen, en Baleyers neemen de ‘voor. noemde boorens , bradenze wat ‘over "t vuur, kneuzen- ze, en Perzen den zap daar van uit, dewelke zy de ma- geren, en queinende Paarden , en Korjen te drinken ge- pen, are dane ean geneezen, wel gedaan, en vet Het binnenfte des touws gewreeven , en geneeft ook verfkuite banden, en leden SE) By de Baleyers is bet in een grooter gebruik, dan in Amboina, want aldaar voeden ze de Koebeeften met deze bladeren , en dat in de beete maanden, als "er geen gras op ’t veld is, want de Koebeeflén eeten deze bladeren gaarn , als mede de jonge uitjpruitzels , vermits daar gan/cb geen fcberpigbeid by ts. Andere knouwen bet bert met Pinang, en kalk, om de tanden bruin, en zwart te maken, als zy dezelven eerft gefcbuurt bebben, "t welk zy e, Pd C. ud Aer p ddp ‚Dit doen ze ook met de /cbor/Je van de lange wortelen. die als dunne flangen om Fis oh hangen, " ay 490 HERBARII AMBOINENSIS Liber IN cap. XC. In Rumpuit AUCTUARIO Adpens dix duplo folio, fcu Tapanawa Kits- jil fequenti defcribitur modo. JEc rara Tapanave fpecies eft, eodem modo ar- bores adfcendens, & craffiffimo fuo fune fefe ipfis infigens, ex quarum ramis longa. depen- dent farmenta, quz fefe iterum in breves dividunt laterales ramos: Binz ejusobcutrunt fpecies; major, & minor. Primo major fpecies farmentum gerit herbaceum , ac viride, minimum digitum circiter craflum, quod per fibrillas fefe in arbores inplantat; Folia arte fi- bi adftant , caulem ambientia inferiore fua parte. Mi- rz funt forme, acfi bina folia fibi eflent inpofita, u- ‚ti in Limonum foliis quoque adparet. "Totum vero folium fex, feptemve pollices longum eft, unum la- tum, atque in medio geniculatum , &bifidum , cujus fuprema pars prope geniculum parum retroflectitur 5 Nullum gerunt nervum medium, fed ejus loco in fu- pedos parte fulcata funt , ac fubtus protuberans ha- ent dorfum, funtque porro per longitudinem fubti- liter ftriata, glabra, & late virentia. Sarmentorum extremum terminatur in tria quatuor- ve folia fupra fefe invicem convoluta, quorum api- ces vix dignofci poffunt, uti in Pinangz tenero con- fpicitur folio. : : : Fruétus ejus huc usque ignoti funt, interna hujus funis fubftantia ob tenacitatem in ufu eft ad ligamina inftar Rottangz. . . Secundo minor fpecies tenuiora, & lignofiora ge- rit farmenta, cujus folia non multum variant ab illis prioris, funt enim a tribus cum dimidio ad fex polli- ces longa, ac vix unum lata, forme ejusdem. Lon- giffima in fuprema furculorum parte locantur , ac bre- viora inferius, longorum quadam ‘perfecte in medio diftin&ta funt , bes, Ap fuperiorem partem habent lon- giorem, minora füperiorem partem gerunt breviffi- mam, ac' quedam non nifi apicem tantum in fummo tenent. Inter inferiora, & minima folia in farmen- tis fru&tus excrefcunt , qui primo funt obtufi conuli , dimidium digiti articulum longi, inftar fruftuli Siri- boz. Ex hifce ad latera fructus proveniunt, uti in 'Gnemone confpicitur, formam habentes tenere Pi- nange, feu in noftra patria inftar glandum tenerarum, ge fquamofo infident caliculo, magnitudinem ha- bentes uuguis digiti mimi... Siriboz color flavus eft; fru&tuum primo viridis; de 4 aplces—fiuvefcone; fub putamine craffiufculo rumque officulum. i Ze à ' Nomen. Apud Amboinenfes nullo alio innotuit no- mine nifi Tapanawa Kitsjil , ac potiffimum Kinarz ar- bores adfcendit, ex cujus ramis dependet longis fla- gellis, quorum ufus , uti dictum fuit, ad