JJ T,iJ|^s^f t^i i.O^I 1 t t •J^j.i t.t i i f K^«^«.« i «.i.i.t.t.t i^i^t • i i t i • 1 i i M
*!*!«!«!«X»!»!»!«!«!»!«!«!»!«!«!»'» • • .V.*.
,*'^JJ JJ^JJmK ^JJJJJJJJJJJ^JJJJ JjJjJm^ m^m*Jm^mKKKKKK*JJmKKKK^
*-AJJJJJJJJJJJJ^9J ^JJJ * it i .• i t i •Jl ij#i :' iiiittiiliiiaaVi
*mKKKKK*m^m^ m^JJJJJ^ mKK^JjJJmKK^Jm^JJJ
{ 1 1 .1 1 .€ i t i • i /t t f ^i t^i_t i_f • Ji'« i ]| !■-•-'-*
i*« • « ■ « • J <^i._i i .• •_,• '•
9 ^lv ^«V 9 »<p j
• • • i i
i^t •
Ji M
i • '
• »!*
H n
i.fjt
« • ^«
'^tjt i
M t
1 '» f }
i'« • I Ji i.
r-^
~^.
■.:/■',■•-..
:-'0Vi
^
-r
.v*-»^^
r. -
I ■•
* "^
, t
> \
V ♦': •.
# -i
|
> |
*v X .V* ■ ■^.' .'' * |
|
|
« |
■ '" Ji.^ "- '•■ |
|
|
<p * ■ ' |
• |
|
|
V.- 5 ^ r<' . ,. / ^* |
||
|
.. ' i |
V. . ,,_ • ■ -^ -rt y^-: |
|
|
■•- •,-, |
• .r-v .-•■-% |
|
|
^ ■ * . ' |
. "t |
• " ' ', ^ 9 • . |
|
% |
* , \ |
|
|
^ , |
. . • ■•» ^ '"■■ ' - • * i |
|
|
. « ■ * |
* |
."*.- .f .«♦,.
|
■' |
J |
' |
* |
. |
*•■ |
* |
* |
||
|
« |
« |
, |
'. » |
||||||
|
1 |
a |
* .1. |
* |
• |
4 |
||||
|
* ^ • |
4 |
' |
• t |
\ |
t |
||||
|
• |
^ |
||||||||
|
» *• , |
v>. |
||||||||
|
■ ° »" |
* . ' |
<b |
**> |
||||||
|
• |
'»• |
• |
d» |
• |
* * |
*.. ^ |
|||
|
i- |
r |
S |
'*, |
. .4 |
*».
c*r%'iSV,«mW«"^«'»'« • • ■ ■ ■'«•••-•-•-•-•.■-^
-ijB.f f r t I -
Vty.v»'
C I l.t t g I ,C l t I f f *
iWVtVf*
^ IJI Jl Jl*-*
JKV
ViV^4t^^
,».• r r »^1 1 I j I I r
M. VITRUVII POLLIONIS
ARCHITECTURA
L I B R I X.
i 1 t i 3 t li
i^i i I i I i. . t^i i i I tl
> i • • I 1 I i i i i i i •
jfe^
ri^- ^ *^* * * i * * i
Digitized by the Internet Archive
in 2010 with funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/mvitruviipollionOOvitr
M. VITRUVII POLLIONIS
DE
ARCHITECTURA
L I B R I X.
M. VITRUVII POLLIONIS
DE
ARCHITECTURA
LIBRI DECEM AD OPTIMAS EDITIONES COLLATI
PRAEMITTITUR NOTITIA LITERARIA
STUDIIS SOCIETATIS BIPONTINAE
[EJATIS BIPONTINAE
ACC|/D IT
ACC
ANONYMI SCRIPTORIS VETERIS ARCHITEGTURAE COMPENDIUM
CUM INDICIBUS.
ARGENTORATI
r.X TYPOGRAPHIA SOCIETATIS
MDCCCVII.
PA
FFJ - 7 1967
M. VITRUVII POLLIONIS
V I T A
A BERNARDINO BALDO URBINATE
C O N S C R I P T A.
O
MNES fere artes natura ita conftitutas efle fcimus, ut non fatis commode tradtari valeant , fi qui in illis verfantur, ingenio pariter &. manu non fuerint exerci- tati. Etenim contemplatio , quam ^eapictv Graeci appel- lant, oculus quidam eft; Tpa.^i< vero , hoc eft , ipfa ope- ratio, manus fibi locum atque officium vendicat. Quam- obrem is , meo iudicio, qui fola meditatione fretus ope- rationem negligit, non inepte cuipiam componi poffet, qui vifu poilens , mancus effet & fcaevus : is vero qui ufu tantum praeftat, ei qui oculis captus , manus ipfas haberet incolumes. Jtaque ut in homine ad perfeftam integritatem oculos pariter arque manus requirimus, ita in abfoluto artifice contemplationem &: opcrationem ae- que defideramus. Hinc fit, ut Vitruvium ab iis archite- flis feiungamus , qui ab optimis artibus &' fcientiis im- parati, nobilifTnnis architefturae ftudiis, illotis ut aiunt manibus pedibusque , tanquam profani , temere ulrro fe ingerunt. Ipfe enim omnibus armis ornatus, militiae huic nomen dcdit : quare fit, ut ei , licet architefto, lo- cum non immerito inter Mathematicos & Ceometras ipfos decernamus. Huius vitam, quod a nemine ante nos pro dignitate eft fadum , fcribere aggredimur , tam-
Vhruvius. a
II iVI. VITRUVII POLLIOMS
etfj rerum obfcuritate , veterum fcriptorum de eo per- tinaci qiiodam filentio, & fuimet de fe ipfo in dicendo fobrietate & modeftia, prope ab incepto deterreamur. Principio quod ad eius patriam pertinet, non modo, uti de Homero legimus, in dubium vertitur , fed prorfus ignoratur. Quidam , eo fortaffe quod Romae vitam du- xerit, Romanum putarunt : qui tamen , utpote nulla probabili ratione, veterisve fcriptoris auftoritate fulti, merito reiiciuntur. Sunt nonnulli qui Veronenfem vo- lunt, eo dufti argumento, quod in veteri eiusdem ur- bis fornice haec infcriprio legatur :
L. VITRUVIUS L. L. CEROO ARCHITECTUS.
Inter lllos qui praecipue in hanc fententiam transierunt, fuit egregius, citra controverfiam , vir, muhiplicisque eruditioni^ laude infignis , Andreas Alciatus^ I. U. C. Cuius rei non modo locupletem habemus teftem Gui- lielmum Philandrum, fed&ea fidem faciunt,quae idem- met Alciatus in commentarios cooiecit , quos eruditiffi- mos edidit in Pandeftas : ibi enim afleveranter pronun- tiavit , Vitruvianae architefturae epigraphen ita effe reftituendam : l. vitruvii pellionis. Refellit hunc Philander , primo , quod in omnibus exem.platnbus m. non L. & POLLio , non pellio legatur: deinde, Cerdo- nem non effe continuo quod Pellionem, quum Cerdo cLTo rov Kep^ovf , hoc eft , a lucro , alter vero a pelli- bus dicatur : demum , fi idem effe Cerdo & PelHo con- cederetur, nihil propterea effe architefto cum pellibus commuoe. Infcriptionem vero illam, hominis non ftudii effe indicem, & tandem Cerdonis (ut in fornice habe- tur) non Pellionis appellarionem effe reftituendam. Po- ftremo ea ratione Alciatum iugulat , quod ille Veronen- fis architeftus , fub mutulis denticulos collocaverit, quae res uti vitio non carens , a noftro Vitruvio acer- rime reprehenditur. Nos , ut opinionem noftram in me- dium proferaoius, architedum illum noftro iuniorem.
V I T A. nt
& prorfus ab illo fuiffe diverfum , duobus argumentis a Philandro praetermiflis ^ neceffario fere convincimus. Primo, quod palTira inferiores architedi fub mutulis denticuios pofuere , ut videre efl: in fornicibus Titi , Nervae , Conftaniini , in porticu eiusdem Nervae, & Diocletiani thermis , quae omnia aedificia a pofterioris feculi archire^lis condrufta fuifTe palam fcinius. Dein- de , quod Veronenfem illum Cerdonem L. Vitruvii fuifTe Libertum apparet , quod vel ex ipfa infcriptione colli- gitur, iu qua, ut vifum eft, legimus, l. vitruvius L. L. hoc eft, Lucius Vitruvius Lucii Libertus. Noftrum vero liberum fuiffe , & liberaliter educatum , ipfomet tefte in progreffu eorum , quae difluri fumus , lucidius oftendemus. Porro quatenus ad noftri architefti patriam fpeftat, Fundanum Formianumve fuiffe, conie6lura non undequaque fpernenda iudicamus. Etenim circa ea lo- ca Vitruviorum familiam antiquis temporibus potentem & numerofam fuiffe, vetufti lapides non obfcure atte- flantur, quorum nonnullos , licet perperam exfcriptos, refert in Italia fua Leander. Sed & Villamontius Gallus in fuo itinerario, emendatius hunc inter ceteros,
M. VITRUVII MEMPILIS HOC MONUMENTUM HAER. E. N. S.
In aliis autem frequens repetitio eft praenominis M. & Vitruviorum. Haec nos di6ta voluimus, ne hoc prae- termififTe, qualecunque fit indicium, antiquitaiis & ve- ritatis ftudiofo Ledtori videremur. Ceterum , noftrum hunc parentum diligentia , liberaliter & ingenue a pri- ma adolefcentia inftitutum fuifTe , ipfemet palam profi- tetur, in fexti libri prooemio his verbis: Itaque ego ma- ximas infinhasque pa^-entlbus ago atque habec gratias , quod u4thenienfium legem probantes , me arte erudlcndum ciirave- runt , & ea quae non potefl ejje probata /inc liicratura , ency- cUoque , dotlrinarum omiiium dijciplina. Cum ergo & paren- tum cura , & pracctptorum doHrinis auHas haberem coplas di- fciplinarum, phiblogis 6« phiiotechnis rebus , commcntariorum'
a 2
ir M. VITRUVII POLLIONIS
^ue fcripturis me dekflatus eas poJfe£iortes animo parav] , e quibus haec e(l fruHuum fumma , nullam plus habendi neajfi- tatem , eamque ejfe proprietatem divitiarum , maxime nihil de- fiderare. Honeftis igitur parentibus , & honefto loco na- tum, ex di6lis facile colligimus, divitiis autem haud iti- dem abundaffe, fed nec eas magnas avide fibi parare contendifle, immo auream potius mediocritatem ada- maffe, cum bona fama : quod & ipfemet Auguftum al- loquens , ingenue proteftatur. In fcientiis autem & di- fciplinis tantum folummodo profecifTe, quantum archi- tetSlo fat eifet, nec fummam rerum cognitionem pro- curaffe, contra Pythii fententiam , his verbis palam fe- cit : Er^o fatis abunde videtur feciffe , qui ex fmgulis do- flrinis partes & rationes earum mediocriter habet notas eas , quae necejjariae funt ad architeBuram, ut fi quid de his ;-e- bus & artibus iudicare &• probare opus fuerit , ne deficiatur. Cuius quidem affertio maximam cum ea habct aflini- tatem , quam Philofophus in ipfo moralium Nicoma- chiorum veftibulo p/otuHt , nempe , eruditi effe , eatenus exadam in unoquoque genere explicationem requirere , quatenus pati ipfius rei natura potejl, Itaque ne eum Imperator, quafi in difcipHnis leviter verfatum , reprehenderet, liis verbis occurrit : Peto a te, Caefar, & ab aiiis qui mea vo- lumina funt le6lun , ut fi quid parum ad artis grammaticae regulam fuent explicatum , ignofcatur. Namque non uti fum- mus Philofophus , nec Rhetor difertiis , nec Grammalicus fum- mis rationibus artis exercitatus , fed ut ArchiteHus his iiteris imbutus , haec nifus fum fcribere. Haec ille : qui licet haec modefte protulerit, & omni ia6lantia procul, eruditiffi- mum nihilominus fuiffe hominem , & Graeci fermonis gnarum, fcripta eius, & res ipfae, de quihus agit, co» piofe teftantiir. Moribus demum fuiffe candidiffimis, & apprime ine;enuis , ex iis (quafi e quadam ad vivum animi eius expreffa imagine) facile ehcitur, quae mo- ratiffima, & quoHbet philofopho digna, Hbrorum fuo- rum praefationibus interferuit. Haec autem quatenus
V I T A. . v V
ad mores. Porro eundem fcientiam illam, quae de na- tura agit, deguftaffe, ex fcriptis eius palam cognofci- tur. Saepe enim phyficas movens quaeftiones , eas fol- vere conatur, quamquam id haud pari felicitate. Ne-» que enim ex optirais fontibus principia & fcientiam ipfam hauferat : quod aevi potius illius , quam fuo fa- ^um vitio , ille fateatur necelTe eft , qui novit illos etiam , qui tunc ferio ea fludia tradabant, libentius Epicuri dogmata, & Platonis delicias, quam Ariftotelis Peripateticorum principis, & verioris folidiorisque phi- lofophiae affertoris , do<5I:rinam adamaffe. Differit au- tem de acre , de ventis & aquis, item de plantis , de terrarum ac foffilium naturis , de quibus omnibus arre- pta e dicendis & docendis occafione , longiffiraas per- facpe difputationes texit : quibus in rebus cum fit ad- tnodum frequens, nec fine acumine & follertia , argu- mentari facile eff , non quidem ingenium illi, fedpotius ingenii culturam defuiffe. Nos autem , ne immerito eutn Epicuri dogmatum fuiffe imitatorem , dixiffe , eique in- dcbite hanc veluti notam quandam inuffiffe videamur, ea quae fecundo fecundi hbri capite profeffus eft , in, medium affcremus ; ibi enim Thaletis & Heracliti re- latis opinionibus, de rerum principiis, ita fcribir: Z?t~ viocritus , quiquc eum fecutus eft Epicurus , atomos ; quas noflri infccabilia corpora, nonnuUi individua vocitaverunt^ Pythago~ rcorum vero difcipUna adiecit ad aquam & ignern , & acrem €f terrenum. Ergo Democritus , etfi non praprie res nomina^ v'it , fed tantum indivifa corpora propofuit ; ideo ea ipfa di- xijje videtur, quod ea. cum funt disiunHa , nec laedunfur , nec inurncciontm rccipiunt , fsd fempitcrno aevo perpetuo infinitarn retinent foiiditatem. Ex his ergo congrucniibus cum rcs omnes coire nafcique videantur , & tae in infinitis gcncribus rerum natura e(fint disparatae , putavi oporten dc varictaiibus & dis- crimimbus ufus earum , quasque hahcrcnt in aedificils qualita^ tes, exponerc. Haftenus ille, qui eodem Hb. c. i. de prifco- rum hominum vita,^ & de initiis humanitatis atque te-
a 3
VI M. VITRUVII POLLIONIS
fhorum , & incrementis eorum fcribcns , omnia fere mutuatus eft ab iis, quae facunde expreflit Lucretius libro quinto. Epicureum igitur fuiffe , in his faltem , quae ad rerum naturam atque principiorum conftitu- lionem pertinent, non eft obfcurum. Verum enimvero moribus faifle candidis, &, ut ethnicum , fatis pium, nec numinum e coelo deturbatorem cum Epicuro&Lu- crctio, fatis patet ex iis , quae de tempiis , de Diis, deque honore debito illis deferendo, fcriptis fuis inter- feruir. MilitaflTe porro , & in caftris luhi Caefaris fuifl^e , inde cognofcimus, quod lib. VIII. c. 4. de proprietati- bus nonnuUorum fontium diflerens, affirmar , C. lulium Mafiniflae filium , qui cum Caefare militavit, ipfius Vi- truvii hofpitio fuiflTe ufum : unde illud quoque facile argumentari licet, noftrum hunc architeftum in exer- ciru non fuifle obfcurum , qui infignem virum , nempe MafiniflTae filium, habuerit contubernalem. Caefari au- tem ob rei aedificatoriae peritiam fuifle notum , ipfemet in prooemio primi libri ad Auguftum fcribens, prote- ftatur. Quo quidem Caefare de medio fublato, & Au- gufto fummo rerum imperio potito , eidem a forore 0<^ayia commendatus fuit. Verum cum duas eiusdem nominis forores habuerit Auguftus , maiorem alteram Anchariae , minoremque alteram Attiae filiam , merito dubitari poflTet , utra earum commendationis illi bene- ficium impertiverit. Maiorem fuiflTe docet Aeneas Vi- cus Parmenfis in libro Auguftarum, ubi de ea loqui- tur , ita fcribens : Quin efiarn inter Augufli familiares peri-' vjfimum illam architi^tum Vitruvium collocavit , qui prius fuerat in caftris Caefaris , quod ex commtndatitiis eius literis effe&um ejl. Haec Aeneas. Ceterum non modo eum Au- guftus in clientelam fufcepit, & amplum eidem quoad viveret ftipendium aflignavit, fed machinis quoque bel- licis praefecit, quod & ipfe his verbis reliquit attefla- • tum: Itaque cum M. AureVio , & Pub. Mini^io, & Cn. Corne-* Uo ad appar.monem balUjlarum , 6" Jcorpionum , reliquorumqut
V I T A. vii
t&mentorum refeSiionem ful praejlo , & cum eis commoda ac^ cepl , quae cum prlmo mihi tribuijli , recognitionem per fororis commendationim ferva(li &c. Marcum porro illum Aure^ lium, ni conie6lura decipimur, M. illius Aurelii Cottae patrem fuiffe , credimus , qui fub Tiberio una cum M. Valerio MeiTalla confulatum geffit. In faftis fiquidem confularibus M» fil. dicitur, & M. nepos. Cneum vero Cornelium eum efle, qui Augufto imperante fuit Au- gur, vel Cornelium iUum Cinnam., qui fub eodem Imp. Confiil fuic cum Valerio MeiTalla Volufo. Quidquid au- tem fit de iftis, illud exploratiflimum eft , machinarum bellicarum praefeftos eo feculo, uti etiam noftro, ma- gnae femper, fed in caftris praecipue, exiftimationis fuiffe. Porro eiuscemodi machinarum in bello curam- geflifre, videtur non obfcure decerpi ex iis , quae refert lib. X. c. 16. ubi de balliftarum rationibns ita fcribit : Itaque , ut etiam qiii Geometriae, Arithmcticaeque raiiones non novcrint , hab&ant expeditum , ne in pcriculo beliico cogitatio- nibus detineantur , quae ipfe facicndo csrta cognavi, quaeque in partt accepi a praeceptoribus , finita exponam. Verum ut in bello machinis, ita pacis tempore publicis aedificiis Gonftruendis praepofitus fuit: inter quae nobilis illa ad- numeratur Bafilica ,. quam in Col. lulia Faneftri, ut ipfe refert lib. V. eap. i. collocavit, curavirque faciendam. Quos praeceptores habuerit, nec ipfe docet , nec ab aliis accepimus : illud certum eft, illum non ab Latinis mo- do, fed ab eximiis totius Graeciae au6toribus, eorum,. quae ad archite6turam pertinent, confertifiimum fibi & copiofiffimum penu comparafTe. Habemus enim , ipfum non folum Archimedis, Archytae, & Ariftoxeni fcripta kgilTe, fed Ariftarchi , Eratofthenis, Berofi , Ctefibii-, Athcnaei, Diadis, Eudoxi, Apollonii, & aliorum me~ chanicorum Geomctrarumque commentaria in manibus habuifte. lllud etiam luce ipfa clarius eft , ipfum e li- bello, quem Ariftoteles de mechanicis fcripfit, ea de- cerpfilfQ, quae in c.8. libri X. inferuit, de porredlo &
a 4.
