;iiii /^77^ •^ :5>C'xucki. MUZEUM IMIENIA DZIEDUSZYCKICH WE LWOWIE. DZIAŁ I. zooLoca-iGzisr-y ODDZIAŁ ZWIERZĄT BEZKRĘGOWYCH, MIĘCZAKI. (MoUusca). SPISAŁ j". B Ą k: O ^^^ s k: I, UZUPEŁNIŁ A. M. ŁOMNICKI. WE LWOWIE z I. Związkowej Drukarni we Lwowie. 1892. JÓZEF BĄKOWSKI. JOZEF BĄKOWSKI , sjm niezamożnego mieszczanina , urodził się dnia 24. grudnia 1848 r. w Zalesiu obok Janowa. Pierwsze nauki pobierał w Janowie a następnie we Lwowie, gdzie uczęszczał do gimnazjum jako uczeń odznaczający się wytrwałą pilnością. Po odbytym egzaminie dojrzałości w r. 1871 zapisał się jako słuchacz wydziału filozoficznego na Uniwersytet Lwowski. Brak jednakże środków do dalszego uczęszczania na wykłady, zniewolił go do szukania lekcyj prywatnych na wsi, gdzie jako nauczyciel domowy przebywał od roku 1872 — 1877. W tymże czasie obok swych obowiązków w wolnych chwilach pracował ustawicznie nad dalszem swem kształceniem się, a w ciągu jeszcze studyów gimnazyalnych , rozlubowany w ojczy- stej przyrodzie , oddawał się namiętnie w okolicach , gdzie chwi- lowo przebywał, badaniom tak faunicznym jak florystycznym. W r. 1878, po zdaniu egzaminu nauczycielskiego, objął J. Bąkowski posadę zastępcy nauczyciela w c. k. seminaryum nau- czycielskiem w Rzeszowie , gdzie głównie wykładał historyą naturalną. W r. 1879 przeniosła go Rada szkolna krajowa do Lwowa , gdzie zadowalał się skromną posadą nauczyciela przy jednej ze szkół ludowych miejskich, byle tylko być bliżej ogni- ska nauki, zbiorów przyrodniczych i bibliotek, ułatwiających mu dalszą pracę w raz obranym kierunku przyrodoznawstwa krajowego. "W tym charakterze pozostawał J. Bąkowski aż do r. 1882 , kiedyto, uznając jego pracę skuteczną , powołano go do c. k. Seminaryum nauczycielskiego męskiego we Lwowie , ale dopiero w roku 1886 mianowano rzeczywistym nauczycielem. Wzmagająca się jednak równocześnie choroba nieuleczalna, 12 niszcząca zwolna jego i tak wątły organizm , nie dozwoliła mu korzystać z odpowiedDiejszych warunków życia, lecz powaliła go na łoże boleści, z którego się już nie dźwignął. Po długich cierpieniach zakończył bieg swego, acz krótkiego ale dla nauki i szkolnictwa w ostatniem dziesięcioleciu płodnego żywota, dnia 26. lipca 1887 r. Obok gorliwie spełnianych obowiązków swego zawodu po- święcał ś. p. Józef Bąkowski wszystkie niemal wolne chwile pra- com naukowym , którym oddawał się z nadzwyczajnem zamiło- waniem. Głównie zajął się zbadaniem fauny malakologicznej, czem wcześnie zwrócił na siebie uwagę Komisyi Fizyograficznej Krakowskiej Akademii Umiejętności, która od r. 1878 poruczała mu prawie rokrocznie zbieranie materyałów odnośnych w roz- maitych okolicach naszego kraju. W r. 1875 przebywał ś. p. Józef B. w Strzyżowie pod Rzeszowem, gdzie zajmywał się głównie zbieraniem mięczaków a nadto florą tameczną. W r. 1877 zwiedził okolice Kamionki Strumiłowej , gdzie również odbywał wycieczki malakologi- czne. W r. 1878 z polecenia Komisyi Fizyograficznej w Kra- kowie badał okolice Lwowa , Bobrki i Przemyślan ; w r. 1879 badał południową część Podola galicyjskiego od Halicza wzdłuż Dniestru , Zbrucza i Seretu aż po Trembowlę i Tarnopol ; w r. 1880 zwiedził powtórnie część Podola pomiędzy Seretem a Zbru- czem , głównie zaś step Pantalichy i Miodobory. "W roku 1881 badał również z polecenia Kom. Fiz okolice Kołomyi, Żabiego i Czarnohorę, a w r. 1882 okolice Żurawna, Mikołajowa i część gór Stryjskich; w r. 1883 zwiedził Tatry. "Wezwany zaś przez Komisyę górniczą Wydziału krajowego zwrócił się do zbadania gliny dyluwialnej w okolicy Lwowa w roku 1881 i na Podolu w roku 1884. To też wkrótce zasłynął jako jeden z najzdolniejszych na- szych malakologów. Wynikiem tych badań były sumiennie ułożone sprawozdania i wykazy materyałów troskliwie zebra- nych , umieszczone bądź w rocznikach Komisyi Fizyograficznej Krakowskiej Akademii Umiejętności, bądź w innych czasopi- smach krajowych. Są one następujące: 1. ślimaki i małże s okolic Strzyżotva, zehratie w r. 1876. (Spraw. Kom. Fiz. t. XII. r. 1878). 2. ślimaki i maUe zebrane w okolicy nadhużańskiej koło Ka- mionki Strumiłowej (Spraw. Kom. Fiz. t. XII. r. 1878). 13 3. Sprawozdanie z wycieczeJc botanicznych odbytych iv r. 1876 i 1877. (Spraw. Kom. Fiz. t. XII. r. 1878). 4. Mięczaki z olcolic BóbrU i Przemyślan. (Spraw. Kom. Fiz. t. XIII. r. 1879). 5. Mięczaki zebrane na Podolu w r. 1879 z tabl. litor/r. (Spr. Kom. Fiz. t. XIV. r. 1880). 6. Mięczaki zebrane w r. 1879 w okolicy Rzeszoioa. (Spraw. Kom. Fiz. t. XIV. r. 1880). 7. Mięczaki zebrane na Podolu na stepie Pantalichy i w Ton- trach w r. 1880. (Spraw. Kom. Fiz. t. XV. r. 1881). 8. Mięczaki zebrane iv lipcu i sierpniu 1881 r. w okolicy Kołomyi, Mikuliczyna, Żabiego i na Czarnohorze, oraz ich pio- nowe IV tern pabmie górskiem rozmieszczenie. (Spraw. Kom. Fiz. t. XVL r. 1882). 9. Mięczaki z okolicy Lwoiva, Gródka i Szczerca. (Spraw. Kom. Fiz. t. XVI. r. 1882). 10. Mięczaki z gór drohobyckich i z okolicy Żurawna i Mi- kołajoiva. (Spraw. Kom. Fiz. t. XVIII. r. 1884). 11. ślimaki z gór Mikuliczyńskich i Czarnohory. (Pam. To w. Tatrz. t. V. Kraków. 1880). 12. Mięczaki tatrzańskie. (Kosmos. Lwów, r. 1883). 13. Mięczaki galicyjskie. (Kosmos. Lwów, 1884). Najdokła- dniejszy wykaz , obejmujący cały do r. 1884 rozpoznany materyał. Od r. 1881 zajął się ś. p. J. Bąkowski zbadaniem utworu dyluwialnego głównie ze stanowiska paleontologicznego, zwró- ciwszy swą uwagę na zawarte w glinie mięczaki. Owocem tych badań są następujące prace : 14. Glina dyluioialna ive Ltvoivie i najbliższej okolicy. (Kos- mos. Lwów, 1881). 15. Utwór dyluwialny między Koropcem a dolnym biegiem Strypy na Podolu. (Kosmos. Lwów, 1885). 16. Powstawanie gliny. (Wszechświat, t. I. Warszawa, 1882). 17. Glina Karpacka. (Wszechświat, t. I. Warszawa, 1883). Nadto był J. Bąkowski stałym współpracownikiem lwow- skiego czasopisma pedagogicznego „Szkoła", w której umieszczał liczne artykuły treści dydaktycznej i naukowej, recenzye, spra- wozdania , wiadomości potoczne i drobniejsze zapiski w roczni- kach z lat 1880 — 1884. Z szeregu tych prac na uwagę większą zasługują : 14 18. NofafJcl z wyciecsM na C2'jrnoJiorę (Szkoła z r. 1881), zawierające wiele ciekawych szczegółów przyrodniczo - etno- graficznych. 19. Dwadzieścia lehcyj do naiiki liistoryi naturalnej w szho- łach ludowych. (Lwów, 1883. Nakładem Tow. Pedag.). 20. Obrazki z życia zicierzat. (V., VIII. i XIII. t. Biblioteki dla młodzieży. Nakładem Tow. Pedag. 1882 i 1883.) W ostatnich latach swego życia od r. 1885 był czynnym w urządzeniu swego specyalnego działu w Muzeum imienia Dzieduszyckich we Lwowie, które zebraną przez niego kollekcyą prywatną nabyło, uzupełniając nią własne zbiory. W tym samym czasie pracował ś. p, J. B. nad ułożeniem Kaia- logu mi§czaJcóiv, znajdujących się w Muzeum im. Dzieduszyckich; kilka jeszcze miesięcy życia a byłby sam wykończył tę pracę, bardzo ważną dla malakologii krajowej. Takim jest zarys krótkiej, bo zaledwie dziesięcioletniej, działalności naukowej tego skromnego a wytrwałego pracownika na niwie ojczystej a zarazem człowieka niepospolitej miary, który w twardych warunkach swego zawodu własną pracą je- dynie doszedł do niepośledniej wszechstronności i gruntowności na polu swej specyalnej wiedzy przyrodniczej. To też uznanie, jakiem się cieszył tak ze strony Fizyograficznej Komisyi Kra- kowskiej Akademii Umiejętności , lwowskiego Towarzystwa przyrodników im. Kopernika, a z drugiej strony jako pedagoga, wspierającego niezmordowaną swą pracą szkolnictwo krajowe ży wem słowem i piórem , było zupełnie zasłużonem. Pracę ś. p. J. B. na polu naukowem uznawano także poza granicami naszego kraju. Znakomity malakolog niemiecki Clessin na cześć jego nazwał dwió nowe formy mięczaków u nas żyją- cych jego imieniem : Limnaea peregra var. BąJcowsJciana Cl. i Xerophila instuhilis var. Bąhoivshiana Cl. Tem więcej cenili go przyrodnicy krajowi, z którymi w ciągłej pozostawał korespon- dencyi naukowej , a z niektórymi serdecznym węzłem przyjaźni był połączony. Należał zarazem do kilku towarzystw. W r. 1872 mianowano go członkiem Bobreckiego oddziału Tow. gospodar- skiego galicyj. ; w r. 1879 został członkiem krakowskiej Kom. Fizyogr. , w r. 1882 wezwano go do sekcyi zoologicznej Tow. przyrodników im. Kopernika i w tym samym roku wybrany został członkiem Zarządu Głównego Tow. pedagogicznego. 16 Wartość ś. p. J. B. jako sumiennego pracownika i czło- wieka , odznaczającego się wielką zacnością charakteru , ocenił w pięknej przemowie żałobnej Boi. Baranowski (Szkoła Nr. 31. sir. 248), kończąc ją tymi słowy : „W krótkiem swem życiu więcej dokonał , niżby się można było spodziewać po jego wą- tłych siłach. Mógł on , opuszczając żywot ziemski , powiedzieć, że dokonał zawodu , że dopełnił swego obowiązku na każdem stanowisku , pod każdym względem , w domu i w szkole, w życiu publicznem , o ile zgodnie z swym charakterem osobistym i nau- czycielskim brał w niem udział." PEZEDMOWA. -$Hr«- Wobec innych działów naszej fauny mięczaki sto- sunkowo najmniej zwracały uwagę naszych badaczów. Wprawdzie jeszcze przed r. 1870 spotykamy się już to w krajowych już w zagranicznych pismach przyrodniczych z porozrzucanymi zapiskami, do których materyalu dostar- czali: Dr. A. Zawadzki, K. Pietruski, Dr. Nowicki, Schmidt - Goebel i inni, ale dopiero w r. 1870 pojawiła się o tych zwierzętach pierwsza większa i zupełniej sza praca, którą pod skromnym tytułem: „Materyaly do fauny malako - zoolo- gicznej galicyjskiej (Kraków. 1870)^^ ogłosił Dr. J. Jachno, obecnie profesor seminaryum męskiego w Stanisławowie. Jestto zarazem pierwszy, dokładniejszy wykaz mięczaków, zebranych głównie w Galicyi zachodniej a szczególnie w okolicy Krakowa, obejmujący tylko 139 znanych pod- ówczas gatunków. Prawie równocześnie fauną mięczaków krajowych zajął się A. Ślósarski , magister nauk przyrodzonych w Warszawie. Praca jego „Materyaly do fauny malakologicznej Królestwa Polskiego (Warszawa 1872)^^ uzupełniona „Przyczynkiem do fauny malak. Król. Polsk. (Warszawa 1877)^^ obejmuje tylko 107 gatunków, znanych do owego czasu prawie wyłącznie z Powiśla niżowego. Liczba ta w najbliższej przyszłości znacznie może się powiększyć, jeśli także pogórze, stano- wiące południową część Królestwa lepiej niż dotychczas będzie zbadane. Dalszem badaniem mięczaków galicyjskich zajął się ś. p. Józef Bąkowski , jako jeden z najdzielniejszych naszych malakologów. Równocześnie także zbierali mięczaki krajowe: przedwcześnie zgasły Zegota Król (um. w r. 1881) i prof. Bolesław Kotula. Pierwszy z nich badał głównie okolice Janowa, drugi zaś okolice Przemyśla i Tatr. Z. Król ogłosił „Mifcmki lądowe i słodkowodne ze sto- ków (jUwnego działu wód i przyległych temuż części niżu pół- nocno - europejskiego w Galicyi wschodniej" (Sprawozd. Kom. Fiz. t. XII.) ; B. Kotula zaś podał bardzo cenny „ Wykaz mięczaków zebranych w okolicadi Przemyśla tudzież w dorzeczu górnego Strwiciżu i Sanu (Sprawozd, Kom. Fiz. t. XVL) i „O pionów em rozsiedleniu śHmaków fafrzcmskich" (Sprawozd. Kom. Fiz. t. XVIIL). Szczególnie praca ostatnia należy do bardzo sumiennych i wyczerpujących na polu malakologii krajowej. Józef Bąkowski od r. 1876 odbywał prawie rokrocznie wycieczki po całym kraju a szczególnie w wschodniej jego części, zbierał te zwierzęta z nadzwyczajną gorliwością, ogłaszając nader cenne wyniki swych badań głównie w ro- cznikach Komisy i Fizyograficznej. W szczegółowym a kry- tycznie zestawionym wykazie pod tytułem: „Mięczaki gali- cyjskie" (Kosmos. Lwów. 1885. odbitka str. 1 — 103) wy- mienił J. Bąkowski wszystkie dotychczas znane tak przez niego jak przez innych badaczów wykryte gatunki. Wykaz ten zawierający 181 gatunków, do r. 1885 zebranych w na- sz^th kraju. Toteż w r. 1885 powołany został ś. p. J. Bąkowski do opracowania i dokładnego zestawienia wszystkich mię- czaków, znajdujących się w zbiorach Muzeum. Z zadania tego starał się J. Bąkowski mimo mocno nadwerężonego zdrowia, jak najsumienniej wywiązać. W ciągu lat dwu niespełna nietylko że uporządkował wzorowo cały materyał, zestawił dokładny katalog, olDejmujący 200 gatunków znanych podziśdzień w naszym kraju mięczaków, lecz nadto, aby krajowym malakologom ułatwić rozpoznanie tych zwierząt, opatrzył każdy gatunek obok dat rozmieszczenia dłuższym lub krótszym opisem. W wykończeniu jednakże tej pracy stanęła na zawadzie ś. p. J. Bąkowskiemu ciężka choroba, która go już w końcu r. 1886 powaliła na łoże boleści. Mimo to, pokąd mógł jeszcze utrzymać pióro w reku, nie ustawał w dalszej pracy, doszedł jednak tylko do rodziny Poczerniakowatych (Melanidae). Tymczasem siły jego nikły z dniem każdym coraz więcej, aż wreszcie dnia 26. lipca 1887 r. śmierć nieubłagana wydarła go z szeregu zasłużo- nych pracowników. Pozostał jeszcze rzed Dwuskorupnych mięczaków (Bi- valvae), wcale nietknięty przez ś. p. J. Bąkowskiego. Na podstawie atoli pozostałych po nim zapisków i bogatego materyału muzealnego przystąpiłem do uzupełnienia i wy- kończenia tej pracy, świadom trudności, jakie miałem do zwalczenia, mało przedtem obeznany z tym działem naszej fauny. W części, opracowanej przez J. Bąkowskiego, starałem się zatrzymać wszystko to, co w rękopisie znalazłem, a jeżeh gdziekolwiek wprowadziłem konieczne zmiany w tekście, tam oparłem się na najnowszych źródłach, nie odstępując jednakże od raz przyjętego przez mego poprzednika planu. Za podstawę do tej pracy służyło ś. p. autorowi zna- komite dzieło malakologiczne „Iłossmdssler's IconograpJue der eurojKielschen Land- und Silssiuassermollmlien (Wiesba- den)^^, tudzież cenny podręcznik malakologiczny S. Clessina „Deutsche Mollusken Fauna (Nlirnberg 1876) '^ Przed samym atoli zgonem J. Bąkowskiego pojawiła się nowa praca tegoż samego autora : „ Die Mollusken Fauna Oesterreich - Unr/arns u. der ScJmeis (Ńurnberg. 1887 — 90)^^, która uwzględniła także wszystkie dotychczas w naszym kraju wykryte mię- czaki a tym sposobem wielce mi ułatwiła krytyczne opra- cowanie naszej fauny malakologicznej. Oby ta praca, jako cenna spuścizna po ś. p. autorze była podstawą do dalszych bardziej wyczerpujących badań na polu malakologicznem i uzupełniała dotychczasowy brak w naszej literaturze stosownych podręczników faunicznych, służących do gruntowniej szego obznajomienia się z tym działem zwierząt, które zasługują na pilniejszą niż dotąd uwagę krajowych przyrodników. We Lwowie dnia 21. czerwca 1891 r. WSTĘP. Fauna naszych mięczaków krajowych ma ten sam charakter jak roślinność i reszta świata zwierzęcego roz- mieszczonego na stokach północnych : a) gór karpackich, h) przyległym niżu sarmackim i c) płaskowyżu podolskim. Obszar ten należy do paleoarktycznego pasu, obejmującego cała środkowa i północną Europę, tudzież północną Azyę i Amerykę, a odznacza się szeregiem form wspólnych, cechujących tę prowincyą zoogeograficzną. Do tych ga- tunków, powszechnych w całym tym pasie, przyłącza się znaczna liczba form takich, których obszar rozmieszczenia w naszym kraju ogranicza się do ciaśniejszych granic owych trzech wspomnianych dzielnic, a niektóre nawet formy, jako wyłącznie właściwe naszemu krajowi , granic jego ku pogranicznym obszarom albo wcale nie albo tylko nieznacznie przekraczają. Pasmo Karpat odznacza się licznymi formami gór- skimi, z których pewna część występuje tylko na zachod- nim ich skrzydle, a zbliża się swym charakterem faunicz- nym jużto do alpejskiej prowincyi jużto do pogórza Szląsko- morawskiego. Do najbardziej cechujących form górskich zachodnio-karpackich należą: Vitrina Kotulae, Patula rupe- stris, IIeUx obvoluła, holosericea, unidentata, Rossmaesleri, cin- gulella, Pupa alpesiris, arctica, Clausilia ventńcosa, Bythi- 1 nella austriaca, i inne. W wschodnich zaś Karpatach, zbliżonych już nieco do siedmiogrodzkiej prowincji, do najbardziej cechujących należy : Daudebardia Langi, Helix aethiops i niektóre gatunki rodzaju Clausilia. Na niżu nadwiślańskiem i pogórzu krakowskiem żyją następujące charakterystyczne formy: Eelix lapicida, ne- moralis, hortensis, umbrosa, incarnata, Clausilia parvula, a z dwuskorupnych : Breissena polymorpha, cechujące za- razem głównie zachodnią część naszego kraju. Na płaskowyż podolski wkraczają gatunki należące już do południowo-wschodniego obszaru rozmieszczenia. Do tych należą jako najwybitniejsze z lądowych ślimaków : Helix lutescens, candicans, instahilis, var. Bąkowskiana, tudzież niektóre formy z rodzaju Clausilia, a z wodnych: Lithogly- phus nałicoides, Neriłina danubialis, Melanopsis Esperi i acicularis. Do form właściwych tylko Galicyi należą : Daudebardia haliciensis West, Yitrina Kotulae West, Helix Pietruskiana Parr., instabilis var. Bąkowskiana Cl., Bulimus tridens var. galiciensis Cl. , B. albolimbatus CL, Clausilia dubia var. podolica Bąk., Limnaea peregra var. Bąkowskiana Cl. Ilość wszystkich dotychczas rozpoznanych form w na- szym kraju dobiega obecnie poważnej cyfry 200 gatunków, z których 196 wraz z licznymi odmianami znachodzi się w zbiorach Muzeum dokładnie oznaczonych i wzorowo uporządkowanych z najdokładniejszem określeniem miejsca pochodzenia. Zdanie zatem ś. p. J. Bąkowskiego, wyraża- jącego się jeszcze w r. 1885 (Mięczaki galicyjskie. Lwów 1885, str. 93), że „do wykazu tego nie wiele nam jeszcze może przybyć gatunków, najwyżej kilka, czy zaś dojdzie kiedy do 200, o tem wątpić należy" już po kilku latach doznało korzystnej zmiany. Uwzględniając atoli jeszcze inne bardzo mało lub prawie nietknięte obszary naszego kraju, spodziewać się można, że liczba ta nie jest ostatnim wy- razem bogactwa naszej fauny malakologicznej. Dalsze po- szukiwania wykryć mogą, nie jeden jeszcze gatunek, któ- rego obszar rozmieszczenia jest bardzo ograniczony, albo dotychczas uchodził uwadze naszych badaczów. Najlepiej pod względem malakologicznym zbadane są Niemcy. Według drugiego wydania fauny niemieckiej, napi- sanej przez S. Olessina (Deutsche Excursions-Mollusken fauna. Nurnherg, 1884.), liczba gatunków w Niemczech wynosi obecnie 272. W Siedmiogrodzie według E. A. Bielza (Fauna der Land- und Siisswasserschnecken Siebenbiirgens. II. Aufl. Hermamtadt, 1867.) poznano 155 gatunków, a w Królestwie Polskiem według A. Ślósarskiego (Mate- ryaly do fauny malakologicznej Król. Pol. Warszawa, 1872 i Przyczynek do fauny malakologicznej Król. Pol. Warszawa 1877) tylko 107 gatunków, z których 7 są tylko odmianami podanych już gatunków, a 3 wymagają, jeszcze sprawdzenia, gdyż dotychczas znane są, tylko z Europy Zachodniej. Poniższe zestawienie szczegółowe liczby gatunków według rodzin podaje nam przegląd tak naszej faany ma- lakologicznej, jakoteż sąsiednich Niemiec i Królestwa Pol- skiego. Zestawienie to byłoby dokładniejszem , gdybyśmy posiadali także najnowsze wykazy z sąsiednich i bezpo- średnio z naszym krajem graniczących prowincyi : Siedmio- grodu, Szlaska i Morawii. L. 5. Nazwa rodziny. Galicya. Król. Pol. Nieme I. Testacellidae 5 0 3 II. Vitrinidae 25 11 31 III. Arionidae 4 2 6 IV. Patulidae 5 3 5 V. Helicidae 38 18 42 VL Pupinae 49 16 57 VII. Succinidae 5 3 6 VIIL Auriculidae 1 1 1 IX. Limnaeidae 28 21 39 1* L. b. X. XI. Nazwa rodziny. Oyclostomidae Assiminidae Galicya. 1 0 Król. Pol. 0 0 Niemcy. 4 1 XIL XIIL Valvatidae Paludinidae 5 8 4 5 8 24 XIV. XV. Neritidae Melanidae 2 2 1 0 3 0 XVI. XVIL s:viii. Unionidae Oycladidae Dreissenidae 5 16 1 4 6 1 7 34 1 Razem 200 gat. 97 gat. 272 gat. Że liezba gatunków dotychczas z Niemiec znanych znacznie jest wyższą, wynika to naprzód stąd, iż obszar to daleko większy, bo obejmuje całą przestrzeń między Bał- tykiem a Adryatyckiem morzem, tudzież sięga od zachod- nich granic naszego kraju aż po Ren i Mozelę, a zatem dużo mieści w sobie takich gatunków, które właściwe są nie tylko zachodniej i południowej ale nawet południowo- wschodniej Europie, — powtóre, że niemieckie prowincye należą w ogólności do najlepiej i najdłużej badanych w całej Europie. Mimo to liczba rozpoznanych u nas w ostatnim dwudziestoleciu mięczaków jest bardzo po- ważną, a jeżeli kiedyś będzie przekroczona, to zaledwie kilka dziesiątek form nowych przybyć może i to tylko wtedy, jeżeli także sąsiadujące z Galicya dzielnice naszego kraju zarówno dokładnie będą zbadane. W końcu uważamy za stosowne dla tych, którzy za- mierzają zająć się badaniami malakologicznymi , podać niektóre ważniejsze szczegóły, dotyczące przebywania i spo- sobu życia tych zwierząt wraz z wskazówkami odnoszą- cymi się tak do ich zbierania jakoteż preparowania. Pod względem pobytu dzielą się ślimaki na ziemne i wodne. Ślimaki ziemne w ogólności trzymają się chętnie stanowisk wilgotnych, a nie wielka tylko ich liczba prze- bywa na otwartych , suchych i na skwar słoneczny wy- stawionych miejscach. Jedne z nich ukrywają sie pod wilgotnym mchem, liśćmi, kamieniami, pod krzewami, w rozpadlinach skał, szczególnie wapiennych; inne znowu kryją się w wilgotnej ziemi , w namuliskach rzecznych, gdzie często z innych stanowisk spłynięte znaleść można gatunki. Ślimaki zaś wodne przebywają w rozmaitych wo- dach płynących lub stojących i to inne formy w jednych, inne zaś w drugich , inne w źródlanej wodzie , inne w wielkich rzekach, inne w bagnach i kałużach, inne zaś w stawach i jeziorach. Jak ślimaki lądowe od geogno- stycznych stosunków okolicy i podglebia, równie i wodne mięczaki zależne sa od właściwego składu wody, szcze- gólnie zaś od większej lub mniejszej ilości roztworzonego w niej dwuwęglanu wapna. Podobnie ma się rzecz z dwu- skorupnymi mięczakami czyli małżami. Cienkoskorupne s ze ze żuje (Anodonta) przebywają w stawach lub wolno płynących wodach, a delikatniejsze jeszcze grochówki (Pisidium) również głównie tylko w stojących wodach ; gru- boskorupne zaś s kojki (Unio) tylko w wodach płynących. Nietylko atoli fizyczne stosunki gleby lub wody lecz także przeciętna ciepłota roczna wpływa niepomiernie jak w innych działach zwierząt na rozmieszczenie mięczaków. Dlategoteż w górach odpowiednio do rozmaitego ich wznie- sienia z odmiennymi spotykamy się formami, których wcale nie znachodzimy na równinach. Niższa bowiem ciepłota roczna a zarazem większy zasób wilgoci wywołuje od- rębny świat mięczaków w cienistych borach górskich lub na otwartych a chłodnych halach i ośnieżałych turniach. Największa część ślimaków lądowych szuka na zimę miejsc ochronnych , gdzie przebywa w odrętwieniu aż do przyszłej wiosny. W czasie zaś upałów letnich i dłużej trwającej posuchy kryje się przeważna ich część w miej- scach wilgotnych i zacienionych, które natychmiast opusz- czają, skoro tylko ciepłe spadną deszcze, a powietrze do- stateczną ilością wilgoci jest nasycone. Niektóre tylko ga- tunki (n. p. H. candicans, ausłriaca i t. p.) wytrzymują posuchę na otwartych słonecznych stanowiskach, gdzie za- dowalają się stosunkowo najmniejszą ilością wilgoci. Najwytrwalszymi na zimno są niektóre nagie albo małą skorupką opatrzone ślimaki (n. p. Daudebardia, Yi- trina), albo żyjące przy wodach. Te nawet w czasie od- wilży nieraz wyłażą z swych ochronnych kryjówek, peł- zając żwawo za pożywieniem. Największa atoli część na- szych ślimaków kryje się podczas ostrej pory roku w lasach, pod liściem , kamieniami i t. p. , przyczem nieraz zagrze- bują się w ziemię i zarazem zamykają swą skorupkę jed- nem (H. pomałia, lułescens) lub kilkoma wieczkami błonia- stymi, także wieczkiem wapiennem. Wilgotne a przytem cie- płe i deszczowe powietrze wywabia je najprędzej z kry- jówek. Dlategoteż najkorzystniej je wówczas zbierać, tudzież w porze rannej lub późnym wieczorem a nawet w nocy, kiedy najchętniej żerują. Jak ranki i wieczory w ciągu dnia, podobnie wiosna i jesień w ciągu roku są najodpo- wiedniejszymi porami do zbierania. Niektóre rodzaje i ga- tunki najłatwiej zebrać można w porze wiosennej, jak np. Succinea, niektóre poczwarówki z grupy Yertigo lub w lasach żyjące BuUminus. Przeźrotki (Yitrina) na równinach wy- stępują w późnej jesieni , żyją przez zimę i w pierw- szym okresie wiosny, poczem złożywszy jaja, giną. To samo dotyczy wodnych ślimaków a nawet mięczaków dwuskorupnych , które najlepiej zbierać zaraz z wiosną lub w późnej jesieni. W ogóle jednak stanowiska cieniste i wilgotne, źród- łowiska, bagna i wody płynące najwięcej żywią mięcza- ków. Lasy wysokopienne z rzadka podszyte zielną lub krzewową wegetacyą, przerżnięte potokami lub poprzerzy- nane bagnami i jeziorkami są szczególnie obfite w wszel- kiego rodzaju mięczaki. Skały wapienne również zalecają sie nieraz bardzo bogata i charakterystyczną fauną , zło- żoną głównie z właściwych ślimaków (Eelix), świdrzyków (Clausilia) i poczwarówek (Pupa). Na wapnistych gruntach, szczególnie na rumoszach, bardzo licznie przebywają gro- madnie żyjące ślimaki z podrodzaju Xerophila (np. X. candicans) , niektóre pomniejsze poczwarówki, Chondrula i t. p. Dlategoteż ruiny starych zamczysk, szcze- gólnie wśród lasów położonych, są ulubionem siedli- skiem wielu ślimaków, gromadzących się w znaczniejszej ilości pod rumowiskiem lub czepiających się ścian wapni- stych, które dostarczają im obfitego materyału do budowy skorupy. W ogóle okolice z podglebiem wapnistem są bo- gatsze w mięczaki niż z gliniastem lub piaszczystem. Gdzie próchnica lub czarnoziem przeważa, tam rade przebywają nagie ślimaki (szczególnie Limax), potrzebujące mało wa- pna do budowy swej tarczki (wewnętrznej skorupy). Do zbierania większych ślimaków lądowych nie po- trzeba osobnych przyrządów. Wpadają one łatwo w oko, gdy szukamy je pod liściem opadłem i gnijącem , po skałach, pod kamieniami, kłodami próchniejącymi i t. p. Trudniej atoli gołem okiem dostrzec drobnych ślimaczków, do któ- rych zbierania najlepiej nadaje się woreczek wraz z sit- kiem drucianem, używany zwykle do połowu drobnych chrząszczów lub w braku tegoż zwykła chustka , w którą nabiera się liścia opadłego, mchu, mułu nadwodnego i t. p. i w ciągu wycieczki po wybraniu grudek większych, ziemi, kamyczków, gałązek i t. d. wsypuje się do osobnych za- pasowych woreczków. W domu dopiero należy uważnie wytrząść całą zawartość na papier lub białą ceratę i zwolna przebierać zebrany materyał. Tym sposobem otrzymać można drobniutkie i najrzadsze ślimaczki, których inaczej mimo najpilniejszej uwagi bardzo trudno dostrzec. Do połowu wodnych mięczaków z korzyścią używa się sączka drucianego lub czerpaka druszlakowego z trzon- kiem wydrążonym, w który daje się wprawić drążek do- wolnej długości lub laseczka. Takim sączkiem lub czerpa- kiem można wydobywać mięczaki z samego dna wody. Tylko uczepione do kamieni ślimaki, jak np. Melanopsis, Lithoglyphus, Ancylus i t. p. trzeba rękami odejmować. Zebrane mięczaki wrzuca się do osobnych słoików lub flaszeczek używanych do połowu owadów, przyczem uważać trzeba, aby większe gatunki wraz z drobnymi nie były zmieszane; nadto poprzedzielać je należy mchem su- chym lub watą, gdyż łatwo zanieczyszczają się zbytniem wydzielaniem śluzu, a dotego wzajemnem psują się ocie- raniem. Drobnych ślimaczków i mięczaków dwuskorupnych nie wyjmuje się ze skorupy ; same one wkrótce giną i zsychają się trzymane na słońcu lub suchem przewiew- nem miejscu. Większe atoli ślimaki lub małże trzeba wprzód zabić. W tym celu kładzie się ślimaki do naczynia szklanego, np. do słoju, szczelnie zamykalnego i wrzuca trochę waty, napojonej eterem siarczany m lub benzyną, a gdy zginą, wrzuca się je do wrzącej wody, w której tylko kilka minut trzymać je należy. Następnie szydełkiem lub szpilką o haczykowato-zakrzywionym końcu wyciąga się zwierzęta martwe i oczyszcza się tym sposobem sko- rupkę. Wreszcie zasusza się skorupkę na gorącej blasze lub jeszcze lepiej na słońcu, aby pozostałe resztki ciała nie gniły i nie psuły skorupki. Większe muszle np. skójki i szczeżuje preparuje się w ten sposób, że zaraz po ich zebraniu nożykiem ostrym przecina się naprzód tylny następnie przedni mięsień zwierający, a całe zwierzę się wycina. Należycie oczyszczone i wysuszone skorupki mniej- szych mięczaków przechowuje się w słoiczkach należycie zakorkowanych, większych zaś w stosownych pudełecz- kach i zaopatruje się odpowiednia karteczką z dokładnem podaniem miejscowości, ubarwienia zwierzęcia za życia i innych zapisków, dotyczących znajdywania się i zauwa- żanych innych szczegółów biologicznych. Nagie ślimaki najlepiej zachowują się w spirytusie ; ponieważ jednak wrzucone do niego zaraz się kurczą, a rożki i trzonki oczne w siebie wciągają, daje się je naprzód do słoika z wodą. Zwierzę chcąc oddechać , podchodzi pod wierzch wody i wyciąga rożki. Wtedy wlewa się do wody kilka kropli kreozotu i zatyka szybko słoik korkiem. Wówczas zwierzę nagle odurzone , ginie w wyciągniętej postawie. Dopiero po tej operacyi może być wrzucone do spirytusu i w nim przechowane. Ponieważ w spirytusie barwa zwie- rzęcia się zmienia, trzeba wprzód z żywego jeszcze zwie- rzęcia zdjąć opis dokładny, dotyczący jego kształtu i ubar- wienia ciała. Zebrany w powyższe sposoby materyał wtedy tylko ma naukową wartość, jeżeli sumiennie i dokładnie spisane będą wszystkie szczegóły, odnoszące się do okolicy, z któ- rej pochodzi. Przedewszystkiem zapisywać trzeba jakość gleby, gdzie znaleziono ten lub ów gatunek , skład geo- gnostyczny okolicy, wzniesienie miejsca nad poziom morza, stan wilgoci i nawodnienie ziemi, jakość wody i o ile wiadomy jej skład chemiczny łub mechaniczny, ciepłotę, jakość jej dna i głębokość. Nadto zważa się na pożywie- nie i sposób życia, pojawianie się w pewnych porach dnia lub roku, wreszcie na nazwy ludowe i zabobony miejscowe. Tym tylko sposobem za pomocą należytego rozpozna- nia wszelkich z pojawem zwierzęcia skojarzonych okolicz- ności, dojść można do dokładnego zrozumienia jego bio- logicznej strony i stosunku, w jakim pozostaje do innych fizycznych właściwości naszego kraju. I. GROMADA. GASTEROPODA, BRZlICHOKOdlE. Mięczaki z płaszczem, który otula albo całe ciało albotylko część jego przednią i zwykle wy- dziela skorupę. Spód ciała zajmuje płaski i kurcz- liwy mięsień, zwany nogą, służącą do pełzania. 1. RZĘD. Stylommatophora , Trzonkoocziie. Zwierzęta otulone zupełnie lub niezupełnie płaszczem. Oczy osadzone na dwu długich, wciągalnych trzonkach, zwa- nych rożkami, przy których znachodzą się zwykle jeszcze dwa mniejsze trzonki (rożki). Oddechają jamką płucną. Narząd ner- wowy złożony z 5 par zwojów i nieparzystego zwoju odwłoko- wego. Narząd pyszczkowy z płytką rogową lub bez niej. Język tarkowaty z licznymi ząbkami , ułożonymi w rządki podłużne i poprzeczne. Skorupka wapienna obecna lub brak jej a wów- czas zastąpiona tylko wapnistymi ziarnkami lub płytkami wa- piennymi (skorupa wewnętrzna), umieszczonymi pod płaszczem. I. EODZINA. Testacellidae , Tar czyko watę. Ślimaki pozbawione szczęk; tarko językowe o licznych, ułożonych w szeregi ząbkach szydłowatych ; płaszcz malutki z małą , na końcu ciała (ogona) osadzoną skorupką. Ciało wa- łeczkowate , głowa niewciągalua. 12 Są to mięsożerne zwierzęta; żyją tylko w zacienionych, lesistych okolicach. Lubią stanowiska wilgotne i chłodne. Ukry- wają się pod mchem , opadłymi liśćmi i przegniłymi kłodami. W górach i na podgórzu są liczniejsze aniżeli w nizinach, w jesieni zaś i na wiosnę pospolitsze aniżeli wśród lata. W zimie można je także znaleść pod mchem i liśćmi na miejscach wilgot- nych. Należą wogóle do rzadkich ślimaków. I. Rodzaj. Daudebardia Hartm., Tarczówka. (Tarczyk B. , Ślimaczek Jach.) Zwierzę prawie obłe, bardzo wydłużone, ku przodowi nieco zwężone; skóra delikatnie marszczysta; noga obrzeżona; po- deszwa niepodzielona na pólka, biała; płaszcz bardzo mały, na tylnym końcu ciała całkiem skorupką zakryty; trzonków ocznych 2, rożków 2; język bardzo wielki, rynienkowaty ; otwór odde- chowy po prawej stronie na tylnej części ciała pod narożem skorupki położony; bez gruczołu śluzowego na końcu ciała. Skorupka stosunkowo tęga, bardzo mała, złożona z kilku bardzo prędko zwężających się skrętów, całkiem w tyle ciała tuż przed końcem ogonowym położona, ku prawej stronie prze- chylona, przypłaszczona z dołkiem osiowym lub bez tegoż. Skręt ostatni bardzo rozszerzony z otworem bardzo wielkim i mocno skośnym; brzeg otworu ostry. Gatunki tego rodzaju żyją przeważnie w górzystych oko- licach rzadziej na równinach. Głównie są rozsiedlone w połud- niowej i środkowej Europie, w całym paśmie Alp i Karpat. I. P o d r o d z a j. Rufina Cl. Z dołkiem osiowym otwartym. 1. Daudebardia rufa Ferussac (Tab. II., f. 10). Clessin. Deutsche Excursions MoUusJcen-Fauna, Nnrnherg. 1884. 2 wyd., str. 39, f. 6. — Die Mollushen -Fauna Oesłerreichs • Un- garn und der Schweiz. Nurnherg 1887. str. 24. Zwierzę tęgie, bardzo wydłużone, z grzbietem błękitnawo czarnym. Od płaszcza ku głowie przebiegają 4 śluzowe roweczki, z których dwa średnie, prawie równoległe do siebie, kończą się przy nasadzie trzonków ocznych a 2 zewnętrzne rozbieżne zani- 13 kają ku przodowi ciała. Trzonki oczne czarne, dośó grube i długie. Rożki bardzo krótkie, jaśniejszej barwy. Noga wyraź- nie odsądzona, po bokach i na podeszwie biała; podeszwa na krawędziach brzetnych nieco czerwonawa. Środkiem podeszwy przebiegają dwa rowki prawie równolegle ; ogon zaostrzony, nieco poza skorupkę wystający, na samym końcu od spodu ciemniej zabarwiony. Długość zwierzęcia wynosi 13 — 15"^. Skorupka bardzo mała, przypłaszczona; skrętka nizka o 3 raźnie rozszerzonych skrętach, równająca się zaledwie '/s szero- kości całej skorupki. Powierzchnia skorupki jest gładką i lśniącą, ku otworowi delikatnie prążkowana; barwa skorupki jest ru- dawą, wewnątrz nieco perłową. Długość sk.: 6»«i„, szer. 3-5'%,, wys. l-S";^,,. Ojczyzna: Europa południowa i środkowa. U nas, jak w ogóle w Europie, gatunek ten jest rzadkim Trzyma się rzadkich i wysokopiennych lasów lub gęstych a wil- gotnych zarostów śródleśnych, częściej na podgórzu niż w nizi- nach. Kryje się w ziemi, zaś podczas pory wilgotnej pod mchem i liśćmi opadłymi, a ponieważ pojawia się w nielicznych oka- zach, stąd też trudny do odszukania. W zimie podczas odwilży znaleść go można także i to nieraz w pobliżu płatów leżącego śniegu. Okazy muzealne pochodzą ze Strzyżowa pod Rzeszowem, z okolicy Przemyśla , z Krzy wczyckiego lasu i Pohulanki pode Lwowem , tudzież z Rudy nad Bugiem obok Kamionki stru- miłowej. 2. Daudebardia breyipes Ferussac. (Tab. II., f. 11). Clessin. D. E. M. F. 2 w., str. 41, f. 7. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 25. Zwierzę prawie całkiem podobne do poprzedniego gatunku, od którego różni się nieco odmiennym kształtem skorupki i mniej- szymi wymiarami. Mała , przypłaszczona skorupka składa się z 2— 2Yj skrętów; skrętka równa się prawie Ys całej długości skorupki. Bardzo płaskie skręty przedzielone dość płytkimi szwami rozszerzają się bardzo prędko. Otwór okrągławy bardzo wielki, dłuższy niż szerszy, bardzo skośny. Barwa skorupki rudawo żółta, naskórek gładki, lśniący, zaledwie prążkowany. Dł. 4-6'%», ezerok. 3-3"^, wys. 1'6%. 14 Od poprzedzającego gatunku różni się głównie skrętem ostatnim bardzo prędko rozszerzonym , jakoteź niższą skrętką. Dołek osiowy u obu równy. Ojczyzna: Europa środkowa i południowa. U nas rzadszy od poprzedzającego; na niżu dotąd niedo- strzeźony. Żyje w okolicacłi podgórskich i wzgórko waty cli na podobnych co poprzedni stanowiskach, nierzadko także w jego towai'zystwie. Nieliczne okazy muzealne pochodzą ze Strzyżowa i Ho- łoska pode Lwowem. 3. Daudebardia Heldii Clessin. (Tab. II. f. 12). Clessin. D. E. M. F. 2 w. str. 42, f. 8. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 25. Zwierzę wąskie i dość delikatne ; w stosunku do skorupy dość małe, bo nawet wyciągnięte tylko drugie tyle długie ile długość skorupki wynosi. Noga wąska, wyraźnie odsądzona z podeszwą wąską i białą. Tylny koniec ciała, zaostrzony, zaledwie nieco poza skorupkę wystający. Grzbiet bardzo delikatnie marszczko- wany, czarnawo siwy, na głowie ciemniejszy, ku skorupce jaśniej- zsy. Oba grzbietne prążki i boczne słabe ale wyraźne , lekko rozbieżne. Trzonki oczne dość długie, na końcu lekko guzowate, czarnawe. Rożki krótkie, płaszcz mały, całkiem skorupką okryty. Otwór oddechowy wielki pod końcem skorupki. Długość zwie- rzęcia wynosi 7"'/,i. Skorupka w stosunku do zwierzęcia wielka, więcej koli- stawa niż podłużna. Dołek osiowy nieco szerszy niż u obu poprzednich gatunków. Skręty dość głębokim szwem prze- dzielone, jednostajnie i dość raźnie zwiększone. Skręt ostatni nie tak bardzo rozszerzony, a szczególnie górna jego ścianka nie bardzo wydłużona, przeto otwór mniej jest skośnym. Po- wierzchnia skorupki gładka i lśniąca, jasno żółtawo zabarwiona, z bardzo delikatnymi nieregularnymi prążkami przyrostowymi. Dług. 3-6%i, szer. 2-5'"/,„, wys. l-3'«^. Od dwu poprzednich gatunków różni się głównie skorupką stosunkowo okazalszą , kulistawą i ostatnim skrętem mniej roz- szerzonym ; odołek osiowy ma także szerszy. Ojczyzna: Europa południowa i środkowa ; w Niemczech bardzo rzadki. U nas znany tylko z niektórych okolic. Żyje i ukrywa się podobnie jak gatunki poprzednie w gęsto zacienionych lasach 15 pod mchem i liściem opadłem. Przebywa w okolicach podgór- skich na krańcu północnym płaskowyżu podolskiego i na niżu. Okazy muzealne są zebrane w Strzyżowie pod Rzeszowem, w Hołosku pode Lwowem i w lasach rudeńskich nad Bugiem. 4. Daudebardia halicieiisis Wesłerlund. (Tab. II, f. 13). Naclirhl. deutsch. Malak. Gesell. str. 67, 1881. Glessin. B. M. F. O. TI. u. d. S. str. 25, f. 1. Zwierzę bardzo podobne do D. rufa, ma skorupkę małą, z dołkiem osiowym ku otworowi bardzo rozszerzonym, podłużnie jajowatą, prześwietlającą, barwy zielonawej, z delikatnymi prąż- kami przyrostowymi. Skrętka równa się więcej niż '/a > Pra- wie połowie średnicy skorupki. Skrętów SYj, z których pierw- szy powoli, ostatni zaś bardzo prędko ku otworowi się rozszerza. Otwór stosunkowo wąski , jajowaty z brzegiem zewnętrznym lekko wygiętym. Dług. 4"^, szer. 3%, wys. 1-3%. Skorupka zbliża się kształtem do skorupki D. Heldii, od której atoli jest nieco mniejszą i bardziej zaokrągloną, a różni się głównie znaczniejszą szerokością ostatniego skrętu. Nowy ten gatunek dla fauny krajowej odkrył prof. Kotula koło Przemyśla. Ojczyzna. Galicya wschodnia. Okaz muzealny pochodzi z okolicy Przemyśla. II. Pod rod z aj. Pseudolihania de Stefani. Z dołkiem osiowym zakrytym. 6. Daudebardia Łangi Pfeiffer. (Tab. II, f. 14). Clessin. D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 26, f. 2. — D. calophana West. Nachrhl. Mai. Ges. 1881, str. 68. Zwierzę, podobne do B. rufa, ma skorupkę z zakrytym, dołkiem osiowym , bardzo przypłaszczoną , lśniącą , żółtawo bru- natną lub szklistą. Skrętka bardzo niska , złożona z 2 skrętów prędko rozszerzonych , a rozdzielonych szwem bardzo płytkim ; otwór bardzo obszerny, podłużnie jajowaty; brzeg skrętki łuko- waty i od spodu dołek osiowy zakrywający. Dług. 3-5-4%, wys. l-l-b%,. Od poprzedzających gatunków różni się głównie zakrytym dołkiem osiowym a nadto skorupką bardzo płaską , na samym tyle ciała osadzoną , z skrętem ostatnim , stosunkowo do dwu pierwszych bardzo rozszerzonym i wydłużonym. 16 Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia (W^gry, Banat, Karpaty, Galicya). Żyje u nas tylko w Galicyi wschodniej na podgórzu, w gó- rach i na płaskowyżu podolskim. Trzyma się lasów i zalesionych jarów pod mchem , opadłem liściem , pod kłodami gnijącymi i kamieniami, zwykle w pobliżu źródeł i potoków. Okazy muzealne pochodzą ze Schodnicy za Borysławiem, Żurawna, Mikuliczyna , Żabiego , wreszcie z zachodnio-południo- wej i południowej części Podola (Niżniów, Uścieczko, Zalesz- czyki, Kaspśrowce nad Seretem). Uwaga. Daudehardia calophana Westerlund (Nachrichts. Malak. Gesel. 1881, str. 68), którą odkrył prof. B. Kotula a\ okolicy Prze- myśla , a Westerlund opisał , według Clessina ma być iden- tyczny z powyżej opisanym gatunkiem (Clessin 1. c. str. 26). Tego samego zdania jest także Bąkowski (zob. Mięczaki ga- licyjskie, Lwów 1885, str. 14). II. EODZINA. Yitrinidae , Przeźrotkowate. Zwierzęta bez gruczołu ogonowego ; noga z wyraźnym rąb- kiem na podłużne pola podzielona. Szczęki gładkie (Oxygnatha), tarko językowe wpozdłuż zwykle na trzy pólka rozdzielone. Skorupka zewnętrzna brakująca, albo tak mała, że zwierzę tylko część swego ciała może w nią schować , lub też zwykłej wiel- kości, zawsze prześwietlająca, bezbarwna (szklista) lub żółtawa i lśniąca. Do rodziny tej należą następujące nasze rodzaje : Li- max, Yitrina, Ilyalina i Zonitoides. Rodzaj. Limax Muller, Pomrów N, (Miękicz S.) Zwierzęta nagie , z przodu i z tyłu wrzecionowato zwę- żone, z wierzchu sklepiste, a ku ogonowi wręgą środkową opa- trzone, spodem płaskie. Płaszcz o licznych współśrodkowych falistych linijkach. Otwór jamki płucnej z prawej strony poza połową brzegu płaszczowego umieszczony; otwór płciowy poza nasadą prawego rożka. Szczęka półksiężycowata , siodłowato zgięta. Język podzielony na środkowe i dwa boczne pólka ; ząbki pólka środkowego 1 —3 kończyste, a pólek bocznych haczy- kowate. Pod płaszczem mała, płaska tarczka wapienna z bło- 17 niastym brzegiem (skorupka wewnętrzna). Narządy rozrodcze bez nasionowodów (spermatoforów). Według badań Dra Siinroth'a uzębienie tarka językowego nie daje cech dostatecznych do rozróżnienia poszczególnych ga- tunków. Natomiast jelito z swoimi zwojami (zwykle w liczbie 6) i narząd rozrodczy dostarcza stałych znamion rozeznawczych. 1. Podrodzaj. Seynemannia West. Płaszcz z tyłu kątowato wydłużony. Jelito z 6 zwojami bez jelita ślepego. Do tego rodzaju należą, prócz jednego ma- łego, największe i najokazalsze nasze ślimaki nagie. 6. Limax maximus Linne. (Tab. I, f. 1.) Clessin Deut. Ex. Mol. F. 2 wyd., str. 55. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 34. Zwierzę ma ciało półobłe, długie i smukłe, ku tyłowi i przo- dowi zwężone, szczególnie zaś ku tyłowi ; tylna część grzbietu bardzo mocno płetwowato uwrągowana. Trzonki oczne kończy- sto- stożkowatej rożki obłe. KarJi z wyraźnie wzniesioną wręgą, rozwidlającą się ku pyszczkowi. Płaszcz szeroki, z przodu wypu- kły, z tyłu tępokątowaty ; otwór oddechowy po prawym boku płaszcza, jajowaty, wewnątrz biało obrzeżony. Rzeźba płaszcza z delikatnych, gęsto ułożonych linijek falistych utworzona. Skóra pomarszczkowana, o podłużnych oczkach w podłużne szeregi uło- żonych. Podeszwa na trzy podłużne i równe pola podzielona. Barwę ma białawo szarą, popielatawą lub nawet czarną, z ja- śniejszą wręgą na tylnej części grzbietnej, często jednakże zwie- rzę bywa plamiste, bądź cętkowane bądź pręgowane. W ogóle młode okazy są jaśniej ubarwione, zwykle cętkowane lub prąż- kowane , a starsze okazy są ciemniej ubarwione , często jedno- barwne , szare lub czarne. Dług. 130 -150'"^, szerok. 20"^. Ojczyzna: Europa. Jestto największy nasz ślimak nagi. Żyje w całym kraju po lasach, a w górach pojawia się tylko w niższych pasach. Z wybitniejszych odmian barwnych znachodzą się w na- szym kraju : a) Var. cinereo-niger Wolf. (Cl D.E.M.F. 2 w., str. bG. — Cl. D. M. F. O. u. d. S. str. 38). Płaszcz jednostajnie ubarwiony, wierzch ciała białawy, szaropopielaty, upstrzony czar- 2 18 nymi poprzerywanymi paskami i plamkami, czasem jednostajnie czarny. Zresztą ubarwienie grzbietu sto- sownie do wieku , a prawdopodobnie także stosownie do miejsca pobytu bardzo zmienne. Młode są zawsze inaczej ubarwione aniżeli dorosłe okazy. Podeszwa zaw- sze dwubarwna: paski zewnętrzene czarnawe, pasek środkowy jaśniejszy, białawy i od tamtych wyraźnie odgraniczony. Odmiana ta bywa największą, dorasta bowiem niekiedy 200"'/„. W nizinach i na wyżynie podolskiej pospolity, w górach rzadziej napotykany. Okazy muzealne pocho- dzą z okolicy Borysławia, Bubnisk, Lwowa, Bobrki, z Podola i Mikuliczyna. h) Var. transsilyaiiic.us, Heynemann (Clessin. D. E. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 39). Czekoladowo- brunatny lub rdzawo-brunatny, na grzbiecie nieco ciemniejszy z płaszczem i wręgą jaśniej- szą. Pomiędzy wręgą a podeszwą przebiega obustronnie szeroka ciemna pręga. Płaszcz ma z tyłu pośrodku ciemną plamkę podłużną, która aż do końca płaszczo- wego sięga. Podeszwa dwubarwna. Linie faliste płasz- cza dość płaskie i bardzo wąskie. Zmarszczki skóry na grzbiecie złożone z wydłużonych , płaskawych , 5 — 6"^ długich listewek , które brzegami są ciemno ubarwione i znacznie są od siebie oddalone. Poza końcem płaszczo- wym od jednego boku podeszwy do drugiego tworzą te listewki 32 — 36 rządków , a blisko końca ogonowego tylko 26 — 28. Wręga grzbietowa wąska i wysoka od- znacza się jasno ubarwioną linią, przebiegającą aż do końca płaszczowego. Dług. 80— 1(X)»«(h, szerok. 14-20 ^%,. Znany dotychczas z Siedmiogrodu, przebywa u nas w Karpatach, prawdopodobnie tylko w ich części wschodniej. Okazy muzealne pochodzą z Schodnicy i Mikuliczyna. c) Var. cinereus Lister (Tab. I, f. 2). (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 58, f. 18.) Szarawo- czarny, białawy lub biały, ma spód biały biały a podeszwę jednostajnie ubarwioną, poczem tę od- mianę łatwo wyróżnić można od obu poprzednich. Od- 19 miana ta jest u nas znacznie rzadszą tak w górach j ak na nizinach. Jedyny okaz muzealny pochodzi z Miku- liczyna. 7. Liraax tenellus Nilson. Clessin. Beut. E, M F. 2 wyd., str. 60, f. 19. — Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 44. Zwierzę ma ciało półobłe, z grzbietem miernie wypukłym, ku przodowi nieco zwężone, ku tyłowi wydłużone i kończyste; trzonki oczne szydłowate, do 7"!fm długie. Macki obłe 3»«4i długie, kark z wręgą mocno wzniesioną. Grłowa mała, płaszcz z przodu zaokrąglony, ku tyłowi krągławo przytępiony, w okolicy płytki wapiennej nieco zgarbiony, otwór oddechowy po prawym brzegu ku tyłowi położony, w spokoju owalny, przy pełzaniu krągły, mały, żółtawo obrzeżony. Rzeźba na głowie i trzonkach ocznych ziarnista ; kark okryty łuskowato prawie czworobocznymi płyt- kami ; płaszcz o delikatnych współśrodkowych linijkach falistych. Zmarszczki eliptyczne, ku końcowi zaostrzone, ułożone w szeregi, przezco cała skóra wydaje się jakby w pozdłuż fałdowana. Grzbiet i ogon uwręgowany. Podeszwa wąziutką listewką obrę- biona. Ubarwienie ciała jest żółtawe, jaśniejsze lub ciemniejsze, lub brudno-żółte, często złocista wo-żółte; płaszcz pomarańczowy; grzbiet i smuga wręgowa jasno-żółte. Podeszwa jasno-żółta. Grłowa, macki i trzonki oczne czarnawo brunatne ; od trzonków ocznych przebiega ciemniejsza pręga ; listewka karkowa czarna. Od boków płaszcza ciągnie się mniej lub więcej wyraźna czarna pręga aż do końca ogona; niekiedy ponad pręgą boczną posiada płaszcz jeszcze smugę jasno-żółtą. Należy do najpiękniejszych naszych ślimaków nagich. Od- znacza się przedewszystkiem ubarwieniem żółtem lub złocistawo źółtem , a płaszczem pomarańczowym. Dług. Bb—65"im, szerok. 4—6"^. Ojczyzna: Europa. Znachodzi się u nas prawie w całym kraju , lecz pojawia się dopiero w jesieni , a nawet przez całą zimę aż do wiosny blisko zacienionych lub zalesionych źródłowisk. Wśród lata tylko w górach można go czasem odszukać. Za dnia ukrywa się pod mchem, opadłem liściem, gnijącemi kłodami i t. p. Okazy muzealne pochodzą z Zakopanego i Mikuliczyna. 2* 20 2. Podrodzaj. Simrothia. Clessm. Płaszcz ku tyłowi kątowato zaostrzony, a nie zaokrąglony. Przewód pokarmowy z jelitem ślepem. 8. Limax arborum Bouche-Contraine. (Tab. I, f. 5.) Clessin. B. E. M. F. 2 wyd., str. 64, f. 23124. — D. M. F. Ó. u. d. S. str. 44. Ciało półobłe ku przodowi i tyłowi zwężone z grzbietem wysoko sklepistym ; ogon bardzo wydłużony, ostro uwręgowany, ciało w tylnej części prześwietlające. Trzonki oczne szydłowate, proste , do 7";4i długie ; macki obłe S'>%i długie ; kark krótki z listewką środkową wyraźnie wzniesioną. Płaszcz z przodu za- okrąglony, z tyłu tępo kąto waty. Rzeźba na głowie i trzonkach ocznych drobnoziarnista. Płaszcz z gęsto ułożonymi współśrod- kowymi linijkami falistymi. Grzbiet zaledwie u wręgowany, pła- sko marszczysty, przezco zwierzę gładkiem się wydaje. Zmarszczki są długie , wąskie , niskie , eliptyczne , siatkowato końcami na- wzajem się łączące, w podłużne rządki ułożone. Podeszwa jedno- barwna, białawo- szara, pośrodku ciemniejsza z powodu prześwie- tlających wnętrzności. Tło główne siwawo -popielate z czerwona- wym odcieniem, niekiedy z zamazanymi, obłoczkowymi i ciem- niejszymi plamkami. Grzbiet z środkową pręgą źółtawo-szarą, która aż do ogona się ciągnie. Zresztą ubarwienie małoco zmienne, raz jaśniejsze, to znowu ciemniejsze. Dług. 70'"^, szer. 6«^. Żywe i pełzające okazy łatwo wyróżniają się od innych gatunków prześwietlającą, prawie przejrzystą tylną (ogonową) częścią ciała. Ojczyzna: Europa. U nas pospolity na wyżynie podolskiej , na podgórzu i w górach , gdzie posuwa się aż w krainę alpejską. Podczas słoty lub zaraz po deszczu licznie się zjawia, czasem nawet tuż przed deszczem wyłazi z kryjówek i pełza po pniach, co nieraz było w górach wskazówką zbliżającej się burzy. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Podola, Schod- nicy i z okolicy Lwowa. 21 3. P o d r o d z a j. Biehia. Glessin. Zwierza jednobarwne. Przewód pokarmowy bez jelita ślepego. 9. Limax coerulans. M. BieU. (Tab. I, f. 3.) M. BieU Verh. Siebenb. Nat. Ter. II. str. 14, 1851. — Schwahii (Frauenfeld) Heynemann. Verh. sool. hot. Ges. Wien XIV. 1864. str. 681, t. 20, f. 1—4. Clessin. B. BI. F. Ó. U. u. d. S. str. 48. Ciało półobłe, zważone ku przodowi i tyłowi. Głowa mała czarnawa. Trzonki oczne i macki czarnawe, drobno ziarnkowane. Trzonki oczne 10 — 14%^ długie, ku wierzcłiołkowi jaśniejsze. Środkiem karku przebiega czarna wazka listewka , obustronnie białawą bruzdką odgraniczona. Płaszcz z przodu zaokrąglony, z tyłu t^pokątowaty. Otwór oddechowy wielki , czarnawym brzegiem obrzeżony. Skóra złożona z zmarszczków nie bardzo długich ale wysokich i ważkich. Wręga środkowa bardzo wy- raźna dosięga tylko ^j^ grzbietu, a podczas pełzania spłaszcza się i pozostaje widoczną tylko na ogonie. Podeszwa prawie jednostajnie czarna lub czarnawa zwykle z średniem polem bledszem i szerszem od bocznych. Barwa ciała zmienna, jedno- stajna albo jasnoniebieska, jasnozielona, modra wa, jasno ultra- marymouowa , ciemno fioletowa , ciemno szafirowa (granatowa) prawie czarna, po bokach ciała i na brzegach płaszcza modrawa (zielona wo- niebieska) , ku grzbietowi niebieskawa. Zdarzają się także odmiany, u których płaszcz jest inaczej ubarwiony od reszty grzbietu; mianowicie bywa płaszcz jasno-granatowy, zie- lony, szaro-zielony lub szary, a grzbiet ciemnogranatowy, u innych znowu tło jest szarobiaławe z odcieniem niebieskawym albo zielonawym. Zmarszczki u dorosłych okazów są grube, prawie czworoboczne. Śluz ciała cytrynowe żółty, podeszwy szkliste. Dług. ciała 160^;^. Ojczyzna: Karpaty, Morawia, Węgry górne, Siedmiogród. U nas pospolity na podgórzu i wszędzie w naszych Kar- patach, gdzie posuwa się aż do granicy lasów. Szczególnie licz- nie pojawia się po deszczu lub podczas słoty. W południowo- zachodniej części Podola również gdzieniegdzie spostrzegany. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Schodnicy, Strzy- żowa i Tatr. 22 2. Rodzaj. Agnolimax Mdrch. Pomrowik Ł. Zwierzę wałkowate; płaszcz z tylu zaokrąglony; grzbiet uwręgowany lub bez wręgi; wręga, jeśli obecna, nigdy różno- barwna. Ubarwienie ciała jednostajne albo plamiste, ale ani prążkowane, ani smugo wane. Jelito tylko z 4 zwojami. Szczęka jak w rodzaju Limax ukształtowane. Pod płaszczem płytka wapienna kształtu jajowatego. I. Podrodzaj. Hydrolimax, Mdrch. Zwierzę małe, jednobarwne. Przewód pokarmowy bez jelita ślepego. 10. Agriolimax laeyis. Muli. (Tab. I, f. 6.) Clessin. B. E. M. F. 2 wyd., str. 49, f. 12, 13. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 50. Zwierzę półobłe, wrzecionowate, ku przodowi małoco zwę- żone ; koniec ogonowy krótko zaostrzony tak , że tylna część ciała małoco jest węższa od przedniej. Płaszcz równa się prawie 1/2 długości ciała całego, z szerokimi linijkami falistymi, których od przedniej krawędzi do środka do 12 bywa. Zmarszczki grzbietu długie i szerokie. Grzbiet nie uwręgowany, szyja wy- dłużona, pręgi karkowe tego samego ubarwienia jak ciało. Trzonki oczne szydłowate , macki obłe ciemnobrunatnej barwy, bez nakreśleń. Głowa i trzonki oczne nieco ciemniejsze , boki ciała jaśniejsze. Podeszwa jaśniejsza z nieco ciemniejszymi pól- kami bocznymi. Szczęka półksiężyc© wata , siodło wato wygięta. Ząbki na polu środkowem tarka trójkończyste z długą lance- towatą środkową, a mniejszymi bocznymi częściami. Ząbki pólek bocznych jednokończyste. Płytka wapienna stosunkowo dość wielka, podłużnie owalna z brzegami bocznymi prawie równoległymi. Ubarwienie ciała o tyle zmienne , że barwa bru- natnoszara raz jest ciemniejszą, raz jaśniejszą, przyczem grzbiet zwykle bywa czarnawy, a stopa brudnobiaława. Dług. 14-26'%i, szerok. b%i. Ojczyzna: Europa. U nas nierzadki w całym kraju tak w nizinach jakoteż na podgórzu i w górach, gdzie posuwa się jeszcze do górnej gra- nicy buka. Przebywa w bardzo wilgotnych miejscach po brze- 23 gach moczarów, na torfowiskach, przy brzegach rzek i potoków, zawsze w pobliżu wody. Za dnia kryje si^ pod kamieniami, opadłymi liśćmi, kłodami i t. p. Jestto najmniejszy nasz ślimak nagi krajowy. Okazy muzealne pochodą z Rudy nad Bugiem, Lwowa, Szczerca i Mikuliczyna. II. P o d r o d z a j. Agriolimax. Zwierzę średniej wielkości, zwykle cętkowane. Przewód pokarmowy z jelitem ślepem. 11. Agriolimax agrestis. L. (Tab. I, f. 4.) Clessin. D. E. M. F. wyd. 2, str. 52, f. 14, 15. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 51. Zwierzę półobłe , wąskie , ku przodowi nieco zwężone , ku tyłowi wydłużone i kończyste. Grzbiet miernie wypukły, mocno uwręgowany. Trzonki oczne i macki więcej obłe niż szydło watę. Kark z szeroką wręgą środkową. Płaszcz z tyłu mocno przytę- piony, z przodu zaokrąglony. Płaszcz tylko około '/a długości ciała zajmujący z linijkami współśrodkowymi , szeroko rozgałę- zionymi; środek nieco ku prawemu bokowi położony. Ubar- wienie ciała jaśniejsze lub ciemno-szare z czarnymi kreskami i cętkami; wręga grzbietowa jaśniejsza, podeszwa żółta wo-biała. Głowa, macki i trzonki oczne są ciemniej ubarwione. Szczęka półksięźycowata. Ząbki pólka środkowego 3-kończyste; ząbki pólek bocznych pojedyncze. Płytka wapienna pod płaszczem prawie czworoboczna z zaokrąglonymi narożami , wąsko jajo- wata (dł. 5 %, szer. 3'%^). Dług. 30— 60"5(^ szerok. Q%. Pod względem ubarwienia należy do najzmienniejszych gatunków; występuje bowiem w rozmaitych odcieniach barwy białawej, czerwonawej, brunatnej, a nawet żółtawej lub czarnej. Ojczyzna: Europa. Żyje na wilgotnych i cienistych miyjscach w ogrodach, lasach, polach i łąkach. Należy do najpospolitszych w całym kraju gatunków, lecz w górach rzadszy niźli w nizinach. Zeruje zmrokiem i nocą. Jestto jedyny u nas gatunek, który rozmno- żywszy się w większej ilości, szkody w plonach polnych i ogro- dowych wyrządza. W muzeum znajdują się okazy z okolicy Lwowa i Bory- sławia. 24 3. Rodzaj. Yitrina Drap. Przeźrotka, Bąk. (Szklak Jach.) Zwierzę smukłe, a w stosunku do skorupki wielkie, jamka płucna z prawej strony pod krawędzią skorupki ; noga wąska z podeszwą trójpolową, ku końcowi ściśniona, lancetowata. Płaszcz szeroki , zachodzący aż na brzegi skorupki. Szczęka gładka z zębatym wyrostkiem pośrodku. Tarko językowe na 4 pólka podzielone; ząbek środkowy trójzębny; zęby obu pólek środkowych 2—4 zębne ; zęby pólek bocznych małe, haczyko- wate. Skorupka bez dołka osiowego, cieniutka , delikatna, szkli- sta i przejrzysta, kształtu kulistawego lub wydłużonego ; skrętka o nielicznych raźnie zwiększających się skrętach , z których ostatni bardzo obszerny. Brzeg skrętki przechodzi w błoniastą krawędź. Zwierzę niekiedy znacznie większe od skorupki, przeto chowa się w nią tylko częścią swego ciała. Zwierzątka te trzymają się stanowisk wilgotnych wśród lasów i zarośli cienistych. Żyją w nizinach i górach i posuwają się aż do granicy śnieżnej ; rosną prędko i w ciągu roku wyra- stają zupełnie. Najliczniej zjawiają się w późnej jesieni i z wio- sną. Niektóre są tak żarłoczne, że jedne drugie pożerają. I. Podrodzaj. Phenacolimax. Stdb. Zwierzę wciągalne zupełnie w skorupkę , którą zamyka zwykle w czasie posuchy wieczkiem błoniastem. Łatki płaszczowe małe, łyżeczkowate. 12. Titriua pellucida Muller (Tab. II, f. 15). Cl. D. E. M. F. 2 wyd., str. 68, f. 25. Cl. D. M. F. Ó. U. II. d. S. str. 57. Zwierzę czerwonawo szare z ciemniejszym przodem i tyłem ciała. Płaszcz obszerny, pomarszczkowany zachodzi, gdy zwierzę pełza , na skorupkę fałdem , w którego wcięciu znachodzi się otwór oddechowy prawie ponad środkiem ostatniego skrętu. Trzonki oczne tej samej barwy jak ciało, dość długie, lekko pałeczkowate z bardzo drobnymi oczkami. Pomiędzy mackami poczyna się wręga obustronnie słabymi rowkami odgraniczona. Wręga ta przechodzi środkiem karku. Noga z przodu przytę- piona, z tyłu krótko zaostrzona; podeszwa wąska, biaława, po krawędziach z ciemnymi , czarna wymi smugami. Tarko 25 z 68 — 70 rządkami ząbków ; ząbek środkowy trój kończy sty ; pólka środkowe mają po 8 dwukończystych ząbków. Skorupka płaska, kulistawa, gładka i lśniąca, całkiem prze- źroczysta. Skrętka mało wzniesiona, złożona z 3 skrętów nieco wypukłych. Otwór skośnie kolisty, prawie tak wysoki jak szeroki. "Wysok. 3— 4»%i, szerok. 4— 6"54i- Ojczyzna: Europa. Gatunek ten pospolity u nas w całym kraju, żyje w całej Europie od krajów najbardziej na południe posuniętych aż do północy, gdzie tylko jeszcze warunki do życia istnieją. "W" więk- szej ilości pojawia się tylko z wiosny i w jesieni. Pod lato giną zwierzęta, a wówczas w nizinach i na podgórzu znaleść można tylko same puste, a nieliczne skorupki. Nasze skorupki , zbierane w rozmaitych okolicach , mało wyróżniają się kształtem ; czasem zmieniają tylko barwę na bia- ławą lub zielonawą. Okazy górskie są też J^wykle drobniejsze i dochodzą niekiedy do G'"^/,n długości, a 4 — 5"^ wysokości. Okazy muzealne pochodzą z Podola, Żabiego, Mikuliczyna, z okolicy Lwowa, Rudy nad Bugiem, Rzeszowa, Strzyżowa, Krakowa, Tatr i z pod Poznania. II. P o d r o d z a j. SemiUmax, Stabile. Zwierzę tylko częścią ciała wciąga się do skorupki; fałdy płaszczowe większe. 13. Titrina diaphaua Drapamaud (Tab. II. f. 16). Cl. B. E. M. F. 2 wyd., str. 72, f. 28. Cl D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 59. Zwierzę jasnoszare , ale ciemniej ubarwione niż następny gatunek. Płaszcz bardzo obszerny, więcej falisty niż pomarszczko- wany, czarnawy, wybiega po prawej stronie w fałd łyżeczkowaty bardzo rozciągliwy, zachodzi na skorupkę i zakrywa całą skrętkę. Otwór oddechowy wielki pod narożem skorupki. Koniec ogo- nowy (nogi) bardzo wydłużony, z góry i od spodu ciemniejszy. Trzonki oczne dość krótkie , prawie obłe , na wierzchołku za- ledwie zgrubiałe, od ich nasady wybiegają dwa rowki ku bokom skorupki, a pomiędzy nimi środkiem grzbietu ciągnie się wąska ziarnista wręga j macki bardzo krótkie. Tarko z zębem środko- 26 wym 3-kończystym ; pólka środkowe z 10 dwukończystymi ząb- kami. Rządków poprzecznych około 90. Skorupka podłużna, przypłaszczona, uszkowato rozszerzona, bezbarwna lub zielona wa, delikatna, przeźroczysta, bardzo lśniąca. Skrętów 2—3 bardzo prędko rozszerzonych, z których ostatni jest stosunkowo bardzo obszerny. Otwór bardzo obszerny, kra- wędź skrętki zakończona bardzo szeroką błonką. Skorupka we- wnątrz z słabym połyskiem perłowym. Szerok. 6— 7'"/rt, wysok. 4 — 6"^. Ojczyzna: Europa środkowa. U nas żyje to zwierzątko tylko na podgórzu i w górach, gdzie posuwa się aż w krainę alpejską pod płaty leżącego śniegu. Okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mikuliczyna, Scho- dnicy. Babiej góry i Tatr. 14. V. elougata Drapamaud (Tab. II. f. 17). Glessin. B. E. M. F. 2 wyd., str. 71, f, 31. — D. M. I. O. U. d. S. str. 62. Zwierzę czarnawo szare. Płaszcz słabo marszczkowany, ciemniej ubarwiony niż reszta ciała, daleko na skorupkę zacho- dzący, z prawej strony ku tyłowi w wielki płat językowaty wy- ciągnięty, który na skorupkę zachodzi. Otwór oddechowy pod narożem skorupki. Noga wyraźnie odsądzona, z podeszwą wazką, szarawą, po brzegach ciemniej obrzeżoną. Trzonki oczne bardzo długie, nieco stożkowate, słabo zgrubiałe. Macki bardzo krótkie, a rowki od trzonków wybiegające zaledwie widocznie. Rządków poprzecznych na tarku językowem 96. Skorupka rombowa, wydłużona, delikatna i bardzo przy- płaszczona. Skrętka bardzo mała z dwóch skrętów bardzo prędko rozszerzonych, z których ostatni ^/j długości skorupki zajmuje. Szew zaledwie zagłębiony. Otwór bardzo wielki, podłużnie jajo- waty. Brzeg skrętki z dość szeroką blaszką nieco szerszą niż reszta spodu skorupki. Dług. 4"'/;n, szerok. 2'76'«^, wysok. l-75"5^. Ojczyzna: Europa środkowa. Gatunek ten żyje tak u nas jakoteż indziej w Europie tylko w okolicach górskich, posuwając się aż do granicy śnież- nej. U nas znachodzi się wzdłuż całego pasma karpackiego i trzyma się jak w ogóle wszystkie przeźrotki, miejsc wilgot- nych, koło źródeł i potoków. 27 Okazy muzealne pochodzą, z gór kołomyjskich , stryjskich i podgórskiej okolicy Przemyśla. 15. Yitriua Kotiilae Westerlmid (Tab. II. f. 18). Jhb. cleut. Mai. Ges. 1883. str. 54. Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 63, f. 7. Zwierzę czarnawe; cała podeszwa równobarwna. Skorupka bardzo przypłaszczona, uszkowata, cienkościenna, zielonkowata, dość delikatnie prążkowana. Skrętka nie bardzo mała, ^/^ dłu- gości skorupki zajmująca. Skrętów 2, bardzo prędko rozszerzo- nych ; ostatni bardzo mocno przypłaszczony. Otwór bardzo ob- szerny, prawie '/s długości skorupki dosięgający. Brzeg skrętki bardzo mocno wycięty tak , że cała skrętka aż do szczytu do- kładnie jest widoczną. Brzeg błoniasty, długi , w środku bardzo szeroki, prawie połowę dolnej strony zajmujący. Dług. 5— 6"y„„ szer. 3-5- 5^«., wysok. 