ligamina ap- tus eit. d Altera Tapanava folia gerens ejusdem formz in- venta eft ad flumen Batu Gantong, que ex cujusvis folii ortu fimplices gerit fructus; uti videbatur ex fis- fura quadam ortos, que poft quemvis fructum con- fpiciebatur, .Fructus magnitudinem habebat Pifi, fed oblongo rotundus erat, granulofüs , & cancellatus uti in Siriboa, interne repletus dura, ac ficca carne. A CCa ox oblongum reconditu Tabula Centefima Oftoagefima Quarta Ad Figuram Primam exhibet primam fpeciem Adpendicis dux plo folio. ' : Figura Secunda Adpendicis ejusdem fecundam denotat fpeciem, feu varietatem. : Figura Tertia Adpendici: hujus tertiam {iftit fpeciem, Figura Quarta Cuffutham delineat. Sa OBSERVATIO. He plante cum Ana Parua H. Malab. part. 7. Tab. 40." conveniunt, quod vocatur Frutex Malabaricus, folio auri- culis prelongis donato , fruétu parvo, tuberculofo Plukn. Amalth. 2. 97. &c. : CAPUT InRumenius Avcruarius werd het Aanhangzel methet dubbeldledige. blad, of Tapanawa Kitsjil opde volgende wyze befchreeven. It is een zeldzame zoorte van Tapanawa, o kb D ve manier met bet dikfte zeel GC dien d en in derzeloer fchor(]e zig vaft begtende, en van derzelver takken, met lange ranken afhangende, en zig in korte zyde-takken verdeelende : Men beeft ‘er twee zoorten van; groote, en kleine. De eer[le de groote zoorte beeft een kruidachtig groen zeel, omtrent een pink dik, en met worteltjes aan de bo- men vaft gebegt. De bladeren Haan digt op malkander rondom den fteel, dezelve met haar onderfte omvattende. Zy zyn van een zeldzaam fatzoen, regt , als of ze uit twee op malkander gezette bladeren gemaakt waren ge. lyk: men aan de Lemoen bladeren ziet. Het gebeele blad is zes, em zeven duimen lang, een dito breed, en in de midden met een knietje in tween verdeeld, waar van de veorfte belft by t knietje een weinig achterwaarts zig buigt. Zy bebben geen middel-zenuwe, maar in der zele en Dt UM de bovenzyde een geut, en van onderen, een uitfbekende rugge, voorts in glad, en Wellen GE P a ali Aan bet einde der ranken zyn drie, en vier bladeren e AE e waar van men even de. /pitzen ekennen kan, gelyk men aan de Pinang- j Huge og gely e Pinang-boom bet jonge Zyne vruchten zyn nog onbekend, bet binnenfte bert van dit touw is wegens zyme taaijigbeid gebruikelyk tot bindaverk , gelyk Rottang. De tweede of kleender zoorte heeft dunder, en bout- acbtiger ranken , bier aan zyn de bladeren niet veel vers Jchillende van 't groote, want zy zyn van drie en eem balf tot zes duimen lang, en fchaars cen breed, vanfat= zoen als de voorige. De lang fte Baan aan ?t voorfte der ryskens , en de kortere achter , van de lange zyn zommi- ge regt in de midden gedeelt , zommige bebben de voorfte elft langer , de kleendere hebben de voorfte belft- zeer kort, en zommige niet dan een fpitsje op een blad gezet. > Tufchen de achterfte, en kleenfte bladeren , aan de ryskens komen de vruchten voort, zynde eerft lompe kee- geltjes, een halve lid van een vinger lang , gelyk een Jtukje. Siriboa. Hier uit ter zyden groejen de vruchten , elyk men ys de pronn ziet, in de gedaante van jonge inang , of in ons land van jonge Eekelen, in een ges Jcbubt kelkje zittende, in de Seite ‘van een nagel m een pink; De koleur van de Siriboa is geelachtig, aan de ^ acbtig;- dikachtige ; Es IT ige fchaal Gë een langwerpig Naam. By de Amhoineezén is bet miet anders be als met den naam ‘Tapanawa Kitsjil, en i tak t de Kinar-bomen op, van