VIII M. VITRUVII POLLIONIS
rotundatione agens machinarum ad onerum levationes. Ex praedi(5lorum igitur omnium auftorum do6trina, ab- foluriiTimum totius architedturae corpus , in decem di- vifum libros, compilavit, methodo ufus ea , quam re- folutivam appellant. Propofita enim fibi definitione,& in fuas partes distributa, fingulis libris fingulas partes aflignavit. In primis vero architeftum ipfum diligen« tiffime inftituit, & variis difciplinis & fcientiis ornavit: in quo cum plura defiderare videatur quam architefto fint undique necefTaria, Leoni Baptiftae oblique eum carpendi occafionem praebuit lib. IX. c. lo. ubi & ipfe archite^lum fuum efformat. Cur autem id faiSum fit, ea ratio eft, quod Vitruvius ad perfectionem, ipfeve- ro ad meram neceflitatem refpexerit. Sed ut a diverti- culo in viam revertamur; Architefturam nofter auftor trim.embrem fecit , & ira divifit , ut partem primam Ae- dificatoriam , fecundam Gnomonicen, tertiam vero Ma- chinationem appellaverit. Primae igitur parti primum librum affignat, in fecundo materiam profequitur, in tertio facr^rum aedium formas & fpecies examinat, quartum ornamentorum generibus tribuit, quintum pu- bJicis aedificiis, non tamen facris,Bafilicis nempe, thea- tris, thermis, palaeftris, portubus. In fexto de priva- tis aedibus tum rufticis, tum urbanis, agit. Septimum teiioriis dat, & pi£luris. Oftavum aquarum librationi- bus , & aquaeduftibus : quibus ferme libris aedificato- riam totani comple6litur. In nono de Gnomonice agit , id tamen, fi e.xadum refpicias, perfunftorie , & ficco, ut aiunt , pede. In decimo de machinis luculenter tra- £lat, in genere primum, mox de iis , quac ad pacis, tum de illis, quae ad belii negotium faciunt. Et haec univerfi fere operis anatome eft, &, ut ita dicam , ar- ticulatio. Porro an aliud quidpiam , praeter architeftu- ram , fcripferit , incertum , quamvis in dubio certius fit nil fcripf^iire : nullum enim contrariae fententiae habe- mus teilimonium, vel au^lorem. Et fane,fi operis ma-
V I T A. IX
gnitudo, excellentia, & rerum in eo congeftarum copia animadvertatur , in hoc totum fuiffe , & tempus omne, quod tum publicis , tum domefticis occupationibus fub- traxit , huic impendifle , nemo ut arbitror dubitaverit, Multos habuit praeclarus ifte labor laudatores, admi- ratores quoque, fed nec paucos fugillatores detrafto- resque. Leo enim Albertus in limine fexti libri , his verbis eius dignitatem diminuere conatur : Namque do- lebant quiJam , ait , tam multa tamque praeclarijjlma fcriptO" rum monummta intmi(fe , temporum hominumquc iniuria , ut vix unurn ex tanto naufra^io Vitruvium fuperpiiem habermus , fcriptorem procul dubio inflruBijfmum , fed ita afcElum ttm- peflate atque lacerum y ut multis locis multa defint , 6« multis plurima defideres. Accedebat , quod ijla tradidijfet ncn culta. Sic enirn loquebatur, ut Latini , Graccum videri voluiffe ^ Graeci 3 locutum Latine , vaticinentur : res autem ipfa in fefe porrigenda^ neqiie Latinum , neque Graecum fuljfe tefletur, ut par fit , non fcripfiffe hunc nobis , qui ita fcripfirit, ut non intelligatnus. Ha^lenus ille , & fatis immodefte. At longe immodeftiflime Hieronymus Mercurialis in libro de re gymnaftica ; ita enim loquitur : Vitruvii auBoritatem nun~ quam multi faciendam exiflimavl , mmpe quem rretpAS^o^oho-' •yov , & fua aetate minime aeflimatum puto. Quod enim ab Au- guflo nullis egregiis fabricis , niji folis balliflis , praefcBus fue- rit , quando fcilicet in urbe , & extra urbcm magnifica aedi" ficia exflruebantur , quod etiam a nullo fcre pofleriore auElore. nominatus inveniatur, pratterquam in capitum Plinii librorum catalogo , qui ab aliquibus minirne Pimianus , vel Jaltem ad" ulteratus putatur , magnam certe ipfius exifiimationis fufpicio' nem merito parit. Haec Mercurialis. Acerbe nimium ia au6torcm probum, candidum , & nil tale meritum. Ce- terum an Plinii catalogus depravatus fit , nihil moror , cum fatis aperte legentibus conftet, Plinium quampluri- ma hoc de Vitruviano pcnu deprompfific, ncc Plinium modo, fcdPalladium quoque & alios bonos audores ab €0 , in iis quac ad architc<51uram pertinent , accepilTe.
^ M. VITRUVII POLLIONIS
Mitius igitur cum hoc fcriptore agere debuit Mercit-- rialis, nec imitari quorundam hominuro prava & iniu- fta ingenia , qui eos , per quos proficiunt , non modo non laudant, ut beneficium fateantur, fed potius car- punt, improbant, & malediftis profequuntur. Fuit igi- tur, nec fine auftoris laude, fuperiori illo aevo liber ifte in do6torum virorum manibus; inferiori vero , cura optimae artes fitu & fqualore obfitae iacerent , iacuit , periturus , nifi quidam doftiffimi & eruditiflimi viri a tenebris illum & oblivione vindicafTent. Primus ferequi manus pias illi admovit , fuit locundus Veronenfis Sa^- cerdos , atque Idem architeftus fuo teirpore non igno- bilis. Quo magiftro in leflione huius auftoris ufus eft Guilielmus Budaeus, qui & hoc teftatum reliquit plu- ribus verbis in Annotat. in Pandeftas , ubi de fuggrun- datione. Citato enim ibi Vitruvii loco, ita fequitur : Quae verba mi^dofijjirne in ImpreJJiJ llbris hguntur, ut totus paene traSIatus ille de arc/iltefiura dtcem Ubris conflans : quare a paucijjimls kgitur , alioquin etiam 'mtelle6iu perdij^cllis , & ut Euripides Tragicus de iibro HeracUti cognomento Scotiru dixit , Ddio natatore indigens. In illa enim rerum verborum-' que obfcuritate, non mediocritir ttiam ingenium , quafi aejluofo- freto obrutus natator fubmergitur. Haec ille , qui mox addit: Nobis vero in ea lePJone contigit , praeceptorem eximium nan- Cijci locundum Sacerdotem , ArchiteBum tunc regium ,. homi" . mm antiquitatis peritijfimum , qui graphidc quoqut , non moda verbis intcUigendas res praebebat : quo tempore Vitruvium no^ flrum otiofe , aliosque nonnullos anliquos fcriptores , eodem be^ wgmjfme adiuvante , emendavimus. Ha6lenus vir egregius^ t & grati animi virtute laudabilis, Porro locundum ia hoc au6tore illuftrando aliquid fecifle non negamus, pa- rum tamen illud fuit, quod vel ex eiys editionibus fa- cile colligitur, quarum alteram Florentiae typis cufara luliano Medices nuncupavit. Circa eadem tempora ean- dem provinciam fubiit Caefar Caefarianus Mediolanen- iis, e pidore architedus, & Bramantis noftri, ut ipfe-
V I T A, XI
met affirmat, difclpulus : verum hic parum feliclter, ut ex opere ipfo videre eft, Caruit enim tum ingenil acu- mine, tum rerum plurimarum cognitione, quae ad hunc auftorem illuftrandum funt neceffariae: nihil igitur in eo laudes praeter figuras, quas etfi non ad antiquum ge- nium , nec ubique ad Vitruvii mentem , egregie tameii & graphice lineavit. Ab hoc accepit lo. Baptilta Capo- ralis Perufmus, i^fe quoque iUiteratus, ut ex quinqu^ libris, quos ItaUce verfos pubUcavit, facile cognofcitur. NonnulU quoque aUi eiiisdem notae homines , idem opus eadem InfeUcitate aggrelfi funt : inter quos fuere Boqus Maurus, Auguftinus Gallus, Aloyfuis Plrovanus. Sed inter Illos, qui egregiam Vltruvio navarunt operam , fult Hermolaus Barbarus, qul quidem Inter primos ingenii & do(5I:ri::ae lumine poUens , caftigatis PUnio ik Mela, huic quoque au6lorI ftilum & diligentem operam com- modavlt. Succeflere huic Adrianus Turnebus , & Gui- lielmus Philinder, GalU ambo, & lidem doftrlna & eru- ditione infignes : quorum Turnebus in Ubris Adverfario- rum fexcentis locis Vitruvianum codicem aut emenda- vit, aut lucidinime expofuit. Longe tamen doftlftime Phllander , qul ceteros fere omnes commentariis edirls eruditifTimis fuperavit. Poft hos omnium novHrnnus Da- niel Barbarus, non fme maxima egregil ingenii laude, idem praeftltit: quamquam nonnuUi fmt, qul lUum in rebus clarls verbofum , In obfcurls ficcum & leiunum fuiffe affirment. Sed ut ad Virruvlum reNcrramur, pa- lam eft, IHum in fcribendo brevitatem adamalfe; quod cur fecerlt, Ipfe docet In praefatlone quintl libri, Ita fcribens: Cum ergo ea (architeftonlca nempe vocabula , de quibus loquitur) per fe non /int aperta , ncc paicant eo^ riim in confuctud'tne nomina , turn etiam praeceptorum late vd- gantes fcripturae fi non contrahantur , & paucis & perluciJis fententiis explicentiir , frecjuentia multitudineque fermonis impc- dicnte, inccrtas le^entium efficient cpc^itadoncs. Itaque occultas nominutioncs coiiimenfusqut t membris operum pronuntians , ut
XII M. VITRUVII POLLIONIS VITA.
memonae tradantur , bnviter exponam, Sic enlm expeditlus ea recipere poterunt mentes. Non minus , cum anlmadvertijfem dis' tentam occupationibus civitatem publicis 6* privatis negotiis , paucis iudicavi fcribendum, uti ,angujlo fpatio vacuitatis ea legentes, breviter percipere poffent. Haec ille , & longe plu- ra : qui fi brevitatem fermonis claritate compenfaffet , operae procul dubio feciffet pretium. At Horatiani prae- cepti imraemor , dum brevitatem profequitur , in obfcu- ritatem praecipitavit. Haec de dodrina & fcriptis. Qua- tenus vero ad perfonam pertinet , ftatura fuit humili , fpecie haud multum grata & eleganti , quod ex eius di- &\% ad Auguftum habemus; ait enim: Mihi autem , Im- perator , fiaturam non tribuit natura , faciem deformavit aetas , valetudo detraxit vires. Porro quamdiu vixerit, quo loci diem clauferit, ubi tumulatus fuerit, nullus eft anti- quorum fcriptorum qui doceat ; unde fit, ut aeque fe- pulturae eius locus obfcurus fit , atque natale folum & patria.
XIII
NOTITIA LITERARIA
D E
M. VITRUVIO POLLIONE
lo. Alberti Fabricii Bibliotheca Latina a lo. Auj^. Ernefli audius edita Tom. I. cap. 17.
M,
• ViTRUvius I PoLLio, patria Veronenfis, ut mul- tis & probabilibusargumentis demonftrat Scipio MafFaeus in Verona illuftrata P. II. fcriptor non artis fuae tantum- modo inprimis peritus , fed, quod ipfe in architedlo re- quirit, alias quoque fcientias & difciplinas doftus, & iii Graecis fcriptoribus diligenter verfatus , etfi in diftione eius plebeii quid notarunt eruditi. lulio Caefari fe archi- tedurae fcientia innotuifle teftatur praefatione Libri L Militavit in caftris lulii Caefaris, machinis beliicis prae- feftus, ut ex Libro VIL c. 4. & Libro X. c. i6. coliigit in Almagefto Ricciolus. Alius fuit Vitruvius Vaccius Fundanus, cuius mentio apud Livium VIIL 19 feq. Alius Vitruvius Secundus apud Lampridium in Commodo , ubi male Cafaubonus Vi<5^orini nomen reponit. Vide Reinc- fium pag. 340. Var. le£t. Alciatus VIIl. 5. Parergon iuris.
1 Praenomen in cd. pr. & ed. Flor. i496.8cc.Z,//a»/Jc(i : in qui- hiisdam Italicis M. L. Repertum eft ctiam A. fed M. frequentidi- ne , unde praefert ctiam l'olcnus. Scrihitur& Viciruvius , ut mittam Infcriptioncm paullopoft allatam, in edd. pr. Sulpicii & Flor. Mcn- tionem eius fecere c veteribus
PPnius, Servius, Sidonrus Apoili- naris, ac fi vera eft Reincfii emcn- datic pag. 1 1 8. Var. Le<ft. ut pr» fiiyfiiViai /isTpovicv legamus, Ilaa- cus Tzetza ad l.ycophronem pae,. 164. Videtur etiam illo ufus fuii*- fe Palladius in uno itcmque altc- ro I^co librorum de re ruHitca.
XIV ' NOTlTtA LITERARIA
profert ex Veronenfi hpide i hanc infcriptionem ; L. ViCTRUvius L. L. Cerdo Architectus. Ideni aurem, inqiiit, ell: Cerdo quod Pellio. Sed ille Vitruvius Pellio, quem pro Pcllione Alciatus cbrrudit, refte a Phikndro, a j3arthio Lib. I. Adverfar. cap. lo. & Petro Burmanno praef. ad Tom. IX. Part. vi. fhelauri rerum Iraiicarum exploditur. MafFaeo in Verona illul^r. probabile videtur, hunc Vitruviiim Cerdonem fuiffe libertum Vitruvii Ar- chitcifti. De M. Vitruvii epitaphio, quod prope Formias infpexit, ut aiunt, Alphonfus Rex, mentio etiam e Pa- normitano de do6tis Alph. L 47. apud Aeneam Sylviuin p. 476. Opp. Ex facris literis Vitruvium profecifle, atque ex Mofe archite<?i:urae praecepta, licet diirmiulet , hau- fifle (quod velit Villalpandus Tom. II. in Ezechielem p. 4 5 .) non magis vcrifimile mihi videtur , quam ex Vitruvii prae- ceptionibus veram templi Hierofoiymitani imaglnem , pulcherrima Ucet ac fplendidiiTima illa fit , a Villalpando nobis explicari , quam aliam longe exhibent nobis He- braeorum filii. De plebitate fcrmonis latini , quam in Vi» truvio viri eruditi obfervarujit , rtotata nonnulla exftant in Pihlmanni Romano bilingui five diff. edita Upialiae in 8» de differenria linguae plebeiae & rufticae tempore Augufli a fermone honeftiore hominum urbanorum. Vidememo- rias Trevoltinas an. 171 1. p. 914. nec non lo. Nicolaum Funccium de aetate virili Latinae linguae parte altera p. 299 feq. Vitam Vitruvii fcripfere olim plures, Daniel Jkrbarus, Philander & Bernardinus Baldiis. Baldi viram Polenus addidit libro de Vitruvii edd. cum eruditis notis fuis. Diligentifnnie illuftravit res Vitruvii Maffaeus in Verona iilulirata P. IL
Exftant eius de Architeftura ad Imp. Auguftum libri X. ab aetate iam profefto ^ fcripti. Formae five (rx,>',usiT<*, quae fubinde ad calcem fingulorum librorum fubiecille
T Veronae inter eruditos Ve- M. Vitruvio Pollione Romano in-
rcnenfes in fuinma Curiae fronte genuo.
primum locum obtinet Vitruvius 2 Vitruvius lib. II. praef. Mihi
tefte Onufrio Panvinio antiqui- autem,Impcrator,Jlatuiainnontn'
tat. Vcronenf. lib. VI. p. 147. qui huit natura , facicm deformavlt ac-
tamen Veronenfem arcliiteiflum tas, valctudu dctraxit vircs. Libro
hunc L. Vitruvium Cerdonem VIII. cap. 4. refert hofpitio fu»
Lucii libertum non diffitetur fe ufum C. lulium Mafiniffae F. qui
diverfum exiftimare a fcriptore cum patre Caefare lulio miUtavxtt'
DE M. VITRUVIO FOLLIONE. xv
fe Vitruvius innuit, ut VIII. 6. cum magna ledlcrum ia6lura interciderunt , etfi ab editoribus & Philandro par- tem ex ingenio utcunque reftituta. Diftribuiionem vero capitum in editione Floreniina, quam aliae fequuntur, multis in locis ineptiffimam efle, & Vitruvium perpetua oratione libros fuos fcripfiffe, probe notavit idem Philan- der. E Latinis vcteribus ante Viiruvium de eodeni ar- gumento fcripferant Fuffitius, Terentius Varro, & Pu- blius Septimius. In Labbei Biblioth. nova Mss. pag. 384. memorantur e catalogo au^tiori Scipionis Tettii Vitruvii Rufi & Epaphrodlti ArchiteHonica. Non integrum nos Vi- truvium , fed tantummodo librorum eius epitomen habere putabat Barthius XXX. 7. Adyerfar. fed nefcio quomodo vir ille doftus pronus fuit ad epitomas in veterum mcnu- mentis fine magna caufa fubodorandas. In praef. libri I. ait fe Vitruvius M. Aurelio & P. Minidio (Ms. Numidio) & Cn. Cornelio ad apparationem balhftarum & fcorpio- num, reliquorumque tormentorum perfeftionem praefco fuiffe. Aedilitatem Varronis & Murenae memorat II. 8. Divum CaCtarem II. 9. C. lulius ALifmijfje filius cum patre Caefarc militavit , is hofpitio meo efl ufus, VlII. 4. Cum ob- fervaffet, plures de architeftura praecepta voluminaque non ordinata fed incepta, uti particulas errabundas, reii- quiffe, praefat. 4. Corpus ArMteflurae fcribere le profelfus Lib. II. cap. I. primo vokimine de artis officio tradir, atque omnium paene fcientiarum pcritum vult effe ar- chite<^um , perinde ut coquum Sicon apud Athenaeum IX. pag. 378. 381 feq. 404 feq. fecundo de naturalibus materiae rebus, quem habeant ufum : tertio & quarto de aedibus facris, & de Doricis columnis Corinthiisque & Tuicanis atque loniis : quinto de locis publicis, foro, aerario, carcere , curia, theatro , porticibus , balneis, palaeftris, xyfHs, portubus: fexto de privatis aedificiis urbanis rufticisque, ex more &: ufu tum Romanorum tum Graecorum : feptirao de expolitionibus ad tirmita- tem & ornatum , ubi muha etiam de coloribus : oftavo de aquis & aquacdu6libus : nono de gnomonicis ratio- nibus , ' cuius hbri praefatio in editis iuflo citius abrum- pitur, eius cnim pars funt adhuc integra tria capita priora : decimo denique de machinationibus.