2'«i„. Skorupka zbliża się kształtem jeszcze najwięcej do V. dia- pliana, od której atoli jest znacznie większą. Gatunek ten w Tatrach odkryty żyje tamże najliczniej w krainie podalpejskiej i w dol- nym pasie kosodrzewu, a posuwa się aż do linii śnieżnej. Dwa okazy tego, Galicyi tylko właściwego gatunku, po- chodzą z Tatr. 4. Rodzaj. Hyalina, Ferrusac. Szklarka Bąk. (Obłystek Jach. N.) Zwierzę zewnętrznie do rodzaju HeUx podobne. Otwór jamki płucnej po prawej stronie ; szczęki gładkie , półksiężycowate ; tarko językowe na 3 podłużne pola podzielone ; środkowe zęby trójkończyste, zewnętrzne haczykowate lub cierniste. Skorupka przejrzysta, szklista, połyskująca, żółtawo brunatna, szklisto bia- ława, niekiedy bezbarwna , złożona z 4 - 7 skrętów regularnie się powiększających, postaci kulistawo płaskiej, płaskawo stoż- kowatej lub stożkowatej. Brzeg skorupki prosty i ostry, otwór kolistawy. Dołek osiowy wąski, szeroki lub brakujący. Zwierzęta żyją po miejscach zacienionych , wilgotnych , ukrywając się za dnia pod mchem, kamieniami, opadłem liściem, gnijącymi kło- dami i t. p. Przebywają po rozmaitych stanowiskach, najczęściej atoli w lasach. W większej ilości zjawiają się tylko w jesieni i z wiosny. Jedne żywią się pokarmem roślinnym, drugie mie- szanym, inne znowu są tak żarłoczne, że jedne drugie pożerają* 28 "W" naszym kraju poznano 13 gatonków, a cz<|ść ich przeważna ma także i indziej w Enropie obszerne rozmieszczenie. I. P o d r o d z a j. Euhyalina. Skorupka o mniej lub więcej rozszerzonym dołku osiowym i o 5 — 7 skrątacłi. 16. Hyalina glal)ra Sfud^r (T. n, f. 19). Ckssin. D. E. M. F. 2 wyd.. str. 80, f. 32. — D. Jf. F. Ó. U. u. d. S. str. 67. 1. 10. Zwierzę sinawo łupkowe , trzonki oczne i grzbiet prawie czarne. Skorupka p^zyp^iaszczona , prześwietlająca , z wierzchu żoitawo brtmatna , od spodu mianowicie w około dołka osiowego biaława, gładka i lśniąca; skrętka bardzo mało wzniesiona, zło- żona z 6 w przekroju owalnych zwolna powiększających się skrętów. Szwy płytkie, dołek osiowy bardzo wąski. Otwór ści- śniony, skośnie półksiężycowaty z ostrymi i prostymi brzegami. Szerok. l^"^,, wysok 6*%,. Łatwo poznać go można po bardzo wąskim dołku osiowym, czem od innych podobnych gatunków na pierwszy rzut oka się wyróżnia. Jestto z csJego rodzaju największy u nas gatunek. Ojczyzna: Europa południowa i środkowa. Przebywa u nas na podgórzu i tu i owdzie na wyżynie podolskiej, jednak wszędzie należy do rzadkości. Okazy muzealne pochodzą z kilku okolic wyżyny podol- skiej , z okolicy Zurawna , Schodnicy, Lwowa . Strzyżowa i Krakowa. 17. Hyalina eellaria JlaUer (Tab. IL f. 20). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 81, £ 33. — D. F. M. O. U. u. d. S. str. 68. Zwierzę białawe , głowa , trzonki oczne i grzbiet sinawo łupkowe. Skorupka przypłaszczona, prześwietlająca, bardzo lśniąca, z wierzchu żółtawa i nieco prążkowana, od spodu bi^awa i gładka. Skrętka małoco wzniesiona, złożona z 5 — 6 skrętów w przekroju skośnie owalnych , bardzo zwolna rozszerzonych. Skręty aż do przedostatniego węższe stosunkowo niż w poprzed- nim gatiinku ; skręt ostatni znacznie szerszy ale ku otworowi nie zanadto roszerzony. Szwy głębsze. Dołek osiowy dość sze- roki i głęboki. Otwór bardzo skośni. e półksiężycowaty, ściśniony, niż wyższy, z brzegiem ostrym, nierozszerzonym. 29 Długość 12^, wysok. 3 4:%^. Xasze okazy, żyjące na podgórzu . w górach i poiudniowo zachodniej czyści wyżyny podolskiej są mniej więcej wszystkie z formą typową identyczne lab małoco od niej się wyróżniające. Czasem dołek osiowy bywa nieco szerszy, czem przypomina ini- Jestto największy nasz ślimak w tym podrodzaju. Od in- nych gatunków pokrewnych wyróżnia się zwolna i regularnie powiększającymi się skrętami. Skręt ostatni jest małoco szerszy od przedostatniego. Ojczyzna: Europa. Gatunek przeważnie górski , pospolity na podgórzu i w gó- rach ; miejscami występuje także na wyżynie podolskiej. W gó- rach posuwa się aż do granicy leśnej. W nizinach nigdzie się nie pojawia. Nasze okazy z niektórych okolic są niekiedy więk- sze od formy typowej z Europy środkowej. Bardzo liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Czarno- hory, z gór i podgórza kołomyj skiego, z Podola, Bobrki i Prze- rayślan , z okolicy Lwowa, Żurawna, Korczyna, Schodnicy, z pod Sanoka, Strzyżowa, Krakowa i Tatr. 26. Hyalina transsylTanica Clessin. (Tab. II. f. 30). Clessin. JDie Moll. Faun. Ósterr. Ung. u. d. Schweie, str. 86, f. 26. Skorupka mała, przypłaszczona, bardzo delikatnie i niere- gularnie prążkowana, szklista. Skrętów 5—6, bardzo zwolna rozszerzonych , mocno wypukłych , ale nader ciasno zwiniętych ; ostatni skręt atoli prawie 3 razy tak szeroki , jak przedostatni ; szew płytki. Skrętka zaledwie wzniesiona. Otwór dość szeroki, półksiężycowaty. Dołek osiowy zaznaczony czarkowatem zaklę- śnięciem. Szerokość: 4»«4i. "Wysokość: l^S^^j. Mniejszy od H. diaphana a większy od H. subrimaia, wy- różnia się od obu gatunków ostatnim znacznie rozszerzonym skrętem tak, że skręt ten zajmuje większą połowę skorupki. Skorupka przytem z góry jest płaską, gdyż pierwsze skręty nie podnoszą się prawie wcale ponad następne. Ojczyzna: Siedmiogród , Galicya. U nas występuje wzdłuż całych Karpat. a* 36 Dość liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Czarno- hory, Żabiego , podgórza kołomyj skiego , Mraźnicy i Schodnicy pod Borysławiem , ze Strzyżowa i Tatr. 27. Hyalina opiiiata. Ulicny. (Tab. II. f. 25). Glessin. Die Moll. Faun. Ósterr. Ung. u. d. Schweiz, str, 89, f. 29. Skorupka z bardzo wąskim dołkiem osiowym, przypłasz- czona , bardzo delikatnie i nieregularnie prążkowana , lśniąca , prześwietlająca. Skrętka mało wzniesiona. Skrętów 41/2 , mało wypukłych , powoli i regularnie zwiększonych , szwem linijko- watym przedzielonych. Ostatni skręt dwa razy szerszy od po- przedniego. Otwór półksiężycowaty, brzegiem ostatniego skrętu mocno wycięty. Brzeg otworu pojedynczy, ostry. Szerokość: 4"/^. Wysokość: 2'%. W tym podrodzaju jestto największy gatunek, skręty też ma stosunkowo znacznie rozszerzone. Ojczyzna: Morawia, Węgry, Galicya. U nas rzadki i tylko gdzieniegdzie na wyżynie podolskiej napotykany. Okazy muzealne pochodzą z południowo - zachodniej części Podola i ze Lwowa. Uwaga. Bąkowski w dawniejszych swych spisach podawał ten ga- tunek pod nazwą H. hydatina Hossni., która atoli żyje tylko w południowej Europie (Dalmacya , Grecya) i Małej Azyi. Glessin w najnowszej swej pracy; Die MollusTcenfauna Ósterr eicTi-TJngarns u. der Schweiz na str. 89 — 90 wyraża się o tym gatunku w sposób następujący: „Die galizischen Exemplare waren mir scJion frilher bekannt, aber ich besass nur unvollendete Gehause, die ich von H. hydatina nicht łrennen wollte." Dalej zaś: „Es scheint somit, dass die rich- łige H. hydatina die Alpen nicht ubersteigt, und dass die vorsłehende Art im Gebiete der Karpathen an ihre Stelle tritf^. 4. Podrodzaj. Conulus Fitzinger. Skorupka stożkowata, szklista, rogowej, źółtawo-brunatnej barwy, bez dołka osiowego. Tarko językowe : ząbek środkowy i przyząbki równej wielkości, 3-kończyste. Ząbków na pólku środkowem 8, na pólkach bocznych liczne (15), haczykowate. 28. Hyalina fulva Muller. (Tab. ii. f. 31). Glessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 99, f. 47. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 90. Zwierzę smukłe, stalowo-niebieskawe, podeszwa stopy sinawa 37 o brzegach ciemniejszych. Trzonki oczne bardzo długie i deli- katne z wierzchołkiem mało tylko zgrubiałym. Macki krótkie* Ogon bardzo zaostrzony i daleko poza skorupka sięgający. Zwie- rzę bardzo ruchliwe. Skorupka mała, stożkowato - kulistawa , żółtawo - brunatnej barwy, bardzo gęsto i delikatnie prążkowana, prześwietlająca, jedwabisto - lśniąca. Skrętów 5 — 6, bardzo powoli rozszerzonych i ciasno zwiniętych z niewyraźną wręgą. Szew dość głęboki. Otwór wąsko półksiężyce waty, szerszy niż wyższy z brzegiem ostrym. Bez dołka osiowego. Szerokość: 3— S-S^^^. Wysokość 3— 3-5%. Ojczyzna: Europa. U nas pospolity w całym kraju , tak na niżu jak w górach i na wyżynie podolskiej. W górach posuwa się aż do samej granicy lasu. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Żabiego, Mikuliczyna, Tekuczy w kołomyjskiem, Podola, Złoczewa, Bobrki , Lwowa , Żurawna , Schodnicy, z pod Sanoka , Strzyżowa, Kzeszowa, Krakowa i Tatr. H. fulYa var. Martini Jeffreys. odznacza się skorupką nieco niższą , barwy jaśniejszej , czasem białawo szklistej o bardzo wyraźnej krawędzi na skrętach. Odmiana ta jest u nas rzadką. Okazy muzealne pochodzą z okolicy Bobrki i Lwowa. Rodzaj. Zonifoides Lehmann. Obły stek. Bąkowski. Szczęka półksiężycowata z zębem stożkowatym. Język po- dobnie wykształcony jak u Szklarek (Hyalina) z ząbkami w trzech pólkach. Ząbek środkowy i przyząbki równej wielkości , pierw- szy 3-kończysty, drugie w liczbie 8—9, 2-kończyste ; ząbki bo- czne haczykowate (51 — 55). Skorupka kulistawo - płaskawa, cie- mno-źółtawej , rogowatej i lśniącej barwy. Skręty sklepiste, otwór okrągły z brzegami ostrymi , nierozszerzonymi ; dołek osiowy głęboki i szeroki, u zupełnie dorosłych okazów tak ob- szerny, że widać w nim wszystkie skręty. 29. Zonitoides nitida Muller. (Tab. II. f. 32). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 101, £ 48. — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 91. Zwierzę wydłużone i wąskie , z tyłem krótko zaostrzonym ; naskórek płaskimi i wielkimi ziarnkami marszczkowany. Barwa niebieskawo - czarna , podeszwa jaśniejsza , szarawo - popielata ; płaszcz sinawy, niekiedy czarno kropkowany; trzonki oczne bardzo smukłe; macki krótkie. Skorupka z obszernym dołkiem osiowym, kulistawo przy- płaszczona , delikatnie prążkowana , żółta wo-brunatna , przeźro- czysta, lśniąca. Skrętów 6, obławych. Skrętka małoco wzniesiona; otwór kolistawo półksiężycowaty. Szerokość: 6-5"'/^. Wysokość 3"^. Skorupki nasze są dość zmiennej postaci , nierzadko bardzo sklepiste lub więcej spłaszczone aniżeli u formy typowej ; ró- wnież dołek osiowy bywa często mniej lub więcej rozszerzony. Okazy też nasze są czasem większe od typowych , dochodzą bo- wiem 7— 8'%i średnicy. (Ruda nad Bugiem, Wojtkowa w po- wiecie dobromilskim). Ojczyzna: Europa. U nas rozrzucony po całym kraju ale w górach i to tylko niższych; na podgórzu i w nizinach miejscami pospolity, na wyżynie podolskiej i w południowo-zachodniej jej części dość rzadki. Liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna , Delatyna, z podgórza kołomyjskiego, Majdanu górnego, Zaleszczyk, Do- brzanicy pod Przemyślanami , Bobrki, Rudy nad Bugiem, z okolicy Lwowa, Gródka, Szczerca, Mikołajowa, Schodnicy, z pod Rawy Ruskiej , z Skomoroch nad Bugiem , Przemyśla, z pod Sanoka , Rzeszowa , Strzyżowa , Krakowa i Tatr. 30. Zonitoides excavata Beau. (Tab. II. f. 33). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 102, f. 49- Zwierzę ołowiano - szare ; ząbek środkowy tarka językowego 3-kończysty, przyząbków 9 , ząbków bocznych 16 haczykowatych. Skorupka kulista wa, bardziej przypłaszczona niż w ga- tunku poprzednim, prześwietlająca, lśniąca, bardzo mocno prąż- kowana , prawie żeberkowana. Skrętka nieco wzniesiona. Skrętów 51/2 , bardzo powoli rozszerzonych , prawie obłych. Ostatni skręt zajmuje Ya średnicy całej skorupki. Dołek osiowy szeroki i bardzo głęboki. Otwór krągły z brzegiem ostrym. Barwa sko- rupy rogowo - brunatna lub zielonawo - biaława i szklista. Szerokość: 5»%i. Wysokość: 3"'/,„. Ojczyzna: Europa północna i środkowa ; w Anglii po- spolity, w Niemczech północnych rzadki. Należy u nas także '39 do bardzo rzadkich gatunków. Żyje pod liściem opadłem w miej- scach cienistych. Kilka okazów muzealnych pochodzi z Skomoroch nad Bu- giem a jeden okaz z gór Stryjskich (Korczyn). III. RODZINA. Arionidae. Ślinikowate. Ślimaki bezskorupne, podobne z wejrzenia do pomró- wników (Limax), różnią się jednakże od nich budową ana- tomiczną, mianowicie szczękami i tarkiem językowem, czem przypominają właściwe ślimaki (Helicidae). Od ślimaków zaś wyróżniają się odmienną budową narządów rozrodczych , płuc i układem nerwowym. Ściśle atoli wziąwszy, zbliżają się śliniki bardziej do oskorupionych ślimaków właściwych (Helicidae)^ aniżeli do rodziny Przeźrotkowatych ( Yifrinidac), do której także należą pomrówniki. Rozmieszczenie ślimaków ślinikowatych zajmuje całą Europę. Trzymają się one miejsc cienistych i wilgotnych , pośród zaro- stów łąkowych i polnych, w zacienionych ogrodach, zaś najli- czniej zawsze wśród lasów. Za dnia ukrywają się pod mchem, opadłymi liśćmi , pod kamieniami , kłodami , w szczelinach , pod korą drzew i t. p. Jedne żywią się grzybami, inne pokarmem roślinnym. Szkody nigdy nie wyrządzają. 1. Rodzaj. Arion, Ferussac. Ślinik. Nowicki. (Podrożeć Jach). Zwierzę nagie, z wierzchu sklepiste, spodem płaskie, z przodu i z tyłu zwężone. Skóra dość twarda, zwłaszcza gdy zwierzę jest skurczone, o licznych podłużnych zmarszczkach. Tarcza grzbietna średnio wydłużona i znaczona ziarnkowato z prawej strony. Różki wałeczkowato- stożkowate. Podeszwa z przodu i z tyłu zaokrąglona a na końcu zaopatrzona śluzowatym gruczo- łem. Brzegi podeszwy prawie zawsze odmiennie zabarwioną li- stewką ograniczone. Otwór jamki płucnej w połowie lub przed środkiem brzegowym tarczy umieszczony. Szczęki półksiężyco- wate , rogowate , z zewnętrznej strony o 8 — 16 listeweczkach. Na tarku językowem trójkończysty ząb na środku , zaś zęby bo- czne nożowate, ni«co skrzywione. Rodzaj ten tak w Europie , jakoteż na całym obszarze na- szego kraju rozsiedlony. 40 31. Arion subfascus Draparnaud. (fasciatus Nils. olwaceus GoUf.) (Tab. I. f. 8). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 109, f. 110. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 100 f. 34. Największy nasz ślinik, dorastający 50 — 60'%i długości, a Q^"lm, szerokości. Ubarwienie zmienne, zwykle atoli żółtawe lub rdzawo - brunatne. Wzdłuż tarczy i grzbietu ciągnie się aż do ogona po obu stronach ciemny wyraźny pasek. Brzegi podeszwy szare, a z wierzchniej strony w poprzek delikatnie ciemno - po- kreskowane. Śluz grzbietny szafranowo- lub pomarańczowo-żółty; śluz podeszwy jasno - szklisty, bezbarwny. Ojczyzna: Europa. Żyje w lasach , szczególnie szpilkowych. Ponieważ żywi się grzybami , więc często na nich bywa napotykany. Za dnia ukrywa się pod mchem , liśćmi i w różnych szczelinach. W górach po- suwa się aż do kosodrzewiny. Muzealne okazy pochodzą z Mikuliczyna , Zurawna, Scho- dnicy. Bobrki i Tatr. 32. Arion Ibrunneus Lehmann. (Tab. I. f. 7). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 111. — D. M. F, 6. U. u. d. S. str. 101, f. 35. Mniejszy od poprzedzającego, bo tylko 40 — 50'^ długi. Ubarwienie zwykle rdzawe lub ciemno - brunatne , ale czasem podobne także bardzo z ubarwienia do gatunku A. subfuscus. Brzegi podeszwy są również jak u poprzedniego ciemno w po- przek kreskowane. Atoli śluz jego jest zawsze bezbarwny, wo- dojasny, zaś tarcza grzbietna i boki ciała zawsze bez paska cie- mnego, poczem wyróżnić go nie trudno od innych gatunków. Ojczyzna: Europa. Przebywa w lasach, u nas w górach i nizinach, rzadszy od A. subfuscus. Muzealne okazy pochodzą z Czarnohory, Mikuliczyna, Schodnicy i Tatr. 33. Arion Bonrguignati Mobile. — hortensis var. alpicola Lehmann. Clessin D. E. M. F. str 112, f. 53. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 102. Nowy dla fauny krajowej gatunek. Dorasta tej samej wiel- kości co Ar. brunneus , a z kształtu i ubarwienia podobny do 41 Ar. hortensis , lecz pasek , ciągnący się wzdłuż boków aż do ogona ma bardzo wyraźny, podobnie jak Ar. subfuscus. Pasek ten jest czasem z góry i z dołu dwoma złoto-żółtawymi paskami objęty. Pod paskiem ciemnym a względnie żółtym znacbodzi się zawsze jasna przestrzeń. Podeszwa biała, śluz bezbarwny, otwór jamki płucnej przed środkiem brzegowym tarczy umie- szczony. Okazy niedorosłe lub młode są zazwyczaj szaro - popie- late , niekiedy rdzawo - szare o wydatnej chociaż nader cieniut- kiej białawej listewce, ciągnącej się wzdłuż grzbietu od tarczy do końca ogona. Żywi się grzybami i gnijącymi roślinami. Ojczyzna: Europa północna i środkowa. Gatunek ten , uważany nietylko u nas ale także gdziein- dziej w Europie jako Ar. hortensis lub jego odmiana, różni się od tego ostatniego nie tyle budową anatomiczną, ile zewnętrz- nymi cechami. Żyje w lasach i zacienionych drzewami ogro- dach a zaraz z wiosną i w jesieni nie należy wcale do rzadkich ślimaków. U nas przybywa w górach , na wyżynie podolskiej , koło Lwowa a nawet śród ogrodów w samym Lwowie. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Schodnicy i Lwowa. 34. Arion hortensis Ferussac. (Tab. I. f. 9). Clessin. D. E. M. F: 2 wyd. str. 114, f. 54. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 102. Ciało ku tyłowi zeszczuplone, na karku 3 bruzdkami od- graniczone listeweczki; otwór jamki płucnej ku przodowi wy- sunięty. Zmarszczki na obu końcach nieco zwężone, niekiedy tu i owdzie w dłuższe listeweczki podłużne złączone. Barwa brudno - czarna, od brzegu podeszwy ku grzbietowi coraz cie- mniejsza. Na tarczy i po bokach ciemny pasek, nie odgrani- czony wcale od dołu tak wyraźnie jak u Ar. Bourguignati. Podeszwa jasno - szara , wydziela śluz pomarańczowy, czem wyróżnia się także od poprzedzającego gatunku. Młode zwierzęta są tak samo ubarwione a listeweczka grzbietna ciągnie się tylko wzdłuż trzeciej części ciała. Według Clessina przebywa ten gatunek tylko w ogrodach i po polach a nigdy prawie śród lasów. Jeżeli tak jest rzeczy- wiście, to daty roztnieszczenia jego u nas , podane w pracy Bą- kowskiego (zob. Mięczaki galicyjskie, Lwów 1885), od- nieść należy przeważnie do Ar. Bourguignati Mab. 42 Pospolity w całym kraju. Okazy muzealne pochodzą z Scho- dnicy i Mikuliczyna. IV. RODZINA. Patulidae. Krążałkowate. Szczęki z płytek złożone, tarko językowe, podobnie jak w rodzaju HeUx , nie podzielone na podłużne pólka. Skorupka z dołkiem osiowym , soczewkowato spłaszczona lub kulistawo- stoźkowata. I. Rodzaj. Patula. Krążałek. Bąk. Zwierzę długie, smukłe, z wejrzenia do rodzaju Helix po- dobne. Szczęki z malutkicłi subtelnych płytek poprzecznych zło- żone i na zewnętrznej stronie delikatnie żeberkowane. Ząbki na tarku językowem trójkończyste. Skorupka zazwyczaj spłaszczona lub stożkowata o wyra- źnym , często bardzo rozszerzonym dołku osiowym. Skręty obłe, rzadziej krawędziste. Brzegi otworu ostre, nierozszerzone. Rodzaj ten jest rozpowszechniony we wszystkich częściach świata. Nasze gatunki znachodzą się mniej lub więcej na całym obszarze kraju, należą do ślimaków mniejszych a jeden nawet (Fat. pygmaea) jest też i u nas najmniejszym ślimakiem lądowym. a) Skorupka płaska lub nieznacznie wzniesiona z powierzchnią mocno kreskowaną. 36. Patula rotundata Muller. (Tab. II. f. 34). Clessin. D. E. 31. F. 2 wyd. str. 119, f. 56, — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 104. Zwierzę stosunkowo do skorupki małe, z przodu zaokrą- glone; ogon bardzo zaostrzony, jasno - szary lub szarawo - siny z bardzo delikatnymi ciemnymi cętkami po bokach; płaszcz barwy czerwonawo - żółtawej z rzadka rozrzuconymi cętkami białawymi. Trzonki oczne prawie obłe, ciemno-szare. Noga dość wąska. Szczęka z 15 płytek złożona, płasko półksiężycowata. Tarko językowe z 35—100 poprzecznymi szeregami ząbków trój- kończystych z kwadratową podstawą. Ząb środkowy nieco mniej- szy od bocznych. 43 Skorupka spłaszczona, przeświecająca, żółtawo -brunatna, z obszernym dołkiem osiowym , wydatnie i regularnie pożeber- kowana , z wierzchu czerwonawo - brunatno cętkowana. Skrętów regularnie powiększających się 6 — 7. W młodości skorupki o wy- raźnej listewce, która u dorosłych coraz bardziej ku otworowi zanika. Średnica: 6— 7»«/,i. Wysokość: 3— 4%i. Ojczyzna: Europa. "W Europie środkowej pospolity, u nas dość rzadki. Pojawia się tylko miejscami w górach , na podgórzu i wyżynie podolskiej. Kryje się pod opadłem liściem, częściej pod kamieniem. Czasem napotyka go się nawet śród ogrodów. Okazy muzealne pochodzą z Horodnicy pod Husiatynem , Trembowli , z Świerża pod Przemyślanami , Żurawna , Strzyżowa, z okolicy Krakowa i Tatr. 36. Patula ruderata Studer. (Tab. II. f. 35). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 120, f. 57. — B. M. F. O. U. u. d. S. str. 105. Zwierzę ciemno - łupkowe lub czarnawe, zresztą do poprze- dniego podobne. Skorupka rogowo - brunatna, przeświecająca u niedorosłych okazów, zwykle płaskawa. Dołek osiowy obszerny i zupełnie otwarty tak, że widać w nim wszystkie skręty. Skręty obłe, wydatnie i regularnie w poprzek źeberkowane. Średnica: 6'"/w. Wysokość 3'"/,„. Typowe nasze okazy nie różnią się wcale lub małoco od zagranicznych. Ojczyzna: Europa środkowa i północna. Żyje śród lasów, w górach, na podgórzu i na wyżynie po- dolskiej. Z wyżyn schodzi czasem nawet w niziny i zdarza się tu i owdzie w lasach w pobliżu rzek większych, jak n. p. w ni- zinie nadbużańskiej. U nas pospolitszy od gatunku poprzedza- jącego. W górach posuwa się prawdopodobnie aż do granicy lasu. Kryje się pod mchem, opadłymi liśćmi, kamieniami, kło- dami i korą drzew gnijących. Okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Podola (Horodnica Trembowla), z okolicy Bobrki , Rudy nad Bugiem , z pod Rze- szowa , Krakowa , z Babiej Góry i Tatr. 44 Od H. rofundała różni się mocniejszem prążkowaniem, węż- szym nieco dołkiem osiowym i więcej obłymi skrętami, raźniej zawiniętymi. Znachodzi się w całej Europie środkowej i północnej (z wy- jątkiem Anglii) przeważnie w górach wyższych rozsiedlony. W Szwecyi i Norwegii , gdzie posuwa się aż do 67° północnej szerokości jest liczniejszy i pospolitszy aniżeli u nas i indziej w Europie środkowej. Patula ruderata var. conica Bąhowski Skorupka 6 — 7'"% szeroka i 4— 4 1/2 "'/"i wysoka, zatem o skrętach bardziej wzniesionych aniżeli u formy typowej , po- staci spłaszczonego stożka. Kształt stożkowaty przybiera sko- rupka wskutek tego, że skręt ostatni zniża się zbyt nagle i układa pod skręt przedostatni. Dołek osiowy węższy ale znacz- nie głębszy. O podobnej odmianie nie ma nigdzie wzmianki w literatu- rze malakologicznej , zdaje się przeto być dla Gralicyi właściwą. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z ruin zamku buczackiego, a nieco do nich zbliżone także z Babiej Gróry i Tatr. 37. Patula solaria Menice. (Tab. III. f. 36). Ckssin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 121 , f. 58. — 2). M. F. O. U. u. d. S. str. 105. Zwierzę smukłe, jasno-szare z dość cienkimi trzonkami ocznymi i bardzo zaostrzonym końcem ciała. Skorupka płaska. Skręty pierwsze nader mało wzniesione, dołek osiowy obszerny, miseczkowaty. Skręty gęsto i regularnie pożeberkowane, zwolna powiększone i ostro - krawędziste. Otwór skorupki prawie czworoboczny. Barwa rogo wato - żółta , z bru- natno - czerwonymi plamkami. Po otworze czworobocznym, pła- skiej postaci i ostrej krawędzi na skrętach wyróżnić go łatwo od wszystkich innych naszych ślimaków lądowych. Średnica 6—7"%. Wysokość: 1-6— 2™^.. Ojczyzna: Środkowa i wschodnia Europa. W Niemczech dotychczas znany tylko z Szląska i połud. wsoh. Bawaryi. 45 U nas rzadki gatunek i napotykany tylko miejscami na podgórzu, w górach i na wyżynie podolskiej. Ukrywa się naj- częściej pod kamieniami, koło potoków lub przebywa na innych wilgotnych stanowiskach. Okazy muzealne pochodzą z Tekuczy w powiecie kołomyj- skim, z Schodnicy z pod Sanoka i Strzyżowa. 38. Fatnia pygmaea Brapamaud. (Tab. III. f. 37). Glessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 122, f. 59. — n. M. F. O. U. u. d. S. str. 106. Zwierzę szaro - brunatne z bardzo drobnymi ciemniejszymi kropkami. Płaszcz brunatny z czerwonawym odcieniem. Szczęka tylko z 19 płytek złożona. Najmniejszy nasz ślimaczek lądowy o skorupce płaskiej lub małoco wzniesionej, o głębokim i stosunkowo wielkim dołku osiowym. Skrętów zwykle 4 , niekiedy 5 zwolna powiększają- cych się. Skorupka dorasta zaledwie 1*2— l'5'"/nł szerokości, 0'5 — 0'6'"/m wysokości; barwę ma stale rogowo - brunatną. Średnica: 1-2 — l-S"'/,^. "Wysokość: 0-6-06%. Ojczyzna: Europa. U nas wszędzie nierzadki tak w górach i na podgórzu ja- koteż na wyżynie podolskiej i w nizinach, ale dość trudny do odszukania z powodu swych drobnych rozmiarów. W jesieni, szczególnie po lub w czasie deszczu , miejscami pospolity. Prze- bywa w lasach , po łąkach a czasem nawet śród ogrodów, kry- jąc się pod gnijącymi kłodami, kamieniami i opadłem liściem. U nas zdaje się być pospolitszym aniżeli indziej w Europie środkowej. Liczne okazy muzealne pochodzą z Podola, Mikuliczyna, Żabiego, Podlutego, Schodnicy, Bobrki, Przemyślan, z okolicy Lwowa, Janowa, Eudy nad Bugiem, z pod Sanoka, Strzyżowa, Rzeszowa, Krakowa i Zakopanego. h) Skorupka stożkowata o gładkiej prawie powierzchni. 39. Patula rupestris Brapamaud. (Tab. III. f. 38). Glessin B. E. M. F. 2 wyd. str. 123, f. 60. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 106. Zwierzę niebieskawo - szare z nogą jaśniejszą ; trzonki oczne bardzo krótkie, zgrubiałe i bardzo tępe. Rożki bardzo małe. 46 Skorupka mała , ciemno - brunatna , płaskawo - stożkowata , g^sto, regularnie, lecz z lekka pokreskowana , cienka i delika- tna. Dołek osiowy głęboki i dość szeroki. Skrętów 5, zwolna i re- gularnie powiększających się. Skręt ostatni zniża się nagle pod przedostatni. Otwór okrągły, nierozszerzony. Nasze okazy są mniej więcej stałej postaci i niezmiennego prawie ubarwienia. Jeżeli są jakie nieznaczne odmiany, to te polegają tylko na więcej lub mniej wzniesionych skrętach , przez co także skorupka bywa bardziej wzniesioną (var. trochoides Kręg) lub więcej spłaszczoną (var. saxatilis Hartm.) Średnica: 2-5"'/„. Wysokość: 1-5%. O j c z y zn a : Europa południowa. Gatunek ten, pospolity w Europie południowej i w połu- dniowych Alpach na skałach wapiennych (jurajskich), występuje tylko miejscami w górzystych okolicach Europy środkowej. U nas znany tylko z zachodniej Galicyi i z pod Krakowa , gdzie zwykle bardzo licznie się pojawia. W Tatrach n. p. są nim czasem kamienie w niektórych dolinach koło Zakopanego tuż po deszczu lub podczas słoty jakby obsiane. W tych też górach posuwa się bardzo wysoko, bo aż w krainę turni (2000 m. n. p. m.) Okazy muzealne pochodzą z Skał Panieńskich pod Krako- wem i Tatr. V. RODZINA. Helicidae. Ślimakowate. Zwierzę zupełnie płaszczem otulone. Szczęki półksiężyco- wate, żeberkowane (Odontognatha) ; tarko językowe całkie, ząbki o szerokiej podstawie, ząbki środkowe zwykle trój kończy ste. Skorupka, w którą zwierzę może się całkiem schować, jest twarda , spiralnie skręcona , postaci płaskawej , kulistawej , kuli- stawo - stożkowatej. I. Rodzaj: Helix. Ślimak lud. Zwierzę wydłużone, górna jego część spiralnie w skorupce skręcona; płaszcz o zgrubiałych brzegach nakryty zupełnie sko- rupką. Trzonki oczne pałeczkowate, różki krótkie. Jamka płucna z prawej strony koło głowy pod płaszczem umieszczona. Szczęki 47 wygięte o wyraźnych listeweczkach podłużnych. Tarko językowe wąskie a długie, ząbki w szeregach ustawione. Skorupka z dołkiem osiowym lub bez tegoż , prawie zawsze w prawo skręcona. Brzegi otworu albo ostre, albo zgrubiałe i odgięte. Rodzaj ten liczy u nas, podobnie jak i w innych krajach i częściach świata, najwięcej gatunków. W naszym kraju jest rozpowszechniony na całym obszarze i na wszystkich wzniesie- niach, lecz najliczniej występuje na podgórzu i na wyżynie podolskiej. Zwierzęta lubią miejsca wilgotne i zacienione, lasy i zarosty nadrzeczne , a mała tylko ilość przebywa na stanowi- skach otwartych , wprost na słońce wystawionych i śród traw niskich. Do największych należy Helix (Relicogena) pomatia a do najmniejszych Helix (Acanthinula) laniellata. 1. Podrodzaj. Acanthinula Beck. Skorupka mała, kulisto - stożkowata , z głębokim a wąskim dołkiem osiowym. Regularnie a bardzo zwolna powiększające się skręty gęsto żeberkowane lub kolczaste. Otwór okrągły, brzeg otworu ostry, nierozszerzony. oj Skorupka kolczastymi wyrostkami najeżona. 41. Acanthinula aculeata Muller. (Tab. III. f. 39). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 127, f. 61. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 109. Zwierzę smukłe , ku tyłowi zwolna zaostrzone , z przodu zwężone. Koniec ogona bardzo krótki, jasno-niebieskawo-szary. Grzbiet i trzonki oczne czarnawe. Od trzonków ocznych prze- biega czarnawa linijka wzdłuż grzbietu. Podeszwa i boki bia- ławe ; trzonki oczne obłe, na wierzchołku guziczkowate, stosun- kowo bardzo długie. Płaszcz prześwietlający, brunatny, czarnawo obrzeżony. Skorupka malutka, kulista wo- stożkowata, o 4 — 4 1/2 skrę- tach. Skręt ostatni stosunkowo do innych zbyt rozszerzony, na skrętach liczne, w poprzek ułożone listewki (z naskórka), które na brzegu w kolczaste wyrostki przechodzą. Przy otworze zniża się skręt ostatni tak nagle, że otwór więcej pod spodem aniżeli z boku jest położony. Dołek osiowy głęboki a wąski. Średnica 2%. Wysokość 2%. Ojczyzna: Europa. 48 Gatunek ten , niezmiennej postaci , jest wprawdzie po ca- łym kraju rozszerzony, lecz nigdzie w większej nie znajduje si^ ilości. W lecie nieraz daremnie za nim szukać , zwłaszcza w ni- zinach i na podgórzu ; a jeżeli się znajdzie , to zazwyczaj tylko jako pusta skorupka. Za to o wiele więcej i częściej napotyka go się w jesieni , szczególniej gdy pora ta jest słotna i ciepła. Muzealne okazy pochodzą z Niżniowa i Horodnicy na Po- dolu, Mikuliczyna, Schodnicy, Lwowa, Ezeszowa, z pod Kra- kowa i Tatr. &) Skorupka lekko żeberkowana. 41. Aciiutliinula lamellata Jeffreys. (Tab. III. f. 40). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 128, f. 62. Zwierzę wydłużone i szczupłe, białawe, prześwietlające. Trzonki oczne i różki czarnawe, pierwsze cienkie i obłe. Płaszcz białawy, prześwietlający. Skorupka kulista wo - stożkowata , malutka , 1 1/2 —^%i sze- roka i 1*6 — l-8"im wysoka, gęsto ale lekko poźeberkowana o 5 skrętach, przejrzysta, rogowo-żółtej barwy. Skręty zwolna się powiększają; ostatni skręt nie tak bardzo jak w gatunku po- przedzającym rozszerzony. Otwór ku dołkowi osiowemu nachy- lony. Dołek osiowy głęboki a wąski. Ojczyzna: Europa północna. Gatunek ten w północnej Europie , szczególnie w Anglii , pospolity, pojawia się w środkowej Europie i to w północnej tylko części bardzo rzadko. Z północnych Niemiec znany tylko z kilku miejscowości, położonych w bliskości morza. U nas nader rzadki. Jedyny okaz, jaki znajduje się w mu- zeum, pochodzi z gór koło myj skich , mianowicie z Tekuczy pod Jabłonowem. 2. Podrodzaj. fallonia, Risso. Skorupka malutka spłaszczona, o bardzo szerokim dołku osiowym. Otwór okrągły, brzegi otworu odgięte. a) Skorupka gładka. 42. Yallonia pulchella Muller. (Tab. III. f. 41). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 130, f. 63. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 110. Zwierzę małe, krótkie a szerokie, z przodu przytępione. 49 z tyłu krótkie i szeroko lancetowato zaostrzone , białawe, na grzbiecie żółtawe, prawie przeźroczyste ; trzonki oczne grube, obłe, z wierzchołkiem mocno guziczkowato zgrubiałym. Rożki tępe, zaokrąglone, żółtawe. Płaszcz przeźroczysty, żółtawy, kropkowany. Skorupka wysoka, gładka, połyskująca, barwy białawej lub białej. Skręt ostatni w stosunku do innych bardzo rozsze- rzony, skręty pierwsze nieznacznie wzniesione. Brzeg otworu wargowaty, rozszerzony i wywrócony. Szerokość: 2-5—3'%. Wysokość: 1-8— 2»'/;„. Ojczyzna: Europa. U nas pospolity na całym obszarze. Przebywa tylko na otwartych stanowiskach, gdzie ukrywa się pod kamieniami, gni- jącymi trzaskami i t. p. W górach wyższych nigdzie dotąd nie znaleziony. Liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Delatyna, Podlutego, Schodnicy, Borysławia, Złoczowa, Bobrki, Prze- myślan, Dublan, Lwowa, Rudy nad Bugiem, z pod Sanoka, Przemyśla, Rzeszowa, Strzyżowa, Krynicy, Zakopanego i Pio- trowa pod Poznaniem. h) Skorupka żeberkowana. 43. Yalloiiia costata Muller. (Tab. III. f. 42). Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. IBO, f. 64. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 110. Skorupka 3 — 3"5"54, szeroka a l'5'%i, wysoka, kształtem zu- pełnie podobna do gatunku poprzedzającego ; ma tylko na skrę- tach liczne skośne żeberka i brzegi otworu bardziej zgrubiałe, a skrętkę nieco wyższą. Żeberka są jużto bardzo wyraźne jużteż mniej wyraźne. Zwykle bywa mniejszy od H. pulchella, ale nie rzadkie są także okazy takiejsamej wielkości lub nawet nieco większe (Lwów). Ojczyzna: Europa. Żyje na całym obszarze i zawsze prawie wraz z poprze- dzającym gatunkiem ; jednak chociaż wszędzie pospolity, to ni- gdzie nie pojawia się tak licznie jak H. pulchella. Zdarzają się również czasem miejscowości, gdzie gatunek ten żyje odoso- biony. Gdziekolwiek go zbierałem , przekonałem się zawsze, iż wszędzie w mniejszej znachodzi się ilości, aniżeli podobny do niego gatunek poprzedni. 50 Liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Delatyna, Kołomyi, Podola, Złoczowa, Bobrki, Lwowa, Szczerca, Borysła- wia, Rudy nad Bugiem, Janowa, Przemyślan, z pod Sanoka, Strzyżowa, Rzeszowa i Piotrowa pod Pozaaniem. 3. Podrodzaj. Trigonostoma, Fitzinger. Skorupka płaska, uwłosiona ; dołek osiowy szeroki i głę- boki, otwór trójzatokowy. 44. Trigostoma liolosericea Słuder. (Tab. III. f. 43). Clessin. B. E. M. I. 2 wyd. str. 134, f. 67. — B. M. F. O. U. u. d. S. str. 112. Zwierzę szare , trzonki oczne i grzbiet czarne ; płaszcz żółtawobiały z czarnawoszarymi plamkami ; rożki bardzo krótkie ; naskórek mocno ziarnkowany. Torebka strzałkowa zanikła, bez strzałki, nasiennik jajowaty. Skorupka zupełnie płaska lub nieznacznie wzniesiona, ro- gowo-brunatna , bez połysku, zrzadka krótkimi włoskami po- kryta, o 6 regularnych skrętach. Przed otworem zniża się niekiedy skręt ostatni, przezco skorupka staje się nieco wzniesioną. Dołek osiowy tak rozszerzony, że widać w nim wszystkie skręty. Otwór skorupki dwoma wystającymi ząbkami na trzy zatokowe wcięcia podzielony. Czasem prócz dwu ząbków większych znachodzi się jeszcze za ząbkiem drugim malutki ząbek trzeci. Brzeg otworu biały, wargowato zgrubiały i odgięty. Odgięcie ostrokrawędziste. Szerokość: 10— 12'"/i„. Wysokość 5— 6'%». Ojczyzna: Europa środkowa. Żyje tylko w górach i to tak w Alpach jakoteż rozrzucony tu i owdzie po górach niższych w Europie środkowej. U nas znany tylko z Tatr i z Krzeszowic pod Krakowem. "W Tatrach posuwa się aż do krainy alpejskiej. Ukrywa się pod kamieniami i kłodami, czasem także pod opadłymi liśćmi, w miejscach za- cienionych i wilgotnych. Okazy muzealne pochodzą z gór tatrzańskich. 46. Trigonostoma triaria Friwaldshy. (Tab. III. f. 44). Clessin. D, M. F. 6. U. u. d. 8. str. 114. f. 39. Zwierzę sinawo szare, zresztą podobne do poprzedniego gatunku. 51 Skorupka mała, z osobnym dołkiem osiowym, płaskostożko- wata, z skrętką ciasnozwiniętą, miernie wzniesioną, brunatnawa, na górnej powierzchni delikatnie żeberkowana, na dolnej gładka, jedwabisto lśniąca. Skrętów 6, głębokimi szwami przedzie- lonych; skręt ostatni ku górze nieco kątowaty, ku dołowi znacznie zwężony, zaokrąglony, powoli i regularnie rozszerzający się, mało co szerszy od poprzedniego. Otwór bardzo skośny, trójzatokowy. Brzeg otworu odgięty, z czerwonawo -brunatną wargą. Górna zatoka ku wewnątrz ząbkowato kończysta. Brzeg zewnętrzny wciśnięty. Szerokość: 3-8 — 5-5™(„. Wysokość 2-4—3'%,. Ojczyzna: Siemiogród, Banat, Węgry, Tatry. 4. Podrodzaj. Triodopsis, Bafinesąue. Skorupka płaska kulistawa, uwłosiona, otwór trójzatokowy, dołek osiowy zakryty. Podrodzaj ten ma w Ameryce północnej licznych przed- stawicieli, u nas zaś i indziej w Europie żyje tylko jeden gatunek : 46. Triodopsis personta Lamareh. (Tab. III. f. 45). Clessin. D. E. M. I. 2 wyd. str. 135, f. 68. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 115. Zwierzę szare, głowa, grzbiet i łuski oczne czarnawe ; po- deszwa szara. Skorupka płasko - kulistawa, o regularnych, mniej lub wię- cej wzniesionych skrętach, rogowobrunatna lub żółtawo- rogowa, przejrzysta lub przeświecająca , w dotknięciu szorstka ; cała, Szczególnie za młodu, licznymi włoskami krótkimi najeżona. Później ścierają się włoski coraz bardziej , zaś skorupki puste są zwykle gładkie, bez włosków. Kołouście dwoma ząbkami opatrzone, trójzatokowe ; naprzeciw otworu znajduje się na skręcie jeszcze trzeci lisbewkowaty ząbek poprzeczny; brzeg od- gięty ostrokrawędzisty. Dołek osiowy tylko u niedorosłych oka- zów widoczny, u dorosłych zaś rozszerzonym brzegiem otworu zakryty. Średnica: 8— ll'"/»i- Wysokość: 5--6-5%. Ojczyzna: Europa środkowa. W okolicach górzystych środkowych i południowych Niemiec i w Czechach nie rzadka. W wyższych górach pospolita. 62 u nas w całym paśmie Karpat pospolity, gdzie posuwa się aż w krainę alpejską. Na wyżynie podolskiej jakoteż na wyżynie krakowskiej również często napotykany. Ukrywa się w lasacli pod mchem, opadłymi liśćmi, kamieniami, gnijącymi kłodami i trzaskami. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Żabiego, Mikuliczyna, Dory, Tekuczy w pow. kołomyjskim, Maj- danu górnego, Podola (Kudryńce, Horodnica, Uścieczko, Niżniów), Halicza, Pieniak. z pod Przemyślan, Lwowa, Schodnicy, z pod Sanoka , Przemyśla , Krynicy, Szczawnicy, z Tatr i z okolicy Krakowa. 5. Podrodzaj. Petasia. Beck. Skorupka kulistawo- stożkowata lub stożkowata, gładka, rogowo - żółtawa , o zakrytym dołku osiowym. Otwór odgięty i dwoma ząbkami opatrzony; brzeg otworu ostry, trójzatokowy. Do tego podrodzaj u należy u nas tylko jeden gatunek, rozpowszechniony w całym kraju : 47. Petasia bidens Ghemnits. (Tab. III. f. 46). Clessin. D. E. M. F. str. 137, f. 69. — B. F. M, Ó. U. u. d. S. str. 116. Zwierzę czarnawo- szare lub czarne. Grzbiet, głowa i trzonki oczne najciemniejsze; podeszwa białawo - szara. Trzonki oczne długie i smukłe ; płaszcz przeźroczysty, szary, czarnoplamisty. Skorupka kulistawo stożkowata lub stożkowata o 7—8 skrę- tach ciasno ułożonych. Skręty regularne, z lekka a gęsto pokre- skowane o mniej lub bardziej wyraźnej krawędzi, wzdłuż której ciągnie się wyraźny pasek biały. Otwór z zewnątrz o dwu doł- kach wgniecionych, którym odpowiadają 2 wewnętrzne ząbki. Ząbki i odgięty brzeg otworu białe. Dołek osiowy zwykle za- kryty lecz nierzadko także nieco widoczny. Średnica: 6—9"^. Wysokość: 6— 6"!4j. Ojczyzna: Europa. U nas nierzadki na całym obszarze, szczególnie na pod- górzu i okolicach wzgórkowatych. "W górach rzadko gdzie się znajduje. 53 Żyje po zaroślach śródłąkowych i śródpolnych , nad rze- kami i potokami, po ogrodach i brzegach lasów. Najchętniej trzyma si^ zarostów olszynowych, gdzie koło pni nieraz w li- cznej znachodzi się ilości. Ukrywa się pod opadłymi liśćmi, ka- mieniami i gnijącymi kłodami. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, podgórza ko- łomyjskiego, Majdanu górnego, Podola (Uścieczko, Monasterzy- ska) z Dobrzanicy i Świerża w powiecie przemy ślańskim, Żu- rawna, ze Lwowa i okolicy, Rudy nad Bugiem, Mikołajowa, z pod Sanoka, z Przemyśla, Strzyżowa, Rzeszowa, Krakowa, Ojcowa i Piotrowa pod Poznaniem. Petasia bidens var. major Bossmaessler. (Tab. III. f. 47). Cl D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 116. f. 42. Skorupka znacznie większa, stożkowata, wyraźniej, aniżeli forma typowa pokreskowana i o silniejszych i większych ząb- kach. Dołek osiowy zakryty lub małoco widoczny. Skręty u nie- dorosłych krawędziste, u dorosłych skręt ostatni obły, bez kra- wędzi. Zresztą skorupka podobna do formy typowej. Średnica: 8—121m. Wysokość: 7—11%. Jak z opisu widoczna, różnice między tą odmianą a formą typową są dość znaczne, zwłaszcza u okazów naszych. Na uwagę zasługuje i ten szczegół, że ta odmiana żyje tylko po lasach , rza- dziej po zaroślach nadrzecznych, zawleczona wodą płynącą. Ojczyzna: Karpaty, Tatry, Siedmiogrodzkie góry. Pospolity w całym kraju tak górach, jak na podgórzu, wyżynie podolskiej i w nizinach. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mi- kuliczyna, Dory, kołomyjskiego podgórza, Tekuczy w powiecie kołomyjskim, Majdanu górnego, Podola (Kudryńce, Niżniów), Halicza, Bobrki, Przemyślan, Dobrzanicy i Prybenia w powie- cie przemyślańskim, z Pieniak, Źurawna, okolicy Lwowa, Rudy nad Bugiem , Janowa , Schoduicy, z pod Sanoka , Strzyżowa i Krakowa. 6. P o d r o d z a j. Frułicicola Held. Szczęki na brzegu o licznych drobnoząbkowanych liste- weczkach (do 20 ząbków). 54 Strzałek 1—2 krótkostożkowatych albo zakrzywionych, szy- dłowatych. (Hel. strigella bez strzałki i woreczka strzałkowego). Skorupka kulistawa, często owłosiona o 5 — 7 skrętach wy- pukłych. Otwór półksiężycowaty, otwór wargowaty, nieco roz- szerzony. Najliczniejszy podrodzaj nietylko u nas lecz w ogóle w ca- łej Europie. Wszysiikie tu należące gatunki przebywają na ziemi ale podczas pory słotnej mają zwyczaj wj^łazić na pnie drzew, na krzewy i większe rośliny zielne, gdzie czepiając się kory lub liści , w stanie nieruchomym nawet podczas dnia i pogody za- wisają. Żyją po lasach, zarostach krzewowatych i zielnych, wśród ogrodów, nad potokami i rzekami. A. Trochiscus^ Held. Skorupka stożkowata, półksiężycowaty otwór wąski, o zgrubiałej białej wardze, dołek osiowy wąziuchny jakby na- kłuty. Grupa ta zbliża się ogólnym wejrzeniem do Petasia. 48. Fruticicola unidentata Drapamaud. (Tab. III. f. 48). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd., 1884. str. 140, f. 70. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 119. Zwierzę szarawe, głowa i trzonki oczne ciemniejsze. Skorupka delikatna, rogowobrunatna, przeświecająca, zrzadka krótkimi włosami pokryta. Skręty wąskie, gęsto na sobie uło- żone z wąziutkim paskiem białym. Otwór zgrubiały, na zewnątrz różowo przeświecający, o jednym malutkiem ząbku. Brzeg otworu odgięty, dołek osiowy nakłuty i do połowy odgiętym brze- giem zakryty. Średnica: 6— 7'%i. Wysokość 5—6";^. Ojczyzna: Europa środkowa. Gatunek ten żyje, taksamo jak poprzedni w wyższych tylko górach, ale prócz Alp występuje także jeszcze w innych górach Europy środkowej, jak n. p. w górach Czeskich, Czarnym lesie, ua wyżynie bawarskiej, w górach saskich i szląskich. U nas znany tylko z Tatr i Babiej Góry. W Tatrach na- leży do zwyczajnych ślimaków, gdzie ukrywa się za dnia zwy- kle pod kamieniami tuż kuło potoków. Okazy muzealne pochodzą z Babiej Góry i Tatr. 55 49. Fruticicola edentula Braparnaud. (Tab. III. f. 49). Clessin. J). E. M. F. 2 wyd. 1884, str. 142, f. 71. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 120. Zwierza szare, grzbiet ciemniejszy, po bokach i ku spo- dowi żółtawe ; trzonki oczne smukłe, czarniawe. Noga zaostrzona z podeszwą źółtawo-białą. Skorupka kulista wo-stoźkowata, rogowo-żółtawa, delikatna i krucha, przejrzysta, zrzadka krótkimi, zwłaszcza za młodu, włoskami pokryta. Skryty regularne, gęsto na sobie ułożone, krawędziste ; wzdłuż krawędzi białawy wąski pasek. Otwór wą- ski, brzeg ostry, koło dołka osiowego odgięty i dołek osiowy do połowy zakrywający. Dołek osiowy wąziutki, jakby nakłuty. Średnica: 5-6-5%. Wysokość: 4 — 4-5'%i. Ojczyzna: Europa środkowa. Żyje tylko w wysokich górach i należy do form alpejskich. Znany z Alp a u nas z granicy leśnej w paśmie Czarnohorskiem. Nasze okazy są nieco większe od zagranicznych. Przebywa nad potokami po większych zielnych roślinach. Okazy muzealne pochodzą z Czarnohory i Tartarowa pod Mikuliczynem. 50. Fruticicola Bielzi A. Schmidt (Tab. III. f. 50). Clessin. B. M. F. Ó. U. u. d. S. 1887. str. 124. f. 48. Skorupka płaskawo-stożkowata, brunatna lub żółtawo bru- natna, dość gęsto krótkimi a wiotkimi i zagiętymi żółtawymi włoskami okryta, 8 — 9'^ szeroka i 6 — 7"^ wysoka. "Włoski są twarde lecz na pustych skorupkach zwykle zupełnie starte. Skrę- tów 6 — 7. Skręty regularne, ostatni małoco szerszy od przed- ostatniego, na skrętach biały, wąziutki pasek. Otwór półksięży- cowato wydłużony ; brzeg ostry nieco odgięty ; warga biała, wyraźna i na zewnątrz różowawo prześwietlająca. Dołek osiowy zakryty. Gatunek ten przypomina kształtem swoim nieco Fr. uni- tenłata, ale innymi znamionami zbliża się więcej do Fr. carpatica. Ojczyzna: Gralicya, Bukowina, Siedmiogród. Żyje u nas wprawdzie w całym paśmie karpackiem lecz wszędzie należy do rzadszych ślimaków. Ukrywa się w lasach pod opadłymi liśćmi. ^6 Nieliczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, podgórza kołomyjskiego, z okolicy Przemyśla, Strzyżowa i Tatr. B. TricMa, Harłmann. Skorapka kulistawo stożkowata, często nieco przypłaszczo- na , otwór okrągławo - półksiężycowaty. Brzeg otworu ostry, przy dołku osiowym odgięty i nabrzmiały. 51. Fruticicola sericea. Drapamaud. (Tab. III. f. 51). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., 1884. str. 143, f. 72. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 125. Zwierzę smukłe, jasno-łupkowo-szare, także źółtawo-białe z grzbietem ciemniejszym, krągławo ziarnkowane. Trzonki oczne bardzo smukłe. Płaszcz szary, nieregularnie brunatnawo- czarno plamkowany. Szczęki prawie półkoliste z 12 — 16 równoległymi gęsto ułożonymi listewkami. Strzałek 2, obłych, prostych lub mało zakrzywionych. Skorupka żółtawo-brunatna, nieznacznie lecz gęsto w po- przek pokreskowa; naskórek zrzadka łatwo odpadającymi i w po- przek ustawionymi włoskami wiotkimi okryty. Skrętów 6, dość szybko ale regularnie powiększających się, ostatni 2 razy większy od przedostatniego. Na skrętach wyraźny wąski pasek biały. Otwór prawie równie szeroki jak wysoki. Dołek osiowy głęboki a wąski. Średnica : 7"%. Wysokość : 4-5— 6'"/». Ojczyzną tego gatunku jest z wyjątkiem Danii i Szwe- cyi, cała Europa, na południe posuwa się aż do najdalszych kończyn półwyspu włoskiego. U nas nieliczny i znany dotąd z podgórza, wyżyny po- dolskiej i okolicy Lwowa. Jak daleko posuwa się na wschód niewiadomo. Przebywa koło mokrawin po lasach i zaroślach w pobliżu rzek, potoków i źródeł, czasem nawet śród ogrodów. Miejscami na niektórych roślinach, ja^ n. p. na Impatiens noli tangere, nierzadki. Dokładne oznaczenie tego gatunku podług skorupki napo- tyka na znaczne trudności a to z powodu podobieństwa wiel- kiego do H. ruhiginosa. 57 Okazy muzealne poeliodzą z podgórza kołomyjskiego, z Miel- nicy na Podolu, Dobrzanicy w powiecie przemyślańskim , Sta- rego Sioła, Lwowa (ogród pojezuicki, Snopków), Szczerca i Strzyżowa. 52. Fruticicola Clessini Ulicny. (Tab. III. f. 52). Glessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 147 f. 77. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 126. Fruticicola transsihanica Bąkowski (Mięczaki galicyjskie. Lwów. 1885. str. 25). Skorupka kulistawa, brudno biała, prześwietlająca, prawie przeźroczysta. Skrętów 5 — 51/2. Skręt ostatni stosunkowo do innych tak rozszerzony, że zajmuje większą, część skorupki. U nie- dorosłych biały wąziutki pasek dość wyraźny; później znika pasek ten zupełnie. Włoski na skorupce tylko u młodych oka- zów pod silnie powiększającą lupą widoczne. Otwór kolisty, brzegi otworu ostre, bez wargi, tylko koło dołka osiowego nieco nabrzmiałe. Dołek osiowy nakłuty. Zwierzę ma płaszcz ciemno poplamiony. Po powyższych znamionach gatunek ten łatwo od- różnić tak od poprzedniego jak następnego. Średnica: 8— 10'«4^. Wysokość: 5-5— 8»%i. Ojczyzna: Czechy, Morawia, Szląsk, Galicya. U nas dość rzadki a nigdzie nie pojawia się licznie. Żyje miejscami na podgórzu i koło Lwowa po niskich zarostach, cza- sem śród ogrodów. Z wiosną kryje się pod odpadłem liściem w lecie zaś zwykle zawiesza się na rozmaitych większych chwastach. Okazy muzealne pochodzą ze Świerża pod Przemyślanami, Lwowa (po ogrodach), Hołoska, Mraźnicy pod Borysławiem, Przemyśla, Strzyżowa, Szczawnicy i okolicy Krakowa. 53. Fruticicola rubiginosa Ziegler. (Tab. III. f. 53). Clessin. D. E. M. F. wyd. 2, str. 148, f. 78, 78 a. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 125. Helix rubiginosa. A. Schmidt, granulata Clessin. Fruticicola granulata, Bąkowski (zob. Mięczaki galicyjskie, Lwów 1885). Skorupka kulista wo- stożkowata, przeświecająca, rogowo- brunatna, łatwo odpadającymi wiotkimi włoskami okryta. Skrę- 58 tów 6; skręty wypukłe, skręt ostatni, stosunkowo do innych nie bardzo rozszerzony, zniża się koło otworu raźniej aniżeli u ga- tunku -poprzedzającego. Dołek osiowy wąski a głęboki i rozsze- rzonym a nabrzmiałym w tym miejscu brzegiem do połowy nakryty. Średnica: 6—7-6''%. Wysokość: 5— 5-6»«4,. Różnica między tym gatunkiem a poprzedzającym jest bar- dzo mała i do należytego ioli wyróżnienia posłużyć może tylko strzałka. Zresztą skorupka gatunku H. ruhiginosa jest zwykle bardziej wzniesiona, poszczególne skręty są wypuklejsze i głę- bsze, a włoski na skorupce mniej trwałe i łatwiej odpadające aniżeli u H. sericea. Gatunku Fruticicola (Helix) gramdata nie ma u nas a wy- kazanie jego przez Bąkowskiego (Mięczaki galicyjskie) polegało na błędnem oznaczeniu S. Clessina, podanem w pier- wszem wydaniu : Deutsche Excurions Mollusken Fauna. Daty za- tem, podane przy tym gatunku w wyżej wymienionej pracy na- leży odnieść do Fr. ruhiginosa. Ojczyzna: Europa. Miejscami pospolity, szczególnie na podgórzu i w nizinach. Trzyma się podmokłych łąk i innych mokrawin, brzegów rzek, potoków i wód stojących, gdzie ukrywa się pod gnijącymi drze- wami, liśćmi opadłymi i innymi butwiejącymi roślinami. Liczne okazy muzealne pochodzą z podgórza kołomyj skiego, Podola (Tarnoruda, Skała, Mikulińce, Bucyki nad Grniłą, Miel- nica, z Dobrzanicy w powiecie przemyślańskim, z okolicy Rawy Ruskiej, Rudy nad Bugiem, Lwowa, Dublan, Szczerca, Żurawna, Mikołajowa, Strzyżowa, Rzeszowa, z pod Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. 54. Fruticicola łiispida lAnnć. (Tab. III. f. 54). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 151, f. 80. 81. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 129. Skorupka nieco wzniesiona, płaskawo- stożkowata, cieniutka, prześwietlająca lub nieco przejrzysta, rogowo-brunatna , łatwo odpadającymi włoskami okryta. Skrętów 6 — 7; skręty wą- skie, ściśnione, regularnie powiększające się, ostatni małoco szer- szy lub 2 razy tak szeroki jak przedostatni ; na skrętach niekiedy wąski biały pasek. Otwór skośny, półkolisty lub kulistawy z na- 59 brzmiała , zewnątrz widoczną wargą. Brzeg ostry, prosty lub małoco odgięty. Dołek osiowy obszerny, głęboki i całkiem otwarty. Średnica: 7—10"^. Wysokość: 4—6%. Ojczyzna: Europa. Gatunek ten jest u nas pospolity na całym obszarze ; naj- liczniej znachodzi się w nizinaołi a w górach rzadko gdzie się pojawia. Forma typowa jest u nas najzwyklejszą. Okazy muzealne pochodzą z podgórza kołomyjskiego, Stanisławowa, Podola, z oko- licy Bobrki i Przemyślan, z Dobrzanicy w powiecie przemy- ślańlkim, ze Lwowa, Zurawna, Eudy i Skomoroch nad Bugiem, z pod Rawy Ruskiej, Przemyśla i Krakowa. Fr. hispida var. naua Jeffreys. Skorupka 5"6% szeroka a 3-5"^ wysoka o ściśuionych nader skrętach a szerokim stosunkowo dołku osiowym i wyra- źnej wardze. Odmiana ta znachodzi się u nas miejscami razem z formą typową. Okazy muzealne pochodzą z okolicy Bobrki, Przemyślan i Rudy nad Bugiem. Fr. hispida var. conica Jeffreys. Skorupka l~Q%n szeroka i 6"«4i wysoka o 61/2 — 7 skrętach wąskich; skręt ostatni małoco szerszy od przedostatniego. Odmiana ta występuje tylko w północnych Niemczech i indziej w Europie północnej. U nas rzadka. Okazy muzealne pochodzą tylko ze Lwowa (Żelazna Woda, Zofijówka). Fr. hispida var. conciniia Jeffreys. Szerokość: 7— 8'%i. Wysokość: 81/2— 4%. Skorupka średniej wielkości o 6— 7 skrętach małoco wznie- sionych , przezco wydaje się prawie płaską. Ta odmiana nie jest u nas wcale rzadką. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Kołomyi, Uścieczka na Podolu, Dobrza- nicy w pow. przemyślańskim , Bobrki , Lwowa i Skomoroch nad Bugiem. 60 Fr. hispida var. septentrionalis Clessin. Ojczyzna: Europa północna. Skorupka 8 — 9'"% szeroka a 4—5^;^ wysoka o stosunkowo wąskim, prawie o połowę mniejszym aniżeli u formy typowej dołku osiowym. Odmiana ta występuje w północnych Niemczecłi a u nas pojawia się dość rzadko. Okazy muzealne pochodzą ze Lwowa (Zofjówka) i z pod Krakowa. 56. Fruticicola umbrosa Partsch. (Tab. III. f. 55). Clessin D. E M. F. 2 wyd. str. 160, f. 91. — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 130. Skorupka płasko-stożkowata, rogowożółtawa, cienka, przej- rzysta, naga i tłustego połysku. Skrętów 5—6; skręty mało wzniesione, regularnie powiększające się, o dość wyraźnej kra- wędzi. Skręt ostatni zniża się pod krawędź tylko przy otworze. Otwór kolisty, nieco nabrzmiały, brzeg otworu odgięty. Dołek osiowy tak szeroki, że widać w nim wszystkie skręty. Średnica: 10—13*'^. Wysokość: 5—7%. Ojczyzna: Europa. Gatunek ten, łatwo wyróżniający się od innych jemu po- krewnych, przebywa u nas tylko na podgórzu i w górach a do- tąd znany tylko z Galicyi zachodniej. Nasze okazy mało mię- dzy sobą się różnią, tylko tatrzańskie są znacznie mniejsze i bar- dziej przypłaszczone (10 — Wjm szer. i 5— 6'5'"/m wys.) i użeber- kowanie na skrętach mają wyraźniejsze. Okazy muzealne pochodzą z Krynicy, z pod Krakowa (Skały Panieńskie) i Tatr. 56. Fruticicola Pietniskiana Partsch, (Tab. III. £. 56). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. 1887. str. 131. f. 51. Skorupka płaska lub nieco wzniesiona, rogowobrunatna, przeświecająca , długimi a trwałymi włoskami okryta ; włoski wiotkie i zgięte. Skrętów regularnie powiększających się 6 ; skręt ostatni nieco szerszy od przedostatniego i większą część skorupki zajmujący. "Wzdłuż nieznacznie naznaczonej listewki na skrętach ciągnie się jasny pasek, który, szczególnie gdy wło- ski są starte, bywa widoczny. Otwór z nabrzmiałą wargą, lecz warga na zewnątrz nie widoczna. Brzeg otworu nieznacznie 61 odgięty i dołek osiowy nieco zakrywający; otwór prawie ko- listy. Dołek osiowy głęboki i obszerny ale zawsze mniejszy aniżeli u Fr. hispida. Średnica: 7— 9'«4i- Wysokość: 4-5— 6'%i. Gatunek ten zbliża się najbardziej do Fr. hispida ale wy- różnia się od niego długimi i trwałymi włoskami, bardziej od- giętym brzegiem otworu, wydatniejszą nieco wargą i mniejszym dołkiem osiowym. Dwie formy można w tym gatunku odróżnić : jedne prawie płaską, u której tylko nieco zniża się skręt ostatni, i drugą kulistawo-stożkowatą o wzniesionych skrętach. Pierwsza forma ma dołek osiowy obszerniejszy, druga węższy. Ojczyzna: Galicya, Węgry północne (Trenczyn). Ślimak ten żyje u nas tylko na podgórzu i w górach; na podgórzu pospolitszy. Jestto forma właściwa Galicyi i północ. Węgrom (Trenczyn) a napotykaną była dotąd od Krakowa i Zakopanego aż po Karpaty stryjskie, zaś z Beskidu wscho- dniego nie znana. Przebywa nad potokami i mokrawinami, ukrywa się pod opadłymi liśćmi lub po rozmaitych zielskach. Muzealne okazy pochodzą z gór stryjskich (Pohorce), Prze- myśla, Rzeszowa, z pod Krakowa (Kępa) i Zakopanego. C. Euloła, Hartmann. Skorupka nieuwłosiona o wzniesionej skrętce a obłych skrętach. Otwór okrągławy, brzeg otworu ostry, rozszerzony bez wystającej wargi. Dołek osiowy głęboki i znacznie rozszerzony. 67. Fruticicola strigella Drapamaud. (Tab. III. f. 57). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 163, f. 98. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 132. Skorupka płaskawo- stożkowata, rogowo- żółtawa, naga, wy- raźnie w poprzek i gęsto żeberkowana. Skrętów zwykle 6, niekiedy 61/2 ; skręty wypukłe i regularne a ostatni nieco przy otworze zniżony, jest tak rozszerzony, że zajmuje więcej aniżeli połowę skorupki. Na skrętach dość wyraźny biały pasek. Otwór rozsze- rzony, brzeg odgięty, z nabrzmiałą białą wargą, prześwietlającą na stronie zewnętrznej różowawo. Brzeg przy dołku rozszerzony i odgięciem dołek nieco zakrywający. Dołek osiowy głęboki i obszerny ; widać też w nim wyraźnie wszystkie skręty. Za młodu jest skorupka krótkimi włoskami pokryta. 62 Średnica: 12—17'%.. Wysokość: 9-12"^. Nasze okazy są zwykle większe od zagranicznych a ich wysokość stosunkowo do szerokości mniejsza, mają też dołek osiowy znacznie szerszy. Jednak okazy takie, jakie znachodzą się w Europie środkowej, nie są u nas także rzadkie. Największe okazy żyją na wyżynie podolskiej, nie wyłączając Lwowa i jego okolicy. Skorupki starte i zwietrzałe są śnieżystobiałej barwy. Ojczyzna: Cała prawie Europa, począwszy od najbardziej na południe wysuniętych kończyn aż do Szwecyi i poza Peters burg na północ. Żyje na całym obszarze w nizinach , na podgórzu , miej- scami w górach i wierzchowinie podolskiej. Przebywa w lasach pod opadłymi liśćmi i kłodami gnijącymi, pod kamieniami po ruinach zamków, po suchych, nagich a kamienistych wzgórzach i po jarach podolskich. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Dory nad Prutem, podgórza kołomyjskiego, Podpieczar w stanisławowskiem, Podola (Uścieczko, Winiatyńce, Czortków, Trembowla), z oko- lic Bobrki i Przemyślan, Pieniak, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Poździmierza , Przemyśla , Krakowa , Krzeszowic i z pod Poznania. 68. Fruticicola fruticum Muller. (Tab. III. f. 58, 58 a, 58 b). Clessin. D. E. 31. F 2 wyd. str. 164, f. 94. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 132. Skorupka stożkowata, w rozmaitych odcieniach rogowo-źół- tawa, biaława lub biała, połysku tłustego. Skrętów 6, skręty regularne, bez paska lub z paskiem brunatnym, skręt ostatni znacznie rozszerzony i większą część skorupki zajmujący. Otwór skośny, okrągławy, brzeg otworu odgięty, o dość wyraźnej war- dze. Głęboki i miernie szeroki dołek osiowy brzegiem otworu nieco zakryty. Płaszcz zwierzęcia jest plamisty a plamy przezie- rają przez skorupkę. Średnica: 16-22'%i. Wysokość: 13— 20»^. Odmiany nie są wybitne, skorupki są tylko ciemniejsze lub jaśniejsze, nierzadko zupełnie białe, z paskiem lub bez pa- ska, wreszcie bardziej spłaszczone albo więcej stożkowate. Nie- które przy 22'«^» szerokości są 19"'/ff» wysokie, inne znowu przy tej samej szerokości mają 20"J(^ wysokości. U mniejszych okazów ten sam zachodzi stosunek. 63 Ojczyzna: Cała Europa z wyjątkiem Anglii. Na północ posuwa si^ też bardzo daleko. Gatunek ten żyje u nas na całym obszarze. Przebywa w nizinach, na podgórzu i na wyżynie podolskiej; w górach rzadko gdzie się pojawia. Przebywa po zaroślach śródłąkowych i śródpolnych, po ogrodach, szczególnie zaś w łozinach nad rze- kami i potokami na łopianach, krzewach i rozmaitych zielskach. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego Kołomyi, Sta- nisławowa, Halicza, Zurawna, Podola (Winiatyńce, Woziłów), Dobrzanicy w pow. przemy ślańskim, Pieniak, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Skomoroch i Poturzycy, Janowa, Przemyśla, Rzeszowa, Strzyżowa i Krakowa. B. Theha, Gray. Skorupka o skrętach mało wzniesionych, skręty obłe i szy- bko powiększające się, ostatni znacznie rozszerzony. Dołek osiowy wąski, nakłuty. Otwór znacznie rozszerzony, brzeg nieco odgięty, wargowaty. Grupa ta ma u nas tylko jednego przedstawiciela, a liczniejsze jej gatunki żyją w Europie południowej i południo- wo-wschodniej. 59. Fruticicola cartlinsiana Muller. (Tabl. III. f. 59). Clsesin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 168, f. 96, — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 133. Skorupka płaskawo - stożkowata, biaława, tłustawo - lśniąca, naga, przejrzysta. Skrętów 6; skręty bardzo szybko powiększone. Skręt ostatni zajmuje prawie połowę skorupki a zniża się przy otworze bardzo nieznacznie. Otwór rozszerzony, koli stawy ; warga wyraźna i na zewnątrz różowo prześwietlająca. Brzeg ostry, odgięty; dołek osiowy nakłuty i brzegiem nieco zakryty. Średnica: 10—11'"/™. Wysokość: 7—8%. Ojczyzna: Europa środkowa i południowo-wschodnia. Gatunek ten jest u nas nader rzadki i znany dotąd tylko z Tatr. W Europie środkowej pojawia się także tylko miejscami, w Europie zaś południowej należy do zwyczajnych. Dwa okazy muzealne pochodzą z Tatr. E. Monacha, Hartmann. Skorupka płaskawa lub stożkowata, delikatna i gęsto ziarn- ko wana. Otwór skośny, półksiężycowaty, brzeg odgięty, nieco 64 rozszerzony, warga wyraźaa. Dołek osiowy wąski, nakłuty lub zakryty. 60. Fruticicola incariiata Muller. (Tab. III. f. 60). Clessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 170. f. 97. — D. M. F. 6. u. d. S. str. 134. Skorupka płaskawostożkowata, rogowożółtawa, czerwona- wobrunatna lub biaława, połysku tłustego, cienka, przejrzysta albo prześwietlająca. Skrętów 6 -61/2. Skręty regularnie powię- kszone; ostatni zajmuje mniej aniżeli połowę skorupki. Środkiem wzdłuż skrętów ciągnie się wąski biały pasek. Przy otworze zniża się skręt bardzo nieznacznie. Brzeg otworu ostry, odgięty; warga bladoróżowa, wyraźna i na zewnątrz widoczna. Otwór skośny, półksiężyce wato wydłużony. Dołek osiowy wąski a głę- boki i brzegiem nieco zakryty. Barwa skorupki mało się zmienia : najzwyklejsza jest ro- gowożółtawa lub biaława. Skorupki są bardziej spłaszczone albo o skrętacli więcej wzniesionych i wówczas mają postać stożkowatą. Znachodzą się okazy, które przy 14'^ szerokości mają 11™^. wy- sokości a przy 16%* szerokości 10"^ wysokości. Młode i niedo- rosłe okazy mają skorupkę szorstką w dotknięciu, bez połysku i skręty o dość wyraźnej krawędzi. Średnica: 13— 16™/«. Wysokość: 9—12%. Ojczyzna: Europa Z wyjątkiem Anglii znany z całej Europy, ale na zachodzie i północy zdaje się być pospolitszym aniżeli u nas. U nas ten gatunek dość rzadki ; pojawia się tylko na pod- górzu i w górach Galicyi zachodniej. Żyje w lasach nad po- tokami, szczególnie między zarostami olszynowymi. Ukrywa się pod opadłymi liśćmi koło drzew i krzewów. Na zimę nie za- grzebuje się w ziemię lecz kryje się pod liściem, dlatego można go nieraz zbierać śród zimy podczas odwilży. Okazy muzealne pochodzą z okolicy Rzeszowa, Strzyżowa, Krakowa, Krzeszowic, z Babiej Góry i Tatr. 61. Fruticicola carpatica FriwaUsTcy. (Tab. III. f. 61). Clessin. B. E. M. F. 2, wyd. str. 171. f. 98. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 136. Skorupka stożkowata, czasem płaskawa, kształtem do po- przedzającego gatunku podobna, żółtawo-branatna, biaława lub 66 białawo-tłustym połysku. Skrętów 6. Skręty regularne, ostatni ma- łoco szerszy od przedostatniego. U skorupek żółtawo-brunatnych i białawych znachodzi się biały pasek wzdłuż skrętów. Otwór półksiężycowato wydłużony, skośny ; brzeg otworu ostry, od- gięty; warga wyraźna, biała, na zewnątrz żółtawo przeziera- jąca. Dołek osiowy nakłuty, u niedorosłycli tylko widoczny, zresztą zawsze brzegiem zakryty. Średnica: 10— 15'%i. Wysokość: 8— 12»%j. Barwa skorupki bywa najczęściej żółtawo-brunatna w kilku odcieniach (jaśniejsza lub ciemniejsza), rzadziej biaława lub biała. Kształt i wielkość skorupki są dość zmienne. Nierzadko zdarzają się okazy o skorupce tak przypłaszczonej, że przy 13 — 14:%^ szerokości są 9 — lO"'/,^ wysokie, inne znowu mają skręty tak wzniesione, że przy 13'"/„ szerokości są ll*%i wysokie. Najmniej- sze okazy, mierzące zaledwie 10— ll'«4i szerokości a 8 — 9 "^ wy- sokości, pochodzą z Tatr z krainy podalpejskiej. Gatunek ten różni się od poprzedniego bardziej wznie- sioną skorupką , zakrytym dołkiem osiowym i więcej kolista- wym otworem. Ojczyzna: Czechy, Morawia, Szląsk, Galicya, Bukowina, Węgry, Karyntya, Kraina i Dalmacya. Wszędzie pojawia się tylko w górzystych okolicach. U nas żyje wszędzie w lasach na podgórzu, w górach i na wyżynie podolskiej. W górach posuwa się aż w krainę alpejską. Ukrywa się pod opadłymi liśćmi i kłodami. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego , Czarnohory, Mikuliczyna , Dory , podgórza kołomyjskiego , Halicza , Żurawna, Korczyna, Schodnicy, Podola (Horodnica, Mielnica), Prybynia w powiecie przemy ślańskim , Podmanasterza w powiecie bo- breckim, ze Lwowa, z pod Sanoka, Strzyżowa, Rzeszowa, Kry- nicy, Krakowa, Zakopanego i Tatr. 7. Podrodzaj. Campylaea Beck. a) Campylaea sensu str. Skorupka gładka, płaska lub nieco wzniesiona. Skrętów szybko powiększających się 6, zwykle paskowanych. Skręt ostatni zniża się dość znacznie przy otworze. Otwór okrągławy rozszerzony; brzeg wargo waty, odgięty. Dołek osiowy obszerny i zupełnie otwarty. 66 Gatunki należące do tej grupy, żyją tylko na podgórzu, w górach i na wyżynie podolskiej. Przebywają zwykle po ska- łach, kryją się podczas posuchy w ich szczeliny a pełzają po nich w czasie deszczu. Nie są także rzadkie po zaroślach nad brzegami potoków , gdzie po rozmaitych ziołach się zawieszają. U nas poznano 4 gatunki a z tych 3 znachodzą się w muzeum. Grupa ta ma najwięcej przedstawicieli w Alpach. 62. Campylaea Hazyana Cl. (Tab. III. f. 62). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 151, f. 65. Skorupa wielka , z szerokim dołkiem osiowym , bardzo przypłaszczona , delikatnie prążkowana , okryta długimi , zakrzy- wionymi włoskami , na górnej stronie z dwoma paskami : jednym słabo odznaczonym , drugim wyraźnym brunatnej barwy. Nadto bywa u dołu trzeci niewyraźny pasek. Skrętka całkiem płaska. Skrętów 5 1/2 powoli rozszerzonych, miernie głębokim szwem przedzielnych ; skręt ostatni dwa razy szerszy od przedostatniego, tuż przed otworem nieco zniżony; otwór skośny, szeroko- półksiężycowaty , małoco szerszy niż wyższy. Brzeg otworu ostry, rozszerzony i odgięty. Śr. 22 "t wys. 9-4%. Przebywa w górach po wilgotnych miejscach. Znany do- tychczas z północnych Węgier i Tatr (Trenczyn), skąd Clessin go otrzymał i dopiero w r. 1887 opisał. Gatunek ten na pierwszy rzut oka różni się od innych krajowych swą kosmatą skorupką. Dopiero w Dalmacyi i Ser- bii pokrewne mu występują formy. — Muzeum nie posiada do- tychczas żadnego okaz a. Wykryta na Babiej górze Campylaea ? planospira Lam, a podana w Spraw. kom. Fiz. T. XIV. przez S. Stobieckiego najprawdopodobniej jest powyżej opisaną przez Clessina formą, zwłaszcza, że według J. Bąkowskiego (Mięczk. gal. Lwów, 1885, str. 29—30) chociaż bardzo jest zbliżoną do C. planospira, jednakże: „żadna z podanych w Ikonogr. Bossm. skorupek nie zgadza się całkowicie z naszą" (str. 30, 1. c). Jedyny okaz tego ślimaka znachodzi się w zbiorach Komisyi Fizyograficznej w Krakowie. Cam. planospira Lam. różniąca się skorupką gładką a skrętką nieco wzniesioną, znaną jest dotychczas tylko z południowego Tyrolu, Włoch, Serbii i t. d. 67 63. Campylaea cingulella Ziegler. (Tab. IV. f. 63). Glessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 159, f. 72. Skorupka płaska , brudno-biała , gęsto pożeberkowana, nieco lśniąca , dość twarda , nieprzeźroczysta , z wąziutkim paskiem brunatnym wzdłuż skrętów. Skręty przypłaszczone a pierwsze wcale nie lub tylko bardzo nieznacznie nad ostatnie wzniesione. Skrętów 5 ; skręt ostatni zajmuje połowę skorupki i zniża się nieco przy otworze. Otwór kolisty lub kolista wy, nieco skośnie albo poziomo do skorupki ustawiony. Brzeg odgięty, warga słabo rozwinięta , chociaż dość wyraźna. Dołek osiowy obszerny , szczególnie ostatnim skrętem znacznie rozszerzony. Sr. 16 -19^^,, wys. 7-9 '>nL. ftn ' Forma ta jest przynajmniej w Tatracli stałą tak w po- staci jakoteż ubarwieniu. Skorupki o skrętach pierwszych nieco wzniesionych są liczniejsze , jednak zupełnie spłaszczone są ró- wnież pospolite. Ojczyzna: Tatry i Wołyń, Węgry północne. Żyje w Tatrach po skałach wapiennych i dolomitowych a posuwa się tam aż do górnej granicy regli. Ślimaka tego od- krył prof. Zawadzki na Wyżynie wołyńskiej , zaś Dr. Jachno zbierał go także w Krzeszowicach. Bardzo liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Tatr. 64. Campylaea faustina Ziegler. (Tab. lY. f. 64). Clessi7i. B. E. M. F. 2. Aufi. str. 176, f. 101. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 166. Skorupka kulistawo-stoźkowata , płaska wa lub płaska, de- likatnie a gęsto pokreskowana, przejrzysta lub przeświecająca, z wierzchu żółta lub żółtawa , spodem żółtawo-brunatna lub bru- natna, czasem z wierzchu i spodem jednakowo ubarwiona. Wzdłuż skrętów ciągnie się zwykle ciemno-brunatny pasek, pod którym znachodzi się jeszcze często dość wyraźny drugi pasek ja- śniejszy od skorupki. Przy otworze zniża się skręt ostatni dość znacznie pod pasek , przeto otwór jest skośny. Skrętów zwykle 6, rzadko 61/2, skręty szybko powiększają się, ostatni zaj- muje więcej aniżeli połowę skorupki. Otwór rozszerzony , brzeg znacznie odgięty , warga biała. Dołek osiowy szeroki i otwarty tak , że widać w nim wszystkie skręty. Śr. 13-22. «^, wys. 7-16%. Odmiany są liczne a różnią się tak postacią jakoteż ubar- wieniem i wielkością. Największe okazy pochodzą z podolskich jarów dniestrowych , zaś najmniejsze z Tatr i Czarnohory. "W" górach posuwa się aż w krainę alpejską. Ukrywa się śród lasów pod opadłymi liśćmi, pod kłodami, śród rozmaitych ziół nad wodami , a szczególnie po szczelinach skalnych. Skały w czasie słoty zwykle licznie obsiaduje lub pełza po nich powolnie. Ojczyzna: Europa środkowo- wschodnia. Znany z Czech, Morawii, Szląska, Gralicyi, Bukowiny i Siedmiogrodu. Forma typowa jest u nas pospolitą na podgórzu , w całem paśmie kar- packiem i na wyżynie podolskiej. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Ha- licza, Korczyna, Schodnicy, Podola (Iwanie nad Dniestrem, Kasperowce nad Seretem , Horodnica), Pieniak , Prybynia w po- wiecie przemyślańskim , Romanowa w pow. bobreckim, Lwowa, Przemyśla , Strzyżowa , Rzeszowa , z pod Krakowa i z Tatr. Campylaea faustina var. associata Ziegler. Skorupka płaska lub nieco tylko wzniesiona, jednostajnej jasno-żółtej lub żółtawo- brunatnej barwy, z paskiem lub bez paska. Dołek osiowy obszerny. Szerokość 13 — 27*^, wysokość 7— 10";4i- Wprawdzie podaje Ziegler (Rossm, Ikonogr.) nieco od- mienne cechy dla tej odmiany , jednak z powodu zbyt spłaszczonej skorupki nie można tej formy do żadnej innej odmiany zaliczyć. Okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Czarnohory, gór mikuliczyńskich , Pieniak i Tatr. Cainpylaea faustiua var. citriuula Ziegler. Skorupka średniej wielkości , skręty znacznie wzniesione , barwy z wierzchu i spodu blado-żółtej. Pasek wąski lub nie ma go wcale, dołek osiowy mały lub średni. Szerokość skorupki 14—19'%,, wysokość 8— 16"'^. Okazy muzealne pochodzą z Korczyna, Schodnicy, Prze- myśla , Strzyżowa i Tatr. Campylaea faustina var, Charpentieri Schoh. Skorupka nieco wzniesiona , ciemno-brunatna , dołek osiowy stosunkowo wąski. Szerokość 17—18"^, wysokość 11 — 12''"/^. Okazy muzealne pochodzą z Żurawna i Schodnicy. Prócz odmian powyższych znachodzą się u nas jeszcze inne ale już mniej wybitne. Gatunek ten w ogóle jak indziej w Europie tak też i u nas jest skłonny do licznych zmian 69 w postaci i ubarwieniu skorupki, jakoteż do rozszerzania i zwę- żania dołka osiowego. 65. Campylaea Rossmaessleri Ffeiifer. (Tab. IV. f. 65), Clessin. JD. M. F. O. U. u. d. S. str. 167, f, 79. Skorupka kulista wo - stożkowata , blado -żółta, bardzo cie- niutka i delikatna , lśniąca , przejrzysta , z wąskim brunatnym paskiem wzdłuż skrętów. Skrętów 6 , które szybko powiększają się; ostatni skręt, znacznie rozszerzony, zajmuje więcej aniżeli połowę skorupki i zniża się przy otworze nieznacznie. Otwór okrągła wy, prawie kolisty. Brzeg ostry, nieco odgięty, bez wargi. Dołek osiowy wąski , prawie nakłuty. Śr. 12 «t, wys. d%,. Gatunek ten przypomina bardzo tak swą postacią jakoteż ubarwieniem niektóre odmiany gatunku poprzedzającego. I tak postacią zbliża się do odmiany Charpentieri , delikatnością zaś i przejrzystością skorupki do niektórych naszych odmian kar- packich np. do associata. Główne różnice, jakie zachodzą pomię- dzy C. faustina a tym gatunkiem, polegają na mniejszych sto- sunkowo rozmiarach , skrętach bardziej wzniesionych i wąskim dołku osiowym. Ojczyzna: Tatry. Żyje w Tatrach , na Babiej Górze a według Dra Jachny także koło Krakowa. W Tatrach wznosi się aż do 2128. m. n p. m. Kilka okazów muzealnych pochodzi z Tatr. 8. Podrodzaj. Chilotrema, Leach. Skorupka płaskawa , gęsto i wyraźnie żeberkowana o skrę- tach mało wzniesionych a wyraźnej krawędzi, plamista. Brzeg otworu ostry i ciągły, otwór jajowaty. Dołek osiowy znacznie rozszerzony. Z tej grupy żyje u nas tylko : 66. Chilotrema lapicida Linne. (Tab. IV. f. 66). Clessin, D. E. M. F. 2 A. str. 181, f. 104. — D. M. F. 6. U. u, d. S. str. 171. Skorupka płaskawa, gęsto żeberkowana, skręty nieco stoż- kowato wzniesione, żółta wo-brunatna, ciemno czerwono popla- miona o ostrej bardzo wyraźnej krawędzi na skrętach. Skręty 70 bez szwów, przypłaszczone i nieznacznie powiększające si^. Osta- tni zajmuje mniej aniżeli połowę szerokości skorupki i zniża się nieco przy otworze. Otwór jajowaty , nieco skośny, brzegi otworu ostre , odgięte i z sobą złączone. Dołek osiowy obszerny. Średnica: 16— 17'"^, wysokość: l—S^j^. Ojczyzna: Europa. W góracłi pospolitszy aniżeli na nizinach. U nas znany tylko z okolicy Krakowa , wreszcie z Ojcowa w Królestwie Polskiem i z Poznania. Żyje na ruinacli starych zamczysk, po skałach i na grun- cie kamienistym śród lasów. Okazy muzealne pochodzą z Krzeszowic, z ruin zamku Ten- czyńskiego, Ojcowa i Piotrowa pod Poznaniem. 9. Podrodzaj. Arionta, Leach. Skorupka wielka, kulistawo-stożkowata , plamista lub je- dnostajnie zabarwiona z jednym paskiem lub bez paska. Dołek osiowy nakłuty ale zakryty. Otwór półksiężycowato wydłużony; warga szeroka i wyraźna. W Europie żyje nie wiele gatun- ków z tej grupy ; u nas poznano tylko 2 gatunki. 67. Arionta arbustomm Linne. (Tab. IV. f. 67). Cessin. D. E. M. I. 2 wyd. str. 183, f. 105. — D, M. F. Ó. U. u d. S. str. 171. Skorupka kulistawo-stożkowata, mniej lub więcej wznie- siona , na tle brunatnem żółto lecz nieregularnie pokreskowana i poplamiona. Skręty o jednym mniej lub więcej wyraźnym pasku ciemno-brunatnym albo też bez paska. Skrętów wypu- kłych i zwolna powiększających się 6. Skręt ostatni zajmuje więcej aniżeli 74 szerokości skorupki i zniża się przy otworze bardzo mało. Otwór półksiężycowato wydłużony, brzeg odgięty i szeroką białą wargą opatrzony. Dołek osiowy zupeł- nie zakryty. Średnica: 19— 30"/;„, wysokość: 15—24"^. Skorupki są jaśniejsze lub ciemniejsze , co zdaje się być zawisłem tak od pożywienia jakoteż miejsca pobytu. Jaśniejsze są w wysokich górach, jak w Tatrach i na Czarnohorze, po- spolitsze. Miejscami zdarzają się znowu same ciemniejsze , indziej jaśniejsze i ciemniejsze są z sobą razem pomieszane. Okazy zu- 71 pełnie ciemne nieplamiste są u nas bardzo rzadkie , a biało plamiste należą również do rzadkości. Co si^ tyczy wielko- ści i mniej lub więcej stożkowatej postaci przedstawiają sko- rupki znaczną rozmaitość , chociaż wybitniejsze odmiany są u nas nieliczne. Ojczyzna: Z wyjątkiem południowej Hiszpanii i połu- dniowych Włoch jest ten gatunek po całej Europie roz- mieszczony. Tar. depressa Held. Skorupa wielka, bardzo mało wzniesiona, skręty szybciej powiększające się , dołek osiowy nieco odkryty. Szerokość: 24 — 26 »"/»,, wysokość: 18-20"^. Okazy muzealne pochodzą z Krynicy i Krakowa. Tar. trochoidalis Roff. Skorupa stożkowata, wysoka, pasek na górnej części skrętów położony. Szerokość 20— 23"^ , wysokość 19—20 '>% . U niektórych okazów bywa wysokość zaledwie o 1 — l'6"54i mniej- szą od szerokości. Odmiana ta znachodzi się u nas tak na podgórzu, w gó- rach jakoteż na Podolu. Okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Podola (Snowi- dów), Dobrzanicy w powiecie przemyślańskim , Krynicy, Kra- kowa i jego okolicy i z Tatr. Tar. alpestris Pfeiffer. (Cl D. M. F. O. U. u. d. S. str. 173, f. 84.) Skorupa mała stożkowata, wysoka, zwykle jasnobarwna z zanikającym paskiem. Śr. 16—18%, wys. 12 — 13'%^. Olessin podaje tę odmianę z gór Szląskich , Karpat i Siedmiogrodu, gdzie wysoko w krainę alpejską podchodzi. G-atunek ten żyje u nas na podgórzu , w górach a miejscami także na wyżynie podolskiej. W Galicyi zacho- dniej i koło Krakowa jest liczniejszym i pospolitszym aniżeli w Galicyi wschodniej. Przebywa po zaroślach śród lasów nad potokami , po zaroślach i kępach nad rzekami , czasem na- wet śród miasta, jak n. p. w Krakowie po plantach. Obsiaduje rozmaite rośliny tak zielne jakoteż krzewowate. Na połoninach czarnohorskich bywa miejscami tak liczny, jak koło Krakowa i w Tatrach. W górach posuwa się aż do wyższej krainy alpej- 72 skiej. W nizinacłi żyje tylko nad WisJą w Galicyi zachodniej i w Królestwie Polskiem. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Mikuliczyna , Podola (Snowidów), Dobrzanicy , Schodnicy za Bo- rysławiem , Krynicy , Krakowa , Krzeszowic , Babiej Góry , Tatr i Tarnawatki w Królestwie Polskiem. 68. Arionta aethiops M. Bieh. (Tab. IV. f. 68). Clessin. D. M. F. 0. u. d. S. str. 175, f. 86. Skorupa kulistawa lub kulistawo-stożkowata , brunatno- czarna, przejrzysta, nader cienka i delikatna, gęsto żeberko- wana. Szwy na skorupkach mniej lub więcej głębokie. Skrętów 6, zwolna powiększających się; ostatni stosunkowo wyższy, aniżeli w gatunku poprzedzającym. Przy otworze zniża się skręt ostatni nieznacznie. Otwór skośny, półksiężycowato wydłużony, brzeg odgięty, warga biała i niezbyt szeroka. Dołek osiowy zupełnie zakryty, tylko u niedorosłych okazów, których skorupka bywa także znacznie cieńszą (prawie błoniastą), nieco widoczny. Średnica: 20-23"'^, wysokość: 14— 17"5(„. Odmiany są bardzo nieznaczne; skorupa bowiem bywa źółtawo-czarna lub brunatno-czarna , niekiedy czarniawa z żół- tym odcieniem , a skręty więcej wzniesione albo bardziej przy- płaszczone. Jestto forma południowo-wschodnia, która tylko w wyź- pzych pojawia się górach. U nas żyje tylko w pasie czarno- horskim pod połoninami w lesie i na połoninach , gdzie posuwa się aż pod najwyższe szczyty, atoli nigdzie nie pojawia się tamże w większej ilości , jak n. p. pokrewny mu gatunek Ar. arhu- storum, od którego ciemną, niepaskowaną i delikatną skorupką wybitnie się różni. Ojczyzna: Siedmiogród , Bukowina i Galicya wschodnia. Okazy muzealne pochodzą z Czarnohory. 10. Podrodzaj: Tachea Leach. Skorupa wielka , bez dołka osiowego , kulistawa , zwykle paskowana. Pasków 5 a z tych 3 na górnej a 2 na dolnej części skrętów. Otwór szeroki , półksiężycowato wydłużony , brzeg odgięty , warga wyraźna. Ojczyzną tej grupy jest Europa ; niektóre tylko gatunki sięgają jeszcze do północnej Afryki i zachodniej Azyi. 73 69. Tachea hortensis Muller. (Tab. IV. f. 70). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str, 200, f, 118 i 119. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 176. Skorupa kulistawa , o dość wzniesionych skrótach szczy- towych , cienka , delikatna lub twarda , przejrzysta lub prze- świecająca , cytrynowo-źółta , blado-źółta albo brunatno-żółta, niepaskowana zupełnie albo też brunatnymi paskami znaczona. Pasków 6 a z tych 3 węższe na górnej a 2 szersze na dolnej części skrętów ; pasek 4 bywa najszerszy. Często paski 1 i 2 są bardzo wązkie, ledwie naznaczone, albo też brakują, zaś 3, 4 i 6 jednakie i wyraźne; czasem niestaje paska osta- tniego i na skorupce widać jużto 2 paski środkowe jużteż pasek 2 , 3 i 4 Skręty powiększają się bardzo szybko , a ostatni zaj- muje większą część skorupy. Przy otworze zniża się skręt ostatni mniej lub więcej , przez co także mniej lub więcej skośnie usta- wia się otwór do skorupy. Otwór półksiężycowato wydłużony, z brzegiem odgiętym; warga biała i wyraźaa. Dołek osiowy zupełnie zakryty ; czasem tylko , szczególnie u młodych nieco odsłonięty. Średnica: 17— 23%, wysokość 14— IS^^i. Odmiany są liczne a polegają nietylko na liczbie i jakości pasków ale także na ich wzajemnym stosunku i łączeniu się w paski szersze. Szczególnie w Niemczech są bardzo liczne odmiany. U nas znowu odmian nie wiele, gdyż gatunek ten występuje tylko w niektórych okolicach Galicyi zachodniej. W Tatrach posuwa się do granicy buka. Ojczyzna: Europa środkowa i północna. W Europie północnej gatunek ten jest bardzo rozpowsze- chniony a miejscami jedynym przedstawicielem tej grupy. Wy- stępuje w Irlandyi południowej , na wyspach angielskich, w Szko- cyi i Anglii, w środkowej Norwegii, środkowej i południowej Szwecyi , Danii , w krajach nad Morzem Bałtyckiem , miejscami w Królestwie Polskiem, w Monarchii austryacko-węgierskiej, Niemczech i większej części Francyi. Południową jego granicę tworzą Pyreneje i Alpy , chociaż z południowej strony wdziera się jeszcze dość głęboko w oba te pasma gór. Okazy muzealne pochodzą z pod Krakowa , Tatr , Babiej Góry i Poremby w powiecie chrzanowskim. 74 70. Tachea nemoralis Linae. (Tab. lY. f. 69). Clessin. D. E. ]if F. 2 wyd. str. 204, f. 120. — D. Jf. F. O. U. u. d. S. str. 177. Skompka kulistawo-stożkowata , twarda , przeświecająca, cytrynowo-żółta lub różowa, zazwyczaj o 5 paskach brunatnych: 2 prawie równe paski ciągną się wzdłuż górnej części skrętów, tuż pod nim szerszy pasek 3 ; na części dolnej znajdują się 2 paski jużto prawie jednakiej szerokości , jużteż jeden z nich i to ostatni bywa znacznie szerszy. Czasem ciągnie się na skrętach tylko jeden pasek środkowy albo 2 paski, innym znowu razem znikają 2 paski pierwsze a widać tylko 3 dalsze albo zlewają się dwa paski pierwsze lub też dwa ostatnie w jeden pasek szerszy. Skręty zwiększają się bardzo szybko a ostatni zajmuje część większą skorupki. Skręt ostatni zniża się przy otworze zwykle tak znacznie, że otwór ustawia się skośnie do skorupki. Brzeg otworu odgięty ale ostry, warga ciemno-brunatna i wy- raźna . dołek osiowy całkiem zakryty. Średnica: 22—27%,, wys. 17 — 20"in- Jakkolwiek odmiany pod względem upaskowania są liczne, nie są one jednak tak wyraźne , aby je za odrębne i uzasa- dnione odmiany uważać. Odmiany znowu bardziej stożkowatej lub przypłaszczonej postaci , jak var. psendoausfriaca Clesssin i var. conoidea Cless. żyją razem z formą typową. Ojczyzna: Europa środkowa i północna, G-atunek ten sięga na północ do Szkocyi, Danii i połu- dniowej Szwecyi, na południe zaś do środkowych Włoch, środ- kowej Hiszpanii i Portugalii. Za jego granicę wschodnią można uważać Dalmacyą, Węgry, Galicyą i okolicę Ojcowa w KróL Polskiem. G-atunek ten , najpiękniejszy ze wszystkich naszych ślima- ków, znany dotychczas jest tylko z Łańcuta, gdzie w zamkowym ogrodzie bardzo licznie się znachodzi , tudzież z Ojcowa w Kró- lestwie Polskiem. Okazy muzealne pochodzą z Łańcuta. 71. Tachea austriaca MuhJfeld. (Tab. lY. f. 71). aessin. D. E. M. I. 2 wyd. str. 210, f. 123. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 178. Skorupa kulistawo-stożkowata lub stożkowata, kredowo- lub żółtawo-biała , o 5 brunatnych paskach. Dwa paski pierwsze 75 są wąskie i jaśniejsze , mniej lub więcej wyraźne ale rzadko kiedy poprzerywane i w plamki przekształcone ; czasem pierwszy bywa szerszy i ciemniejszy od drugiego. Trzeci pasek jest zna- cznie od dwu pierwszych szerszy i ciemno-brunatny. Pasek 4 i o są również ciemno-brunatne i układają się na dolnej części skorupki. Czwarty bywa zwykle szerszy od trzeciego a piąty najszerszy. Niekiedy znika pasek pierwszy (02345) lub drugi (10345), albo pasek drugi i trzeci zlewają się razem (1^45) w jeden szerszy. Nierzadko zdarzają się skorupki o paskach jasno-brunatnych, czasem zaledwie widocznych. Niepaskowane skorupki są bardzo rzadkie i zaliczyć je należy do wyjątków. Skręty powiększają się tak szybko jak u dwu gatunków poprze- dnich, ostatni zaś zajmuje także większą część skorupki. Przy otworze zniża się skręt ostatni znacznie i dlatego bywa otwór skośny. Otwór półksiężycowato wydłużony, brzeg ostry, koZo- uście odgięte , warga jasno-brunatna lub biała. Dołek osiowy zakryty , wyjątkowo tylko nieco odsłonięty , u niedorosłych zaś zawsze widoczny. Średnica: 20—24'%,, wysokość: 17—24"^. Odmiany są liczne , chociaż niebardzo wybitne a polegają tak na różnej ilości i jakości pasków, jak na zlewaniu się pasków niektórych, na barwie skorupy i na mniej lubwięcej kulistawej lub bardziej stożkowatej jej postaci Zdarzają się skorupki , któ- rych wysokość jest małoco mniejszą od szerokości (o 3 — 4*%,) albo których wysokość i szerokość jest prawie równa a nawet jednaka; to też ostatnie mają postać dość regularnego stożka. Ojczyzna: Europa środkowa i wschodnia. Obszar rozsiedlenia tego gatunku obejmuje Niemcy wscho- dnie, Kurlandyą, monarchię Austryacko- węgierską , część Kró- lestwa Polskiego, Wołyń i Podole rossyjskie. Przebywa miejscami wzdłuż całego podgórza karpackiego i na całej wyżynie podolskiej, wyscępuje także na nizinach jak n. p. w Skomorochach nad Bugiem , wreszcie na janowsko- tomaszowskiem rozgórzu. Żyje po suchych , otwartych , do słońca wystawionych i skąpą trawą porosłych wzgórzach , na Podolu zaś zwyczajnie po jarach. W ogrodach bywa także nierzadki, gdzie w czasie słoty także po drzesvach łazi. Liczne okazy muzealne pochodzą z Kołomyi , Halicza, Żu- rawna , Podola (Dźwinogród nad Dniestrem ; Zaleszczyki , Horo- 76 dnica, Trembowla, Czortków), z Wołynia (Horyń), Białego Ka- mienia w pow. złoczowskim , Prybynia w pow. przemyślańskim, z okolicy Przemyślan , Bobrki, Lwowa, Skomoroch nad Bu- giem, Janowa, Przemj^śla, Rzeszowa, Strzyżowa, Krakowa i Tarnawatki w Królestwie Polskiem. Tar. pallescens Fer. (Rossm. Ikon.) Skorupa z bladymi paskami. 11. Podrodzaj. X.erophila , Held. Skorupka średniej wielkości lub mała', kredowo-biała lub biaława, paskowana, płaska lub stożkowata, z otwartym, często rozszerzonym dołkiem osiowym. Brzeg otworu prosty i ostry, otwór kolisty albo kolistawy , warga słabo rozwinięta. Pasków zwykle 4 , nierzadko także więcej. Paski zmieniają się często w podłużne albo też poprzeczne kreski i plamki. Gatunki tej grupy przywiązane do wapnistego gruntu, żyją gromadnie na otwartych trawiastych zboczach ; głównie są rozsiedlone nad Morzem Śródziemnem. 72. Xerophila candicans Ziegler. (Tab. IV. f. 72). Clessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 190. f. 112. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 181. Skorupka płaska albo bardzo mało wzniesiona, gładka, kredowo-biała , lśniąca , twarda , nieprzeźroczysta albo prześwie- tlająca, o 4—5 czarno- brunatnych lub brunatnych paskach. Z tych pierwszy, na górnej części skrętów położony, jest naj- szerszy i najwyraźniejszy ; drugi pod nim również dość szeroki ale mniej wyraźny i dość często poprzerywany ; trzeci pasek węższy od drugiego i jużto ciągły, już też poprzerywany, czwarty i piąty pasek są albo prawie jednakie i wyraźne albo słabo tylko naznaczone i nieraz także poprzerywane. Czasem zdwaja się drugi pasek w dwa paski wąziutkie, wskutek czego widać na skrętach aż 6 pasków. Innym znowu razem znika trzeci albo czwarty i piąty , albo zostaje tylko górny pasek pierwszy. Skorupki więc mogą mieć od 1 — 6 pasków. Niekiedy zlewa się pasek drugi i trzeci a nawet drugi trzeci i czwarty w jeden pasek szeroki. Zdarzają się atoli także okazy , które nawet pierwszego paska są pozbawione , skorupki 77 zatem są wówczas jednostajnie białe, żadnym paskiem nie znaczone (Skomorochy). Skrątów wszystkich jest 6 a te powiększają się tak szybko , że ostatni zajmuje więcej aniżeli połowę szerokości skorupki. Przy otworze zniża się skręt ostatni bardzo niezna- cznie. Otwór kolisty , nierozszerzony , brzeg ostry , warga słabo naznaczona i od brzegu odsunięta. Dołek osiowy, w którym wi- dać wszystkie skręty , szeroki , miseczkowaty. Średnica: 12 — 17%, wysokość 6 9%. Jak widzimy z powyższego opisu odmiany są liczne, ale nie tak wybitne i stałe , aby je uważać za formy , zasługu- jące na bliższe opisanie. Ojczyzna: Europa środkowa i południowo-wschodnia. 'Ker. candicans żyje u nas po świetlistych i nagich wzgó- rzach tak w Galicyi wschodniej jakoteż zachodniej , miejscami także na nizinach i rumoszach n. p. nad Bugiem. Gdzie się pojawia tam zawsze występuje gromadnie. Koło Lwowa i w sa- mem mieście niektóre wzgórza są jakby obsiane skorupkami tego ślimaka. Bywa tu także częsty po ogrodach. Rozmieszczenie tego gatunku w Galicyi nie jest ciągłe, gdyż między Krakowem , gdzie po wzgórzach tamecznych jest również pospolity, a pomiędzy Lwowem i jego okolicą znajdują się bardzo wielkie obszary, gdzie wcale go nie ma. Forma typowa znaną jest dotąd tylko z Galicyi wscho- dniej; bardzo liczne i piękne okazy muzealne pochodzą ze Lwowa i z Skomoroch nad Bugiem. Tar. Króli Clessin. Clessin. Malakozoologische Bldtter. Neue Folgę, 1. 1, r. 1879, Skorupka mniejsza o dosyć wzniesionych skrętach. Szero- kość 11—13%, wysokość 6—8%. Okazy muzealne pochodzą z Krakowa a formy do tej od- miany nader zbliżone występują także koło Lwowa. 73. Xerophila instabilis Ziegler. (Tab. IV. f. 73). Jachnoi Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 183, f. 87. (instabilis Ziegl. w Rossm. Iconogr. f. 616., — H. leopoUłana Andrzejewski.) Skorupka płaska lub o wzniesionych nieco skrętach , kre- dowo-biała, bez połysku albo słabo połyskująca, zupełnie bez 78 pasków lub paskowana. Paski są ciemno - brunatne , wą- skie i w liczbie rozmaitej: 2, 3, 5, 7; z tych pasków jest drugi (z góry patrząc) naj wyraźniejszy i najtrwalszy. Jeżeli na skorupce występuje 7 pasków , to pierwszy z nich bywa wąziutki i bledszy , drugi ciemniejszy i znacznie od pierwszego szerszy, trzeci , czwarty i piąty prawie równe ale bledsze od drugiego, zaś szósty i siódmy bardzo są wązkie i prawie zawsze poprze- rywane. Niekiedy łączą się paski niektóre razem i tworzą pasek szerszy ; czasem znowu pasek drugi rozdziela się na dwa nie- odgraniczone ściśle paski węższe; innym znowu razem są wszystkie paski poprzerywane , wskutek czego wygląda sko- rupka plamisto. Skrętów 5V2— 6, zwolna powiększających się. Skręty oba wyraźnie w poprzek żeberkowane , mają szwy głę- bokie , a ostatni zaledwie jest dwa razy tak szeroki jak przed- ostatni. Przy otworze nie zniża się skręt ostatni prawie wcale albo tylko nieznacznie. Otwór kolisty , nierozszerzony , brzeg ostry. Dołek osiowy szeroki, miseczkowaty. Średnica: 12— 17'%i, wysokość: 6 -10'«{„. Gatunek ten , podobny z wejrzenia do Xer. candicans, różni się jednak od niego wyraźnem uźeberkowaniem , brakiem po- łysku lub bardzo nieznacznym i węższym stosunkowo skrętem ostatnim. Zresztą i paski są także odmienne , chociaż podobny mają przebieg. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia, Galicya. Forma typowa żyje u nas tylko na Podolu, gdzie po ja- rach , nagich i odsłoniętych wzgórzach , w niektórych okolicach gromadnie się pojawia. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Beremian nad Dniestrem , z Horodnicy pod Husiatynem , Okna pod Grzyma- łowem i Romanowa w po w. przemyślańskim. Tar. Bąkowskiana Clessin. (Tab. IV, f. 73 a). Clessin. Malakozoologische Blatter. Neue Folgę, t. I. r. 1879. Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 183, f. 89. Skorupka mniejsza, o skrętach więcej wzniesionych niż u typ. gatunku, czasem nawet kulistawo-stożkowata , wyraźnie pokreskowana (prawie żeberkowana) nawet od spodu, biała, brudno lub żółtawo-biała. Skrętów 6 — 6. Skręty rzadko zupełnie bez paska lub o jednym pasku wąskim, zwykle o paskach 79 licznych, zlewających się jużto razem, jużteż o paskach poprze- rywanych i nadających skorupkom wejrzenie plamiste. Czasem wszystkie paski zlewają się z sobą razem , wskutek czego wyglą- da skorupka, gdy z góry na nią patrzymy, ciemno-bruuatną z li- cznymi a przytem białymi plameczkami. Przy otworze zniża się skręt ostatni często o wiele więcej aniżeli u formy typowej i dlatego układa się otwór skośnie do skorupki. Otwór kolisty , dołek osiowy węższy, niekiedy znacznie węższy niż u formy typowej. Od typowej formy różni się głównie mniejszymi rozmiarami, skrętką bardziej wzniesioną, powierzchnią mocno żeberkowaną i węższym dołkiem osiowym. Średnica: 7 — 13, wysokość; 5 — 8*%j. Odmiana ta występuje u nas na wyżynie podolskiej i po- jawia się w niektórych okolicach po nagich , świetlistych wzgó- rzach bardzo licznie. Razem z formą typową rzadko gdzie się pojawia; zwykle żyje od niej odosobioną. Prawdodobnie two- rzy ona przejście do Xer. sfriata, z którym to gatunkiem, szczególnie odmianą Nilsoniana ma wiele cech wspólnych. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Horodnicy w pow. husiatyńskim , Okna pod Grzymałowem , Skałatu i Romanowa w pow. bobreckim. 74. Xerophila striata Muller. (Tab. IV. f. 74). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 196, f. 114 i 115. — D. M. F. O. U. u. d. 8. str. 185. Skorupka mała, twarda, kulista wo-stożkowata , żółtawo- biała; górna część skrętów gęsto i wyraźnie pokreskowana (prawie żeberkowaną), dolna prawie gładka. Skrętów 5; ostatni zajmuje mniej aniżeli połowę szerokości skorupki a zniża się przy otworze albo bardzo mało albo dość znacznie , wskutek czego ustawia się otwór mniej lub więcej skośnie do skorupki. Otwór kolisty , brzeg ostry , niekiedy nieznaczna warga od brzegu odsunięta. Dołek osiowy głęboki i ostatnim skrętem mało roz- szerzony. Skręty są bez pasków albo występuje na nich u góry brunatny lub ciemno-brunatny jeden pasek ciągły albo w plamki poprzerywany, albo też pasków więcej (3 — 7) mniej lub bardziej wyraźnych i jużto ciągłych jużteż także poprzerywanych. Nie- 80 kiedy łączą z sobą paski i tworzą, jak u odmiany gatunku po- przedającego , większe poprzeczne plamki. Średnica: 7—8'"^, wysokość: 5 — 6"^. Ojczyzna: Europa środkowa i północna. Żyje u nas na Podolu a miejscami także nad Bugiem na rumoszach. Przebywa po jarach i innych otwartych i szczupłą trawą porosłych , przytem świetlistych a kamienistych stano- wiskach. Okazy muzealne pochodzą ze Skały nad Zbruczem i Sko- moroch nad Bugiem. Tar. Nilsouiaiia Beck. (Tab. IV. f. IŁa). Skorupka znacznie większa o skrętach szerszych i raźniej powiększających się, wzniesionych albo przypłaszczonych, spo- dem wyraźniej kreskowana i o tak licznych zazwyczaj paskach (7 — 9), że barwa ciemno-brunatna przeważa. Dołek osiowy szerszy. Średnica: lO—l^-b^^ni wysokość: 6—7 %i. Ta odmiana jest bardzo podobna do X. inst. var. Bą- howshiana a wyróżnienie jednej od drugiej po samych sko- rupkach nie da się ściśle przeprowadzić , zwłaszcza, iż zda- rzają się formy tak do siebie postacią a nawet użeberkowa- niem zbliżone , że tu tylko budowa anatomiczna zwierzęcia może rzecz tę rozstrzygnąć. Dotąd znaleziono tę odmianę tylko na Podolu. Okazy muzealne pochodzą ze Skały nad Zbruczem i ze Skałatu. 12. P odrodź aj: Helicogena, Risso. Skorupka wielka, twarda i silna, kulista wa o zakrytym dołku osiowym. Skrętów 4 — 6 sklepistych i tak szybko po- większających się, że skręt ostatni zajmuje zwykle ^4 skorupki. Otwór okrągławy lub okrągły, brzeg prosty albo małoco odgięty, warga mniej lub więcej wyraźna. Wieczko, którem zasklepia się otwór na zimę, wapniste. G-rupa ta ma w południowej i południowo-wschodniej Euro- pie licznych przedstawicieli. W Niemczech i w Europie półno- cnej żyje tylko Hel. pomatia; w Galicyi żyją dwa gatunki a ich rozmieszczenie sięga jeszcze dalej na południowy wschód. 81 75. Helicogena pomatia LinnS. (Tab. IV. f. 75.) Clessin. D. E. M. F. 2 Aufl. str. 213, f. 124. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 186. Skorupa kulista wa , żółta , żółtawa , żółto-brunatna , bia- ława lub biała o 5 skrętacłi i o 5 mniej lub więcej wyraźnych, częściowo lub zupełnie zanikłych paskach brunatnych. Wszystkie paski rzadko kiedy są obecne , a jeżeli są , to dwa węższe cią- gną się na górnej części skrętów , dwa najszersze na dolnej, jeden zaś mniej lub więcej szeroki pośrodku. Najczęściej zanika drugi pasek , łącząc się z trzecim w jeden pasek szerszy. Skorupki zupełnie niepaskowane , jednostajnej barwy żółtej , żółtawo-bru- natnej lub białej, zdarzają się dość często. Skręty powiększają się bardzo szybko, ostatni zajmuje prawie zawsze ^i\ skorupki i zniża się przy otworze więcej lub mniej , wskutek czego także otwór bywa mniej lub więcej skośny. Otwór okrągła wy, brzeg prosty , albo nieco odgięty , warga słabo lub silniej rozwinięta. Dołek osiowy brzegiem słupka osiowego zupełnie zakryty albo nieco odsłonięty. Średnica: 38—55, wysokość: 3Q—66^. Ojczyzna: Europa środkowa i południowo-wschodnia. Rozsiedlenie tego gatunku przypada w Europie głównie na podniebie umiarkowane i obejmuje następujące kraje: Północne "Włochy , Francyą , Niemcy , Belgią , Holandyą , południową Anglię, południową Szwecyę i Norwegię, Danią, Królestwo Polskie i część Eosyi, monarchię austryacko-węgierską , pół- wysep bałkański. Na wschód posuwa się jeszcze po Kijów a sięga aż do Krymu i Kaukazu. U nas w Galicyi wzdłuż podgórza karpackiego, w okolicy Kra- kowa i na "Wyżynie podolskiej zwyczajny , a według A. Slosar- skiego także w Król. Polskiem. W górach karpackich i na ni- zinach rzadziej się pojawia. Na Czarnohorze i w Tatrach posuwa się jeszcze do górnej granicy lasu. Przebywa po zaroślach nadwo- dnych, po ogrodach i śród lasów a na Podolu zwykle po jarach nad rzekami. Forma typowa, przynajmniej taka, za jaką uwa- żają skorupy środkowo-europejskie, jest u nas po całym kraju rozpowszechniona. Liczne i piękne okazy muzealne pochodzą z Ukrainy (Pietniczany), Dory nad Prutem, z okolic Kołomyi, Halicza, 6 82 Żurawna, Podola (Zaleszczyki, Horodnica), Pieniak, Przemy- ślan, Lwowa, Skomorocli nad Bugiem, Rzeszowa, Strzyżowa, Pienin i Krakowa. W zachodniej Europie jest postać skorupy mniej więcej stałą, ale im dalej ku wschodowi tern liczniejsze znachodzą się odmiany, przypominające jużto gatunki południowo-wschodnie, jużteż po- łudniowe, jak IleL Boucliii Dub. z Kaukzau i z krajów, po- łożonych nad morzem Czarnem i Kaspijskiem, Hel. Schaeflii Mouss. z półwyspu bałkańskiego , wreszcie Hel. lucorum L. z półwyspu włoskiego. Na Węgrzech znajdują się najliczniejsze odmiany a z tych prawie wszystkie żyją także u nas. Skorupy o skrętach zawijających się w lewo są u nas nader rzadkie. Tar. COinpacta Hazay. Malakozoologische Blatter, Neue Folgę, t. IV. z r. 1881. i Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 186. f. 89. Skorupa bardzo wielka, żółtawa, brunatna, kulistawa, mniej lub więcej twarda, o 4 brunatnych paskach albo bez pa- sków. Skrętów mniej lub więcej wzniesionych 5. Otwór skośny, wyższy niż szerszy , warga wyraźna , brzeg słupka osiowego często różowy; dołek osiowy do połowy albo w ^4 zakryty. Średnica: 50-55'%i, wysokość takasama lub o 1 — 2"^ mniejsza. Wysokość otworu 33—37"^, szerokość 24— 28 »%i. Odmiana ta zdarza się u nas nie rzadko po lasach. Okazy muzealne pochodzą z Dory nad Prutem , Kropiwnika nad Stryjem w górach drohobyckich , z Przemyślan, Pieniak i Pienin. Tar. Plllskyana Hazay (Malakozoologische Blatter, Neue Folgę, t. IV. z r. 1881 i Rossm. Iconogr. t. VII. fig. 1969 i 1974). Clessin. B. M. F. O. U. u. d. S. str. 187, f. 90. Skorupa kulistawo- stożkowata, żółtawo-brunatna lub bia- ława, twarda, wyższa niż szersza, o 61/2 skrętach, stosunkowo zwolna się powiększających. Pierwsze skręt}^ stożkowato wznie- sione; ostatni zniża się znacznie przy otworze, przeto otwór skośnie do skorupki ustawiony ; sam otwór okrągławy. Brzeg otworu rozszerzony , warga wyraźna , fioletowo-różowa. Dołek osiowy do połowy lub nieco więcej zakryty. Średnica: 37— 41 »'^i, wysokość 37-43"!4t. 83 Odmiana ta wyróżnia się od formy typowej stożkowatą postacią, zwolna stosunkowo powiększającymi się skrętami i bardziej zniżającym się przy otworze skrętem ostatnim. Żyje miejscami na podgórzu, na Wyżynie podolskiej i w nizinach. Koło Lwowa jest najliczniejszą. Okazy muzealne pochodzą z Pieniak, Skomoroch, Lwowa, Rzeszowa i Strzyżowa. Tar. SOlitaria Hazay Malakozoologische Blatter. Neue Folgę, t. IV. z r. 1881). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 189. f. 92. Skorupa kulistawa, żółta żółtawo-brunataa , szersza od wysokości swej , o 4 szybko powiększających się skrętach i 4 przepaskach. Skręty pierwsze mało wzniesione, ostatni zajmuje ^/4 skorupki. Otwór rozszerzony , okrągły; warga różowawa albo biaława, dołek osiowy zupełnie zakryty lub bardzo mało wi- doczny. Średnica: 40— 42'%i, wysokość: 36— 38"^^. Dotąd znaną jest ta odmiana tylko z Wyżyny podolskiej. Okazy muzealne pochodzą z Zaleszczyk. Var. Sabulosa Hazay (Malakozoologische Blatter. Neue Folgę, t. IV. z r. 1881 i Rossm. Iconogr. t. VII. , fig. 1970, 1971 i 1972.) Clessin. D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 189. f. 93. Skorupa mała, kulistawo-stożkowata , żółtawo-brunatna, żółta lub biaława o 4 zwyczajnych paskach, jednakiej szero- kości i wysokości. Skrętów 4 1/2 zwolna się powiększających, pierwsze skręty dość znacznie wzniesione. Brzeg otworu prosty, nie rozszerzony , warga nieznaczna albo dosyć wyraźna , fiole- towo-różowa lub różowawa. Dołek osiowy zwykle zupełnie zakryty. Średnica i wysokość: 34 — 36"/^. Ta odmiana pochodzi ze Lwowa (na Zofiówce). Kształtem swoim przypomina bardzo odmianę PulsJci/ana. Okazy muzealne pochodzą ze Lwowa. 76. Helicogena lutesceus Zkgler. (Tab. IV. f. 76). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 198. f. 97. Skorupa kulistawa lub kulistawo-stożkowata, brunatno- żółtawa , biaława lub biała, twarda i silna , w poprzek wyraźnie żeberkowana, o 4 — 6 szybko powiększających się skrętach. Na 84 skrętach rzadko kiedy 5 brunatnych pasków, ciągnących się podobnie jak u Hel. pomatia. Zwykle zanikają paski zupełnie lub pozostają zaledwie ich ślady. Jednostajnie ubarwione i niepa- skowane są u nas najpospolitsze. Ślimaki, żyjące na gruncie wapnistym , mają skorupki lśniące , bez połysku zaś na ziemi gliniastej lub piaszczystej. Skręty pierwsze są ponad ostatni mniej lub więcej wzniesione, przeto skorupki są jużto postaci kulistawej, jużteż kulistawo stożkowatej. Skręt ostatni zajmuje około ^j^ skorupki i zniża się przy otworze zazwyczaj dość znacznie. Otwór okrągła wy, skośny, wyższy niż szerszy, brzeg prosty albo słabo odgięty i nieco rozszerzony, warga słabo rozwinięta lub dość wyraźna, biała, niekiedy różowawa. Dołek osiowy zupełnie zakryty. Średnica i wysokość skorupki: 26—36'"^. Odmiany są dość liczne i różnią się niekiedy znacznie od formy, podanej z okazów lwowskich w I. t. Ikonografii Rossmaesslera. Niektóre formy przypominają gatunki wschodnio- południowe , jak Hel. ccwata Mousson , z Małej Azyi a jeszcze więcej Hel. ohtusalis Zgl. , z południowej Rosyi. Hel. lutescens jest skłonny mniej więcej do takich samych zmian swej skorupki jak Hel. pomatia. Mamy tu bowiem tak- samo formy bardziej spłaszczone i wydęte , u których śre- dnica jest nieco większa od wysokości lub bardziej smukłe i stoż- kowate, gdzie znowu średnica i wysokość są jednakie albo na- wet wysokość większa od średnicy. U tych ostatnich form zdarzają się okazy najmniejsze, mierzące zaledwie 26 ^"/{^ śre- dnicy i wysokości. Formy przejściowe pomiędzy Hel. lutescens a pomatia nieznachodzą się u nas. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Siedmiogród i Galicya. Z powodu braku dat nie da się rozmieszczenie tego ga- tunku tak ściśle oznaczyć jak gatunku poprzedzającego. Najdalej na zachód położonym krajem, w którym jeszcze występuje, jest Galicya. Prócz tego znanym jest z Bukowiny i Siedmiogrodu. Jak daleko posuwa się od tych krajów na wschód , dotąd nie- wiadomo. Żyje u nas na podgórzu, tu i owdzie w nizinach, najliczniej zaś występuje na wyżynie podolskiej , począwszy od Lwowa. Przebywa po ogrodach, zaroślach, śród pól, po otwartych i ni- 85 ską trawą porosłych wzgórzach , po rumoszach, jarach i w rui- nach starych zamczysk. Liczne okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Podola (Za- leszczyki, Horodnica, Dźwinogród nad Dniestrem, Trembowla), z Żurawna, Bobrki, Dźwinogrodu w pow. bobreckim, z Dobrza- nicy w pow. przemyślańskim , Poturzycy, Rudy nad Bugiem, Lwowa, Łańcuta i Rzeszowa. Różni się głównie od H. pomatia białawą barwą, gładką i cienką skorupą jakoteż paskowaniem: 3 dolne paski często występują , trzeci zwykle osobno , gdy tymczasem u H. pomatia trzeci zwykle z drugim się zlewa. 77. Helicogena aspersa Muller. (Tab. iv. f. 77). Clessin. B. M. F. 6 U. u. d. S. str. 194, f. 98. Skorupa kulistawo-stoźkowata , wyższa niż szersza , bru- dno-biaława i wzorzysto znaczona. Skrętów szybko powiększa- jących się 5 , ostatni zajmuje więcej aniżeli % skorupki. Wzdłuż skrętów ciągnie się 6 ciemno-brunatnych pasków , z których pra- wie zawsze 2gi i 3ci zlewają się w jeden szerszy. Skręty pierwsze znacznie nad ostatni wzniesione, skręt ostatni zniża się bardzo szybko przy otworze, ustawiając się mniej więcej pod kątem 45" do skorupy. Otwór jajowaty, wyższy niż szerszy, brzeg mocno odgięty i rozszerzony , warga biała , wyraźna i szklista podobnie jak wnętrze skorupy. Dołek osiowy zupełnie zakryty. Według Rossmaesslera gatunek ten jest nader skłonny do rozmaitych odmian. Ojczyzna: Europa południowa i poładniowo-wschodnia. Rozsiedlenie tego gatunku obejmuje kraje nadśródziemno- morskie , Azyą Małą i południo-wschodnią Rosyą. U nas znany tylko z Ukrainy. Przebywa po ogrodach, zaroślach i gajach. Z Galicyi do- tychczas nieznany. Jedyny okaz muzealny pochodzi z Pietniczan nad Bohem. VI. RODZINA. Pupinae, Poczwarówkowate. Szczęki wąskie i delikatnie kreskowane (Aulocognatha). Sko- rupka wałeczkowata lub postaci smukłego stożka (wrzecionowata). 86 I. Rodzaj. Buliminus, Ehrenberg. Wałkówka B. (Walczatka B. , Gładek S. , Żarłaczek Jach., Rozbań N.) Zwierzę postania zewnętrzną podobne do rodzaju IIeUx, tylko w budowie anatomicznej od niego się różni. Skorupka wydłużona , wieżyczkowata. Brzeg słupka osiowego prosty , otwór wydłużony, ząbkowany lub bez ząbków. Brzeg otworu ostry lub zgrubiały i rozszerzony. Rodzaj ten ma tak u nas jakoteż w Europie środkowej nie wiele przesta wicieli , ale im dalej ku południowemu wschodowi tern liczniejsze napotyka się gatunki ; południowy zatem wschód i Azyą Małą należy uważać za ich właściwą ojczyznę. 1. Podrodzaj. Chondrula , Beck. Skorupka jajowato-wydłużona , obła , twarda , kreskowana, barwy rogowo-brunatnej , o ściśnionych i kończystych skrętach pierwszych. Skrętów 7 — 9; otwór półjajowaty. Warga biała i ząbkami opatrzona. Z grupy tej posuwają się z południowego wschodu ku Europie środkowej 3 gatunki a z tych dwa znachodzą także u nas. 78. Chondrula trideiis Muller. (Tab. V. f. 78). Clessin D. E. M. F. 2 wyd. str. 119, f. 161. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 199. Skorupa wałeczkowata , rzadko kiedy stożkowata , kończy- sta, twarda, dość często lśniąca, barwy brunatno-rogowej, o 7 — 81/2 skrętach zwolna się powiększających. Skręty delikatnie w poprzek kreskowane , miernie wypukłe i o szwach niegłę- bokich ; skręt ostatni zajmuje '/^ skorupki. Otwór półjajowaty, trój zatokowy i skośny, brzeg ostry i odgięty z wargą białą lub różowawą i na zewnątrz przebijającą opatrzony. W otworze 3 lub 4 ząbki; z tych jeden na brzegu zewnętrznym, drugi osiowy na brzegu wewnętrznym, trzeci najwyraźniejszy na brzegu górnym a 4ty malutki poprzecznie ustawiony w górnym kącie zewnętrznym na brzegu górnym "Wysokość: 9— 16^"4, szerokość: 4 — 5'5"'^. 87 Ojczyzna: Europa południowa i środkowa. Ku wscho- dowi posuwa si^ aż po Krym. Var. galiciensis Clessin. (Tab. V. f. 78 a). Cl. B. M, F. O. U. u. d. S. str. 200 f. 102. {Chssiu. Malakozoologiscłie Blatter. Neue Folgę, t. I. z r. 1879.) Skorupka wałeczkowata , tępokończysfca , rogowo-brunatna, przejrzysta lub przeświecająca, zwykle nieco lśniąca, o 7 — 8 zwolna się powiększających skrętach. Skręty w poprzek nie- znacznie pokreskowane a ostatni zajmuje nieco mniej aniżeli ^3 część skorupki. Szwy płytkie. Otwór półjajowaty, nieco skośny, dwuzatokowy. Brzeg otworu ostry i odgięty, opatrzony białą mniej lub więcej wyraźną wargą, przeświecającą różo- wawo na stronie zewnętrznej; na wardze czasem odcień różo- wawy. "W otworze 3 ząbki: jeden zewnętrzny (podniebienny), drugi górny a trzeci wewnętrzny (osiowy). Poprzecznego ząbka 4go w kącie górnym zewnętrznym brak lub słabo naznaczony. Przeciwległe brzegi otworu słabą nabrzmiałością połączone. Wysokość : 8— 11 "'^^ , szerokość : 3 1/2 —4 1/2 ''% • Ojczyzna: Gralicya , Siedmiogród. Żyje po suchych , świetlistych , otwartych i skąpą trawą porosłych wzgórzach na gruncie wapiennym (szczególnie opo- czastym). U nas znajduje się na wyżynie podolskiej , miejscami na podgórzu , koło Krakowa i Poznania a niekiedy nawet na niżu. Za dnia ukrywa się pod kamieniami. Liczne okazy muzealne pochodzą z Zaleszczyk , Uścieczka, Skały nad Zbruczem , Skałatu, Niżniowa, Przemyślan , Bobrki, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Skomoroch, Niemirowa, Prze- myśla, Rrzeszowa, Krakowa, Chełmka pod Krakowem i Pio- trowa pod Poznaniem. Od typowej formy różni się głównie słabo rozwinię- tym ząbkiem zewnętrznym. 79. Choudrula albolimbata Pfeiffer. (Tab. V. f. 79). Clessin. D. M. F. O. U. «. d. S. str. 201, f. 103. Skorupka podłużnie-jajowata , twarda, delikatnie prążkowa- na , lśniąca, barwy brunatno-rogowej, jaśniejszej lub ciemniejszej. Skrętka wydłużona, ku górze wzniesiona, z wierzchołkiem prze- 88 świefclającym , tępym , prawie sutkowatym , złożona z 7 skrętów, wypukłych, przedzielonych płytkim szwem białawym. Skręty zwol- na się zwiększają. Ostatni zajmuje prawie ^/^ części skorupki. Otwór prawie trójkątny, z 5 ząbkami. Jeden ząbek górny poprzeczny przy kącie zewnętrznym otworu , gdzie brzeg zewnętrzny z górnym się schodzi, drugi ząbek górny w kształcie liste- weczki po środku brzego górnego, 3ci mały wewnętrzny ale ostro wystający na brzegu osiowym nieco skręconym a 2 ząbki (4:ty i 5ty) na ścianie brzegu zewnętrznego i to mniejszy nieco w tył cofnięty , u góry blisko kąta zewnętrznego a drugi więk- szy i silniejszy dalej poniżej ku środkowi tego samego brzegu. Otwór z wargą wyrazistą, zewnątrz białawą lub różowawą. Wysokość: 9 — 15"^^, szerokość: 4— S'"^. Ojczyzna: Gralicya i Siedmiogród. Żyje po otwartych, świetlistych i nikłą trawą porosłych wzgórzach i po jarach. Za dnia ukrywa się pod kamieniami. Liczne okazy muzealne pochodzą z Kudryniec, Skały nad Zbruczem , Horodnicy , Zaleszczyk , Uścieczka , Woziło wa nad Dniestrem , Gródka i Podgórzan nad Seretem , Podhorzec w pow, złoczowskim, Hryniowa w pow. bobreckim, z okolicy Lwowa i Rudy nad Bugiem. Forma ta podawana dotychczas pod nazwą tridens cho- ciaż podobna do niej całokształtem , różni się atoli od niej : a) większymi rozmiarami , h) otworem szerszym , c) lepiej rozwi- niętym ząbkiem osiowym a głównie i na pierwszy rzut oka , cl) drugim ząbkiem w góruym kącie zewnętrznym nieco w tył cofniętym , którego B. tridens nie posiada. 2. Podrodzaj. Napaeus , Alhers. Skorupa brunatna , podłużnie-jajowata , brzeg otworu ostry, rozszerzony i niezgrubiały , bez ząbków. Gatunki tej grupy są, podobnie jak poprzedniej, najliczniej są na Wschodzie reprezentowane. U nas i indziej w Europie środkowej żyją tylko dwa gatunki. 80. Napaeus montunus Draparnaud, (Tab. V. f. 80). Cłessin. D. E. M. F. 2 Aufl. str. 223, f. 128. — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 202. Skorupa stożkowata, nieco lśniąca, brunatna, prześwie- tlająca , o 8 zwolna powiększających się delikatnie ale nieregu- 89 larnie pokreskowanycłi skrętach i szwach miernie głębokich. Skręty miernie wypukłe; ostatni zajmuje około ^j^ części sko- rupki. Brzeg otworu ostry, odgięty i rozszerzony i wewnątrz nieznaczną białą lub białawą wargą opatrzony. Otwór półjajowaty, skośny. Brzeg osi spiralnej mocno odgięty lecz nie zakrywa- jący zupełnie rowka osiowego. Wysokość: 12 — 18%, szerokość: 5— 6 "5^ m' Odmiany są nieznaczne. Niekiedy zmienia się barwa na żółtawo- brunatną , albo ciemno-brunatną z odcieniem czerwo- nawym. Na wysokich znowu górach w krainie podalpejskiej i alpejskiej , jak n. p. na naszej Czarnohorze , zdarzają się dość często okazy zielonawo-źółte , pomieszane z okazami żółta wo- brunatnymi. Wielkość skorupek bywa rozmaitą jednak naj- mniejsze znachodzą się prawie zawsze tylko w górach wyższych. Kształt zmienia się także nierzadko, skorupki bywają bowiem raz smuklejsze (var. elongatiis KregJ. CL D. M. Ó. U. u. d. S. str. 203, f. 104), to znowu bardziej przytępione (var. carpa- thicus Clessin. B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 204 , f 106) lub wy- dęte (ventricosa Locard. Cl. 1. c. str. 204, f. 107). U okazów z gór wyższych zdarzają się także nieraz skręty zbyt ściśnione , jakby zsunięte , wskutek czego zmienia skorupka swą postać a wzglę- dnie także i wielkość. Ojczyzna: Europa środkowa i część Europy północnej, południowa i zachodnia Anglia, południowa Szwecya. Gatunek ten żyje tylko w górach a u nas znajduje się w Karpatach, na wyżynie krakowskiej, w Ojcowie, miejscami zaś także na wyżynie podolskiej. W górach posuwa się aż w krainę alpejską. Za dnia ukrywa się pod opadłymi liśćmi, kamieniami, kłodami, pod korą drzew gnijących i t. p. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory , Żabiego, Mikuliczyna , Toutr na Podolu , Dobrzanicy i Prybynia w po- wiecie przemyślańskim , Przemyślan , Romanowa w powiecie bobreckim , Żurawna (zawleczony Dniestrem) , Schodnicy za Bo- rysławiem , Wojtkowej w powiecie dobromilskim , Strzyżowa j Krynicy , z okolicy Krakowa , Babiej Góry i Tatr. 90 81. Napaeus obscuriis Muller (Tab. V. f. 81.) Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 223, f. 129. — D. 31. F. 6. U. u. d. S. str. 205. Skorupa wałeczkowata z stożkowatym końcem , tłustawo- Iśniąca , jasno- lub ciemno-brunatua, budowy dość delikatnej, przejrzysta, o 61/2 — 8 nieznacznie pokreskowanych i zwolna lecz regularnie powiększających się skrętacli. Skręty nieco wy- pukłe ; ostatni zajmuje około ^/^ części skorupki , szwy miernie pogłębione. Otwór skośny , okrągławy , brzeg odgięty i rozsze- rzony , wargą białą opatrzony. Brzeg odgięty osi spiralnej na- krywa do połowy dołek osiowy. Wysokość : 7 — 11 ^"/m, , szerokość : 3 — 4 '>%. Odmiany są mało wybitne ; skorupki bowiem są to mniej- sze to większe ; u jednyck powiększają się skręty bardzo regu- larnie i powolnie , u innych znowu szybciej , są węższe i jakby zsunięte. Stąd też bywają skorupki jużto więcej wałeczkowatej, jużteż bardziej stożkowatej postaci. Skorupki o 7 skrętach są najzwyczajniejsze. Ojczyzna: Rozmieszczenie tego gatunku rozciąga się na całą Europę , począwszy od najdalej na południe wj^su- niętych jej kończyn aż daleko na północ po koło biegunowe. Znachodzi się jeszcze w Syberyi. Żyje u nas na całym obszarze tak w nizinach jakoteż w górach i na wyżynie podolskiej lecz nigdzie nie występuje w większej ilości. W górach znachodzi się tylko w niższych wzniesieniach , a to mniejwięcej do dolnej granicy buka. Zbyt rzadkim ślimakiem nie jest, ukrywa się tylko w ziemi a wy- łazi na jej powierzchnię w czasie pory deszczowej. Przebywa po lasach i gęstych zaroślach , ukrywając się od czasu do czasu pod opadłj^mi liśćmi , kamieniami i po szczeli- nach skalnych. Na gruncie wapiennym, jak n. p. w naszych Toutrach na Podolu pojawia się miejscami liczniej. Dość liczne okazy muzealne pochodzą : z Tekuczy w górach kołomyjskich, z podgórza kołomyjskiego , Podola (Toutry , Ka- sperowce nad Seretem), Pieniak , Przemyślan , Lwowa , Rudy nad Bugiem, Strzyżowa i Krakowa. 91 2- Rodzaj. Cochlicopa, Risso. Błyszczotka B. (Wrzecionak Jach. Now.) Zwierzę podobne do rodzaju IIellx. Szczęki mało wygięte, delikatne, nieznacznie w poprzek pokreskowane , na wypukłym zaś brzegu nader malutkimi ząbkami opatrzone. Tarko języ- kowe o kwadratowycli prawie ząbkach , ułożonych w szeregach prostych. Skorupa wałeczkowato-jajowata , delikatnie kresko- wana, gładka i lśniąca. Skrętów 5 — 7 miernie wypukłych. Otwór jajowaty, brzeg osi spiralnej prosty, brzeg otworu nieco zgrubiały. Rodzaj ten jest rozsiedlony po całej Europie i liczniejszy na południu aniżeli na północy. W Europie środkowej żyją dwa podrodzaje, każdy o jednym gatunku; u nas zaś znachodzi się tylko jeden podrodzaj Zua Leach. 82. Zua lubrica Muller (Tab. V. f. 82. 82 a.) Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 229, f. 130. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 212. Skorupka wałeczkowato-jajowata, mała, gładka, szklista, żółtawo -rogo wata, nieznacznie w poprzek pokreskowana , przej- rzysta. Pierwsze skręty stożkowate z tępym końcem , dalej zwolna coraz bardziej się powiększające. Skrętów 5-6 miernie wj^pukłych; ostatni zajmuje około 1/2 skorupki. Otwór mały, jajowaty, w górze i w dole zwężony, brzeg tępy, różowo za- barwiony, nieco zgrubiały. "Wysokość: 4-5 — 5»%i, szerokość: 2—3'"/™. Odmiany są dość liczne, lecz zazwyczaj mało znaczące. Najpierw barwa nie jest stałą ; bywa bowiem raz ciemniejsza (brunatno-żółta) to znowu jaśniejsza. Skorupki także są mniej- sze i większe. Do 7 ™/'« długa a 3 '"% szeroka i bardziej wy- dęta var. nitens Koch (Cl D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 212, f. 113). żyje zawsze na stanowiskach wilgotnych, mniejsze zaś i jaśniej- sze na miejscach suchych i wapiennych. Forma najmniejsza, dochodząca 5—5 "% długości a 2 '% średniey, znaną jest pod nazwą var. minima Siemaszko (Cl. D. M' F. Ó. U. n. d. S. str. 212 , f. 134). Odmiana ta u nas wcale nie rzadka , żyje na bardzo suchych miejscach. Wybitniejszą atoli od tej jest: Yar. columna Clessin. (D. E. M. F. 2. Aufl. str. 227, f. 131). 92 Skorupka wałeczkowata , jasno-żółta, o 6 bardzo wolno i regularnie powiększających si^ skrótach. Skręty mało wypukłe a ostatni zajmuje małoco więcej od '/s części długości skorupki. Otwór wąski , ściśniony i w górze bardziej zwężony aniżeli u formy typowej, z brzegiem różowo-żółtawym. Otwór jest też w prawo od osi skorupki odchylony. Wysokość: 4-5— 5'"^i, szerokość: 1'7— 2'V Ojczyzna: Europa. Gatunek ten, jak mało który, jest nietylko po całej Euro- pie rozsiedlony ale rozmieszczenie jego sięga jeszcze poza Eu- ropę, bo do północnej Afryki i Syberyi. Należy on też do tych niewielu ślimaków, które posuwają się najdalej na północ, bo aż poza 75° szer. geogr. U nas jest na całym obszarze bardzo pospolitą. Przebywa po ogrodach, łąkach, pastwiskach, po nagich zboczach śród trawy i innych otwartych stanowiskach, nierzadko także po brzegach wód stojących i płynących. Ukrywa się pod ka- mieniami, mchem, gnijącymi kłodami. W górach posuwa się mniej więcej do granicy buka. Okazy muzealne formy typowej , i to bardzo liczne pocho- dzą : z Żabiego , Worochty pod Czarnohorą , Mikuliczyna , De- latyna , Kołomyi, Tekuczy, Podola (Niżniów, Uścieczko, Ho- rodnica. Bobrka), Przemyślan, Lwowa, Dublan, Budy nad Bu- giem , Skomoroch , Hawy ruskiej , Szczerca , Mraźnicy i Scho- dnicy koło Borysławia, Wojtkowej w pow. dobromilskim , Prze- myśla, Rzeszowa, Strzyżowa, Krynicy, z okolicy Krakowa i Zakopanego. Odmiana columna Cl. jest u nas rzadką; okazy muzealne pochodzą z Toutr, Bartatowa w pow. lwowskim i Rudy nad Bugiem. 3. Rodzaj. Pupa, Draparnaud. Poczwarówka B. (Wałeczek N.) Zwierzę smukłe z zeszczuplonym ostrym końcem , różki oczne wałeczkowate a w górze nieco zgrubiałe , macki malutkie. Szczęki mało wygięte o brzegu prawie nieząbkowanym. Jamka płucna swyczajnie z prawej strony na kołnierzu karkowym umieszczona. 93 Skorupka mała , wałeczkowata lub jajowato wydłużona, za- zwyczaj w prawo a rzadko w lewo skręcona , mniej lub więcej wyraźnie porysowana, gładka albo źeberkowana. Dołek osiowy nakłuty lub zakryty. Skręty liczne , bardzo powolnie się powiększające, ostatni małoco szerszy od przedostatniego. Otwór półksiężycowaty , lub półjajowaty albo kątowaty i zwę- żony listeweczkami i ząbkami. Otwór zwykle wargą opatrzony. Eodzaj ten , rozsiedlony po całej kuli ziemskiej , rozro- dził tię w bardzo liczne gatunki , szczególnie w Ameryce i Europie. W Europie znowu zachodniej jest wprawdzie liczniejszy aniżeli we wschodniej , ale liczne jeszcze gatunki znachodzą się tak u nas jakoteż indziej w Europie środkowej. Zwierzęta jużto przebywają na stanowiskach suchych, często skalistych jużteż po miejscach wilgotnych. 1. Podrodzaj. Torąuilla, Studer. Skorupka jajowato wydłużona , ostro-kończysta. Otwór pół- jajowaty i licznymi listeweczkami i ząbkami opatrzony. Najwięcej gatunków , należących do tej grupy , żyje w Eu- ropie południowej , szczególnie w krajach nad Śródziemnem Morzem. Stąd posuwają się na północ tylko niektóre , u nas zaś tylko dwa gatunki. 83. Torąuilla frumentum Brap. (Tab. V. f. 83.) Clessin D. E. M. F. 2. Aufl. str 124, f. 134. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 120. 120. Skorupka jajowato wydłużona, jasno-brunatna, cienka i przej- rzysta , nieregularnie lecz bardzo delikatnie pokreskowana, nieco połyskująca. Skrętów 9 : te powiększają się z razu szybciej i tworzą ku szczytowi regularny stożek. Od piątego powiększają się skręty bardzo powolnie i stąd ma skorupka postać wałeczkowata. Skręty są mało wypukłe a szwy średnio zagłębione. Skręt osta- tni małoco większy od przedostatniego. Otwór półjajowaty, nieco skośny, brzeg otworu odgięty, nieznaczną białą wargą opa- trzony. Wnętrze otworu o 8 ciągnących się w głąb skorupki listę weczkach i ząbkach. Mianowicie na brzegu zewnętrznym (podniebiennym) znachodzą się 4 listeweczki , na brzegu w e- wnętrznym (osiowym) 2 ząbki, na brzegu zaś górnym 2 94 ząbki. Jeden z ząbków górnych jest znacznie dłuższy i si^ga aż do środka skorupki. Wysokość: 6-7— 9 '"/m , szerokość: 2-4— 3-3 "'/m. Ojczyzna: Europa południowa i środkowa. Przebywa na skałach wapiennych, tudzież po suchych, wapnistych , niską trawą porosłych wzgórzach. Znaną jest z Hi- szpanii, Włoch, Francyi, Belgii, Niemiec, Szwajcaryi, austry- ackich krajów alpejskich, Węgier, Czech i półwyspu bałkań- skiego. Na wschód posuwa sitj aż do Morza Czarnego. U nas znachodzi się w Galicyi i W. ks. Poznańskiem. Okazy muzealne pochodzą z Eudy nad Bugiem, z pod Zło- czowa i Piotrowa pod Poznaniem. 84. Torąuilla avenacea Bruguiere. (Tab. Y. f. 84). Clessin. B. E. M. F. 2. wyd. str. 236 f. 135. — D. M. F. 6. U, u. d. S. str. 227, f. 129. Skorupka wrzecionowato - stożkowata, czerwonawo - bruna- tna, delikatnie kreskowana, nieznacznie połyskująca, cienka, krucha, przejrzysta. Skrętów H — 7 wypukłych i zwolna się po- większających. Skręt przedostatni i ostatni największy, ostatni około % skorupki zajmujący. Sz^ry głębokie. Otwór półjajowaty. czasem okrągławy ; brzeg otworu odgięty , warga biała ale słabo rozwinięta. Wnętrze otworu 7 listeweczkami opatrzone : 2 na brzegu wewnętrznym (osiowym), 2 górne bliżej kąta zew. górnego niż środka położne, 3 zewnętrzne, przezierające na zewnątrz jako białe kreseczki. Dołek osiowy otwarty z mniej lub więcej ściśnionym brzegiem. Wysokość: 5-5 — 8 '"m , szerokość* 2 — 3 '",'"•. Odmiany są nieliczne i mało znaczące. Barwa bywa jaśniej- sza lub ciemniejsza , kształt zaś skorupki więcej wałeczkowaty lub bardziej wrzecionowaty. Na wyszczególnienie zasługują na- stępujące odmiany : Yar. hordeum, Studer. (CL D. M. O. U. u. clS.stT. 238, f. 130). Skorupka do 6 '"/m długa , delikatniej aniżeli u formy typo- wej kreskowana , o 2 tylko prawie jednakich listeweczkach na brzegu zewnętrznym. Yar. clienta, Westerlund (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 230). 