deszelfs takken met lange ran- hn EDAM. ayn gebruik is, als gezegt, tot bind- Een ander Tapanawa pan dezelffte fatzoen aan blaz deren, aan de rivier wan. de And ln joe Zi waar aan uit ieder fcboot van een blad quaamen enkelde vruchten, 200 "t fcheen uit een keepje voortgekomen, de welke achter ieder vrucht nog Bond, De vrucht was in de grootte van een Erwete, doch langaverpig-rond , kor- relig, en geruit als een Siriboa, van binnen uitgevuld met een droog bard vleefch. De Hondert vier en Tachtig fte Plaat ` ‘Vertoont in de Eerfle Figuur de eerfle zoort van de Adpen- dix met een dubbeldledig blad. 3 Js De Tweede Figuur wyft aan de tweede zoort van die Adpen- dix, ofte Aanbangzel. ` De Derde Figuur verbeeld de derde zoort van deze Adpendix. 3 e : E De Vierde Figuur tekent af de Cufutha-plant. A AANMERKING. Deze planten komen overeen met de Ana Parua van de H. Malab. part. 7. Tab. 40. het geen genaamt werd Mala- baarfe-Struik, met een blad, dat lange ooren heeft, en een kleine bultige vrucht van Z/u£z. Amalth.p. 97. &c. XCI. E Tab. CLXXXIV IX Bock. XCI Hooff. CAPUT NONAGESIMUM PRIMU M. Rombut Putri. Ufuta fere eodem crefcit modo uti apud nos in C Europa, fineradicibusnempe, ac foliis, incum- bens herbis, & fruticulis, ita tamen ut ejus or- tus dignofci nequeat. Planta enim eft intricata , nudis farmentis fibi invicem mixta , & convoluta , atque inftar nubis aliis infidet herbis, quas adeo obtegit, ut dignofci nequeant. Cufluta. Ut vero.certus efem, an ortum haberet, fzpius premium pollicitus fum, fi quis ejus radices mihi oftendere poffet, ipfeque fepius SE in- ftitui in fruticibus pufillis, ac vagis farmentis, & fti- pitibus gaudentibus. at Plurimi igitur adtente inquirentes femper conpere- runt, nullibi terre infixam effe , ac tuberculis fubpo- fitis folummodo ramis peregrinorum fruticum adhzre- re, cujus tubercula iterum tam frequentia erant, & undique difperfa, ut detegi non poffet, quodnam pri- marium effet, ex quo ortum duceret. Adcurate au» tem adtendens concluderet quis unum maximum, ac vetuftifimum cffc, ex quo hac plantula fuum duceret ortum. EVA Cauliculi ejus craffitiem habent fili navigii, parum ftriati, intenfe virides, non lenti, fed fragiles, & in- tricati decurrentes. Ad latera alios emittunt breves cauliculos, qui capitula fuftinent viridia fefe aperien- tia in flofculos tripetalos albos, ac vix dehifcentes. . Fru&us funt baccz vage, hic & illic folitarie pro- venientes , feffiles cauliculis infidentes, paulo majo- res baccis Myrtillorum , pallide virentes plerumque, tandem fumei funt coloris, rotundi, ac fuperius um- bilicati, Mature corticem gerunt externe tenuem , qui fpon- te dehifcit, ac nigricans exhibet granulum ,. paulo majus Pipere, interne medullam continens flavam, lentam, & infipidam. ; ? . ‘Cauliculi interne concavi funt, ac ramis fruticum .infident , per quos prorepunt.excrefcendo , pedem pifcis Polypi: referentes , qui breves quafi funt digiti , ex albicantibus verrucis compofiti , quibus fefe figunt iftis ramis, ac nutrimentum ex peregrino capiunt cor- pore eodem modo, quo id Hinc e "T ejus radices cenfenda funt, que per totum frutta = ; ù ut diicerni nequeat, quinami primaria fuerit radix CC qua primam traxit originem. © Preter iftos fru&us dicunt quidam , alium infüper rarum fru&um in-hac AT i reperiri plan- ui magnitudinem "habebit Pangii nucis , ac pas etn pinatos qui inventorem felicem reddit, ita fit captivos reduceret