I Confer VofTium de fcientiis Math. c. 47. §. i. p, 2^9,
XVI NOTITIA LITERARIA
Hieronymus Cardanus Lib. XVI. de Subtilitate» Vi- truvium adnumerat duodecim viris , quos prae ceteris ingenii & inveniendi facultate valuiffe e\iftimat , qui {"unt Archimedes , Ariftoteles, Euclides, Scotus, lohannes Suiffet , cognomento Calculator , Apollonius Pergaeus , ArchytasTarentinus, MahomerusIbnMofes, Algebraicae inventor, Alchindus, Heber Hifpanus , Galenus, & Vi- truvius. Hunc vero poftremum ait non ultimo, fed primo loco ponendum, fi propria, non ahena inventa confcri- pfiffet. Idem Cardanus in libro de fcriptis propriis affir- niat, fe commentarium fcribere coepiffe in Virruvium, pollea res potius feftatum , non pauca Vitruviana ex- plicaffe in libris de rerum varietate & fubtilitate.
Vitruvii libri primum reperti funt a Poggio in Mona- flerio S. Galli, ut ipfe memorat Epift. pag. 346. Huius Codicis mentio nuUa eft apud Polenum , nec , is quo abierit, reperi traditum. Nec vere iudicare audeo, an ex. eo cetera fcripta exemplaria fluxerint omnia , cum eo- rum varietates & conlenfus nondum fatis cognita fint.
De editionibus operis Vitruviani & editoribus, unus fatis diligenter fcripfit lo. Polenus proprio commentario , Patavii an. 1739, fol. edito. Nam ipie in animo habebat, novarn editionem curare. Hunc igitur in recenfendis iis Xequsmur,
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xvn
INDEXEDITIONUM V 1 T R U V I I.
. EJhio princeps , f. an. l<^c. & typogr. fed circa an. 1486. Romae typis Geor^U Herolt impreira , curan- te lo. Sulpitio Verulano. fol. min. Incipit aLsque titulo : lo. SULPITIUS Lectori salutem. Cum divinum Opus Vitruvii : non modo fiudiojis : /cd reli'- quis hominibus : fi in exemplaria innumera difnndire- tur : multum conferre po(fe animadverterem : ctjjuntibus id a^ere aliis : ut puto in melioribus occupatis : quod diu muhumqiie ad publicum ufum defideravi : ipfe tan- dem ejfeci. ColLitis en'm mulris id ^enus libris : & in primis uno nofiri Ddli manu : fatis accurate pcrjcripto :
eum mihi Liborem affnmpji : ut redderem unum
imprimendorum archetypum adeo emcndaturn : ut parvus labor cuivis alteri eiusdcm rci fiudiofo relinqueretur. - - - - primus hoc in fladio curro. — Poft ftnem vero ultimi libri Vitruvii leguntur hi verfus:
Leflor habes tandem veneranda volumina doflt Vitruvii : quorum copia rara fuit.
Haec lege : nam difces : nova : magna : recondita i pulchra : Et quae fint in re faepe futura tua.
Emendata vides : fed peccat littcra fiqua Ctnrige : nemo fitis lynccus effe potefl. Vitruvium fcquitur Sext. lul. Frontinus de Jqu.n- duHihus urbis Rornae. ( cf. Inciicem noftrum edcl. Frontitii pag. xlix (q. ) Typi , quibus fcrmata ell hacc edirio, (notantc Poleno in F.xercitt. \ itruv. pag. 9 fqq. ) fatisfunt elcgaates. Orthograpliia non tam perfedla quam Aldin.i eft; neque tamen mul- tis in locis culpanda. Literarum neque magnae conrrai^iones , neque obfcurae. Errores typogra- phici rari occurrunt. Interpun6tio vel uno, vel Vitruvius. b
XVIII NOTITIA LITERARIA
geminis pun6lis tota ubiqiie perficitur. Singula ver- ba Graeca Latinis lireris formata funt. Ubi plura verba Graeca legi , & ubi Graeci verfus in cap. 3. lib. VIII. effe debuiffent, vacua fpatia reli6ta funt; ut (quemadmodum illorum temporum mos fere- bat) verba Graeca vacuis illis in fpatiis pofTent manu exarari. Pari de caufa non uno in loco » cuni Vitruvii verba ad figuram aliquam referren- tur , vacuum fpatium , in quo neceflaria figura ma. nu delinearetur , reli6ium eft. Figura enim dum- taxat una reperitur in hac ed. quae in poftremo Libri primi capite eft, ex circuli ambitu , quatuor diametris alioque circuli arcu , fine ullis literis for- mata. Ceterum princeps haec editio, ex Codd. manu exaratis proxime defumta , atque exhibita fide antiqua, eo loco babenda, ut audtoritatis ei tribui plurimum debeat. Memoratur Maittairio in Annal. typogr. Tom. I. pag. 751. Lairio in Speci- mine &c. p. 296. Panzero in Annal. typ. Tom. II. pag. 584. Harlefio in Introdudione in Not. Lit. Rom. Part. II. p. 341. I496 Hoc in volumine haec opcra continentur. L. Vitruvll PoUionis de ArchiteHura Llbri decem. Sexti lulii Fron^ tini de AquaeduBibus Llber unus. Angili Politiani Opu- fculum : quod Panepiflemon infcribitur. Angdi Politia- ni in priora Analytica praeUBio. cui titulus efl Lamia. Ad calcem Vitruvii leguntur haecce : Fbrcntiae im- prejfum anno a natali Chrlftlane M. CCCC. Ixxxxvi. fol. — De hac ed. haec habet Polenus , 1. c. pag. I ^ fq. » Quis ille fuerit , cuius cura haec prodie- rit cditio, ncque reperiri ufpiam potuit, neque ia ipfa editione ufpiam apparet. Nullae enim adfunt Praefationes, nullum nominis editoris exftat indi- cium. — Nullum praererCa in hac ed. legitur ty- pographi nomcn. At animadverto, a P. Orlando ( Origine e ProgrelTo dclla Stampa pag. i^^.^nar- rari, ex officina Leonardi dc Arigis prodiilTe Flo- rentiae anno 1499. Opera Politiani; quamobrem coniici quodammodo poteft, ex eadem officina et- iam Vitruvium cum Politiano prius prodiifle, Ad calcem Libri Sext. Frontini, qui inl hac editione eft, leguntur verba haec: Ubellum hunc deAquoi»
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xix
duBlbus ciim ejfet mendofijfimus : Pomponius & Sulpi' tlus tanto (ludio fic emendarunt &C. verba quidem exftantia etiam ad calcem eiusdem libri in lupe- rius memorata editione , quae prodiit cura Sulpi- tii. Igitur Florentini editores librorum Vitruvii probe noverant Sulpitianam editionem : ex qua delcripferunt etiam verba illa facile non defcri- benda. Orthographia in hac ed. pauUo emenda- tior eft , quam in principe editione , paucioresque & literarum contraftiones , & typographici erro- res ofFenduntur. Interpuniiio in hac quoque folis punftis aut fimplicibus , aut ^eminis , fed nonnul- lis in locis aptior. Yerba Graeca itidem Latinis literis exhibita ; & pro Graecis verfibus vacua fpatia reli6la , faltusque in Libro VII. huiusce edi- tionis iidem , atque in principe editione , repe- riuntur. Figurae in hac ed. funt duae ad Lib. I. cap. lo. quibus adfcripta leguntur Ventorum no- mina: tresque aliae ad Lib. IX. cap. i. & 2. qui- bus nonnulla quadrata exhibentur. Quod vero at- tinet ad confenfum huiusce cum principe editio- ne; in nonnulHs verbis exiguas quasdam mutatio- nes obfervavimus, quae lenfum plerumque cla- riorem reddere vifae funt: at (dolendum) mini- me conflat, qua ratione in textum variantia illa verba fuerint induda; num exaliquo Codice msto, num ex editoris ingenio prodierint. « —- Ct. Mair- taire Annal. typogr. T. 1. Part. 11. p. 610. Panzer T. I. p. ^a^.&lndicem noftrum edd. Frontini p. li. 1497 Hoc in volumine haec continentur. Cleonidue Harmo- nicum introduHorium interpretc Gcorqio f^alla l'lacen^ tino. L. Vitruvii PolUonis de ArchiteElura Libri decem, Sexti lulii Frontini de A<juaeduHibus Liber unus. An' ftU PoUtiani Opufculum : ipiod Panepiflemon infcnbi- lur. Angeli Poliiiani in priora Analytica praeledio. cui titulus eft Lamia. In fine Vitruvii : Lnpreffum Ve- netiis pcr Sinionem Papienfcm ditlurn Biviljcjuam. An- no M. CCCC. LXXXXVU. die tertio Augufli. fol. — j>In hac ed. Praefationes nullae (unt, nulium edi- toris nomen , nuUum nominis eiuscicm ind:cium. Liber primus Vitruvii in capua (ecatur paiiciora, quam in jxioribus editionibus. Contrat^tiones litc-
b %
XX NOTITIA LITERARIA
rarum , interpunflio , tota deniquc fcripturae ra- tio , in editione iiac eadem ferme , ac in Florenti- na editione reperiuntur. Errores typographici plu- res potius, quam pauciores. Verba Graeca Lati-
ivv,'»! nis literis nonnulla , nonnuUa vero literis Grae- cis in ed. hac impreffa fuere. Ubi autem in Lib. VIII. Graeci verfus effe deberent, vacua fpatia reUdla funt. Transpofitiones periodorum, five fal- tus in feptimo libro , modo fe habent eodem, quo in prioribus edd. Perpaucis figuris haec quoque editio ornata eft; nimirum illis Florentinae edi- tionis , duabusque tantum aliis infuper adie6tis : altera ad cap. i. Libri I. cui mufica quaedam ver- baadfcripta; altera ad cap. i. Libri iX. quadra- tum reticulatum exhibente. Ceterum aliquibus in locis tenues quaedam verborum mutationes pof- funt obfervari , quibus nonnullae tentatae fuerunt emendationes; fed, id num faftum fuerit alicuius Codicis fubfidio, vel conieftura, nufpiam ea in ed. narratur. a Polenus i. c. pag. 17 fq. — ■ Cf. Pan- zer Tom. IIL pag. 413.
1511 M. Vitruvius per loainduTn folito cajJigatior faBus , cum fis.uris & tabula , ut iam legi & intdiigi pojjlt. In fine : Imprejfutn Venetiis ac rnagis quam unquam ali^ quo alio tempore emcndatum : jumptu miraqm dili^tn- tia loannis de Tridino allas Tacuino, Anno Domini M. D. XI, die XXII. Maii. Regnante inclito Duce Leo- nardo Lauredano. fol. — Novam recenfionem tex- tus Vitruviani hac ed. inftituit locundus, adeo- que frequentifume a fuperiorum edd. leftione dis- cefTit. Qua vero ratione fe gefferit , ut Vitruvii librosemendaret, ipfe patefacit in Epiftola ad lu- lium II. Pont. Max. qua eidem Pont. editionem hanc nuncupat : quando , ait, (ut intelHgcrem) non fine multo fudore & lajfitudinc : eius verba & fenfum : cum rninarum veterumque aedificiorurn rdiqulis me con~ tuliffe notumfit: non femel modo : fed faepe & nutnero- fc. At hoc ctiam (^tanta mihi fuit eius rci cura) parum vifum fuiffet: fi ipfius aufloris integram habuiffemus
kclionem : quam quia pcne totam corruptarn offendi
dum fir.gula pcrquircrc cocpi: ad antiqua excmplaria tanquam ad anfam dignofcendae rei me contuli : nec ad
DE M. \aTRUVIO POLLIONE. xxi
pauca quidem : nec una tantum reglone vel urbc reperta :
fedrnultis. Sicquc dupUciftudlo intentus , veterum fci-
licet ruinarum monumentis : & fitu vetuftatis redo-
hntibus libris : falis patentem inihi feci intelligcndi /c-
mitam : & ex divcrfa lcdione effcRum eft: ut ex ur.o
vel altero codice quam multa corre^la loca inve-
nerim : vel ad corrigendu:n iter oilenderint : 6* ubi
haec non iuvcrunt : fic omnino uti erant reliqui. Ex his
facile intelligitur , non folum Codicum auftcritate
ufum locundum nonnulla Vitruvii locaemendatias
edidifle, fed plurima etiam eum emendaviffe ex i:i.
genio : quarum tamen omnium mutationum nullam
prorfus rationem reddidit, cum nihil adnotatio-
nis textui adiecerit ; ut nefcias , quid vel ex con-
ieftura fit profeftum, vel ex libris mstis hauftum.
Sed vide omnino Polenum, copiofius de hac ed.
& de ipfo locundoagentem 1. c. pag. 18-27. ^os
pauca admodum, huc pertinentia, ipfis Viri dotli
verbis inde exfcribamus. »Quod attinet, inquit,
ad fonnulam rationemque fcribendi , prioribus ca-
ftigatior ei\ haec editio. Huic infuper addita fue-
re in o6tavi libri c. 3. Graeca Epigrammata, quae
defiderabantur in tribus prioribus illis feculi XV.
editionibus. Praeterea, quamvis in huiusce edi-
tionis Libri VII. capitibus 6. 7. 8. 9. plures pe-
riodi connexae inter fele, diverfa ac in praece-
dentibus editionibus ratione legantur, revera ta-
men locundi ordo aptior aliquo modo effe vide-
tur; & dubitare licet, num Codicum , atque in-
de principis ed. locis illis aliqua luxatio contige-
rit. Certe poft locundi tempora ii, qui Vitru-
vium edidere, omnes ad unum locundi ordinein
commemoratis in capp. funt perfecuti. Figurac,
quas addidit editor , primae funt , quae neque pau-
cae , nequc diligentia contemnenda delineatne
prodierint. Formis iigneis (nonadmodum artiti-
ciofe caelatis) impredae funt. Quacdam ad illu-
ftrationem rerum a Vitruvio traditarum aliquatn
habent utilitatem ; quaedam non ita : ut etiam
oiim , inter ceteros, anlmadvertit Claudius Pto-
lomncus. Porro locundus liaud parum de Vitrii-
vii libris mcriius ell : magisque etiam bene ine-
b 3
xxii NOTITIA LITERARIA
reri potuilTet, fi & pauciores induxiffet in textum jTiutationes , & induftarum rationes caufasque de- tnonftravifTet. « — Memoratur haec ed. Panzero Tom. VIII. p. 404.
1513 Vitruviui iterum &• Frontinus a locundo revifi repur^a- tique quantum ex coUatione licuit. In fine : Hoc opus praecipua diligentia ca(}ie;atum , & cura fumma excu- fum efl Florentiae fumptibus Pkilippl de Giunta Floren- tini anno Domini M. D. XIII. menfe Ofiobri. 8. — • »Pro editione hac fe curas fecundas impendifle, profitetur locundus in praemiffa ad lulianum Me- dices Epiftola: confentit tamen ea ferme ubique cum ed. 1511. Nihilo tamen minus, quoniam in fronte perhibetur revifa repur^ataque , a muhis tan- quam praecipuum exemplar habita eft. u Polenus 1. c. pag. 2,7. Conf Indicem noftrum edd. Frontini p. Liii. Figuras exhibet easdem, quas ed. prior; muito tamen minores, atque caelatas imperfeflius.
1521 M. Vitrtivii de ArchiteSlura Libri decem nuper maxi- ma diligentia cj/Iigati , atejue excufi , additis lulii Fron" tini de AquatduSlibus libris propter materiae afinitatem, In fine : Imprejfum Florentiae per haeredes Philippi Juntae Anno Domini MDXXII. fexto Kal. Novem* bris. 8. — ReperJo ed. 1513.
1523 M. Vitruvii de Arckiteflura Libri decem , fumma dili- gentia recogniti , atque cxcufi. Cum nonnulUs figuris fub hoc figno * pofitis , numquam antea impreffis, Ad- ditis luUi Frontini de AquaeduBibus libris , propter ma- teriae affinitatem. if2y. 8. fine loco & fine typoc;ra- phi nomine; ex typis tamen, aliisque adiundis, eam Florentiae prodiilfe coniecit Polenus, Con- tra Abb. de Saint-Leger in TEfprit de Journ. Tom. IX. Parif 1790. pag. 249 fq. in not. alfeverat de- fcriptam effe Lugduni Gall. formulis Guil. Huyon typographicis. Textum fequitur ed. 15.22. Quae additae , hoc figno * diftinaae figurae , perperam numquam antea impreffae dicuntur. Sunt enim de- fumtae ex Itahca Vitruvii verfione , quae prodiit cura Caefariani an.1521. atque ad minorem for- mam redaftae. Conf Polenum. 1. c. pag. 34.
1540 Aurelii Calfiodori Senatoris Cofque Romani de quatuor mathematicis difciplinis Compendium. Ad-
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxiii
ieftus eft Vetuflus author, ot.vavvfxef tamen , de Ar- chiteElura compendiofi [fime traElans , quae Vitruvius & caeteri locuplctius quldcm ac diffujius tradidefc : in quo €>• matematd exerceas , 6» rci architefioniccs ufum pjrvo temporis dispcndio dijcas. Pari/iis. Ex o^cina Michac' Us Vafcofani , in via quae cft ad D. lacobum , fub fontis injigni. 1540. 4. •— Editianem hanc procu- ravit Guil. Pojlellus. 1543 M. Vitruvii , viri fuae profej/ionis peritif/imi , de Archi» te^ura Libri decem , ad AuguJIum Caejarem accurati(f. confcripti : & nunc primum in Germania qua potuit di- lie,entia excufi , atque hinc inde fchematibus non iniu' cundis exornati. Adiccimus etiam proptcr argumcnti con» Jormitatem , Sexti lulii Frontini de AquaeduHikus urbis Romae libellum. Item cx libro Nicolai Cufani Card. de Staticis experimentis Fragmcntum. Cum Indice copioftjfi- mo , & dispojitione longe meliori , quam antea. In fine : Argewcrati. In ojjicina Knoblochiana perGcorginm M.i- chaeropieum. Anno iS^-}. 4. — In erudita Praefa- tione, poftquarrvdeVitruvio, & de librorum eius utilitatedifferuit typographus, de ipfuis huius edi- tionis confdioita perlequitur : » Quidautem prae- ftiterimus , tametfi par eil aUis aeftimandum re- hnquere : paucis tamen indicabo leftoribus , ut ad- moniti meUus animadvertant ac expendant. In ex- emplari recognofcendo, ut emendatius haberetur , fidelis diligentia eft adhibita. Graeca etiam eru- ditorum ope , quoad licuit, rellituimus. Neque tamen omnia repurgata efle profiteor. Non enim aufi fumus temeie mutare, ubi nobis certa vcri- tas non conflabat : etiam fi mendum interdum eife coniiceremus. Quia vero ad huius artis cognitio- nem plurimum conducunt fchemata , ea exciden- da curavimus elegantiore forma, quam in 1'loren- tino exemplari vifuntur. In coHigendo &c dige- rendo Indice, magis veremur, ne quis immocli- cum noftrum laborem rcprehendat, quam de ne- gUgentia queratur. Ne quis tamen nos modum ex- celfiffe exiftimet , fumus hoc confdium fecuti , ut lc^lor pUires locos inter fe conferendo, altcrum afterius adminiculo faciUus inteliigerer. Addidimus etiam Indicem Graecarum di^lionum , i\ quis forte
b 4
XXIV NOTITIA LITERARIA
requireret. Tituloe fchematibus infcriptos ex Ita» lica verfione { Cae/iirlam ) mutuati fumus : non enim funt Vitruvii. « — Praeftans editio : in qua tamen emendationum & reflitutionum caufae nul- lae rraduntur; fontes , unde illae provenerint, nulli indicantur. Figurae partim promanarunt ex locundi & ex Caelariani edd. partim etiam no- vae funt, formis ligneis parum elegantibus im- preiTae : nonnullae vero reperiuntur variis in locis perpiram repetitae: nonnullae minus faciunt ad verba, quibus fubiiciuntur. Cf. Polenum 1, c. p. 44.