95 Skorupa smukła , wrzecionkowata , wyraźoie kreskowana (prawie źeberkowana), o szwacli bardziej wgłębionych i skró- tach więcej wypukłych Ojczyzna: Europa. Gatunek ten ma rozleglejszy obszar rozmieszczenia aniżeli poprzedni ; żyje bowiem w Europie południowej , Francyi, Bel- gii , miejscami w Niemczech , szczególnie w Alpach jurajskich, w Danii i południowej Szwecyi. U nas występuje na wapieniach jurajskich koło Krakowa , w Ojcowie , na skałach wapiennych w Pieninach i Tatrach. W Tatrach posuwa się aż do granicy lasu , a gdzie się tylko pojawia , występuje zwykle gromadnie. Forma typowa znachodzi się koło Krakowa , w Ojcowie, Pieninach i Tatrach. Odmiana pierwsza występuje koło Krakowa a druga w Tatrach. Liczne okazy muzealne pochodzą z Pienin, z pod Kra- kowa i Tatr. 2. P o d r o d z a j. Orcula, Held. Skorupka wałeczkowata , wjraźnie kreskowana. Otwór półjajowaty o ząbkach ciągnących się w głąb skorupki. Brzeg otworu odgięty i rozszerzony, z słabą wargą lub bez wargi. Gratunki, należące do tego podrodzaju , przebywają tylko w górach. U nas występują w Karpatac, na wyżynie krakow- skiej, w Ojcowie i na wyżynie podolskiej. 86. Orcula doliolum Brugiere. (Tab. V. f. 85). Clessin. JD. E. M. F. wyd. 2. str. 241. f. 138. — D. 21. F. Ó. U. u. d. S. str. 231 f. 132. Skorupka wałeczkowata, z wierzchołkiem tępym, zaokrąglo- nym i grubszym zazwyczaj aniżeli koło otworu, szaro -żółtawa , przejrzysta, nieco połyskująca. Skręty bardzo mało wypukłe, w Kcz- bie 8 — 9 , szwy płytkie. Skręty pierwsze z rzadka pożeberko- wane, zaś 2 ostatnie prawie gładkie. Otwór półjajowaty, brzeg od- gięty i rozszerzony, opatrzony nieznaczną wargą białą. W otwo- rze 3 ząbki listewkowate , ustawione podobnie jak w gatunku następnym. Z 2 ząbków brzegu wewnętrznego (osiowego) jest jeden większy, drugi mniejszy a czasem nawet zanikły. Dołek osiowy płytki. Wysokość: 4-8— 6 "'/»i , grubość: 2-6— 2'7%. Skorupki ulegają bardzo nieznacznej zmianie, są bowiem tylko smuklejsze lub grubsze , przytem dłuższe lub krótsze. Naj- zwyczajniejsze są na 5 — 5'5 "^ wysokie a 2 5 '% szerokie. Ojczyzna: Europa południowa i środkowa. Znacznie ma większy obszar rozmieszczenia aniżeli następny gatunek ; zna- chodzi się bowiem w górzystych okolicach we Włoszech, na półwyspie bałkańskim , w Grecyi a nawet w Małej Azyi. Znaną jest również we Francyi , Belgii , Niemczech , w krajach alpej- skich , Czechach , Morawii i Szląsku. U nas występuje miejscami na wyżynie podolskiej , w Karpatach , na wyżynie krakowskiej i w Ojcowie. U nas, gdzie tylko ten gatunek przebywa, pojawia się w nielicznych okazach. Najczęściej napotyka go się w Kar- patach, gdzie trzyma się zwykle podgórza. Liczne okazy muzealne pochodzą z gór kołomyjskich (Te- kucza), Podola (Toutry , Kudryńce , Gródek , Wołczyniec), Strzy- ozwa, z okolicy Krakowa i z Tatr. 86. Orcula dolium Brapamaud. (Tab. V. fig. 86). Clessin. E. M. F. 2. Aufl. str. 240, f. 137. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 234, f. 135. Skorupka wałeczkowata , brunatna , z krótkim przytępionym szczytem, jedwabisto połyskująca, przejrzysta. Skrętów 8—10 mało wypukłych i zwolna się powiększających ; szwy płytkie. Skręty skośnie i wyraźnie pokreskowane. Otwór półjajowaty, skośny ; brzeg otworu odgięty , nieco rozszerzony i białą wargą opatrzony. W otworze 3 ząbki wgłębiające się w skorupkę : jeden ząbek pod górnym brzegiem, 2 zaś mniejsze na brzegu wewnętrznym (osiowym). Dołek osiowy otwarty. Wysokość: 5 — 7"^, szerokość: 25 — 3'%. Odmiany są mało znaczące; skorupki są bowiem tylko ciemniejsze lub jaśniejsze, krótsze lub dłuższe, raz postaci smu- klejszej to znowu więcej zgrubiałej. Zdarzają się także okazy, które przy 5 — 6%» długości są 2*8 ^„ grube. U niektórych brak czasem jednego ząbka na brzegu wewnętrzym (v. uniplicata Pot. Cl. 1. c. f. 137) lub obu ząbków 97 (v. impUcata Cl. 1. c. f. 136), u innych znowu występują aż 3 ząbki {v. triplicata Cl. 1. c. f. 138). Ojczyzna: Góry Europy środkowej. Właściwą ojczyzną tego gatunku są Alpy, skąd posuwa się dalej na wschód, mia- nowicie w góry siedmiogrodzkie i w Karpaty zachodnie. Żyje w Tatrach po skałach wapiennych i posuwa się aż w krainę kosodrzewu. Za dnia ukrywa się pod głazami zazwy- czaj tuż koło potoków. Okazy muzealne pochodzą z Tatr. 3. Podrodzaj. Spht/radium, Hartm. Skorupka obła z tępym wierzchołkiem ; skrętów 6—8, mało wypukłych, ostatni przy otworze ściśniony. Otwór małozębny lub bezzębny ; brzeg zewnętrzny pośrodku wgięty. Gatunki tego podrodzaju rozsiedlone są w południow. Alpach i Siedmiogrodzie 87. Sphyradium Bielzii Rossm. (Tabl. V. f. 87). Clessin. JD. E. M. F. O. U. u. d. S. str. 245, f. 146. Pupa JBieUii, Rossm. Icon. f. 942. P. hiplicata JBielz. Siebenbiirg. M. str. 96. Skorupka smukła, wałeczkowata, rogowo-żółtawa, przej- rzysta, lśniąca z tępo zaokrąglonym szczytem. Skręty mało wy- pukłe w liczbie 9, gęsto i wyraźnie kreskowane; szwy płytkie. Pierwsze skręty wąskie i gęsto na sobie ułożone, potem bardzo mało się powiększające; skręt ostatni, dwa razy wyższy od przedostatniego lecz mało co od niego szerszy, zajmuje '/a część skorupki. Otwór półjajowaty, prawie prostopadle na dół zwró- cony; brzeg odgięty, nieco rozszerzony; o nieznacznej wardze białawej. "W otworze 6 ząbków : jeden silnie rozwinięty ząbek na górnej ścianie , drugi również wyraźny na brzegu osiowym, zaś 3 listewkowate i na zewnątrz prześwietlające ząbki na brzegu zewnętrznym. Z ząbków zewnętrnych jest środkowy naj- większy. Brzegi otworu są prawie równoległe ; brzeg zewnętrzny w połowie z wgłębionym rowkiem, któremu wewnątrz rąbko- wata wyniosłość odpowiada. Wysokość: 4:-b—b"%. Szerokość: 1-8— 2•2"'^i. Ojczyzna: Karpaty i góry siedmiogrodzkie. Nasze okazy zmieniają się bardzo. Czasem barwa bywa biaława i skorupka więcej przejrzysta, albo też skorupka smu- kłej sza lub grubsza. 98 Żyje wzdłuż całego pasma Karpat i to tak w okolicacłi podgórskich, jakoteź w wyższych wzniesieniach. W Tatrach po- suwa się aż w krainę kosodrzewu. Okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mikuliczyna, Dory, Tekuczy w powiecie kołomyjskim, Rybna pod Stanisławowem, Podlutego, Korczyna, Wojtkowej w po w. dobromilskim i Tatr. 4. Podrodzaj. Pupilla, Pfeiffer. Skorupka mała, wałeczkowata, z końcem przytępionym. Otwór okrągławy o niewyraźnych i nielicznych ząbkach. Otwór wargą opatrzony. Gatunki, należące do tej grupy, są po całej Europie rozsiedlone. 88. Pupilla miiscorum lAnne. (Tab. V. f. 88. 88a). Clessin. D. E. M. I. u. d. str. 234, f. 140. — D. M. F. O. u. d. S. str. 225. Skorupka mała o nieznacznym dołku osiowym, wałeczko- wato -jajowata, brunatno - rogowej barwy, nieco połyskująca, z szczytem przytępionym. Skrętów nieco wypukłych, słabo kreskowanych i zwolna powiększających się 6—7. Skręt ostatni, zajmujący około '/s skorupki, jest małoco większy od przedosta- tniego. Szwy wyraźne ale niezbyt wgłębione. Otwór okrągła wy (prawie okrągły), białą wargą opatrzony. Poza wargą półkolista wałeczkowata wyniosłość z odpowiadającem jej wewnątrz wgłę- bieniem. W otworze na górnym brzegu jeden, zwykle słabo roz- winięty ząbek. Wysokość: 2-6-2-8"'/«. Szerokość: 1-5- 2'";-.. Odmiany są dość liczne lecz mało znaczące. Skorupki o je- dnym ząbku na górnym brzegu należy uważać za formę typową. Jednak ząbek ten nie jest stały, gdyż zdarzają się nieraz okazy pozbawione tego ząbka : var. edentula, Slayik (Clessin 1. c. str. 255) albo var. ])ratensis, Clessin (1. c. str. 256 f. 156). Czasem zdarza się jeszcze malutki ząbek na brz. zewnęt. : var. higranata Rossm. (Clessin 1. c. 255j. Okazy do 8'%i długie, które u nas miejscami także na Podolu się zdarzają, nazywa S. Clessin var. elongata (Clessin 1. c. str. 257 f. 156). Bardzo przykrócone zaś formy opisał Clessin jako var. ahhreviata Cl. (1. c. str. 257 f. 157). Wszystkie te odmiany występują także u nas w rozmaitych okolicach. Ojczyzna: Europa. 99 Gatunek ten żyje w całej Europie w okolicach górzystych i wzgórkowatych a gdzie si^ pojawia, występuje zwykle licznie. Na północ posuwa się bardzo daleko, gdyż znany jeszcze z pod 70° 29 szer. geogr. Gatunek ten żyje u nas pospolicie na Podolu, od Lwowa po Dniestr i Zbrucz ; dalej występuje także wzdłuż podgórza karpackiego, koło Krakowa, w Królestwie Polskiem i W. Ks. Poznańskiem. W górach rzadko gdzie się znachodzi (Żabie, De- latyn). Żyje po otwartych i nikłą trawą porosłych stokach, wzgórzach i jarach podolskich, a za dnia ukrywa się pod ka- mieniami. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Dela- tyna, podgórza kołomyjskiego, Podola (Uścieczko, "Woziłów nad Dniestrem, Gródek, Zaleszczyki, Kasperowce, Kudryńce, Horo- dnica, Buczacz, Monasterzyska, Skałat, Grzymałów) z Pieniak, Złoczewa, Bobrki, Lwowa, Dublan, Rudy nad Bugiem, Janowa, Halicza, Mraźnicy pod Borysławiem, Przemyśla, Strzyżowa, Rzeszowa, Krakowa, Rabki i Piotrowa pod Poznaniem. 89. Pupilla cupa Jan. (Tab. V. f. 89). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 257, f. 158. Pupa Steeri v. Yoith. Clessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 246, f. 141. Skorupka wałeczkowata z przytępionym szczytem, ciemno- czerwonawo - brunatna, mocno kreskowana, cienka, przejrzysta. Skrętów wypukłych i zwolna powiększających się 6. Szwy głę- bokie. Skręt ostatni bardzo małoco większy od przedostatniego. Otwór okrągławy a równolegle do brzegu przebiega jak w gat. poprzedzającym , półkolista, wąska wyniosłość , której wewnątrz stosowne wgłębienie odpowiada. W otworze 3 ząbki : jeden na brzegu górnym , drugi na brzegu wewnętrznym , trzeci na ze- wnętrznym. Z tych ząbków brakują często ząbki na brzegu we- wnętrznym i na zewnętrznym, skutkiem czego staje się skorupka podobną do Pupa muscorum. I ząbek górny nie zawsze bywa wyraźny, czasem nawet zanikły a wówczas staje się skorupka podobną do Pupa muscorum var. edentula. Otwór bardzo słabą wargą opatrzony, dołek osiowy nakłuty. Główna różnica pomiędzy tym a poprzednim gatunkiem polega na mocniejszem prążkowaniu tudzież na tem, że P. Steeri ma skręt ostatni znacznie mniejszy a wargę słabszą aniżeli P. muscorum. 100 Wysokość: 2-8—3'%.. Szerokość: 1-5— 1-7'"^. Gatunek powyższy podał prof. B. Kotula jako Pupa tripli- cata z Tatr, jednak okazy, jakie Bąkowskiemu nadesłał, nie są zgodne z opisami, podanymi tak w Ikonografii Rossmaesslera, jakoteż z opisem S. Clessina (Excursions-Mollusken Fauna 1. c). Ojczyzna: Alpy. Gatunek ten występuje w Alpach , szczególnie jurajskich ; u nas pojawia się tylko w Tatrach , gdzie przebywa w krainie buka, świerka i kosodrzewu. Trzy okazy muzealne pochodzą z Tatr. 90. Pupilla triplicata Studer. (Tab, V. f. 90.) Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 248, f. 142. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 258. Skorupka wałeczkowata, jasnobrunatna z wierzchołkiem jaśniejszym i przytępionym, jedwabisto lśniąca, cienka, przej- rzysta, bardzo słabo pokreskowana, prawie gładka, o 6— 7 mier- nie wypukłych skrętash. Szwy wyraźne i dość wgłębione, skręty regularnie i zwolna się powiększające. Skręt ostatni małoco szer- szy ale szczuplejszy od przedostatniego, przez co skorupka, z boku widziana, przedstawia od grzbietu linię łukowatą. Otwór malutki, okrągławy, brzeg nieco odgięty, białą wargą opatrzony. Za wargą, podobnie jak u P. muscorum łukowata, biała, bardzo wyraźna wyniosłość. "W otworze 3 ząbki : jeden naj wyraźniejszy górny, drugi malutki wewnętrzny, trzeci zewnętrzny także widoczny. Dołek osiowy okrągławy, nakłuty. Wysokość: 2-2— 2-8'"/m. Szerokość: 1-1— 1-2'"/». Powyższy gatunek przj^pomina swą postacią i innymi szcze- gółami gatunek P. muscorum, różni się jednak od niego wybitnie znacznie mniejszymi rozmiarami, ostatnim skrętem i ząbkami w otworze. Czy i o ile zmienną jest u nas P. triplicata, tego stanowczo wyrzec nie można, gdyż okazy, jakie się znachodzą w zbiorze muzealnym, pochodzą tylko z jednej miejscowości a te mało między sobą się różnią. U niektórych są tylko ząbki nie zawsze dobrze rozwinięte, szczególnie ząbek zewnętrzny i ząbek wewnętrzny ; niekiedy są ząbki te tak małe, że zaledwie je za pomocą dość silnego powiększenia można rozeznać. Ojczyzna: Południowa Francya, kraje alpejskie i Europa południowo- wschodnia. 101 u nas znany tylko z Galicyi wschodniej, mianowicie z pół- nocnego krańca wyżyny podolskiej. Daty odnoszące si^ do P. tripUcała, a podane przez Bako wski ego (Mięczaki galicyj- skie, Lwów 1885) należy odnieść do poprzedzającego gatunku. Kilka okazów muzealnych pochodzi z góry Romanowskiej w powiecie bobreckim. 5. P o d r o d z a j. EdentuUna, Clessin. Skorupka wałeczkowata, koło otworu nieco szersza z wierz- chołkiem przytępionym. Skręty zrazu powiększają się zwolna i regularnie , potem raźniej. Otwór bezzębny, brzeg otworu ostry, bez wargi. 91. Edeutuiiua edentula Brapamaiid. (Tab. V. f. 91). Clessin. E. M. F. 2 wyd. str. 208, f. 117. — B. M. F. Ó. U. u. cl S. str. 261, f. 160. Skorupka wałeczkowata, żółtawo-brunatna, połyskująca się z tępym szczytem, bardzo delikatnie kreskowana, prawie gładka, cieniutka, przejrzysta. Skrętów nieco wypukłych 7. Trzy lub cztery pierwsze skręty powiększają się zwolna, piąty i szósty raźniej i znacznie są szersze od przedostatnich ; ostatni najwię- kszy i najszerszy zajmuje prawie Ys skorupki. Otwór nieco sko- śny, półjajowaty, bezzębny ; brzeg otworu ostry, bardzo słabo odgięty bez wargi ; dołek osiowy nakłuty. Wysokość: 2-2 -25'"/n». Szerokość: 1-2— 1-3%, Ojczyzna: Europa. Gatunek ten żyje w całej Europie. Na południe posuwa się aż po morze Śródziemne, na północy zaś znany jest jeszcze z pod 70 "25' geogr. szer. E. edentula żyje u nas tak w nizinach, jakoteż na wyżynie podolskiej, w okolicach podgórskich i w górach. "W górach po- suwa się aż w krainę alpejską. Należy do gatunków rzadszych i pojawia się niemal zawsze tylko w pojedynczych okazach śród gęsto zacienionych lasów. Częściej też napotyka się okazy nie- dorosłe aniżeli zupełnie wykształcone. Odszukać ją można jeszcze najprędzej w czasie słoty lub deszczu. Ukrywa się pod opadłymi liśćmi, pod gnijącymi kłodami i pod kamieniami. 102 92. Gredleri Clessin. (Tab. V. f. 92). Clessin. B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 263, f. 162. Skorupka wałeczkowata, z bardzo tępym wierzchołkiem, bardzo delikatnie prążkowana, o 7 — 71/2 skrętach. Dwa pierwsze skręty powiększają się szybko a 3 — 6 są prawie jednakie, ostatni znacznie od nich większy i szerszy. Dołek osiowy bardzo wąski. Otwór prawie okrągły z brzegiem tępym znacznie rozszerzonym. Wysokość: 2-8—3"!^. Szerokość: 1— l-2"y«». Ojczyzna: Żyje przeważnie w Europie północnej a w środ- kowej tylko w Alpach i to na wyższych wzniesieniach, u nas jest znaną nietylko z Karpat ale także z okolic Lwowa i Krakowa. Okazy muzealne formy typowej pochodzą z Mikuliczyna, Podlutego w górach kałuskich , Niźniowa na Podolu , z okolicy Lwowa (Zofiówka), Rudy nad Bugiem, Mrażnicy pod Borysła- wiem, Wojtkowej w powiecie dobromilskim i Tatr. Muzeum posiada gatunek ten z Czarnohory, Tekuczy w po- wiecie kołomyjskim, Lwov7a i z pod Krakowa. Różni się od P. edentula stale smuklejszą postacią, a głó- wnie wyższym skrętem ostatnim. 6. Podrodzaj. Isthmia, Gray. Skorupka malutka, wałeczkowata, gęsto żeberkowana, o 5 - 7 skrętach. Otwór okrągławy, bez ząbków lub o 1 — 2 ząbkach. 93. Isthmia minutissima Hartmann. (Tab. V. f. 93). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. f. 144. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 264, f. 163. Skorupka malutka, wałeczkowata, o przytępionym wierz- chołku i głębokim dołku osiowym, gęsto i wyraźnie żeberko- wana, jasuobrunatna, nieco lśniąca, delikatna, przejrzysta. Skrę- tów 5 — 7 , dosyć wypukłych i regularnie zwiększających się ; szwy wgłębione. Skręt ostatni zajmuje okcło '/a części skorupki. Otwór okrągławy, bez ząbków ; brzeg odgięty, nieco rozszerzony i bardzo słabo zgrubiały. Wysokość: 14 -2-2"'/«. Szerokość: 0 6— 0-8'"k Występuje u nas zwykle w niezmiennej postaci. Najwię- ksze okazy, bo do 22'"m długie, posiada muzeum z okolicy Lwowa. 103 Ojczyzna: Z wyjątkiem dalekiej północy żyje powyższy gatunek w całej Europie. W krajach nad Śródziemnem Morzem znachodzi się wszędzie, nawet na pobrzeżacłi afrykańskicłi. Żyje u nas na podgórzu karpackiem (rzadziej w górach), na całej wyżynie podolskiej, koło Krakowa i w Królestwie Pol- skiem. W nizinach rzadsza. Przebywa po otwartych, świetlistych nikłą trawą porosłych wzgórzach i zboczach. Lubi grunt kamie- nisty a kryje się pod kamieniami zwykle w towarzystwie P. mc or um, Yallonia pulchella i V. costata. Liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Podola (Horodnica, Kudryńce, Zaleszczyki, Niżniów, Skałat), Romanowa w powiecie bobreckim, z okolicy Lwowa, Rudy nad Bugiem, Mraźnicy pod Borysławiem i Krzeszowic. 94. Isthmia costulata Nilson. (Tab. V. f. 94). Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 251, f. 145. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 265, f. 164. Skorupka malutka, wałeczkowata, żółtawo-brunatna, nieco lśniąca, gęsto źeberkowana, delikatna, przejrzysta z wierzchoł- kiem przytępionym. Skręty wypukłe, regularnie zwiększone, w liczbie 6—8. Szwy dosyć wgłębione. Skręt oststni, małoco szerszy od przedostatniego, zajmuje Ys skorupki. Otwór okrą- gławy, prawie jajowaty z brzegiem odgiętym i nieco rozszerzo- nym. Warga wyraźna, biała i na zewnątrz prześwietlająca. "W otworze 2 lub 3 ząbki ; jeden górny, drugi na brzegu we- wnętrznym a czasem jeszcze trzeci zewnętrzny, w miejsce którego znajduje się zwykle wypukłe nabrzmienie, zewnątrz odpowie- dniem wgłębieniem naznaczone. Dołek osiowy głęboki. Wysokość: 1-5 -2"%. Szerokość: 0'6— 0-8%. Od gatunku poprzedzającego różni się tylko ząbkami i otworem. Ojczyzna: Europa północna. Żyje tylko na północy, osobliwie w Szwecyi Norwegii. Grdzieuiegdzie pojawia się także w północnych Niemczech. U nas znana tylko z Podola, mianowicie z Toutr, gdzie znajduje się licznie. po suchych, wapiennych skałach śród lasów. Okazy muzealne pochodzą z Toutr a to z okolicy Horod- nicy i Kudryniec, położonych nad Zbruczem. 104 7. Podrodzaj. Yertigo, Muller. Skorupka malutka, jajowata lub wałeczkowata o nielicznych skrętach i tępym wierzchołku. Otwór opatrzony liczniejszymi ząbkami i zatokowo powycinany. Brzeg otworu nieco odgięty, rozszerzony. Gatunki, należące do tej grupy, są najliczniejsze w umiar- kowanem podniebiu. Jedne sięgają swem rozsiedleniem aż do ostatnich kończyn Europy południowej, inne znowu posuwają się bardzo daleko na północ. 1. GRUPA: Alaea, Jeffreys. a) Skorupka prawoskrętna , uząbkowana lub bezzębna. 95. Yertigo aiitivertigo Brapamaud. (Tab. V. f. 95). Clessin. B.E. M. F. 2 wyd. str. 256, f. 149. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 273, f. 170. Skorupka malutka, jajowata, gęsto lecz nader delikatnie kreskowana, prawie gładka, barwy kasztanowatej lub żółta wo- rogowej, połyskująca, cienka, przejrzysta, z stożkowato wydłu- żonym a tępym wierzchołkiem. Skrętów 5 — 6. Skręty zwolna się powiększające, nieco wypukłe, szwy płytkie. Skręt ostatni prawie tak wielki jak przedostatni, koło otworu z wypukłą grze- bieniastą wyniosłością. Brzeg otworu z prawej strony na brzegu zewnętrznym nieco wgłębiony, wskutek czego otwór na dwa półkoliste wcięcia podzielony. Patrząc znowu z boku, wydaje się otwór sercowatym. W otworze 6 — 8 ząbków: 2 górne, 2 lub 3 wewnętrzne (osiowe) a 2 do 3 zewnętrzne (podniebienne). Brzeg otworu nieco odgięty i rozszerzony. Dołek osiowy naznaczony płytkim lecz zamkniętym rowkiem. Wysokość : 1-6 2-Vlm. Szerokość : 1—1 -2'"/™. Postać skorupki nie ulega prawie żadnej zmianie, zato ró- żnica w rozmiarach bywa dość znaczną. Najmniejsze okazy po- siada muzeum z Zakopanego. Ilość ząbków w otworze jest także zmienną. Najzwyklejszą jest odmiana o 8 ząbkach (V. octodentata Harłm), u której przybywa 3 ząbek na brzegu zewnętrzym, rzadszą jest odmiana o 6 ząbkach (V. sexdentata Mont), której brakuje ząbka na brzegu wewnętrznym u góry. Ojczyzna: Europa. 105 Żyje u nas w całym kraju a przebywa w trawie po stano- wiskach wilgotnych tak po brzegach wód stojących jakoteż pły- nących Z ukrycia wyłazi podczas deszczu, a wówczas pod gnijącymi drzazgami i łodygami nietrudną jest do odszukania. Miejscami pojawia się licznie, indziej znowu bardzo rzadko. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mikuliczyna, Podmanasterza w powiecie bobreckim, Dublan, Rudy nad Bu- giem, Szczerca, Schodnicy, Przemyśla, Strzyżowa, Rzeszowa, Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. 96. Yertigo Mouliiisiana Brapamaud. (Tab. V. f. 97). Glessin. D. E. 31. F. 2 wyd. str. 258, f. 150. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 274, f. 173. Skorupka z nieprzebitym prawie doikiem osiowym, krótko jajowata, bardzo pękata, gładka, lśniąca, kasztanowatej barwy. Skrętów 41/2 bardzo prędko rozszerzoyoh ; ostatni jest wyższy od B poprzednich. Szew głęboki. Otwór z 5 - 6 ząbkami, z których 2 na brzegu wewnętrznym, 2 na zewnętrznym zawsze się zna- chodzą, piąty pośrodku ściany górnej a szósty przy nim malutki, często brakujący. Wysokość: 2'5%i. Szerokość: 1-5'"^,. Ojczyzna: Północna Europa także w alpejskich okolicach środkowej Europy. Clessin podaje go z Tatr (Tornaban) i gór- nych Węgier. Przebywa w sitowiu na brzegach potoków , sadzawek i bagien. Różni się głównie od P. antwertigo, większymi rozmiarami i barwą jaśniejszą; zwykle ma mniej bo tylko 5 ząbków, gdy tymczasem P. antwertigo posiada ich zwykle 6—8. 97. Tertigo pygmaea Brapamaud. (Tab. V. f. 97). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 259, f. 151. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 275. Skorupka malutka, wałeczkowata lub wałeczkowato jajo- wata, barwy żółtawej, z szczytem prz3'tępionym, delikatnie kre- skowana, połyskująca, cienka, mało przejrzysta. Skrętów 5. Skręty dość wypukłe, zwolna i regularnie się powiększające, szwy dość wgłębione. Skręt ostatni małoco większy od przedostatniego i 106 przy otworze grzebieniastą wyniosłością, równoległą do otworu, opatrzony. Otwór półjajowaty, z prawej strony z wgłębionym rowkiem. Brzeg otworu ostry, odgięty i nieco rozszerzony. W otworze 6 ząbków: 1 górny, 2 wewnętrzne niejednako roz- winięte a 2 zewnętrzne dość wyraźne ale także nierówne. Brzeg otworu wewnątrz białawy o bardzo słabo rozwiniętej wardze. Dołek osiowy nakłuty i dosyć głęboki. Wysokość: 1'6 -2%. Szerokość: 0-8 -11'"^. Kształt skorupek jest dosyć zmienny, jedne bowiem są bar- dziej wałeczkowate, inne więcej jajowate. Skorupki wałeczkowate są u nas najzwyczajniejsze i najliczniejsze; niektóre też z nich (Toutry, Lwów, Żabie), przypominają bardzo gatunek tatrzański : V. alpestris. Skorupki o 4 ząbkach (V. ąuadridens West.), mia- nowicie o jednym tylko ząbku wewnętrznym, są u nas rzadkie. Ojczyzna: Europa. Rozmieszczenie tego gatunku obejmuje całą Europę a sięga na północ aż po Dorpat, Bergen i Helsingsland. Najpospolitsza z poczwarówek ; znachodzi się wszędzie tak w nizinach jakoteż na wyżynie podolskiej i w górach, gdzie po- suwa się aż do górnej granicy lasu. Przebywa po łąkach, pastwi- skach , ogrodach , stokach porosłych niską trawą i t. p. stano- wiskach ; w górach zdarza się także nieraz w mchu na skałach. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Miku- liczyna, Delatyna, Podlutego, Podola (Niżniów, Hurodnica), Pod- manasterza w powiecie bobreckim, Lwowa, Eudy nad Bugiem, Dublan, Janowa, Szczerca, Mrażnicy i Schodnicy pod Borysła- wiem, Strzyżowa, Rzeszowa, Krakowa, Rabki, Tatr i Piotrowa pod Poznaniem. 98. Yertigo alpestris Alder. (Tab. V. f. 98). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 263, f. 154. — D M.F. O. U. u. d. S. str. 276, f. 175. Skorupka wałeczkowata, połyskująca, przejrzysta, źółtoro- gowata, gęsto, delikatnie, lecz wyraźnie kreskowana. Skrętów 5. Skręty zwolna i regularnie się powiększające , szwy dość wgłębione. Skręt ostatni jest nieco większy od przedostatniego i zajmuje około Y-, skorupki. Grzebieniasta, równoległa do brzegu wyniosłość mało wyraźna, wgłębienie z prawej strony koło otworu nieznaczne. Otwór półjajowaty z 4 ząbkami : jeden ząbek naj- 107 wyraźniejszy górny, jeden garbkowaty wewnętrzny a 2 listewko- wate, zewnętrzne, prześwietlające lecz słabo rozwinięte. Brzeg otworu odgięty, nieco rozszerzony z białą, wargą. Dołek osiowy wąski i głęboki. Wysokość: i'5 — 2'%i. Szerokość: 0-8-1%. Gatunek ten jest najwięcej podobny do V. pijgmaea, od której jednak różni się kształtem bardziej wałeczkowatym, ilością ząbków, jaśniejszą barwą a szczególnie bardzo słabo rozwinię- tymi ząbkami na brzegu zewnętrznym. Ojczyzna: Europa północna i środkowa. Jestto forma północna, która w Anglii, Danii, Szwecyi i Norwegii wcale nie jest rzadką. Na północ posuwa się bardzo daleko i o ile dotąd wiadomo, aż po 70" pół. szer. W Europie środkowej pojawia się tylko w górach wyższych, mianowicie w Alpach, w górach czeskich, morawskich, szląskich i w na- szych Karpatach. Żyje u nas w Tatrach po skałach wapiennych i wznosi się w górę aż do granicy lasu. Według Jachny (V. Schuttleioor- thiana) znachodzi się także koło Krakowa. Okazy muzealne pochodzą z Tatr. 99. Yertigo arctica Wallenherg. (Tab. V. f. 99). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 265, f. 155, — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 277. f. 176. Skorupka mała , wałeczkowato-jajowata , rogowo-żółta , po- łyskująca, cienka, przejrzysta, gęsto lecz delikatnie kreskowana, prawie gładka. Skrętów 5— 57j. Skręty sklepiste, regularnie się powiększające ; ostatni ^/j skorupki zajmujący. Wierzchołek tępy, szwy głębokie. Otwór nieco ukośnie ustawiony, półjajowaty. Brzeg otworu bardzo słabo odgięty z nieznaczną wargą bruna- tną. W otworze 3 ząbki : jeden mały górny ale najwyrażniej- szy, drugi mniejszy wewnętrzny a trzeci listewkowaty zewnę- trzny. Ząbka zewnętrznego czasem brak. Dołek osiowy wąski, dosyć zagłębiony. Wysokość: 2-1%. Szerokość: IS^^/m- V. arctica różni się od V. pygmaea i alpesłris wielkością, większymi skrętami i ząbkami. Ojczyzna: Europa północna i środkowa. Jestto forma północna żyjąca w północnej Szwecyi po 71" półn. szer. i w Grrenlandyi. W Europie środkowej występuje 108 tylko w wyższych górach, mianowicie w Alpach, czeskich Kar- konoszach a u nas w Tatrach. Jedyny okaz muzealny pochodzi z Tatr. 100. Yertigo substriata Jeffreys. (Tab. V. f. 100). Clessin. D. E. M. 2 wyd. str. 262, f. 153. — D. M. F. Ó. u. d. S. str. 278, f. 177. Skorupka malutka, jajowata z tępym wierzchołkiem, wy- raźnie i regularnie kreskowana, pod lupą jedwabisto połyskująca, przejrzysta, źółtawo-rogowej barwy. Skrętów 41/2. Skręty powię- kszają się raźnie ; skręt ostatni, znacznie większy od przedostat- niego, zajmuje prawie połowę skorupki. Przy otworze ma skręt ostatni z prawej strony wgłębiony rowek, któremu wewnątrz stosowna wypukłość odpowiada. Wskutek tego wgłębienia ukośny nieco otwór jest na dwa zatokowate półkola, jak u V. antiver- tigo, podzielony, ale mniej sercowaty. Równolegle do odgiętego brzegu znajduje się grzebieniasta wyniosłość. W otworze 6 ząbków : 2 niejednakie ząbki górne (ząbek od strony wewnętrznego brzegu znacznie większy), 2 ząb- kowate listeweczki na brzegu zewnętrznym także z strony od- wrotnej widoczne i 2 nierówne ząbki na brzegu wewnętrznym (górny większy od dolnego). Otwór bardzo słabą wargą opatrzony. Dołek osiowy dość wgłębiony. Wysokość: l-d — iS'"^. Szerokość: l^/m- Kształt skorupek nie ulega u nas prawie żadnej zmianie, czasem tylko zdarzają się okazy bardziej wałeczkowate aniżeli jajowate (Tatry) ; ząbki zachowują się także stale. Gatunek ten łatwo wyróżnić od innych tak po kształcie, który przypomina jeszcze najwięcej V. antivertigo, jakoteż po bardzo wyraźnem kreskowaniu i ząbkach w otworze. Ojczyzna: Europa środkowa i północna. Gatunek ten jest najpospolitszy w Europie północnej, mia- nowicie w Anglii, Danii, Szwecyi i Norwegii. W Europie środ- kowej występuje w Alpach, w północnej części Niemiec, na Po- morzu, w górach czeskich a prawdopodobnie także w całym łań- cuchu karpackim. Żyje u nas na podgórzu i w górach, gdzie posuwa się do granicy lasu, a miejscami także na niżu. W niektórych okolicach naszych Karpat nie jest wcale rzadką. Przebywa w lasach a trzyma się 109 tylko mokrawin i gęsto zacienionych potoków z podmokłymi brzegami. Znaleść ją można najprędzej w czasie deszczu lub słoty, kiedy z kryjówek rozłazi się po gnijących gałązkach, korze, trzaskach, kamykach, albo też, co częściej się zdarza, pod nimi się ukrywa. Liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliozyna, Schodnicy za Borysławiem , Wojtkowej w powiecie dobromilskim , Rudy nad Bugiem i z Tatr. 2. GRUPA: Yertilla, Moąuin -Tandon. h) Skorupka lewoskrętna. 101. Tertilla pusilla Muller. (Tab. V. f. 101). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 267, f. 167. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 280, f. 180. Skorupka malutka, lewoskręąna, podłużnie jajowata, bardzo delikatnie kreskowana, żółtorogowa, połyskująca, cienka i przej- rzysta. Skrętów o szwach wgłębionych , miernie wypukłych 6. Skręty jużto zwolna jużteż raźniej powiększające się a ostatni Ys skorupki zajmujący. Przy otworze z prawej strony wgłębie- nie mniej lub więcej wyraźne a wskutek tego otwór w pierw- szym wypadku półjajowaty, w drugim na dwa półkola podzielony. Równolegle do brzegu dość wyraźna grzebieniasta wyniosłość. Brzeg otworu z nabrzmieniem bladoróżowem. W otworze nieco skośnym 6 ząbków : 2 górne, 2 wewnętrzne, 2 zewnętrzne (pod- bienne). Dołek osiowy wąski, nakłuty, głęboki. "Wysokość: 1'8— 2-l'%i, Szerokość: 0-9-11%. Ojczyzna: Żyje w całej Europie a w środkowej zdaje się być pospolitszą aniżeli w południowej. Żyje na podgórzu, w górach, nizinach i na wyżynie podol- skiej. Przebywa w lasach i gęsto zacienionych zaroślach i ukrywa się, najczęściej w miejscach wilgotnych, pod liśćmi opadłymi, gnijącymi kłodami i pod kamieniami. W górach posuwa się do granicy buka. Liczne okazy cauzealne pochodzą z Tartarowa, Mikuliczyna, Podlutego, Podola, (Monasterzyska, Horodnica, Niżniów, Zale- szczyki), Schodnicy, Rudy nad Bugiem, Wojtkowej w powiecie dobromilskim, Strzyżowa, Krakowa i Tatr. 110 102. Yertilla angustior Jeffreys. (Tab. V. f. 102). Clessin. B. E. M. F. 2. wyd. str. 268, f. 158. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 281. 181. Skorapka malutka, jajowata, czerwonawo lub rogowo- żółta albo też brunatna, delikatnie lecz regularnie i gęsto kreskowana, przejrzysta, połyskująca z tępym wierzchołkiem. Skrętów nieco sklepistych, zwolna powiększających się i płytkimi szwami prze- dzielonych 41/2 — 6. Skręt ostatni prawie tak wielki jak przedo- statni i przy otworze znacznie zwężony, wskutek czego przy- biera skorupka zupełnie kształt jajowaty. Przy otworze z lewej strony na skręcie wyraźny dołek podłużny, ciągnący się aż do brzegu, otwór przeto sercowaty. Brzeg otworu odgięty, nieco rozszerzony i nieco zgrubiały. W otworze 2 górne ząbki, jeden listewkowaty ząbek na odwrotnej stronie także widoczny, i łu- kowata listewka na brzegu wewnętrznym. Dołek osiowy wąski, wgłębiony. Wysokość: l-S-l-S^^A^. Szerokość: OS-Oe^^^. Kształt skorupek naszych niezmienny, tylko barwa bywa jaśniejsza lub ciemniejsza. Ojczyzna: Żyje w całej Europie, jakkolwiek nie posuwa się zbyt daleko na północ ; o ile dotąd wiadomo , znaną jest jeszcze z Szwecyi południowej. Żyje w nizinach , na wyżynie podolskiej , na podgórzu i w górach, lecz nigdzie nie jest tak liczna. Lubi grunt podmokły i trzyma się zwykle łąk w bliskości źródeł lub mokra win. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mikuliczyna, Mołodiatyna pod Kołomyją, Horodnicy na Podolu, Podmana- sterza w powiecie bobreckim, Szczerca, Truskawca, z okolicy Krakowa, Zakopanego i Piotrowa pod Poznaniem. 4. Rodzaj: Balea, Brideaux. Wrzecionek B. (Balea Jach). Skorupka wrzecionowata, lewoskrętna, o skrętach zwolna się powiększających i wzdłuż porysowanych. Otwór gruszko waty z brzegiem ostrym bez wargi, z jedną tylko listę weczką. Rodzaj ten jest najliczniejszy w południowo - wschodniej Europie. U nas występuje tylko jeden gatunek. 111 103. Balea perversa Linne. (Tab. V. f. 103). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 270, f. IB 9. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 282. Skorupka wrzecionowata, cieniutka i delikatna, przejrzy- sta, żółtawo- brunatna, jedwabisto połyskująca. Skrótów 10, w po- dłuż gęsto kreskowanych i zwolna się powiększających. Skręt ostatai z grzebieniastym, mało wystającym garbkiem. Otwór okrągławo - gruszkowaty, na górnym brzegu z małym ząbkiem listewkowatym. Brzeg otworu nieco odgięty z słabą wargą białą. Dołek osiowy otwarty, nakłuty. "Wysokość: 8^'^. Szerokość: 2'%. Ojczyzna: Europa. Gatunek ten jest dotąd tylko w Rosyi nieznany, zresztą żyje w całej Europie. Na północ posuwa się po 68" szer. półn. Przebywa tylko w okolicach górzystych. U nas nader rzadki. Jedyny okaz muzealny pochodzi z ruin zamku Odrzykońskiego. 5. Rodzaj: Clausilia, Draparnaud. Świdrzyk B. (Wrzecionka S., Stuligęb Jach.). Skorupka wydłużona, wrzecionowata, zwykle lewoskrętna, gładka lub gęsto kreskowana albo nawet żeberkowana. Skręty liczne (9—14) zwolna i regularnie się powiększające. Otwór naj- częściej gruszkowaty, niekiedy eliptyczny, wewnątrz zwykle li- cznymi opatrzony listewkami , z których niektóre ciągną się aż do wnętrza skorupki. W głębi otworu znajduje się wapienne, kolankowato zgięte wieczko (dausilium), którem zwierzęta za- mykają swe skorupki. "Wieczko to jest dla tego rodzaju bardzo cechuj ącem i służy wraz z listewkami i fałdkami do bliższego oznaczenia gatunku. Przy oznaczaniu należy zatem prócz wieczka uwzględniać następujące listewki i fałdki : listewka spiralna {la- mella spiralis) 1. górna (1. supera), 1. dolna (1. infera), fałdeczka wewnętrzna czyli osiowa (pika columellaris), f. zewnętrzna (pod- niebienna) dolna (2)1. palatuUs infera), wielu gatunkom braku- jąca, f. półksiężyce wata YjP^. Zwwa^a^, f. zewnętrzna (podniebienna) środkowa (pi. pal. media)., niezawsze obecna i f. zewnętrzna (podniebienna) górna (pi. pal. supera). 112 Swidrzyki żyją w całej Earopie. Występują najliczniej w górach i okolicach wzgórkowatych śród lasów po skałach, po drzewach stojących i pniach leżących, śród ruin i zacienio- nych ogrodów ; niebrak ich także na niżu. Tam , gdzie są skały wapienne, a wodą zroszone i zacienione, zwykle w wiel- kiej przebywają ilości. Za dnia ukrywają się po szczelinach, pod kamieniami, za korą drzew i t. p., w nocy zaś i w czasie deszczu , łażą po pniach , skałach i t. d. Podczas słoty zbierać je najłatwiej i najobfitszy ma się wówczas połów. Zresztą śród zacienionych lasów, po jarach, w pobliżu źródeł i potoków, pod mchem, opadłymi liśćmi, kamieniami, gnijącymi kłodami, pod korą leżaków można je w każdej porze znaleść. U nas jest ten rodzaj wszędzie rozprzestrzeniony i w li- cznych (22) znajduje się gatunkach, atoli na niżu mniej żyje gatunków i okazów aniżeli w górach i na podgórzu. W Pieni- nach, na wapiennych skałach tatrzańskich i wapieniach mezo- zoicznych koło Krakowa najwięcej stosunkowo żyje gatunków a niektóre pojawiają się tam w takiej ilości, że w czasie de- szczu można je zbierać niemal garściami. Prócz gatunków, znanych zresztą także z Europy środko- wej, żyją u nas formy południowo-wschodnie, znane tylko z Bu- kowiny, Siedmiogrodu, Banatu. Niektóre gatunki pospolite w Eu- ropie środkowej, u nas są rzadsze i odwrotnie. Nasze formy mniej lub więcej zbaczają od form środkowoeuropejskich i wy- kształcają się czasem w bardzo charakterystyczne odmiany. 1. Podrodzaj. Clausiliastra^ MóUendorf. Skorupka gładka lub delikatnie kreskowana, bez fałdeczki księżycowatej, z wyciętem wieczkiem i 3 — 4 fałdeczkami ze- wnętrznymi (podniebiennymi). Listewka spiralna od górnej oddzielona W" Europie środkowej gatunki tej grupy są nieliczne a w większej ilości pojawiają się dopiero w Europie południowej i południowo-wschodniej. 104 Clausiliastra Parreyssi Eossm. (Tab. V. f. 104^ Clessin. D. 31. F. O. U. u. d. S. str. 328, f. 210. Skorupka z małą szparką osiową tuż poza brzegiem we- wnętrznym (osiowym), wrzecionowato- wałeczkowata, ku przy tę- 113 pionemu wierzchołkowi lekko zeszczuplona ; ostatnie skręty razem wzięte prawie wałeczkowate, lekko i delikatnie prążkowane, czerwonobrunatne o mdiym połysku. Skrętów 12, bardzo zwolna zwiększonych ; już górne są znacznie szerokie, mało wypukłe ; szwy płytkie, delikatne. Garbek karkowy nieco mocniej prążko- wany. Otwór z wargo watym brzegiem, wewnątrz z listewką ró- równoległą do brzegu, czerwonawą, wyraźną także na odwrotnej stronie. Górna listewka mała, zaledwie do brzegu otworu do- chodząca, listewka dolna bardzo wydłużona, czerwonawa. Fałdek zewnętrznych (podniebiennych) 3—4: 1-sza najbardziej ku górze wysunięta tuż pod szwem, niekiedy tylko słabo zazna- czona, 2-ga dość długa, 3-cia nieco krótsza, ale żadna z nich nie dosięga wyniosłości podniebiennej, wieczko na wierzchołku dwułatkowe. Wysokość: 17— IS"^. Szerokość: 3-5— 37^'^. Tar. cerata Bossm. Clessin. B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 329. Skorupka mniejsza, barwy woskowo-żółtej lub rogowej i za- wsze z uszkodzonym naskórkiem. Wysokość: 15—16%. Szerokość: 3—3-5'%,. Znachodzi się w Górnych Węgrzech i Siedmiogrodzie ra- zem z formą typową. Ojczyzna: Węgry, Karpaty. U nas według Kotuli z Tatr znany. 105. Clausiliastra laininata Montagu. (Tab. V. f. 105). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 274 f. 15 9. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 331. Skorupka wrzecionowata, żółtawo lub czerwonawo bru- natna, gładka, niewyraźnie kreskowana, tłustawo lśniąca, cienka i przejrzysta. Skrętów nieco sklepistych 10 — 12. Skręty zrazu powiększają się zwolna, potem tak raźnie, że ostatni zajmuje prawie '/s skorupki. Szczyt skorupki krótki i przytępiony. Szwy płytkie ale wyraźne. Wyniosłość karkowa nieznaczna i wyra- źniejsza tylko koło dołka osiowego. Otwór nieco skośny jajo- wato-gruszkowaty, brzeg ciągły i wargą białą opatrzony. Listewka górna mała, słabo wygięta i od spiralnej odłączona ; listewka dolna długa i szeroka w otworze łukowato zgięta ; listewka spiralna ukośnie ustawiona. Zewnętrznych fałdek 4, z tych 8 114 pierwsza, najwyżej położona, długa i równolegle do szwu bieżąca, druga malutka, trzecia dłuższa od 2-giej i równolegle do brzegu wewnątrz, ustawiona, czwarta tuż przy brzegu wewnętrznym (osiowym). Wieczko białe, szkliste, rynienkowato wygięte z koń- cem tępym, wyciętym brzegiem i szydełkowatym trzonkiem. Wysokość: 12-5~20'%i. Szerokość: 3-1—4"^. Skorupki są zmienne tak w wielkości, kształcie, jakoteź ubarwieniu. Najmniejsze okazy zdarzają się tylko w wysokich górach. Skorupki mniejsze są, stosunkowo do swej długości, zwykle bardziej wydęte, dłuższe bywają smuklejsze. Ubarwienie skorupek bywa ciemniejsze lub jaśniejsze : ciemno-czerwone, ja- sno-brunatne z odcieniem zielonawym, zwykle atoli żółta wo- brunatne. Var. yirescens A. Schmidt. Skorupka więcej wałeczkowata, mniej lub więcej zielonawo - rogowa , często z mocno otartym naskórkiem; otwór skośny, częściej regularnie gruszkowaty, z zatoką nieco więcej odgiętą. Wyniosłość podniebienna biała, często mocno rozwinięta a na zewnątrz białawo lub żółtawo prześwietlaj ąca. Ojczyzna: Z wyjątkiem półwyspu pyrenejskiego , wysp na morzu Śródziemnem i półwyspu bałkańskiego żyje w całej Europie. Jest to najpospolitszy gatunek ze wszystkich świdrzy- ków europejskich. Żyje u nas na całym obszarze tak w nizinach i na wyży- nie podolskiej, jakoteż na podgórzu i w górach szczególnie w la- sach i zaroślach nadrzecznych. W górach posuwa się aż w krainę alpejską (Var. virescens A. Schmidt). Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Mikuliczyna, Dory, podgórza kołomyjskiego. Rybna pod Stanisławowem, Ha- licza, Majdanu górnego, Podola (Niżniów, Złoty Potok, Kaspe- rowce. Mielnica, Kudryńce, Horodnica, Trembowla), Żurawna, Bobrki, Przemyślan, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Schodnicy za Borysławiem, Korczyna, Przemyśla, Strzyżowa; Jasła, Rzeszowa. Krynicy, Krakowa, Tatr i Babiej Góry. 106. Clausiliastra cominutata Rossm. (Tab. V. f. 106). Clessin. D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 342, f. 220. Skorupka bardzo delikatnie kreskowana, wrzecionowata, prawie gładka. Kark wyraźnie kreskowany; skrętów 10—11, 115 zwolna i dośó regularnie rozszer/.onycii , mało wypukłych , pły- tkim jaśniej ubarwionym, niekiedy białawym szwem rozdzielonych. Otwór wąsko gruszkowaty, brzeg otworu mniej lub więcej ciągły rzadko przerwany, biało rąbkowany, nieco odwinięty ; wyniosłość podniebienna mniej lub więcej wyrazista. Górna listewka aż do brzegu otworu wysunięta, dolna listewka mocno ściśniona, łu- kowata ; listewka spiralna głęboko w skorupkę zachodzi, tej sa- mej długości co listewka wewnętrzna (osiowa) lub od niej dłuższa. Listewka osiowa malutkim guzkiem przy brzegu zakończona. Fałdek zewnętrznych (podniebiennych) 3—6, z których 1-sza sięga aż do wyniosłości podniebiennej, 2-gą fałdkę ku wewnątrz małoco przekraczająca ; 2-ga fałdka zewnętrza (podniebienna) mniej lub więcej z 1-szą rozbieżna, często wstecz zakończona i z dalszą (3«cią) fałdką od wyniosłości podniebiennej wybiegającą mniej lub więcej połączona, przezto obie fałdki razem do fałdki półksiężyc© wata j bardzo są podobne; 4-ta a często także 5- ta fałdka wybiega z wyniosłości podniebiennej. Wysokość: 13'%t. Szerokość: 3'%. Ojczyzna: Szwajcarya, Styrya, Kraina, Glalicya i Król. Polskie. 107. Claiisiliastra orthostoma MenJce. (Tab. V. f. 107). Cessin. D. E. M. I. 2 wyd. str. 279, f. 161. — D. M. F. O. U. u d. S. str. 351. Skorupka smukła , wrzecionowata , wyraźnie i dość gęsto kreskowana, źółtawobrunatna w różnym odcieniu, niekiedy czer- wonawo-brunatna, cienka, przejrzysta i połyskująca. Regularnie powiększających się skrętów 9—10. Dwa ostatnie zajmują 1/2 skorupki. Szwy wgłębione. Wyniosłość karkowa lekko sklepista lecz nieznaczna. Otwór jajowato gruszkowaty, odgięty brzeg z wąziutką białą wargą. Listewka spiralna krótsza od dolnej mocno wygiętej w otworze, górna od spiralnej odłączona. Fałdek zewnętrznych (podniebiennych) 4 ; z tych pierwsza najdłuższa, trzecia do szwu równoległa a czwarta malutka przy brzegu osio- wym. Wieczko rynienko watę, zgięte, przy końcu górnego brzegu łukowato wycięte, trzonek wieczka skręcony. Wysokość: 10^-15"^. Szerokość: 2-5— 3'%i. Skorupki są dosyć zmienne i to tak w kształcie, wielkości i ubarwieniu. Najpospolitsze są żółtawo lub czerwonawo-bru- natne, ale nierzadko zdarzają się jasno-bruńatne ; do rzadszych 116 należą zielonawe lub białawe i te znachodzą się tylko w gó- rach. Skorupki są też czasem bardzo smukłe i niewyraźnie kre- skowane {Var. fiUformis Parr. Cl. D. M. F. Ó. u. d. S. str. 352. f. 226), niekiedy znowu krótkie i pękate tak, że przypominają swym kształtem inne gatunki (n. p. Cl. dubia). Kreski na skrę- tach nie zawsze są jednakie, gdyż raz są bardzo wyraźne, innym znowu razem tak nieznaczne, że skorupki wyglądają jakby cał- kiem gładkie. Ojczyzna: Górzyste okolice Europy środkowej; na pół- noc posuwa się do Liwonii. U nas pospolity na całym obszarze. Właściwą jego sie- dzibą są góry i podgórza, jednak stąd znoszą go czasem wody w niziny. Na skałach wapiennych w Pieninach i koło Krakowa pojawia się miejscami bardzo licznie. "W" górach posuwa się zwy- kle do granicy lasu, niekiedy nawet w krainę kosodrzewu. W la- sach znaleśó go najłatwiej pod korą pni gnijących i pod ka- mieniami, w czasie deszczu na skałach i pniach, szczególnie dębowych. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Ża- biego, Mikuliczyna, Tekuczy w górach kołomyjskich, podgórza kołomyj skiego, Wołczyńca i Rybna pod Stanisławowem, Halicza, Podola (Niżniów, Złoty Potok, Horodnica, Trembowla), Pieniak, Przemyślan, Bobrki, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Majdanu gór- nego , Żurawna , Korczyna , Schodnicy, Strzyżowa , Krynicy, z okolicy Krakowa, Poręby w powiecie chrzanowskim, Babiej Gróry i Tatr. 108. Clausiliastra stabilis L. Pfeif. (Tab. V. f. 108). Clessin. B. M. F. 0. U. u. d. S. str. 379, f. 243. Skorupka grubo wrzecionowata, pękata, prędko zeszczu- plona ku wierzchołkowi przytępionemu, bez rowka osiowego, brunatna, jużto przejrzysta, jużteż zwapniała i nieprzeźroczysta, niekiedy chociaż rzadko zielonawo-żółtawa, gęsto i delikatnie kreskowana. Skrętów 11 — 12 miernie wypukłych i regularnie się powiększających, o szwach głębokich. Grzebieniasta wynio- słość na ostatnim skręcie dość wyraźna. Otwór gruszkowaty, nieco skośny, brzeg ciągły, nieco odgięty o wardze białej lub bruna- tnawej. Listewka górna dość wielka i z spiralną połączona ; listewka dolna w głębi umieszczona ku brzegowi osiowemu wy- 117 seła 1 — 2 fałdeczki, Fałdeczka półksiężycowata wyraźna, mało zakrzywiona; z fałdeczek zewnętrznych (podniebiennych) tylko górna obecna. "Wieczko rynienkowate nieco skręcone, u dołu zaokrąglone. Wysokość: 16'"4' Szerokość: 3'6%. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia: Węgry, Gali- cya, Siedmiogród, Banat. Żyje w Karpatach a miejscami także na Podolu ; należy do rzadszych gatunków. Liczne okazy muzealne pochodzą z Ża- biego, Mikuliczyna, Okrzesiniec pod Kołomyją, Halicza, 'Niźniowa, Złotego Potoku na Podolu, Schodnicy i Tatr. 2. P o d r o d z a j. Pseudalinda, BoUger. Skorupka gęsto i wyraźnie kreskowana, pękata lub smukła. Listewka górna bardzo wyraźna, dolna prawie prosto ustawiona i od górnej znacznie odsunięta. Fałdek zewnętrznych 1—2, pół- księżycowata obecna. Gatunki, należące do tego podrodzaju, znane są tylko z po- łudniowo-wschodniej Europy. 109. Pseudalinda fallax JRossmaessler. (Tab. V. f. 109). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 381, f. 244. Skorupka wrzecionowata, bardzo pękata z skrętami ku wierzchołkowi tępemu nagle zeszczuplonymi, jasno lub ciemno- brunatna, zwykle mało przejrzysta, bez połysku tłusta wego, albo, co rzadziej się zdarza, jedwabistego. Dołka osiowego brak. Skrętów 11 — 12 dość wypukłych, delikatnie i nieco falisto kre- skowanych. Szwy nieco wgłębione. Skręt ostatni zajmujący około ^3? zaś z przedostatnim połowę a czasem nawet więcej niż połowę skorupki, jest prawie użeberkowany, z grzebieniastą wyniosłością wystającą. Otwór skośny, krągławo gruszkowaty, brzeg ciągły, nieco odgięty z wargą białawą lub brunatnawą. Listewka górna wielka i długa od spiralnej odłączona, listewka dolna od górnej znacznie odsunięta i ku tyłowi widlasto dwoma fałdeczkami zakończona. Górna fałdeczka zewnętrzna długa i na przedzie zwolna znikająca, druga bardzo krótka i tuż koło gór- nego brzegu mniej lub więcej wyraźnej fałdeczki półksiężyco- watej umieszczona. Listewka wewnętrzna (osiowa) nieco skrzy- 118 wioną. Wieczko wąskie , skrócone , nieco rynienkowato wygięte, a na przednim końcu bardzo zaostrzone, trzonek skręcony. Wysokość: 14—24"^. Szerokość: 2-2— 4'5. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Gatunek bardzo zmienny tak w kształcie jakoteż wielkości (Var. major West i Var. minor West) i ubarwieniu. Do rzadkich należą skorupki ciemnobrunatne (Var. obscura A. Schmidt) a te są zwykle pękate ; częściej zdarzają się jasnobrunatne lub brunatne i postaci wysmukłej. Żyje " w Karpatach, gdzie posuwa się do granicy buka ; częściej zdarza się na podgórzu aniżeli w wyższych wzniesie- niach. Na Podolu pojawia się bardzo rzadko. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Żabiego, Mikuliczyna, Tekuczy w powiecie kołomyjskim, Majdanu gór- nego, Podlutego w górach stryjskich, Rybna pod Stanisławowem, Żurawna, Wojtkowej w powiecie dobromilskim , Przemyśla, Strzyżowa i Krynicy. 110. Pseudalinda turgida Ziegler. (Tab. V. f. 110). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 384, f. 245. Skorupka ogrubła, pękata, wyraźnie żeberkowana, rogowo- brunatna, bez połysku, przejrzysta o 9—12 regularnie powię- kszających się i mocno wypukłych skrętach. Szwy nieco wgłę- bione. Skręt ostatni zajmuje nieco więcej aniżeli 73 ^ ^ przed- ostatnim 1/2 skorupki. Otwór nieregularnie kolisty, gruszkowaty, brzeg odgięty, ciągły i białą lub róźowawo-białą i wyraźną wargą opatrzony. Dołka osiowego brak, grzebieniasta wyniosłość na karku wyraźna. Listewka górna dość wielka z spiralną złą- czona, u młodych okazów od niej oddzielona, dolna bardzo wy- soka, prawie poziomo zakończona guzkiem na brzegu. Fałdeczka zewnętrzna (podniebienna) tylko jedna, nieco poza mocno zakoń- czoną fałdką półksiężycowatą położoną. Fałdka osiowa położona pod dolną przechodzi w brzeg osiowy. Wieczko szerokie na przedzie prędko zwężone, trzonek długi mocno skręcony. Wysokość: 11 — 20'"/»i. Szerokość: 2-7— 45'%i. Ubarwienie skorupek jest mniej więcej stałe, tylko użeber- kowanie raz mniej drugi raz więcej wyraźne. Nasze okazy są zwykle większe od bukowińskich i siedmiogrodzkich a ponieważ mniejsze nie są u nas także rzadkie, stąd też i odmiany bywają 119 liczne. Okazy najmniejsze zdarzają, się w Pieninach i Tatrach, największe w Karpatach wschodnich i miejscami na Podolu. Tar. galiciensis Clessin. (Tab. V. f. 110 a). — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 386, f. 247. Skorupka wielka, pękata, bardzo mocna ; skrętów 12, prędko rozszerzonych z żeberkami, nieco więcej od siebie oddalonymi. Otwór bardzo wielki ; dolna listewka niekiedy w guzek wybiega. Wysokość: 18»%i. Szerokość: 4*6»%j. Odmiana ta znaną jest tylko z Galicyi. Tar. Jetschini Clessin. (Tab. V. f. 110 6). — D. M. F. 6. U. u. d. 8. str. 387, f. 249. Skorupka smuklejsza, jasno-źółtawej barwy, prześwietla- jąca; skrętów 11, zwolna ale jednostajnie zwiększonych ; żeberka delikatne, nieco gęściej ułożone. Otwór mocno nabrzmiały; dolna listewka zwykle guzkiem się kończy. Wysokość : 14—15%. Szerokość : S-S^. Odmiana ta znaną jest tylko z Galicyi. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Gatunek powyższy żyje w Karpatach a tu i owdzie zdarza się także na wyżynie podolskiej. Lubi lasy zacienione i wilgo- tne a trzyma się najchętniej potoków. Najpospolitszy na pod- górzu i tu występuje w niektórych okolicach bardzo licznie. Im wyżej w górę tern staje się rzadszym, posuwa się jednak jeszcze aż do granicy buka. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Miku- liczyna, Okrzesiniec pod Kołomyją, Majdanu górnego, Korczyna, Truskawca, Schodnicy, Uścieczka i Zaleszczyk na Podolu, Pry- bynia w powiecie przemyślańskim , Pieniak, Krynicy i Ba- biej Góry. 3. P o d r o d z a j. Uncinaria West. Skorupka dość okazała, mniej lub więcej wyraźnie kresko- wana, czasem jakby żeberkowana. Listewka górna z spiralną złączona. Półksiężycowata fałdeczka mała lub zanikła. Wieczko szerokie, zaokrąglone, skręcone i zgięte. 120 Gatunki, należące do tego podrodzaju, znane są w środkowej Europie tylko z Karpat, Węgier Północnych, Siedmiogrodu i Galicyi. 111. Uncinaria elata Ziegler. (Tab. VL f. 111). Glessin. D. M. F. O. u. d. S. str. 388, f. 251. Skorupka prawie bez szparki osiowej i pękata, kreskowana lub źeberkowana więcej stożkowata aniżeli wrzecionowata z wierz- chołkiem ogrubłym, żółtawo- brunatna, czasem zielonawo-biała, mniej lub więcej połyskująca, zwykle przejrzysta, o 10 — 12 wolno powiększających się skrętach i szwach dość wgłębionych. Skręt ostatni zajmuje '/s skorupki. Grzebieniasta wyniosłość koło szparki osiowej, dosyć wyraźna. Otwór krągławo-gruszko- waty, brzeg odgięty, ciągły, o białej lub różowa wej wardze. Li- stewka górna bardzo wyraźna, z listewką spiralną złączona ; listewka dolna nieco ku tyłowi odsunięta, bardzo wysoka prawie poziomo ustawiona i ku przodowi dwoma guzkami na brzegu otworu zakończona Na brzegu zewnętrznym długa fałdeczka, ciągnąca się daleko poza fałdeczkę księżycowatą nie zawsze na- leżycie wykształconą ; fałdeczka wewnętrzna (osiowa) bardzo wyniosła tuż pod wysoką umieszczoną listewką dolną widoczna. Wieczko szerokie z płytką ku przodowi bardzo zaostrzoną i ha- czykowato zgiętą, trzonek nieco skręcony. Wysokość: 12 -21^%^. Szerokość: 2-2— 4'«^. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Skorupki nasze są dosyć zmienne wyższe (V. major Bottger. Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 390) lub niższe , niektóre są prawie gładkie, inne wyraźnie kreskowane. Bladozielonawe (Var. viridana Kimakowicz) zdarzają się tylko w wysokich górach, jak n. p. na połoninach czarnohorskich. Największe okazy zda- rzają się w Karpatach wschodnich, najmniejsze w Toutrach i w Tatrach. Łatwo różni się od Cl. turgida wierzchołkiem ogrubłym tudzież kształtem wieczka. Żyje w Karpatach i na Podolu, gdzie nie należy do ga- tunków rzadkich. W górach posuwa się aż w krainę alpejską. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Żabiego, Tartarowa, Mikuliczyna, Okrzesiniec pod Kołomyją, Podola (Niżniów, Toutry, Trembowla), Prybynia w pow. Przemyślań- 121 skim , Schodnicy, Wojtkowej w pow. dobromilskim , Majdanu górnego, Korczyna, Strzyżowa, Krynicy, Babiej Grory i Tatr. 4. Podrodzaj. Alinda, Bołtger, "Wieczko wąskie, esoTfato wygięte i rynienkowate, górnym brzegiem fałdeczki półksiężycowatej dotykające. Fałdeczka pół- księźycowata wyraźna i głęboko położona. Fałdeczek zewnętrz- nych (podniebiennych) najczęściej 2. Listewka górna zwykle od spiralnej odłączona. Skorupka gęsto kreskowana lub żeberkowana. Gatunki do tego porodzaju należące, znachodzą się w całej Europie. "W Europie środkowej i u nas żyją tylko dwa gatunki. 112. Alinda plicata Brapamaud. (Tab. VI. f. 112, 112 a). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. 1884 str. 202, f. 167. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. 1888, str. 393 f. 253. Skorupka wrzecionowata, prawie bez dołka osiowego, ro- gowo lub ciemno-brunatna, często z odcieniem czerwonawym, gęsto żeberkowana, zwykle nieco jedwabisto połyskująca. Skrę- tów 11 — 14. Pierwsze 3—4 skręty są prawie równe i tworzą króciutki wałeczek , inne coraz większe ale regularnie się po- większają. Skręt ostatni, wyraźniej żeberkowany, zajmuje y^ a z przedostatnim mniejszą połowę skorupki. Szwy dosyć pły- tkie, przeto skręty mało wypukłe. Grzebieniasta wyniosłość wy- raźna i w otworze w rynienkę wybiegająca. Otwór gruszko- waty, prawie prosto do skorupki ustawiony i stosunkowo mały i dość wąski. Brzeg ciągły odgięty, wokoło malutkimi białymi fałdeczkami opatrzony ; warga biała lub różowawo-biała. Listewka górna krótka od spiralnej odłączona ; spiralna dość długa, nieco krótsza od f. dolnej ; listewka dolna mocno skręcona , aź na brzeg zachodząca ale przed tymże nieco wklęsła; listewka we- wnętrzna (osiowa) nieznacznie skręcona i słabo rozwinięta. Na brzegu zewnętrznym 2 fałdeczki : górna bardzo długa do szwu równoległa, średnia krótsza i mało do szwu nachylona. Fałdeczka półksiężycowata , tęga , bardzo głęboko w otworze ustawiona i mało wygięta. "Wieczko z szeroką płytką, bardzo mocno skrę- coną, z górnym końcem zaokrąglonym, ku trzonkowi zwolna zwę- żoną ; trzonek dość skręcony. Wysokość: i2-5—2V%. Szerokość: 3-4%. 122 Kształt i wielkość skorupek bardzo zmienne, mniejsze są zazwyczaj bardziej pękate, większe bardziej smukłe, czasem pra- wie wałeczkowate : Var. plagia Bourg. (Cl. B. M. F. Ó. U, u. d. S. str. 394, f. 254). Użeberkowanie na skrętach nie jest również zawsze jedna- kie, gdyż raz wyraźniejsze, drugim razem mniej wyraźne i de- likatniejsze: Var. implicata Bielz. (Tab. VI. f. 112 a). (Clessin. D, M. F. O. u. d. S. str. 394, f. 255). Fałdeczki na brzegu otworu brakują. Znachodzi si^ wraz z formą typową. Yar. transsylyanica Mousson. (Tab. VL f. 112 h). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. 1888 str. 895. f. 256. Skorupka mniejsza z żeberkami mocniejszymi ale więcej oddalonymi ; brzeg otworu bardzo zgrubiały. Siedmiogród, G-alicya. Tar. biharica Eazmj. (Tab. VI. f. 112 c). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. 8. 1888 str. 896, f. 257. Skorupka większa, smuklejsza, z użeberkowaniem mocniej- szem niż w poprzedniej odmianie a żeberka jeszcze więcej od- dalone od siebie. Siedmiogród, Galicya. Gatunek powyższy różni się od następnego fałdeczkami w otworze a szczególnie mniejszą nieco i mniej wygiętą fał- deczką półksiężycowatą, tudzież użeberkowaniem wyraźniejszem. Ojczyzna: Z wyjątkiem Anglii, Belgii i Niederlandów znachodzi w całej Europie, a nawet w Małej Azyi i Afryce północnej. Pospolity na podgórzu, w jarach podolskich i w nizinach. Należy do najzwyklejszych naszych świdrzyków. Nader liczne okazy muzealne pochodzą z Tekuczy w po- wiecie kołomy jskim , Halicza , Żurawna , Podola (Niżniów, Iwa- nie , Zaleszczyki , Horodnica , Mielnica , Buczacz , Trembowla), Pieniak , Świerża , Prybynia w pow. przemyślańskim , Lwowa, Rudy nad Bugiem, Przemyśla, Wojtkowej w pow. dobromilskim, Strzyżowa i okolicy Krakowa. 123 U3. Aliuda biplicata Monłagu. (Tab. VI. f. u 3). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. 1884, str. 288, f. 165. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. 1888 str. 398, f. 260. Skorupka wrzecionowata dość tęga, smukła, rogowobruna- tna, gęsto żeberkowana, często białymi kreseczkami przy szwach znaczona, przejrzysta, mało lub jedwabisto połyskująca o 12 — 13, rzadko o 14 skrętach. Skręty regularnie się powiększające; 3 lub 4 pierwsze skręty prawie jednakie, potem coraz większe. Skręt ostatni zajmuje mniej więcej około V3 skorupki. Grzebie- niasta wyniosłość na skręcie ostatnim tworzy w otworze skośną rynienkę. Otwór gruszkowaty, rozszerzony ; brzeg bardzo rozsze- rzony, znacznie odgięty i białą wargą opatrzony. Listewka górna od spiralnej odłączona, listewka dolna mocno skręcona, bardzo długa, do górnej listewki nachylona i na brzegu w otworze rozwidlona. Listewka wewnętrzna, mało skręcona i ustawiona prawie prosto, niedosięga wcale brzegu otworu. Fałdeczek ze- wnętrznych (podniebiennych) dwie : górna bardzo długa do szwu prawie równoległa , średnia , n^'eco ukośnie od tamtej bieżąca. Fałdeczka półksiężycowata, tęga, wyraźna, mocno wygięta i li- stewki wewnętrznej dolnym końcem prawie się dotykająca. Wie- czko z płytką szeroką, esowato skręconą, z brzegami odgię- tymi; trzonek mocno skręcony. Wysokość: 13—19'%,. Szerokość: 2-3—4"^. Skorupki są jaśniejsze lub ciemniejsze, bardziej smukłe lub nieco pękate, zresztą dosyć stałej postaci. U nas występują na- stępujące odmiany : Tar. grandis Bossm. (Tab. VI. f. 113 a). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 400 f. 261. Skorupka większa, skrętów 13 raźniej powiększonych, brzeg otworu mocno wargowaty, zwykle z 3-cią krótką fałdką pod- niebienną. Wysokość: 20—22%. Szerokość: 6%. Var. sordida A. Schmidt. (Tab. VI. f. 113 b). Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 401. f. 262. Skorupka mniejsza, smuklejsza, skrętów 12, dość wypukłych, normalnie użeberkowanych, zwykle jasnej barwy; brzeg węższy i więcej wydłużony. 124 Ojczyzna: Europa środkowa i północna; gdzie występuje pojawia sią zwykle w większej ilości. Żyje śród ruin, w lasach, po skałach śródleśnych i t. p. Często ukrywa się pod opadłymi liśćmi. Przebywa u nas tylko w G-alicyi zachodniej, gdzie miej- scami licznie się pojawia, zwłaszcza w okolicy Krakowa. Pospo- lity także w Tatrach aż po dolny pas kosodrzewiny. Liczne okazy muzealne pochodzą z Strzyżowa, okolicy Krakowa, Poremby w powiecie chrzanowskim i Tatr. 5. P o d r o d z a j. Strigillaria, v. Vest. "Wieczko mocno rynienkowato wygięte i na końcu pałecz- kowato zgrubiałe. Z fałdek zewnętrznych tylko fałdka półksię- źycowata wyraźna. Listewka górna od spiralnej odłączona. Sko- rupka wyraźnie źeberkowana, brunatna. 114. Strigillaria cana Held. (Tab. VL f. 114). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 297, f. 169. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 404, f. 264. Skorupka wrzecionowata, smukła, brunatna, dość rzadko kreskowana , kreski koło szwów starte i białawe. Na ostatnim skręcie kreski, jak zwykle u świdrzyków. wyraźniejsze. Skrętów bardzo zwolna powiększających się i nieznacznie wypukłych 12 — 14. Szwy płytkie. Skręt ostatni zajmuje prawie Ys a z przed- ostatnim mniej więcej połowę skorupki. "Wyniosłość grzebie- niasta wąska, lecz wyraźna i płytkiem rowkiem oddzielona; wewnętrza rynienka głęboka. Otwór gruszkowaty, brzeg odgięty. Warga słabo rozwinięta, biała. Listewka górna niska i krótka, za spiralną wybiegająca, jednak od niej odłączona. Listewka spiralna dość długa, ukośnie ustawiona i na środku wyższa od górnej ; listewka dolna dosyć cienka, na brzegu bardzo mocno wygięta, różowawa ; listewka wewnętrzna (osiowa) również mało wygięta i prawie prosto ustawiona. Fałdeczka zewnętrzna (pod- niebienna) jedna i bardzo mało poza fałdkę półksiężycowatą wy- biegająca; fałdeczka półksiężycowatą wielka, wyraźna i mocno wygięta. Wieczko z płytką wargą ku górnemu końcowi zao- strzoną, nieznacznie w trzonek przechodząca. Trzonek dość sze- roki i długi, mocno skręcony, wygięty, pod tępym kątem do płytki przystawiony. 126 "Wysokość : 14— 17-6^«4t. Szerokość : 3— 35%. Skorupki są najczęściej smukłe, rzadziej pękate. Ubarwienie dość stałe. Skorupki bardzo smukłe i mniejsze o listewce górnej bardzo króciutkiej i innych listewkach słabiej rozwinętych, zwy- kle z fioletową wargą, należą do Var. iostoma A. Schm. (01. D. M, F. Ó. U. u. d. S. str. 406. f. 266), nierzadkiej u nas na wy- żynie podolskiej. Okazy bardzo smukłe, wieżyczkowate, nor- malnie kreskowane, znane z Bobrki, należą do Var. turrita 01. Tab. VI. 114 a (01. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 406 f. 269). Oj czy z na : Północne stoki Alp, górzyste okolice Niemiec, Europa południowo-wschodnia. "W Rossyi posuwa się aż do Mo- skwy i Liwonii. Żyje w lasach, szczególnie liściastych, na podgórzu, w gó- rach , na wyżynie podolskiej , a miejscami także w nizinach. W czasie słoty łazi po pniach drzew stojących. Ukrywa się po szczelinach skał, pod korą, pod opadłymi liśćmi, gnijącymi kło- dami i kamieniami. W górach posuwa się do granicy lasu. Okazy muzealne są liczne i pochodzą z Mikuliczyna, Mo- łodiatyna koło Kołomyi, Majdanu górnego, Eybna pod Stanisła- wowem, Halicza, Podola (Niżniów, Złoty Potok, Horodnica, Tembowla), Prybynia w po w. przemy ślańskim , z okolicy Prze- myślan i Bobrki, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Żurawna, Korczyna, Schodnicy, Wojtkowej w pow. dobromilskim, Przemyśla, Strzy* żowa, Krynicy, Babiej Góry i Tatr. 115. Strigillaria yetusta Ziegler. (Tab. VI. f. 115). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. 1884, str. 295, f. 168. — D, M. F. 6. U. u. d. S. 1888, str. 408, f. 268. Skorupka smukła, wrzecionowata, prawie bez dołka osio- wego, jasno-rogowo-brunatna, z białymi kreseczkami nieco poły- skująca, słabo przejrzysta. Skrętów 11 — 13, mało sklepistych i bardzo zwolna się powiększających. Na karku wyraźna rowkiem odgraniczona wyniosłość grzebieniasta, której wewnątrz dość głęboka rynienka odpowiada. Skręt ostatni zajmuje około ^l^, zaś ostatni i przedostatni 1/2 skorupki. Otwór gruszkowaty, z boków nieco ściśniony ; brzeg odgięty i słabą wargą białą opatrzony. Listewka górna niska i krótka, zachodząca na listewkę spiralną, ale od niej odłączona. Listewka dolna lekko wygięta, 126 nie zbyt wyraźna i delikatna ; listewka wewnętrzna (osiowa) również słabo wygięta i prawie prostopadle ustawiona. Na brzegu zewnętrznym (podniebieniu) jedna długa fałdeczka, ciągnąca się równolegle do rowku karkowego aż poza mocno wygiętą fałde- czkę półksiężycowatą. Wieczko bardzo wąskie z płytką rynien- kowatą na końcu ściśnioną i zgrubiałą ku trzonkowi bardzo mało zwężoną. Trzonek szeroki, mocno skręcony. Wysokość: 14— 16'%i. Szerokość: 3-2— 3-5"^. U nas bardzo rzadki gatunek, znany tylko z niektórych okolic karpac^cich. Okazy muzealne przypominają kształtem jużto Cl. hipUcata, jużteż CL cana, różnią się jednak dość znacznie od zagranicznych, Od gatunków pokrewnych wyróżnić go można tylko po wiecaku i listeweczkach. Ojczyzna: Rozmieszczenie tego gatunku obejmuje gó- rzyste okolice Europy środkowej. Najliczniej pojawia się w Al- pach, na wschód zaś posuwa się do Karpat i gór siedmio- grodzkich. Okazy muzealne pochodzą z Majdanu górnego w górach kołomyjskich, Strzyżowa i Krynicy. 6. Podrodzaj. Pirostoma , Móllendorf. Skorupka wielkości rozmaitej, najczęściej mała lub średnia, zwykle barwy ciemno-wiśniowej, mniej lub więcej wyraźnie użeberkowana, rzadziej gładka. Wieczko stosunkowo szerokie. Fałdeczka półksiężycowatą mniej lub więcej wyraźna. Listewka górna zazwyczaj z spiralną złączona. Fałdeczka zewnętrzna zwykle tylko jedna i to górna obecna, niekiedy szczątkowa. 116. Pirostoma paryula Studer. (Tab. VI. f. 116). Clessin B. E. M. F. 2 wyd. str. 315, f. 17G. — B. M. F. Ó. U. u. d. S str. 424. f. 279. Skorupka malutka, wiśniowo-brunatna , bardzo gęsto i de - likatnie kreskowana, prawie gładka, wałeczkowa*;o-wrzecionowata, tłustawo połyskująca, twarda. Skrętów 9 — 11, rzadziej 12. Skręty bardzo wolno i regularnie się powiększające, mało wypukłe, szwy płytkie. Skręt ostatni zajmuje nieco mniej aniżeli '/a część sko- rupki. Grzebieniasta wyniosłość dość znaczna, płytkim, przez środek karku ciągnącym się rowkiem odgraniczona ; za rowkiem wyniosłość mniejsza. Otwór gruszko waty, brzeg odgięty i bardzo 127 słabą wargą białawą opatrzony. Listewka górna niska, z spi- ralną zwolna podnoszącą się a potem znowu zniżającą połączona. Listewka dolna nieco powyginana, koło brzegu wgłębiona lecz do brzegu nie dochodząca. Listewka wewnętrzna delikatna, spi- ralnie skręcona , prawie do brzegu wyciągnięta. Fałdeczka ze- wnętrzna tylko jedna, górna, do szwu równoległa i poza fałde- czka półksiężycowatą wyciągnięta. Fałdeczka półksiężycowata mocno wygięta. Zgrubienie na podniebieniu nieznaczne i dośó daleko od brzegu odsunięte. Wieczko rynienkowate , wygięte, na prawym końcu nieco wyciągnięte. Trzonek sierpowaty, mocno skręcony, prawie prostopadle do płytki ustawiony. Wysokość: 6-3— 9"^«. Szerokość: l-S^^. Ojczyzna: Rozmieszczenie tego gatunku rozciąga się na Alpy, szczególnie jurajskie , góry westfalskie , wiirtemberskie, Harz i Taunus , prowincye nadreńskie , część Francyi , Belgii, góry szląskie i Karkonosze czeskie. U nas występuje tylko koło Krakowa na jurajskich wa- pieniach. Okazy muzealne pochodzą z Krzeszowic. 117. Pirostoma dubia Brapamaud. (Tab. VI. f. 117). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 302, f. 171. — B. M. F. Ó. U. u. d. 8. str. 429, f. 280. Skorupka wrzecionowato-pękata , barwy ciemno-wiśniowej, często starta i jaśniejsza, gęsto i delikatnie kreskowana, przej- rzysta, połyskująca. Skrętów zwykle 11, rzadko 12. Szwy dośó wgłębione, skręty miernie wypukłe. Pierwsze skręty tworzą re- gularny stożek, potem powiększają się bardzo szybko, wskutek czego skorupka przybiera postać pękatą. Grzebieniasta wynio- słość na ostatnim skręcie wyraźna, płytkim rowkiem od drugiej nieco niżej odgraniczona. Otwór jajowato-gruszkowaty, brzeg odgięty i słabą wargą białą opatrzony. Listewka górna z spi- ralną złączona i z nią jedne ciągłą listewkę większą tworząca. Listewka dolna krótka , nieco wygięta , dolnym końcem do spi- ralnej zbliżona zaś na końcu górnym w dwa guzki, położone jeden na drugim, zgrubiała. Listewka wewnętrzna wygięta, nieco sko- śnie ustawiona. Fałdeczka zewnętrzna (podniebienna) długa, dosyć daleko poza fałdeczkę półksiężycowatą wybiegająca. Fał- 128 deczka półksięźycowata słabo rozwinięta i nader mało wygięta. Część brzegu zewnętrznego, mianowicie od fałdeczki podniebien- nej do rynienki, nabrzmiała. Wieczko stosunkowo szerokie, mo- cno zgięte, rynienkowate, na jednym końcu zaokrąglone a na drugim wyciągnięte i kątowato ucięte. Trzonek długi skręcony, do płytki prawie pod kątem prostym ustawiony. Wysokość: 10— 14'«/;„. Szerokość: 2-4— 3'%i. Jestto gatunek u nas, podobnie jak i indziej w Europie środkowej, nader zmienny a dlatego dość trudnym do oznaczenia i niełatwym do wyróżnienia od gatunków pokrewnych , szcze- gólnie od Cl. hidentata. Jednak można go poznać najprędzej po listewce dolnej , zakończonej przy otworze dwoma guzkami. Rozmaite też formy występują nietylko w różnych okoli- cach ale także w jednej i tejsamej miejscowości. Skorupki by- wają jużto smukłe i dłuższe, jużteż krótkie i pękate a ich ubar- wienie najczęściej wiśniowe i to ciemniejsze lub jaśniejsze. Kreski na skrętach są też raz wyraźniejsze to znowu mniej wyraźne. Formy są więc liczne ale wybitniejszych odmian nie wiele. Do tych odmian należą tylko dwie następujące : Var. podolica Bąkoicshi. (zob. XIV. T. Spraw. Kom. Fiz. Miecz. pod. 1880 str. 9, tab. 1. £. a. b.). Clessin. D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 437, f. 289. Skorupka bardzo wielka , ciemno - brunatna , wrzeciono- wata, smukła lub nieco pękata o 12 — 13 regularnie powiększa- jących się skrętach. Skręt ostatni zajmuje zaledwie 74 skorupki. Grzebieniasta wyniosłość wyraźniejsza, rynienka przeto wewnątrz głębsza. Listewki silniej rozwinięte. Wieczko większe z brze- gami bardziej odgiętymi, jej koniec z prawej strony bardziej wyciągnięty niż w typowej formie. Wysokość: 16-18"^v«. Szerokość: 4'"^^. Tar. obsoleta A. Schmidt. Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. 1888, str. 435 f. 286. Skorupka z smukłym wierzchołkiem, wypukłość podnie- bienna bardzo słabo rozwinięta. Listewka dolna niezakończona 2 guzkami. Wieczko z mniejszymi płatkami. Wysokość: 12'"k Szerokość: 2-6-28'"/«. Według Clessina (1. c.) odmiana ta jest znaną z Galicyi. 129 Ojczyzna: Eozmieszczenie tego gatunku sięga od pół- nocnych stoków Alp aż do Szwecyi i Norwegii. Na wschód po- suwa się do Siedmiogrodu. Prócz tego występuje jeszcze w po- łudniowej Francyi. Przebywa tylko w okolicach górskich. U nas występuje w Karpatach i na wyżynie podolskiej. W Tatrach posuwa się aż w krainę kosodrzewu. "W Karpa- tach zachodnich i koło Krakowa na wapieniach jest miejscami bardzo pospolity, w Karpatach zaś wschodnich dość rzadki. Odmiana podoUca żyje w jarach podolskich nad Dniestrem, niektórymi jego dopływami i koło Lwowa (Czartowska skała). Nadto wymienia Clessin Var. alpicola (CL D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 436), którą z Tatr podaje. 118. Pirostoma bidentata Stróm. (Tab. VL f. 118). Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 306, f. 172. — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 438, f. 219. Skorupka wrzecionowata, smukła lub pękata, gęsto i deli- katnie kreskowana, barwy ciemno- wiśniowej, jedwabisto poły- skująca, przy szwach białymi kreseczkami znaczona. Skręty zwolna lub raźniej powiększające się; wszystkich skrętów 10 — 12. Szwy płytkie, skręty przeto mało wypukłe. Skręt ostatni zajmuje mniej aniżeli Yj skorupki i ma na karku dość wyraźną, płytkim rowkiem odgraniczoną wyniosłość grzebieniastą. Otwór gruszkowaty, brzeg odgięty, warga nieznaczna, biała. Listewka górna niska i z spiralną złączona ; listewka dolna krótka, żół- tawo-brunatna, przy otworze kątowato zagięta, nieco zgrubiała, często malutką jeszcze fałdeczką przy brzegu opatrzona. Listewka wewnętrzna biała, koło otworu prawie pod kątem prostym zgięta i do samego niemal brzegu dochodząca. Fałdeczką zewnętrzna jedna, do szwu równoległa ; fałdeczką półksiężycowata, słabo rozwinięta i fałdeczki zewnętrznej (podniebiennej) prawie doty- kająca. Wieczko wygięte rynienkowate, ma na jednym końcu brzeg tępy, zaś na drugim bardzo słabo kątowato wyciągnięty. Trzonek dość długi, mocno skręcony, do płytki prawie pod ką- tem prostym ustawiony. Wysokość: 10— 12%i. Szerokość: 24— 2'6»%i. Nasze okazy są postaci dość stałej, tylko ubarwienie sko- rupek bywa jaśniejsze lub ciemniejsze. Różnica między tym ga- tunkiem a poprzedzającym jest nieznaczna, a występuje najwy- 9 bitniej tylko w kształcie listeweczek dolnych i wieczka. Zresztą kreseczki na skrótach są u Cl. hidentata zwykle delikatniejsze, aniżeli u Cl. duhia. Ojczyzna: Północne Niemcy, Belgia, Holandya, Anglia, Szwecya, Norwegia i Rosya północna. Gatunek u nas bardzo rzadki i znany tylko z niektórych miejscowości podgórza i gór karpackich. Na Czarnohorze posuwa się do granicy lasu. Okazy muzealne pochodzą z Czarnohory i z ruin zamku odrzykońskiego. 119. Pirostoma cruciata Studer. (Tab. VI. f. 119). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 308, f. 173. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 439, 292. Skorupka smukła, wrzecionowata, rzadko kiedy pękata, wiśniowo-czarna, lub starta i jaśniejsza, jedwabisto połyskująca, gęsto i wyraźnie kreskowana. Często między kreskami ciemnymi znachodzą się kreski białe. Skręty bardzo wolno i regularnie się zwiększają a pierwsze 4 skręty różnią się wielkością bardzo mało, tworząc malutki wałeczek. Skręt ostatni zajmuje zaledwie '/j skorupki. Szwy płytkie, skręty nieznacznie sklepiste. Wy- niosłość grzebieniasta wyraźna, łukowato wygięta i płytkim, nie sięgającym do brzegu, rowkiem opatrzona. Obok tej wyniosłości druga mniejsza, małą wklęsłością od trzeciej, jeszcze mniejszej oddzielona. Otwór ukośny, więcej jajowaty aniżeli gruszkowaty, z boku mocno ściśniony. Brzeg odgięty, biały i zgrubiały nieco. Listewka górna niska z spiralną, nieco od niej wyższą, złączona. Listewka dolna krótka, brunatna, przy otworze zgięta, potem w górę wznosząca się i dwoma , często widełkowato rozchodzą- cymi się fałdeczkami zakończona. Listewka wewnętrzna koło otworu spiralnie wygięta i widoczna od brzegu. Z lewej strony na brzegu zewnętrznym nabrzmienie wyraźne. Fałdeczka ze- wnętrzna (podniebienna) jedna , dość długa , prawie do szwu równoległa i nieco poza fałdeczkę półksiężycowatą wybiegająca. Fałdeczka półksiężycowatą wyraźna ale bardzo mało wygięta. Wieczko rynienko watę zgięte, na końcu z jednej strony przytę- pione i zaokrąglone z drugiej wyciągnięte i ucięte kątowato, 131 ku trzonkowi nagle zwężone. Trzonek wąziutki, mocno skręcony i prostopadle do płytki ustawiony. Wysokość: 10'6— 13»%», Szerokość: 2 2-2-8%. Var. minima A. Schmidt. (Tab. VI. f. 119 a^. Clessin. B. M. F. Ó. U. u. d. S. 1889 str. 440, f. 29 3. Skorupka znacznie mniejsza, więcej pękata niż formy ty- powej i delikatnie kreskowana. "Wysokość: 8-10'%^. Szerokość: 2— 2-5'^n. Forma typowa jest u nas bardzo zmienna. Czasem zdarzają się tylko skorupki postaci bardziej pękatej aniżeli smukłej a na- der rzadką ponad 13"54i wysokie. Po smkułej postaci i wyra- źniejszych kreskach wyróżnić ją łatwo od dwu gat. poprzednich. Ojczyzna: Występuje w krajach alpejskich a miejscami także w Niemczech południowych. Na wschód posuwa się aż do Siedmiogrodu. Prawdopodobnie żyje w całem paśmie kar- packiem, gdyż znany jest także z Karpat szląskich. Żyje w Karpatach, po stanowiskach zupełnie zacienionych i wilgotnych, zwykle koło potoków. W Karpatach wschodnich występuje tylko forma typowa a w zachodnich przeważnie od- miana minima, która w Tatrach i na Babiej Górze posuwa się aż do górnej granicy lasu. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Schodnicy, Wojt- kowej w powiecie dobromilskim, Babiej Góry i Tatr. 120. Pirostoma pumila Ziegler. (Tab. VI. f. 120). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 311, f. 174. — B. M. F. Ó. U. u. d. 8. str. 442, f. 295. Skorupka wrzecionowato -pękata z malutkim rowkiem osio- wym, gęsto i wyraźnie kreskowana, ciemno lub wiśniowo-bru- riatna lub starta, mało połyskująca, twarda, przejrzysta, prze- świetlająca lub wcale nieprzeźroczysta. Między kreskami ciem- nymi znajdują się także białe. Skrętów zwykle II, rzadziej 10 lub 12. Pierwsze 4 skręty tworzą malutki wałeczek, zaś od pią- tego zwiększają się skręty bardzo raźnie, wskutek czego ma skorupka postać pękatą. Skręt ostatni zajmuje nieco więcej ani- żeli ^/^ skorupki. Szwy płytkie, skręty bardzo mało wypukłe. Grzebieniasta wyniosłość łukowata, wyraźna, od drugiej niższej i 132 płytkim rowkiem oddzielona. Otwór okrągła wo - gruszkowaty , brzeg słabo odgięty i nieznaczną białą lub białawą wargą opa- trzony. Listewka górna przy brzegu wyższa, ku spiralnej zni- żająca się i z nią połączona ; listewka spiralna mniej więcej na środku najwyższa. Listewka dolna wygięta i odsunięta od brzegu, bez jakiejkolwiek na nim fałdeczki. Listewka wewnętrza prosto ustawiona, ku otworowi kątowato zgięta i w otworze widoczna. Fałdeczka zewnętrzna (podniebienna) długa, daleko poza fałdeczkę półksięźycowatą wyciągnięta. Fałdeczka półksiężj^-cowata słabo wygięta. Zgrubiałość na brzegu zewnętrzym bardzo mała. Wie- czko szerokie, rynienkowate, wygięte od rynienki patrząc, prawie czworoboczne, na końcu z lewej strony zaokrąglone, z prawej mocno wyciągnięte, prawie kończyste. Trzonek sierpowaty, wąski, skręcony i do płytki ustawiony pod kątem prostym. Wysokość: 10-6— 13™/;«. Szerokość: 2-7— 3'»m. Ojczyzna : Europa środkowa i część północnej. Na wschód posuwa się do Siedmiogrodu, na południe do Kroacyi zaś na północ do Szwecyi i Liwonii. Gatunek u nas bardzo rzadki ; znachodzi się w Karpatach i na wyżynie podolskiej. Od dwu poprzedzających gatunków różni się pękatą postacią, wałeczkowatym wierzchołkiem sko- rupki, wyraźniejszymi i rzadszymi kreskami i kształtem wieczka, mianowicie bardziej wyciągniętym końcem na prawym brzegu aniżeli u Cl. duhia i Cl. bidentata. Okazy muzealne pochodzą ze Świerża pod Przemyślanami, gdzie w ogrodzie dworskim licznie się pojawia. 121. Pirostoma latestriata BieU. (Tab. VI. f. 121). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 328, f. 182. — J>. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 448, f. 299. Skorupka wrzecionowata, smukła, czasem nieco pękata, z szczytem wałeczkowatym, zrzadka lecz bardzo wyraźnie żeber- kowana i białymi kreseczkami znaczona, dość twarda, ciemno- wiśniowa, nierzadko mniej lub więcej starta, bez połysku, przej- rzysta, prześwietlająca lub nieprzeźroczysta. Szwy dość wgłębione, skręty nieco wypukłe. Zwolna i regularnie powiększających się skrętów 11—12. Skręt ostatni zajmuje około ^|^ skorupki. Wy- niosłość grzebieniasta malutka i płytką wklęsłością odgraniczona. Otwór okrągławo gruszkowaty, brzeg odgięty, warga biała lub 133 biaława. Listewka górna niziutka ku spiralnej zniżona i z nią złączona, listewka spiralna daleko poza dolną wyciągnięta i zwolna zniżająca się. Listewka dolna krótka ale szeroka , łuko- wato wygięta, ku otworowi nieco odgięta, jasno-brunatna i na brzegu rozwidlona. Listewka wewnętrzna, głęboko osadzona i niezbyt wygięta. Między fałdeczkami listewki dolnej a listewką górną znajdują się, jak w gatunku poprzednim, fałdeczki w ilo- ści 1, 2 lub 3. Zgrubiałość na brzegu zewnętrznym niekiedy z dwoma guzkami. Fałdeczek podniebiennych 2 : górna długa, do szwu równoległa i poza fałdeczką księźycowatą wyciągnięta, dolna, znacznie krótsza, ciągnie się skośnie od zgrubienia brzegu zewnętrznego. Fałdeczką półksiężycowata nieco skośnie ustawiona i wygięta. Wieczko słabo rynienkowate na końcu zaokrąglone, ku trzonkowi z jednej i z drugiej strony kątowato wyciągnięte i nagle w trzonek przechodzące. Trzonek wąski, skręcony, do płytki ustawiony prostopadle. Wysokość: U—ieim. Szerokość: 2-5— 3-5%. Postać skorupek naszych jest mało zmienną; bywają one raz krótsze lub dłuższe, smuklejsze lub grubsze, zresztą bardzo mało się różnią. Do najważniejszych odmian należą : V. major A. Schm. Tab. VI. f. 121 a (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 449) i F. coskdata Cl. (D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 449) znane z Węgier i Gralicyi (według Clessina). Gatunek ten przypomina swym kształtem najbardziej Cl. pUcatula, jednak różni się od niej już na pierwszy rzut oka rzadszem i wyraźniejszem użeberkowaniem. Ojczyzna: Jest to forma wschodnia, która prócz naszego kraju, występuje jeszcze w Siedmiogrodzie, na Bukowinie, w Ba- nacie, na Szląsku, w Morawii, Prusiech wschodnich i w Liwonii. Przebywa w górach na pogórzu a gdzieniegdzie także na wyżynie podolskiej. Żyje zwykle gromadnie a miejscami pojawia się bardzo licznie. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Tartarowa i Mi- kuliczyna nad Prutem , Łanczyna, Oskrzesiniec pod Kołomyją, Rybna pod Stanisławowem , Podola (Niźniów, Złoty Potok), z okolicy Bobrki, Prybynia w pow. przemyślańkim , Lwowa, Żurawna , Schodnicy, Wojtkowej w pow. dobromilskim , Rze- szowa, Strzyżowa, Krynicy, Babiej Góry i Tatr. 134 122. Pirostoma plicatula Drapamaud. (Tab. VI. f. 122). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str, 325, f. 181. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 450, f. 300. Skorupka wrzecionowata, smukła lub nieco pękata, wiśnio- wo-brunatna albo starta , falisto i g^sto kreskowana , często też z rzadka białymi kreseczkami znaczona, dość twarda, przejrzy- sta, nieco jedwabisto połyskująca, o 10 — 11, rzadziej 12 skrętach. Szwy płytkie , skręty mało sklepiste. Skręty powiększają się zwolna i regularnie a pierwsze 3 — 4 tworzą szczyt skorupki wałeczkowaty. Skręt ostatni zajmuje zaledwie ^/^ część skorupki. "Wyniosłość grzebieniasta nieznaczna i płytkiem wgłębieniem odgraniczona. Otwór prawie kolisty, gruszkowaty, rozszerzony brzegiem znacznie odgiętym , kołouście białą wargą opatrzone. Listewka górna z spiralną złączona a miejsce połączenia nazna- czone zagłębieniem. Listewka spiralna niska, daleko poza dolną wyciągnięta. Listewka dolna krótka, brunatna, łukowato wygięta lecz nieznacznie skręcona, w dole ku spiralnej bardzo zbliżona, w otworze zaś przy brzegu dwoma widlasto rozchodzą- cymi się, nie zawsze wyraźnymi fałdeczkami zakończona. Między tymi fałdeczkami a listewką górną znachodzą się jeszcze na brzegu mniej lub więcej wyraźne 2 fałdeczki. Listewka we- wnętrzna szeroka , krótka, nieco tylko wygięta zaś w górze ku otworowi pod kątym prostym zagięta. Fałdeczka zewnętrzna (podniebienna) tylko górna obecna, równoległa do szwu i poza fałdeczka półksiężycowatą wyciągnięta. Fałdeczka półksiężycowata lekko wygięta i fałdeczki zewnętrznej dotykająca. Wieczko nieco rynienkowate , od rynienki mocno wygięte z końcem nieco ści- śnionym i zaokrąglonym ; ku trzonkowi płytkie i nagle zniżone. Trzonek dość długi , skręcony, sierpowaty, do płytki prawie pro- stopadle ustawiony. Wysokość: ll-6™/«. Szerokość: 2 2— 2-7»«^. Var. iiiuncta Parreys. Clessin. D. 31. F. O. U. u. d. S. str. 452, f. 302. Skorupka krępa, mniejsza, więcej pękata, niż u formy ty- powej, delikatnie kreskowana, listewka dolna na brzegu rzadko rozwidlona w fałdeczki. Wysokość: 12 '"/;«. Szerokość: 3"'/™. 135 Tar, cruda -4. Schmidt Glessin. B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 452, f. 303. Skorupka krępa, otwór krągławy, listewka środkowa słabo albo wcale nie sfałdowana. Wysokość: 12'«^. Szerokość: 2'6%,. Znana tylko z Galicyi (Karpaty). Ojczyzna: Z wyjątkiem Hiszpanii i Anglii żyje w ca- łej Europie. Przebywa w górach i na podgórzu. W Galicyi zachodniej jest miejscami pospolitą, w wschodniej zaś nader rzadko gdzie się pojawia; okazy muzealne pochodzą z Prybynia w powiecie przemyślańskim , Strzyżowa, z okolicy Krakowa, Babiej Góry i Tatr. 123. Pirostoina yentricosa Braparnaud. (Tab. VI. f. 123). Glessin. B.E. M. F. 2 wyd. str. 318, f. 177. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 464, f. 313. Skorupka wielka, wrzecionowato pękata, twarda, wyraźnie i dość gęsto kreskowana i jaśniejszymi kreskami poznaczona, wiśniowo-brunatna lub starta, nieco połyskująca lub bez poły- sku, prześwietlająca albo nieprzeźroczysta. Skrętów zwykle 11, rzadziej 12. Trzy tylko pierwsze skręty powiększają się bardzo zwolna i tworzą wierzchołek wałeczkowaty, dalsze powiększają się raźnie i nadają skorupce postać pękatą. Szwy płytkie, skręty mało sklepiste ; skręt ostatni zajmuje nieco więcej aniżeli ^4 skorupki. Wyniosłość grzebieniasta nieznaczna i płytkim rowkiem odgraniczona. Otwór szeroki, okrągławo - gruszko waty ; brzeg odgięty, wargą białą lub białawą opatrzony. Listewka górna niska i z spiralną, nieco od niej wyższą, złączona; listewka spiralna nagle się zniżająca, jakby ukośnie ucięta. Listewka dolna łukowato wygięta i do brzegu niedochodząca ; przy końcu wybiegają z niej 2 fałdeczki, z których jedna ciągnie się ku brzegowi, druga w stronę przeciwną na listewce w głąb otworu. Fałdeczki te wraz z listewką dają niejakie podobieństwo do litery k. Szeroka listewka wewnętrzna, nieco skręcona, tworzy z listewką dolną bardzo znaczne zagłębienie. Fałdeczka podnie- bienna jedna i to górna, do szwu równoległa, daleko poza fał- deczkę półksięźycowatą wyciągnięta. Fałdeczka półksiężycowata 136 dość duża, ale bardzo mało wygięta. Wieczko szerokie, wygięte słabo rynienko wata z końcem nieco wyciągniętym lecz zaokrą- glonym. Trzonek mało skręcony, zwolna od płytki zwężający się, nieco sierpowato zgięty, do płytki mniej więcej prostopadle ustawiony. Wysokość: 14-5 -18%. Szerokość; 3•6-4'"^^. Nasze skorupki są postaci dość stałej a najzwyczajniej sze są lQ'^lm wysokie. Należy do najokazalszych świdrzyków krajowych. Ojczyzna: Z wyjątkiem Portugalii, zachodniej części Hiszpanii, Włoch i Anglii znachodzi się w całej prawie Euro- pie. W Niemczech należy do zwyczajnych świdrzyków, jednak w okolicach górskich częściej się pojawia, aniżeli w nizinach. Żyje w lasach ; u nas znany tylko z Karpat zachodnich gdzie miejscami, jak n. p. na Babiej Górze, w licznych pojawia się okazach. Okazy muzealne pochodzą z Babiej Góry i z Tatr. 124. Pirostoma tumida Ziegler. (Tab. VI. f. 124). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 322, f. 179. — B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 467, f. 314. Skorupka krótka, pękata, z bardzo zwężonym wierzchołkiem, gęsto i wyraźnie żeberkowana, twarda, czerwonawo lub żółtawo- brunatna albo też starta, nieco połyskująca lub bez połysku, za młodu przejrzysta, później prześwietlająca lub wcale nieprzeźro- czysta. Skrętów 10 1/2 — 12. Pierwsze skręty tworzą wierzchołek bardzo zwężony, wałeczkowaty, dalsze powiększają się tak raźnie, że skorupka staje się bardzo pękatą. Skręt ostatni zajmuje nieco więcej aniżeli 7, skorupki. Szwy dość płytkie, skręty mało wy- pukłe. Wyniosłość grzebieniasta bardzo nieznaczna, od drugiej płytką zaklęsłością, rzadziej rowkiem oddzielona. Otwór okrą- gławy, prawie czworoboczny, różowo-brunatny, brzeg słabo od- gięty z wargą białą lub białawą. Listewka górna krótka, z spi- ralną złączona ; listewka spiralna dłaga , daleko poza dolną wyciągnięta i na końcu nagle zniżona. Listewka dolna krótka, niezbyt wygięta, ku otworowi coraz bardziej grubiejąca ale nie odgięta i dwoma fałdeozkami, rozbiegaiącymi się pod kątem tępym w strony przeciwne zakończona (podobnie jak Cl. ventri- 137 cosa, tylko fałdeczki nie są tak wyraźne). Często między listewką górną a fałdeczką listewki dolnej znajduje się na brzegu jedna króciutka i nikła fałdeczka, zupełnie odosobniona. Listewka wewnętrzna szeroka, mało skręcona, tworzy z dolną głęboki ro- wek. Listewka zewnętrzna (podniebienna) tylko górna obecna, do szwu prawie równoległa, dość znacznie poza fałdeczkę pół- księżycowatą wyciągnięta. Fałdeczka półksiężycowata lekko wy- gięta. Wieczko szerokie , nieco rynienkowate , mocno od ry- nienki wygięte, na końcu zwężone i zaokrąglone. Trzonek długi, mocno skręcony, wąski, do płytki pionowo ustawiony. Wysokość: 12-5 -16'"/m. Szerokość: 3-4-4"'m. Kształt skorupek bywa dosyć zmienny : jedne są bowiem krótkie i bardziej pękate , inne dość wydłużone i stosunkowo bardziej wysmukłe. Niektóre przy 12'5 — 13'"^ długości są 38"!4i szerokie, albo przy 15"54i długości 4"/^ szerokie, inne znowu do 16^%i dochodzące, są 3'5'"/m szerokie. Wogóle rzec można, że sko- rupki czem krótsze tem bardziej są pękate i odwrotnie. Ojczyzna: Żyje przeważnie w Karpatach, skąd posuwa się do Siedmiogrodu a nawet dalej jeszcze na półwysep bałkań- ski. Miejscami występuje także w Alpach jak n. p. w Karyntyi i Krainie. Żyje w Karpatach a miejscami i to w pojedynczych oka- zach występuje także na wyżynie podolskiej i koło Krakowa. Trzyma się miejsc zacienionych i wilgotnych , ukrywa się pod opadłymi liśćmi, kamieniami, korą gnijących kłód i t, p. W gó- rach posuwa się do granicy lasu. Jakkolwiek w naszych Karpa- tach nigdzie nie jest rzadką, jednak rzadko gdzie i to tylko na podgórzu w większej pojawia się ilości. Bardzo liczne okazy muzealae pochodzą z Żabiego, Czar- nohory, Tartarowa i Mikuliczyna nad Prutem, Okrzesiniec pod Kołomyją, Rybna pod Stanisławowem , Podola (Niżniów, Złoty Potok, Toutry pod Horodnicą, Trembowla), Korczyna, Zurawna, Truskawca, Schodnicy, Przemyśla, Wojtkowej w pow dobro- milskim, Strzyżowa, Krynicy, z okolicy Krakowa i Tatr. 126. Pirostoma fllograna Ziegler. (Tab. VI. f. 125). Glessin. B. E. 31. 2 wyd. str. 331, f. 184. — D. M. F. O. u. d. S. str. 475, f. 320. Skorupka malutka, wrzecionowata, smukła lub słabo pękata, cieniutka i delikatna, żółtawobrunatna , z rzadka lecz wyraźnie 138 żeberkcwana, przejrzysta ale starta tylko prześwietlająca, bez połysku, rzadziej słabo połyskująca. Szczyt tępy, koniec u smu- klejszych i dłuższych wałeczkowaty. Skrętów 9 — 10. Szwy mniej lub więcej wgłębione, stąd też i skręty mniej lub bardziej wy- pukłe. Skręt ostatni zajmuje */4 l^b nieco więcej (u okazów krótszych) niż V4 część skorupki, bez wypukłości grzebieniastej, tylko z wyraźniejszem uźeberkowaniem. Otwór ukośny, gruszko- waty, z boków ściśniony ; brzeg znacznie odgięty z wargą bar- dzo słabą. Listewka górna niska i krótka, listewka spiralna nieobecna , listewka dolna łukowato wygięta , ku otworowi zaś odgięta i aż na brzeg otworu wybiegająca ; listewka wewnętrzna słabo rozwinięta , skręcona , prawie do brzegu dochodząca. Fał- deczka zewnętrzna (podniebienna) jedna, szczątkowa, za wiecz- kiem umieszczona. Wieczko stosunkowo wielkie i szerokie, nieco rynienkowate , od rynienki mocno wygięte, z szczytem zaokrą- glonym , w trzonek zbyt nagle przechodzące i z wewnętrznej strony przy trzonku wycięte. Trzonek dość długi, wąski i nieco pod kątem ostrym do płytki ustawiony. Wysokość: 6— 10'"/m. Szerokość: 1'6— 2"'^^. Skorupki nasze ulegają nieznacznej zmianie , są one tylko dłuższe lub krótsze, smuklejsze lub nieco pękate. Ojczyzna: Występuje na północnych stokach Alp tu i owdzie w Niemczech. Na wschód posuwa się do Siedmiogrodu, Szląska a nawet do Moskwy. Na północy znaną jest z Liwonii. Przebywa śród lasów po skałach , przegniłych kłodach ; często ukrywa się pod opadłymi liśćmi i kamieniami. Trzyma się gór i podgórza a miejscami występuje na wyżynie podolskiej. Dosyć liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Oskrzesiniec pod Kołomyją, Wołczyńca pod Stanisławowem, Po- dola (Uścieczko, Kudryńce, Toutry, Trembowla), Pieuiak, Ho- łoska pod Lwowem, Schodnicy, Wojtkowej w po w. dobromilskim i z okolicy Krakowa. 5. Rodzaj: Caecilianella Bourg. Bezoczka Ł. Zwierzę białe, bezocze, z szczękami słabołukowatymi. Tarko z ząbkiem środkowym, mniejszym niż boczne. Skorupka mała, smukło wrzecionowata, gładka i lśniąca, szklista, przeźro- czysta. Otwór wąski, bezzębny z ostrym brzegiem. 139 Z nielicznych gatunków tego rodzaju , przypominającego ogólnem wejrzeniem rodzaj Cochliocopa a ograniczonego głównie do Europy południowej, żyje w Europie środkowej i u nas tylko : 126. Caeciliaiiella acicula Muller. Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 230, f. 133. — D. M. F. O. U. u. cl S. str. 276, f. 175. Zwierzę długie, smukłe, bardzo wątłe, mleczno białe lub siarkowo-żółtawe z trzonkami ocznymi obłymi ku wierzchoł- kowi zaledwie zgrubiałymi, bez ócz, w miejscu których zna- chodzi się tylko płytka jamka. Rożki guziczkowate , noga ku tyłowi bardzo wąska i kończysta. Płaszcz cienki, jasny i prze- źroczysty ; szczęki żółtawe. Skorupka bardzo delikatnie kreskowana, mała, wrzeciono- wato obła, całkiem gładka i przeźroczysta, mocno lśniąca, bar- dzo wydłużona z tępym wierzchołkiem. Skrętów 6, dość zwolna i jednostajnie powiększających się , mało wypukłych. Ostatni skręt zajmuje zaledwie połowę wysokości skorupki. Szwy mało wgłębione ; otwór wąski ku górze bardzo zwężony, prawie lan- cetowaty. Brzeg otworu ostry i prosty ; brzeg zewnętrzny wypukły. Wysokość: 4-8'"/;«. Szerokość: 3%. Ojczyzna: Europa środkowa i południowa. "W uamule rzecznym skorupki puste nie rzadko się znachodzą, ale żywe okazy są bardzo rzadkie , gdyż przebywają pod ziemią, gdzie skryty wiodą żywot. U nas ślimak ten dotychczas znany tylko z Galicyi Za- chodniej, wykryty przez Dr. J. Jachnę (Materyały do fauny ma- lakozoologicznej galicyjskiej. Kraków. 1870 str. 65). VII. RODZINA. Succinidae. Bursztynkowate. Zwierzę stosunkowo do swej skorupki bardzo wielkie. Tarko językowe urządzone podobnie jak u ślimakowatych ; szczęki gładkie, półksiężycowate. Skorupka skręcona, bez dołka osio- wego, delikatna, cienka, przejrzysta o skrętach nielicznych lecz bardzo prędko zwiększonych. Otwór szeroki, jajowaty. J 140 Rodzina ta obejmuje u nas tylko jeden rodzaj, który roz- mieszczony jest nietylko po całej Europie ale także po całej kuli ziemskiej. I. Rodzaj, Succinea, Draparnaud. Bursztynka B. (Bursztynek S. N., Burszcieo Jach.). Zwierzę ogrubne, z nogą bardzo silnie rozwiniętą. Trzonki oczne w nasadzie zgrubiałe, na końcu zaś kulisto zaokrąglone, rożki króciutkie. Jamka płucna z prawej strony umieszczona. Tarko językowe na 3 pólka podzielone ; ząbki środkowe trój- kończyste , zewnętrzne haczykowate i dwukończyste. Jaja bez osłonki wapnistej. Skorupka bez dołka osiowego, delikatna, przeźroczysta, barwy bursztynowej , żółtawej lub brunatna wej jajowatego kształtu, o 3 — 4 skrętach tak szybko się powiększających, że ostatni zaj- muje wysokość prawie całej skorupki. Otwór jajowaty, szeroki, brzeg ostry. Bursztynki znajdują się u nas na całym obszarze, tak w ni- zinach, jakoteź na podgórzu, w górach i na wyżynie podolskiej. Trzymają się zwykle miejsc wilgotnych : na mokrawinach, po brzegach wód płynących i stojących, często także nad wodą po szuwarach i innych roślinach wodnych. Mogą żyć tak na lądzie jak i w wodzie. W górach nie posuwają się zbyt wysoko. Z powodu od- miennej nieco budowy szczęk i odmiennego kształtu i wielkości skorupki dzielą je na kilka podrodzajów. 1. Podrodzaj. Neristoma, Klein. Skorupka wielka, jajowata; otwór szeroki, również jajo- waty. Szczęki z ząbkowatą fałdeczką , z większym od innych ząbkiem środkowym. 127. Neristoma putris Linnó. (Tab. VII, f. 126). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 337, f. 186. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 480. Zwierzę brudno-białe , żółtawe lub czarniawe, wyjątkowo czarne, ogrubne ; skóra ziarnista, płaszcz cieniutki a ku brzegom zgrubiały. 141 Skorupka jajowato-pękata,jasno-żółfca lub bezbarwna, rzadko kiedy czerwonawo-żółtawa, cienka u dorosłych lub przezimowa- nych okazów dość twarda, całkiem przejrzysta, delikatnie wzdłuż skrętów kreskowana. Skrętów 4. Trzy pierwsze tworzą mniej aniżeli '/s skorupki, ostatni największy i najbardziej rozszerzony. Otwór nieco skośny, jajowaty, prawie 2 razy tak długi jak sze- roki , w dole szerszy, w górze zwężający się ; na brzegu około dość znacznie wygiętego słupka osiowego wąska, biała lub ró- żowawo-biała nabrzmiałość. Brzeg ostry i prosty. Wysokość: 14—23%. Szerokość: 7—11%. Jak już powyższe wymiary wskazują bywa wielkość sko- rupki nader rozmaitą, jednak okazy największe zdarzają się rza- dziej , najmniejsze zaś , jeżeli są rzeczywiście wyrosłe , również nie są zbyt liczne. Najczęściej zdarzają się skorupki średniej wielkości. Na podgórzu a po części także tu i owdzie w górach znachodzą się tylko mniejsze, mniej więcej 15 — 16"'im wysokie, największe okazy żyją tylko na nizinie i na wyżynie podolskiej nad większymi wodami. Kształt skorupek bywa bardzo zmienny, odmiany zatem są liczne, lecz ścisłe odgraniczenie jednej od drugiej bywa nie- kiedy zbyt trudne, a to z tej przyczyny, że formy nie są stałe, zmieniają się wielokrotnie, formy zaś przejściowe bardzo częste. Mimo to niektóre wybitniejsze odmiany zdarzają się także u nas, i tak : Tar. Drouetia Moq. (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 340 f. 188) o skorupce jajowatej, mało wypukłej, jasno-żółtej, z otwo- rem jajowatym nie zbyt wysokim. Var. limiioidea Hamij. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 342. f. 193.) o skorupce smuklejszej, skrętach bardziej przewężonych i 3 pierwszych skrętach więcej wydłużonych aniżeli u formy typowej. Var. globuloidea Clessin. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 340 £ 189), o skorupce małej a stosunkowo szerokiej i 2 pierwszych skrętach nader malutkich. Yar. oliyula Bandon. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 341, f. 192) o skorupce smukłej a wąskiej z szczytem kończystym. 142 Tar. grandis Hazay. (Cl. D M. F. Ó. U. u. d. S. str. 484. f. 324) o skorupce twardej, zbyt wielkiej i otworze zajmującym nieco więcej aniżeli "^j^ całej skorupki. Tar. Charpyi Baudon. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 342, f. 194) o skorupce bardzo wydątej i pierwszych nader skróco- nych skrętach. Tar. fontaiia Hasay. (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 486, f. 326) o skorupce szeroko wydętej, o przykróconej skrętce z 3V8 skrętami prędko rozszerzonymi. Oprócz odmian powyższych są jeszcze i inne, lecz rozdra- bianie ich, jak to czynią niektórzy malakologowie zagraniczni, nie ma należytej podstawy. Specyalizowanie odmian w nieskoń- czoność, w sposób dotąd praktykowany, nie rozjaśnia sprawy lecz czyni ją tem zawilszą, i to tem bardziej, gdy się zważy, że na każdym większym obszarze inne występują formy. Na ga- tunku tym stwierdza się tylko fakt, dostrzegany także na wielu innych naszych mięczakach, że jest nader skłonny do wytwarza- nia form rozmaitych, które dotąd jeszcze się aie ustaliły. Ojczyzna: Europa, Afryka północna i półaocaa Azya. Pospolity na całym obszarze , lecz w nizinach częstszy aniżeli na podgórzu. W górach pojawia się zazwyczaj rzadko i to na niższych wzniesieniach. Przebywa nad wodami , nie- rzadko także w wodzie po rozmaitych nadbrzeżnych i wodnych roślinach. Nader liczne okazy muzealne pochodzą z Mikuliczyna, Kołomyi, Tekuczy w pow. kołomyjskim, Korczyna, Podola (Step Pantalichy, Trembowla, Tarnoruda, Woziłów), Halicza, Zurawna, Pohorzec nad Dniestrem, Mikołajowa, Truskawca, Schodnicy, Lwowa, Rudy nad Bugiem, Pieniak, Dobrzanicy w pow. prze- myślańskim, z okolicy Bobrki i Przemj^ślan, Poturzycy, Ciesza- nowa, Kornia w pow. rawskim, Zarzecza w pow. jarosławskim, Przemyśla, Wojtkowej w powiecie dobromilskim , Strzyżowa i Krakowa. 2. Podrodzaj. AmpJiihina ^ Mor eh. Szczęki bez fałdeczek bocznych około ząbka środkowego. Skorupka zwykle wąska, u niektórych tylko odmian wydęta. 143 128. Ampliibiua Pfeifferi Bossmaessler. (Tab. VIL f. 127). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 344, f. 196. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 488. Zwierzę ciemno - brunatne lub czarne , szczęki rogowate ciemno-żółtawej barwy, płytka środkowa o dość silnym ząbku kończystym. Skorupka wąska, smukła, dość twarda, przejrzysta, szklista, delikatnie kreskowana , bursztynowo-źółta , rzadziej blado-żółta lub bezbarwna. Skrętów 3 3 1/2. Skręty mało wypnkłe, 2 pierwsze mniej aniżeli '/s skorupki zajmujące i zbyt zwężone ; szwy prze- więziste. Otwór jajowaty, w górze mocno zwężony, wewnątrz o bardzo silnym, niekiedy perłowo-macicznym połysku. Brzeg ostry i prosty, od strony słupka osiowego bardzo słabo odgięty. "Wysokość: 8— 14'",{„. Średnica: 4'5— 6-5"/™. Różnica w rozmiarach poszczególnych skorupek bywa do- syć znaczną, chociaż nigdy tak wielką jak w gatunku poprze- dzającym. Zwykle dorastają skorupki 8 — 10"'/'«, wysokości a jeżeli zdarzają się kiedy większe, to są dwuroczne, a te rzadko kiedy się pojawiają. Ubarwienie jest dość stałe, jednak raz ciemniejsze to znowu jaśniejsze a blade lub bezbarwne skorupki należą wszę- dzie do rzadkości. Ojczyzna: Europa, Afryka północna i północna Azya. Żyje nad wodami, często także w wodzie lub nad wodą na roślinach. U nas gatunek nierzadki w całym kraju lecz wszę- dzie mniej pospolity aniżeli gatunek poprzedni. "W górach częstszy aniżeli Succinea putris i wyżej też od niej się posuwa. Liczne okazy muzealne pochodzą z Zawojeli pod Czarno- horą, Zaleszczyk i Kudryniec na Podolu, Pieniak, Podmanasterza w pow. bobreckim, Lwowa, Lubienia, Szczerca, Gródka, Schod- nicy, Janowa, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Zarzecza i Medowy w powiecie jarosławskim , "Wojtkowej w pow. dobromilskim i Piotrowa pod Poznaniem. Prócz formy typowej znachodzą się u nas jeszcze nastę- pujące odmiany: Tar. propiiigiia Baudon. (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 345, f. 197). 144 Skorupka zwykle grubsza i twardsza, pękata, o szwach bardziej przewężonych. Skręt pierwszy stosunkowo nader ma- malutki. Otwór jajowaty, w górze mniej ściśniony. Brzeg od strony słupka osiowego bardziej wygięty. "Wysokość: 10—13'%,. Średnica: 5'6- &%. Okazy muzealne pochodzą z nad stawu gródeckiego. Tar. brevispirata Baućlon. (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 346, f. 198). Skorupka o nader skróconych skrętach, mniejwięcej pękata, wewnątrz i zewnątrz silnie połyskująca ; skręt ostatni bardzo rozszerzony. Otwór szeroki, szerszy aniżeli u formy typowej a węższy niż u poprzedniej odmiany. Wysokość: 8— 12'"^.. Średnica: 4-6- &'%. Okazy muzealne pochodzą z Pieniak, Rudy nad Bugiem, Poturzycy i Zarzecza nad Sanem. Var. recta Baudon. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 346, f. 200). Skorupka regularnie stożkowata, otwór stosunkowo wąski. Okazy pochodzą z Podmanasterza (Clessin). Var. contortula Baudon. (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 346 f. 201). Skorupka dość twarda, zwykle barwy żółtawo-czerwonej. Skręty wydłużone, szwy głębokie. Otwór nieco większy od połowy wielkości skorupki. Wysokość: 9-14'"^ Średnica: 4-5 ^T%. Okazy muzealne pochodzą z Zawojeli nad Prutem pod Czarnohorą, MeJowy w powiecie jarosławskim i Piotrowa pod Poznaniem. 129, Aiiiphibina elegaiis Bisso. (Tab. VII. f. 128). Clessin. D. E. M. F. wyd. 2, str. 347, f. 202. — i>. M. F. 6. U. u. d. S. str. 491. Zwierzę szare, licznymi kropkami czarnymi znaczone. Noga brudno-biała, różki oczne smukłe. Skorupka smukła, wąska, stożkowata, jasno-żółta, czasem bezbarwna, delikatnie kreskowana, zupełnie przejrzysta, mocno 146 połyskująca. Skrętów 3 — 3 1/2. Skręty niskie, prosto wzniesione; dwa pierwsze skręty nader małe, ostatni zajmuje niemal całą skorupkę, w górze ku otworowi jest bardzo przewężony i pod szwem spłaszczony. Szew dość wgłębiony a przy otworze szybko na ukos spadający. Otwór jajowaty, bardzo mało ukośny, w gó- rze znacznie zwężony, w dole rozszerzony i zaokrąglony, we- wnątrz o szklistym połysku. Brzeg ostry, od strony słupka osio- wego lekko wygięty i wąziutką wargą opatrzony. "Wysokość: 12 — 18'"/»i. Średnica: 6 — 8'"lm ; długość otworu: 8-12%, szerokość: 5—7"^. Odmiany są dość liczne jednak niewiele różnią się mię- dzy sobą ; tylko niektóre formy, jak n. p. var. Piniana, Hazay (Cl. D. M. E. Ó. U. u. d. S. str. 493 t. 332) są wybitniejsze. Odmiana ta ma skręty wyższe, otwór stosunkowo mniejszy, szew bardziej przewężony i raźniej spadający. Przypomina swym kształtem Aniph. Pfeifferi var. contortula. Skorupki A. elegans są nieco podobne do A. Pfeifferi, jednak różnią się od niej nietylko wielkością, do jakiej A. Pfeifferi przy- najmniej u nas nigdy nie dochodzi , ale także mniej skośnym otworem, wyraźniejszymi przyrostami na skorupce i smuklejszą stosunkowo do wielkości postacią. Ojczyzna: Europa południowa i wschodnia. Żyje nad wodami tak stojącymi jak płynącymi. Dosyć liczne okazy muzealne pochodzą z Trembowli, Tar- norudy, Stepu Pantalichy, Bucyk pod Grzymało wem , Bobrki, Przemyślan, Lubienia, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Korni pod Rawą i Zarzecza w pow. jarosławskim. Odmiana Piniana występuje u nas miejscami na Podolu i nad Bugiem ; okazy muzealne pochodzą z Tarnorudy nad Zbruczem, Bobrki i Rudy nad Bugiem. 130. AmphiMna hungarica Easay. (Tab. VII. f. 129). Clessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 348, f. 206. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 494. Skorupka wielka, wydłużona, smukła, twarda, mniej więcej stożkowata, od strony grzbietnej bardzo mało wypukła, cienka, przejrzysta, jasno-blada, rzadziej czerwonawo-żółta, połyskująca, o szerokich, płaskich, nieregularnych a lekko kreskowanych przy- rostach. Szew płytki, zrazu zwolna, potem nagle spadający. 10 J 146 Skrętów 3 — 4. Dwa pierwsze skręty bardzo małe ; ostatui, zajmu- jący prawie całą skorupkę, tylko w górze jest zwężony, zresztą prawie równą ma szerokość. Otwór wielki, jajowaty, 2 razy tak długi jak szeroki , od góry ku dołowi szybko się rozszerzający, w dole zaokrąglony. Brzeg ostry, od osi spiralnej nieco zgru- biały i z tej strony nader mało wygięty albo nawet prosto spadający. Wysokość: 14— 20'"^.. Średnica: 6—8-5"^. Prócz formy typowej znachodzą się u nas wraz z nią dość liczne odmiany a niektóre zbliżają się tak bardzo do Ampli, elegans, że wyróżnienie jednego gatunku od drugiego bywa nie- raz bardzo trudnem. Najbardziej od typowej formy różni się : Tar. hasta Hazay. (Cl. D. M. F. Ó. U u. d. str. 495, t 334). Odmiana ta ma skorupkę smuklejszą, skręty wyższe, wszystkich skrętów zwykle 4; z tych pierwszy malutki i koń- czysty, drugi nieco pękaty, trzeci bardzo mało wydęty i wsku- tek wgłębionego szwu zwężony, ostatni płaskawy od szwu na ukos nieco wyciągnięty. Amph. hungarka jest formą bardzo wybitną i nie trudno do rozpoznania, szczególnie po ostatnim, stosunkowo nader roz- szerzonym i prawie prosto spadającym skręcie. Przyrosty na skorupce są także bardzo charakterystyczne a chociaż są nieco podobne do przyrostów na skorupkach Amph. elegans, jednak zawsze są gęstsze. Zresztą Aniph. hungarica różni się od Ampli, elegans skorupką bardziej spłaszczoną, mniejszą zazwyczaj ilością skrętów, które też szybciej się powiększają, wyraźniejszymi kre- skami i otworem w dole prawie kątowato z jednej i drugiej strony zgiętym. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Żyje nad wodami a gdzie się pojawia, to zazwyczaj w wię- kszej ilości. Jest to forma południowa, która w Węgrzech nad Dunajem do niepospolitych nieraz rozmiarów dochodzi. Na pół- noc posuwa się aż do Gdańska. U nas znachodzi się miejscami na Podolu, zrzesztą także nad Bugiem a prawdopodobnie nie- rzadką będzie także nad Wisłą. Liczne okazy muzealne pochodzą z Podola, Pieniak i Rudy nad Bugiem. 147 3. P o d r o d z a j. Lucena. Oken. Skorupka mała, skręty bardziej wypukłe i więcej wydłu- żone. Otwór okrągławy. 131. Łucena oblonga Drapamaud. (Tab. VIL f. 130). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 339, f. 350. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 491. Zwierzę żółtawo - szare , głowa i rożki oczne ciemniejsze. Szczęki jasno-żółte, przejrzyste, ząbek środkowy malutki. Skorupka smukła, cieniutka, przejrzysta, jasno-żółtawa lub zielonawo - żółtawa , delikatnie ale nieregularnie kreskowana. Skręty wydłużone z szczytem prawie kończystym, wypukłe; szew skośno spadający, głęboki. Skrętów 4, z tych ostatni zaj- muje więcej aniżeli połowę długości skorupki. Otwór zwykle kolistawy, rzadziej jajowato wydłużony, prawie zawsze do po- łowy skorupki sięgający, w górze zwężony, w dole lekko zao- krąglony. Brzeg ostry, od strony osi spiralnej nader malutką i wąziutką wargą opatrzony. Wysokość: 6— 8-5%i. Średnica: ^—4^%. Ojczyzna: Z wyjątkiem południowycłi Włoch i połu- dniowej Hiszpanii żyje w całej Europie. U nas znajdują się nieliczne odmiany, bo prócz rzadkiej w naszym kraju formy typowej żyje przeważnie : Tar. elongata Clessin. Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 350, f. 207. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 500, f. 339. Forma ta ma skręty bardziej wydłużone i stosunkowo na- der wydęte, otwór często prawie kolisty i nierzadko nawet do połowy skorupki nie sięgający. Okazy zupełnie wykształcone są rzadkie, a te wyrastają dopiero po 2 latach. Tar. Kobelti Hazay. (Tab. VII. f. 130 a). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 350, f. 207. Skorupka podobna do gatunku poprzedzającego, atoli jest znacznie większą, wreszcie ma skręty raźniej się powiększające, szew bardziej wgłębiony, skręty przeto wypuklejsze, skręt ostatni bardzo rozszerzony, otwór jużto jajowaty i w górze nader mało zwężony jużteż kolisty a skrętów wszystkich 41/2. 148 "Wysokość: 8—9%. Średnica: 4-6— 5%. Przebywa po torfowiskach szczególnie nad Dunajem koło Pesztu. U nas znachodzi się bardzo rzadko. Dwa okazy muze- alne, zebrane przez S. Stobieckiego, pochodzą z Chełmka w krakowskiej ziemi. Lucena ohlonga żyje w pobliżu wód, ale nierzadko także po wilgotnych a nawet suchych stanowiskach pośród lasów i za- rośli. Ukrywa si<^ zwykle pod opadłymi liśćmi często także pod gnijącymi drzewami i t. p. W czasie posuchy i pod zimę za- grzebuje się w ziemię, skorupki są przeto nieraz obłocone. Gatunek u nas nierzadki na całym obszarze, atoli w wię- kszej ilości nie pojawia się nigdzie. W górach posuwa się do granicy górnej buka. Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego , Mikuliczyna, Tekuczy w pow. kołomyjskim, Okrzesiniec pod Kołomyją, Podola (Zaleszczyki , Toutry), Bobrki , Lwowa , Dublan , Rudy nad Bugiem, Janowa, Korni pod Rawą ruską, Podlutego, Kor- czyna, Schodnicy, Wojtkowej w pow. dobromilskim, Strzyżowa, Rzeszowa, Zakopanego i Piotrowa pod Poznaniem. 2. RZĘD. Basommjitopliora, Nasadooczne. Oczy u nasady rożków płatkowatych lub szydełkowatych umieszczone. Do rzędu tego należą mięczaki , żyjące jużto na lądzie, jużteż w wodzie ; wszystkie oddechają płucami. A. Lądowe. Vni. RODZINA. Auriculidae , Uszatkowate. Rożki pałeczkowate, oczy przy ich nasadzie od strony we- wnętrznej umieszczone. Skorupka smukła, wydłużona na brzegu słupka osiowego z fałdeczkami. Rodzina ta rozdzielona na kilka rodzajów, obejmuje mięczaki właściwe strefie gorącej. U nas i w środkowej Europie żyje tylko jeden rodzaj z jednym gatunkiem. 149 I, Rodzaj. Carychium, Muller. Białek B. (Uszko S., Orzeszak J. N.). Skorupka bardzo mała, w prawo skręcona, jajowata. Otwór białą wargą opatrzony z ząbkami lub bez ząbków. Z rodzaju tego żyje w kraju naszym tylko jeden gatunek, pospolity nie- tylko u nas lecz także w całej Europie. 132. Carychium minimum Muller. (Tab. VII. f. 131). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 353, f. 208. — D. E. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 502, f. 140. Skorupka malutka, stożkowata, szklistobiała , przejrzysta, z nieznacznym rowkiem osiowym, twarda, połyskująca, prawie gładka', o 4 1/2 do 6 skrętach. Skręty zwolna powiększające się, lekko kreskowane, z tępym wierzchołkiem. Szwy głębokie, skręty przeto wypukłe, skręt ostatni '/s do 1/2 skorupki zajmu- jący. Otwór skośny, mniejwięcej jajowato wydłużony ; brzeg odgięty, znacznie zgrubiały, nieco rozszerzony. Ząbków w otwo- rze 3 : największy na brzegu górnym, znacznie mniejszy i tępy na brzegu zewnętrznym i również malutki na brzegu wewnętrznym. Wysokość : 1-4— 2-2'%^. Średnica : 0-7— 0-8"'/m. Skorupki nasze są jużto smuklejsze i stosunkowo dłuższe, jużteź krótsze i bardziej wydęte. Mniejsze mają skręty węższe, jakby zsunięte a ostatni tak rozszerzony, że zajmuje połowę całej wysokości skorupki. Większe okazy zdarzają się prawie zawsze tylko na podgórzu i w górach, przeważnie zaś mniejsze na wy- żynie podolskiej i w nizinach. Pospolity na całym obszarze a w górach posuwa się do granicy lasu. Żyje nad wodami i po mokrawinach ; ukrywa się pod kamieniami, gnijącymi kłodami, opadłymi liśćmi i t. p. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czarnohory, Żabiego, MikuHczyna i Dory nad Prutem, Podlutego, Horodnicy na Po- dolu, Lwowa, Szczerca, Rudy nad Bugiem, Bobrki, Przemyślan, Schodnicy za Borysławiem, Wojtkowej w powiecie dobromil- skim, Rzeszowa, Strzyżowa, z okolicy Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. 150 B. Wodne. IX. RODZINA. Limnaeidae, Nieruchowate. S.ożki płatkowate- trójkątne albo szydło watę, oczy u icłi nasady od strony wewnętrzej. Skorupka wydłużona, jajowata, krążkowata lub miseczkowata. Mięczaki tej rodziny żyją po całej kuli ziemskiej. I. Podrodzina: Limnaeinac. Rożki płatkowato-trójkątne. Skorupka prawoskrętna , stoż- kowato wydłużona, skręt ostatni bardzo rozszerzony. I. Rodzaj. Limnaea, Lamarck. Nieruch N. (Błotniak Jach., Błotniarka Ś.). Brzegi płaszcza zgrubiałe nie sięgają do brzegu skorupki. Skorupka stożkowato- wydłużona , jajowata lub na kształt acha rozszerzona, cienka, wskutek przyrostów mniej lub więcej wy- raźnie kreskowana, dołek osiowy wyraźny lub zakryty. Otwór obszerny, kolistawy lub jajowaty z brzegiem ostrym lub odgię- tym i rozszerzonym. Mięczaki należące do tego rodzaju żyją tak w stojących jakoteż płynących wodach , atoli w stojących pojawiają się li- czniej. W nizinach i na podgórzu są wszędzie pospolite ; w gór- skich potokach tylko niektóre znachodzą się gatunki. 1. Podrodzaj. Limnus, Montfort. Skorupka jajowato rozszerzona z bardzo wydłużonymi skrę- tami i wierzchołkiem kończystym. 133. Limnus stagualis lAnne. (Tab. VII. f. 132). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd, str. 367, f. 209. — D. M. F. 6. U. u. d. 8. str. 521. Zwierzę wielkie, zielonawo-szare, drobnymi brunatnymi lub żółtawymi kropeczkami upstrzone. Płaszcz żółtawo-szary, czamo- plamisty. Skorupka duża, źóławo-szara , często wodorostami i namu- łem powleczona, z zakrytym dołkiem osiowym, o skrętach nader wydłużonych i kończystym wierzchołku, cienka prześwietlająca, nieregularnie kreskowana, nierzadko także kratkowana. Skręty 161 zrazu powiększają się zwolna , potem tak szybko, że ostatni ja- jowato rozszerzony skręt bywa tak wysoki jak wszystkie inne. Szwy płytkie, skrętów wszystkich 6—8. Otwór obszerny, skośny, jajowaty ; ostre brzegi od osi spiralnej szeroką listewką złączone. Słupek osiowy spiralnie skręcony, a patrząc od dołu w głąb skorupki aż do szczytu widoczny. Wysokość: 25 — 65w/„. Średnica: 11—31"^; wysokość otworu 11 — 5'«/„, szerokość: 6—16"^. Prócz formy typowej znacbodzą się u nas bardzo liczne odmiany, i to tak dalece, że nietylko w różnych wodach i oko- licach, ale nawet w jednej i tejsamej wodzie i miejscowości skorupki rozmaitej wielkości i rozmaitej zdarzają się postaci. Największe należą jużto do formy typowej jużteż do odmian, napotykanych także indziej w Europie środkowej, zaś najmniej- sze do odmiany arenaria Colh. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 363, f. 214). Wielkość skorupek a więc i zwierzęcia zależy w pierw- szym rzędzie od większej lub mniejszej obfitości pożywienia, lecz nieda się także zaprzeczyć, że własności samej wody ważną w tym względzie rolę odgrywają. Już sama mniejsza zawartość wapna w wodzie wpływa na rozmiary i kształt skorupek , a w takiej miejscowości, mimo obfitego nieraz pożywienia, skorupki są na- der cienkie, małe i jakby skarłowaciałe. Bąkowski zauważył także niejednokrotnie , że ze zmianą warunków zmieniają się także skorupki a nawet niektóre formy, przedtem bardzo pospolite, pojawiają się coraz rzadziej, wreszcie zupełnie znikają. Kształty naszych skorupek różnią się zwykle, niekiedy na- wet bardzo znacznie, od skorupek zagranicznych, o czem nie- trudno się przekonać z rycin, dołączonych do poszczególnych rozpraw i dzieł specyalnych. Atoli mimo tej różnicy dadzą się skorupki nasze przeważnie podporządkować pod odmiany, znane i opisane z innych krajów Europy, chociaż znachodzą się także odmiany właściwe tylko naszej formie. a) Skorupki o skrętach wydłużonych. 1. Skręt ostatni nieznacznie rozszerzony. Yar. Yulgaris Westerlund. Clessin J). E. M. F. 2 wyd. str. 361, f. 211. Skorupka cienka, skręty stosunkowo do rozmiarów skorupki znacznie wydłużone i kończyste. Skrętów 7 — 8 zwolna powie- 152 kszających się i niespłaszczonych pod szwem ; skręt ostatni nie- zbyt rozszerzony, listewka spiralna wąska. Wysokość: 32—41"^. Średnica: 16— IS*"^, długość otworu 18— 21^%t, szerokość 8—10")^. Odmiana ta występuje u nas w małych wodacli stojących na nizinach. Tar. gracilis BqJcot€shi. Skorupka smukła, twarda, kształtem do Var. vulgaris West. podobna, lecz skręty ma bardziej wydłużone i węższe a ostatni kątowato zgięty. Otwór jajowato wydłużony, prawie pięciobo- czny ; brzeg od strony prawej najpierw prosto spadający potem łukowato wygięty i różowawą wargą opatrzony. Wysokość: 32 — 42'%i. Średnica 13 — 18%, wysokość otworu 16—20"^, średnica: 7—10"^. W Rudzie nad Bugiem, w wodach stojących o dnie opo- ozastem pospolita. Tar. Yariegatus Haz. Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. 8. str. 523, f. 356. Skorupka smukła , miernie pękata , biaława , szarawo-czer- wona, zwykle czerwonawo-biała z czerwonawo- brunatnymi skrę- tami górnymi ; skrętka bardzo wydłużona ; skrętów 8 zwolna rozszerzonych, białawym mało zagłębionym szwem rozdzielonych ; brzeg otworu ostry, u dorosłych okazów zgrubiały z białawym, fioletowym lub czerwonawym brzegiem wewnętrznym. Od typo- wej formy wyróżnia się głównie mocno skręconą skrętką. Wysokość: do 66'%. Średnica: do 32%. 2. Skręt ostatni znacznie rozszerzony. Tar. producta Colheau. Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 362, f. 212. Skorupka twarda, skręty bardzo wydłużone i dłuższe od otworu, nader mało wydęte, skręt ostatni nieco kątowato zagięty. Otwór szeroki, w górze tępo- kąto waty. Wysokość: 65— 65™/;^. Średnica: 26-30%. Odmiana u nas rzadka, znachodzi się tylko miejscami w większych wodach. h) Skorupki mniejwięcej o tak długich skrętach jak otwór lub nieco od niego dłuższych. Skręty smukłe, dosyć wydęte. 163 Tar. arenaria Colbeau. (Tab) VII. f. 132 a). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 363, f. 214. Skorupka mała, cienka, skręty stożkowate, kończyste, nieco dłuższe od otworu, skrętów wszystkich 7 regularnie powiększa- jących się, ostatni mało rozszerzony. Otwór wąski. "Wysokość: 24-32'"/«. Średnica: 10— 13™/n», wysokość otworu 12-16%. Średnica 6-8'%». Odmiana ta występuje u nas po piaszczystych kałużach na nizinie i w jeziorkach na stepie Pantalichy, Szkło, Olszanica, Janów Yar. angulosa Clessin. Clessin, B. E. M. F. 2 wyd. str. 863, f. 215. Skorupka twarda, skręty stożkowato- kończyste, mniej więcej takiej długości jak otwór, sklepiste, ostatni i przedostatni kąto- wato zgięte. "Wysokość: 38—Q2% Średnica: 19— 30'"/w, wysokość otworu 19—23%, średnica 11 — 16%. Zdarza się miejscami w większych wodach stojących. "Var. turgida MenJce. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 364, f. 216. Skorupka pękata , niezbyt twarda , o skrętach stożkowato- kończystych. Skręty mało wypukłe, mniej więcej krótsze od otworu, ostatni bardzo wydęty, tępo-kątowaty. Otwór szeroki. "Wysokość: 39—48%. Średnica : 22—26%; wysokość otworu 23—28%, szerokość 13—16%. Odmiana ta jest u nas najpospolitszą i występuje na ca- łym obszarze. Tar. colpodia Bourguignat. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 364, f. 217. Skorupka dosyć twarda, smukła o 8 skrętach. Skręty mało wypukłe i szybko powiększające się, 2 ostatnie skręty stosun- kowo mało wydęte, bez zgięcia kątowego, pod szwem nieco spłaszczone. Otwór jajowaty. "Wysokość: 48—69%. Średnica: 22—30%; wysokość otworu 24-34%, szerokość 14—17%. Odmiana u nas rzadka ; pojawia się tylko w większych wodach stojących. 164 c) Skorupki o skrótach bardzo skróconych i zsuniętych. Var. lacustris Studer. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 366, f. 219. Skorupka twarda i gruba, pękata, kratkowana ; skręty bar- dzo skrócone, zsunięte, zwykle znacznie krótsze od otworu, skrętów wszystkich 7. Skręt ostatni bardzo rozszerzony i prawie całą skorupkę zajmujący. Otwór obszerny, nieznacznie skośny. "Wysokość 43— 54"54i. Średnica: 26 — 32'%i: wysokość otworu 25— 33"'^, szerokość 16— 18»%i. Ta odmiana znaną jest u nas z Podola a okazy muzealne pochodzą z Bucyk pod Grzymałowem i z Horodnicy. Ojczyzna: Z wyjątkiem południowej Hiszpanii jest po całej Europie rozmieszczony, a na północ posuwa się aż po 67" północnej szerokości. Prócz tego występuje jeszcze w północnej a miejscami także w środkowej Azyi i w północnej Ameryce. Najpospolitszy z nieruchów. Żyje z wyjątkiem okolic gór- skich, na całym obszarze a najliczniej w nizinach po większych i mniejszych wodach stojących i w zatokach rzek większych. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Halicza, Ochab nad Świcą , Podola (Mielnica , Horodnica , Trembowla? Step Pantalichy, Tarnoruda, Grzymałów, Tarnopol, Pietniczany), Pieniak, Lwowa (staw Pełczyński), Hołoska, Żurawna, Lubienia, Gródka , Janowa, Szkła , Rudy nad Bugiem , Poturzycy, Ciesza- nowa, Zarzecza i Mołodycza w pow. Jarosławskim, Rzeszowa, Strzyżowa i Krakowa. 2. Podrodzaj. Gulnaria, Leach. Skorupka, cienka, delikatna, skręty bardzo skrócone, skręt ostatni bardzo rozszerzony, prawie całą skorupkę zajmujący. Otwór obszerny, uszkowaty. 134. Gulnaria auricularia Linnć. (Tab. VII. f. 133). Clessin D. E. M. F. 2 wyd. str. 367, f. 221. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 529. Zwierzę ogrubne, szare lub oliwkowo - brunatne ; głowa i grzbiet czarniawe i białokropkowane , płaszcz szary biało i czarniawo nakrapiany ; różki trój boczne. 155 Skorupka wielka, średnia lub mała, na kształt ucha ludz- kiego rozszerzona, zwykle z otwartym dołkiem osiowym, cienka, łatwo krusząca się, połyskująca, prześwietlająca lub przejrzysta, blado-żółtawa lub szarawa , na powierzchni gęsto i delikatnie kreskowana, często kratkowana. Skręty sklepiste i nader skró- cone , kończyste ; wszystkich skrętów 6 , skręt ostatni bardzo rozszerzony, prawie całą skorupkę zajmujący. Otwór obszerny, uchaty, w górze kątowato zgięty, w dole rozszerzony i zaokrą- glony. Listewka spiralna w środku zazwyczaj kątowato zagłę- biona i dołek osiowy nieco lub zupełnie zakrywająca, oś spiralna łukowato od zewnątrz wygięta , ku dołowi coraz bardziej zwę- żająca się. Brzeg otworu prawie zawsze odgięty i rozszerzony. Skorupka wewnątrz silnie niekiedy perłowo połyskująca, "Wysokość: 10— 34%. Średnica: 7— 26%; wysokość otworu 8— 28'"/», szerokość 6-20"^. Gulnaria auriculariu bywa wprawdzie mniej zmienną aniżeli gatunek poprzedni, odmiany jednak są także liczne i w każdej prawie okolicy inne. Różnica polega nietylko w rozmiarach ale także w większej lub mniejszej wysokości skrętów górnych, w postaci skrętu ostatniego mniej lub więcej wydętego, wreszcie w otworze i jego brzegach. Ojczyzna: Cała Europa i Azya północna. Prócz formy typowej znachodzą się u nas następujące wy- bitniejsze odmiany: Tar. lagotis Sclirenh. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 369, f. 222. Skorupka średniej wielkości, gładka, niekiedy pokratkowana. Skręty pierwsze wydłużone, kończyste, stosunkowo do formy typowej zwolna zwiększające się, skręt ostatni mniej wydęty i ku dołowi bardziej wydłużony. Otwór węższy. Listewka spi- ralna kątowato zgięta lub prosta. Wysokość: 19— 22'"/^. Średnica: 12— 16%; wysokość otworu 13—16%, szerokość 8 — 12%. Najbardziej do tej odmiany zbliżone formy, znachodzące się w Muzeum, pochodzą ze źródeł „Paraszki" pod Szkłem; formy mniej lub więcej do lagotis podobne posiada Muzeum także z Bugu i z pod Strzyżowa. 