hoftes, quum in redam exeat, fed tam raro obcurrit, ut apud nos rifolium qua- drifolium. Alii fabulantur, aliquando fortuito cafu veram quogue detegi radicem , „qua fefe terre in- plana ` ^ = Hec faufta cenfetur detectori ad divitias conligen- das , fed puto addendas effe plumas Cycni nigri, ac fanguinem Gryphis. , Cufcbut, & Cufchuta, in officinis Cafeuta, & Tode Malai, € Molucci fuum Cu/Ju fecerui Ri quatuor fignificat. Primo quodvis inpervium virgultum. Secundolacu vepribus plenum. Tertio animal Kuffu, Belgice Koeskoes dictum, t in talibu cis, & villofis denfisque arboribus abitat. T nature difpofitione apertam im ven bet, ubi fztus ejus formantur, & Be S d ZC 200 $ — - PA ito, $ IL. las Quar- AMBOINSCH KRUYDBOEK. ocatur andere Daun Tali Tali. Op het Arabifch werd dierge- uit” ly t ge uod in talib us lo » 491 XCL HOOFDSTUK. De Cufjutha-P lant. Co waft fchier op dezelve manier , gelyk by ons in Eupora , te weten zonder wortelen , en bladeren, op andere ruigte, en Heefteren voortkomende > 20R- ‚der dat men baren oorfpronk bekennen kan. Want bet ts een verwerd gewas, met kale ftengels door malkande- ren, en om zig zelfs geflingert, en als een wolke op an- dere ruigten ru[lende, die bet zodanig bedekt » dat men ze niet, bekennen &an, Om nu verzekert te weezen, dat bet geen merkelyke oorfpronk heeft , zoo beb ik dikwils een Prys opgezet, in- dien my iemant deszelfs wortelen konde betoonen , en bet zelve geprobeert aan firuiken, die kleen , en vry ydel van fielen nog waren, Daar °t dan wakker op een zoeken ging, ’t quam tel- kens daar op uit, dat bet nieuwers in de aarde vaft was, en met de onderge/chreeven wratjes, of pootjes, alleene aan de takken van vreemde heefteren bing , welkers poot- jes dan weder zoo veele waren, bier en daar verfpreid, dat men niet raden konde , welke bet oorfpronkelyke was. Echter naauw op leitende, zoude men be/luiten , dat "er een van allen bet grootfte, en oud/te moefte zyn, daar dit gee: eerft zyn oorfpronk afgenomen heeft. «De fielen zyn in de dikte van zeilgaren , wat geftreept, boog-groen, niet taai, maar ligt om te breken, en ver- werd door malkander loopende, Ter zyden geven ze an= dere korte fleeltjes uit, en aan dezelven ziet men groene knoppen, die zig in kleene bloempjes openen van drie wite te blaadjes gemaakt, die effen van malkander luiken. De vruchten zyn rare befien, bier en daar enkeld voort- komende, zonder voetjes tegens baar fteeltjes zittende, wat grooter als Myribe-befien » de meeftentyd licbt-groen blyvende, ten laat/ten werden ze rookverwig , regt ronds boven met een naveltje. i De rype bebben van buiten een dunne fcbel, dewelke van zelfs openberftende vertoont een zavartachtige korrel, wat grooter dan Peper, binnen met een geelachtig merg, taai, en zonder [maak. De fielen zyn van binnen bol , en zitten op de takken der bee[Leren ‚die ze bekruipen met eenige uitwaffingen, de voeten van den vifch Polypus gelykende , namentlyk kor- te vingers, van witachtige wratten gemaakt, waar mee de zy baar aan de voornoemde takken vaft zeiten, en baar voordeel uit een vreemd. lirhanm trobbon op Ucacifdema- nier als hee Yıjcumdbet. Dierhalven moet men deze poat- jes « vour zyne wortels bouden, die over den gebeelen —ftruik zoo verre verfpreid zyn, dat mem niet'raden kan, welke deeerfte booft-wortel zy, daar by zyn eerfle begin van genomen beeft. Bebalven voornóemde vruchten zege gen zommigen, dat er nog een ander rare vrucht