1544 Guiidmi Philandri Ca(l'dionii Galli Civis Ro. in deccin libros Ai. Vitruvii Pollionis de ArchiteHura Annotata- tiones. Ad Francijcum VaUfium Regcm Chrijliarjfli- mum, Cum Indicibus Graeco & Lalino locupletiffimis, Imprejfum Romae apnd lo. Andrcam Dojfena Thauri- nen. Anno Domini M. D. XLIllI. 8. — Prima haec ed. Annotationum Philandri noa adieftum habet textum Vitruvii, ut perperam legitur apud Mot" hofium , Polyhirt.Lib.lv. p. 871. ed. 1714.
'545 GuUelmi Philandri CafliUonii — in decem Ubros M. Vi' truvii Pollionis de Architefiura Annotationes &c. ut fu- pra. Parlfiis. Apud lacobum Kerver, //45. 8. — Re- petitio ed. Rom. an. 1544- ( absque textu Vitru- vii) eaque admodum vitiofa.
1550 M. Vitruvii Polllonis , viri fuae profejjionis peritljfimi y dt ArchiteHura Librl X. ad Augujlum Caefarem accu- ratijfime confcripti, & locis quam plurimis hac editione emcndati. Adiundis nunc primum GuUelmi Philandri CafliUonii Galli y Civis Rom. Cafti^ationibus atquc An- notationibus in eosdem longe doflij/imis ad Francifcum Valejium Galliarum Regem, Una cum Lib. II. Sex. lulii Frontini de Aquaedu^iibus urbis Romae , & Nico- lai Cufani Dialogo de Staticis experimentis. Cum Grae- co pariter & Latino Indice , dispofitione copiaque elr.bo' boratiffmo. In fine: Argcntorati , ex offtcina Knoblo- chiana , per Georgium Machaeropieum , menfc Augu- flo, Anno M. D.L. 4. — In textu, qui in utraque editione Argentoratenfi idem plane eft, nihil mu- tatum in nova hac reperias , excepto uno aut al- tero verbo : quod non confiHo editoris fa61:iim , fed operarum potius incuriae videtur effe tribuen-
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxv
dum. Sunt igitur ea , quae typographus, novae huius editionis rationem expofirurus , in calce Praefationis fubneftit, {cf. fnpra ad an. M43-) aJ Annotationes referenda. »Principio, air, Parifien- fe exemplar i^de quo diBum ad an. 1545.) x\?.&.\ fu- mus, quod quam corruptum , maleque ad textus modum digellum fuerit , conferendo iludioli fa- cile inteUigent. In ipfo Autlioris opere (yc. Phi- landri) loca fupra cenriuTi & quadraginra vel emen- data, vel in melius rei^ituta : ledHonis item \arie- tas in plerisque locis diligenter expofita &c. — Sed loca huiusmodi , quibus ledionis \ arietas fit expofita , vix decem numero reperiuntur; neque unde variantes illae provenerint, enarratur. Fi- gurae plus minusfexaginta novae, haud admodum venuftae, in hac editione accelfere, quae, fi Phi- landri Aiinotationes excipias, priori , ex eadcm of- ficinaex)iibirae,haudquaquampraeferendavidetur. 1551 A/. Vhruvii Pollionis dc ArchiteHura Libri decem ad Caefarem Ausjujium omnibus omnium editionibus lon<^i emcndatiores , collatis veteribus cxemplis. Acceffcrunt Gulielmi PhiLindri Caflilionii , civis Rom. Annoiaro- nes caflis^atiores , & plus tertia parte locupUtiorcs. Ad- leHa e(l Epitome in omnes Gcorgii A^^ricolae de menfu- ris & ponderibus Likros , eodem autore. Cum Graico pariter & Latino Indice locuplet'i(fimo. Lugduni. Apul Jpan. Tornaefium. 1552.4. — Editioni huic, admo- dum emendatae, praecipuoque loco, poli: prin- cipem Sulpitii, habendae, ipfe praefuit Philander. Quod attinet ad ipfum texrum , in exarando eo JorilTimum iecutus eft edirioncm locundi an. i 5 1 j. 'bi ab illa receilit, auxilio fuere editio Sulpirii princeps, nec non Codices aliquor manuicripti : quasdam eriam , ied perpaucas , ihidiofj & cau- te , emendariones ex ingenio in textum induxit. Variantes nonnullas les^fiones deicripfit ex Argon- toratenfi ed. an. 1550. Dolendum vero, tanrum virum non perquifiviile &l expendiile diligenrius difFerentias illas, quae in collarione editionis lo- cundi cum cdirione principe &- cum Codicibus of- fendunrur. Quae texrui fubiechie iunt Annotaiio- ncs , in hac cd. multo lccupktiores caiiigaiiores-
K
XXVI NOTITIA LITERARIA
que iis, quae anno 1544. Romae prodierant, ea- rum plures veris reftituendis le^lionibus dicarae funt ; aliae vero obfcuris locis illuflrandis infer- viunt; aliae variis Vitruvii do6trinis enucleandis; aliae conferendis veterum audlorum locis cum lo- cis Vitruvii fimilibus: ex omnibus vero erudi- tiiiimus utiliflimusque in Vitruvii libros contici- tur Commentarius. Sed iterum dolendum, virum eruclitifTimum in citandis au6loribus haud raro noa fe geiriffe tam perlpicue, ut facile potuiifet. Ali- quando enim audoris alicuius nudum protert no- men , cum plures tamen illi cognomines auftores alii fint, quare fatis non apparet quisnam fit ille, qui citatur : aliquando auftorum Opera minime indicat: aliquando , citato au6lore , auftoris ver- ba , quibus res propofita illuftraretur, omnino praetermittit. Figurae ligneis editae funt formis , latis diligentibiis , neque inelegantibus. Illud tamea mirari fubit , figuras alicubi deeffe , ubi a Vitruvii textu maxime requiri viderentur. Cf. Polenum 1. c. pag. 46 fqq. & pag. 70 fqq. In M. Vitruvium de Architeclura Annotatlones Gullelmi Philandri. Comphirihus , iisque novis , & non minus utilibus , quam necejfariis figuris exornatae. Cum Indi- ctbus Graeco & Latino locupletiffimis. Venetiis , ex of' ficina Stellac. 1557. 8. — Si folium primum exci- pias, una eademque eft haec editio cum ed. Ro- mana an. 1 544. Nempe lordanus Ziletus , typo- graphus Venetus , plura ( ut credibile prorfus eft) acquifivit editionis Romanae exempla , quibus fin- gufis adpofuit a fe iterum impreiram plagulam pri- mam (reliquis ex prima editione pcnitus reten- tis) qua continebatur frons eiusmodi, ut totus iiber Venetiis , indicato anno 1^57. impreifus ef- fe videretur. Quo fraudis genere vej noftra hac tempeftate nonnulli typographi utilitatem fuam quaerunt. 1567 M. Vitruvii Pollionis de Architeflura Libri decem , cum Commtntariis Danielis Barbari , eledi Patriarchae Aqui- leienjis: multls aedificiorum , horolo^iorum , & machi- carum defcriptionibus , & fisuris , una cum Indicibus copiofis , auitis & iUujlratis. Venetiis, Apud Francifcum
M57
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxvii
Fmncifcium Senenfem, & loan. Crugher Germanum. 1567. fol. — » Videtur Barbarus in Vitruvii tex- tu fecutus praecipue efTe eclitionem Philandri an. i^S^. ita tamen , ut nonnullis in locis variantes quasdam locundi lediones retinuerit. Praeterea vero pluribus etiam in locis tam ab editione Phi» landri , quam ab locundi editione receflit. At cui- piam displicere illud facileporeft, quod Barbarus neque femper variationes indicaverit , quas ad- oprabat, neque caufas fubiecerit, quibus permo- tus easdem induxerit in textum mutationes. Por- ro qui eas perquirat & expendat, non temere credet, plerasque ex ingenio eius profluxifTe: faltem ilie non fatis declarat, fe ex Codicibus ma- nu exaratis profecifle. Adde, in illiusmodi mu- tationibus primam Italicam editionem ( cf. Infr, Yerfiones Italicas /«6 an. MS^.) cum Latina Iiac non ubique confentire. — Quae vero ad illuftra- tionem librorum Vitruvii protulit Barbarus, ea fcripfit illo ferme modo, quo interpretationes , fi- ve ( ut nonnuUi appellant ) perpetui Commentarii a viris do6lis exarari confuevere. Quamobrem , fi Barbari opus cum Philandri opere conferatur, Barbarus in eo fuifTe videtur, ut omnia Vitnivii locadode diligenterque explanaret; Philanderau- tem in eo, ut explicaret ditliciliora loca , lucem- que iisdem & ornamentum afferret varia crudi- tione , atque illultrium f criptorum auftoritate : itaque non eadem fcribendi ratio utriusque fuit ; uterque tamen fuo in genere excelluit , & uter- que de Vitruvii libris meritus optime eft. — Fi- gurae , quibus exornata eft haec editio, pcrele- gantes funt, pleraeque etiam utiles, a Jo. Crug- her , Germano, caelatae. u PoUnus I. c. p. 91 fq. "I5S6 M. Vitruvii PoUionis de Archltcflura Libri jccan , ad Caefirem Aupiflum , omnibus omnium editioriiius longe ernendatiores , collatis veicribus exemplis. Acccjjcrunt Guliclmi Philandri Ca(}ilionii , Civis Rom. Annotatio- net cajligatiores , & plus tertia parte locuplctiorcs. AJ- ieda ejl Epitomc in omnes Geor^ii A^ricolac de menju- ris & pondcrihus iibros codern audorc. Cum Gracco pa- ritcr 6' Lutino Indice locuplctijjimo. M.D.LXXXCI.
XXVIII NOTITIA LITERARIA
j4pud loan. Totnacfium , typogr. Reg. Lugd. 4. — Re- peiitio ed, 15 '52. 1612 Scamilli impares Vitruviani, a Bemardino Baldo Urbinate nova ratione explicati; retutatis prio- rum Interpretum , Gulielmi Philandri , Danielis Barbari , Baptiftae Bertani fententiis. Augufiae > Vindel. Ad infigne pinus. Apud Io.Praetorium.4.
De Verborum Vifruvianorum figniticatione, five perpetuus in M. Vitruvium Pollionem Commen- tarius. knStoxc Bernardino Baldo Urbinate, Gua- ftallae Abbate. Accedit Vita Vitruvii ,eodem au- 6lore. Auguftae Vindel. Ad infigne pinus. 4. — jjVitruvii verba , quae in hoc libro explicantur, prope ccccxxx. funt. In eorundem fignificatio- ribus explanandis faepe Gul. Philandri & Dan. Barbari , interdum Adr. Turnebi Commentariis & Obfervationibus ufus eft. Occafione explicanda- rum vocum a Vitruvio adhibitarum, multa addi- dit Baldus ; quae , etfi fortallis ad Vitruvii fen- tentias percipiendas minus faciunt , certe ad eru- I ditionem augendam , le^^loribus haud exiguam af-
ferre poffunt utilitatem. Ceterum, non materiae, fed alphabeti ordinem periecutus eft Baldu';. iri verbis , quorum expofuit fignificationes , digeren- dis. Sed res minime eo modo cohaerent, dericit- que materiae ordo, atque adeo non facile appa- rct quomodo verbi unius explicatio explicationi alterius lucem polfit afterre. Vix autem undecim iigg, adpofuit, quibus tcridem verborum expli- cationes illuftrarentur; cum plurimis opus fuilfct. Itaque figurarum dehciente lumine, res multas haud levi in obfcuritate relinqui , fatendum pla- ne eft. « PoUnus 1, c. pag. 100 fq. 1649 ^^' ^'^'■"■^" Poliionis de jirchiteBura Libri decem , cum r.otis , (ajligationibus , & obfervationibus Gulidmi Phi- landri integris , Danielis Barbari excerptis ; Claudii Sal- mafii pafini infertis. Praemittuntur EUmenta Arckite- clurae coHefla ab ill. Viro Henr. IVotono Ecjuite Ans;lo, Accedunt Lcxicon Vitruvianum Bern, Baldi Urbinatis 6* eiusdem ScamilU imparcs Vitruviani, De PiBura Li- hri tris abfolutijjlmi Leonis Bapti(lae dc Albertis. De Sculptura excsrpta maxime animadvertenda ex Dialo§o
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxix
Pomponii Gaurici NcapoUtani. Liidovici Dcmontiofii Commentarius de Sculytura & Piclura. Ci:m variis Iri' dicibus copiojijjimis, Omnia in unum colle6la ^ digefla , & illuflrata a loanne de Laet Antverpiano. Amflcloda- mi. Apud Lud. El^evirium. Anno 1649. ^ol. — Plenif- fima & hucusqiie optima vulgo habetur haec edi- tio , fcilicet proprer fplendorcm chartarum, Tex- tum fe dicit Laetus fecutum editionis Philandri; fed id non diligenrer faclum , ficut nec Philandri Notae integrae funt, ut promitritur in titulo, nec integrum Baldi Lexicon. Omnino iile parum diii- genrer in tota re , in excerpendis aliorum fcri- ptis , ut Barbari , Salmafii , verfatus elh AccelTe- runt aliorum auftorum fcripta , quae pleraque omltti poterant, cum neque ab auftoribus illis in eum finem fcripta fuerint , ut Vitruvii libri illu- ftrarentur ; neque reapfe ad Vitruvii illuflratio- nem \^Ide conducant.
1730 M. Vitruvii Pollionis de Archite&ura Libri decem , cutn. Anglica verfione &; varr. Commentariis tam edi- tis, quam Jnigo lones &: aliorum ineditis, multis- que figuris & iconibus aereaffabre defcrlptis, cu- rante Rob. Cajlelb. Londini. 1730. fol. 2 voll.
1739 Exercitationes Vitru vianae primae. Hoc eft : loan- nis PoUni Commentarius criticus de M. Vitruvii Pollionis X. librorum Editionibus, nec non de eo- rundem Editoribus , atque de aliis , qui Vitruvium quocumque modo explicarunt aut illuftraiunr.— His eodcm anno acce(ferunt : Fxercitationes Vitru- vianae fecundae. Hoc eft: lo. Bapt. Morgagni, in Patavina Academia rei Anatom. ProfciToris [)ri- niarii &c. Epiftola , in qua agitur de quodam Vi- truvii loco ad rem medicam attinente. {Lib. I, cap. <J. ) M. Vitruvii Pollionis Vita confcripta a Bernardino Baldo Urbinate , cum Annorarionibus lo, Poleni. Anonymi Scriptoris Compcndium Ar- chitedurae Vitruvii , cum Annotationibus lo. Po- leni. Patavii. Typis Seminarii. Apud loanncm Manfre. 1739. ^^ profiant Venetiis apud Fran- cifcum Pitteri. fol.
1758 Marci Vitruvii Pollionis dc Archite6Uira Mbri dc- cem , cum Italica verfione Berardi Galiani. Neapo-
XXX NOTITIA LITERARIA
li , ex offic. Simoniana. foU — Vide infra Ver- fiones Italicas h. a.
X781 Abaton referatum , f. genuina declaratio duornm locorum cap. ult. Lib. III. Architedurae M. Vi- truvii Poliionis , fcil. de adieft. ad Stylobatas cum
.: podio, f ad podium ipfum , per Scamillos impa-
res, & it. de fecunda adieft. in Epiftyliis facien- da , audore Franc. Orth^. Romae. 8. c. figg.
1800 A/. Vitruvii Pollionis di ArcklteBura Libri decem. Ope Codicis Guelfirbytani , editionis principis , ceterorum- que fubfidiorum reeenfuit , & Gloffario ^ in quo voca- bula artis propria Germ. Ital. Gall. & Angl. cxplican- tur , illujlravit Au^uflus Rode Dejfavien/is, Berolini^ fumtibus Auo. Mylii. 1800. 4. — De hac editione, cuius textum maxime fequitur editio noftra, ipfe cl. Ediror haec profitetur in Praefatione : " Ad- hibui in hac editione illam quam curavit Galia- nus, ita tamen ut fundamento uterer editione lo- cundi anni 1511. Diverfas pOrro ab ea fcriptu- ras, veteremque , ubicunque eam defererem , va- rietates item quae alicuius momenti vifae fmt Codicis Guelferbytani , ut & Franeckerani, cuiuS pleniorem notitiam Friefemannus in Schlichthor- ftii CoUeftione {Magaiinfilr Philologen) dedit, nec non editionis Sulpicii & aliarum , in inferiori pa- ginarum margine indicavi. Criticas praeterea no- tas , ne pretium libri augerem , non adieci , prae- lertim cum de caufis praelaiae a me le6tionis, in notis verfioni meaeGermanicae adieftis , plerum- que monuiifem.a — Novae editionisomnibus om- nium copiis inftrudilTimae atque emendatifTimae fpern fecit Vir&ingenio & dodrina praeftantifli- inus Schneiderus , ProfefTor Francofurtanus ad Ode- ram. Ad Rodii editionem an feq. acceffere:
1801 Formae ad explicandos M. Vitruvii decem Libros de Architedura , maximam partem ad ipfa anti- qua monumenta delineatae , cum brevibus expli- cationibus Latinis & Germanicis , cura Aug. Rode» Berolini, fumtibus Aug. Mylii. fol.
Fuerunt & alii, qui hoc fsxum volverent, vel Com- mentariis fcribendis, vel nova recejifione tentanda, fed
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxxi
rein ad finem non perducerent , aut in lucem proferre fua non pollent.
De Bernardhu Merulae commentariis in Vitruvium, cuos per plagium fibi vindicare voliiit Gaudentius Me- rula, merainit Antonius Maioragius in Apoiogia contra Gaudentium edita Ultraiefti i666. 4. p. 29. & 44. De Adrlarji Au^uti five Aiovli commentariis in Vitruvium & Frontinum , vulgandis Romae a Francifco Nazario, qui & ipfe notas fuas fuit additurus, fpes fa6ta fuit in Ten- tzelii dialogis menftruis a. 1692. pag. 825. loio. in Dia- rio eruditorum Mutinenfi a. 1692. pag. 297. & in Mu- feo Minervae Venetae (Galleria di Minerva) a. 1695, pag. 236, loannis Norchiati Florentini circa a. C. 1550. clari commentarium affedum in VitruviiLm memorat lu- lius Niger pag. 291. iiiiloriae fcriptorum Florentinorum. add. Polenum p. 69. Idem de Leonf Baptljla Alhirti , quem Vitruvium Florentinum funt qui dicant, & de eius de- cem libris de Architedura videndus p. 349 feq. qui poft prim.am editionem Parifienfem Larinam a. i^i2. 4. iae- pius vulgati funt non Latine modo , verum Cofmo Bat- toli interprete Italice quoque, & loiianne Martino Gal- lice. Commentarios Italict editos in decem libros Vitru- vii Venet. 1495. a Syhano Mauroceno Veneto memorat Celfiis Rofuius T. II. Lycei Lateranenfis p. 294.