156 Var. contracta Kohelt. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 370, f. 224. Skorupka wielka lub średnia , cienka ale dość silna , prze- świetlająca lub przejrzysta, jasno-żółtawa , gładka lub kratko- wana. Skręty niskie, nieco kończyste, skręt ostatni mniej lub więcej rozszerzony. Brzeg ostry lub odwinięty, w górze do sko- rupki pionowo ustawiony. Listewka spiralna szeroka , kątowato zazwyczaj zgięta ; słupek osiowy prawie prosto spadający i z brze- giem pod kątem tępym złączony. Wysokość: 18—32%. Średnica: 13— 20%; wysokość otworu 16— 25"^, szerokość 9—16%. Odmiana ta różni się nieco od takiohże form , żyjących w bawarskich jeziorach podalpejskich. U nas przebywa po wię- kszych stawach , jak n. p. w stawie janowskim , gródeckim, w stawach na Serecie. "W" rzekach większych zdarza się również, lecz bywa zawsze mniejszą i brzegi ma rzadko kiedy odwinięte. Var. flayiatilis Bąk. Skorupka mała, biaława lub żółtawa, twarda, prześwietla- jąca, silnie zazwyczaj kreskowana, często także bardzo wyraźnie kratkowana. Skręty pierwsze bardzo niskie, wydęte, ostatni nader rozszerzony z brzegiem znacznie odgiętym. Skrętów wszystkich 6. Listewka spiralna prosta lub nieznacznie kątowato wgłębiona; słupek spiralny szeroki, otwór obszerny. Wysokość : 10 — 22%. Średnica : 7 — 17% ; wysokość otworu 8—20%,, szerokość 6— 14%^. Żyje w rzekach podolskich , w Sanie, wreszcie w rzekach i potokach górskich jużto po brzegach jużteż po zatokach i od- lewiskach przyczepiona do kamieni. W tej odmianie zdarzają się najmniejsze okazy. Tar. fragilis Bak Skorupka mała, cieniutka, nader delikatna i krucha, przej- rzysta, szklisto-biaława , zwykle namułem i wapnem oblepiona, wewnątrz z połyskiem perłowym. Pierwsze skręty wydłużone, skręt ostatni stosunkowo mało rozszerzony, brzeg nieco odgięty. Listewka spiralna kątowato zagłębiona, zewnętrzna część słupka osiowego wąska. Dołek osiowy zwykle zupełnie zakryty. Wysokość : 12 — 17%^. Średnica: 8-5— 11'%^, wysokość otworu 9—14*%*, szerokość 7—9%. 167 Odmiana ta żyje w Zbruczu i Serecie przyczepiona do ka- mieni nawet śród wody wartko płynącej. Postacią swoją, zbyt cienką i delikatną skorupką i zakrytym rowkiem osiowym wy- różnia się wybitnie od form poprzednich. Gatunek typowy przebywa u nas w całym kraju zwykle gromadnie, we wszytkich wodach tak stojących jakoteż płyną- cych ; nie ma go tylko w wyższych piątrach gór naszych. Liczne okazy muzealne pochodzą z Czeremoszu w Zabiu, Prutu w Mikuliczynie i pod Kołomyją, z Dniestru pod Niżnio- wem, rzek i stawów podolskich, Pieniak, Lwowa, G-ródka, rzeki Stryja i potoków za Schodnicą, z Bugu i wód przyległych w Ru- dzie i Poturzycy, ze źródeł Paraszki pod Szkłem , z Rzeszowa i Strzyżowa , Zurawna , Korczyna , Olszanicy w pow. jaworow- skim, Sanu pod Przemyślem i z potoków w Zakopanem. 135. Gulnaria ampla Hartmann. (Tab. VII. f. 134). Cessin. JD. E. M. JE. 2 wyd. str. 371, f. 225. — B. M. F. Ó. U. u d. S. str. 533. Skorupka wielka lub średnia, uchata, nader cienka, deli- katna i łatwo krusząca się, przejrzysta, na powierzchni lekko kreskowana, zwykle namułem oblepiona. Skręty pierwsze nader skrócone, nieco tylko ponad skorupką wystające, bardzo szybko zwiększające się; skrętów wszystkich 4 — 5, skręt ostatni zajmuje prawie całą skorupkę ; szwy głębokie. Otwór bardzo obszerny, okrągławy ; brzeg silnie odgięty, w górze zajmuje prawie tęsamą wysokość co wierzchołek skorupki, albo wznosi się nawet wyżej. Listewka na skorupce tworzy wraz z osią spiralną jedną ciągłą prostą lub nieznacznie wgiętą linią. Dołek osiowy nieco lub prawie całkiem zakryty. Wysokość: 15 — 33%. Średnica: 10 — 29'^; wysokość otworu 14—32%, szerokość 9—22%. Nasze odmiany są nieliczne, bo prócz formy typowej i form przejściowych między tym gatunkiem a poprzednim znane są tylko dwie wybitniejsze. Zresztą skorupki w różnych okolicach zbierane zatrzymują prawie zawsze swe charakterystyczne cechy, a jedyna tylko różnica występuje zwykle w wielkości, mniej lub więcej wzniesionej skrętce i ostatnim skręcie mniej lub bardziej rozszerzonym. 168 Var. Monnardi Hartmann. (Tab. VIL f. 134 a). Clessin. JD. M. E. F. str. 373, f. 227. Skorupka wielka o skrętce jeszcze bardziej aniżeli u formy typowej skróconej i zaledwie ponad skorupkę wystającej. Brzeg górny otworu tak podniesiony, źe patrzącemu z przodu, skręty zupełnie zakrywa. Wysokość i średnica skorupki 19 —27"^ ; długość otworu 20—28"^, szerokość: 16—22%. Tar. obtusa Kobelt. Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 374, f. 230. Skorupka średniej wielkości o tępej, krótkiej (jak u G. ovata) skrętce, kształtem nieco G. ovata przypominająca. Skręt ostatni stosunkowo niezbyt rozszerzony i w dół wyciągnięty. Otwór jajowaty. Wysokość: 26%. Średnica: 21%; wysokość otworu 25%, szerokość 19"^. Odmiana ta ma wiele cech wspólnych z G. ovata, szczegól- nie zbyt niska skrętka i jajowata postać zbliża ją do tego ga- tunku. Możnaby ją zresztą uważać za odmianę gatunku G. ovata, gdyby inne formy, żyjące z nią razem a ściśle z nią złączone, nie zbliżały się bardziej do G. ampla a nawet do G. auricularia, aniżeli do G. ovata. Zresztą odmianę obkisa należy bądź co bądź uważać za formę przejściową między G. ampla a G. ovata. Gulnaria ampla zatrzymuje stale swe cechy charakterysty- czne a chociaż u niektórych skorupek różnica między nią a G. auricularia jest nieznaczna, jednak G. ampla wyróżnia się od G. auricularia zawsze cieńszą skorupką, ostatnim bardziej roz- szerzonym skrętem i słupkiem spiralnym, który z listewką na skorupce prawie zawsze prostą linią tworzy. Ojczyzna: Europa. Żyje w nizinach i na wyżynie podolskiej (nader rzadko na podgórzu) w wodach stojących. W stawach naszych nie jest także rzadką chociaż mniej liczną aniżeli G. auricularia. Odmiana Monnardi znachodzi się miejscami, zaś odmiana ohtusa pochodzi tylko ze starego łożyska Prutu z pod Kołomyi. Liczne okazy muzealne pochodzą z Horodnicy, Grzyma- łowa , Szlachciniec i Tarnopola na Podolu , Pietniczan nad Bo- hem, Chodorowa, Podciemnego w pow. Lwowskim, Pieniak, Schodnicy pod Borysławiem i Przemyśla. 159 136. Grulnaria orata Draparnaud. (Tab. VII. f. 135, 135 a). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 380 f. 238. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 537. Zwierzę podobne do G. auricularia ale barwy jednostajniej- szej i mniej plamiste. Brzegi nogi płatkowato pokarbowane. Skorupka średniej wielkości, jajowata, cieniutka, delikatna, przejrzysta, jasno-żółtawa, gładka, rzadziej kratkowana, nader delikatnie kreskowana. Skrętka niska ale kończysta. Skręty szybko powiększające się , wydęte ; szwy głębokie. Wszystkich skrętów 5. Skręt ostatni niezbyt rozszerzony. Otwór jajowato wydłużony, w górze zwężony. Brzeg u formy typowej prosty lub nieco tylko odgięty. Zewnętrzna oś spiralna bardzo ku do- łowi wyciągnięta i z brzegiem pod kątem tępym złączona. Od- winięta listewka na skorupce szeroka, dołek osiowy w znacznej części zakryty. Wysokość: 12- 23"y,„- Średnica: l—lb''%\ wysokość otworu 9 — 18^«^, szerokość 6— 12'»vW. Odmiany są bardzo liczne i polegają nietylko na wielkości ale także na długości samej skrętki, która niekiedy sama się wydłuża i całej skorupce inną nadaje postać, dalej na samych skrętach nawijających się rozmaicie około słupka osiowego, wreszcie na ostatnim skręcie mniej lub więcej rozszerzonym i brzegu otworowym, który bywa jużto prosty jużteż mniej lub więcej odgięty. Tar. patula Bacosta. Clessin. B. E. M. F. 2. wyd. str. 381, f. 239. Skrętka niska ale skręty raźniej powiększające się a nie- kiedy tak szybko, że skorupka przypomina swą postacią nie- które odminany G. auricularia. Skręt ostatni bardziej rozszerzony a brzegi zwykle nieco odgięte. Wysokość: 14- -22''«^^. Szerokość 11 — 16"^; wysokość otworu 12 — 19™^i, szerokość 9— 14™^t. Odmiana ta zdarza się u nas zwykle z formą typową w stojących wodach. Tar. inflata Kolelt. Clessin. B. M. F. 0. u. d. S. str. 543, f. 368. Skorupka większa od formy typowej nader cienka i zbyt delikatna o skrętach bardzo szybko zwiększających się i skręcie ostatnim bardziej rozszerzonym. 160 Wysokość : 24 — 28^. Średnica : 16 -18"'/^ ; wysokość otworu 20— 23"';;n, szerokość 14— 19»^„. Odmiana ta jest podobna do formy typowej a różni się od niej wielkością, delikatniejszą skorupką i raźniej zwiększającymi się skrętami. Przebywa w stawach i bagnach zalanych wodą czas dłuższy. Var. DicUnii Kob. (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 644 f. 369), postaci więcej wałeczkowatej aniżeli jajowatej, zdarza się także w naszych stawach. Var. janoYiensis Król. (Tab. VIII. f. 135 a). (Mięczaki lądowe i słodkowodne Gal. wschód. R. K. F. 1878, str. 13. T. III. f. 3. Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 538 f. 361). Skorupka średniej wielkości, smukła, zwykle nieregularnie kreskowana o skrętce wysokiej i kończystej. Skrętów 6 wypukłych, zwolna zwiększających się; ostatni bardzo w dół wyciągnięty. Otwór podłużnie jajowaty, brzeg ostry, nieco rozszerzony, nie- kiedy różowawo-białą wargą obłożony. Dołek osiowy wąziutki. Wysokość: 15— 24"'/^, Średnica: 9 — 14:'^', wysokość otworu ll-17'"/w, szerokość 7—12"^. Odmiana ta u nas, szczególnie w nizinach pospolita, wy- różnia się wybitnie smukłą postacią i zbyt wzniesioną skrętką tak od formy typowej jakoteż od wszystkich innych odmian. Niektóre formy przypominają alpejski gatunek mucronała Held, inne znowu, zdają się być identyczne z odmianą Piniana Hazay, żyjącą koło Pesztu. Var. succinea Nilson. Glessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 382, f. 241. Skorupka malutka, dosyć twarda, silnie połyskująca, nader delikatnie kreskowana , przejrzysta o 4 — 5 skrętach. Skrętka wysoka , jak u poprzedniej odmiany ; skręt ostatni mało wy- dęty. Otwór jajowaty, brzeg ostry, dołek osiowy zakryty. Wysokość: 9— 12'%». Średnica: 5 — 6""^; wysokość otworu 6— 9«'Av, szerokość: 4 — 5^%. Odmiana ta, najmniejsza ze wszystkich, zdarza się u nas tylko w nizinach ; okazy muzealne pochodzą z wód stojących pod Szkłem. Ojczyzna: Żyje w całej Europie. 161 U nas wszędzie w nizinach i ua wyżynie podolskiej w sto- jących wodach jest pospolitą, ; w wodzie płynącej zdarza się czasem tylko odmiana janoviensis Kr. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z okolicy Tarno- rudy, Szlachciniec, Mikuliniec, Pantalichy, Bohatkowiec, Grzy- małowa i Tarnopola na Podolu, z okolicy Pieniak, Przemyślan, Dźwinogrodu i Podmanasterza w pow. bobreckim, Podciemnego w pow. Iwowt-kim, Lwowa, Krzywczy c, Rudy nad Bugiem, Po- turzycy, Gródka, Lubienia, Janowa, Szkła, Niemirowa, Zarzecza w Przemyskiem, Stryja i Rzeszowa. 137. Guluaria peregra Muller. (Tab. VII. f. 136, 136 a). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 384, f. 244. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 544. Zwierzę krótkie a szerokie, barwy zielonawo - szarej lub żółtawo- brunatnej, licznymi jasno-źółtawymi kropkami upstrzone. Płaszcz niebieskawo - szary. Skorupka średniej wielkości, blado -żółta, połyskująca, gładka, twarda, gęsto i delikatnie kreskowana, prześwietlająca, mniej lub więcej jajowata. Wszystkich skrętów 4 — 5. Skręty sklepiste i zwolna się powiększające, skręt ostatni dłuższy od skrętki. Skrętka krótka, stożkowata, o szwach dość głębokich. Otwór ja- jowaty, w górze ściśniony, brzeg otworu ostry, listewka spiralna wyraźna z brzegiem łukowato połączona. Rowek osiowy rynien- ko waty i do połowy listewką zakryty. Wysokość : 10 — 20%*. Średnica: 5-6 — lO^y™ ; wysokość otworu 7 — 12%», szerokość 4-6-7^. Odmiany są bardzo liczne i różnią się między sobą nie- tylko wielkością ale także mniej lub więcej wydłużoną skrętką i skrętem ostatnim mniej lub więcej wydętym. Odmiany jak- kolwiek rozmaite i w każdej prawie okolicy inne, wreszcie także i te, które naszej faunie są właściwe, dadzą się podporządkować pod następujące formy : Var. elongata Clessin. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 386, f. 245. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 545, f. 370. Skorupka smukła, żółtawa lub czerwonawa, o skrętce bar- dziej wydłużonej. Skręty wolniej powiększające się, otwór kró- tszy od skrętki. 11 162 Wysokość : 18»«/„. Średnica ; d^^jm ; wysokość otworu : 9"%*, szerokość : 6^m,. Forma ta jest u nas rzadką. Pochodzi z Babiej Góry. Na- tomiast formy pośrednie między formą typową a tą odmianą, są u nas dość zwyczajne. Var. excerpta Bartm. Clessin. D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 551, f. 381. Skorupka wielka , cienka i krucha , często na powierzchni wygryziona. Skręty zwolna powiększające się, nieco tylko wy- pukłe, pierwsze nierzadko zniszczone ; szwy płytkie, skręt osta- tni bardzo wydłużony i więcej jak '/j skorupki zajmujący. Otwór prawie gruszkowaty, listewka spiralna szeroka, wyraźna. Dołek osiowy prawie zakryty Wysokość: 18— 23"V. Średnica: 10 — 12™^^ ; wysokość otworu : 15 — 15%», szerokość : 7 — O'^, Odmiana ta odznaczająca się największymi wymiarami żyje licznie w stojącej wodzie na Kleparowie , w bagnach i źródłach koło Lwowa, skąd też okazy muzealne pochodzą. Prócz form powyższych zdarzają się jeszcze odmiany, które jużto do var. curła Clessin, juźteż var. ałtenuata Clessin są zbliżone. Właściwą faunie naszej odmianą jest : Var. Bąkowskiana Clessin. (Tab. VII. f. 13r, a). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 550, f. 379, Skorupka dość duża, o skrętce stosunkowo krótszej, koń- czystej , przysadkowato stożkowatej, szwach głębokich , skrętach szj^bko powiększających się i bardziej wypukłych, schodkowato odsądzonych. Skręt ostatni miernie rozszerzony, prawie '/g dłu- gości skorupki zajmujący. Otwór bardziej jajowaty aniżeli u formy typowej. Wysokość: 11 — 18"'/n». Średnica: 7 — 1V"U, wysokość otworu : 7—11%, szerokość: 6—7-6%. Forma ta, wyróżniająca się od innych nader rozszerzonym skrętem ostatnim, żyje u nas w potokach w Zakopanem, w źró- dlanej sadzawce w Plichowie koło Starego Sioła, koło Przemy- śla i na Babiej Górze. Podobnie jak u innych odmian, taksamo i u tej znachodzą się dość liczne formy przejściowe, zbliżone jużto do formy typowej jużteż do innych odmian. 163 Ojczyzna: Cała Europa a oprócz tego większa cz^ść Azyi północnej. Na północ posuwa się aż poza koła biegunowe. Żyje u nas w wodacłi stojący cłi i wolno płynących , rza- dziej w potokacłi. Miejscami, jak n. p. koło Lwowa, należy do bardzo pospolitych gatunków. Przebywa na podgórzu, w górach i na wyżynie podolskiej, rzadko zaś gdzie na nizinach. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Miku- liczyna, Tekuczy w powiecie kołomyjskim , Podola (Horodnica, Dźwinogród, Winiatyńce, Skała), z okolicy Lwowa, Swirza, Pod- manasterza i Plichowa w pow. bobreckim , Szczerca , Lubienia, Schodnicy, Janowa, Szkła, Rzeszowa, Strzyżowa, Babiej Góry i Zakopanego. 3. Podrodzaj. Limnophysa , FUzingcr. Skorupka o bardzo wydłużonej stożkowatej skrątce. Skręty wolno zwiększone, otwór krótszy od skrętki. 138. Lymnopliysa palustris Muller. (Tab. VII. f. 137 a. h. c). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 388, f. 248. — Z). M. F. Ó. U. u. cl S. str. 553. Zwierzę ciemno-sinawe, żółtawo nakrapiane z zaokrąglonym końcem. Różki szydełkowate. Skorupka smukła, wydłużona, twarda, przeświecająca, bez połysku lub nieco połyskująca, ciemno lub rogowo-szara , gęsto i wyraźnie kreskowna , często także kratkowana. Skrętka nader wydłużona, stożkowato wieżyczkowata. Skrętów wszystkich 7. Skręty wolno powiększające się , mniej lub więcej sklepiste, ostatni stosunkowo mało wydęty, szwy płytkie. Otwór jajowato- wydłużony, wewnątrz silnie połyskujący. Brzeg otworu ostry, czasem w głębi wargą opatrzony. Listewka spiralna w lewo spadająca i z brzegiem kątowato złączona. Dołek osiowy listewką zupełnie zakryty. Wysokość: 18 — 26™/W. Średnica: 8— H™An.; wysokość otworu 9—12"'/™, szerokość: 5—7%. Tar. C0rvus Gmelin. (Tab. VII. f. 137 a). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 889, f. 249. Skorupka wielka , twarda , ciemno-brunatna lub czarna, często pokratkowana. Skrętka nader wj^dłużona i kończysta. 164 skręty wolniej powiększające się. Skrętów 7—8, szwy niekiedy biało znaczone. Wysokość: 30— 42«Ai. Średnica : 12— 20''V; wysokość otworu : 14—20-"/^, szerokość: 7 — 12«%». Odmiana ta , n nas dość zwyczajna, zwłaszcza w nizinach, rozmaitej bywa wielkości a po części także różnej postaci. Yiir. Clessiuiana Haz. Clessin. B. M. F. O. U. u. d. S. str. 554, f. 383. Skorupka wielka, wydłużona, wieżyczkowata, mocno prąż- kowana z skrętką smukłą, prawie dwa razy tak długą jak otwór ; skręty zwolna i regularnie zwiększone, miernie wypukłe ; szew ostry, białawy, przewężony. Brzeg otworu nieco zgrubiały ; słu- pek osiowy ku lewej stronie wygięty jasno-fioletowy. Długość około : 45"'^t. Szerokość około : 16''%. Odmiana ta dotychczas znaną jest tylko z Węgier (Buda) i Galicyi (Krzywczyce pod Lwowem). Tar. turricula Held. (Tab. VIII. f. 137 b). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 390, f. 251. Skorupka mała, smukła o skrętce wieży czkowatej, kończy- stej i znacznie dłuższej od otworu. Skrętów zwykle 7, czasem 8. Skręty wolno powiększające się i mało wypukłe. Wysokość: 11— 20™a». Średnica: 5— 9*'/™; wysokość otworu : 5 — lO*"!^, szerokość: 3 — S^/^, Forma u nas pospolita, żyje zwykle razem jużto z typową, jużteż z innymi odmianami. Najliczniej występuje w nizinach, szczególnie nad Bugiem. Formy przejściowe między nią a ty- pową i odmianami fusca i septentrionuUs zdarzają się bardzo często. Var. fusca Pfeifer. (Tab. VII. f. 137 c). Skorupka cienka, krucha, przejrzysta, blado-żółtawa, często kratkowana, o skrętce smukłej i tak długiej jak otwór lub nieco od niego mniejszej. Skrętów 6 — 7 nieco tylko wypukłych. Wysokość: 8—14"^. Średnica: 4—6'^; wysokość otworu: 6— 8%!., szerokość: 2*6 — 4^. Ta odmiana jest u nas najrzadszą. Okazy muzealne pocho- dzą z Nahorzec. 166 Var. septentrioualis Clessin. Glessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 392, f. 254. Skorupka mała, smukła, gładka, o skrętce kończystej i nieco dłuższej od otworu. Skrętów 7. Skręty zwolna powiększające się, wypukłe , ostatni stosunkowo bardziej rozszerzony aniżeli u od- miany turricula. Otwór małoco dłuższy niż szeroki. Wysokość: 11 — 17™^^. Średnica: 6 — 7%» ; wysokość otworu : 5 — 8>v, szerokość : 4 — b%n,. Odmiana ta jest u nas dość rzadka; okazy muzealne po- chodzą z pod Grzymałowa i Szkła. Prócz odmian powyższych występują u nas jeszcze inne i jak się zdaje dla naszej fauny właściwe. Okazy ze Świrza, przypominają bardzo gatunek L. glabra, Miiłler, żyjący przewa- żnie w Europie północnej. Odmiana maxima (zob. Bąk. Mięczaki galicyjskie) dorastająca olbrzymich rozmiarów należy jeszcze do odmiany corvus. Tego samego zdania jest Clessin (D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 554): Zu dieser Form gehort die Yarietat max ima Bąk. (Mięczaki Galicyjskie p. 73). Ojczyzna: Europa i Azya północna. Gatunek ten jest u nas bardzo pospolitym i występuje na całym obszarze, w górach zaś tylko w niższych wzniesie- niach. Żyje zawsze tylko w wodach stojących a w nizinach po- jawia się zwykle bardzo licznie. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Pietniczan, stepu Pantalichy, Winiatyniec, Grzymałowa, Horodnicy, Tarnopola na Podolu, Kołomyi, Żurawna, Mikołajowa, Schodnicy, Szczerca, Lubienia, Gródka, Janowa, Szkła, Świrza, Pieniak, Nahorzec, Dżwinogrodu w pow. bobreckim , Hołoska i Krzywczyc pod Lwowem, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Skomoroch, Przemyśla, Zarzecza w pow. przemyskiem, Mołodycza w pow. jarosławskim, Rzeszowa i Strzyżowa. 139. Limnophysa truncatula Muller. (Tab. VII. f. 138). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 394, f. 257. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 559. Zwierzę ściśnione , krótkie , ciemno-szare z nogą jaśniej- szą, a płaszczem czerwono-szarym, plamistym. 166 Skorupka mała, smukła, cienka ale twarda i silna, blado- żółtawej barwy, delikatnie lecz g^sto kreskowana, gładka, cza- sem nieznacznie kratkowana, połyskująca, prześwietlająca lub przejrzysta. Skrętów wszystkich 5 - 6. Skręty mocno sklepiste, wolno powiększające się, ostatni niezbyt rozszerzony, szwy głę- bokie. Skrętka stożkowata, kończy sta, prawie takiej samej dłu- gości co otwór. Otwór jajowaty i tępo kątowaty w górze. Brzeg otworu ostry, listewka spiralna stosunkowo szeroka i prosto spa- dająca. Dołek osiowy rynienkowaty. "Wysokość: 5— 11"'/™,. Średnica: 2'5— S-^,; wysokość otworu : 2*5 — 5™,w, szerokość: 2— 3*2%t. Odmiany, jakkolwiek liczne, nie są jednak tak wybitne jak u innych naszych nieruchów. Mimoto można pośród mnogich form następujące wyróżnić: Tar. turrita Clessin. Clessin. D. M. F. O. U. u. Ł S. str. 560, f. 390. Skorupka smuklejsza, skrętka stosunkowo znacznie dłuższa od otworu i bardziej kończysta, skręty wolniej powiększające się i więcej sklepiste , skręt ostatni krótki a szeroki. Otwór mniejszy, kolistawo-jajowaty. Wysokość: 9— 10%». Średnica: 4-4-5™/m,; wysokość otworu : 4«i^, szerokość: 2-l%n. Okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Zaleszczyk, Rudy nad Bugiem, Szczerca, Strzyżowa, Zakopanego i Piotrowa. Yar. oblonga Puton. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 395, f. 258. Skorupka smukła, kończysta skrętka nieco dłuższa od otworu, skręty wolno powiększające się, mało wypukłe, skręt ostatui wydłużony i bardzo nieznacznie rozszerzony. Otwór jajowato wydłużony. Wysokość : 7b - d"%. Średnica : 4™/m-, wysokość otworu : 4'5"^, szerokość : 2*8"^. Okazy muzealne pochodzą z Warwaryniec pod Strusowem, Lwowa i Skomoroch. 167 Var. yentricosa Moq. Tandon. Clessin. D. M. F, Ó. U. u. d. S. str. 56 1, f. 392. Skorupka brzuchata, pierwsze skręty malutkie i nader wolno zwiększające się, ostatni stosunkowo bardzo rozszerzony. Otwór prawie kolisty. Wysokość: 8 — OS*^. Średnica: 4'2 — 5™/m,; szerokość otworu: 4 — 4'6"V, szerokość: 3 — 3"5™/m.. Okazy muzealne pochodzą z Seretu pod Gródkiem. Tar. luontana BąŁ Skorupka smukła, żółtawa, skrętka znacznie dłuższa od otworu, szczyt skrętki przytępiony a często także zniszczony. Skręty stosunkowo szybko powiększające się a pierwsze znacznie szersze aniżeli u każdej innej odmiany. Skręt ostatni mało roz- szerzony. Otwór jajowaty. "Wysokość: 8 — ll™v. Średnica: 4- 5"^; wysokość otworu: 4*%, szerokość : 2'5— S'^!.. Okazy muzealne pochodzą z jeziorek czarnohorskich. Var. nana Ziegler. Skorupka malutka, twarda, żółta wo-szara. Skrętka krótka, stożkowata i kończysta. Skręty mało wypukłe , ostatni stosun- kowo znacznie wydęty. Otwór jajowaty. Tar. longispirata Clessin. Clessin. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 560, f. 389. "Wysokość : 4-6 — 5^.[Średnica : 2"6 — S'^u ; wysokość otworu : 2-7 — 3™^•, szerokość : 2%n,. Okazy muzealne pochodzą z Mikuliniec, Bobrki, "Wojtko- wej i Zakopanego. Ojczyzna: Europa. L. trimcatula żyje u nas w całym obszarze a w górach posuwa się potokami aż w krainę kosodrzewiny. Przebywa w rze- kach i potokach i ich odlewiskach, w górach zaś , jak n. p. na Czarnohorze, także w jeziorkach. Niekiedy zdarza się także i poza wodą po mokrawinach, położonych koło potoków. Naj- bardziej rozpowszechnioną jest u nas odmiana łurrita i formy do niej zbliżone , mniej forma uważana w Europie środkowej za typową. 168 Liczne okazy muzealne pochodzą z Żabiego, Czarnohory, Mikuliczyna, Kołomyi, Tekuczy, Podola (Zaleszczyki, Grródek, Tarnoruda , Warwaryńce), Bobrki , Zurawna , Korczyna , Schod- nicy, Szczerca, Lubienia, Lwowa, Janowa, Rudy nad Bugiem, Skomoroch, Kolbuszowej, Wojtkowej w pow. dobromilskim, Strzyżowa, Krakowa, Zakopanego i Piotrowa pod Poznaniem. Rodzaj. Amphipeplea Nilson. Otułka B. (Otulek Jach.). Zwierzę wielkie, obfitym śluzem okryte. Płaszcz tak obszerny, że okryć może całą skorupkę. Skorupka nader deli- katna, cieniutka i zupełnie przejrzysta o skrętach nielicznych i nader niskiej skrętce. 140. Amphipeplea glutiuosa Muller. (Tab. VII. f. 139). Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 396, f. 260. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 562. Zwierzę barwy oliwkowej, czarno poplamione; płaszcz żół- tawo-brunatny z żółtymi kropkami. Skorupka półkulista, nader delikatna, cieniutka, całkiem przejrzysta, szklista, gładka, regularnie i delikatnie kreskowana. Skrętka bardzo mało ponad skorupkę wystająca. Skrętów 81/2— 4. Skręty bardzo szybko powiększające si^, sklepiste, ostatni tak rozszerzony, że zajmuje prawie całą skorupkę. Otwór szeroki, kolista wy, w górze nieco kątowaty. Brzeg otworu ostry, listewka spiralna słabo naznaczona, rowka osiowego wcale niema. Wysokość: 13— 21%t. Średnica: 9*6 — 16"^ j wysokość otworu 12 19™;m., szerokość 8 — 14'%. Ojczyzna : Europa środkowa i północna. Gatunek u nas rzadki a przebywa tylko w większych wo- dach stojących. Okazy muzealne pochodzą z okolicy Pieniak, Rzeszowa i Piotrowa pod Poznaniem. II. Podrodzina: FUysinae. Rosdęthowate. Zwierzę delikatne i stosunkowo do skorupki wielkie o dłu- gich, szydełkowatych rożkach. Skorupka nader cieniutka i delikatna, łatwo krusząca się, gładka i silnie połyskująca, w lewo skręcona. 169 Rodzaj. Physa, Draparnaud. Rozdętka B (Rozdętek J. N. Jaj owiec S.) Zwierzę oliwkowo-szare, postaci jajowatej, brzeg płaszcza, okładającego się po skorupce, ząbkowany. Skorupka bez dołka osiowego , jajowata , o niskiej skrętce i skrętach szybko się po- większających. 141. Physa fontinalis Linne. (Tab. VII. f. 140). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 398, f. 261. — B. M. F. 0. U. u. d. S. str. 563. Skorupka jajowata, w lewo skręcona, blado-żółtawa , cie- niutka i łatwo krusząca się , szklistego połysku , przejrzysta, lekko kreskowana , prawie gładka. Skrętów 4. Skręty dość wypukłe , szybko zwiększające się , ostatni bardzo rozszerzony i całą prawie skorupkę zajmujący. Skrętka krótka i tępa. Otwór wydłużony, prawie jajowaty, w górze bardzo zwężony w dole zaś odgiętą listewką spiralną rozszerzony. Brzeg otworu ostry. Wysokość: 8— 14«'^^. Średnica: 5 — 8"Vm,, wysokość otworu: 6 — ll«/m, szerokość: 3 — 5'^fm. Gatunek ten nie zmienia się u nas prawie wcale, podobnie jak i indziej w Europie. Skrętka bywa tylko czasem więcej wy- ciągnięta a skręt ostatni bardziej rozszerzony. Okazy dorosłe są rzadkie. Ojczyzna: Europa. Znachodzi się u nas, z wyjątkiem okolic górskich w całym kraju. Żyje w wodach stojących śród ziół rozmaitych. Liczne okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Podola (Ho- rodnica) , Pieniak , Wertelki nad Seretem , Bobrki , Lwowa, Gródka, Lubienia, Rudy nad Bugiem, Janowa, Rzeszowa, Strzy- żowa, Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. Rodzaj. Aplexa, Flemming, Zawijka Ł. Zwierzę czarne z niebieskawym odcieniem, płaszcz na brze- gach cały ; rożki długie, szydłowate. Skorupka w lewo skręcona, jajowato-stożkowata, delikatna, szklistego połysku. Otwór wąski, jajowato wyciągnięty. "W całej Europie żyje tylko jeden gatunek. 170 142. Ai)lexa hypiiorum Linnć. (Tab. VII. f. 141). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 401, f. 264. — D. M. F. Ó. U. u. cl. S. str. 564. Skorupka bez dołka osiowego, postaci smukłego stożka, cieniutka , łatwo krusząca si^ , przejrzysta , szklistego połysku, żółtawa, gładka Skrętów 6 — 7. Skręty wolno powiększające się, nieco tylko sklepiste, ostatni więcej niż połowę skorupki zajmu- jący. Skrętka stożkowata, kończysta. Otwór wąski, jajowato- wydłużony, w górze mocno zwężony. Brzeg otworu ostry, listewka spiralna odgięta, biała z połyskiem perłowym. Wysokość : 9*5*'/^. Średnica : 3"7— G'^-^ ; wysokość otworu : 5 — S^i/m., szerokość : 2 — 3'7*V. Postać skorupek nie zmienia się u nas wcale, tylko w wiel- kości zachodzą znaczne różnice. Największe skorupki posiada muzeum z torfowisk białohorskich pode Lwowem. Ojczyzna: Europa i Azya północna. Żyje u nas w całym kraju w małych wodach stojących, ale należy do rzadszych mięczaków. W górach nie ma jej wcale. Dość liczne okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Prze- myślan , Biłohorszczy pode Lwowem , Bartatowa w pow. lwow- skim, Lubienia, Rudy nad Bugiem, Szkła , Skomoroch , Zarzecza w przemyskiem, Rzeszowa, Strzyżowa i Krakowa. III. Podrodzina: Planorhinac. Zatoczkotvatc. Zwierzę bardzo wydłużone , rożki szydełkowate. Szczęki trójdzielne, język dłngi tasiemkowaty. Skorupka krążkowata, złożona z licznych wolno powiększających się skrętów obłych lub spłaszczonych. Podrodzina ta, rozmieszczona po całej kuli ziemskiej, ma u nas i indziej w Europie licznych przedstawicieli. Poszczególne jej gatunki żyją w wodach stojących, rzadziej po zatokach rzecznych. I. Rodzaj. Planorbis, Guettard. Zatoczek N. (Stoczek S. Kołotoczek Jach.). Zwierzę wydłużone , smukłe , całe w skorupce schowane ; płaszcz o zgrubiałych brzegach ; noga krótka , z przodu ucięta, 171 z tyłu zaokrąglona; różki długie, oczy u ich nasady umieszczone. Skorupka w prawo skręcona, płaska, krążkowata, na środku z jednej strony lub z obu zagłębiona. Otwór mały, brzeg otworu ostry. 1. GRUPA: Coretus ^ Adanson. Skorupka wielka, o obłych szybko zwiększających się skrę- tach, z górnej strony z głębokim dołkiem osiowym. Otwór ner- kowaty. Z tej grupy żyje u nas i w Europie środkowej tylko je- den gatunek : 143. Coretus corueus Linne. (Tab. VII. f. 142). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 405, f. 268. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 567. Zwierzę szare, czarne lub czerwono- brunatne, noga jaśniej- sza. Skorupka wielka, twarda, połyskująca, rogowo-brunatna, spodem zwykle jaśniejsza, gęsto kreskowana z wyraźniejszymi przyrostami. Skrętów 5 1/2. Skręty obłe, od góry szersze niż od dołu, od spodu prawie w równym poziomie układające się a od góry mocno wgłębione. Szwy głębokie. Otwór skośny, nerkowa- tego kształtu ; brzeg otworu ostry, koło brzegu często biała warga. Średnica: 22— 40'«/„. Wysokość: 8—16%. Kształt skorupek nie wiele zmienia się u nas. Skręty tylko są raz grubsze to znowu cieńsze , przeto raz prędzej , drugi raz wolniej się zwiększają. Barwa skorupek jest dość stałą : blado- rogowa, szara, czasem z odcieniem czerwonawym. Po torfowi- skach są skorupki zwykle warstewką limonitu powleczone. Do wybitniejszych odmian należy tylko następujące formy zaliczyć : Tar. elopLila Bourg. Clessin. B M. F. Ó. U. u. d. S. str. 567, f. 393. Skorupka bardzo cienka, grubościenna (tęga), u góry z głę- bokim dołkiem osiowym , u dołu płasko- wklęsła , nieregularnie prążkowana , skręty obłe , prędko zwężone , ostatni prawie zu- pełnie krągły. Brzeg otworu pojed3'nczy, ostry. Clessin podaje go z Galicyi (zapewne od Bąkowskiego). Dotąd znany tylko z Siedmiogrodu, "Węgier północno-wschodnich i Galicyi. Średnica : 38 — 40>». Wysokość : 12™^. 172 Var. similis M. Biels. Clcssin. B. M. F. 6. U. u. cl S. str. 370, f. 3!)G. Skorupka mała, u góry z głębokim dołkiem osiowym, u dołu prawie płaska, nieco prześwietlająca, bardzo delikatnie prążkowana, oliwkowo rogowej barwy lub czerwonawa ; skrętów 5, raźnie zwiększonych , obłych ; ostatni skręt wielki , zupeł- nie krągły. Średnica do: 22"^, Wysokość do: 9™^. Odmiana ta dotychczas znana z Siedmiogrodu, Banatu i "Węgier, znachodzi się także i u nas nierzadko. Tar. ammonoceras Wesłerlund. Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 407, — B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 569, f. 395. Skorupka średniej wielkości , skręty bardzo wolno zwię- kszające się, ostatni od góry bardzo mało ponad przedostatni wniesiony zaś od dołu bardziej wypukły. Średnica : 20 — 29"%. Wysokość : 7—9'^. Dotąd znany tylko z Siedmiogrodu. Ojczyzna: Z wyjątkiem Hiszpanii i południowej Fran- cy i występuje w całej Europie. Z wyjątkiem okolic górskich żyje u nas w stojących wo- dach na całym obszarze kraju. Najliczniej zdarza się w nizinach. Forma typowa jest wszędzie pospolitą, nierzadką jest także Var. similis, zaś Var. ammonoceras jest najzwyczajniejszą na niżu. Liczne okazy muzealne pochodzą z Pietniczan , Kołomyi, Niżniowa, Horodnicy, Monasterzysk , Stepu Pantalichy, Bobrki, Pieniak , z okolicy Lwowa, Dublan , Szczerca, Mikołajowa, Żu- rawna, Bartatowa, Janowa, Gródka, Rudy nad Bugiem Cie- szanowa , Mołodycza w powiecie jarosławskim , Strzyżowa i Rzeszowa. 2. Gr R U P A : Tropodiscus , Stein. Skorupka średniej wielkości o licznych zwolna zwiększa- jących się i listewką obwiedzionych skrętach. 173 144. Tropodiscus marginatus Drapamaud. (Tab. VII. f. 143), Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 408, f. 266. — D. M. F. O. U. u. cl. S. str. 571. Zwierza ciemno- szare, głowa i rożki czarne, noga jaśniej- sza ; różki szydłowate, płaszcz szary. Skorupka średniej wiel- kości, twarda, prześwietlająca i nieco połyskująca, g^sto i wy- raźnie łukowato kreskowana, szara lub źółtawo-szara, niekiedy warstewką limonitu okryta i czerwonawa. Skrętów wszystkich 6, rzadziej 7. Skręty bardzo wolno powiększające się, wypuklej- sze u góry aniżeli od dołu (z dołu czasem prawie płaskie) i obwie- dzione rąbkiem, ciągnącym się więcej dolną aniżeli środkową częścią skrętów. Otwór skośny, jajowaty ; brzeg otworu ostry i w górze więcej aniżeli z dołu wyciągnięty. Skręt przy otworze nieco w górę podniesiony. Średnica: 13 — 22«^. Wysokość przy otworze: S-S'^. Zatoczek powyższy jest dosyć zmiennej wielkości i postaci. Okazy 20 — 22"^ średnicy są rzadkie , najczęściej zdarzają się skorupki niezupełnie jeszcze wyrosłe i o średnicy 13 — 16"^. Rąbek na skrętach nie zawsze bywa w jednakowem położeniu a często podnosi się tak, że ciągnie się prawie w połowie skrę- tów (Var. carinatus Miill. Cl. D. E. F. 2 wyd. str. 410 f. 268), albo zniża się i przewija u doła samym brzegiem. Same skręty powiększają się też raz szybciej to znowu wolniej. Ojczyzna: Europa, Azya zachodnia i północna, Afryka północna. Żyje w wodach stojących , szczególnie po nizinach , często licznie i gromadnie i z wyjątkiem okolic górskich dość pospo- lity na całym obszarze. Liczne okazy muzealne pochodzą z Pietniczan, Mielnicy, Horodnicy, Skały, Mikuliniec, Tarnopola, Halicza, Pieniak, Bobrki, Lubienia, Gródka, Mikołajowa, Stryja, Bartatowa, Wulki pod Lwowem, Dublan, Janowa, Szkła, Rudy nad Bugiem, Po- turzycy, Cieszanowa, Mołodycza w pow. jarosławskim, Zarzecza, Strzyżowa, Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. Odmiana cari- natus Muller. (Tab. VII. £. 143 a), którą inni malakologowie uważają za odrębny gatunek , pochodzi z Halicza , Bobrki , Szozerca, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Cieszanowa, Strzyżowa Krakowa. 174 3. P o d r o d z a j : Gyrorhis, Agassis. Skorupka mała , złożona z licznych skrętów nieco przy- płaszczouycłi lub obłych, z rąbkiem hib bez rąbka. 145. Gyrorbis vortex Linnć. (Tab. VII. f. 144). Clessin. D. E M. F. 2 wyd. str. 412, f. 270. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 572. Skorupka cienka, nieco przejrzy.sta , rogowo lub blado-źół- tawa, połyskująca, delikatnie kreskowana, w górze miseczkowato zagłębiona , z dołu płaska. Skrętów 6 — 7. Skręty bardzo wolno zwiększające się z rąbkiem ostrym i ku dolnej strome zbliżo- nym , od góry sklepiste a od dołu płaskie. Skręt ostatni dwa razy tak szeroki jak przedostatni i koło otworu w górę wycią- gnięty. Szwy od góry głębokie od dołu płyciutkie. Otwór skośny, strzałkowato wydłużony ; brzegi otworu ostre , a brzeg górny więcej wyciągnięty niż dolny. Średnica: 9 — ll-S"'/,,^. Wysokość przy otworze: 1 — 1*6'"/,„. Postać tego zatoczka bywa prawie stałą a nieznaczne od- miany polegają tylko na układaniu się skrętów, wskutek czego bywa skorupka mniej lub więcej od góry zagłębioną a od dołu jużto płasko - wypukłą, płaską lub nieco wgłębioną w samym środku. Do wybitniejszych odmian należy tylko : Var. conipressa Michaud. Clessin. D. E. M. F 2 wyd. str. 413, f. 271. — D. M. F. O. U. n. d. S. str. 573. Skorupka bardzo delikatna , krucha , skręty bardziej przy- płaszczone a rąbek wzdłuż środka skrętów przewijający się. Skręt ostatni nieco szerszy niż u formy typowej. Ojczyzna: Europa, Azy a zachodnia i północna. W Austryi znany z Galicyi, Siedmiogrodu i Morawii. Żyje w wodach stojących , czasem po zatokach i odlewi- skach rzecznych. Prócz okolic górskich występuje u nas na ca- łym obszarze ale należy do rzadszych zatoczków. Dość liczne okazy muzealne pochodzą z Grzymałowa, Tarnopola, Wertełki, Czaj ko wic, Żurawna, Chodorowa, Bobrki, Mikołajowa, Stryja, Szozerca, Gródka, Janowa, Rudy nad Bu- giem, Poturzycy, Rzeszowa, Strzyżowa, Chełmka pod Krako- wem i Piotrowa pod Poznaniem. 175 146, Gyrorbis rotuiulatus Poiret. (Tab. VIII. f. 145), Clessin. D E. M. F. 2 wyd. str. 415, f. 275. — D. M. F. Ó U. u. d. S. str. 574. Zwierzę smukłe, szaro-czerwonawe ; noga jaśniejsza, różki i płaszcz szare. Skorupka mała , prawie kolista , cienka , delikatnie kresko- wana, prawie gładka, połyskująca, prześwietlająca, rogowo-szara, od góry i dołu nieco zagłębiona , lub od góry zagłębiona a od dołu prawie płaska, o 6 — 7 skrętacłi. Skręty nader wolno po- większające się , obłe lecz od dołu nieco przypłaszczone i tępo kątowate. Skręt ostatni I1/2 razy tak szeroki jak przedostatni, szwy z obu stron dość wgłębione. Otwór okrągławy, brzegi otworu ostre i często białą wargą opatrzone ; górny brzeg bar- dziej wyciągnięty niż dolny. Średnica: 6-6— S"*^, Wysokość: 1-4— l-5'%i. Skorupki są dość stałej postaci, skręty tylko zdarzają się raz szersze to znowu węższe , wreszcie niższo lub wyższe. Nie- które formy stanowią przejście do gatunku Gi/r. srptemgi/rałus i takie okazy trudno nieraz należycie wyróżnić. To też uważają niektórzy powyższy gatunek za tegoż odmianę. Ojczyzna: Europa, Azya zachodnia i północna. Przebywa w wodach stojących, /^yje na całym obszarze a czasem zdarza się nawet w okolicach góskich ; jest to więc jedyny u nas zatoczek, który aż w górską posuwa się krainę. Okazy muzealne pochodzą z Delatyna, Kołomyi, Przemy- ślan, Swirza, Biłohorszczy pod Lwowem, Szczerca, Lubienia, Mikołajowa, Schodnicy, Rudy nad Bugiem, Rzeszowa, Strzy- żowa i Krakowa. 147. Cryrorbis spirorbis Linnć. (Tab. VIII. f. 146). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 417, f. 277. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 675. Zwierzę czerwonawe z szarą głową. Skorupka mała, twarda, delikatnie kreskowana, prawie gładka, lśniąca, prześwietlająca, barwy żółtawej o 5 czasem 6 skrętach, z góry wieczkowato zagłębiona, z dołu bardzo mało wgłębiona, prawie płaska. Skręty obłe, z jednej i drugiej strony 176 jednako wypukłe, dość szybko zwiększające się, skręt ostatni więcej niż dwa razy tak szeroki jak przedostatni ; szwy głę- bokie. Otwór skośny okrągławy, czasem sercowaty, ostre brzegi białą wargą opatrzone. Średnica: 4— 6"'/„. Wysokość: 1—2%. Skorupki ulegają nieznacznej zmianie, tylko skręty zwię- kszają się raz wolniej to znowu raźniej a wgłębienie w środku bywa jużto z obu stron jednakie, jużteż od góry głębsze ani- żeli od dołu, wreszcie zdarzają się skręty od dołu nieco przy- płaszczone, tępo kątowate, z niewyraźnym rąbkiem. Tar. Dazuri Mdrch. Glessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 417, f. 278. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 576. Skorupka nieco większa, skręty wolniej zwiększające się, skręt ostatni w stosunku do przedostatniego szerszy aniżeli u formy typowej ; otwór okrągławy. Średnica: 5'6 -Q'2'%. Wysokość: 1—1-2"^. Ojczyzna: Niemcy północne. Przebywa w wodach stojących po podmokłych łąkach, rowach i moczarach. W nizinach dość zwyczajny, na wyżynie podolskiej rzadki. Liczne okazy muzealne pochodzą z Mielnicy na Podolu, Chodorowa, Szczerca, Gródka, Przemyślan, Rudy nad Bugiem, Poturzycy i Podzimierza, Siedlisk za Rawą, Kolbuszowej, Rze- szowa, Strzyżowa i Piotrowa pod Poznaniem. 148. Gyrobis septemgyratus Ziegler. (Tab. VIII. f. 147). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 418, f. 279. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 576. Skorupka mała, dość twarda , delikatnie kreskowana, prze- świetlająca i połyskująca, rogowo - szara , czasem namułem po- wleczona, od góry lekko zagłębiona, od dołu płaska, albo też z obu stron nieco w środku wgłębiona o 7— 8 skrętach. Skręty wąskie, od góry sklepiste, od dołu zaś nieco przypłaszczone, z wyraźną krawędzią, nader wolno zwiększające się ; skręt ostatni małoco szerszy od przedostatniego. Szwy głębsze w górze ani- żeli w dole. Otwór mały, okrągławy lub rombowy. Brzegi otworu ostre, często białą wargą opatrzone; brzeg górny bar- dziej wyciągnięty niż dolny. 177 Średnica: 6-5-8'"/^. Wysokość: 1—1-2%. Skorupki ulegają nieznacznej zmianie ; czasem skręty na- kładają się bardziej jeden na drugi a wówczas bywa skorupka od góry więcej wgłębioną. Różnica między tym gatunkiem a 6r. rotundałus jest nieznaczna, jednak u Gyr. septemgyratus są skręty węższe, zwiększają się powolniej i krawędź na skrętach bywa od dołu wyraźniejszą. Zresztą skręty u Gyr. rotundatus są pra- wie obłe a tu więcej rombowe. Ojczyzna: Europa środkowa i wschodnia. Przebywa po wodach stojących , zwłaszcza w nizinach. U nas, z wyjątkiem górskich okolic, na całym obszarze nierzadki. Liczne okazy muzealne pochodzą z okolicy Horodnicy, Grzymałowa , Przemyślan , Rudy nad Bugiem , Poturzycy, Lu- bienia, Stryja, Rzeszowa i Piotrowa pod Poznaniem. 4. Podrodzaj. Bathyomphalus, Agassis. Skorupka od góry płaska, od dołu z obszernym i głębo- kim dołkiem. Skręty liczne i wąziutkie. 149. Bathyoniplialus contortus Linne. (Tab. VIII f. 148). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd., str. 419, f. 280. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 577. Zwierzę małe , czarne , z odcieniem czerwonawym ; różki szczecinko watę, szare ; płaszcz jasno-szary lub brunatny, czarno nakrapiany. Skorupka mała, kolista, szaro-rogowej lub czarniawej barwy, nieprzejrzysta, delikatnie i gęsto kreskowana z wyraźnymi przy- rostami rocznymi, nieco połyskująca lub bez połysku, o 7 do 8 skrętach, od góry płaska lub płasko] wypukła, od dołu lejkowato zagłębiona. Skręty półksiężycowate , nader wolno się zwiększa- jące, gęsto jeden na drugi nawinięte; skręt ostatni znacznie szerszy od przedostatniego a koło otworu nieco zniżony. Otwór skośny, półksiężycowaty, brzeg ostry. Średnica: 4-8— 6«y»i. Wysokość: IS -2'"%. Skorupki są postaci stałej i żadnej prawie nie ulegają zmianie. Ojczyzna: Europa i Azya północna. 12 178 Przebywa w wodach stojących i u nas ; z wyjątkiem gór- skich okolic, na całym obszarze dość pospolity. Liczne okazy muzealne pochodzą z Horodnicy, Niżniowa, Czajkowic, Przemyślan, Chodorowa, Bartatowa w pow. lwowskim, Szczerca, Lubienia, Gródka, Mikołajowa, Szkła, Rudy nad Bu- giem, Ezeszowa, Strzyżowa, Krynicy i Piotrowa pod Poznaniem. 5. Podrodzaj. Gpraulus, Agassiz. Skorupka z nielicznych szybko powiększających si^ skrę- tów złożona. Skręt ostatni przy otworze rozszerzony. 160. Gyraulus albus MMler. (Tab. VIII. f. 149). Clessin. I). E. M. F. 2 wyd. str. 420, f. 281. — 1). M. F. Ó. U. u. d. S. str. 578. Zwierzę małe, żółta wo-szare , noga jaśniejsza, rożki szcze- cinowate , żółtawo-białe ; płaszcz żółtawy, szaro poplamiony i kropkowany. Skorupka mała, biaława lub żółtawo- szara, nieprzejrzysta, delikatnymi kreskami poprzecznymi i podłużnymi gęsto kratko- wana, od góry płaska , od dołu miseczkowato zagłębiona o 4 - 6 skrętach. Skręty szybko powiększające się, od góry płaskawe, od dołu sklepiste ; skręt ostatni bardzo rozszerzony, koło otworu nieco w dół zniżony. Szwy głębokie. Otwór skośny, okrągławy; brzegi ostre, brzeg górny znacznie wyciągnięty. Średnica: 4-5— 6'";«. Wysokość: 1-2— 1-6"'/«. Skorupki powyższego gatunku bardzo mało zmieniają się u nas. Skręty zwiększają się czasem wolniej i górny brzeg przy otworze bywa mniej wyciągnięty a otwór więcej kolistawy. Wybitniejszą jest tylko odmiana następująca : Tar. leniiiiscatiis Hartmann. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 422, f. 282. Skorupka z obu stron prawie jednakowo zagłębiona, skręty nieco wolniej powiększające się, ostatni w stosunku do przed- ostatniego mniej rozszerzony i mniej ściśniony, środkiem skrę- tów delikatna listeweczka, otwór kolistawo - sercowaty. Jeden okaz tej rzadkiej odmiany posiada muzeum ze Strzyżowa. Ojczyzna: Europa i Azy a północna. 179 Przebywa w wodach stojących lecz należy do zatoczków rzadszych , chociaż po całym obszarze , nawet w okolicach pod- górskich, jest rozpowszechniony, Okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Tarnorudy na Po- łciu, Bobrki, Wulki pod Lwowem, Holoska, G-ródka, Rudy nad Bugiem, Janowa i Strzyżowa. 161. Gyraulus glaber Jeffreys. (Tab. VIII. f. 150). Clessin. D. E. 31. 2 wyd. str. 426, f. 287. — n. M. F. 0. u. d. 8. str. 579. Zwierzę żółto -szare, różki nitkowate, noga z żółtawymi brzegami. Skorupka mała, dość twarda, nader delikatnie kreskowana, gładka, połyskująca, blado-żółta, prześwietlająca lub przejrzysta, z góry mniej zaś od dołu więcej w środku zagłębiona, o 47j-^ 5 skrętach. Skręty obłe, z góry i z dołu nieco ściśnione, dosyć prędko zwiększające się, ostatni koło otworu niezbyt rozsze- rzony ; szwy głębokie. Otwór eliptyczny, skośny ; brzegi ostre, brzeg górny znacznie wyciągnięty. Średnica: 4—5-6")^. Wysokość: 1-2— l-6"^n- Skorupki są stałej postaci , podobnie jak gatunku po- przedzającego. Gyr. glaher różni się od Gyr. albus głównie brakiem kra- tkowania na skorupce, zresztą często także barwą i przejrzystością. Ojczyzna. Europa i Afryka północna. W Austryi do- tychczas znany z Czech, Węgier, Karyntyi i Galicyi. Przebywa po zatokach rzecznych i w wodach stojących. Q nas dosyć rzadki i znany tylko z niektórych okolic. Okazy muzealne pochodzą z Seretu pod Kudryńcami, Frembowli , Strypy pod Bohatkowcami , Kołomyi , Mikołajowa Strzyżowa. 162. Gryraulus Rossmaessleri Auerswald. (Tab. VIII. f. 151). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 427, f. 288. -^ D. M. F. O. U. u. d. S. str. 579. Skorupka mała, nader delikatnie kreskowana, dosyć twarda, )lado lub szaro- żółta, od góry prawie płaska a od dołu misecz- :owato zagłębiona , albo od góry i dołu prawie jednako wgłę- « 180 biona, o 4—6 skrętach. Skręty obłe, albo od dołu nieco przy- płaszczone z tępo-kątowatą krawędzią , szybko zwiększające się, skręt ostatni prawie 3 razy tak szeroki jak przedostatni ale przy otworze mniej aniżeli u dwu poprzednich gatunków roz- szerzony. Otwór kolistawy, skośny ; brzegi ostre, brzeg górny niezbyt wyciągnięty. Średnica: 4-5 -6-5'^. Wysokość: l-6-l'8'%i. Odmiany są mało znaczące, tylko skręty zwiększają się raz prędzej to znowu powolniej , wreszcie wgłębienie bywa jużto prawie jednakie z obu stron, jużteż znacznie mniejsze od góry aniżeli od dołu. Gyr. Bossmaessieri różni się od obu gatunków poprzedza- jących więcej obłymi i grubszymi skrętami, mniej rozszerzonym skrętem ostatnim, bardziej kolistawym otworem i górnym brze- giem otworu mniej wyciągniętym. Ojczyzna: Europa środkowa i północna. "W Austryi do- tychczas tylko z Galicyi znany. Żyje w wodach stojących i należy tak u nas jak i indziej w Europie do rzadkich zatoczków. Okazy muzealne pochodzą z Kudryniec na Podolu i Szczerca pod Lwowem, gdzie w lejkach gipsowych zalanych wodą przebywa. 153. Gyraulus crista Linne. (Tab. VIII. f. 152). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 428. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 581. Zwierzę szare lub żółtawo - brunatne , czarno nakrapiane: różki stosunkowo wielkie, nitkowate, płaszcz szary, przejrzysty, Skorupka malutka, przejrzysta, nader delikatnie kresko- wana, prawie gładka lub pożeberkowana, nieco połyskująca, jasno- żółtawa, o 3 czasem o 4 skrętach, od góry płaska od dohi dołkiem opatrzona. Skręty szybko zwiększające się, płaskawe ostatni znacznie szerszy od przedostatniego i ku otworowi bar- dzo rozszerzony. Otwór skośny, okrągławy ; brzegi otworu ostre brzeg górny znacznie wyciągnięty. Średnica: I-d— 2-3"%. Wysokość: 0-6'%.. Kształt skorupek bywa mało zmienny, skręty tylko po- większają się czasem raźniej, są od góry więcej przypłaszczone wreszcie naskórek marszczy się w postaci żeberek albo nawe! kolców. Wyróżniamy zatem następujące odmiany: J 181 Var. iiautileus Linnć. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 429, f. 289. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 581. Skorupka gładka, z dość wyraźną krawędzią, ciągnącą się prawie środkiem skrętów. Skręty nad krawędzią płaskie a pod krawędzią wypukłe. Średnica: 2— 2-3'"/«». Yar. cri status Drapamaud. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 429, f. 290. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 581. Skorupka bardziej spłaszczona, z krawędzią wyraźniejszą, wyraźnie i dość gęsto pożeberkowana. Średnica: 1-6— 2"'/^. Var. spinulosus Clessin. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 429, f. 291. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 581. Skorupka nieco większa, o skrętacłi raźniej powiększających się, bardziej jeszcze aniżeli u odmiany poprzedniej spłaszczona, nad krawędzią całkiem płaska, pod spodem nieco wypukła. Kra- wędź ostra, naskórek w postaci kolców wzdłuż krawędzi najeżony. Średnica: 1-7— 2-2«/,„. Ojczyzna: Europa. Żyje w stawach i innych wodach stojących ale z powodu swej drobności trudny do odszukania. Odmiana pierwsza i druga żyje często razem, zaś odmiana trzecia, wogóle bardzo rzadka, ananą jest u nas tylko ze stawu janowskiego i gródeckiego. Okazy muzealne pochodzą z Rudy nad Bugiem, Szczerca, Janowa, Gródka i Rzeszowa. 6. Podrodzaj. Hippeutis, Agassis. Skorupka soczewkowata, o nielicznych, szybko powiększa- jących się skrętach, opatrzonych ostrą krawędzią. Otwór sercowaty. 154. Hippeutis riparius Westerlund. (Tab. VIII. f. 153). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 430, f. 292. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 582. Skorupka malutka, przejrzysta, żółtawa, nieco połyskująca ) 31/2 skrętach, od góry nieco tylko a od dołu miseczko wato 182 wgłębiona, gęsto i nader delikatnie pokreskowana. Skręty pła- skawe, z obu stron jednako lecz mało sklepiste, bardzo szybko zwiększające się, ostatni bardzo rozszerzony, prawie całą sko- rupkę zajmujący, z tępą krawędzią. Otwór eliptyczno-sercowaty, brzegi ostre, brzeg górny więcej niż dolny wyciągnięty. Średnica: 2^}^, wysokość: 7»^. Ojczyzna: Europa północna. W Austryi dotychczas znany tylko z "Węgier. Żyje w wodach stojących. U nas bardzo rzadki. Jeden okaz muzealny pochodzi z Rudy nad Bugiem. 155. Hippeutis complanatus LinnL (Tab. VIII. f. 154). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 431, f. 293. — D. E. M. F. 2 wyd. str. 582. Zwierzę małe, prześwietlające, szaro-czerwonawe lub szaro- żółte o dwu paskach ciemnych na grzbiecie ; grzbiet ciemniejszy delikatnie nakrapiany; płaszcz jasno-szary, różki nitkowate. Skorupka mała, soczewkowata, delikatnie kreskowana, silnie połyskująca, blado- żółtawa , przejrzysta, o 4 skrętach. Skręty płaskawe, od góry nieco wypukłe, od dołu płaskie, bardzo szybko zwiększające się, z krawędzią ciągnącą się prawie środkiem skrę- tów ; skręt ostatni tak rozszerzony, że zajmuje niemal całą sko- rupkę. Skręty układają się od dołu bardziej jeden na drugi, i tworzą mały dołek osiowy. Szwy dość wgłębione. Otwór skośny, sercowato ściśniony; brzegi otworu ostre, brzeg górny łukowato wyciągnięty. Średnica: 4-2 -6'"^^, wysokość: 1— l'5"'/n. Kształt skorupek nie ulega żadnej prawie zmianie, tylko barwa bywa jaśniejszą lub ciemniejszą. Czasem zdarzają się na- wet skorupki szkliste i bezbarwne. Ojczyzna: Przeważna część Europy i Azyi północnej. Żyje w małych wodach stojących ; u nas dość rzadki, chociaż po całym obszarze rozmieszczony. Okazy muzealne pochodzą z Zaleszczyk, Stepu Pantalichy, Grzymałowa, Bohatkowic, Bobrki, Hołoska, Gródka, Rudy nad Bugiem, Rzeszowa, Strzyżowa, Krakowa i Piotrowa pod Po- znaniem. 183 7. Podrodzaj. Segmentina, Fleming. Skorupka półsoczewkowata, o gładkiej, szklistej powierzchni, wewnątrz fałdeczkami opatrzona. Otwór sercowaty. 156. Segmentina Clessini Westerhmd. (Tab. VIII. f. 155). Clessin. I). E. M. F. 2 wyd. str. 432, f. 294. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 583. Skorupka mała, silnie połyskująca, rogowo-źółta, nader de- likatnie kreskowana, od góry wypukła i nieco w środku zagłę- biona, od dołu płaska z małym ale dośó głębokiem dołkiem, o 4—5 skrętach Skręty nader szybko zwiększające się, od dołu bardziej aniżeli od góry na sobie ułożone, z krawędzią ciągnącą się nieco poniżej środka skrętów ; skręt ostatni bardzo rozsze- rzony, niemal całą skorupkę zajmujący. Otwór wydłużony i ser- cowato ściśniony. Brzegi otworu ostre, brzeg górny łukowato wyciągnięty, dolny prawie prosty. Wewnątrz skorupki małe po- przeczne fałdeczki, widoczne na zewnątrz w postaci jaśniejszych kresek. Średnica: 5 — 6-5'«(„, wysokość: 1'7— 2'%i. Skorupki nieznacznej ulegają zmianie, niekiedy tylko skręty są od góry więcej wypukłe i krawędź na skrętach bardziej ku dołowi nachylona. Barwa bywa też jaśniejsza łub ciemniejsza, czasem żółtawa z odcieniem czerwonawym. Ojczyzna: Europa północna a po części także środkowa. W Austryi dotychczas tylko z Galicyi znana. Żyje w wodach stojących, nierzadko także po zatokach i odlewiskach rzecznych. U nas pojawia się miejscami prawie na całym obszarze. Liczne okazy muzealne pochodzą z Horodnicy, stepu Pan- talichy, Grzymałowa, "Wertełki i Czajkowic, Swirza, Dźwino- grodu w pow. bobreckim, Chodorowa, Lwowa, Biłohorszczy, B.udy nad Bugiem, Lubienia, Niemirowa i Rzeszowa. 167. Segmentina nitida Muller. (Tab. VIII. f. 156). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 433, f. 295. — n. M. F. o. u. u. d. S. str. 583. Zwierzę szaro-czerwonawe lub ciemno-brunatne, różki szare, szydełkowate ; płaszcz ciemno nakrapiany i kreskowany. 184 Skorupka mała, prześwietlająca, prawie przejrzysta, żółtawa, często z odcieniem czerwonawym, lśniąca, nader delikatnie kre- skowana, od dołu płaska z głębokim dołkiem, od góry sklepista i nieco tylko w środku zagłębiona, o 4 skrętach. Skręty nader szybko zwiększające się, od dołu bardziej aniżeli od góry na sobie ułożone, z krawędzią ciągnącą się u dołu skrętów, nad krawędzią sklepiste, pod krawędzią płaskie. Szwy dość wgłę- bione. Otwór skośny, sercowaty ; brzegi ostre; brzeg górny łu- kowato wygięty, dolny prosty. Wewnątrz skorupki 2 — 4 fałdeezki poprzeczne i jaśniejsze. Średnica: 6— 6-5'%i, wysokość: l-5-2"5(„. Skorupki są stałej postaci, tylko barwę mają dość zmienną : rogowo-żółtawą lub żółtą z odcieniem czerwonym. Okazy o 6 do 6'o'"/m są rzadkie. Ojczyzna: Europa i Azya północna. Gatunek ten, podobny do poprzedzającego, różni się od niego dolną spłaszczoną powierzchnią a wskutek tego także kra- wędzią bardziej ku dołowi położoną. Zresztą zdarzają się między jednym a drugim także formy przejściowe. Żyje w wodach stojących , po zatokach i odlewiskach rzecznych , czasem razem z gatunkiem poprzedzającym. U nas mniej pospolity od Seg. Clessini ale po całym obszarze roz- rzucony. Okazy muzealne pochodzą z Zaleszczyk, stepu Panta- lichy, Lubienia, Szczerca, Dublan, Janowa, Szkła, Eudy nad Bugiem, Kolbuszowej, Ezeszowa, Krakowa i Piotrowa pod Po- znaniem. IV. Podrodzina: Ancylinae. Zwierzę nieskręcone, o trój bocznych płatkowatych rożkach. I. Rodzaj. Ancylus, Przytulik Ł, (Przytułek B. Tarczka Ś. Talerzyk N. Jach.). Zwierzę od dołu postaci jajowatej, od góry stożkowate; płaszcz prawie tarczo waty. Rożki krótkie, płatkowate, trój boczne. Oczy przy nasadzie rożków od strony wewnętrznej. Skorupka czapeczkowata lub łódkowata, cienka, prześwie- cająca. Otwór jajowaty lub wydłużony. Rodzaj ten, rozpowszechniony po całej kuli ziemskiej i ży- jący jużto w wodach płynących jużteż stojących, ma u nas za- ledwie kilku przedstawicieli. 186 1. P o d r o d z a j. Ancylastrum, Bourg. Skorupka czapeczkowata z jajowatym otworem, szczyt sko- rupki na prawo zwrócony. 158. Ancylastriim fluriatile Muller. (Tab. VIII. f. 157). Clessin. D. E. M. F. 2. wyd. str. 435, f. 296. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 584. Zwierzę ciemno lub jasno-szare, czarno nakrapiane, noga jaśniejsza; płaszcz cieniutki z białawym brzegiem. Skorupka czapeczkowata , cienka , prześwietlająca , prawie przejrzysta, zewnątrz rogowo-szara, wewnątrz czysto z połyskiem perłowomacicznym, od przodu ku tyłowi sklepisto podnosząca się, z odgiętym i nieco na prawo zwróconym szczytem. Po- wierzchnia wzdłuż i w poprzek, delikatnie kreskowana. Otwór eliptyczny lub jajowaty, brzegi otworu ostre. Średnica: 5— 8'"/m, szerokość: 4 — 6'%^, wysokość: 'ó — 4:%n. Kształt skorupek bywa zmienny i to tak dalece, że w ka- żdej prawie wodzie inne zdarzają się postaci. Zmiana ta polega tak na kształcie odgiętego szczytu i wysokości w stosunku do innych wymiarów, jakoteż na barwie. "W wodzie zawierającej wiele wapna, żyją zawsze zwierzęta o skorupce jaśniejszej, często białej lub białawej. Dotąd poznano u nas następujące odmiany : Tar. gibbosum Bourguignat. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 437, f. 297. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 585. Skorupka twarda, nieprzejrzysta, prawie jajowata, od przodu ku tyłowi raźniej podnosząca się, z szczytem bardzo do tylnego brzegu zbliżonym. Otwór więcej eliptyczny niż jajowaty, na przedzie słabo rozszerzony. Średnica: 6—9^^, szerokość: 4—7%, wysokość: 3 — 5%. Var. costatum Ferrusac. Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 438. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 585. Skorupka dość wielka, szarawa lub biaława, nieco przy- płaszczona, z jajowatym otworem i powierzchnią wyraźniej w po- przek kreskoA;v aną, czasem nawet źeberkowaną 186 Średnica: 6— 7"'/m, szerokość : 6'5 — 6-6"'/)«, wysokość: 3 — 3-5"'/w Ojczyzna: Europa. Forma typowa żyje u nas tylko w potokach karpackich a rzadko gdzie w nizinach, jak n. p. w źródlanej wodzie „Pa- raszki" pod Szkłem. Gdzie występuje, pojawia się zwykle licznie uczepiony do kamieni nawet w bystro płynącej wodzie. Odmiana (jibhosum zdarza się u nas miejscami w Karpatach, i pod Szkłem ; odmianę cosłatimi posiada Muzeum z Pruta pod Mikuliczynem. Liczne okazy muzealne pochodzą z Prutu i wpadających doń potoków w okolicy Mikullczyna, Podlutego, Rybnika w pow. drohobyckim, z pod Szkła i Zakopanego. 159. Ancylastrum orbiculare Held. (Tab. VIII. f. 158). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd, str. 440, f. 302. ~ D. M. F. O. U. u. d. S. str. 586. Skorupka mała , bardziej przypłaszczona aniżeli gatunku poprzedzającego, cienka, szaro-żółtawa, nader delikatnie kresko- wana, od przodu ku tyłowi bardzo wolno podnosząca się Szczyt skorupki mało wzniesiony, ku tylnemu brzegowi wysunięty, niski, przytępiony, nieznacznie tylko nachylony ku stronie pra- wej. Otwór jajowaty. Średnica: 4— 6'"^, szerokość: 3-4'«/„i, wysokość: 2—3"^. Ojczyzna: Przeważna część Europy. W Austryi dotych- czas tylko z Galicyi znany. Gatunek rzadki nietylko u nas ale także indziej w Euro- pie. Przebywa w rzekach na kamieniach. Okazy muzealne pochodzą tylko z Bystrzycy pod Sta- nisławowem. 2. Podrodzaj. Yelletia, Crray. Skorupka łódeczkowata, wydłużona, szczyt skorupki w lewo nachylony. Otwór wąski, podłużnie jajowaty. 160. Yelletia lacustris Linne. (Tab. VIII. f. 159). Clessin. D. E. 31. F. 2 wyd. str. 442, f. 305. — 7>. M. F. O. U. u. d. s. str. 586. Zwierzę małe, żółto-szare, na obu końcach zaokrąglone; rożki szczecinko watę, białawe. 187 Skorupka wąska, jajowato wydłużona, łódeczkowata, nader cieniutka i delikatna, biała lub biaława, przejrzysta, z wierzchu nieco połj^skująca, wewnątrz czysto z połyskiem perłowo-maoi- cznym , niewyraźnie kreskowana , zwykle powleczona czarnym namułem. Szczyt skorupki nieco haczykowato zagięty, w lewo nachylony. Otwór szeroki, eliptyczny lub jajowaty, z przodu zwykle szerszy, aniżeli z tyłu ; brzeg otworu ostry. Średnica: 6— 9™m, szerokość: 3 — S™/™, wysokość: 2 3'%. Skorupki mało się zmieniają, są tylko czasem nieco węższe i wyższe. Ojczyzna: Europa. Żyje w wodach stojących, przyczepiony do gnijących ga- łęzi i odłamków roślinnych. U nas w całym kraju nierzadki ale zwykle trudny do odszukania. Okazy muzealne pochodzą ze stepu Pantalichy, Kleparowa, Hołoska, Bartatowa, Bobrki, Rudy nad Bugiem, Starzysk, Ja- nowa, Gródka i Piotrowa pod Poznaniem. 3. R Z Ę D. Chiastoneura. Mięczaki lądowe lub wodne, opatrzone ryjkiem, o skorupce skręconej z wieczkiem do zatykania otworu. Oczy u nasady rożków. Język tasiemkowaty, ząbki w 7 szeregach umieszczone. a) Mięczaki lądowe. X. RODZINA. Cyclostomacea. Krąźałkowate. Zwierzę bez szczęk o 2 wysuwalnych rożkach; oczy u we- wnętrznej ich nasady, pyszczek wydłużony, noga długa. Sko- rupka wałeczkowata lub stożkowata z okrągławym otworem, często dołkiem opatrzona. Wieczko rogowate lub wapniste. Rodzina ta ma licznych przedstawicieli w krajach gorą- cych. U nas z jedynego rodzaju żyje tylko jeden gatunek. I. Rodzaj. Acme, Hartmann, Igliczek B. (Ostrak J. N., Ostrz Jach.) Zwierzę bezbarwne, przejrzyste, o długich, szydełkowatych rożkach, skorupkę ma wałeczkowata, lśniącą bez dołka osio- wego. Rodzaj ten znany jest tylko z Europy. 188 161. Acme polita Hartmann. (Tab. VIII. f. 160). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 449, f 309. — D. M. F. 6. U. u. cl S. str. 605. Skorupka mała, wałeczkowata, żółta lub żółto-szara, lśniąca o 5—6 wolno zwiększających si^ skrętach. Szczyt skorupki tępy. Skręty nieco wypukłe, szwy dość głębokie i czerwono znaczone. Otwór w górze kątowaty, w dole zaokrąglony, półjajowaty, brzegi otworu czerwone, wąską wargą opatrzone. Wieczko rogowate, nader delikatne, wewnątrz do skorupki wciągalne. Średnica: 3—3-2%, szerokość: l'%i. Ojczyzna: Przeważna część Europy. Żyje w lasach i po zaroślach a chociaż znachodzi się na całym obszarze, należy do mięczaków bardzo rzadkich. Ukrywa się zazwyczaj w ziemi i wyłazi z niej tylko w czasie pory de- szczowej. Na skałach wapiennych zdarza się częściej. Okazy muzealne pochodzą z Horodnicy i Niżniowa na Po- dolu, Podlutego, Mrażnicy pod Borysławiem, Rudy nad Bugiem, Strzyżowa, Krakowa, Tatr i Piotrowa pod Poznaniem. Podobna do tego gatunku A. oedogyra Palad. (gracilis Cl.) znana z Siedmiogrodu, Mołdawii i Ukrainy, znajdzie się prawdo- podobnie i u nas (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 606, f. 418). h) Zwierzęta wodne, oddechające skrzelami. XI. RODZINA. Valvatidae. Zawójkowate. Zwierzęta o skrzelach pierzastych, umieszczonych wolno w torebce skrzelowej. Język tasiemkowaty. Skorupka stożkowata, płaskawa lub płaska, o obłych, wolno powiększających się skrę- tach. Otwór nieznacznie rozszerzony. "Wieczko rogowate okrągłe. Rodzina ta jest tylko na północnej półkuli rozmieszczona. I. Rodzaj. Valvata, Muller. Zawójka B. (Krążek S., Grzebuszek J. N.). Zwierzę małe, o pyszczku ryjkowatym , długich szydełko- watych rożkach, przy których wewnętrznej nasadzie umieszczone są oczy. Szczęki trójdzielne. Skorupka kulistawa lub spłaszczona, zwykle z dołkiem osiowym, o nielicznych obłych skrętach. 189 Otwór prawie kolisty. Wieczko okrągłe , ku środkowi lekko wgłębione. Przeważna część gatunków zamieszkuje całą Europę i prze- ważną część Azyi północnej. 1. Podrodzaj. Cincinna, Hubner. Skorupka stożkowata lub kulistawa. Dołek osiowy wąski. 162. Cincinna piscinalis Muller. (Tab. VIII. f. 161). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 455, f. 312. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 610. Zwierzę krótkie, obłe, szaro-żółtawe i czarno nakrapiane. Rożki szczecinkowate i na końcu nieco łukowato zgięte. Skrzela z jamki skrzelowej wyciągalne. Skorupka z otwartym lecz nieco przykrytym dołkiem osio- wym, kulistawo-stożkowata , twarda, nieco połyskująca, gęsto i regularnie kreskowana, prześwietlająca, barwy rogowo-żółta- wej, niekiedy z odcieniem zielonym, o 4—5 skrętach. Skręty obłe, dość szybko zwiększające się, nieco na siebie zachodzące, ostatni tak szeroki , że zajmuje prawie połowę całej skorupki. Szwy głębokie, szczyt skorupki przytępiony. Otwór okrągły, w górze nieco ściśniony, brzegi ostre i połączone. Wieczko cie- niutkie, rogowate, przejrzyste o 6 — 8 kolistych rysach. Średnica: 5 — 7'%i, szerokość: 4 — G^n. Zmienia kształt swój dość znacznie. Skorupki bywają postaci więcej stożkowatej i wysmukłej albo też bardziej przypłaszczo- nej i kulistawej. Zdarzają się okazy równej wysokości i szero- kości, albo nieco szersze niż wysokie. Żyjące znowu w czystej wodzie płynącej są barwy jaśniejszej i silniejszy mają połysk. Ojczyzna: Z wyjątkiem południowych kończyn po całej Europie rozmieszczona. W Rosyi posuwa się aż po Archangielsk. W Syberyi również żyje. Przebywa w wodach stojących i wolno płynących. U nas z wyjątkiem okolic górskich, na całym obszarze, dość zwyczajny. Liczne okazy muzealne pochodzą z Bohatkowic, Tarno- rudy, Grzymałowa, Trembowli i Tarnopola na Podolu, Firle- iowa, Gródka, Janowa, Hołoska, Rudy nad Bugiem i Strzyżowa. 190 163. Ciiiciima fliniatilis Colh. (Tab. VIII. f. 162). Clessin. 1). E. 31. F. 2 wyd. str. 458, f. 315. — I). M F. O U. u. d. S. str. 611. Skorupka tępo stożkowata, tęga, z bardzo wązkim prawie zakrytym dołkiem osiowym, lśniąca, barwy zielonawo-źółtawej, delikatnie i nieregularnie prążkowana. Skrętów 4, raźnie zwię- kszonych, krągławych ale ku spodowi z lekką kątowatą wręgą, przezco spód jest bardziej niż u innych gatunków przypłaszczony. Skręt ostatni zajmuje prawie połowę wysokości skorupki. Szew dość głęboki. Otwór kątowaty ku górze zaostrzony. Brzeg otworu ostry, całkowity, nierozszerzony. Wieczko rogowate dość tęgie. Wysokość skorupki : 56"54i, szerokość : 6'5"^. Różni się od poprzedzającego gatunku lekko uwręgowa- nymi skrętami , stosunkowo niższą skrętką i bardziej rozsze- rzonym skrętem ostatnim a nadto ściślejszem przj* leganiem skrę- tów i kątowatym otworem. Ojczyzna: Europa środkowa. W Austryi tylko z Węgier i Galieyi znany. Żyje w większych rzekach środkowych i północnych Nie- miec tudzież Rosyi. W Polsce znana z Wisły (Gdańsk). Muzeum nie posiada żadnego okazu tego gatunku, chociaż Clessin podaje go z Galieyi. (Cl. D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 612). 164. Cinciuna uaticina Menke. (Tab. VIII. f. 163). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 459, f. 316. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 611. Skorupka kulistawa, nieco przypłaszczona, twarda i tęga, rogowo-żółta, z wąskim do połowy zakrytym dołkiem osiowym, gęsto i delikatnie kreskowana, dość silnie połyskująca o 4 skrę- tach. Skręty obłe, bardzo szybko zwiększające się, ostatni ^/j skorupki zajmujący. Otwór w stosunku do skorupki obszerny, okrągły, w górze nieco ściśniony ; brzegi otworu ostre, złączone. Wieczko cieniutkie, delikatne, z 4 zakrętów złożone. Wysokość: 4-6 — 6";)^, szerokość: 5— 6'«^. Kulistawa postacią, raźniej powiększającymi się skrętami i ostatnim bardziej rozszerzonym skrętem różni się ten gatunek od V. jńscinalis. Ojczyzna: Europa środkowa. 191 Żyje w rzekach większych a u nas znaną jest z Bugu i "Wisły. Okazy muzealne pochodzą z Bugu pod Sokalem i Kongresówki. 2. Podrodzaj. Tropidina, Adams. Skorupka nieznacznie wzniesiona, dołek osiowy obszerny. 165. Tropidina macrostoma Słeenbuch. (Tab. VIII. f. 164). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 461, f. 318. — B. M. F. O U. u. d. S. str. 614. Zwierzę wydłużone, białawe, z przodu zaokrąglone, z tyłu kończy sto zaokrąglone ; głowa i grzbiet szaro-żółte. Skorupka mała o nieznacznie wzniesionych skrętach, obszer- nym i głębokim dołku osiowym, blado-żółta, połyskująca, gęsto i delikatnie kreskowana. Skręty obłe, szybko się powiększające, ostatni zajmuje prawie ^g średnicy. Szwy głębokie. Wszystkich skrętów 3—4. Otwór szeroki, kolisty ; brzegi otworu ostre, z sobą złączone. "Wieczko rogowate , cienkie , w środku wgłębione. Szerokość : 3'5—6-b^ri, wysokość : 2 - 3%. Skorupki są zmienne, jedne bowiem mają skręty bardziej wzniesione, inne nieznacznie, a jeszcze inne są prawie płaskie. Niektóre przypominają swym kształtem Tropidina depressa, Pfeiffer, żyjącą na Zachodzie. Ojczyzna: Część środkowej, północna i północno- wscho* dnia Europa. "W Austryi znana tylko z "Węgier, Siedmiogrodu i Galicy i. Żyje w wodach stojących i wolno płynących. Najliczniej znachodzi się w Bugu. Liczne okazy muzealne pochodzą ze stepu Pantalichy, Lubienia, Mikołajowa, Rudy nad Bugiem, Rzeszowa i Bagrowa pod Poznaniem. 3. Podrodzaj. Gyr orbis, Fitsinger. Skorupka płaska, tarczowata. 166. Gyrorbis cristata Muller. (Tab. VIII. f. 165). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 462, f. 319. — D. 31. F. ("). U. u. cl. S. str. 614. Zwierza malutkie, szaro-białawe, żółto nakrapiane; różki nitkowate; pyszczek długi ryjkowaty. Skorupka malutka, płaska, kształtem do zatoczka podobna, połyskująca, nader delikatnie kreskowana, blado-żółtawa, zwykle namułem powleczona, od góry równa albo nieco wgłębiona, od dołu z tak obszernym dołkiem, że widać w nim wszystkie skryty. Skrętów wszystkich 3-4. Skręty zwolna zwiększające się, obłe, skręt ostatni zajmuje blizko otworu więcej niż 7^ część szero- kości. Otwór okrągły, ostre brzegi otworu złączone. Wieczko cienkie, miseczkowato zagłębione. Szerokość: 2-6-3%. Gyrohis cristata stałej bywa postaci, niekiedy tylko zniża się skręt ostatni, wskutek czego pierwsze skręty są nieco wzniesione. Ojczyzna: Europa i Azya północna. Przebywa w wodach stojących i wolno płynących. U nas, z wyjątkiem okolic górskich, na całym obszarze dość zwyczajny. Liczne okazy muzealne pochodzą z Horodnicy, Grzyma- łowa. Bobrki, Szczerca, Lubienia, Janowa, Rudy nad Bugiem, Rzeszowa, Strzyżowa i Krakowa. Xn. RODZINA. Paludinidae. Nalągotowate. Zwierzę o 2 szydełkowatych rożkach, oczy u zewnętrznej ich nasady ; oddecha za pomocą skrzel wewnętrznych. Skorupka stożkowata lub wieżyczkowata o dosyć grubym naskórku i otworze jajowatym. Wieczko o koncentrycznych owalnych przyrostach z dołkiem położonym poza środkiem wieczka. 1. Pod rodzin a. Viviparidae. Zwierzę z oczami na krótkich wyrostkach ; pyszczek ryj- kowaty, noga szeroka. Skorupka wielka, stożkowata; wieczko rogowate, prześwietlające, dołek nieznacznie wgłębiony. 193 Mięczaki tej podrodziny są po całej kuli ziemskiej roz- mieszczone. U nas i indziej w Europie znachodzi się tylko je- den rodzaj : I. Rodzaj. Vivipara, Lamarck. Nalęgota N. (Żyworodek S. J.). Zwierzę ogrubne o bardzo obszernej nodze. Skorupka z licznych, mocno wypukłych , skrętów złożona z głębokim dołkiem osiowym. Szwy między skrętne głębokie; otwór okrągławo -jajowaty. Z rodzaju tego żyją w kraju naszym tylko dwa gatunki. 167. Yiyipara vera Frauenfeld. (Tab. YIII. f. 166). Clessin I). E. M. F. 2 wyd. str. 466, f. 321. — B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 616. Zwierzę wielkie z małą okrągłą głową, ryjkowatym od spodu płatkami opatrzonym pyszczkiem, czarne lub ciemno- szare, żółto nakrapiane. E-óżek lewy szydełkowaty, prawy więcej obły i gru- bszy i na końcu haczykowato zagięty. Płaszcz z grubym koł- nierzem, czarno kropkowany. Szczęki z dwu równoległych, wąskich płytek złożone ; tarko językowe długie i obłe. Skorupka głęboko dołkowana, stożkowata, cienka, na pierw- szych skrętach delikatnie, na ostatnim zaś bardzo wyraźnie kre- skowana , prawie żeberkowana , niekiedy także kratkowana, połyskująca, prześwietlająca, rogowo-żółta, ciemno-oliwkowa lub zielonawo - żółtawa , o trzech środkiem skrętów ciągnących się paskach brunatnych. Skrętów wszystkich 6 — 7. Skręty mocno sklepiste, prawie obłe, wolno zwiększające się, ostatni bardzo rozszerzony, niemal połowę wysokości zajmujący. Szwy między- skrętne głębokie. Otwór nieco skośny, okrągławo-jajowaty, we- wnątrz biały, perłowo maciczny z wyraźnie przebijającymi pa- skami. Brzegi otworu złączone, ostre, brzeg od dołka osiowego odgięty i dołek osiowy nieco zakrywający. Wieczko jajowate z jednej strony bardziej wygięte niż z drugiej, rogowate, prze- świetlające, żółtawo-czerwonawe , zewnątrz z małym poza śro- dkiem leżącem wgłębieniem miseczkowatem, od sbrony wewnę- trznej silnie połyskujące, ciemniejsze, bardzo mało wypukłe. Wysokość: 23 -45"^, szerokość: 18-35'%. 13 194 Skorupki nieznacznej ulegają zmianie, są tylko smuklejsze lub bardziej wydęte a skręt ostatni także mniej lub więcej roz- szerzony. Stosunek też wysokości do szerokości bywa niestały. Barwa zmienia się także stosownie do wody, w jakiej zwierzęta przebywają a często bywają też skorupki namułem powleczone, który tak silnie do nich przylega, iż zmyć go prawie niepodobna. Pasków bywa zwykle 3, mniej lub więcej wyraźnych i zmiennej szerokości. Czasem znika pasek górny, czasem znowu dolny a niekiedy wszystkie 3 nie pozostawiają po sobie żadnych na- wet śladów. Młode mają na skorupce skręty krawędziste, na krawędziach zaś szczecinkowate włoski , które wkrótce zupełnie się ścierają i zanikają wraz z krawędzią. Ojczyzna: Europa. Żyje w wodach stojących , po bagnach i moczarach , rza- dziej po zatokach rzecznych na całym obszarze. Nie ma jej tylko w okolicach górzystych. Liczne okazy muzealne pochodzą z Pietniczan, Tarnorudy, Grzymałowa, Tarnopola, ze stawów na Strypie, Pieniak, Dźwi- nogrodu w pow. bobreckim, Żurawna, Grródka, Lubienia, Miko- łajowa, Janowa, Rudy nad Bugiem, Sokala, Cieszanowa, Moło- dycza w pow. jarosławskim, Rzeszowa, Strzyżowa i Krakowa. 168. YiTipara faseiata Muller. (Tab. VIII. f. 167). Clessin D. E. M. F. 2 wyd. str. 468, f. 322. — D. E. M. F. 2 wyd. str. 617. Zwierzę wielkie, ciemno-szare lub szaro-niebieskawe , spo- dem jaśniejsze.^ zwykle czerwonawo nakrapiane : płaszcz niebie- skawo-szary, czarno kropkowany, z wąskim, żółto upstrzonym kołnierzem. Różki stożkowate. Skorupa z zakrytym lub nieznacznie otwartym dołkiem osiowym, stożkowata, twarda i dość gruba, nieco połyskująca, bardzo delikatnie kreskowana, kreski tylko na ostatnim skręcie, szczególnie ku otworowi , są wyraźniejsze , brudno oliwkowo- żółta, o 3 jasno-brudnych paskach. Skrętów wszystkich 6. Skręty sklepiste, dość szybko powiększające się, ostatni prawie połowę wysokości zajmujący. Szwy międzyskrętne, średnio wgłębione. Otwór okrągławo-jajowaty, w górze nieco kończysto wyciągnięty ; brzegi otworu ostre i złączone, brzeg od dołka osiowego znacznie 196 odgięty i dołek osiowy zakrywający. "Wnętrze skorupki prawie perłowo - macicznej barwy, z paskami wyraźnie przebijającymi. Wieczko cienkie, rogowate, przejrzyste, od zewnątrz prawie bez połysku, od wewnątrz z silnym połyskiem, czerwono- brunatne, nieco zagłębione, przyrosty z prawej strony bardziej wygięte niż z lewej. Wysokość: '23—36%, szerokość: 19— 25'"^. Ubarwienie skorupy bywa jaśniejsze lub ciemniejsze, paski są mniej lub więcej wyraźne a niekiedy zupełnie zanikają. Kształt skorupy dość zmienny, niekiedy tak wysmukły lub skarłowa- ciały, że przypomina inne, jużto w wschodniej Rosyi już też w południowej Europie żyjące gatunki. Ojczyzna: Rozmieszczenie tego gatunku obejmuje pół- nocne Włochy, Szwajcaryą, północną Francyą, Belgią, Anglią, Danią, Szwecyą, środkową i północną Rosyą, środkowe i pół- nocne Niemcy, Królestwo Polskie. W Austryi jest znaną tylko z Siedmiogrodu, Czech (Łaba) i Gralicyi. Żyje w rzekach większych i ich odlewiskach. W Króle- stwie Polskiem dość zwyczajny a u nas znany tylko z okolic Krakowa (Wisła) i Sokala (Bug). Okazy muzealne pochodzą z Sokala, Kaźmierza w Króle- stwie Polskiem i z pod Krakowa. 2. Podrodzina. BijtJiiniinae. Rożki szczecinkowate, oczy z tyłu zewnątrz rożków umie- szczone, siedzące. Skorupka mała, stożkowata lub wieżyczko- wata. Wieczko rogowowapienne z dołkiem prawie na środku. Jajorodne. Z tej podrodziny znachodzi się w kraju naszym tylko je- den rodzaj : I. Rodzaj, Bythinia, Gray. Zagrzebka B. (Sadzawczak N.). Zwierzę małe z wydłużonym pyszczkiem i tasiemkowatem tarkiem językowem. Skorupka mała, stożkowata lub wieżyczkowata o mniej lub więcej wypukłych skrętach. Wieczko z koncetrycznymi przyro- stami, niewciągalne do skorupki. Rodzaj ten jest rozmieszczony na północnej półkuli. 196 169. Bythiiiia tentaculata Linne. (Tab. VIII. f. 168). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 470 f. 323. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 623. Zwierzę jasno-szarej lub czarniawo-fioletowej barwy, żółto lub czerwono-żółto nakrapiane. Płaszcz czarny, biało poznaczony i jasno-żółto kropkowany. Szczecinkowate rożki u nasady zgrubiałe. Skorupka mała z zakrytym dołkiem osiowym , jajowato- stożkowata, połyskująca, często prześwietlająca a nawet prawie przejrzysta, dość twarda, blado-źółtawa, czasem starta i szklista, nierzadko także namułem powleczona, nader delikatnie kresko- wana, o 6- -6 dość wolno zwiększających się skrętach. Skręty nieznacznie wj^pukłe o miernie wgłębionych szwach międzyskrę- tnych. Skrętka stożkowata, mniej lub więcej wydłużona, skręt ostatni mocno wydęty, prawie połowę wysokości zajmujący. Otwór jajowaty, ku górze zwężony. Brzegi otworu ostre, złączone, od wewnątrz białawym paskiem obwiedzione ; brzeg od strony dołka osiowego odgięty ; z zakrytego dołka tylko płyciutki rowek widoczny. Wieczko jajowate, nierówno z obu stron wygięte z nielicznymi przyrostami i płytkim prawie na środku umieszczo- nym dołeczkiem. Wysokość: 9— 14»5^, szerokość: 6—8-5"^. Skorupki są wogóle mało zmienne, zdarzają się tylko smu- klejsze (Var. producta Menke. Clessin. D. M. F. O. U. u. d. S. str. 623) lub bardziej ogrubłe. Skrętka bywa też mniej lub wię- cej wydłużona a skręt ostatni mniej lub więcej rozszerzony. Ojczyzna: Europa, Przebywa w wodach stojących i wolno płynących. U nas z wyjątkiem okolic górskich pospolita na całym obszarze. Bardzo liczne okazy muzealne pochodzą z Pietniczan nad Bohem, Tarnorudy, Mikulinice, Tarnopola, Warwaryniec, Wer- tełki, Pohorzec, Przemyślan, Bobrki, Żurawna, Stryja, Mikoła- jowa, Szczerca, Lubienia, Gródka, Janowa, Hołoska, Rudy nad Bugiem, Skomoroch, Poturzycy, Rzeszowa, Strzyżowa, Krakowa i Piotrowa pod Poznaniem. 170. Bythiiiia yentricosa Oray. (Tab. vm. f. 169). Cessin. D. E, M. F. 2 wyd. str. 472, f. 325. Zwierzę zielonawo-szare , głowa, grzbiet i rożki czarniawe i żółto nakrapiane ; płaszcz ciemno-szary. Rożki szydełkowate. 197 Skorupka wieżyczkowata , prześwietlająca , na świeżych przyrostach przejrzysta, rogowo -żółtawa, delikatnie kresko- wana, o 4 — 5 skrótach. Skręty wolno powiększające się, obławę, mocno sklepiste , o głębokich szwach międzyskrętnych ; skręt ostatni niezbyt rozszerzony, więcej niż '/s wysokości zajmujący. Otwór kolistawy, w górze również zaokrąglony; brzegi otworu złączone, ostre ; dołek osiowy odgiętym brzegiem zupełnie za- kryty i tylko mały rowek widoczny, albo też co rzadko się zdarza, nieco odsłonięty. "Wewnątrz wzdłuż brzegów często bia- ławy pasek. Wieczko rogowo-wapienne, w środku nieco wgłę- bione, eliptyczne, białawe. Wysokość skorupki: 7—13^/,n, szerokość: 5 -8'%i. Skorupki nieznacznej ulegają zmianie, bywają tylko smu- klejsze lub bardziej ogrubłe, skrętka więcej lub mniej wydłu- żona a skręt ostatni bardziej lub mniej rozszerzony. Wieżyczkowata postacią , mniej rozszerzonym skrętem ostatnim, wreszcie obłymi prawie skrętami i głębokimi szwami międzyskrętnymi różni się ten gatunek od poprzedniego. Ojczyzna: Europa i Azya północna. W Austryi dotych- czas znana tylko z Galicyi, Węgier, Siedmiogrodu i Gorycyi. Żyje w wodach stojących szczególnie w okolicach mocza- rowatych. U nas po całym kraju rozmieszczony ale o wiele rzadszy od gatunku poprzedzającego. Dość liczne okazy muzealne pochodzą z Halicza, Mikoła- jowa, Szczerca, Pohorzec, Lubienia, Rudy nad Bugiem, Potu- rzycy i Rzeszowa. 3. Podrodzina. Hydróbiinae. Skorupka malutka, wałeczkowata, stożkowata lub wieży- czkowata z rogowatem, głęboko w skorupce tkwiącem wieczkiem. Podrodzina ta jest rozmieszczona po całej kuli ziemskiej. Poszczególne jej rodzaje i gatunki przebywają jużto w wodach śródlądowych, jużteż po wybrzeżach morskich. U nas znachodzi się tylko jeden rodzaj. I. Rodzaj, Bythinella, Moquin-Taudon. Źródlarka B. (Sadzawczak Jach.). Zwierzę malutkie, wydłużone na obu końcach tępo ucięte, z pyszczkiem ryjkowatym i szczecinkowatymi różkami. Oczy z tyłu zewnątrz rożków umieszczone. 198 Skorupka stożkowata, szczyt tępy. Wieczko cieniutkie, rogowate, w skorupkę wciągnięte. Rodzaj ten jest rozmieszczony po całej Europie, z wyjątkiem wysokiej północy. Poszczególne jego gatunki żyją zwykle w wo- dach źródlanych w okolicach górskich i podgórskich. 171. Bythinella Steinii v. Martens. (Tab. VIII. f. 170). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 480, f. 328. Skorupka mała, delikatnie kreskowana, jajowato-kończysta, cienka, brunatna. Skrętka złożona z 5 — 6 szeroko powiększających się, sklepistych skrętów, głębokim szwem rozdzielonych. Skręt ostatni mocno rozszerzony ; otwór kolista wy, ku górze słabo kątowaty, wewnątrz białą wargą opatrzony ; brzeg ostry, zale- dwie rozszerzony, spójny, na krawędzi osiowej odwinięty. Wie- czko cienkie. Wysokość: 3%, średnica: 2'"/w. Ojczyzna: Niemcy północne, w okolicy Gdańska, Bra- niboru, Wrocławia, Berlina. Znany także ze Szwecyi. Żyje tylko w rzekach i jeziorach. U nas żyje w Bugu, skąd pochodzi okaz muzealny ze- brany w roku 1889 w namulisku rzecznem, w okolicy Sokala (Konotopy). 172. Bythiuella austriaca Frauenfeld. (Tab. VIII. f, 171). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd., str. 486, f. 335. — D. E. M. I. 6. U. u. d. S. str. 639, f. 431. Skorupka mała, biaława, biało-zielonawa lub brudno-zielo- nawa, wałeczkowato- stożkowata, nader delikatnie kreskowana, prawie gładka, połyskująca lub bez połysku, często namułem powleczona, twarda, prześwietlająca o 4, rzadziej o 5 skrętach. Skrętka wysoka, skręty wolno powiększające się, mniej lub wię- cej sklepiste, szwy międzyskrętne nieco wgłębione, szczyt tępy ; skręt ostatni mało rozszerzony, nieco więcej niż Yj wysokości zajmujący. Otwór jajowaty, w górze kątowato ściśniony i wcale lub małoco na prawo wysunięty ; brzegi otworu ostre, brzeg od dołka osiowego odgięty i dołek osiowy tak zakrywający, że tylko wąski rowek jest widoczny. Wieczko w skorupkę wcią- gnięte, cienkie, prześwietlające. Wysokość: 2-4— 3"^, szerokość: l-4-l'6%. 199 Skorupki zmiennej bywają postaci i wielkości. Niektóre tak są smukłe, źe przypominają B. viridis Pioret. lub B. Dun- keri Frf., stąd też pochodzi, że gatunek powyższy figuruje w da- wniejszych naszych wykazach jako B. viridis, albo B. DunJceri, które znane są dotąd tylko z Europy zachodniej. O j c z y z n a : Szląsk, okolice Krakowa, Ojców i Tatry. Żyje gromadnie w potokach źródlanych koło Krakowa, w dolinie Ojcowskiej i Tatrach, Liczne okazy muzealne pochodzą z Zabierzowa, Czernej, Krzeszowic, Ojcowa, Woskowic i Tatr. 173. Bythinella cylindrica Parretjs. (Tab. VIII. f. 172). Clessin. B. E. M. F. 2. wyd str. 482, f. 331. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 642, f. 432. Skorupka mała, szklisto-biała, niewyraźnie pokreskowana, prawie gładka, wałeczkowata, z tępym szczytem, prześwietla- jąca albo nawet przejrzysta, twarda o 4 — 5 skrętach. Skrętka mocno wydłużona, skręty wolno powiększające się, szwy mię- dzyskrętne dość głębokie, skręt ostatni 7$ wysokości zajmujący. Otwór jajowaty, w górze mniej niż u gatunku poprzedzającego, zwężony i na prawo odchylony. Brzegi otworu ostre, złączone^ brzeg od dołka osiowego odgięty i dołek osiowy całkiem zakry- wający. "Wieczko cieniutkie, prześwietlające. Wysokość skorupki: 2-6— 3-2"^, szerokość: l-3-l-6'%». B. cylindrica różni się od B. austriaca postacią wałeczko- wata, głębszymi nieco szwami, bardziej kolistawym otworem, który w górze jest na prawo odchylony. Nasze okazy są nieco odmienne od zagranicznych i zbliżają się bardziej niż tamte do B. austriaca. Nie chcąc tworzyć nowego gatunku, wolałem je podporządkować pod gatunek znany i opisany, do którego też najbardziej jest podobną. Ojczyzna: W" Niemczech nad Innem i w Alpach austr. Przebywa w potokach źródlanych w okolicy Krakowa. Okazy muzealne pochodzą z Zabierzowa, Wołkowie i Ojcowa. 2. Rodzaj. Lithoglyphus, Muhifeldt. Skalniczek Ł. (Namułek B. Skałowierć Jach.). Zwierzę małe z rożkami długimi, szydełkowatymi, z oczami osadzonymi przy nasadzie zewnętrznej rożków na małych garb- kach ; ryjek dość długi j skrzele grzebykowate. 200 Skorupka gruba, płasko kolista, złożona z kilku skrątów bardzo prędko rozszerzonych, z którycti ostatni większą część skorupki zajmuje. Otwór obszern}', kolistawy, z ostrymi brze- gami ; brzeg skrętki przy otworze zgrubiały. Wieczko rogowate, spiralne z małym dołeczkiem odśrodkowo położonym. Rodzaj ten należy do wschodnio-europejskiego obszaru roz- mieszczenia, sięgającego po dorzecze Dunaju (aż po Ratysbonę) i Wisły (po Grdańsk). U nas żyje tylko jedyny gatunek: 174. Lithoglypliiis iiaticoides Ferrusac. (Tab. VIII. f. 173). Clessin. D. E. M. I. 2 wyd. str. 500, f. 34 7. — D. M. F. Ó. u. d. S. str. 660. Skorupka bardzo gruba, bez dołka osiowego, delikatnie prążkowana, słabo połyskująca się, barwy brudno-białej lub sza- rawej. Skrętka bardzo krótka z 2—4 raźnie rozszerzonych i dość wypukłych skrętów złożona ; szwy międzyskrętne głębokie, a przy nich w niejakiem oddaleniu skręty słabo kątowato załamane. Skręt ostatni bardzo rozszerzony, wynosi około '/j całej wyso- kości; otwór obszerny, kolistawo jajowaty, ku górze kątowato zwężony, brzegi jego są ciągłe, ostre i nie rozszerzone. Wieczko nieco w skorupkę wciągnięte, mocne, rogowate. Wysokość: 8-5— 10-5"^, szerokość: 6— 7-5'"/w. Żyje w mule i na kamieniach w rzekach podolskich, naj- liczniej w Dniestrze , atoli nierzadki także w jego dopływach (Zbrucz, Seret, Strypa, Złota Lipa i t. d.). Znany także z Du- naju i Wisły (pod Gdańskiem). Okazy muzealne pochodzą z Dniestru (Niżniów, Halicz, Zurawno), Zbrucza (Skała, Kudryńce), Seretu (Gródek) i Bohu (Pietniczany). XIII. RODZINA Melanidae. Poczerniakowate. Zwierzę z nogą miernej wielkości ; ryjek krótki a gruby. Oczy osadzone blisko nasady rożków Skorupka wieżyczko wata lub stożkowata, okryta ciemno- brunatnym naskórkiem, z otwo- rem stosunkowo małym. Żyją w wodach rzecznych i półsłonych. U nas przedstawicielem tej rodziny jest jedynie : 201 Rodzaj, Hemisinus Swainson. (Melanopsis Fer.) Poczerniak J. N. (Zaczernieć J.). Zwierzę z nogą kształtu eliptycznego; rożki stożkowato szydłowate, ściśnione ; oczy zewnątrz przy nasadzie rożków na krótszych trzonkacli umieszczone, pyszczek ryjkowaty. Skorupka bez dołka osiowego, wieżyczkowata, gładka lub żeberkowana ; brzeg otworu wewnętrzny od zewnętrznego przedzielony rowkiem zatokowym ku tyłowi odgiętym ; wieczko rogowate z dołkiem mocno odśrodkowym. Eodzaj ten należy do południowo-wschodniego obszaru roz- mieszczenia. U nas żyją dwa poniżej opisane gatunki, ograniczone tylko do Dniestru i większych jego dopływów, gdzie się znacho- dzą zwykle wśród silnego prądu wody. 175, Hemisinus Esperi Ferrusac. (Tab. VIII. f. 174). Clessin. U. 31. F. O. U. u. d. S. str. 685, f. 469. Skorupka bardzo gruba, jajowato stożkowata, lekko prąż- kowana, prawie gładka, jasno lub ciemno oliwkowej, niekiedy nawet ciemno-brunatnej lub czarnawej barwy, rdzawo lub ciemno- brunatno cętkowana ; cętki grubokreskowate zwykle w dość regularne szeregi, równolegle do szwów międzyskrętnych uło- żone, często jednakże wielokrotnie poprzerywane lub zlewające się z sobą w poprzeczne prążki, nieregularnie zygzakowate. Na ciemno ubarwionych okazach są te cętki bardzo niewyraźne, przezco skorupka wydaje się jednobarwną. Skrętka miernie długa, złożona z 6—7 skrętów, dość prędko rozszerzonyoh , miernie wypukłych, przedzielonych szwami dość wyraźnie wgłębionymi Skręt ostatni, prawie "j^ wysokości zajmujący, kończy się otwo- rem jajowatj^-m ku górze ostrokątnym. Brzegi otworu są ciągłe i ostre. Wieczko rogowate, brunatne. Kształt i ubarwienie skorupek są niestałe; niekiedy pierw- sze skręty są wypuklejsze aniżeli u formy typowej, czasem znowu nadpsute a u starszych szczególnie okazów jakby nagryzione, skutkiem czego brak pierwszych 2 — 3 skrętów, czem głównie odznaczają się okazy z pod Halicza i Dźwinogrodu nad Dnie- strem. Najbardziej oddalają się od formy typowej zebrane w Dniestrze pod Haliczem Okazy z skrętami znacznie wypuklejszymi możnaby uwa- żać za wybitną odmianę: Var. turgida Parr. Cl. D. M. F. O. U. 202 u. d. S. str. 687, f. 471. =- Var. tyraica Bąk. (J. Bąkowski. Mię- czaki zebrane na Podolu w lipcu i sierpniu r. 1879. Kraków. 1880, str. 11. Kom. Fiz. Rocz. XIV). Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia Wysokość skorupki: 15— 22"y^, szerokość: 7-5-10%. Przebywa w Dniestrze (po Zurawno) i w większych jego dopływach : w Zbruczu (Skała, Kudryńce), w Serecie (po Tar- nopol), w Gnieźnie (po Trembowlę), w Złotej i Gniłej Lipie (Markowa). Żyje zwykle uczepiony do kamieni wraz z innymi dla naszych wód podolskich cechującymi ślimakami grubosko- rupnymi. Puste skorupki po odmiałach rzecznych są bardzo pospolite i często oskorupione trawertynem. Okazy muzealne pochodzą z Dniestru (Zurawno, Halicz, Uścieczko, Dźwinogród), Seretu (Warwaryńce), Zbrucza (Ku- dryńce, Skała, Kręciłów) i Bohu (Pietniczany). 176. Hemisinus acicularis Fer. (Tab. VIII. f. 175). Clessin. D. M. F. Ó. U. u. cl. S. 2 wyd. str. 680, f. 681. Skorupka bardzo gruba, wieźyczkowato stożkowata, lekko, i nieregularnie prążkowana, prawie gładka; barwa jej jednostajna, jasno lub ciemno-brunatna, często prawie czarna ; wzdłuż szwów na górnym brzegu skrętów ciemniejsza, poniżej zaś jaśniejsza. Tym sposobem powstaje jaśniejsza, blado-brunatna pręga oka- lająca wszystkie skręty, niewyraźnie odgraniczona od tła cie- mniejszego, tworzącego węższą górną i szerszą dolną smugę. Na ciemno - barwnych okazach jaśniejsza ta pręga zanika. Skrętka mocno wydłużona, złożona 7—9 skrętów, zwolna rozszerzonych, słabo wypukłych, przedzielonych szwami również słabo wgłę- bionymi. Skręt ostatni prawie 1/2 wysokości zajmujący, kończy się otworem wąsko jajowatym ku górze w ostry kąt zwężonym. Brzegi otworu są ciągłe i ostre, rowek zatokowy bardzo wy- raźny i dość mocno ku tyłowi odgięty. Wieczko rogowate, brunatne. Kształt, wielkość i ubarwienie skorupki jak w gatunku po- przednim są niestałe. Pierwsze skręty są niekiedy niższe i wy- puklejsze a skręt ostatni bywa czasem więcej rozszerzony, niż u formy typowej, czem zbliża się czasem do //. Esperi, ale ró- żni się od niego stale smuklejszą postacią, mniejszą wypukłością skrętów, skorupką jednobarwną, innym stosunkiem wysokości 203 ostatniego skrętu do całej skorupki jakoteż węższym otworem. Pierwsze skręty bywają także nagryzione a często także niższe, czem również cała skorupka przykrócona więcej jeszcze zbliża się do poprzedniego gatunku. Okazy ze Zbrucza (Kudryńce) są najwięcej zbliżone do formy typowej (J. Bąkowski. Mięczaki zebrane na Podolu w lipcu i sierpniu r. 1879. Kraków, R XIV' Kom. Fiz. str. 11). Wysokość: 14-5—25%, szerokość: 6*5 -9'"^. Ojczyzna: Europa południowo-wschodnia. Zajmuje ten sam obszar rozmieszczenia, co poprzedni gatunek, z którym ra- zem w tych samych warunkach żyje tak w Dniestrze jak jego większych dopływach. Okazy muzealne pochodzą z Dniestru (Zurawno, Halicz, Uścieczko, Dźwinogród), Seretu (Kasperowce), Zbrucza (Kudryńce, Skała, Kręciło w) i Bohu (Pietniczany). Rossmaessler rozróżnia dwie odmiany : Var. major (H. aci- cularis Pffr.) i Var. minor (Gr. Audebartii Prev.). Obie te od- miany, różniące się tylko wysokością skrętów a w ślad zatem większymi lub mniejszymi wymiarami, znachodzą się u nas po- spolicie razem z formą typową. XIV. RODZINA. Neritinidae. Rozdepkowate. Zwierzę oddecha skrzelami grzebykowatymi (Scutibran- chiata) ; język wstęgowaty z wielozębnem polem środkowem i licznymi szeregami haczyków na bocznych pólkach (Rhipido- glossata). Macki szczecinkowate a przy ich nasadzie zewnętrznej umieszczone oczy. Skorupka grubośoienna z kilku skrętów złożona , łódko- wata ; wieczko spiralne, utrzonkowane. Rodzina ta jest szeroko po całej ziemi rozmieszczona tak w wodach słodkich jak słonych' Rodzaj. Neritina Lam. Rozdepka N, (Warcabka B., Czółniak J.). Zwierzę z szydełkowatymi mackami, przy których zewnę- trznej nasadzie osadzone są oczy na krótkich trzoneczkach ; noga jajowata, głowa szeroka i płaska, przewrotnie sercowata; skrzele wydłużone, trójkątne. 204 Skorupka półkulista , łódkowata , bez dołka osiowego, zło- żona z kilku bardzo prędko rozszerzonych skrętów, tworzących małoco wystającą skrętkę. Otwór obszerny z brzegami ostrymi ; brzeg osiowy obszerny, perłowo-maciczny : wieczko wapniste z ciernistą przysadką. Rodzaj ten trzyma się tylko rzek, rzadziej znachodzi się w jeziorach. Z wyjątkiem okolic górskich i alpejskich żyje w ca- łej prawie Europie, gdzie występuje w kilku gatunkach, z któ- rych u nas żyją tylko : 177. Neritiua fluyiatilis L. (Tab. IX. f. 177). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 504, f. 350. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 697. Zwierzę ogrubne, jajowate, żółtawo-białawej barwy z cie- mniejszą głową i grzbietem ; płaszcz popielaty, noga wielka, z przodu zaokrąglona, rożki szczecinowate, przy nasadzie zgru- białe ; oczy osadzone przy nasadzie rożków na kurczliwych trzo- neczkach. Skorupa półkulistawa, wydłużona, delikatnie prążko- wana z ciemno-fioletowymi albo brunatnawymi nakreśleniami na tle białawem za życia a blado -fioletowymi lub różowymi w różnych odcieniach po śmierci zwierzęcia. Skrętka bardzo krótka, złożona z 3 bardzo prędko rozszerzonych skrętów, z któ- rych ostatni prawie całą skorupkę tworzy ; otwór półkolisty, ostrokrawędzisty, ciągły, nierozszerzony, brzeg osiowy szeroki perłowomaciczny ; wieczko zgrubiałe, spiralne, na brzegu ze- wnętrznym czerwonawo zabarwione. Skorupki zebranych w różnych okolicach okazów kształtem małoco się różnią, ale natomiast pod względem ubarwienia są tak zmienne, że nie ma prawie dwu zgodnych ze sobą. Tło wpra- wdzie przeważnie jest białawe, ale cętki i kreseczki klinowate są raz ciemniejsze raz jaśniejsze, raz ostro uwydatnione, to znowu niewyraźne ; raz zlewają się ze sobą w prążki podłużne, przery- wane, jaby tworzyły szachownicę nieregularną, to znowu tworzą poprzeczne zygzakowate smużki, równoległe do brzegu otworu. Niekiedy zlewają się ze sobą tak, że tło okazuje się tylko w po- staci kresek białych albo tło jaśniejsze zanika a cała skorupka jest jednobarwną , brunatnawą , fioletową albo prawie całkiem czarną. Są to jakby naturalne pisanki, odznaczające się przero- zmaitym wzorem w nakreśleniu i ubarwieniu. 206 Wysokość: 6—8'%, szerokość; 7—12™™. Ojczyzna: Europa środkowa i wschodnia. Żyje tak w Dniestrze i jego dopływach jak w "Wiśle ucze- piona do kamieni na dnie rzeki o silnym zwykle prądzie wody w tych samych warunkach , jak inne nasze gruboskorupne śli- maki. Na odmiałach wśród żwiru i szutru rzecznego próżne sko- rupki tysiącami wyrzucają fale rzeki przy każdym wyższym stanie wody i tu dopiero na słońcu występuje ich pstre i ja- skrawe ubarwienie. W dopływach Dniestrowych i w samym Dniestrze dochodzą tylko do średniego biegu, powyżej są bardzo rzadkie a bliżej źródeł wcale nie żyją. Okazy muzealne pochodzą z Dniestru (Uścieczko, Dźwino- gród, Sinków, Żurawno), Zbrucza (Kręciłów, Skała, Kudryńce), Seretu (Gródek, Podgórzany), "Worony (Podpieczary), Warty pod Poznaniem), Bugu (Skomorochy), Bystrzycy (Wołczyniec) i Bohu (Pietniczany). 178. Neritina daimbialis Ziegler. (Tab. IX. f. 178). Clessin. J). E. M. F. 2 wyd. str. 503, f. 349. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 695. Zwierzę źółtawo-szare, zresztą podobne do poprzedniego gatunku. Skorupka dość wielka, półkulista, delikatnie prążkowana, lśniąca, grubościenna, na tle żółtawoszarem z gęsto ułożonymi zygzakowatymi linijkami. Skrętka bardzo niska, mało wzniesiona, złożona z 3—4 bardzo prędko rozszerzonych skrętów, mocno wypukłych i głębokim szwem rozdzielonych. Otwór obszerny, podłużnie kolistawy ; brzeg ostry, ciągły. Brzeg osiowy bardzo szeroki, mocno przylegający, perłowo-lśniący. Wieczko żółtawe. Wysokość : 8'%i, średnica : 12'%i. Rysunek skorupki nieznacznym ulega zmianom ; linijki zygzakowate gęsto lub rzadziej są ułożone. Tło skorupki bywa jaśniejsze lub ciemniejsze, niekiedy czarniawe a przeto i rysu- nek bywa mniej wyraźnym. Ojczyzna: Europa środkowa. W Dunaju od Ratysbony, Sawa, jezioro Garda. Żyje tylko w silnie prądującej wodzie, uczepiona do ka- mieni. U nas znana dotychczas tylko z Dniestru (Sinków), skąd też pochodzą okazy muzealne. II. GROMADA. MAŁŻE a. DWUSKORUPNE, BIVALVAE. Mięczaki bez głowy, otulone dwupołówkowym płaszczem, zamknięte dwoma na grzbiecie wiąza- dłem połączonymi skorupami. Oddech aj ą skrze- 1 a m i. Z y j ą w wodzie. XV. RODZINA. Unionidae, Skójkowate. Zwierzę z połami płaszcza całkowicie rozciętymi ; z 2 pa- rami płatkowatych skrzel ; nogę ma językowatą, wysuwalną, 2 płatki przygębne po obu stronach otworu gębowego i 2 mię- śnie zwierające (zwieracze), umieszczone po przeciwnych koń- cach obu połówek skorupy. Skorupa złożona z dwu połówek (prawej i lewej), połączonych ze sobą mocnem i długiem wię- zadłem zewnętrznem. Zawiasa zębata (Uuio) lub bezzębna (Ano- donta). Wewnętrzna powierzchnia skorupy perłowo-maciczna. Rodzina ta zamieszkuje wszystkie części świata od półno- cnego do południowego bieguna. Nasze formy krajowe należą tylko do dwu rodzajów : Anodonta Cuv. i Unio Phil. I. Rodzaj. Anodonta Cuv. Szczeźuja, Czerepacha lud. (Skójka S. Stawieo J.). Zwierzę wielkie, z szeroką językowatą nogą. Skrzela wzdłuż całej swej długości do boków ciała uczepione ; z 2 mięśniami zwierającymi skorupę i z 2 mięśniami nogowymi, z których przedni z zwieraczem jest zrosły. Skorupa zarysu jajowatego, cienka z bardzo mocnem więzadłem ; brzeg zawiasowy z wąską listewką, bezzębny. 207 Gratunki tego rodzaju żyją przeważnie w wodach stojących lub wolno płynących. Rozróżnianie poszczególnych gatunków z powodu braku zawiasy i zmienności kształtu skorupy jest bardzo trudnem. Ten sam gatunek w dwu nawet najbliższych okolicach ulega pewnym zmianom, zawisłym od niejednostajnych warunków otoczenia. Clessin wprost nawet mówi : że należałoby to do największych rzadkości, gdyby w dwu lub kilku okolicach zupełnie takie same przebywały formy, U nas dotychczas wy- różniono tylko 2 szeroko rozmieszczone gatunki : A. nmtabiUs Cl. i A. complanata Ziegl. 179. Adononta mutabilis Clessin. (Tab. X. f. 196). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 513. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 703. Zwierzę barwy żółtawej lub pomarańczowej ; skrzela bru» natnawe; płatki przygębne wydłużone, płaszcz obszerny z brze- giem zgrubiałym ; otwór odchodowy z podwójnym wieńcem krótkich lancetowatych wyrostków ; noga językowata. Skorupka cienka, podłużnie jajowata, z przodem bardzo przykróconym a tyłem bardzo wydłużonym, z tarczką mniej lub więcej ściśnioną a tarczą zwykle bardzo wystającą, pod którą znajduje się płytka, kolistawa zatoka więzadłowa ; szczyt mniej lub więcej wydęty z delikatną rzeźbą, złożoną z licznych a bar- dzo do siebie zbliżonych blaszek. Więzadło długie i mocne; listewka zawiasowa wąska, perło wo-maciczno-niebieskawa; wciski mięśniowe bardzo płytkie, naskórek oliwkowo-zielony lub bru- natny. Rocznych przyrostów 8—10. Długość : 75 —200*^ , szerokość : 40 — lOO'"^ , grubość : 26—30'^. Gatunek ten należy do najzmienniejszych mięczaków ; w każdej wodzie znachodzą się inne formy a nawet na tym samym obszarze w jednej i tej samej wodzie napotykają się często rozmaite odmiany. Zmienność ta polega na zewnętrznym kształcie, na szybszych lub powolniejszych przyrostach rocznych i rozmiarach obu półskorup, wreszcie na ich grubości i tęgości. O ile szczeżuja ta skłonną jest do rozmaitych przekształceń, dość wspomnieć, że prawie żadna z naszych form nie zgadza się w zupełności z formą zagraniczną. Skoro nadto zważymy, że w rozmaitym wieku miewa zwierzę odmienne skorupy, po- 208 mijając już inne zarówno ważne przyczyny, jak n. p. chemiczne i fizyczne właściwości wody, jakość dna, obfitość lub brak po- żywienia i t. p. czynniki, przyjdziemy do przekonania, że większa liczba opisanych odmian a nawet gatunków nie ma żadnej nau- kowej podstawy, jakkolwiek rzecz ta ze względu na same skorupy może mieć w systematyce niejakie usprawiedliwienie (Bąkowski, str. 85 - 86. Mięczaki galicyjskie. Lwów 1885). Ubarwienie ze- wnętrznej powierzchni skorupy bywa przeważnie oliwkowo-zie- lone lub jasno-brunatne. Bardzo rzadko jest to ubarwienie jedno- stajnem, lecz zwykle bywa przy rocznych przyrostach naprzemian jaśniejsze lub ciemniejsze. Na starych skorupach część tylna skorupy jest ciemniejszą, co stąd pochodzi, że na wystającej z mułu skorupie osadza się większa stosunkowo ilość szlamu. Starsze skorupy są nadto całe ciemniej ubarwione niż młodsze i to z tego samego powodu. W ogólności szczeżuje, żyjące w wo- dach czystych lub wapiennych, są jaśniej ubarwione niż pocho- dzące z wód namulistych i błotnistych. Także perłowo-maciczna barwa wewnętrznaj strony skorupy jest czystszą i jaśniejszą w wodach czystych a w namulistych wpada w odcień brudno- źółtawy. Wielkość i kształt skorupy są także bardzo zmienne a ró- wnież zawisłe od rozmaitych stosunków, w jakich zwierzę prze- bywa. Wogóle okazy młodsze są szersze od starszych, które z wiekiem coraz bardziej się wydłużają z wyjątkiem odmiany V. piscinaJis Nils, która i później zachowuje kształt bardzo zbli- żony do tego, jaki posiada w młodszym wieku. Clessin z tego powodu liczne formy, opisywane jako odmiany a nawet niektóre jako odrębne gatunki, uważa tylko za lokalne formy, różniące się tylko odmiennym kształtem skorupy, ale zresztą zgodne we wszystkich główniejszych znamionach gatunkowych. Są one nadto połączone ze sobą wielorakimi przechodowymi formami, które nawet ustalenie głównych odmian w tym gatunku wielce utru- dniają. U nas rozróżnić można dotychczas 4 następujące odmiany wybitniejsze, w około których ugrupować można rozliczne formy krajowe tego wielce zmiennego gatunku : 1) A. mntabilis Tar. cygnea Limie. Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 516, f. 355. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 704. Skorupka wielka, szeroka, jajowata, dość wypukła, cienka ale mocna. Naskórek -zwykle jasno zielony z żółtawymi lub 209 oliwkowo-zielonymi przyrostami i takimiź promieniami, wybie- gającymi z wydętego szczytu skorupy ku jej brzegom. Szczyt do środka brzegu grzbietnego więcej niż u innych odmian zbli- żony. Część przednia skorupy szeroka, zaokrąglona, część tylna przykrócona, stosunkowo dość szeroka i kończysto zaokrąglona. Tarcza i tarczka wyraźne, ściśnione. Brzeg górny krótki, zale- dwie wygięty, brzeg dolny bardzo wypukły, tylny brzeg krótki z dolnym tworzy kąt tępy i zaokrąglony. Perłowa macica czy- sta, niebieskawa, z mocnym połyskiem ; wciski mięśniowe wyraźne. Długość: 120-— 160'%, szerokość: 60— 90™Ai, grubość: 60— 70»/«. Odmiana ta należy do największych form, chociaż okazy dotychczas znajdywane w kraju a znachodzące się w Muzeum przeciętnie są mniejsze od następnej odmiany. Głównymi zna- mionami cechującymi tę odmianę są: położenie szczytu, zbliżo- nego więcej do środka brzegu grzbietowego niż u innych odmian, tudzież szerokość i kształt tylnej części skorupy. Żyje szczególnie w stawach, w których warstwa namułu nie jest gruba a przechodzi w odm. cellensis Schroeter, jeżeli dno stawu jest bardziej zamulone. Okazy muzealne pochodzą : ze Styru (Bołdury), Gnieznej (Trembowla), Zbrucza (Skała, Kudryńce), z Wereszycy (Gródek), z Jaworowa, Uszkowic, Świrza, Brzeżan, Poturzycy, Medowej, Kapliniec i Piotrowa (W. Ks. Poznańskie). 2) A. mutabilis var. pouderosa C. Pfeiffer. (Tab. XI. f. 199). Skorupka wielka, szeroka, kończysto jajowata, mocna, bar- dzo wypukła i bardzo gruba. Naskórek ciemno-oliwkowo- zielony lub zielonawo-brunatny. Szczyt skorupy wydęty, również więcej zbliżony do środka niż u typowej formy. Część przednia skorupy szeroka , zaokrąglona , część zaś tylna przykrócona i w krótki dziobaty koniec mocno zwężona. Tarcza i tarczka wy- raźne, ściśnione. Brzeg górny krótki, znacznie zgarbiony, czem jakoteż stosunkowo znaczniejszą wypukłością obok grubościen- nych skorup łatwo od innych naszych odmian się wyróżnia. Długość: 14:5''%,, szerokość: 85"^, grubość: 60^>%,. Ojczyzna: Podole. Okazy muzealne pochodzą tylko z oko- licy Jaryszowa nad Dniestrem (Słobudka). Uwaga. Odmiana opisana przez Bąkowskiego : Var. Zbrucsensis (Mię- czaki zebrane na Podolu w lipcu i sierpniu r. 1879, fig. 25. Tab. I.) jest bardzo zbliżoną, do tej odmiany. U 210 3) A. mutabilis yar. cellensis Schroeter. (Tab. X. f. 196). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 517, f. 356. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 704. Skorupka wielka bardzo wydłużona, jajowata, mało wypukła, cienka i krucha. Naskórek oliwkowo- brunatny lub zie- lonawy ; przód skorupy przykrócony, tył zaś mocno wydłużony, dzióbaty. Tarcza ściśniona wręgowata , tarczka bardzo mała. Szczyty mało wydęte, zwykle otarte. Perłowa macica mleczno- niebieskawa, bardzo często żółto-plamista. Długość : 100 — 200"!^, szerokość : 60 — 100"!^, grubość : 30—65'^, Żyje w stawach, sadzawkach, odlewiskach rzecznych i sta- wowych o dnie mocno namulistem. Dorasta też u nas, jak indziej w Europie środkowej, największych rozmiarów. Od innych od- mian wyróżnia się głównie mocno wydłużonym kształtem, kró- tszym przodem skorupy i wąskim nieco wygiętym dziobem, cienką i kruchą skorupą i w ogóle ciemniejszem ubarwieniem naskórka. Okazy muzealne pochodzą : z Seretu (Bohatkowce, Mię- dzygóry), Wereszycy (Janów, Gródek), z Pełtwi (Krzywczyce pode Lwowem, gdzie znaleziono największe okazy dochodzące 200%* dł.) i z innych dopływów Bugowych (Dźwinogród), Zarzecza, Poturzycy, Jaworowa, Krakowa i z Bohu (Pietniczany). Pododmiana v. rostrata Held. z mocno wydłużonym dziobem (tylna część skorupy), zarazem zatokowo odwężonym od brzegu górnego znachodzi się w wodach jeszcze bardziej namulistych. Okazy muzealne pochodzą ze Strypy (Płotycza, Kaplińce) Bobrki, z okolicy Lwowa (Hołosko), Gródka, Chodorowa i Kra- kowa. Największe okazy dochodzą 150"*^ długości, 76'%i szero- kości a 50''5^ grubości. Naskórek w tej odmianie jest jeszcze ciemniejszy, ciemno-brunatny lub rdzawo-brunatny . 4) A. mutabilis var. piseinalis Nils. (Tab. XI. f. 198). Clessin. JD. E. M. F. 2 wyd. str. 520, f. 357. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 707. Skorupka średniej wielkości, szeroka, jajovvati. Naskórek oliwkowo-zielony lub brunatny. Przód skorupy mocno przykró- cony i zaokrąglony; tył zaś zakończony krótkim i wąskim dzió- 2ii bem. Tarcza bardzo wysoka i ściśniona, tarczka mała. Szczyty mało wypukłe. Perłowa macica czysta, niebieskawa. Długość: 90 — 110"^, szerokość: 50— 60%», grubość: 30— 40^%* Odmiana ta wyróżnia się głównie wysoką, tarczą i stosun- kowo znaczniejszą szerokością , które to znamiona wszystkim odmianom w młodości są także wspólne. Jestto zatem forma, której cechy w młodszego wieku zacłiowały się najdłużej. Formy nale- żące do tej odmiany z tego powodu są dość trudne do wyró- żnienia; jedynie ilość przyrostów (u dojrzałych 8 — 10) rocznych jest rozstrzygającą, czy forma ta jest młodym stanem innych od- mian, czy należy do tejże odmiany. Według Hazaya żyje w wolno płynących wodach o dnie namulistym. Nieliczne okazy muzealne pochodzą z różnych miejscowo- ści. Najwięcej zbliżonymi do tej formy są okazy z Poturzycy, Bohatkowic i Halicza. 5) A. imitabilis a ar. auatina L. (Tab. XI. f. 197). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 522, f. 358. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 708. Skorupka mała, jajowata, cienka, mało wydęta. Naskórek zwykle ciemno oliwkowo-brunatny z rocznymi przyrostami do siebie bardzo zbliżonymi. Przód skorupy krótki, tył zaś zakoń- czony krótkim mniej lub więcej odwęźonym dziobem. Tarcza i tarczka mało wystające; szczyt słabo wypukły, mocno ku ty- łowi wysunięty ; perłowa macica zwykle czysta i niebieskawa. Długość : 85—90'"/^, szerokość : 45 - 60%, grubość : 25— -30'"/„ Odmiana ta wyróżnia się mniejszj^mi wymiarami i kształ- tem wydłużonym , owalnym, a głównie bardzo do siebie zbliżo- nymi przyrostami rocznymi. Przebywa w wodach zwolna pły- nących, w namulistych stawach i t. p. Okazy muzealne pochodzą : z stawu Brzeżańskiego, Gró- deckiego, z Rudy nad Bugiem , Halicza (Łukiew), Zarzecza i Bohu (Pietniczany). 180. Anodouta complanata Ziegler. (Tab. xri. f. 200). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 525, f. 269. • — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 717. Zwierzę różni się od poprzedniego gatunku głównie budową skrzel delikatniejszą ; prążki poprzeczne skrzel są głębsze, podłu- 212 żne, mniej wyraziste, przebiegają w kierunku bardziej prostym | kaletki lęgowe tworzą regularniejsze kwadraty. Skorupka mała wielkością zaledwie dorównywająca ostatniej odmianie gatunku poprzedniego, kończysto jajowata, cienka, mało wydęta, mocno prążkowana z wyraźnymi dość do siebie zbliżonymi przyrostami rocznymi. Przód skorupy mocno przykrócony i zwężony, tył zaś dość wydłużony i mocniej zwężony ; szczyt ku tyłowi bardzo wysunięty, mało wystający. Tarcza długa, wąska i ściśniona; tarczka mała. Brzeg górny znacznie wypukły ; brzeg przedni bardzo wąski, kończysto zaokrąglony; brzeg dolny bardzo długi schodzi się z brzegiem tylnym w tępo zaokrąglone naroże. Wię- zadło wąskie dość grube ; listewka zawiasowa wąska ; wciski mięśniowe bardzo wgłębione. Naskórek brunatno -zielonawy, per- łowa macica niebieskawa, zwykle żółtawo-plamista. Długość : SO"im, szerokość : 46'"/«», grubość : 25"'^^. Ojczyzna: Europa środkowa. U nas rzadki , znany dotychczas tylko z Podola i pow. Sokalskiego. Przebywa w rzekach i potokach całej Europy, ale o wiele jest rzadszy od A. mutabilis. Pod względem wielkości i kształtu skorupy bardzo małym ulega zmianom. Szczyty są często nagryzione i otarte jak zwykło u skójek. Okazy muzealne pochodzą z Halicza nad Dniestrem, Ku- dryniec nad Zbruczem, Podgórzan nad Seretem, z pod Sokala nad Bugiem (Walawka) i z Pietniczan nad Bohem. 2. Rodzaj. Unio, Skójka N, lud. (Skrzek S. Krzeczec Jach.) Zwierzę z nogą językowatą. Skrzela wzdłuż całej swej dłu- gości do płaszcza przyrosłe ; płatki przygębne jak u szczeżuji ; 2 mięśnie zwierające, 3 parzyste mięśnie czepne, pomiędzy któ- rymi para mięśni podszczytowych , przytwierdzonych do dolnej strony listewki zawiasowej. Skorupa gruba z bardzo przykróco- nym przodem a bardzo wydłużonym tyłem. Zawiasa opatrzona l/s krótkimi zębami przednimi a '^j^ długimi zębami tylnymi. Rodzaj ten posiada bardzo obszerne rozmieszczenie ; w półno- cnej i środk. Europie jednakże nie wiele znachodzi się gatunków, należących do tego rodzaju. Niemniejszą jest zmienność poszcze- gólnych gatunków tak pod względem wielkości, kształtu i ubar- wienia skorupy, jak w poprzednim rodzaju. Są to jednakże tylko 213 mniej lub więcej wybitne odmiany, licznymi formami przejścio- wymi ze sobą połączone. Podobnie jak u szczeżuji i tu stosunki fizykalne i chemiczne wody, w których zwierzę żyje, wpływają na zmienność formy. Nasze skójki dosięgają około 15 lat wieku. Zupełnie dorosłe okazy są 10 — 12-letnie. Szerokość przyrostów rocznych podobnie jak u szczeżuji od 3 — 4 roku jest coraz mniej- szą ; w najstarszym zaś wieku brzegi skorup stają się błonia- stymi a wzrost dalszy zwierzęcia ustaje. Częstymi są bardzo skorupy nieprawidłowo wykształcone, szczególnie w wodach o silnym prądzie a o dnie kamienistem. Na wewnętrznej po- wierzchni często tworzą się perłowate nierówności i chropowa- tości. U nas żyją tylko 3 gatunki, znane także z innych okolic Europy środkowej. 181. Unio pictorum L. (Tab. xn. f. 202). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 534, f. 362. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 723. Zwierzę czerwonawo-brunatno, żółtawe lub szare. Skorupa mocno wydłużona, pękata, delikatnie prążkowana z bardzo wy- raźnymi prążkami ciemniejszymi jako przyrostami rocznymi. Naskórek zwykle jasno-żółtawo-zielonawy, ciemno-oliwkowy lub brunatny. Przód skorupy krótki, zaokrąglony, tył bardzo wy- dłużony, krótko zaostrzony. Szczyty szerokie wypukłe, złożone z listewek nierównych, guzowatych. Tarczka mała, nieco ści- śniona ; tarcza długa mało ściśniona, niewybiegająca w wyraźne naroże. Brzeg górny słabo wypukły, brzeg przedni wąski, zao- krąglony ; brzeg dolny długi, prosty lub nieco zatokowo wycięty, mniej lub więcej równoległy do brzegu górnego, ku brzegowi tylnemu kątowato zagięty. Brzeg tylny krótki tworzy z brze- giem dolnym dziób wąski, zaokrąglony. Więzadło dość długie, mocne. Powierzchnia wewnętrzna lśniąca, niebieskawo-białą ma- cicą perłową wyłożona. Listewka zawiasowa wąska. Zęby prze- dnie bardzo ściśnione, ostre ; zęby tylne długie ostre. Wciski przednie głębokie , tylne bardzo płytkie. Wcisk płaszczowy wyraźny. Długość: 95—126%, szerokość: 35—54%. Grubość: 25-45%. Przebywa w potokach , strumieniach , rzekach i stawach. U nas znachodzi się wszędzie na niżu i Podolu. Ulega mniej 214 zmianom kształtu niż inne gatunki tego rodzaju. Główna zmien- ność tej formy polega na ukształtowaniu przodu skorupy, tudzież na ubarwieniu jaśniejszem lub ciemniejszem. W rzekach o dnie piasczystem mają skorupy, naskórek żółty lub żółtawy, w rze- kach namulistych albo błotnistych stawach żółtawo - brunatny a nawet czarny. "Wewnątrz skorup zdarzają si^ czasem wytwory podobne do pereł. Okazy muzealne pochodzą : z Wisły (Kraków), Szczerca, Wereszycy (Gródek), Dźwinogrodu, Kasperowiec (Seret), z Gniezny (Trembowla), Szkła, Chodorowa, Rzeszowa, Zarzecza (Mleczka), Olszanicy, Janowa i Pietniczan (Boh). Głównymi odmianami są: a) var. limOSUS Mis. (Clessin. B E. M. F. 2 wyd. str. 573, f. 363). Tył skorupy rozszerzony w dziób tępo zaokrąglony. Naskórek ciemno- brunatny lub czarny. Od typowej formy różni się głównie szerszym dziobem. Odmiana ta zarówno jest pospolitą jak forma typowa. b) var. aciitirostris m. Przód skorupy mocno rozszerzony, tył zaś bardzo mocno zwężony w dziób kończysty, ostro zaokrąglony. Brzeg górny mniej wygięty a przeto tył skorupy stosunkowo mocniej niż u typowej formy zwę- żony. Naskórek blado- oliwkowy z bardzo wyraźnie uwy- datnionymi ciemniejszymi smugami końcowymi rocznych przyrostów. Okazy muzealne zupełnie dorosłe (Dł. 128'»6», szer. 56"!/m, grub. 46"^i,) pochodzą z okolicy Bobrki. Obie wymienione odmiany są skrajnymi formami typo- wej między nimi środkującej. Do szeregu pierwszej odmiany na- leżą okazy z rozszerzonym a do szeregu drugiej z mocno zwężo- nym tyłem. Najwięcej od typowej formy oddala się druga z po- wyższych odmian. 182. Unio tumidus Phil. (Tab. XII. f. 201). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 540, f. 366. — B. M. F. 6. U. u. d. S. str. 738. Zwierzę żółtawo- szare z nogą tęgą toporkowatą. Skorupa jajowato-kończysta, znacznie mniej wydłużona niż w poprzednim gatunku, pękata, szczególnie mocno wydęta na przodzie, bardzo gruba z oliwkowym zielonawo - brunatnym naskórkiem. Przód skorupy szeroki, zaokrąglony, tył zaś ku dziobowi prędko zwę- 215 żony. Szczyty wydęte, złożone z 4—5 listewek wystających, przerywano guzowatych. Tarcza długa i wąska, tarczka wyraźna, mało ściśniona. Brzeg górny wypukły, brzeg przedni tępo zao- krąglony, b. dolny nieco tylko wygięty, tworzy z brzegiem tyl- nym dziób ku końcowi dośó mocno zwężony. Więzadło bardzo mocne, żółtawo - brunatne. Listewka zawiasowa szeroka. Zęby przednie, długie i wąskie ; ząb prawej skorupy karbowany, dłuż- szy niż wyższy ; oba zęby lewej skorupy poza sobą ległe ró- wnież karbowane. Wciski mięśniowe i płaszczowe wyraźne ; wcisk mięśniowy przedni bardzo głęboki. Długość : 80 — 110«^, szerokość : 50 — 60«!/W, grubość : 30— 40«^. Przebywa w okolicach podgórskich i górskich, rzadziej w nizinach i na Podolu. Bąkowski w rozmieszczeniu tego gatunku spostrzegł znaczne przerwy, trudne na razie do wytłumaczenia. Miejscami (Strzyżów, Szkło) pojawia się bardzo licznie, w innych zaś okolicach występuje tylko w niektórych rzekach i to nie- licznie. Tak samo ma się rzecz i w Niemczech. Według Clessina nie ma tej skójki w zachodnio-południowym kącie Niemiec w do- pływach górnego Renu i Dunaju. Całokształtem swoim, rzeźbą szczytów i ustawieniem zębów przednich skójka ta łatwo się wyróżnia od innych gatunków a szczególnie od poprzedniego, do którego niektórymi swymi odmianami jest zbliżoną. Zmienność tego gatunku w tych sa- mych odbywa się granicach jak u innych skójek. Przedewszy- stkiem w szeregu form z różnych okolic naszego kraju rozróżniają się dwie skrajne postaci , z których u jednej tył skorupy jest mocno wydłużony ale szeroko-dzióbowaty u drugiej zaś mocno przykrócony a krótko- i wązko-dzióbowaty. Cl) Yar. longirostris m. Tył skorupy wydłużony, szeroko-dzió- bowaty, przód tępy ; brzeg dolny słabo wygięty. Naskó- rek ciemno-brunatny. Zbliżona do var. limicola Mórch. Okazy muzelane pochodzą z Zarzecza (Mleczka) i Szczerca. ł>) var. breyirostris m. Tył skorupy przykrócony, krótko-dzió- bowaty ; przód szeroko zaokrąglony, tępy ; brzeg dolny znacznie wygięty. Naskórek oliwko wo-zielony lub bru- natny. Okazy muzealne pochodzą z Rudy nad Bugiem, Kudryniec nad Zbruczem , Grródka nad Wereszczycą, Szczerca i Rzeszowa. 216 Typowe formy posiada Muzeum : z Zalesia (Stryj), Gródka (Wereszyca), Kudryniec (Zbrucz), Brzeżan (Złota Lipa), Janowa ("Wereszyca), Szkła, Tyśmienicy (Worona), z Poznania (Warta). 183. Unio batavus LamarcTc. (Tab. XII. f. 203). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 544, f. 370. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 741. Zwierzę szare lub źółtawo-brunatne z nogą toporkowatą, żółtawo białą ; płaszcz przy szczelinie oddechowej i odcłiodowej podwójnym wieńcem wyrostków opatrzony. Skorupa jajowata, wydęta z przyrostami delikatnymi. Naskórek żółtawo- zielony, brunatny lub czarno-brunatny. Przód skorupy bardzo przykró- cony i tępo zaokrąglony ; tył w porównaniu z innymi skójkami mało wydłużony, szeroko-dzióbaty. Szczyty mało wydęte, bardzo zbliżone do brzegu górnego, rzeźba ich mało wyraźna, złożona z 4 mało uwydatnionych blaszek guzowatych. Tarcza i tarczka słabo rozwinięte, wąskie, nieco ściśnione; b. górny długi, mało wypukły ; brzeg przedni zaokrąglony przechodzi nieznacznie w górny i dolny. B. dolny długi, prosty, prawie równoległy do b. górnego. B. tylny krótki przechodzi również zwolna w b. dolny. Więzadło krótkie, żółtawo-brunatne ; listewka zawiasowa szeroka ; zęby przednie mocne, ściśnione, stożkowate, tęgie i wy- raźnie karbowane. Perłowa macica niebieskawa lub cielistawa. Wcisk mięśniowy przedni głęboki; wcisk tylny bardzo płytki; wcisk płaszczowy wyraźny. Długość : 60— 70>^, szerokość: 30— 35"V, grubość: 20— 26"y»». Ojczyzna: Europa. Dość liczna w rzekach, potokach i strumieniach, rzadka zaś w wodach stojących całego kraju. Okazy muzealne pochodzą: z Wisły pod Krakowem, Warty pod Poznaniem, Brzeżan, Rudy nad Bugiem, Poturzycy, Kołomyi, Stryja, Stanisławowa, z Bohu (Pietniczany), Sereta (Gródek), Zbrucza (Kręciłów), Dniestru (Zurawno) i t. d. Skójka ta należy do równie zmiennych z pomiędzy trzech rozpoznanych u nas gatunków. Mimo tej zmienności jednakże już na pierwszy rzut oka powyżej podanymi cechami wyróżnia się od dwu poprzedzających gatunków, głównie zaś rozmiarami zna- cznie mniejszymi (gdyż największe okazy zaledwie 80%* długości dosięgają, przeciętnie zaś tylko 60'»ńn. dochodzą), ciemniejszem 217 zwykle ubarwieniem naskórka a najwięcej właściwym swym kształtem z tępo zaokrąglonym i szerokim przodem skorupy. Wyraźnie odgraniczonych odmian tu nie ma a te które można wyróżnić odpowiadają podobnym w poprzednich gatunkach we- dług tego czy tył skorupy jest bardziej wydłużony i szeroko- dzióbowy, czy też przykrócony a przytem wązkodzióbowy i koń- czysty. W obu tych kierunkach zbaczają przeliczne formy tego gatunku. a) var. ater Nils. {Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 547, f. 371). Tył skorupy bardziej wydłużony, szeroko - dzióbowaty, przytępiony. Okazy muzealne pochodzą: ze Strzyżowa, Tyśmienicy (Worona), Rzeszowa (Wisłok), Janowa (We- reszyca). Okaz bardzo starej skójki, której brzeg dolny zato- kowo jest wycięty, ma postać nerko watą. Rossmassler opisał tę formę pod nazwą U. reniformis Ross. Icon, f. 213). Według Clessina należy atoli ta forma do powyższej od- miany. Wycięcie bowiem b. dolnego zatokowe zdarza się także i u inych skójek w starszym wieku. b) var. craSSUS Betz (Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 548. f. 372). Tył skorupy przykrócony, wąsko - dzióbaty, zaostrzony. Okazy muzealne pochodzą z Wisłoka (Rzeszów), Łukwi (Halicz), Seretu (Podgórzany), Kopii (Piotrowo), Zbrucza (Kręciłów) i t. d. XVI. RODZINA. Cycladidae. Grochówkowate. Zwierzę z połami płaszcza zrosłymi w ten sposób, że tylko na dolnym brzegu pozostaje szeroka szczelina do przepuszczania nogi wyciągalnej i językowatej ; na tylnym brzegu znachodzą się dwie cewki : oddechowa i odchodowa. Skrzela nierówne* Skorupa mała z dwu równjch połówek złożona, kolistawa lub jajowata ; szczyty pośrodku brzega górnego umieszczone albo wysunięte ku brzegowi tylnemu a zatem przeciwnie jak u skój- kowatych. Ząbków przednich 1/2 krótkich a tylnych ^/, również krótkich. Powierzchnia wewnętrzna skorupy perłowo-maciczna. Grochówkowate są po całej kuli ziemskiej rozmieszczone. Formy większe i gruboskorupne znachodzą się tylko w pasie 218 między- i przy zwrotnikowym. U nas żyjące gatunki należą, do drobnych małżek, na które dopiero w ostatnich czasach baczniej- szą zwrócono uwagę. I. Rodzaj. Sphaerium Scop. Gałeczka B. (Kulka Ś. Serduszak J.). Cewka oddechowa i odchodowa dość długie, przy nasadzie zrosłe a ku końcowi widlasto rozbieżne. Skrzel dwie pary ; zewnętrzne mniejsze od wewnętrznych ; płatki przygębne i mię- śnie jak u skójkowatych ułożone. Skorupka mała, krągławego zarysu ; szczyty szerokie, pośrodku b. górnego umieszczone, mało wystające. Zawiasa złożona z szerszej lub węższej listewki, na której osadzone są zęby główne i boczne. Grłównych ząbków 1 — 2 na każdej skorupce pod szczytem ; zęby boczne krótkie, na prawej połówce skorupy podwójne, na lewej pojedyncze. "Więzadło krótkie. Wciski lekko zaznaczone. Małżki te przeby- wają na dnie wód stojących, bardzo rzadko płynących. Znacho- dzą się na całym obszarze kraju. U nas wykryto dotychczas tylko trzy gatunki, z których jeden należy do podrodzaju : Spliae- riastrum Bourg. a dwa do podrodzaju Corneola Cl. Podrodzaj. Si^haeriastrum Bourg. 184. Sphaerium riyicola Leach. (Tab. XI. f. 178). Clessin. JD. E. 31. F. 2 wyd. str. 557, f. 375. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 749. Zwierzę podłużnie krągławe, żółtawo-szare ; noga biała, lemieszowata, zaostrzona; płaszcz żółtawo-biały z żółtym brze- giem; cewki mięsno- czerwone, poprzecznie drobno prążkowane, 2 — 4'7'n długie. Cewka oddechowa dłuższa i szersza od odchodo- wej ; płatki przygębne wąskie, wrzecionowate, poprzecznie prą- żkowane; skrzele białe. Skorupka wielka, kolistawo-jajowata, równoboczna, dość wypukła, mocna, z wyraźnymi przyrostami, skutkiem czego wygląda jakby gęsto użebrekowana, barwy bru- natnej z brzegiem dolnym żółtawym. Szczj^t szeroki, nieco przy- tępiony. Brzeg górny krótki mało wypukły ; b. przedni jedno- stajnie zaokrąglony; b. tylny, zaokrąglony, tworzy z b. dolnym kąt tępy. B. dolny, słabo łukowaty, przechodzi nieznacznie w brzeg 219 przedni. Więzadło bardzo mocne i stosunkowo długie, jasno- brunatne. Listewka wąska zajęta w całej swej szerokości ząb- kami. Perłowa macica sinawo-biała, wciski mięśniowe i płaszczowe wyraźnie odznaczone. Lewa skorupka ma ząbków głównych 2, z którycłi tylny jest krótki, cienki a przedni tęgi, w zarysie trójkątowy, wierzchołkiem ku szczytowi zwrócony, przy nasadzie wycięty. Eowek pomiędzy oboma ząbkami szeroko trójkątowy, ząbki boczne pojedyncze, bardzo tęgie, dość wysokie z przytę- pionymi wierzchołkami. Prawa skorupa: ząbków głównych 2, z których tylny jest trójkątny, nierówno-boczny, wierzchołkiem ku szczytowi skierowany a na swej powierzchni z głębokim rowkiem ; przedni ząbek cienki, mało wygięty do wierzchołka tylnego ząbka uczepiony. Ząbki boczne podwójne, zewnętrzne znacznie cieńsze, niższe i krótsze od zewnętrznych, które są mocne i tęgie. Rowek pomiędzy obiema parami ząbków bo- cznych dość wąski i bardzo głęboki. Długość: 20 — 22™^, szerokość : 16 — 17'im,, grubość: 12 — 13%». Znachodzi się w całym kraju na niżu i wyżynie podolskiej w większych rzekach. W Europie nie wszędzie się znachodzi. Nie ma jej w Danii, Szwecyi; północnej Rosyi, brak jej także na górnem dorzeczu Renu i Dunaju. Ulega stosunkowo bardzo małym zmianom, tak co do kształtu skorupy jak ząbków. Okazy muzealne pochodzą : z Sokala, Poturzycy, Poździ- mierza, Rudy, Pieniak, Medowej, Bohatkowic, Podpieczar, Rze- szowa, Skały i t, d. 2. P o d r o d z a j. Corneola Cl. 185. Sphaeriiim corueum L. (Tab. IX. f. 179). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 561, f, 377. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 751. Zwierzę barwy białawej z nogą długą a gdy jest zupełnie wyciągnięta prawie tej samej długości co skorupa, lancetowata, prześwietlająca, z płaszczem na krawędzi zgrubiałym. Cewka oddechowa i odchodowa czerwonawo -żółta, stożkowata, z których atoli pierwsza jest grubszą i dłuższą od drugiej. Skorupa koli- stawo-jajowata, w przecięciu prawie sercowata, z szerokim mało wystającym szczytem, cienka, barwy szarawo-rogowej, delikatnie 220 prążkowana (przyrosty wpółśrodkowe), lśniąca, ku przodowi nieco zwężona, ku tyłowi zaś szersza i słabo przytępiona. Brzeg górny dość wypukły. Brzeg przedni zaledwie zwężony i ostro-zaokrą- glony, b. dolny bardzo wypukły. Tarcza i tarczka zaledwie wi- doczne ; więzadło krótkie ; perłowa macica niebieskawa. Wciski mięśniowe wyraźne, listewka zawiasowa szeroka. Lewa skorupa ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny cienki, mało wygięty i mało ku brzegowi zewnętrznemu pochylony, nieco niższy od wewnętrznego, który do połowy zakrywa. Ząbek wewnętrzny dłuższy, prawie kątowato wygięty z tylnem ramieniem grubszem i nieco wyższem od przedniego. Rowek między oboma ząbkami wąski i krótki ku wewnętrznej stronie skorupy dość znacznie rozszerzony. Ząbki boczne pojedyncze i tęgie ; przedni bardzo wysoki i przytępiony, tylny dłuższy mniej zaostrzony i niższy. Prawa skorupa ma tylko 1 ząbek główny, prawie kątowato wy- gięty z tylnem ramieniem szerszem, na którego powierzchni znachodzi się szeroki a płytki roweczek ; ramię przednie tego ząbka jest wąskie, mało wygięte, ku końcowi nieco zgrubiałe. Ząbki boczne podwójne ; zewnętrzne dość rozwinięte ale znacznie niższe, więcej przypłaszczone i mniej zaostrzone, wewnętrzne zaś tęższe, ale jeszcze bardziej płaskie i niższe niż na lewej skorupie. Rowek między obiema parami ząbków bocznych dość płytki. Długość: 10 — 17-5«v, szerokość: 8—10*^, grubość: 6— S^S™^. Ojczyzna: Żyje prawie w całej Europie. Pospolita w ca- łym kraju po wodach stojących i zwolna płynących tak na pod- górzu, jak na niżu i wyżynie podolskiej. Okazy muzealne pochodzą ze Lwowa, Rawy Ruskiej, Tar- nopola, G-rzymałowa, Gródka, Bohatkowiec, Poturzycy, Horo- dnicy. Krynicy, Mikołajowa, Rzeszowa, Bobrki i t. d. "Wielkość skorupek tego gatunku waży się pomiędzy 6 — I7"';,n dł. Bardzo rzadko jednakże przekraczają IS^-Zm, dł. Mniej- sze okazy są stosunkowo szersze i wypuklejsze. Ubarwienie skorupy, jak zwykle u wodnych mięczaków zależy od jakości wody, w której zwierzę żyje. Skorupa bywa ciemno- brunatna, prawie kasztanowata lub blado-brunataa. Często prążki przyro- stowe są naprzemian ciemniejsze i jaśniejsze, w ogólności zaś im bliżej szczytu tern ciemniejsze a przy samych brzegach blado-żółtawe. Pod względem kształtu skorupy trudno dla wiel- kiej zmienności wyróżnić odmiany wybitne. Clessin stara się 221 je oprzeć na kształcie ząbków, równie atoli zmiennych, U nas wyróżnił Bąkowski jedną tylko główną odmianę : Sph. coru. var. nucleus Studer. (Tab. IX. f. 181). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 564, f. 378. Skorupa jest mocno pękata, kulistawa z bardzo wysokimi szczytami. Od formy typowej różni się nadto mniejszymi wy- miarami. (Dł. 7™A>i, gr. 6™/™). Znachodzi się wraz z formą typową w całym kraju. Okazy muzealne pochodzą : ze Strzyżowa, Lu- bienia, Tarnopola, stepu Pantalichy i t. d. 186. Spliaerium scaldianiim Normand. (Tab. IX. f. 180). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 566, f. 388. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 751. Skorupa średniej wielkości, podłużnie jajowata z szczytem bardzo wystającym, nieco poza środek brzegu grzbietnego wy- suniętym , dość pękata , wyraźnie prążkowana , żółtawo-szara, z żółtym (pasem) rąbkiem wzdłuż ostrościśnionych brzegów: dolnego, przedniego i tylnego. Przód skorupy przykrócony i za- okrąglony, tył nieco wydłużony i zwężony. Brzeg górny dość krótki, mało wypukły. B. przedni zaokrąglony, b. tylny z dol- nym tworzy tępo zaokrąglone naroże. B. dolny długi, mało wypukły. Więzadło dość długie, brunatne. Wciski mięśniowe zaledwie odznaczone ; listewka zawiasowa szeroka. Skorupa lewa ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny jest bardzo długi prawie całkowicie obejmujący ząbek wewnętrzny, mało zgięty, cienki. Ząbek wewnętrzny krótki, mało wygięty ; rowek między oboma ząbkami wąski i długi. Ząbki boczne pojedyncze, dość zaostrzone. Skorupa prawa ma 1 ząbek główny, mało wygięty, którego ramię tylne jest zgrubiałe a krawędź górna ostra, prze- dnie zaś ramię niższe od tylnego. Ząbki boczne podwójne ; ze- wnętrzne nieco krótsze i niższe od tęższych wewnętrznych. Ro- wek krótki, bardzo wgłębiony, dość wąski. Długość : 10 — 12^^, szerokość : 8 — 9™^v, grubość : 6 — 7%t. Gatunek ten różni się od poprzedniego głównie kształtem podłużnie owalnym, w ostrą krawędź zetkniętym i brzegami sko- ^^PY) jej barwą żółtawo szarą, żółtym rąbkiem wzdłuż krawędzi 222 dolnej, przedniej i tylnej jakoteż długością ząbka zewnętrznego głównego. Ojczyzna: Niemcy północne, Szląsk. U nas znany jest ten gatunek dotychczas tylko z Bobrki (opodal Lwowa) i Grzy- mało wa (Gniła). Uwaga. Spliaerium mamillaniim West Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 672, f. 385), odznaczające się obok czapeczkowato na- nabrzmiałych szczytów także mniejszą wypukłością skorupki znachodzi się w sąsiednim Szląsku (Gorlice i Proszków). Prawdopodobnie będzie się znajdywać także w Galicyi Za- chodniej i w Królestwie. 2. Rodzaj. Calyculina Cl. Kruszynka B. Zwierzę tak co do zewnętrznego kształtu jak swej budowy wewnętrzej bardzo zbliżone do poprzedniego rodzaju. Skorupkę ma prawie równoboczną, bardzo cienką z szczytami wydłużonymi w krótkie stożkowate wypuklenie zakończone małą czapeczką. Listewka zawiasowa bardzo wąska lub^brak jej. Ząbki jak w ro- dzaju poprzednim ukształtowane. 187. Calyculina laciistris Muller. (Tab. XI. f. 182). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 576, f. 387. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 752. Zwierzę delikatne, prześwietlające, mleczno białe z nogą nieco różowawą i mięsno-czerwonymi cewkami. Płaszcz przeźro- czysty, niekiedy szarawo obrzeżony. Noga długa jajowata. Cewki stożkowate; cewka odchodowa krótsza i węższa od oddechowej. Płatki przygębne dość wielkie, językowate, z przodu zaostrzone. Otwór gębowy bardzo mały. Skorupka podłużnie jajowata, cienka, prześwietlająca, mało wydęta, bardzo delikatnie prążkowana, lśniąca, żółtawo-szarej albo białawej barwy; przód jej nieco zwężony, tył szerszy, przykrócony. Szczyty pośrodkowe ; czapeczka dość wielka, wyraźnie odsądzona. Brzeg górny prawie prosty, b. przedni nieco zaostrzony ; b. tylny mało wypukły, skośnie tępo ucięty ; b. dolny mało wypukły tworzy z b. tylnym kąt tępy. Wię- zadło dość długie, delikatne. Wciski mięśniowe niewyraźne. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, delikatne i krótkie, ze- wnętrzny bardzo cienki, ledwie zgięty, zakrywający wewnętrzny 22b do połowy. "Wewnętrzny ząbek małoco grubszy od zewntjtrzego, bardzo mało zgięty. Rowek między oboma ząbkami wąski i krótki, ku tyłowi małoco rozszerzony. Ząbki boczne pojedyncze, delikatne ; przedni zaostrzony, tylny dłuższy, tępszy i niższy. Skorupa prawa ma 1 ząbek główny, delikatny, mało zakrzywiony, ku tyłowi nieco zgrubiały, ku wewnątrz skorupy skierowany z powierzchnią mocno zaklęsła; ząbki boczne podwójne, zewnętrzne bardzo de- likatne i niskie, wewnętrzne mocniejsze ale mało zaostrzone ; rowek między oboma wąski i dość głęboki. Długość: 7'6'%, szerokość: 5-5— 6"'^i, grubość: 3-5—4%. Ojczyzna: Europa i Azya Północna. Przebywa w wodach stojących całego kraju. Pod wzg lędem wielkości i kształtu ulega dość znacznym zmianom. Największe okazy dosięgają przeszło 10"'l,n dł. ale zarazem różnią się odmiennym zarysem skorupki od okazów powyżej podanej normalnej wielkości. Ubarwienie bywa także zmienne. Zwykle są szarawo żółte, rzadziej brudno- białe lub szara wo-śniade. Okazy muzealne pochodzą : z Mikuliniec, Bartatowa, Firle- jowa. Kołomyi, Rzeszowa, stepu Pantalichy, Bohatkowic nad Seretem, Mikołajowa, Dobrzanicy w brzeżańskim po w.. Mielnicy, Lubienia, Zaleszczyk, Strzyżowa, Hołoska i Janowa. a) Cal. lac. var. major Dup. (Clessin. D. E. M. JE. 2 wyd. str. 578, f. 388). Odznacza się skorupką mało wydętą , bardzo cienką, w zarysie podłużnie trapezowatą. Brzeg górny prawie całkiem prosty. Szczyty w środku położone ; b. tylny długi, ukośnie ścięty, bardzo mało wypukły prze- chodzi w b. dolny tępem, zaokrąglonem, wyrażnem na- rożem. Długość: 9 — ll'%», szerokość: 7—8"^, grubość: 4 — 5'5^^. Okazy muzealne pochodzą z Firlejowa, Lubie- nia i stepu Pantalichy. h) Cal. lac. var. Steiiii A. Schmidt. (Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 578, f. 389). Skorupka średniej wielkości, pękata, cienka z słabo uwydatnionymi kątami. Brzeg górny wypukły. Długość: 8*%., szerokość: 7"^, grub. : 4— 4'5%»^ Okazy muzealne pochodzą z Rudy nad Bugiem, Szczerca, Rzeszowa, Stepu Pantalichy i Tatr (Staw Toporowy). Okazy tatrzańskie wyróżniają się znaczniejszymi wymia- rami (długość : 10"'»i) i większą wypukłości ą. 224 3. Rodzaj. Pisidium C. Pfeiffer. Grochówka B. (Ziarnik S., Groszak J. Groszec J.). Zwierza delikatne z nogą długą, lancetowatą, ściśnioną. Cewka oddechowa i odchodowa krótkie, w całej swej długości zrosłe ze sobą. Skorupka mała, jajowata, mocna, z szczytami mało wystającymi, bardzo do b. tylnego zbliżonymi. Wiązadło krótkie. Ząbki zawiasowe zwykle na szerokiej listewce osadzone a zresztą jak w rodzaju Sphaerium ustawione. Do tego rodzaju należy wiele gatunków, rozmieszczonych po całej ziemi. 188. Pisidium amuicum Muller. (Tab. IX. f. 183). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 585, f. 394. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 757. Zwierzę barwy białawej lub szarawej ; płaszcz cienki z brze- giem ogrubnym. Noga długa, nożowata; cewki krótkie, walco- wato-stożkowate, przytępione. Skorupka wielka, jajowata, pękata^ mocna i gruba, wyraźnie i grubo prążkowana, prążki (przyrosty) nierówne. Szczyty szerokie, mało wystające ponad brzeg górny, położone przy końcu b. tylnego, niekiedy nagryzione. Brzeg górny mało wypukły. B. tylny przytępiony, bardzo mało wy- pukły ; b. przedni zaokrąglony ; b. dolny dość wypukły. Wię- zadło krótkie. Perłowa macica niebieskawa ; wciski mięśniowe wyraźne ; listewka zawiasowa szeroka. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, obokległe ; ząbek tylny cienki, długi nieco zakrzywiony, niższy od przedniego, krawędź jego górna dość ostra; ząbek przedni tęgi, trójkątny z wierzchołkiem zwróconym ku szczy- towi ; powierzchnia jego z rowkami, na 3 części rozdzielona. Rowek między oboma ząbkami szeroko- trójkątny. Ząbki boczne pojedyncze, tęgie; z nich przedni bardzo wysoki i zaostrzony, tylny zaś mniejszy i tępszy. Skorupka prawa ma 2 ząbki głó- wne, obokległe, prawie połączone w nasadzie ; przedni ząbek tęgi, trójkątny z nierównymi nieco wygiętymi bokami, z których bok najdłuższy ku zewnętrznej krawędzi skorupy jest zwrócony; wierzchołek tego ząbka leży pod szczytem a powierzchnia jego po środku jest zaklęsła. Ząbek tylay jest cienki, ostry, nieco zakrzywiony, znacznie niższy od przedniego, z kątowatą przy- sadką na końcu zwróconą ku wnętrzu skorupy. Ząbki boczne podwójne, zewnętrzne bliżej brzegu zewnętrznego są mocne, ale 225 znacznie krótsze i niższe od osadzonych na brzegu wewnętrznym, które mniej są zaostrzone niż ząbki przeciwnej skorupy. Rowek między oboma ząbkami krótki a między przednimi bardzo głęboki. Długość: ll^"^, szerokość: 8-6"^, grubość: 6*"^. Ojczyzna: Europa. Przebywa w potokach i rzekach o dnie błotnistem hib piaszczystem w całym prawie kraju na równiach i podgórzu. Okazy muzealne pochodzą ze Strzyżowa pod Rzeszowem, Krakowa, Pieniak, Przemyślan, Lubienia, Szczerca, Rudy nad Bugiem i t. d. Różnice w kształcie i ubarwieniu są nieznaczne. Skorupki mocno prążkowane ze szczytem nieco więcej oddalonym od tyl- nego brzegu są bardzo zbliżone do odmiany var. striatum Baudon. 189. Pisidium siipiiium A. Schmidt. (Tab. IX. f. 184). Clessin. B. E. M. F. 2 wyd. str. 588, f. 396. — B. M. F. O. U. u. d. 8. str. 758. Skorupka średniej wielkości, trójkątna, pękata, dość gruba. Szczyty zaostrzone, położone w narożu między b. górnym a tyl- nym z listewką skierowaną ku b. górnemu. Powierzchnia deli- katnie i jednostajnie prążkowana, słabo lśniąca; brzeg żółtawy. Brzeg górny od szczytu nagle zawrócony, prosty; b tylny bar- dzo przytępiony, prawie prosty; b. przedni wąski, wypukły; b. dolny wygięty, zwolna w przedni b. przechodzący ale od b. tylnego tępem narożem odgraniczony. Więzadło krótkie. Powierz- chnia wewnętrzna lśniąca ; perłowa macica biaława, mdła. Wciski mięśniowe wyraźne. Zawiasa położona w kątowato złamanej linii. Ząbki główne podłużne tuż w narożu utworzonem przez brzeg górny i tylny. Listewka bardzo mocna i szeroka. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne; tylny ząbek dość długi i zakrzywiony, cienki, z przodu ku tyłowi zwolna się podnoszący; ząbek prze- dni tęgi, trójkątny, prawie równoboczny, wierzchołkiem ku szczy- towi zwrócony; podstawa tego ząbka nieco wycięta. Rowek mię- dzy oboma ząbkami obszerny. Ząbki boczne pojedyncze, dość mocne, zaostrzone. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, ką- towato złamany z tylnem ramieniem tęgiem, na powierzchni z rowkiem , a z przedniem cieńszem i niższem z powierzchnią ostro krawędzistą. Ząbki boczne podwójne, zewnętrzne bardzo 15 226 delikatne i niskie, wewnętrze tęgie; rowek między nimi krótki, szeroki i mało zagłębiony. Długość : 4-6»%i, szerokość : 4'«/„, grubość : 2*5 — 3'>%. Żyje w namule rzek większych. Prawdopodobnie znacho- dzi się w całym północnym pasie umiarkowanej Europy (na północ od Alp) ale z niewielu jeszcze okolic znany. U nas zna- chodził ją Bąkowski na niżu i na wyżynie podolskiej. Okazy muzealne pochodzą z Seretu pod Trembowlą, Gniłej pod Horodnicą i z Bugu pod Mostami Wielkimi. Od następnego gatunku, którego szczyty 'opatrzone są także listewką, różni się właściwym zarysem skorupki i znaczniejszą jej wypukłością. 190. Pisidium henslowiaimm Sheppard. (Tab. IX. f. 185). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 590, f. 397. — J>. M. F. O. U. u. d. S. str. 758. Skorupka średniej wielkości, podłużnie jajowata, dość wy- pukła ale mniej niż w poprzednim gatunku, cienka, delikatnie prążkowana, barwy białawej lub popielata wej, na brzegu żółta- wej, prawie przeźroczysta. Szczyty zaostrzone z listewką skośnie ku brzegowi ustawioną. B. górny mało wygięty ; b. tylny od obu sąsiednich brzegów narożami zaokrąglonymi niewyraźnie odgraniczony. B. dolny słabo ale jednostajnie wygięty. Więzadło bardzo krótkie; perłowa macica bardzo słaba. Listewka zawiasowa wąska. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, z których ze- wnętrzny mało jest wygięty, dość skośnie ku b. zewnętrznemu nachylony, cienki, bardzo niski i zaledwie ponad b. zewnętrzny wystający ; ząbek wewnętrzny zaś jest mocniejszy, prawie równo- boczno-trójkątny. Ząbki boczne pojedyncze, dość wątłe, przedni nieco zaostrzony, prawie hakowaty, wyższy od tylnego. Sko- rupka prawa ma 1 ząbek główny, dość długi, w tępy kąt złamany, którego tylne ramię jest grubsze i krótsze od prze- dniego. Ząbki boczne podwójne, zewnętrzne delikatne ale prawie tej samej długości jak wyższe i tęższe wewnętrzne, które znowu są tępsze, aniżeli ząbki boczne skorupki lewej ; rowek między nimi dość długi i wąski. Długość: 4 — 6"'/«, szerokość: 3-5-4"'/'», grubość: 3'"/»». Ojczyzna: Żyje w całej Europie umiarkowanej na pół- noc od Alp w Niemczech, ale z niewielu jeszcze okolic znany. U nas znany tylko z Galioyi Wschodniej. Przebywa na dnie 227 mulistem w stawach i rzekach wolno płynących, niekiedy także w mniejszych wodach stojących. Z poprzednim gatunkiem, od którego różni si^ odmiennym zarysem skorupki, szczególnie brzegiem tylnym zaokrąglonym i słabo tylko przytępionym , zgadza się szczytami ulistewko- wanymi, czem łatwo daje się wyróżnić od wszystkich następnych gatunków. Okazy muzealne pochodzą z Bobrki, Grródka, Hołoska pode Lwowem, Szczerca i Rudy nad Bugiem. 191. Pisidiiim iutermedium Gassies (Tab. IX. f. 186). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 593 f. 399. — D. M. F. 0. U. u. d. S. str. 758. Skorupka średniej wielkości, jajowata, z szerokim, zaokrą- glonym, dość wystającym szczytem, mało wydęta z ostrymi brze- gami, delikatnie ale dość regularnie prążkowana z naskórkiem żółtawo-śniadym. Brzeg górny dość wygięty, b. tylny nieco przy- tępiony, mało wygięty; b. przedni dość zaostrzony; b. dolny bardzo wygięty. Więzadło krótkie, perłowa macica słaba, bia- ława. Wciski mięśniowe, wyraźne; listewka zawiasowa nie bar- dzo szeroka; ząbki główne zajmują całą szerokość listewki. Sko- rupka lewa ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny dość mocno zgięty, cienki z ostro-krawędzistą powierzchnią prawie tej samej wysokości jak wewnętrzny, który do połowy zakrywa. Ząbek wewnętrzny krótki, gruby, półksiężycowaty. Rowek mię- dzy nimi ku wewnątrz skorupy bardzo rozszerzony; ząbki bo- czne pojedyncze, mocne, bardzo wysokie ; przedni nieco u wierz- chołka łukowaty. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny mocno półksiężycowato wygięty, z tylnem ramieniem bardzo mocno zgrubiałem (maczugowato) a przedniem bardzo delikatnie zao- strzonem. Ząbki boczne podwójne , zewnętrzne dość mocne, o wiele niższe i krótsze od wewnętrznych, ale nieco ponad brzeg skorupki wystające ; wewnętrzne bardzo wysokie i tęgie. Długość: 6'>»lfn, szerokość: 6'%i. grbubośó: 3 — 3-5'«(„,. Ojczyzna : Znana tylko z niektórych okolic środkowych i południowych Niemiec, nadto z Szwajcaryi i Francyi. Odzna- cza się znaczną wielkością i małą wypukłością. Największy nasz okaz ma tylko Q^% długości. Żyje w sadzawkach i kałużach. Okazy muzealne pochodzą z Kołomyi. A 228 192. Pisidium fossariiium Clessin. (Tab. IX. f. 188). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 596, f. 401. — B. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 759. Zwierzę białawe, niekiedy czerwonawe, delikatne, prześwie- tlające ; płaszcz obrzeżony. Noga językowata , cewka krótka, stożkowata, przeźroczysta, utworzona z połączenia obu cewek oddechowej i odchodowej. Skorupka średniej wielkości, jajowata bardzo wydęta, delikatnie prążkowana, cienkościenna, lśniąca; szczyty szerokie zaokrąglone, wystające, prawidłowo ustawione. Brzeg tylny dość wygięty, zaledwie przytępiony; b. przedni mocno zaokrąglony i nieco zaostrzony ; b. dolny wygięty, odgra- niczony od b. tylnego narożem dość mocno zaokrąglonem. Wię- zadło krótkie, dość delikatne ; perłowa macica słaba, zwykle biaława ; wciski mięśniowe zaledwie naznaczone, zawiasa dobrze rozwinięta ; listewka wąska, w całej swej szerokości zajęta ząb- kami głównymi. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, z któ- rych zewnętrzny jest krótki, mało zgięty, cienki i ostro-krawę- dzisty, zwolna od tyłowi się podnosi i wewnętrzny ząbek do połowy zakrywa ; ząbek wewnętrzny mocniejszy, dość wygięty z tylnem ramieniem nieco krótszem i mocniejszem niż przednie; rowek krótki, ku wewnątrz skorupki bardzo rozszerzony ; ząbki boczne pojedyncze, wysokie, bardzo zaostrzone, przedni nieco haczykowaty. Skorupka prawa z 1 ząbkiem, dość krótkim, którego tylne ramię maczugowato zgrubiałe ma na swej po wierzchni głęboką brózdkę; ząbki boczne podwójne, zewnętrzne krótkie, dość grube, bardzo niskie i rzadko ponad brzeg sko- rupki wystające, wewnętrzne tęgie, dość zaostrzone ; rowek mię- dzy nimi krótki i głęboki. Długość: 5%, szerokość: 4*%i, grubość: 3'"m. Ojczyzna: Europa. Jestto najpospolitszy gatunek z gro- chówek. Żyje w stawach i sadzawkach, kałużach i rowach a w gó rach dochodzi do 1800"/i» n. p. m. "Wyróżnia się od innych ga* tunków tego rodzaju bardzo mocno półksiężycowato zakrzywio- nym ząbkiem lewej skorupki i mocnem zgrubieniem tylnego ramienia ząbka głównego skorupki prawej. Poszczególne odmiany zależą od mniej lub więcej wydłużonego lub bardziej wydętego lub spłaszczonego kształtu, wreszcie od ubarwienia skorupki i ustawienia ząbków. 229 a) Pis. fossariiium var. flavesceiis Clessin. (D. E. M. F. 2. wyd. str. 598.) Skorupka wielka bardzo mocno wydęta, z przo- dem nieco więcej zwężonym ; szczyty bardzo wystające, do b. tylnego nieco zbliżone. Naskórek jasno-żółtawy. Przebywa głównie w wodach na torfowiskach. Lubień, Przemyśl, Strzyżów. h) Pis. fossarinum Yar. modestiim Clessin. (D. E. BI. F. 2 wyd. str. 598). Skorupka wielka, węższa od typowej, bardzo mało wydęta, szczyty szerokie, mało wystające ; ząbek główny skór. prawej z ramieniem tylnem bardzo zgru- białem i z głęboką brózdką. Przemyśl. Okazy muzealne typowej formy pochodaą z Tatr, Czarno- hory, Rzeszowa, Przemyślan, Lubienia, Lwowa, Schodnicy, Szkła, Dobrzanicy, Strzyżowa, Rudy nad Bugiem, Mikuliczyna, Dźwi- nogrodu i t. d. 193. Pisidium riyulare Clessin. (Tab. IX. f. 187). Clessin. X>. E. M. F. 2. wyd. str. 594. f. 400. — B. M. F. O. U. u. d. S. str. 758. Skorupka średniej wielkości, trójkątna, pękata, grubościenna z naskórkiem delikatnie prążkowanym a wyraźnymi przyrosta- mi rocznymi. Szczyty dość zaostrzone, mało wystające, do tyl- nego brzegu zbliżone. B. górny zaledwie wygięty od szczytu spada nagle. B. tylny mocno przytępiony ; b. przedni wąski , bardzo zaostrzony ; b. dolny bardzo wygięty od tylnego zaokrą- glonem narożem odgraniczony, "Więzadło krótkie. Perłowa ma- cica bardzo wyraźna, niebieskawa. Wciski mięśniowe wyraźne. Zawiasa szeroka do połowy ząbkami głównymi zajęta. Sko- rupka lewa ma 2 ząbki główne, zewnętrzny krótki, mało wygięty, cienki z krawędzią ostrą, zwolna od przodu ku tyłowi wzniesiony, wewnętrzny kątowato złamany, mocniejszy, dość wysoki, krótki, tylne jego ramię prawie pod kątem prostym do przedniego przylega. Rowek bardzo szeroki, ząbki boczne poje- dyncze, mocne, dość zaostrzone. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, kątowato złamany ; tylne jego ramię ku wewnątrz grubsze, na powierzchni z głęboką brózdką; przednie ramię cienkie, przy końcu nieco ku wewnątrz zgięte i bardzo słabo zgrubiałe. Ząbki boczne podwójne; zewnętrzne cienkie, bardzo 230 krótkie, niskie, mimoto nieco ponad krawędź wystawaj ą ; we- wnętrzne wyższe, więcej zaostrzone. Długość: S"^, szerokość 4-5'^^, grnbośó : '2-b'%n. Żyje w potokach i strumieniacli. Ojczyzna: Niemcy, gdzie tylko z niektórych okolic jest znana. Odznacza się grubościenną skompką i kształtem ząbków głównych. Okazy muzealne pocho- dzą z Podmanasterza w okolicy Bobrki. 194. Pisidium pallidum Jefreys. (Tab. IX. f. 1S9). Clessin. D. E 31. F. 2 wyd. str. 599, f. 402. — D. E. M. F. 2 wyd. str. 760. Skorupka średniej wielkości, wydłużona, skośnie jajowata z przodem dość zaostrzonym; bardzo wydęta, cienkościenna bardzo delikatnie ale nieregularnie prążkowana, lśniąca ; naskó- rek blado żółtawy, szczyty zaostrzone, bardzo wystające. Brzeg górny dość wygięty, ku przodowi stromo opadający ; b. przedni bardzo zaostrzony, b. tylny zaokrąglony, zaledwie nieco przytę- piony ; brzeg dolny dość wypukły, więzadło krótkie, perłowa macica wyraźna, biaława; zawiasa delikatna, listewka wąska. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny jest delikatny, mało zakrzywiony, prawie w całej swej długości poza wewnętrznym stojący i zakrywający tenże tylko do połowy. Wewnętrzny ząbek mało zakrzywiony, nieco wyższy od zewnę- trznego, ku tyłowi mocniejszy, ku przodowi zaostrzony. Rowek między nimi dość długi, wąski, ku tyłowi zaledwie rozszerzony ; ząbki boczne pojedyncze, przedni z nich wyższy, na wierzchołku nieco przytępiony, tylny niski i ostry. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, krótki, delikatny, mało zakrzywiony, ku tyłowi maczugowato zgrubiały : przednie ramię delikatne : ząbki boczne podwójne, zewnętrzne krótkie, niskie, ponad brzeg skorupki mało wystające; wewnętrzne tęższe. Przedni ząbek wyższy od tylnego i dość zaostrzony : rowek krótki i wąski. Długość : 3-5 — 4'%,. Szerokość : 2-b—S"%. Grubość : 2 — 2-5%i. Ojczyzna: Europa środkowa. Żyje w mule wód stoją- cych. Różni się od innych grochówek łatwo właściwym kształ- tem skorupki. Okazy muzealne pochodzą z Grzymałowa, Rudy nad Bu- giem, Tamorudy. Kołomyi. Gródka, Strzyżowa, Firlejowa i Tatr. Clessin nie podaje go z Galicyi. 231 195. Pisidium obtusale Pfeiffer. (Tab. ix. f. 190). Clessin. I). E. 31. F. 2 wyd. 3tr. 602, f. 404. — D. JI. F. Ó. U. u. d. S. 3tr. 761. Zwierzę jajowat-e, delikatne, prześwietlające, białawe, lub szarawe. Płaszcz bezbarwny, często szary a nawet brnnatnawo zabarwiony ; brzeg płaszcza zgrubiały ; noga dłuższa od skorupki, cewka krótka: płatki przygębne małe; skrzela na brzegu nieco zgrabiałe, o i strony wewnętrznej falisto prążkowane. Skorupka mała. krągławo jajowata, bardzo wypukła, cienkościenna, deli- katnie i regularnie prążkowana, słabo lśniąca, naskórek żółtawy lub szarawy ; szczyty szerokie, wystające, ku środkowi b. gór- nego bardzo wysunięte. Brzeg górny bardzo wygięty, b. tylny zaokrąglony, zaledwie nieco zaostrzony; b. dolny bardzo wygięty bez naroży : więzadło krótkie, delikatne ; perłowa macica bardzo słaba, biaława. TTciski mięśniowe zaledwie widoczne : zawiasa bardzo delikatna, listewka bardzo wąska. Ząbki boczne do głó- wnych bardzo zbliżone. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny jest bardzo krótki, delikatny i cienki, mało zakrzywiony, niższy od wewnętrzego, który do połowy zakrywa ; ząbek wewnętrzny tęższy, nieco dłuższy, mało zgięty. Rowek między nimi dość wąski : ząbki boczne pojedyncze, dość wysokie i zaostrzone , prawie w równej odległości od ząbków głównych: przedni wyższy i bardziej zaostrzony. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, mało zakrzywiony z ramieniem tylnem grabem a przedniem eienkiem, dość wysokiem. Ząbki bo- czne podwójne, zewnętrzne bardzo delikatne, niskie, krótkie: wewnętrzne dość tęgie rowek między nimi szeroki i krótki. Długość: 3- 3'5"'>n, szerokość: 2-5— 3'«„,, grubość: 2 — 2*5'%. Odznacza się pomiędzy innymi grochówkami kolistawym zarysem, szczytami więcej ku środkowi wysuniętymi i mc cną wypukłością. Ojczyzna: Niemcy na północ od Alp. Przebywa w wo- dach stojących, kałużach i t. p. "W" Niemczech wyróżniają dwie odmiany, z których a) P. ob. lar. personatum Malm , znana ze Szląska, jest mało wypukłą z bardzo słabo wystającymi szczy- tami i przodem nieco wydłużonym i h) P. ob. car. fragUe Cl. znana z Niemiec północnych , jest bardzo wypukła . cienkościenna i nieregularnie prążkowana. U nas zdarza się często odmiana druga. 232 Okazy muzealne pochodzą z Lubienia, Szczerca, Ezeszowa, Przemyślan, Rudy nad Bugiem, Stepu Pantalichy i Tatr. 196. Pisidium uitidum Jenyns. (Tab. IX f. 191). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 608, f. 408. — D. M. F. O. U. u. d. S. str. 762. Zwierzę delikatne (wątłe), białawe, z cewką trąbkowatą. Skorupka mała lub średniej wielkości, nieco skośnie jajowata, wydęta, bardzo lśniąca, mocno prążkowana, żółtawa, dość gru- bośeienna, prześwietlająca. Szczyty nieco ku środkowi b. górnego zbliżone, szerokie, zaokrąglone, mało wystające. B. górny wy- gięty, b. przedni zwężony i zaokrąglony ; b. dolny bardzo wy- pukły; b. tylny zaokrąglony. Więzadło krótkie i delikatne. Per- łowa macica nikła, biaława. Wciski mięśniowe dość wyraźne ; zawiasa delikatna, listewka wąska; całą jej szerokość zajmują ząbki główne. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, dość niskie; zewnętrzny cienki, zgięty, długi, zakrywa wewnętrzny więcej niż do połowy: wewnętrzny więcej niż do połowy; wewnętrzny długi, mocniejszy, prawie kątowato złamany, tylne ramię jego nieco krótsze od przedniego ; rowek między nimi długi ku we- wnątrz nieco rozszerzony; ząbki boczne pojedyncze, mocne, ma- łoco zaostrzone. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, prawie kątowato zgięty, na tylnym końcu maczugowato zgrubiały z po- wierzchnią prawie poziomą (równą). Ząbki boczne podwójne, zewnętrzne dość silne, krótkie, nieco ponad brzeg skorupki wy- stające ; wewnętrzne małoco zaostrzone ; rowek między nimi krótki, dość szeroki. Długość: 3-5'%,, szerokość: 2-5— 3»^(ft, grubość: 2-5^%n- Odznacza się właściwym kształtem skorupki i mocnem prążkowaniem. Ojczyzna: Europa środkowa (jeziora Bawarskie). Należy do rzadszych gatunków. Okazy muzealne pochodzą z Podmanastorza i Lwowa (Po- hulanka). 197. Pisidium subtruucatuin Malm. (Tab. IX. f. 192). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 610, f. 409. ~ B. 31. F. O. U. u. d. S. str. 763. Skorupka mała, skośnie trójkątowo-owalna, dość wydęta, bardzo delikatnie ale nieregularnie prążkowana, lśniąca, cienko- 233 ścienna, prześwietlająca. Szczyty kończyste, mało wystające, ku tyłowi skorupki wysunięte. Brzeg górny ku przodowi słabo za- gięty; b. przedni mocno wydłużony, kończysty z końcem za- okrąglonym i ku dolnemu brzegowi mocno zbliżony ; b. tylny mało wygięty a mocno przytępiony, prawie ucięty; b. dolny słabo wygięty przechodzi narożem zaokrąglonem zwolna w b. tylny. Więzadło krótkie, delikatne. Wewnętrzna strona skorupki biaława z słabym perłowym połyskiem. Wciski mięśniowe za- ledwie widoczne; zawiasa wątła, listewka bardzo szeroka. Sko- rupka lew-a ma 2 ząbki główne, z których zewnętrzny jest krótki, słabo zgięty, niski i ostry, a sięga tylko do połowy ząbka wewnętrznego. Tenże jest nieco tylko mocniejszym od zewnętrznego a na swym tylnym końcu lekko wygięty. Rowek pomiędzy oboma tymi ząbkami krótki, ku wewnątrz nieco tylko rozszerzony. Ząbki boczne pojedyncze, bardzo wysokie, mało zaostrzone. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, słabo rozwinięty, na tylnym końcu nieco zgięty i nieco zgrubiały : ząbki boczne podwójne, zewnętrzne bardzo słabe, wewnętrzne mocniejsze, dość wysokie i mało zaostrzone. Rowek krótki a głęboki. Długość: 2-8%, szerokość: 21'«^, grubość: l^S^. Ojczyzna: Europa środkowa. Żyje w namulistych bagnach i przekopach. Odznacza się głównie swym kształtem skośno trójkątnym i bardzo zaostrzonym przodem skorupki. Należy do rzadszych gatunków. Dotychczas znany był tylko z Siedmiogrodu, skąd go w swej faunie Olessin (1. c.) wymienia. Okazy muzealne pochodzą z Rudy nad Bugiem. 198. Pisidium milium HeU. (Tab. IX. f. 193). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd., str. 613, f. 411. — D. E. M. I. O. U. u. d. S. str. 763. Zwierzę białe, bardzo wątłe, prześwietlające. Skorupka mała, prawie czworoboczna, bardzo pękata, cienkościenna, prze- świetlająca, bardzo delikatnie prążkowana, lśniąca. Naskórek żółtawo-rogowaty. Szczyty zbliżone do b. tylnego, dość szerokie i wystające ; b. górny mało wygięty ; b. tylny przytępiony, prawie prosty, ku obu brzegom sąsiednim przechodzi w zaokrą- glone naroża ; b. dolny tworzy prawie prostą , do b. górnego ró- 234 wnoległą linią ; b. przedni mało wygięty, skośnie zaostrzony. Wiązadło krótkie, delikatne. Perłowa macica słaba, lekko niebie- skawa. Zawiasa bardzo delikatna, listewka bardzo wąska. Wciski mięśniowe zaledwie widoczne. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, bardzo cienkie i delikatne, z których zewnętrzny jest bardzo krótki i niski i małoco zakrywa wewnętrzny ząbek, który jest nieco mocniejszy, krótki i mało zgięty a przytem dość wysoki. Rowek między nimi krótki i wąski. Ząbki bo- czne pojedyncze, delikatne, bardzo wysokie i zaostrzone, szcze- gólnie przedni. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, deli- katny, mało zgięty z tylnem ramieniem, nieco zgrubiałem a po- wierzchnią ostrokrawędzistą. Ząbki boczne podwójne, bardzo wysokie, zewnętrzne delikatniejsze i niższe, ale ponad brzeg sko- rupki jeszcze wystające ; wewnętrzne dość zaostrzone. Długość: 2— 3"|4», Szerokość: 2— 2*5%, grubość: 1-5— 2"^ Różni się łatwo od wszystkich grochówek prawie czworo- bocznym zarysem skorupki. Ojczyzna: Europa i północna Afryka (Algier). Należy do najbardziej rozpowszechnionych mięczaków. Odmiana P. mil. var. Normandianum Dup. (Cl. D. E. M. F. 2 wyd. str. 614). Odznacza się małą skorupką (1*8 — 2'5'",ni), mniej wydętą, b. tylnym bardzo przytępionym, przodem zaś mniej zwężonym. Odmiana ta występuje częściej niż forma typowa. Okazy muzealne pochodzą z Kołomyi, Dźwinogrodu, Rudy nad Bugiem, Szczerca, Lwowa (Hołosko), Horodnicy nad Gniła, Rzeszowa, Gródka i Bobrki. 199. Pisidium Scholtzii Glessin. (Tab. IX. f. 194). Clessin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 615, f. 412. — D. M. F. 6. U. u. d. S. str. 763. Skorupka mała, przytępiono jajowata, z tyłem bardzo przy- króconym, bardzo pękata; szczyty szerokie, bardzo wystające (wzniesione), tuż nad brzegiem tylnym stojące i opatrzone słabo odznaczoną czapeczką ; skorupka dość mocna, delikatnie i bardzo regularnie prążkowana, mało lśniąca. Naskórek żółtawy. Brzeg górny mało wygięty ; b. tylny przytępiony, od szczytów prawie pod kątem prostym prostopadle opadający. B. przedni zaokrą- 235 glony, dolny mało wygięty, od b. tylnego zaokrąglone m narożem odgraniczony. Wiązadło bardzo krótkie. Perłowa macica bardzo słaba, biaława "Wciski mięśniowe zaledwie widoczne. Listewka wąska. Skorupka lewa ma 2 ząbki główne, z których ze- wnętrzny jest krótki, mało zgięty, cienki od przodu, ku tyłowi skośnie wniesiony, wewnątrz ząb. poza połowę zakrywający : we- wnętrzny ząb., tęższy. nieco zgięty, prawie półksiężycowaty, wyż- szy od zewnętrznego ; rowek między oboma ku tyłowi bardzo roz- szerzony. Ząbki boczne pojedyncze, delikatne, przedni dość za- ostrzony, tylny tępszy. Skorupka prawa ma 1 ząbek główny, dość zgięty, ku tyłowi mocno maczugowato zgrubiały, ku przo- dowi zaostrzony, ścieńczony z równą powierzchnią. Ząbki boczne podwójne ; zewnętrzne bardzo delikatne i niskie, krótsze* od we- wnętrznych, które są tępszy mi i mało zaostrzonymi. Rowek mię- dzy nimi wąski i krótki. Długość: 2-5— S^A., szerokość : 2— 2'5»«4i, grubość: 2— 2*6"^m. Należy do najmniejszych grochówek a odznacza się głównie położeniem szczytów w samem narożu, rozgraniczającem brzeg górny od tylnego. Ojczyzna: Niemcy północne. Należy do form najdalej ku północy rozmieszczonych. Dotychczas z niewielu okolic znana. Okazy muzealne pochodzą z Zaleszczyk, Horodnicy, Przemy- ślan, Eudy nad Bugiem, Kolbuszowej i Rzeszowa. XVII. RODZINA. Dreissenidae. Omulikowate. Zwierzę z bisiorem i nogą obłą, skorupą trójkątną a za- wiasą bezzębną. Rodzaj. Dreissena Bened. Omulik Bąk. Zwierzę wydłużone, trójkątnego kształtu. Brzegi płaszcza z 3 małymi szczelinkami dla przepuszczania nogi, bisioru i kró- tkich cewek rozdzielonych. Skorupa trójkątna, pękata z więza- dłem długiem wewnętrznym. Perłowa macica niebieskawa. Ga- tunki tego rodzaju żyją w wodach lądowych przeważnej części półkuli wschodniej. 236 200. Dreisseiia polimorpha Pall (Tab. IX. f. 195). Ckssin. D. E. M. F. 2 wyd. str. 623, f. 418. — D. M. F. Ó. U. u. d. S. str. 766. Zwierzę barwy pomarańczowej, krągJawe, otulone płaszczem cienkim, żółtawo -białym, upstrzonym czarnymi kreskami i cę- tkami. Cewka oddechowa krótka, obszerna, obła z otworem ko- listym, nieco lejkowatym, obsadzonym 4 — 5 szeregami krótkich przysadek ksztatłu szydłowatego, przy nasadzie brunatnych a w wierzchołku białawych. Cewka odchodowa nieco od odde- chowej oddalona, krótsza i cieńsza z mniejszym kolistym otwo- rem, bez przysadek ale z kilkoma szeregami brodawkowatych guzków. Płatków przygębnych dwa, barwy mleczno-białej ; 2 pary skrzel słomiasto -żółtawych. Bisior złożony z wiązki kilkudzie- sięciu do kilkuset prostych i rogowatych włókien. Mięśni zwie- rających skorupę : dwa. Skorupa pękata, trójkątna, cienkościenna, często prze- świetlająca z szorstkimi prążkami przyrostowymi, zielonawo- żółta z brunatnymi nakreśleniami falistymi lub zygzakowa- tymi paskami. B. górny prosty, krótki ; b. tylny bardzo wy- gięty ; b. dolny bardzo długi wygięty ; b. przedniego brak. Szczyty kończyste , umieszczone w narożu , gdzie b. górny i dolny razem się schodzą. Od szczytów przebiega na każdej połówce z początku ostra a im dalej tem tępsza wręga aż ku narożu zaokrąglonemu, utworzonemu przez b. górny i dolny. Poniżej wręgi skorupa jest płaską albo nawet wklęsłą a powyżej niej mocno wypukłą. Więzadło zajmuje całą długość b. górnego. Wnętrze skorupy perłowo-maciczno-białawe. W braku ząbków zawiasowych tworzy brzeg prawej połówki blisko szczytu słabą listewkę, której na lewej połówce odpowiada rowek. Wewnątrz pod narożem szczytowym przebiega krótka a szeroka na każdej połówce listewka, a po tejże stronie zewnętrznej przytwierdza się mięsień zwierający. Tylny wcisk mięśnia zwierającego długi, złożony z dwu podłużnych, wąsko owalnych znamion. Wcisk płaszczowy słaby i nikły. Długość: 30— 45"';m, szerokość: 20%, grubość: 20— 26%. Ojczyzna: Europa środkowa. Jestto gatunek wędrowny, wschodnio - europejski , który w bieżącem stuleciu rozprzestrzenił się prawie w całej północnej 237 i środkowej Europie z wyjątkiem półwyspu Skandynawskiego, gdzie dotychczas go nie dostrzeżono. Żyje w rzekach i ich odlewiskach zwykle gromadnie , przytwierdzony bisiorem do skójek, lub wzajemnie do siebie albo do kamieni i innych przedmiotów podwodnych. Znachodzi się obecnie w Niemczech północnych po rzekach i jeziorach a dostał si^ w głąb Niemiec z morza Czarnego i Kaspijskiego statkami i galarami. Tym spo- sobem dostał si^ kanałem łączącym Men z Dunajem do Dunaju, gdzie go wykryto w r. 1868. W Polsce rozprzestrzenia się także z każdym rokiem coraz więcej. W Wiśle pod Warszawą, skąd pochodzą okazy mu- zealne od p. Slósarskiego , jest bardzo pospolitym. Jeden okaz posiada Muzeum także z pod Poznania. W Galicyi wykrył ten ga- tunek Dr. J. Jachno pod Gorczycami w Sandomierskiem. (Ma- teryały do fauny malako- zoologicznej galicyjskiej. Kraków. 1870. str. 104). Spis systematyczny znanych dotychczas mięczaków krajowych. — -<^.^^. — I. Gromada. Grasteropoda. Brzuchonogie. .A-. St-y 1 oimna topłiora. TrzorLkooozne, I. R. Testaceliidae. Tarczówkowate. 1. Rufina. Cl. 1. Daudebardia rufa Ferussac. Tarczo wka. 2. — brevipes Fer. 3. - Heldii Cl. 4. — haliciensis West. 2. Pseudolibania de Sfcef. 5. — Langi Pfeiff. II. R. Yitrinidae. Przeźrotkowate, 1. Heynemannia West, 6. Limax maximus L. Pomrów N. V. cinereo-niger Wolf. V. transsilvanicus Hey. V. cinereus List. 7. — tenellus Nils. 2. S i m r o t h i a Cl. 8. — arborum Bouch. 3. B i e 1 z i a Cl. 9. — coerulans M. Bielz. 240 1. Hydrolimax Morch. 10. Agriolimax laevis Mtill. Pomrowik Ł. 2. Agriolimax s. str. 11. — agrestis L. 1. P h a e n a c o 1 i m a X S t a b. 12. Yitrina pelliicida Mtill. Przeźrotka Bąk. 2. Semilimax Stab. 13. — diaphana Drap. 14. — elongata Drap. 15. — Kotulae West. 1. Euhyalina Albers. 16. Hyaliua glabra Stud. Szklarka B. 17. — cellaria MiiU. V. orientalis Cl. 2. P o 1 i t a 01. 18. — nitens Mich. 19. — nitidula Drap. 20. — pura Aid. V. yiridula Menk. 21. — radiatula Gray. V. petronella Charp. 3. V i t r e a F i t z. 22. Hyalina crystallina Miill. V. subterranea Cl. 23. — contracta West. 24. — subrimata Reinh. 25. — diaphana Stud. 26. — transsylvanica Cl. 27. — opinata Ulicny. 4. C o n u 1 u s F i t z. 28. — t'ulva Miill. V. Martini Jelf. 241 29. Zonitoides nitida Miill. Obłystek Bąk. 30. — excavata Beau. lii. R. Arionidae. Ślinikowate. I 3L Arion subfuscus Drap. Ślinik N. 32. — brunneus Leh. 33. — Bourguignati Mab. 34. hortensis Fer. IV. R. Patulidae. Krąźałkowate. 1. P a t u 1 a r i a. 35. j Patula rotundata Miill. Krążałek B. 36. - ruderata Stud. V. conica Bąk. 37. — solaria Menke. 38. — pygmaea Drap. 2. Pyramidula Fit z. 39. ~ rupestris Drap. V. R. Helicidae. Ślimakowate. 1. Acanthinula Beck. 40. Helix aculeata Mitll. 41. - lamellata Jeffr. 42. - 43. - 2. Yallonia Risso. pulchella Miill. costata Miill. 3. Trigonostoma Fitz 44. - 45. - holosericea Stud. triaria Friv. V. triadis Kim. V. trinodis Kim. 4. Triodopsis Raf. 46. — personata Lam. 16 24'2 5. Petasia Beck. 47. — bidens Chem. V. major Ross. 6. Fruticicola Held. 48. — unidentata Drap. 49. — edentula Drap. 50. — Bielzi A. Schmidt. 51. — sericea Drap. 52. — Clessini Uli cny. 53. — rubiginosa Ziegl. 54. — bispida L. V. nana Jeffr. V. conica Jeifr. V. concinna Jeffr. V. septentrionalis Cl. 55. - 56. - 57. - 58. - 59 - Timbrosa Partsch. Pietruskiana Parr. strigella Drap. fruticum Miill carthusiana Miill. 60. - 61. - 7. M 0 n a c h a H a r t m incarnata Miill. carpatica Friv. 8. Campylea Beck 62. - 63. - 64. - 65. - Hazyana 01. cingulella Ziegl. faustina Ziegl. Rossmaessleri Pfeiff. 9. Chilotrema Leach. 66. lapicida L. 67. - 68. - 10 Ar i on ta Leach. arbustorum L. V. depressa Held. V. trochoidalis Rott. V. alpestns Pfeiff. aethiops Bielz. 243 11. T a c h e a. Leach. 69. — hortensis Mtill. 70. — nemoralis L. 71. — austriaea Mtihlf. V. pallescens Fer. 12. Xeropłiila H e 1 d. 72. — candicans Ziegl. 73. — instabilis Ziegl. V. Bąkowskiana Cl. 74. — striata Miill. V. Nilsoniana Beck. 13 Helicogena Risso. 75. — pomatia L V. compacta Haz. V. Pulskyaua Haz. V. solitaria Haz. V. sabulosa Haz. 76. — lutescens Ziegl. 77. — aspersa Mtill. VI. Pupinae. Poczwaro w ko watę. 1. Chondrula Beck. 78. Buliminus (Chondrula) tridens Miill. Wałkówka B. V. galiciensis Cl. 79. — albolimbatus Pfeifif. 2 NapaeusAlb. 80 montanus Drap. V. elongatus Kregl. V. carpathicus Cl. V. ventricosus Locard. 81. — obscurus Miill. 82. Cochlicopa (Zna) lubrica Miill. Błyszczotka B V. nitens Koch. V. minima Siem. V. columna Cl. 244 83. Caeoilianella acicula Miill. Bezoczka Ł. 1. Torquilla S tud. 84. Pupa frumentum Drap. Poczwarówka B, 85. — avenacea Brug. V. hordeum Stud. V. clienta West. 2. Orcula H<^ld. 86. — doliolum Brug. 87. — dolium Drap. V. uniplicata Potiez. 3. Sphyradium Hartm. 88. — Bielzii Ross. 4. Pupilla Pfeiff. 89. — muscorum L. V. edentula S]av. V. bigranata Ros.^. V. elongata Cl. V. pratensis Cl. 90. — cupa Jan. 91. — triplicata Stud. 5. Eden tulili H Cl. 92. — edentula Drap. 93. — Gredleri Cl. 6. I s t h ra i a Gr r a y. 94. — minutissima Hartm. 95. — costulata Nils. 7. Yertigo Drap 96. — antivertigo Drap. V. 8. dentata Hartm. V, 6. dentata Mont. 97. — pygmaea Drap. V. quadridens West. 245 98. - Moulinsiana Dup. 99. - alpestris Aid. 100. - arctica Wall. 101. - substriata JefFr. 102. - pusilla Miill. 103. - angustior Jeffr. 104. Balea peryersa L. Wrzecionek B, 1. Clausiliastra Miill 105. Clausilia Pareyssi Rossm. V. cerata Rosm. 106. - laminata Mont. 107. - commutata Rossm. 108. — orthostoma Menke V. filiformis Parr. 109. - stabilis L. Pfeiff. 2 Pseudalinda BOttg. 110. — fallax Rossm. V. major West. V. minor West. V. obscura A, Schmidt. 111. turgida Zgl. V. galiciensis Cl. V. Jetschini Cl. 3. Uncinaria West. 112. — elata Zgl. V. major Bottgr. V. yiridana Kim. 4. Alinda Bottg. 118. — plicata Drap. V. plagia Bourg. V. implicata Bielz V. transsylvanica Mousson. V. biharica Haz. 114. — biplicata Mont. V. grandis Rossm. V. sordida A. Schmidt. 246 6. Strigillaria v. Vest. 116. — cana Held. V. turrita Cl. V. iostoma Kiist. 116. — vetusta Ziegl. 6. Pirostoma MóUd. 117. - parvula Stud. 118. — dubia Drap. V. obsoleta A. Schm . V. podolica Bąk. V. alpicola Cl. 119. - bidentata Stróm. 120. - cruciata Stud. V. miuima A. Sch. 121. — pumila Ziegl. 122. — latestriata Bielz. V. major A. Sch. V. costulata Cl. 123. — plicatula Drap. V. inuncta Parr. V. cruda A. Schmidt. 124. - Tentricosa Drap. 125. — tumida Ziegl. 126. — filograua Ziegl. VII. Succinidae. Bursztynkowate. 1. Neritostoma Klein. 127. Suceinea putris L. Bursztynka B. V. Drouetia Mag. V. globuloidea Cl. V. olivula Baud. V. limnoidea Pr. V. Charpyi Baudon. V. fontana Haz. V. grandis Haz. 2. Amphibina Morch. 128. — Pfeiffer! Rossm. V. propingua Baud. 247 V. brevispirata Baud. V. recta Baud. V. contortula Cl. 129. — elegans Riss. V. Piniana Haz. 130. — hungarica Haz. V. hasta Haz. 3, LucenaOken. 131. — oblonga drap. V. elongata Cl. V. humilis Drouet. V. Kobelti Haz. B. B as o namat op !h.or a.. Il>Ta8 ad.o o o zne. VIII. Auriculldae. Uszatkowate. 132. Carychiutn minimum MiiU. Białek. B. IX. Limnaeidae. Nieruchowate. I. Podr. Limnaeinae. 1. Limnus Montf. 133. Limnaea stagaalis L. Nieruchowate N. V. variegatus Haz. V. colpodia Bourg. V. arenaria Colb. V. lacustris Stud. V. gracilis Bąk. V. Yulgaris "West. V. productus Colb. Y. ampliatus Cl, V. angulosa Cl. V. turgidus Menke V. elophila Bourg. 2. Gulna'ria Leach, 134. — auricularia L, V. lagotis Schk. V. contracta Cob, V. fluyialitis Bąk. 248 V. fragilis Bąk. 135. - ampla Hartm. V. Monnardi Hartm. V. obtusa Kob. 136. — ovata Drap. V. patula Dacosta. V. janovieusis Król. V. inilata Kob. V. succinea Nils. 137. — peregra Mliii. V. elongata CL V. Bąkowskiana Cl. V. attenuata Cl. V. excerpta Hartm. 3. Limnophysa Fitz. 138. — palustris Mtill. V. corvas Gmel. V. Clessiniana Haz. V. turricula Held. V. septentrionalis Cl. V. fusca Pfeiff. 139. — truncatula Mtill. V. turrita Cl. V. oblonga Put. V. nana Ziegl. 140. Amphipeplea glutinosa Mtill. Otułka B. 2. Podr. Physinae. 141. Physa fontinalis L. Rozdętka B. 142. Aplexa hypnorum L. Zawijka Ł. 3. Podr. Planorbine. Zatoczkowate. 1. Coretus. Adans. 143. Planorbis corneus L. Zatoczek N. V. elophila Bourg. V. similis Bielz. V. ammoceras "West. 2. Tropodiscus Stein, 144. — marginatus Drap. 249 3. Gyrorbis Agass, 145. - - vortex L. V. compressa Mich. 146. — rotundatus Poir. 147. — spirorbis L. V. Dazuri Morch. 148. — septemgyratus Ziegl. 4. Bathyomphalus Agass. 149. — contortus L. 5. Gyraulus A.gass. 150. — albus Miill. 151. - glaber Jeffr. 15'2. — Rosmaessleri Auerw. 153. — crista L. V. nautileus L. V. cristatus Drap. V. spinulosus Cl. 6. Hippeutis Agass. 154. — riparius West. 155. — complanatus L. 7. Segmentina Fiem. 156. — Clessini "West. 157. — nitida Miill. 1. Ancylastrum Bourg. 158. - Ancylus fliwiatilis Miill. Przytulik Ł. V. gibbus Bourg. V. costatus Fer. 159. — orbicularis Held. .2. Yelletia Gray. 160. — lacustris L. 250 O. C łiiaston.e"u.ra> a. Lądowe. X. Cyclostomacea. 161. Acme polita Hartm. Igliczek B. b. Wodne. XI. Valvatidae. Zawójkowate. 1. O i nc inna Hiibu. 162. Valvata piscinalis Miill. Zawójka B. 163. — fluyiatilis Colb. 16-4. — natieina Menke. 2. Tropidina Adams 165. — macrostoma Steen. 3. Gyrorbis Fitz. 166. — cristata Miill. XII. Paludinidac. Nalęgowate. 1. Po dr. Yiyiparidae. 167. Yivipara vera Frauf. Nalęgota N. 168. — fasciata Miill. 2. Podr. Bythiniinae. 169. Bythinia tentaculata. L. Zagrzebka B. V. producta Menke. 170. — rentricosa Gray. 3. Podr. Hydrobiinae. 171. Bythinella Steinii Mart. Źródlarka B. 172. — cylindrica Parr. 173. — austriaca Frauf. 174. Lithoglyphus naticoides Fer. Namułek B. Xiii. Melanidae. Poczerniakowate. 175. Hemisinus Esperi Fer. Poczerniak J. 176. — acicularis Fer. 251 XIV. Neritinidae. Rozdepkowate. 177. Neritina fluviatilis L. 178. — danubialis Ziegl. U. OrorcLada- !Biva.lvae_ II>-wu.sk.onj.pii.e cz, Is/Lalże. XV. Unionidae. Skójkowate. 179. Anodonta mutabilis CL Szczeżuja N. (Czerepacha lud). V. cygnea Rossm. V. cellensis Schroefcer. V. piscinalis Nils. V. anatina L. V. ponderosa C. Pfeiff. 180. — complanata Ziegl. 181. Unio pictorum L. Skójka. N. V. limosus Nils. V. acutirostris m. 182. — tumidus Phil. V. longirostris m. V. brevirostris m. 183. — batayus Lam. V. ater Nils. V. crassus Retz. XVI. Cycladidae. Grochówkowate. 1. Sphaeriastrum Bourg. 184. Sphaerium rivicola Leach. Gałeczka B. 2. Corneola Cl. 185. — corneum L. V. nucleus Stud. 186. — scaldianum Norm. 187. Calyculina lacustris Miill. Kruszynka B. V. Steinii A. Sch. V. major Dup. 1. Fiu m inea. 188. Pisidium amnicum Miill. Grochówka B. '252 2. R iv u lina. 189. — supinum Schmidt. 3, Fossarina. 190. - - henslowianum Shepp. 191. - - intermedium G-assier. 192. - — fossarinum Cl. V. flavescens 01. V. modestum Cl. 193. - — rivulare Cl. 194. - — pallidum Jeffr. 195. - - obtusale C. Pfeiff. 196. - - nitidum Jenyns. 197. - - subtruncatum Malm. 198. - - miliiim Held. 199. - - Scholtzii Cl. XVII. Dreissenidae. Omulikowate. '200. Dreissena polymorpha Pall. Omulik B. -^>^"^<^-- II. Przegląd mięczaków pod względem ich rozmieszczenia poziomego i pionowego. Nazwa gatunku C3- t \a. 33, Os H S =■ 2 2 f^- .fl o CS s Daudebardia rufa Fer. — breyipes Fer. . . — Heldii Cl. ... — haliciensis West. — Langi Pfeiff. . . Limax maximus L. . — tenellus Niis. . . — arborum Bouch. . — coerulans M. Bielz Agriolimax laevis Miill — agrestis L. . . . Yitrina pellucida Miill. — diaphana Drap. . — elongata Drap. . — Kotulae West. . Hyalina glabra Stud. — cellaria Mitll. . . — niteus Mich. . . — nitidula Miill. . . — para Aid. . . . — radiatula Gray. . — crystallina Miill. — contracta West, . — subrimata Reinb. — diaphana Stud. — transsylvanica Cl. — opinata Ul. . . . — fulva Miill. , . . Zonitoides nitida Miill. — excavata Beau. . Arion subfuscus Drap. — brunneus Lehra. . 264 L. b. O- st t -o. n. Is i 1 Nazwa gatunku o 'a. ® S o 3 ?i '».S « E . O 0 .2 II > 3 II ! 1 c , .25 ' ° a » 1 o 2 ^1 O ,5 S i P4 •i ■= o o 3 ■o bo -o o PM o a [ 33 — Bourguignati Mab. . 1 34 - hortensis Fer. 1 36 Patula rotundata Miill 1 36 — ruderata Stud. . 1 1 1 37 — solaria Mke, . . , i 38 39 40 — pygmaea Drap. . — rupestris Drap. . Helix aculeata Miill. i 1 1 41 — lamellata Jetfr. . L . 42 — pulchella Miill. . 1 43 — costata Miill. . . 1 44 — holosericea Stud. , 45 - tri aria FriY. j . 1 , 46 47 — personata Lam. . — bidens Chem. . . 1 1 1 1 48 — unidentata Drap. 49 — edeutula Drap. . 1 1 50 — Bielzi A. Schm. . i 1 61 — sericea Drap. . . 52 — Clessini Ul. . 1 1 53 — rubiginosa Zgl. . i 54 — liispida L. . . 1 55 — umbrosa Partsch. • 1 . : . 1 56 — Pietruskiana Parr. 1 1 57 58 — strigella Drap. . — fruticum Miill. 1 1 69 — carthusiana Miill. 1 1 60 — incarnata Miill. . 1 . 1 1 61 — carpatica Friv. . 1 1 1 62 — Hazyana Cl. 1 1 63 64 — cirigalella Ziegl. . . — faustina Ziegl. 1 1 1 1 ! 1 65 — Rossmaes.sleri Pf. . 1 66 — lapicida L. . . 1 . 1 67 — arbiistorum L. 1 , 1 68 — aethiops Bielz. . . 1 1 69 — hortensis Miill. . . ! i 1 70 — nemoralis L. . . . 1 1 71 — austriaca Miililf. . . 1 . , 1 72 — candicans Ziegl. . . 1 • i 1 265 L. b. Nazwa gatunku O- a. t -o. ri, Is: i \ li ii ■a 'j" o .2^ B .2, 3 0) C3 5 o- a o. O a 2 o. .o ^ s 'O o ■° ° a s 3 o O ■o o 2 73 — instabilis Ziegl. . . . 1 74 — striata Mliii . i 75 — pomatia L 1 , 1 76 — lutescens Ziegl. . . . . 1 , 77 — aspersa Miill 1 , 78 Bulimiuus tridens Miill. . 1 79 — albolimbatus Pfr. . . 1 80 — montanus Drap. . . . 1 1 81 — obscurus Miill. . , 1 . li . 82 Cochliocopa lubrioa Miill. 1 83 Caecilianella acicula Mtill. 1 84 Papa frumentum Drap. . . 1 85 — avenaoea Brg. . . . 1 1 . 86 — doliolum Brg. . . . 1 1 87 — dolium Drap. . . . 1 1 88 — Bielzi Rossm i 1 89 — muscorum L 1 1 90 — cupa Jam i . 1 , 91 — triplicata Stud. , . . • 1 92 — edentula Drap. . . . • ' ^ 1 93 — Gredleri 01 .... 1 1 , 94 -- minutissimum Nils. . 1 95 — costnlata Nils. . . . 1 ' 1 96 - antiyertigo Drap. . . 1 97 — Moulinsiana Drap. . . 1 . 98 — pygmaea Drap. . . 1 99 — alpestris Aid 1 100 — arctica Wahl 1 101 — substriata JefFr. . . . 1 1 102 — pusilla Mtill 1 103 — augustior Jeffr, . . . , 1 104 Balaea perversa L. . . . 1 105 Clausilia Parreyssi Rossm. 1 106 — laminata Mont. . . 1 1 107 — commutata Rossm. . 1 108 — orthostoma Mke. 1 109 — stabilis L. Pfr. . . . 1 110 — fallax Rossm 1 111 - turgida Ziegl. . . . 1 112 — elata Ziegl 1 i 256 <3- a, t -a. n ^ i | li i i .2 1 .2 O .£, 3 .2, "2 0? 1 "W «J 0 .2. .2 0 0 0 o P. ■° s SI <" •O 1 ■o o Ph S 153 — crista L 1 154 — riparius Wesfc. . . . . 1 165 — complanatus L. . . . 1 1 . 156 — Ciessini "West. . . . 1 157 — nitida Miill i 158 Ancylus fluviatilis Miill. . 1 J 159 — orbicularis Cl. ... 1 1 160 — lacuslris L 1 161 Acme polita Hartm. . . 1 1 162 Valvata pisciualis Miill. . 1 163 — fluviatilis Colb. . . 1 164 — naticina Mke. . . , 1 165 — macrostoma Steenb. . 1 166 — cristata Miill 1 i 167 Vivipara vera Frauf. . . 1 1 168 — fasciata Miill 1 169 Byfchinia tentaculata L. . 1 1 170 — yentricosa Gray. . . 1 1 171 Bythinella austriaca Frau 1 1 1 172 — cylindrica Parr. . . . 1 1 173 — Steini Mart 1 174 Litoglyphns naticoides Fer. 1 175 Hemisinus acicularis Fei-. 1 176 — Esperi Fer. .... 1 177 Neritina danubialis Ziegl. \ • 1 178 — fluviatilis L 179 Anodonta mutabilis L. . . i 180 — complanata Ziegl. . . . 181 Unio pictoram L . . . 182 — tumidus Phil 1 183 — batavus Lam 1 184 Sphaerinm rivicola Leach. 185 — corneum L . 1 186 — scaldianum Norm. . . i 187 Calyculiua lacustris Miill. 1 188 Pisidium amnicum Miill. . . 189 — supinum Schm. . . . 190 — hensloyianum Schm. . 191 — intermedium Gass. 192 — fossarinum 01. ... • • i 1 17 258 L.b. Nazwa gatunku O- a, t -o. n 3s i | 11 "i 'a * ^2 i. 2 II a-S" 1 = FM « Zachodnio- europejskie Pólnocno- europejskie 3 £ •o C5 ,ldV.HolukipWest. 19.Ilyalinac|lAhra Stiid. 20. Ikcllaria Miill. 21.II.TutciisAIich.'2'_Mbiitidiil::Drap. |-dll.puraAld.2't.lI.radialida.Vld '25.11. opiiiata H. 20 ll.m-suaiiiia AIull. 27. Il.coidraclaWesL f <:5. 1 l.diapham Stiitl . 29. 1 1.siibrimata Rcinh . 30. H.lriuissylyani ca ('131. 1 1, liih^a AIull. 32 . Zoiii- loidcs mlida .Muli. 33.Z.oxcavalaBrau.34.Patula rotuiidalaMull.35.Prud(>i'ala Stud Tci)..!!! 4fe## Lir.A.PrzyszIak.Lwów. .%.Patii]a solaria Men1^e.3/.R|jvgniaea \)vi\u. .'iSPriipestiis Drap. 39.TIelrx afuleata Muli. mcliata Jeff 4l.Il.inik']ie]la Muli. V2.'H.costata:\IulI. /ła.H.liolosericea Stud. 4^.H.triavia Fnr/ij.Hpei-so,, nn.46.HJ}i(]eiis ChCTnA7JIJ3i(l.\aiąjor Ross. 48.11 miidenłata]>rai). 41' H.edentulaDrai'- jO.H.HieIzi A. Imiidt ol.Hsencea Drap o2.H.Clessim Ulićiu'. óo.Hjiibigiiiosa Ziegl. j4.H.]uspi(la ]...yj.H. ambro,, sa Partsch . oG H.PietruskianaPair 57 H.slriciella Drap. 58 UfruticuniAliill. [yH a. U. Irirt. var. .SSb. H.frut.rar 5y.llcarthusiaiia Muli. bO. H.mcm-iiata Muli. 61.H.carpaticalTiv 62. H. liazyana ClessiR. ,cin.[V Lif APrzys^iakLwo-Ą- 63.Helix cingulellaZieql.64.H.faustina Ziegl.65.H.Rossmaesslen Pfeiff. 66.H.lapiciaaL.67.HarbiistorumL.68H.aethiopsBielz.69.H.neTnoralisL. 70.HhortensisMulI.71.HaiislriaeaMuhlf.72.HcandicansZiegl.73i{JachnoiClessin. 73.aHJachvarBąkowskianaC1.7^.H3triataMiin.74'a.HstrvNilsonianaBeck 7,\HpomatiaL.76.H.lutescensZiegl77H.aspersa Mliii Tnl). V. 7;! .1 Lir,A.Pr2ys2!ć:k,Lwów. 78. Chondnila tridens Miiłl. 78. a. Ch. tr. var. galiciensis Cl. 79. Ch. albolimbata Pfeiff BO. Napaeus montanus Drap. 81. N. obscurus Miill. 82 Cochliocopa lubrica Miill. 82. a. C. lub. vai. mimma Siem. 83. Pupa frumentiun Drap. 84. P. avesacea Brug. 85. P. doliolum Bru^. 8f>. P. do- limn Drap. 87. P. Bielzii Rossm, 88. P. muscorum L. 88. a. P.mus. var. abbreviata Uli 89. P. cupa ^f^- 90. P. triplicata Stud. 91. P. edentuia Drap. 92. P. Gredleri Cl. 93. P. minutissima Hartm. M. P. costulata Nils. 95. P. antivertigo Drap. 96. P. Moulinsiana Drap. 97. P. pygmaea Drap ^aS. P. alpestris Aid. 99. P. arctica Woli. 100. P. substriata Jeffr. 101. P. pusilla Miill. 102. P. an- gustrior Jefifr. 103. Balea peryersa L. 104. Clausilia Pareyssi Rossm. 105. Cl. laminata Mont . 106. Cl commutata Rossm. 107. Cl. orthostoina Menke. 108. Cl. stabilis Pfeiff. 109. Cl. fallax >Kosm. 110. Cl. turgida Ziegl. 110, a. Cl. t v. galiciensis Cl. i 10. b. Cl. t. v. Jetschini Cl. I ali.n. 112 b. 113. 113 114. 117 118. 119. 120. 121 124. 125. Lir./ Hi. CJansiUa elftta Zicgl. 112. Cl. plicuta Drap. 112 a. Cl. pUo. var. topUoata Blelz. 113 b. Cl. pUo. var. ^nssylYBnioa Mous8on.ll2 c. Cl. p!5c. ror. błliarica Ha«. 113. Cl. blpllcata Mont. 113 a. Cl, bipl. vftr. gr&ndiB RoBsm. 114. Cl cana Hałd. 114 a. Cl. caa. rat. tnrrita Cl. 116. Cl. vałnaf« ZiegL 116. Cl. pimUa Btud. 117. Cl. dnblo Drap. 117 a. CL dnb. yoi. obsoleta A. Sohm. 117 b. Cl. dnb. rar. oodolica Cl. 118. 01. bidentata Stroni. 119. ci. cmoiata Stod. 119 a. Cl. cruo. var. minima A. Sobm. 120. Cl. numlla Ziegl. 121 Cl. lat«striata Biela. 121 a. Cl. lat. Tar. major A. Sohm. 122. CI. plicatula Drap. 133. Cl. yoaU-icosa Drap. 124. Cl. tamida ZiegL 126. CI. fllograna Złegl. Tabm 130 »""". .J Lif.A.Przvszlak.Lwów '2(J. Saccinea pntris L. 127. 8. Ffelflezi Rossm. 128. 8. elegaas Ełsao. 129. 8. haugario* lUr. 130 S. Oblonga Drap. 130. a. 8. ob. v. Kobolti Haz. 131. Carychinm minimum MOlI. 182. Limnaea Btagnałii Ii. 132 a. L. stag. ^ar. arenaria Colb. 133. L. auricnl>ria L. 134. Ł. ampla Hartm. 134. a. L. am. rar. Monnardi Hartm. I36„ L. ovaU. Drap. 136 a. Ł. ot. var. jauoTienais Król. 136. L peregra Mail. 136. a. Ł. & 7"- BąkowBkiana Cl. 137. Ł. paloatrii Mflll. 137. a. L. p. v. corvnB. Gmel. 137. b. L. p. t. turricnU Held 187. c. L. p. v. fusca Pfeiff. 138. L. truncatula MtiU. 138. a. L. t. t. longispirata Cl. 139. Ampbipe- Plea glutinoBa MĄU. 140. Physa fontinalia L. 141. Aplexa hypnomm. L. 142. Planorbi* oorsenB L. 143. P. ■wj^natne Drap,, 143. a. P. m. v. earinatiu Mttll. 144, PI. Tortex L. ićiKW. fy'S.'Zna/.//ef:fS.''^Ą'^ Łir.APrzYSzlak.Lwow 1*5. PlanoTbii rotondatas Polr. t46. P. ipirorbii Ł. 147. P. ioptemgyratus Ziegl. 148. P. oontortue L. 149. P. bTW Mttll. 150. P. gUber Jeflr. 151. P. Boasmaessleri Auerw. 152. P. crista L. 153. P. ripariug West. 154. P )n)plaiuitu8 L. 155. P. Cleasiiii Weat. 156. P. nitida MUU. 167. Ancylaa fluv1»tilł8 MOll. 158. A. orbicnlarw eld. 159. A. lacnstris L. 160. Acme poliU Hartm. 161. Valvata pisclnalia MUll. 162. V. flaviatili» Colb. 163. . natloina MenJte. 164. Y. macrostoma Steen. 165. "V. oristata Mttll. 106. Vivipara vera. 167. V. fasciaU Miiil . 8. Bfthinia teataculata L. 169. B. yentrloosa Oray. 170. Bythinella Steinii Mart. 171. B. austriaca Trauf. 2. B. cylindrica Parr. 173. Lithoglyphus naticoidas Fśr. 174. Melanopsia Bsperi Fer. 176. M. aoicalarii Fór. r,ii),ix O) r/* "r'^YS/lć!l<,l-^^'['W 176. Neritina danubialls Ziegl. 177. N. flaviatili3 L. 178. Sphaeriura riylcola Leach. 179. Sph. cornoum L. 180. Sph. soaldianum Norm. 181. Sph. cor. var. 182. Calyculina laoustris Muli. IS:?. Pisldidm amnioum MUll. 184 P. supinum Schmidt. 185. P. hensloTlanura Shorp. 186. P. łatermodium Ganiei. 187. P. rivulare Cl. 188. P. fossari t| num Cl. 189. P. palUdum Jeffr. 190. P. obtussU Pfeiff. 191. P. nitidum .Tennys. 192. P. subtronoatum Malm. 193. P. miliom Held. 194. P. SchoUzii Cl. 195. Dreissena polymorpha Pall. lal>.X. '%i!g;. lihA.PrZyS2lak.LWOW. 196. Anodonta mutabilis Cl. t. cellensis Schroter. ■■'• * 7<7/-fc-/.y:V,T^*;*yr-. 197. Anodonta mai Tar. anatina L. lOa Anodonta mat tar. piscinalis Nfls. 199. Anodoota nmt ?ar. ponderosa C, Pfeiflf. 7/ Tiib-OI. 200. Anodonta complanata Ziegl. 201. Unio tumidua Phil. 202. Unio pictorum L. •3. Unio batavti8 Lam. Tab.M. Torqnilia fromentum I>;-ap. 2 T. avenacea Brug. 3. Orciila doliolum Brug. 4. O. dolidm Drap. Sphyradium Bielzii Bossm. 6. Papilla muscorum L, 7. P. cupa łan. 8 P. triplicata Stud. 9. Isthmia iitnlata Nile. 10. Yertigo antivertigo Drap. 11. Alaea Honliaaiana Dup. 12. A. pygmaea Drap. 13. A. pestriB Aid. 14. A. arctioa Wall. 15. A.Snbatriata .Teff. 16. Yertilla pusllla Mail. 17. V. angustior Jeff. 1. Claosiliastra Parreyasi Bossm. 19. C. laminata Mont. 20. C. commutata Bosam. 21. O. Orthostoma enke. 22. Pseudalinda stabilis L. Pfeiff 23. P. fallax Bossm. 24. Uncinaria turgida Ziegl. 25. U. turg galiciensis Cl. 26. LT. elata Ziegl. 27. Alinda plicata Drap. 28. A. biplicata Mont. 29. StrJgUlaria cana eld. 30. S. Tetuata Ziegl. 31. PIrostoma parrula Stud. 32. P. dubia Drap. 33. P. dub. v. podolica Bąk . P bidentata Str. 35. P. cruciata Stud. 36. P. pumila Zgl 37. P. iatestriata Zgl. 38. P. plicatala Drp. I. P. Tentricosa Drp. 40. P. tumida Zgl. 41. Anodonta matabilia v. cellensis Schroeter. I 3 2044 106 266 85