zom- tyds aan dit gewas gevonden werde, die zo prot zal zyn als een Pangy-noot , ook een weinig doornachtig ‚en den vinder gelukkig zal maken om gevangen te bekomen , als by op den vyand roven gaat, doch by is zoo raar te vinden „als by ons de vierbladige klaver: „Andere fabulee- ren, dat-men zomtyds by rave gevallen ook de eigently- ke wortel zoude vinden, waar mede bet in de aarde vaft zy. Deze bouden ze voor gelukkig aan den vinder, om ry&- dom te vergaderen, maar ik betrouw, dat men de vee- ren van zwarte Zwanen, en bloed van Griffioenen daar by mogt doc, : A Naam. RT Latyn Cuffutha Indica. In °t Maleyts -Danfidan, e» Rambut Putri, dat is Princeffe - baair , pla: Cufchut , en Cufchuta, in de Apo- theeken Calcuta, en Cufcuta. Daar van bebben de Ma- leyets y en Moluctonen bun Cuflu genaamt , bet geen vier- Voor pi al bet geen verwart is, derlei rab gie en ondoorgankelyk flruikebofch. Tentweede eenmeyr 1 Ten derden bet en ED Tof ben en bramen bezet. — befie Cufeus ; "op bet Maleyts Kuffu, op bet Duitfch Koes- """koes gemaamt, bet geen op diergelyke plaatzen, en in " Roca "en digte bomen zig ontboud. Het geen door een lyke febikking van de natudr een open beurs draagt in den buik, alwaar de jongen geformeert , en gevoed werden. = en 492 HERBARII AMBOINENSIS Liber IX. cap. XCI. Quarto gramen aciculatum , campos, & loca fterilia obfidens , ejusque acuminata femina nominant , pedicu. los filveftres , qui veftibus adherent. Quinto Belgiad- dunt gramen illud Caricofum, quod omnes patentes Colles, & Campos veftit, adeoque locatali gramine plena, Koeskoes apellant. Locus. In cunétis crefcit fruticum fpeciebus , & arbufculis plerumque in litore, & circa oftia flumi- num, prefertim vero amat Fruticem Crocodili , Ma- laice Daun Boaya, fique hunc adtingere nequeat, tum per Polypodium prorepit, cujus caules tubercu- lis fuis ambit, & conneGtit, uti iftius plante ramu- lum Cuffutha obdu&um delineavi. Nota eft hzc planta a Java usque per omnes Orientales infulas, Ufus. Apud Javanos, & Maleyenfes multum adhi- betür ad navigia ipforum externe oblinienda, & pice obturanda, quod Labbur vocant; Hunc in finem to- ta hzc fumitur planta, ig in a contunditur, & conteritur, donec puls fit vifcofa , cui admifcetur copia quzdam cribrate calcis, donec puls fit tenax. Qua tam majora quam minora obducuntur navigia , ut ab aqua marina arceantur. Hec autem puls tantum infervit defectu alius melioris materie, que ex Dammar Selan, feu Mipjac Djarak cum calce mixta Java praeparatur. Vifcofitas ex iftis cauliculis extracta cum rafura me- dulle Calappi mixta, & per noctem rori expofita con- ducit ad caput obliniendum fubfequenti die, quod poft binas horas iterum abluitur, & inftituitur, uc capillitium longum, ac denfum excrefcat, unde Ma- Jaienfe obtinuit homen: . Malabarenfes aliique inco- le primos ejus fumunt cauliculos , quos parum con- tundünt, & laéti ebutyrato infundunt , quod inde craffefcit, quodque propinant ad ardorem in febribus aliisque calidis morbis inminuendum, vel aliis in ca- fibus ad corpus refrigerandum. Ternatenfes volentes navigia fua oblinire , hanc coquunt plantam parum in aqua, cui cribratam ad- dunt calcem, corticem arboris funicularis; ac longos fru&us Lolaro, feu Mangi Mangi, quz omnia fimul contundunt, donec craffam conquirant pultem. In Banda ifti fucco admifcent tenuem calcem , folia, ac vifcofum corticem Caroe Baroe. In Hort. Malab. part. 7. Fig. 44. Cuffütha