Sed ctiam fuere , qui loca quaedam & partes operis Vitrnviani vel corrigerent, vel illuftrarent. Huc perti- nent Claudii PtoUmaei Epiftoiae feptem Venetiis 1547. 4. editae Italice, in quibus eft una ad Auguftinum Comi- tem de Landis, in qua ratio illul^randi libros Virruvii ac- curare & perfpicue explitatur; de quo libro videndus Polenus p. 50 ieq. Porro Mantuae 1558. f prodiit liber Gli objcuri & difficiU pajji di f^itruvio alla chiara intelligenza tradotti per Giovanni Bircano , in quo libro & rcs & ver- ba plura obfcura , inprimisque fcamillos impares explicat fuo modo, refutatus in his quidem a Baldo, (ed aiperius quam erat aequum. v. Polenus pag. 85. Et pertinet huc etiam ille ipio Baldus , partim propter Lexicon {■'ifruvia- num , inquo eft egregium adiumcntum Vitruvianae ora- tionis inteliigendae , quod primum prodiit Auguftae Vin- del. 1612. 4. addita Vitruvii Vita; partim propter Iibel- lum de Scarnillis imparibus , nova ratione explicatis, quL ibidem eodemque aano prodiit. Novilfiniajn eorundem
XXXII NOTITIA LITERARIA
verborum expHcationcin dederunt Cl. MefJIer in novis Ccmmentariis Goetting. Tom. VI. Tommafo Tem.zn^a in Raccolta di Opufcoli Ccientifici e letterati &:c. Tom. VI. pag. 192 fqq. Ferrarae 1780. 4. Franc. Ortlt^ in Abato re- ierato &c. Romae 1781. 8. & Petr. Marquci ^^ejficajii in libro : Delle Ville di Plinio il giovani — con un' appen- dice lu gli ScarnilHimpari di Vitravio. Romae 1796. 8. quae vero minus probatur cenfori in Ephem. liter. Goetting. 1798. n. 90. Egregie etiam meritus eft de Vitruvio Sal" majiiis in Exercitationibus Plin. in quibus non modo Vi- truvio faepe utitur ad lucem afFundendam Plinio , fed etiam quadraeies emendat : unde illa loca cxcerpta & ad- dita funt editioni ultimae Amitelodamenfi. Commemora- re etiam h. 1. iuvat P. TVejJeUngium , qui in Obfen-ationum Lib. 1. t8. & Lib. II. pluribus capitibus, praefertim e Ms. Franeccerano emendat, atque explicat: itemque Hcrin- gam V. C. qui in Obfervationum elegantiffimarum hbro c. 16. aliquot loca Lib. IX. c. 6. 7. corruptiffima ex eo- dem Codice S: ex ingenio correxit ; nec non Petrum Bon- dam in variarum le£lit»n. libris II. Ziitphaniae 17^9. 8. & C. L. Stieglii in Encyplopaedia Architefturae civilis ( En- cyklopadie der biir^crlichen Baukunll) Lipfiae. 1792-98. 8. qui duumviri compluribus locis optime de Vitruvio funt promeriti; ut alios omittam, qui fmgula aut obiter aut ex inllitUto traclavere , ut Morgapii locum qui ad rem medicam pertinet. 'S.Kioypa.zictv Vitruvii edidit C/irifl. Guein- trius Halis Saxonum 1648. 4. Nihil vero ineft in hoc opusculo , quod vel ad emendandum, vel illuilrandum Vitruvium conferre poffit.
Huc etiam referendi , qui figuras operi adiunxere , quos fupra indicavimus , cum editiones recenferemus ; quod eae plurimum profunt ad intelligendum iis, qui ar- tis architeftonicae periti non funt. Eae figurae, ut /0- cundi, funt interdum ab aliis artis peritis reprehcnfae : quod non eft nfirandum. Omnino enim intelligi debet, non facile oratione opera architeftonica ita accurate & & perfpicue defcribi poiTe , ut figuris exprimi poflint ac- curate, id quod etiam ex aliorum fcriptorum talibus de- fcriptionibus , ut Caefaris , Plinii iun. &c. patet , ipfius adeo Scripturae facrae, Itaque hic facilius ert reprehen- dere & vitia deprehendere , qiiam ipfum facere , quod fme vitio fit, & in quo repreiiendi nihil poflit.
DE M. VITRUVIO POLLIONR xxxiii
VERSIONES.
H I S P A N I C A E.
1542 Compendium veluti quoddam , ad Vitruvii libros ratione aliqua pertinens , prodiit , Hifpanica lin- gua , Matriti, an. 1542. opera & ftudio Dldaci Sagredo, fub titulo : Medidas del Romano , o FitrU" vio &c. eodem anno Parifiis in linguam Gallicam translatum. Sed haud dubie Vitruvii nomen lihro huic quadrare non poteft. Iterum prodiit Toledi an. 1549.
1602 Los diez libros de Arquitedlura de Marco Vitru- vio PolUon , traducidos del Latin por Michael de Urrea. Compluti, apud loannem Gratianum. 1602. fol. ■— Antonii Bibl. Hifp. Tom. II. p. 118.
1787 Los diez libros de Architedlura de M. Vitruvio Pollion , traducidos del Latin y commentados por Don lofeph Ortii y San^ ^ Presbitero. Madrid. 1787. fol. mai.
G A L L I C A E.
1542 Raifon d'Archite6ture antique, extraitSte de Vi- truve,& aultres anciens archite(Sleurs, nonvelle- ment traduit d'Efpagnol en Frant;ois a Tutilite de ceulx qui fe deledent en edifices. Imprime par Simon de Colines demourant a Paris en grand rue faint Marcel, a l'enfeigne des quarre Evangeliftes. 1542. 4. — Cf. Verfiones Hifp. h. a.
1547 Architefturc, ou Art de bien bastir, de Marc Vi- truve Pollion authour Romain antique ; mis de Latin en Fran^ois par Jan Marrin Secretaire de Monfeign. le Cardinal de Lenoncourt. Pour le Roy tres Chrestien Henry II, A Paris. Hour la veuve & heritiers de Jan Barbe. kj^--. fol. — Repctita Parifiis 1572. fol. apud Hieron. de Marnef & Guil. CavelIat.&.Genevae 1618. 4. ap. lo. de Tournes. Fitruvius. c
XXXIV NOTITIA LITERARIA
1559 Epitome ou Extrait abrege des dix Livres d'Archi- tefture de Marc Vitruve Pollion. Enrichi des fi- gures & pourtraits pour rintelligence du livre. Par Jan Gardet Bourbonnois, & Dominique Berdn Parifien. Avecq les annotations fur ies plus diffi- ciles paflages de Tauteur. A Tolofe. Par Guion Boudeville, jure de runiverfite. 1559. 4. — Re- cufa Parifiis an. 1561J. 4. 1648 Traite de TArchitedure fuivant Vitruve , ou il eft traitte de cinq Ordres de Colonnes, fcavoir: Tofcane, Dorique, Jonique, Corinthe, & Com- pofite; divifees en fept chapitres: qui enfeignent leurs difFerentes Proportions, Menfures, & Noms propres fuivant la pratique des plus anciens Ar- chiteftes Grecs &:Romains: comme aufli de tous leurs membres generaux;& particuliers , neceflTaires a la conftruftion des Temples, Palais, Chafteaux, FortereflTes, & tous aiitres baftimens, avec leur dependance: comme Portes, Arcs-triomphaux, Fontaines , Sepultures, Cheminees , Croifees , Ve- ftibules,PIafonds,&autres ornemens,fervans tant a rembelUflTement des edifices des villes, quaux fortificarions d'icel!es. DeiTeignez par Maiftre Ju- llen Mauckrc. Oii il a efte adjoute les diverfes mefu- res &: proportions de ces fameux Architedtes Sca- mozi, Palladio, & Vignole, &; quelques regles de Perfpeftive. Le tout reprefente en cinquante gran- des Planches en Taille - douce , enrichies des plus rares ornemens de TAntique, & Chapiteaux d'ex- traordinaire grandeur. Et mis en lumiere par Pkrre Daret Graveur ordinaire du Roi. Oeuvre neceflTaire aux Archite6tes, Peintres, Sculpteurs, Graveurs, Ingenieurs, Orfevres, Menuifiers, &; tous autres, qui fe deleftent du deflin. A Paris. Chez Pierre Daret. 1648. fol. mai. 1673 Les dix Livres d'Architefture de Vitruve, corri- gez & traduitz nouvellement en Fran^ois, (par Claudc Perrault) avec des Notes & des Figures. A Paris. Chez Jean Bapt. Coignard. 1673. ^°^- '"^^- t c. figg. — Perraultius, vir non minus cetera eru-
ditione, quam architefturae infigni peritia clarus, de interpretatione fua haec profitetur in Praefa-
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxxv
tione : /e nt fais poin' d'excufe de la liherte que fay
prife de chan^er lcs phrafes fay fait confijler toute
la fidditi que je dois a mon auteur , non pas a mefurer exaflement mes pas fur lcs funs , mais a le fuivre fci- gneufement oii il va. Nempe ftylus , quo ufus eft Perraulrius in Gallica verfione, habita etiam ra- ticne genii (utloquuntur) GalTicae linguae, magis ornatus & copiofus eft, minus vero prefTus & gravis, quam Latinus Vitruvii ftylus. Inter prae- Itantiffimas autem Vitruvii interpretationes nume- randa eft Perraultii verfio, multumque ad intel- ligentiam difficiiiorum locorum conferunt eruditae eius Annotationes. Figurae in hac editione funt perelegantes,
1674 Abrege des dix livres d'Architefture de Vitruve. ( par Claude Perrault. ) A Paris , chez Jean Baptitte Coignard. 1674. 12. c. figg. — Ex hac ed. (levi dumtaxat fafta tituli muiatione) defumta eft ed. fequens :
1681 Architefture generale de Vitruve reduite en abrege par Mr. Perrault. Dernicre edition enrichie de fi- gures en cuivre. Amfterdam, aux depens des Hu- guetan, & fe vend chezGeorge Gallet. 168 1. 12.
1684 Les dix Livres d'Archite£lure de Vitruve corri- gez & traduits nouvellement en Franqois avec des Notes & des figures. Seconde edition revuc , cor- risee, & augmcntee. Par Mr. Pcrrault de TAcade- mie royale des Sciences &c. A Paris, chez Jean Bapt. Coignard. 1684. fol. mai. — Splendida editio.
GERMANICAE.
1548 Vltruvius Teufch. Allcs mit fchcenen kiinftlichcn Figuren und Antiquitetcn , und fonderliclicn ('om- mentarien zu mehrerem Bericht und belTercm Ver- ftand gezieret und erkk-Eret. Durch D. Guahherum H. Rivium. Mcdic. & Mathem. Vormals in teutfche Sprach zu transferiren noch von niemand fonft underftanden, fondcrn fiir unmliglichen geachtet worden. Zu Niirnberg truckts Johan Petreius. fol, c. figg. ab F.rhardo Schccn ligno incifis. Repetitu
1575 Bafikae. fol. apud Sebaft. Henricpcti. &
c 2
XXXVI NOTITIA LITERARIA
1614 hoc tltulo : Vitruvius. Des allernamhafFtigften vnnd Hocherfahrnellen , Roemifchen Architefti , vnnd Kunftreichen Werck oder Bawmeifters , Marci Vi- truvii PoUionis , zehen Bucher von der Architeftur vnd kiinltlichem Bawen. Ein Schiiiflel vnd eynlei- tung aller Mathematifchen vnnd Mechanifchen Kunft, Scharf finniger fleiiTiger nachtrachtung oder Speculation kiinftlicher Werck &c. Erftmals ver- teutfcht, vnnd in Truck verordnet durch D. Gual- thcrum H. Riuium. Vormals in Teutfche Sprach zu transferiren , noch von niemand fonll vnderftan- den,fonder fiir vnmiiglich geachtet worden. Jetzt aber an vilen Orten verbeflert. Getruckt zu Bafel. Durch Sebaftian Henricpetri , im Jar nach der Ge- burt Chrif^i. m. dc. xiv. fol.
17^7 Vitruvii Architeftur , in das kurze verfafTet durch Hrn. Perrault. Niirnberg. 8.
1796 Des Marcus Vitruvius Pollio Baukunft. Aus der Roemiichen Urfchrift Liberfetzt von Augufl Rode. Zwey Theile. Leipzig. 4. bey Goefchen. — Prius volumen incipit a vita Vitruvii. Utrique aurem volumini adie^ta funt varia , Germanice verfa, .f veterum auftorum loca ad illuftrandum aut fup-
tlendum Vitruvium , n. ex Julio Polluce cap. 19. ,ib. IV. de theatro eiusque partibus , cum obfT. '■''■ Boettigeri; Plinii defcriptiones viilarum fuarum - 1- Laurent. & Tufcul. tum cap. 5. Libri tertii ex Terentio Varrone de eius villa, & cap. 11- i^. ■0': Libri L denique ex Columella cap. a. Lib. L Ad- ditum eft Lexicon Vitruvianum , plenius eo , quod Baldus concinnarat, cum Indice generali. In notis uberioribus textus Latinus critice traSatur.
A N G L I C A E.
1692 The Theory and Praftice of Architefture , or Vi- truvius abridg'd by Mr. Perrault , and translated into English. London. 8. c. figg.
1703 The Theorie and Pradice of Architedure : or Vi- truvius and Vignola abrydg'd. The firft, by the famous Mr. Perr.:ult , of the Royal Academy of Sciences in France (and carefully done into En-
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxxvii
glish.) And the other by Jofeph Moxon; and now accurately publish'd the fifth time. London. Prin- ted for R. Wellington. 1703. 8. e. figg.
1730 The Architefture of M. Vitruvius Pollio translated into English with the Commentaries of Inigo Jones and others , and the Latin text, by Robert Gaftell, London. fol. 2 voll.
1771 & 1791 The Architefture of M. Vitruvius Polho, translated from the original Latin by /F, Newton, Architeft. London , Dodsley. fol. mai. c. Annott. & fieg. z voll. quorum primum lucem vidit anno 1771. alterum prodiit a. 1791. — Interpres praeter optimaseditiones, etiam Mstis ufus eft. Secunda, eaque audior editio huius verfionis prodiit Lon- dini 1792. apud Taylor. 2 voll. fol.
1789 The Rudiments of ancient Architedure , in two Parts. Containing an hiftorial Account of the five Orders, with their Proportions and Examples of each , from the Antiques. Alfo Vitruvlus on the Temples and Intercolumniations of the Ancients. Calculated for the ufe of thofe who wish to attain a fummary knowledge of the fcience of Archi- lefture. With a Diftionary of terms. IUuftrated with ten plates. London , Taylor. 1789. 8. mai. — Au6lius repetita ibid. an. 1794.
I T A L I C A E.
1511 Di Lucio Vitruvio Pollione de Architediura Libri dece tradu6li de Latino in Vulgare affigurati : com- mentati : & con mirando ordine infigniti : per il quale facilmente potrai trovare la muhitudine de li abftrufi & reconditi vocabuli a li Ibi loci & in epfa tabula con Aimmo ftudio cxpofiti & enucleati ad immenfa utilitate de ciafcuno ftudiofo & benivolo di epfa opera. In fine: Qui finifce Topera prae- clara di L. Vitruvio PoIIione de Architefhira tra- du6la de Latino in vulgare : Hiftoriata e Commen- tata a le fpefe e inftantia del Magnifico D. Augu- ftino Gallo Citadino Comcnfe e Regio Refercn- dario in epfa Citnte: c del nobile D. Aluifio da Pirovano Patricio Milanefe ; Emendata c cafti^iata
XXXVIII NOTITIA LITERARIA
cum fummo ftudio e diligentia excepto alchune poche coffe qu^Ie fono pofte nella infrafcripta tabula de li Errori li quali non fe hano pofluto fugire per languftia dil tempo &c. e ImprefTa nel amoena & deieftevole Citate de Como per Ma- giftro Gotardo da Ponte Cittadino Milanefe : ne Tanno del noftro Signore Jefu Chrifto M. D. XXI. XV. menfis Julii Regnante il Chriitianiflimo Re de Franza Franzifco Duca de Milano &€. Laus Deo. fol. mai. — Auftor huius verfionis eft Caefar Cae- faritnus. 1524 M. L. Vitruvio Pollione de Architeftura tradudo di Latino in Vulgare dal vero exemplare con le figure a li foi loci con mirando ordine infignito: con la fua tabula alphabetica: per la quale potrai facilmente trovare la moltitudine de U vocabuli a li foi loci con fumma diligentia expofiti: &i enu- cleati : mai piii da niuno altro fin al prefente fa£lo ad imm.enfa utilitate di ciafcuno ftudiofo. Infine Indicis : Stampata in Venetia, in le Cafe de Joan- re Antonio & Piero Fratelli da Sabio. Nel anno del Signore. M. D. XXIIII. Del mefe di Martio. fol. — Repetitio ed. antecedentis, fed absque Caefariani annorarionibus.
1535 M. L. Vitruvio Pollione di Architettura dal vero efemplare latino ni^IIa volgar lingua tradotto: e con le figure a fuoi luoghi con mirando ordine infignito. Anchora con la tavola alfabetica : nella quale facilmente fi potra trovare la moltitudine de vocaboli a fuoi luoghi con gran diligenza efpofti: e dichiarati : mai piu da alcuno altro fin al pre- fente ftampato a grande utilita di ciafcuno ftudiofo. Jn fine Indicis: In Vinegia,' per Nicolo de Arifto- tile detto Zoppino. Nelli anni del Signor noftro GiefuChrifto dopo la fua natitivita M.D.XXXV. del mefe di Marzo. fol. — Editio haec defumta videtur ex ed. an. 1524. Index tamen Vitruviana- rum diftionum contraftior eft.
1536 Architettura con il fuo Commento & Figure. Vi- truvio in volgar lingua raportato p. M. Gianbatifia Caporali di Perugia. In fine: Stampato in Peri:gia , nella Stamperia del Conte Jano Bigazzini, II di
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xxxix
primo d'Aprile rAnno M. D. XXXVL fol. - Haec interpretatio priores tantum qulnque libros Vi- truvii compleftitur. Annotationes aiitem ex Cae- iariano plerumque delcripfit Caporalius.
1556 1 dieci libri dell' Architettura di M. Vitruvio tra- dutti & commentati da Monfignor Barbaro Eletto Patriarca cl^Aquileggia. Con due Tavole, l\ina di tutto quello fi contiene per i Capi nell' Opera, Taltra per dechiaratione di tutte le cofe d'impor- tanza. InVineziaperFrancefcoMarcolini. MDLVL fol. — Haec verfio non modo longe antecellit prioribus, verum etiam quodammodo prima vere Italica habenda eft.
1558 Gli ofcuri & ditficiii pafli deli'opera Jonica di Vitru- vio, di Latino in Volgare & alla chiara intelligen- tia tradotti. Et con le fue figure a luochi fuoi per GiovanBattijla Bcrtano Mantovano. Infirx : lu Man- toa per Venturino Rutfinello. Deil' anno M. D. LVllI fol.
15^7 I dieci Libri dell' Architettura di M. Vitruvio. Tradotti & commcntati da Monf Danid Barbaro eletto Fatriarca d'Aquileia, da lui riveduti & am- pliati ; & hora in piu commoda forma ridotti. In Venetia, Ar^preilo Francefco de' Francefchi Se- nefe, & (Tiosanni Cruehcr Alemanno Compagni. MDLXVli. 4.
1584 I dieci Libri &c. {iit fupra) In Venetia, ApprefTo Francefco dt' Francefchi Senefe. MDLXXXIIII. 4. — Ex ed. 1567. defcripta.
1629 I Dieci libri dAV Archuettura di M. Vitruvio , Tradotti , & Commentati da Monfig. Danicl Bar' baro &c. da lui riveduti & ampliati; Et hora in quefta nuova Impreilione per maggior comodita del Lettore , le materie di ciafcun Libro ridotte fotto Capi &c. In Venetia. Appreflb Aleffandro de Vecchj. MDCXXIX. fol. min. - Fluxit ex ed. an. 1^67. miniis tamen emendata eft.
171 1 (^ompendio deH' Architettura gcnerale di Vitruvio opera di Mr. Perrault. Di nuovo compcndiata , e riftretta nella prefente tradu/ione Itahana da C. C. C. (Com. Carolo Cataneo.) Con lc figurc in rame delineatc, ed intagliate da Filippo FaVconi Archi-
t 4
ik NOTITIA LITERARIA
tetto e Cittadino Romano. Venezia 171 r. Appreflo Girolamo Albrizzi. 8.
1747 LV\rchitettura Generale di Vitruvio ridotta in compendio dal Sig. Perrault &c. ed arriccliita di Ta- vole in Rame. Opera tradotta dal Francefe , ed incontrata in quefta Edizione col Tefto dell' Au- tore , e col Commento di Monf. Barbaro : alia quale in oltre fi e aggiunta la Tavola e le Regole del Piedeftallo. In Venezia , MDCCXLVII. Nella Stamperia di Giambatifta Albrizzi q. Gir. 8.
1758 LArchitettura di M. Vitruvio Polhone colla tra- duzione Italiana e Comento del Marchefe Bcmrdo GaUani Accademico Ercolanenfe &c. In Napoli MDCCLVIil. Nella Stamperia Simoniana. fol. c. textu Lat.
DE AUCTORE EPITOMAE
E.\ lo. Poleni Exercitationibus Vitruvianis fecun- '' dis pag. 171 — 173.
A AM vero de Epitomae auftore, cuius nomen ignoratur etiam ab iis, qui Vafcofani editioni praefuere, (in ea enim dicitur vetustus autor, kvavvy.o? tamen) quae- rere aliquid ac difpicere, non prorfus inutile futurum effe arbitramur.
Principio autem inveftigandum eft, num fufpicarl po(- fimus , a Petro Diacono fuilfe concinnatum propofitum hocCompendium: quae fufpicio incidiffe vifa eft lo. Alb. Fabricio in Bibl. Lat. Tom. I. p. 493. cuius hic defcribe- mus verba: Epitome ^ ait, f^itruvli alia latine Parijiis edita iampridem ejl curanti Guil. Poflello , incerti fed fortaje antiqut Scriptoris , ut ait Voffius pag. 463. libri de Scientiis mathema- ticls. Videndurr: Jitne Epitome Vitruvii a Pojlello edita eadem cum illa Petri Diaconi , de qua in continuatione Chronici Cafi-
DK M. VaTRUVIO POLLIONE. xli
nenjis Ub. IV. cap. 68. jj Petrus Diaconus SoUnum de Mundi
V rnirabllibus abbreviavlt. Notarum Ubrum ex parvo ampliivit , 5> & Conrado Imp. dedicavit. Vitruvium de Architeflura hrcvia-
V vit. Jtinerarium ex omnibus veteribus libris colUgit. «
Porro de hoc Petro Diacono viri doftiinmi BoHandiani (ut appellantiir) i inter illu(lres , aiunt, Scriptons SacriAr- chiflerii Cafinenjls efl Petrus Diaconus ChartuLirius , Scrinia- rius , ac Bibliothccarius Cafinenfis , qui non diu pojl annum 1140. vivere defiit , nliBis quamplurimis ingenii fui rronumen- tis. Quibus plane eft adftipulatus eruditiffimus Abbas D. trarmus Gattula in Hifloria Ahbatiae Cafinenfs P. I, Vene- tiis i''^^. p. 912 Tqq. in qua de Petro Diacono plura ha- be/uur. Inter cetera vero narratur, Chronicae monafte- rii Cafinenfis hbrum quartuni exaratum abhoc Petro Dia- cono acceflifle ad priores tres , ab Leone Marficano Card. antea contextos. Quo in hbro opera , quae Petrus fcri- pferat, Petrus ip(e recenfet; fed ita, ut aUquis aliiis ea rccenfere videatur. Ea vero plurima funt; nos unum hoc ( ex Ckronica S. Monajierii Cafin. edita cum Rerum Italica- rum Scriptoribus Tom, IV. Mediolani 1723. p. 537.) ex- cerpfimus : Petnis Diaconus - - - Vitruvium dc Architefiu- ra mundi cmendans breviavit. Iterum etiam verba haec , Vi- truviurn Petrns Diaconus de Architcdura mundi abbreviavlt , leguntur in Opusculo (edito itidem cum Rerum Italicarum Scriptoribus) de Viris iUujlribus Cafinenfrbus , cap. XLVII. fi intei;ri opusculi ratio habeatur ; tertio autem, fx fpe6le- tur SuppLerncntum Petri Diaconi de Viris illuflribus. Animad- vertendum autem, in Indice ( qui habetur inter modo coniniemoratos Rerum Italicarum Scriptores ) Operum Petri Diaconi manuicriptorum adhuc es:ftantium , abbrc- viatum illum Vitruvium non reperiri. Ac ne indicium qui- dem ullum eiusdem in Cafincnfi monaflerio invenit lo- leph Maria Franchinus , vir eruditione & pictate orna- tiffunus , Cafincniis Monachus , &: Archivio monafterii Canncnfis Praefedus ; qui , pro fmgulari erga me huma- nitate , diligentiflime illum in eius monaflerii bibliothe- ca, ncc non in tabulariis perquifivit.
Neque tantum in Cafinenfi, verum etiam in pluribus aliis, iisdemque illulkibus, bibliothecis (cum pro inve- niendo Compendio edito ab Valcofano lapidem omnem
1 At^a Sanft. Martii a lo. Bol- Antwerpiac fol. Tom. III, pag. lando colligi feliciter cocpta &c. 4S9.
XLii NOTITIA LITERARIA
moverem ) quaeri diligenter curavi abhrevijtum illum ma- nu fcriptum Pctri Diaconi Vitmviiim ; fed forte ufus fum adverfa: nihil enim usquam inventum eii At dum il- lud geminum opus diligenti perquifitione indagabatur, ccnipertum eft, in Codice fignato 1504. bibliothecae Alexandrino - Vaticanae haberi Compendium quoddam Arcliitefturae ; quod deinceps, effe illud idem olim ab Vafcofano editum , planc cognovi.
Illi auiem iidem viri dodi atque harum rerum periti , qui de ipfo Cotiice alias tulerant iudicium , mihi fignifi- carunt, eius Compendii, & librorum Vitruvii, eo Co- dice fignato 1 504. contentorum , eandem omnino elTe fcripturam, ab uno eodemque am.anuenfi profedam: id etiam addentes , quod ipfis Codex ille, ut prius, vifus fit plane pera.ntiauus , ac fortaffe exaratus circa finem feculi cBavi , certe miniine fcriptus pofl Jeculum nonum. Itaque Cum haec ita fe habeant, quanto magis probabile ell, Com- pendium illud eo in Codice vel ante nonum feculum , vel ieculo nono , fcriptum fuiffe ; tanto fit credibilius , haud- quaquam tribui poffe illud opus Petro Diacono, qui e vi- vis excefTit feculo ouodecimo. Et haec fane ratio , ne Pe- trus Diaconus Compendii illius auftor cenfeatur , una fuliicere videtur: quamvis in nonnullis aliis ( fi luberet) addendis , haud multum effet laboris.
Suboriri praeterea fufpicio alia poffet, non quidem Pe- tro Diacono , fed Pailadio Rutilio Tauro Aemiliano , fcri- ptori de Re rujlica , tribuendum effe propofitum Archite" Burae Comptndium ; quando in Codice Regio Varicano (qui notatur numero 1286. confcripto XIII. labente fe- culo, vel XIV. ineunte, ita fuifragamibus doftis viris , quemadmodum Roma mihi fcriptum fuit) exftat princi- pio Palladii Rutilii Tauri Aemiliani opus As,riculturae , ad cuius extremum ( pag. Codicis 43 . ) leguntur haec : Pal- ladii RutiUi Tauri Aemiliam , viri illujlris , opus AgricuUurae explicit. Incipit de Architetlura , valde utiii fcientia : quodque incipit eft propofitum Architefiurae Compendium ; ut pro- inde dixeris , vel hoc opus praecedenti operis illius au- ftori Palladio refte trlbui. Adde , &: Vitruvii libros , & hoc Compendium coniun61im contineri uno eodemque peranti- quo volumine Vaticanae bibliothecae, fignato 1504. (ut paulo fupra iam innuimus) a tergo autem eiusdem Codi- cis fcripta effe duo nomina haec , Viiruvius & Palladius.
DE M. VITRUVIO POLLIONE. xliii
Forma tamen charafterum , quibus funt nomina illa exa- rata, minime aequat Codicis antiquitatem : funt enim perfimiles charafterum, quibus amanuenfes labentefecu- io XV. utebantur. Sed utcunque fit de illorum charafte- rum aetate, certe ex repetita illa Palladii mentione col- ligere quispiam poffet non inepte , id Compendlum ali- quando Falladio fuiffe adfcriptum.
Verumtamen illi ut adfcrit)erem , perfuadere mihi noti potui ; cum in Compendio multa ex Palladii libris defcripta aut derivata potius, quam ab ipfo Palladio confcripta ef- fe videantur. Eiusmodi nonnulla loca indicavi in meis Annotarionibus; ut , ad Art. IX. verba , Calx itaque dealbo faxo : & ad Art. XVI. verba, aefllvis balntls hypocaujlerla : & ad Art. XXI. verba, catenae autem parentur. Tum etiam magis abiudicandum efie id Compendium ab Palladio per- cepi , cum formam ipfam locutionis, a Palladio & ab au- 6lore Compendii adhibitam , fuis momentis penfitarem. Purior fermo in illius libris de Re ruftlca , & emendatior, quam in huius Compendio. Et quamvis eximiae elegantiae titulonon commendetur Palladius, haud parum tamen ab aufloris noftri obfcuritare quadam & negligentia differt. Et in hac quoque fentenria effe plane comperi Collegam noftrum Virum eruditiflimum lulium Pontederam , Bo- tanices Profefforem celeberrimum , qui iampridem in Pal- ladii libris verfandis ornandisque diu multumque verfa- tus fuerar. Is praeterea animadvertit , vidcri quidem, auftorem noflrum ex S. Ifidoro Hifpalenfi, quitandem, feculo feptimo ad medium vergente, floruit, loca aliqua defumfifle. Horum fpecimina quaedam obfervare efl no- ilris in Annotationibus : Art. i. ad verba , lchnopraphia efl areae ; Art. XII. ad verba , larix vero a Caflello ; & Art. item XII. ad verba, multis itaque tcmpUs. Quae loca fatis indicare videntur, auftorem noftrum nonnuila ex Ifidori haufiirc fonribus; &, quod confcquirur, illius fcripra fcri- ptis huius recentiora effe reputanda. Neque enim pro- babile mihi tieret , aut Ifulorum defcripfifie illa ex Com- pendio ; aut ab uno eodcmque alio fcriprore tum Ifido- rum, tiim noflrum au^torem, illa , in (|uibus confentiunt, verba fuilfe mutuaros.
Itaque Iiibens dixerim , neque Palladium, neque Ifi- dorum, fuKfc auftorem noflrum , verumtamen antiquum alium, 6c Ifidori actate paulo infeiiorcm. Ait cnim No-
XLivr NOT. LTT. DE M. VITRUVIO POLL.
fter (Art. ii.) fuiffe , dum fcriberet, In urbe. Roma TritO' ntm aeneum , cum totidem thoraclbus ventorum , faflum ad tem- pli Androgei Cyrenenfis fimilitudinem. Quamvis autem quae habet Petrus Angelus Bargaeus De aedifidorum urbis Ro- mae everforibus , i & Alexander Donatus de Urbe Roma , i ita intelligere velimus, ut inde putemus , a Barbaris haud mulra publica aedificia fuiile everfa ; nihilo tamen minus, inulto poft aetatem Ifidori (five poft feptinum feculum) fuperftitem exftitiffe turrim illam ventorum , in tam in- felici rerum Romanarum inclinatione , quae contigit illis ( poft Ifidori aetatem) feculis , credibile minime ht : at- que ideo auftor, qui eam turrim viderit , perantiquus reputandus effe videtur. Quod fi , ut probabile eft , Co- dex ille Vaticanusfignatus num. 1504. in quo defcriptum habetur auftoris noftri Compendium , exaratus fuit cir- ca finem feculi oftavi , aut feculo nono ineunte; nonne concludere plane licet, videri fimile veri, anftorem no- ftrum fuiffe aevo Ifidori haud multo inferiorem ?
I Antlquit. Romanar. Thefaur. 2 Lib. l. cap. 18. Vol. IV. pag. 1867.
M, VITRUVII POLLIONIS
D E
ARCHITECTUR
L I B R I D E C E M.
Vitruvius. A
BREVIARIUM CAPITUM.
Liber primas.
Praefaiio. ^ ■ :
<^uid fit architeiiura , & de archlteBit inflltutndls. Cap. I,
Ex quibus rebus arcMteBura conjlet. Cap. II.
De partibus & terminatiombus archite^urae. Cap. ill,
De tkEtione locorum falubrium. Cap. IV.
De fundammtis muromm & lurrium, Cap, V.
De divifione 6* difpofitione cperum , quae intra muros funt,
Cap. VI. De eleBionc locorum ad ufum communem civitatis. Cap. VII.
Liber fecundus.
Praefatio.
De prifcorum hominum vita ^ (•<• de initiis humanitatis atque
teclorumy & incrementis eorum. Cap. I. De principiis rerum fecundum phihfophorum opiniones. Cap. U. De laleribus. Cap. III, De arcna. Cap. IV. De calce. Cap. V. De pulvere Puteolano. Cap. VI. De lapicidinis. Cap. Vll. De gcneribus (IruHurae. Cap. VUI. Dc materia, Cap. IX.
A %
44
De ahiete fupernaU 6« infirnaUt CUm Aptnmni defcriptlo» ne. Cap. X.
Liber tertius.
Praefatlo.
De, fdcrurum aiditim compofitlone & fymmttriis. Cap. I. De quinque aedium fptcichus. Cap. II. De fundationibus & columnis lonicis , atque earum ornatu. Cap« ni, -. .-
Liber quartus.
Praefatio. y ■'■ < >•_ - •>■
De tribus generibus columnarum , earumque inventione , item de
capituU Cormthii fymmetria. Cap. I, De ornamentis columnarum. Cap. II. De ratione Dorica. Cap. III.
De interiore cellarum (S* pronai dijlributione. Cap. IV. De aedibus conflituendis fecundum regiones, Cap. V- De ofllorum facrarum aedium rationibus. Cap. VI. De ratione Tufcanica , dc aedlbus rotundis , aliifque generibus
aedium facrarum. Cap. VII. De aris Deorum ordinandis. Cap. VIIi;
Liber quintus. ^ ...'..... / .
Praefatio. . • *'' ' ' • .• ■.^'i. '.- ^
De foro bafilicisque. Cap. I. - ' . '
De aerario , carcere , &• curia. Cap. II.
De thcatro , elufque falubri conflitutione. Cap. III.
Di harmonia. Cap. IV, • '" \
De theatri vafis. Cap. V. -"' -^
■ f,
De conf&rmationt theatn facisnda. Cap. Vf.
De porticu , & rcHquis partlbus theatri. Cap. VII.
De tribus fcenarum generihus, & thtatris Graecorum. Cap. VIII»
De porticibus pojl fctnatn , & ambulationibus. Cap. IX,
De balntoTum difpofitionibus & partibus, Cap. X.
De paljtflrariim acdifcatione. Cap. XI.
De portubus , & fruBuris in aqiia facitndis, Cap. XIl,
Liber fextus.
Praefatio.
De aedificiis difponendis fecundum locorum proprietates. Cap. I;
De aedificiorum privatorum proportionibus & menfuris fecun.'*-
dum naturam locorum. Cap. II. De cavis aedium five atriis ; de alisj tabHno 6* periflylioh
Cap. III. De atriis & tabli/iis , & eorum dimtnfienibus & fymmttriUi
Cap. IV. De tricUniis , oecis , exedris , pinacothecis & eorum dimenjio*
nibus. Cap. V. De oecis more Graeco. Cap. vi. j4d quas coeli regiones quacquc aedificiorum genera fpe^are df
bcanty ut ufui & falubritati fint idonea. Cap. VII. Dt aedificiorum propriis locis , 6* ^cncribus ad quafcunqut ptr<m
fonarum qualitatcs convtnicntibus. Cap. \\\l. Dc rupicorum atdificiorum rationibus. Cap. IX. De Graecorum aedificiorum eorumque partium Sfpofitione,
Cap. X. Dt firmitatt aedificicrnm, hypo^eis , aedificiis quaepilatim agun'
/«r, & fubfiruilionibus. Cap. XI.
Liber feptlmus»
Praefatlo.
De ruderatwm. Cap. l.
De maciratlonc calcis ad albarla opera perficknda. Cap. II.
De camerarum difpojitione , tridlifitlone , 6* teilorio opere,
Cap. III. De polltiontbus in humidis locis- ; de ornatu poUtlonis , 6* pavl''
mento Graecorum hibernaculorum. Cap. IV. Dt ratione pingendi in aedificiis, Cap. v. De marmore , quomodo paretur ad tcBoria. Cap. VI« Dc cotoribus nativis. Cap. Vii. De minio & argento vivo. Cap. Vlllr De minii temptratura. Cap. IX. Pe cploribus qui arte fiunt ; de atrarnento. Cap. X^ Vc caeruleo & ufla. Cap. XI. Pe cerujfa, aerugine, & fandaraca. Cap. XII, De oflro. Cap. XIII. De infeBivis, Cap. Xiv.
Liber odavus,
Proifatlo.
De aquae Inveatlombus. Cap. 1.'
De aqua imbrium, Cap. II.