defcribi- tur füb nomine Acatsja Valli, Bracm. Medica Tali. Portugall, Ramos Dafevi. Belgice Meervlecht-wortel. ‚Hec eft Cufcuta Indica, rarius foliofa, flofculis fpicatis hexapetalis , fru&u coronato rotundo monofpermo , Ray tom. 3. p. 55. & Cufcuta Indica flofculis, albis ftellatis Mu/. Zeyl. p. 67. & Thef. Zeyl. p. 84. &-Cufcuta baccifera Bar- badenfium a maritimis P/ukn, Almag. p. 126. & Phyt. Tab. 372. Fig. 2. &c. kot Finis Libri Noni, & Tomi Quinti. Ten vierden een naaldig , of puntig gras , de velden, en onvruchtbare plaatzen beflaande, en deszelfs puntige za- den, bosluizen genaamt, dewelke aan de kleeren vaftban= gen. Ten vyfden doen de Hollanders nog dat Snygras daar by, bet geen al de opene beuvels , en velden bedekt, en noemen derbalve die plaatzen met zodanig gras bezet Koeskoes. Plaats. Het waft op allerlei beefteren , en laag geboom- te, gemeenelyk op flrand , en omtrent de monden van rivieren , inzonderheid bemind bet "t boompje Frutex Cro- dili, op t Maleyts Daun Boaya, en als bet dit niet krygen kan, zoo loopt bet over bet weggras , om wiens flelen bet zig met zyn pootjes vaft maakt, gelyk ik een takje var "t zelve gras met de CufJutba bebangen afgeteekend beb- = Het is bekend van Fava aan door alle Oofterfe Ei- anden. Gebruik. By de favanen, en Maleyers werd het veel gebruikt om bare vaartuigen van buiten te beftryken , en te pikken, "t welk zy Labbur noemen; Hier toe neemt men dit gebeel gewas , floot, en wryft bet in water, tot dat bet een flymerige pap werde , daar onder men een quantiteit fyn gefifte kalk mengt, tot dat bet een flyve pap werd, waar mede men dan zoo groote als kleene vaar- tuigen gejirykt, om voor bet Zee-water beuryd te zyn. Dech is deze pap maar een. noodbulpe , en aangenomen , by gun Co ei. e beter materie, die men van Dam- mar Selan, of van Minjac Djarak met kal. meng. Java maakt. ars, Se T En De flymerigbeid uit de voornoemde flelen getrokken, met rafpel van Calappus-pit gemengt , en een nagt inden dauw geftelt, diend om ’sanderen daags bet booft daar mede te fmeeren, "t welk men dan na een paar uuren wwe- der afwafl , om een digt, en lang baair te doen groejen , waar van bet den Maleytfchen naam beeft. De Mala» baren, en andere Inlanders nemen de eerfte ftelen , kneu- zenze wat, en doen zein Karnemelk, die daar van dik werd , dewelke zy dan drinken, om de bitte in koorzen, en andere beete ziekten te verminderen , of by andere voorvallen bet lichaam te verkoelen, De Ternataanen willende bare vaartuigen beftryken, koken dit gewas een weinig op in water , daar by doende gefifte kalk, fcborffe van Lond-boom, en de lange vrucb- ten van Lolaro, of Mangi Mangi, alles onder malkan- der flootende , dat bet dikwils een dikke pap werd. In Banda doen ze by den voorigen zap fyne kalk, bladeren, en de flymerige baft van Cajoe Baroe. In Hort. Malab. part. 7. Fig. 44. werd Cuffutba be- Jchreeven onder den naam van Acatsja Valli. . Brammi- nees Medica Tali. Portugees. Ramos Dafevi. In ’£ Neerduits Meervlecht-wortel. AANMERKING. Dit is de Indifche Cufcuta , zeer zeiden bladdragende, met zesbladige geaairde bloempjes, met eenronde , Faden de, een zadige vrucht van Ray tom. 3:2. 55. en Indifche Cufcuta, met witte gefternde bloempjes van het Muf. Zeyl. f. e - Thef. SI CH de S d EE Cufcuta der arbadenfers aan ftrand waffende van Plukn. Almas,p.12 en de Phyt. Tab. 172, Fig. 2. &c.. . MAP TIS Eynde van 't: Negende- Bock ‚en Vyfde Deel. e