De aquis calidis , & de variorum fontium ^ fiumlnum,lacuiim»
que natura. Cap. III. De proprietate item nonnullorum locorum & fontium. Cap. iv. De aquarum experimtntis. Cap. v. D^ perdufiionihus & librationibus aquarum , & inflrumentis ad
hunc ufum, Cap. vi. .c,- J '.
7
Ih duSlhnlbus aquarum-, & puteorum foJJiQmbus , de cljlernisf & de Si§ninis operibus. Cap. VII.
Liber nonus^
Pratfatio. Cap. I. II. III.
Z?e grramonicis rationibus ex rtidiis filis per umbram in vef^
tis 6« mundo atque plamtis. Cap. IV. ( I. ) Dc folis curfu. per dUodtdm fgna. Cap. v. ( II. ) De fideribus quae funt a T^iiaco ad feptimtrionem. Cap. VI.
(in.)
Dejideribus quae funt a :(odiaco ad meridiem. Cap. VII. (iv.y De horologiorum rationibus ^ & umbris gnomonum atquino 6liall
tmpare Romae , & nonnullis aliis locis, Cap. VIIl. ( V. )" De horobgiorum. quorundam ratianc , & inventoribus, Cap. IX»
(VI.)
Liber decimus..
Praefa^o^
De machina , & eius ab organo dijferentia. Cap. J;
De machinis tractoriis. Cap. II.
Di alia machina traElorla. Cap. III.
Similis fuperiori mach ina , cui collojficotera tutius committi pof'
funty immutata dumtaxat fucula in tympanum. Cap. IV. Aliud machinae traElonae gcnus — Poiyjpdfos. Cap. V, Ingtniofa Ctefipho ntis ratio ad gravia onera ducenda. Cap. VI, De invtntione lapicidinac , qua tmplum Dianae Ephefat con-'
firuHum tfl. Cap. VII. De porrcEto & roiundationc machinarum ad onerum Uvationcsi
Cap. viii.
A4
De organorum ad aquam haurhndam generihm , & prlmum ii
tympano. Cap. IX. De allo tympano & hydromylis. Cap. X. De cochlea quaa magnam copiam extolS,t aquae y fed non tam
alte. Cap. XI. Dc Ctifibica machina , quac altijjime txtoUit aquam, Cap. XII. De hydrauUcis. Cap. XIII. Qua ratione rheda vel navi vefli peraBum ittr dimetiamur.
Cap. XIV. =r..', ::\
De catapultarum & fcorpionum rationihus. Cap. XV,
De baliftarum rationibus. Cap. XVI. '
De bali/larum proportionibus. Cap. XVII.
De catapultarum balijiarumque contmtionibus 6« temperaturis,
Cap. XVIII. De oppugnatoriis rthus. Cap. XIX,
De tejludine ad congejlionem fojfarum paranda. Cap. XX, De aliis tejiudinibus. Cap. XXI. De repugnatoriis ; &> toiius operis peroratlo, Cap. XXIX.
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
AR C H I T E C TUR A
LIBER PRIMUS.
c
PRAEFATIO.
U M divina mens tua & numen , Imperatot Caefar , imperio potiretur orbis terrarum , in» vidiique virtute cun6iis hoflibus ftratis, trium* plio vicloriaque tua cives gloriarentur , 8c gen- tes omnes fuba^lae tuum fpeftarent nutum , populusque Romanus & Scnatus liberatus timo- re , amplifiimis tuis cogitationibus confiliisque gubernaretur : non audebam tantis occupatio- nibus de Archite6Uira fcripta, & maguis cogita» tionibus explicata edere ; metuens ne non apto tempore interpellans , fubirem tui animi oflen* fionem. Cum vero attenderem, te non fokun de vita communi omnium curam , publicaeque rei conftitutione liabcre , fcd etiam de oppor- tunitate publicorum acdiliciorum , ut civitas pcr te non folum provinciis efiet auc^a, verum «tiam ut maieftas imperii publicorum acdificio"»
^d M. VITRUVn POLLIONIS
rum egregias haberet aucloritates : non putavt praetermittenclum , quin primo quoque tempo- re de his rebus ea tibi ederem. Ideo quod pri- mum parenti tuo de eo fueram notus , 8c eius virtutis ftudiofus, cum autem conciUum coele- flium in fedibus immortahtatis eum dedicavif- fet, Sc imperium parentis in tuam poteftatem transtuliffet , idem ftudium meum in eius me- moria permanens , in te contulit favorem. Ita- que cum M. Aurdio , & P. Numifio , &. Cn. Cornelio, ad apparationem baliftarum & fcorpio- iium , rehquorumque tormentorum perfe^lio- nem , fui praefto , Sc cum eis commoda acce- pi ; quae cum primo mihi tribuifti, recognitio- nem per fororis commendationem fervafti. Cum ergo eo beneficio effem obligatus, ut ad exitum vitae non haberem inopiae timorem , ha«c tibi fcribere coepi, quod animadverti, multa te ae- difieafle , 8c nunc aediftcare , reliquo quoque tempore , 8c pubhcorum , Sc privatorum aedi- ficiorum, pro amplitudine rerum geftarum, ut pofteris memoriae traderentur , curam habitu- lum. Confcripfi perfcriptiones terminatas, ut eas attendens , & ante fa(^a Sc futura qualia fmt opera , per te nota poffes habere : namque his voluminibus aperui omnes difciplinae rationes.
. C A P U T L
Quid fit archite£iura <b de archite6iis injiituendis.
Architectura eft fcientia pUmbus difcipU- nis, ^ variis eruditionibus ornataj cuius iudicio
DE ARCHITECTURA LIB, I. ii
probantur omnia , quae a ceteris artibus perfi-' ciuntur, opera. Ea nalcitur ex fabrica, & ratio- cinatione. Fabrica eft continuata ac trita ufus meditatio, quae manibus perficitur e materia , cuiufcunque generis opus eft , ad propofitum deformationis.* Ratiocinatio autem eft , quae res fabricatas folertia ac ratione proportionis de- monftrare atque explicare potefl. Itaque archi- tedi , qui fme literis contenderant ut manibus effent exercitati , non potuerunt efficere , ut ha- berent pro laboribus au6foritatem. Oui autem ratiocinationibus & literis folis confifi fuerant, iimbram , non rem perfecuti "^ridentiir. At quL utrumque perdidicerunt, ( uti omnibus armis ornati ) citius cum au(Sloritate quod fuit propO' fitum, funt a/fecuti. Cum in omnibus enim re- bus , tum maxime etiam in archite^tura haec duo infunt, quod fignificatur , & quod fignift- cat. Signiftcatnr propofita res de qua dicitur. Hanc autem fignificat demonftratio rationibus doftrinarum explicata. Quare videtur iitraque parte exercitatum efte debere , qui fe archite- 6lum profiteatur. Itaque eum & ingeniolum ef- fc oportet , & ad difciplinas docilem , ( neque enim ingenium fine difciplina, aut difciplina fi- neingcnio, perfedum artificcm poteft efficere); & ut: literatus fit , peritus grapludo» , cruditus geometria , & optices non ignarus , inftnidus arithmctica , hiflorias complures novcrit , phi- lofoj)hos diHgcnter audiverit , muficam fcivcrit, mcdicinae non fit ignarus, refponfa iurisconfui-
ti M. VITRUVII POLLIONIS
torum noverit , aftrologiam coelique rationes cognitas habeat. Qnae cur ita fmt , hae funt caufae. Literas archite6ium fcire oportet , uti comnientariis memoriam firmiorem efficere pof- fit. Deinde graphidos fcientiam habere, quo facilius exemplaribus pi6lis, quam velit operis fpeciem , deformare valeat. Geometria autem plura praefidia praeflat archite6lurae : Sc primum euthygrammi & circini tradit ufum , e quo ma- xime faciHus aedificiorum in areis expediuntur defcriptiones ; normarumque 2c librationum ^ linearum dire£liones. Item per opticen in ae- diriciis, a certis regionibus coeli, lumina re6le ducuntur. Per arithmeticen vero , fumptus aedi- fjciorum confummantur , menfurarum rationes cxplicantur , dilficilesque fymmetriarum quae- ftiones geometricis rationibus & methodis inve- niuntur. Hiflorias autem plures noviffe oportet, quod multa ornamenta faepe in operibus archi- te£U defignant, de quibus argumentis rationem, cur fecerint , quaerentibus reddere debent. Quemadmodum fi quis ftatuas marmoreas mu- liebres flolatas, & qiiae Caryatides dicuntur, pro columnis in opere ftatuerit, 'k. infuper mutulos & coronas collocaverit , percontantibus ita red- det rationem. Carya civitas Peloponnefi cum Perfis hoflibus contra Graeciam confenfit : poft- ea Graeci per vi£loriam gloriofe bello liberati , communi confilio Caryatibus bellum indixe- runt. Itaque oppido capto, viris interfeftis , ci- vitate deleta , matronas eorum in fervitutera
DE ARCHITECTURA LIB. I. 15
abduxerunt. Nec funt paiTi ftolas, neque orna- tus matronales deponere : uti non uno trium- J)ho ducerentur, ied aeterno fervitutis exemplo ^ravi contumelia preffae , poenas pendere vide- rentur pro civitate. Jdeo cjui tunc archite^i fuerunt , aedificiis pubUcis defignaverunt earum imaglnes oneri ferundo collocatas ; ut etiam po- fleris nota poena peccati Caryatium, memoriae traderetur. Non minus Lacones, Paufania Cleom- broti filio duce, Plataeeo proelio pauca mama infinitum numerum exercitus Perfarum cum fuperaviflent , afto cum gloria triumpho fpo- liorum & praedae, porticum Perficam ex ma- nubiis laudis & virtutis civium , indicem vi61o- riae , pofteris pro tropaeo conftituerunt , ibique captivorum fimulacra barbarico vellis ornatu , fuperbia meritis contumeliis punita, fuflinentia tedl:um collocaverunt : uti & hoftes horrefcerent timore eorum furtitudinis affefti , & cives id exemplum virtutis adfpicientes , gloria eredi , ad defendendam libertatem effent parati. Ita- que ex eo multi flatuas Perficas, fuflinentes epi- ftylia &: ornamenta eorum , coUucaverunt ; Sc ita ex eo argumento varietates egregias aiixe- runt operibus. Item funt aliae eiusdem generis hifloriae , quarum notitiam architeclos tenere oportet. Philofophia vero perftcit architeftum auimo magno , ^ uti non lit arrogans, fed po- tius facihs , aequus , & hdehs, fmc avaritia , quod eft maximum ; nulhun cniui opus vere fnie fide 8c calUtate fieri potcft : nc iit cupidus ,
f^ M. VITRUVII POLLIONIS
neque in muneribus accipiendis habeat animum
occupatum ; fed cum gravitate fuam tueatur di-
gnitatem, bonam famam habendo. Haec enim
philofophia praefcribit. Praeterea de rerum na-
tura , quae Graece (pvcioXoyitx, dicitur , philofo-
phia exphcat : quam neceffe eft ftudiohus no-
vilfe, quod habet multas & varias naturales
quaeftiones : ut -etiam in aquarum du^lionibus •;
in curfibus enim k. circuitionibus , &: Hbrata
planicie exprellionibus , fpiritus naturales aliter
atque aUterfiunt, quorum offenfionibus mede-
li nemo poterit , nifi qui ex philofophia princi-
pia rerum naturae noverit, Item qui Ctefibii
aut Archimedis hbros, 8c ceterorum (i\m eius-
modi generis praecepta confcripferimt , leget,
cum iis fentire non poterit, nili his rebus a phi-
Jofophis fueiit inftitutus. Muficen autem fciat
oportet, uti canonicam rationem, & mathema-
ticam,notam habeat^ praeterea bahftarum , ca-
tapultarum , fcorpionum temperaturas poftit re.
6ie facere. In capituhs enim dextra ac fniiftra ,
lunt foramina homotonorum , per quae tendun-
tur ergatis aut fucuhs k. ve^libus e nervo torti
funes , qui non praecluduntur nec praehgan-
tur , nifi fonitus ad artificis aures certos 8c ae-
quales fecerint. Brachia enim quae in eas ten-
fiones includuntur, cum extenduntur, aequah-
ter & pariter utraque plagam emittere debent.
Quod ft non homotona fuerint, impedient di-
ledam telorum miHionem. Item in theatris va-
fa aerea, ( quae in celUs fub gradibus mathe-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 15
matica ratione collocantur, & fonituum difcri- mine ) c^uae Graeci vf/jAot. vocant , ad fympho- nias muficas , five concentus , componuntur, di- vifa circinatione in diateffaron ^ diapente &.' dia- pafon ; uti vox fcenici fonitus conveniens in difpofitionibus , ta6lu cum offenderit , au6ia cum incremento , clarior & fuavior ad fpe^fta- torum perveniat aures. Hydraulicas quoque ma- chinas , & cetera quae fimt fimiha his organis, fme muficis rationibus efficere nemo poterir. Difciplinam vero medicinae novilfe oportet , propter inclinationes coeli , qune Graeci ichi(j.oc7X dicunt, &: aeres locorum , qui funt falubres auc peflilentes, aquarumque ufus. Sine his enim rationibus nulla falubris habitatio fieri poteft. lura quoquc nota habeat oportet ea, cpiae ne- ceffaria funt aedificiis communibus parietum , ad ambitum fliliicidiorum k. cloacarum k. iumi- num. Item aquarum du6liones , &: cetera quae eiusmodi funt, nota oportet fmt architeclis, uti ante caveant, quam inftituant aedificia, nc con- troverfiae , fa^tis operibus , patribus famiUarum relinquantur : & ut legibus icribendis pruden- tia caveri poffit & locatori Sc condu6lori ; nam- que fi lex perite fuerit fcripta, erit ut fme ca- ptione uterque ab utroque liberetur. Ex aftro- logia autem cognofcitur oriens, occidens , meri- dies, feptemtrio : ^ coeli ratio, aequiaodium , fblftitium , aflrorum curfus : cjuorum notitiam fi quis non habuerit , horologiorum rationem omnino fcire non potcrit. Cum ergo tanta hacc
t6 M. VITRUVII POLLIONIS
difcipllna fit condecorata & abuiidans eruditio- nibus variis ac pluribus , non puto poffe iufte repente fe profiteri architeftos , nifi qui ab ae- tate puerili his gradibus difcipUnarum fcanden- do, fcientia plurium literarum Sc artium nutri- ti, pervenerint ad fummum templum archite- £lurae. At fortaffe mirum videbitur imperitis ho- ininibus , poffe naturam tantum numerum do- £lrinarum perdifcere & memoria continere. Cuni autem animadverterint, omnes difciplinas inter fe coniun61ionem rerum Sc communicationeni habere, fieri polfe facihter credetur. Encychos enim difciphna, uti corpus unum ex his mem- bris eft compohta. Itaque, qui a teneris aetati- bus eruditionibus variis inftruuntur , omnibus literis, agnofcunt eafdem notas, communicatio- nemque omnium difcipUnarum , & ea re faci- lius omnia cognofcunt, Ideoque de veteribus archite<^is Pythius, qui Prienae aedem Miner- vae nobihter eft archite6latus , ait in fuis com- mentariis , architeftum omnibus artibus 8c do- ^inis plus oportere poffe facere , quam qui fm- gulas res fuis induftriis Sc exercitationibus ad fummam claritatem perduxerunt, Id autem re non expeditur. Non enim debet nec p-otefl ef- fe archite<Slus grammaticus, uti fuit Ariflarchus, fed non agrammatos : nec muficus , ut Arifto- xenus , fed non amufos : nec pi^tor ut Apelles , fed graphidos non imperitus : nec plaftes quem- admodum Myron feu Polycletus , fed rationis plafticae non ignarus : nec denuo medicus ut
DE ARCHITECTURA LIB. I. 17
Hippocrates , fed noii aniatrologetOs : nec in. ceteris doflrinis fingulariter excellens, fed in his non imperitus. Non enim in tantis rerum va* rietatibus , elegantias fmgulares quisquam oon- fequi poteft , quod earum ratiocinationes co- 'Cuofcere k. percipere vix cadit in poteftatem. Nec tamen non tantum architedi non poffunt in omnsbus lebus habere fummum effedum , fed etiam ipfi , qui privatim proprietates te- nent artium, non efficiunt, ut habeant omne» fummum laudis principatum. Ergo fi in fmgu- lis doclrinis fmguli artifices , neque omnes, led pauci 5 aevo perpetuo nobiUtatem vix funt con» fecuti ; quemadmodum poteft archite<^us , qui pUiribus artibus debet effe peritus , ncn id ipfum mirum & magnum faccre , ne quld ex his indigcat ; led etiam ut omnes artilices fupc« ret, qui fmguHs do<^rinis affiduitatem cum in- duftria fumma praeftiterunt ? Igitur in hac re Pythius errafle videtiir, quod non animadver- terit ex duabus rebus fmgiilas artes elfcr compo* litas , ex opere , 8c eius ratiocinatione. Ex his autem unum proprium effe eorum, qui fingu- lis robus fuut exercitati , id efl operis effe6tus : alterum commune cum onmibus dodlis, id eft ratiocinatio : uti nvedicis & muficis K: de vcna- rum rhythmo , 8c depedum motu. At fi vulnus medcri , aut aegrum eripere de peilculo opor- tuerit , non accedet muficus, feil id opiis pro» prium erit medici. Itcm in organo, non me- dicus , fed muficus modulabitur, ut nnres fuam Viti uvius, ji
i8 M. VITRU\'II POLLIONIS
cantionibus recipiant iucimditatem. Similiter cum aftrologis 8c muficis eft difputatio commu- nis de fympathia ftellarum & fymphoniarum , in quadratis & trigonis , diatelfaron & diapente : cum geometris de vifu , qui Graece XSyc^ CHTxci appellatur; ceterisque omnibus dor?trinis mul- tae res , vel omnes , comraunes funt dumtaxat ad difputandum. Operum vero ingrelfus, qui manu ac tra^flationibus ad elegantiam perdu- cuntur , ipforum funt, qui proprie una arte ad faciendum fimt inAituti. Ercro fatis abunde is
O
videtur feciffe , qui ex fmguhs do6lrinis partes & rationes earum mediocriter habet notas, eas- que quae neceffariae funt ad archite^uram : uti fi quid de his rehus ic artibus iudicare ^ pro- bare opus fuerit, ne deftituatur, vel deficiat. Ouibus vero natura tantum tribuit folertiae , 2cuminis, memoriae , ut poffmt geometriam , aflrologiam, m.uficen, ceterasque difciphnas pe- nitus habere notas , praetereunt oflicia archite- 6iorum, & efFiciuntur mathemitici. Itaque fa- ciUter contra eas difciphnas difputare poffunt , quod pluribus tchs difcipHnarum funt armati. Hi autem inveniuntnr raro, ut ahquando fue- runt AriflarcJHis Samius , Philolaus 8c Archytas Tarentini , Apollonius Pergaeus , Eratoflhenes Cyrenaeus , Archimedes & Scopinas ab Syracu- fis , qui mukas res organicas & gnomonicas , numero naturahbusque rationibus inventas at- que explicatas, pofteris reUquerunt. Cum ergo taha ingenia a naturah folertia non paffim cun-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 19
G^js gentibus , fed paucis viris habere conceda- turf ofFicium vero archite£li oran-ibus eraditio- nibus debeat effe exercitatum , Sc ratio propter amplitudinem rei permittat , non iuxta necef- fitatem fimimas , fed etiam mcdiocres fcieutias habere difciplinarum : peto , Caefar , & a re , & ab his qui mea volumina funt le^uri , ut i\ quid parum ad artis grammaticae regulam fuerit explicatum , ignc-fcatur. Namque noa xiti fummus philofophii? , nec rhetor difertus , nec grammaticus fumrnis rationibus artis ex- ercitatus , fed ut architedus , his liteiis im- butus , haec riifus fum fcribere. De artis vero J)oteftate, quaeque infunt in ea ratiocir.ationes, polliceor , ( uti fpero)his voluminibus non mo- do aediticantibus , fed etiam omnibus fapienti- bus , cum maxima aucloritate , me fine dubio praeftaturum.
C A P U T I L
Ex quihus rehus archite.ciura c-orijlet.
Archite6lura autem conftat ex ordinationc » quae Graece rx^ig dicitur , & ex difpo/itione. hanc autcm Graeci Stxdsffiv vocant , & eurhythinia » & Jymmetria, & decore , 8c dijhihutione ^ quae Grae- ce o'ixoyofA,ix dicitur. Ordinatio eil modica mem- brorum operiL^ commoditas feparatim , univer- iacciuc proportiouis ad lymmetriam compara- tio. i lacc componitur ex quantitate, quae Grae» ce Troa-CT-/,'; dicitiu\ Quantitas autem eit modu- lorum j ex ipfius opciis fumptione, e fm^ulis-
16 M. VITRUVII POLLIONIS
que membrorum partibus univerfi operis, con» veniens effe^lus. Difpofitio autem eft rerum apta collocatio , elegausque in compofitionibus effeftus operis cum qualitate. Species difpofitio- nis , quae Graece dicuntur i^sixi, hae funt : ichnographia , orthographia , Sc fcenographia. lchnographia eft circini regulaeque modice con- tinens ulus , ex qua capiuntur formarum , iii foUs arearum , defcriptiones. Orthographia au- tem eft ere6la frontis imaso , modiceque pi61a rationibus operis futuri figura. Item fcenogra- phia eft frontis &: laterum abfcedentium adum- bratio , ad circinique centrum omnium Hnea- rum refponfus. Hae nafcuntur ex cogitatione , Sc inventione. Cogitatio eft cura ftudii plena, k. induftriae vigilaiitiaeque efie£lus propofiti cum vohiptate. Inventio autem eft quaeftionum ob- fcurarum expHcatio , ratioque novae rei vigore mobili reperta. Hae lunt terminationes difpofi- tionum. Eurhythmia eft venufta fpecies com- modusque in compofitlonibus membrorum ad- fpe<^us. Hacc efficitur, cum membra operis con- venientia fuut, altitudinis ad latitudinem , lati- tudinis ad longitiidinem , 8: ad fummam omnia refpondeantfuae fymmetriae. Item fymmetriaeft ex ipfuis operis membris conveniens confenfus, ex partibusque feparatis , ad Imiverfae figurae fpeciem , ratae partis refponfus : ut in hominis corpore e cubito, pede , palmo , digito , cete- risque partibus fymmetros eft, fic eft in ope- rum perfe61ionibus. Et primum in aedibus fa-
DE ARCHITECTURA LTB. I. ii
cris aut e columnarum craffitudinibiis , aut e triglypho, embates ; in balirta antem e foramine, qiiod Graeci TtipiTpviTou vocitant ; in navibus in- terrcalmio, quod hnvix'^-'^^^ dicitur; item cetero- rnm operum e membrts , invenitur fymmetria- rum ratiocinatio. Decor autem eft emendatus operis adfpedus, probatis vebus compofiti cum audoritate. Is perficitur ftatione , qui Graece fiiyiQiTKT^oi dicitur, feu confuetudine, aut natu- ra. Statione, cum lovi, Fulguri, k. Coelo, 8c Soli, k. Lunae, aedificia fub divo , hypaethra- que conflituentur. Horum enim Deorum & fpe- cics ^ efie6\us , in aperto mundo atque lucen- ti , praefentes videmus. Minervae , &; Marti , & Herculi , aedes Doricae fient : his enim Diis pro- pter virtutem, fine deliciis aedificia conftitui de^ cet. Veneri , Florae, Proferpinae, fontium Nym- phis , Corinthio genere couRitutae , aptas vide- buntur habere proprietates ; quod his Diis pro- ptcr teneritatem , gracihora 'k. florida , foliisque & vohitis ornata opcra fa61a , augere videbun- tur iuflum decorem. lunoni, Dianae, Libero pa- iri , ceterisque Diis qui eadem funt fimiUtudi- ne , fi aedes lonicae confirueutur , habita erit ratio mcdiocritatis ; quod 8c ab fevero more Doricorum , & a teneritate Corinthiorum, tem- pcrabitur earum inflitiitio proprietatis. Ad con- luetudinem autem decor fic exprimitur , cuni aedificiis interioribus macruificis, itcm vcflibula couvenientia 'k, elegantia erunt ficla. Si enini interiora profpedus habucririt elejrantes, aditus
12 M. \aTRUVir POLLIONIS
autem humiles 8c inhoneftos, non erunt cum decore. Item fi Doricis epiflyliis in coronis den- ticuli fculpentur , lut in pulvinatis capitulis , & lonicis epiftyliis exprimentur triglyphi , trans- latis ex alia ratione proprietatibus in aliud ge- nus operis, offendetur adfpeftus, ahis ante or- dinis confuetudinibus inftitutis, IVaturalis autem decor fic erit: fi primum omnibus templis fa- luberrimae regiones , aquarumque fontes in his locis idonei eligentur, in quibus fana confti- tuantur : deinde maxim.e Aefculapio, Saiuti, & eorum Deorum , quorum plurimi medicinis ae- gri curari videntur. Cum enim ex peftilenti in falubrem locum corpora aegra translata fuerint, Sc e fontibus falubribus aquarum ufus fubmi- niftrabuntur , celerius convalefcent. Ita eificie- tur, uti ex natura loci maiores aut^asque cum dignitate divinitas excipiat opiniones. Item na- turae decor erit,fi cubiculis & bibliothecis , ab oriente lumina capientur ; bahieis & hibernacu- ]is, ab occidente hiberno : pinacothecis, 8c qui- bus certis himinibus opus eft partibus , a fe- ptemtrione ; quod ea coeh regio neque excla- ratur , neque obfcuratur foHs curfu , fed eft cer- ta & immutabilis die perpetuo. Diftributio au- tem eft copiarum locique commoda difpenfa- tio , parcaque in operibus fumptus cum ratio- jie temperatio. Haec ita obfervabitur, fi primum archite6Vus ea non quaeret , quae non poterunt: inveniri aut parari , nifi magno. Namque noii omnibus locis arenae foffitiae , nec caemento-
DE ARCHITECTURA UB. I. 23
rum, nec abietis, iiec fappinonim , nec mar- moris copia eit i fed aliiid alio loco nafcitur , quonira comportationes difficiles funt & fum- ptuofae. Utendum autem eft, ubi non eft are- na foiRtia , fluviatica aiit marina lota. Inopiae quoque abietis aut fappinorum vitabuntur , ntendo cuprefTo , populo , ulmo , pmu. Reli- qua quoque his fimilia erunt explicanda. Alter gradus erit diitributionis , cum ad ufum patrum familiarum, aut ad pecuniae copiam. autadele- gantiae dignitatera, aedificia alitet difponentur. Namque aliter urbanas domos oportere conili- tur videtur : aliter quibus ex poifefrionibus ru- fticis influunt fruftus: non Ltem foeneratoribus-: alicer beatis & delicatis : potentibus vero,quo- rum cogitationibus respublica gubernatur,, ad ufum collocabuntur : 8c omnino faciendae funt aptae omnibus perfonis acdificiorum diflribu- tiones.
C A P U T I I r.
De j^artihus 6- tenniiiationibus architedurae.
Partes ipfnis architeduraie funt tres , aedifiea- tio, gnomonice , machinatio. Aedificatio autem divifa eft bipartito , e quibus una elt moeniuni & communium operum in pubhcis locis collo- catio : altcra eft piivatorum aedificiorum expli- catio. Publicorum autem difliibutioncs fiuit tres, e quibus una- eft defenfionis , altera religionis , tertia opportunitatis. Defenfionis, eft murorum tuiriumquc & portarum ratio, ad Iioflium im-
B4
r f r r f f,f
f r r f f.f
r f f r f^^
r f r t 11
r r f r r r r
r r r 1 i I
« r r f « « f
11 t [ t t t
f f r « t i f
: c c I I t f
i E 1 t i^ ; I I 1 I •
c c c t.l^s
; 1 I c t • c t c r c
E t I t K
I I c iJfmrAi t f f 1 f™^^^
t t C C L l l f C t l ;^ € C £ JC f 1«
J&^iS
r c t c s f ^« « c •••••• •^«.
[{••••ll^ •.•.•• ••«••.!
^•••••••••^••••i
«••••••••■••••li
rcii^ctiic^ t.c^c.i t^
ricccicicii^^cii
e c c c c c c c e c c j c c I
i t I c I t c I c c c • c I I c
ilJJ •Jj^Jl.CJIJljlJlJiJI C-C
M
M. MTRU\*n POLLIOM5
perus perpetuo repellendos excogitata. Religio- nis . Deorum imraortalium fanorum , aedium- que facraium collocatio. Opj>ortunitatis , om- nium locorum ad ufura publicum difpofirio ; uti portus , fora , porticus , balnea , theatra , inambuLationes , ceteraque , quae iisdera ratio- nibu» in publicis defignantur locis. Hiec autem ita. fieri debent , ut habeatur ratio furniratis , utilitatis , venuflatis. Firmitatis erit habita ra- tio , cum fuerit fundamentonun ad folidum de* prelTio, & ex quaque materia copiarum fine avaritia dil:gcns clectio. Utilitatt: autem , emen- data ic fme impeditione, ufu locorum, difjx»- fitio, & ad regiones fui cuiusque geneiis apta & commoda difliibutio. Venuflatis vero , cum fueiit operis (pecies erati &: clegans, membro- rumque commenfus luitas habeat iymxnctiia- rum latiocinationes.
C A P U T I \'.
De eUciione locorum Jalubriiatu.
In ipfis vero moenibus ea erunt Primum eiectio lcci faluberrirni. I cxcelfuj k non neb'j'-f':: , non pr gionesque coeli fpe frigidii , fed terrir paluP.ris vicinitas , cum fole onenf^ *• ortae nebulae rum palullriur in habititoru-
) »:• I • • • i'i"i'i'» . .•.'.•.•.'.•.•.•^.•.
"""1»«X«X»
■■ZSCr
ii, :3B
I
(
DE .\RCHITECTni-\ UB. I.
lociim peflilentem. Item fi fecundum maie erunt nioenia , fpecftabuntque ad meridiem , aut ad occidentem , non ermit iilubria ; quia per aeftatem coelum meridiaaum fole exorien- te caleidt , meridie arder. Item , quod IpecUt ad occidentem , fole exorto tepefcit . meridie calet, vefpere fervet. Igirur mutation:bus calo- ris & refrigerationis , corpora quae in ii> locis funt, vitiantur. Hoc autem licet animadverte- re etiam ex iis , quae non funt animilia. In cel« lis enim %'inariis teclis , Ir.minji nemo capit a meridie , nec ab occidente , fed a feptemtrio- ne ; quod ea rec^io nullo tempore mutationes recipit, fed eft firma perpetuo. 6: immutabilis. Ideo etiam & granarla , quae ad folis ctirfum fpecbnt, bonitatem cito mutant, obfoniaque, & poma, quae non ia ea coeli parte ponuntur, quae eft iiverfa a folis curfu , non diu ferran- tur. Nam femper caloi cum exccquit, a rebiis firmitatem eripit , Sc vaporibus fervidis exugen- do naturales virtutes , diffolvit eas . & fcTvore mollefcentes efficit imbecillas: ut etiam in fer- 10 animadvertimu: , quod quamvis natura fit duiT<'^"i , in foraacibiis ab ignis vapore percale- ^ta moUefdt . uti in omne genus for- iter fabricetur : & idem ciim molle & rft, fi reLrigeretur tinctum frigida, re- Sc Teftituimr io anticuam proprieta- ?t etiam conlidcTsie h^ec i:a efle , ez . aeftate, non f:Iufn in peftiientibas etiam in felutiibu? ; omnia corpoa
c***
m
i4 M. VITRUVII POLLIONIS
petus perpetuo repellendos excogitata. Religio- nis , Deorum immortalium fanorura , aedium- que facrarum collocatio. Opportunitatis , om- nium locorum ad ufum publicum difpofuio ; uti portus , fora , porticus , balnea , theati^a , inambulationes , ceteraque , quac iisdem ratio- nibus in publicis defignantur locis. Haec auteni ita fieri debent , ut habeatur ratio firmitatis , utilitatis , veuuftatis. Firmitatis erit habita ra- tio , cum fuerit fundamentorum ad folidum de- prefTio, & ex quaque materia copiarum fme avaritia diligens electio. Utilitatis autem , emen- data & fme impeditione, ufu locorum, difpo- fitio, & ad regiones fui cuiusque generis apta & commoda diftributio. Venuflatis vero , cum fuerit operis fpecies grata & clegans, membro^ rumque commenfus iuftas habeac fymmetria- rum ratiocinationes.
C A P U T IV.
De ehClione locormn faluhrium^
In ipfis vero moenibus ea erunt principja. Primum eledio loei faluberrimi. Is autem erit excelfus Sc non nebulofus , non pruinofus, re- gionesque coeli fpeclans neque aefluofas neque frigidas , fed temperatas. Deinde fi evitabitur palufiris vicinitas. Cum enim aurae matutinae cum fole oriente ad oppidum pervenient, & ils ortae nebulae adiungentur , fpiritusque beflia- xum paluflrium venenatos cum nebula mixtoa in habitatorum corpora flatus fpargent , efficient
DE ARCHITECTimA LIB. I. 15
locum peftilentem. Item fi fecundiim mare erunt niaenia , fpe6labuntque ad meridiem , aut ad occidentem , non erunt falubria ; quia per aeftatem coelum meridianum fole exorien- te calefcit , meridie ardet. Item , quod fpec^at ad occidentem , fole exorto tepefcit , meridie calet, vefpere fervet. Igitur mutationibus calo- ris & refrigerationis , corpora quae in iis locia funt, vitiantur. Hoc autem licet animadverte- re etiam ex iis , quae non funt animilia. In cel- lis enim vinariis te6lis , lumina nemo capit a meridie , nec ab occidente , fed a feptemtrio- ne ; quod ea regio nullo tempore mutationes recij^it, fed eft firma perpetuo, & immutabilis. Ideo etiam & granaria , quae ad folis curfum fpecfant , bonitatem cito mutant, obfoniaque, hc poma, quae non in ea coeli parte ponuntur, quae eft av^erfa a folis curfu , non diu fervan- tur. Mam femper calor cum excoquit, a rebus firmitatem eripit , ix vaporibus fervidis exugen- do naturales virtutes , dilfolvit eas, 8c fervore mollefcentes efficit imbecillas : ut etiam in fer- ro animadvertimus , quod quamvis natura fit durum, in fornacibus ab ignis vapore percale- fadum ita mollefcit , uti in omne genus for- mae faciliter fabricetur : & Idem cum molle & candens efl, fi relVigeretur tindum frigida, re- durcfcit , & reftituitur in antic[uam proprieta- tem. Licet etiam confider;ire hacc ira ellc , ex eo , quod aeftate, non fuluom in peftilentibus locis , fcd ctiam in falubribus . omnia corpora
16 M. VITRUVIT POLLIONIS
calore fiant imbecilla : k per hiemem , etlam quae fint peflilentlflimae regiones , efliciantur fa« lubres , ideo quod a refrigerationibus folidaii- tur. Non minus etlam quae a frigidis regioni- bus corpora traducuntur in calidas , non pof- funt durare , fed diffolvuntur : quae autem ex calidis locis , fub feptemtrionum regiones fri- gidas , non modo non laborant immutatione loci valetudinibus , fed etiam confirmantur. Quare cavendum effe videtur in moenibus col- locandis ab iis regionibus , quae caloribus fla- tus ad corpora Iiominum poffunt fpargere. Nam« que ex principiis , quae Graeci ffroip/^lx appel- lant, ut omnia corpora funt eompofita , id eft fcx calore , 8c humore, Sc terreno, & aere, ita his mixtionibus naturali temperatura figurantur omnium animalium in mundo generatim qua- litates. Lrgo in quibus corporibus cum exube- lat e prineipiis calor , tunc interfiGit , diffolvit- que cetera fervore. Haec autem vitia efHcit fer- vidum ab certis partibus coelum , cum infidit in apertas venas, plus quam patitur e mixtio- nibus naturali temperatura corpus. Item fi hu- mor Gccupavit corporum venas, imparesque eas fecit , cetera principia, ut a liquido corrupta , diluuntur , & diffolvuntur compofitionis virtu- tes. Item e refrigerationibus humoris , vento- rum , & aurarum , infunduntur vitia corpori^- bus. Non minus aeris , etiamque terreni , iu corpore naturalis compofitio , augendo aut mi- nuendo, infirmat cetera principia : terrenajci"
DE ARCHITECTURA LIB. L 27
bi plenitate : aeria , gravitate coeli. Sed fi quis voluerit diligentiiis baec fenru percipere , animi- advertat, attendatque naturas avium, & pifcium, &: terreftrium animalium ; k. ita confiderabit difcrimina temperaturae. Aliam eiiim mixtio- nem habet genus avium, aliam pifcium , longe aliam terreftrium natura. Volucres minus ha- bent terreni , minus humoris , caloris tempera- * te, & aeris multum. Igitur levioribus principiis compofitae, facilius in aeris impetum nituntur. Aquatiles autem pifcium naturae, quod tem- peratae funt a calido, plurimumque ex aere ^ terreno funt compofitae , fed humoris habent oppido quam paullum , quo minus habent e principiis humoris in corpore , facifuis in hu- morc perdurant. Itaque cum ad terram perdu- cuntur , animam cum aqua rehnquunt. Item terreflria, quod e principiis ab aere caloreque funt temperata, minusque habent tenreni, plu- limumque humoris , quod abundant hru-nidae partes , non diu pofTunt in aqua vitam tueri. Ergo fi liaec itavidentur, quemadmodum pro- poluimus, &: ex iis principiis animaliurn corpora compofita fenfu percipimus, 8: exuberationibus aut defeclionibus ea laborarc diffolvique indi- cavimus: non dubitamus quin chhgcntius quaeri opoiteat, uti temperatilfimas coefi rcgioncs eli- gamus, cuni quacrtnda fueiit In moenium col- locationibus fahibritas. Itaquc etiam atque et- iam vcterimi rcvocandam cculeo rationem. Maiores cnim c pecoribus immobti^, quac pa-
28 M. VITRUVn POLLTONIS
fcebantur m iis locis , qnibus aut oppida aiit cadra ftativa conftituebantur , infpiciebant ieci- jiora , & fi erant livida ^ vitiofa prima , alia immolabant, dubitantes utrum morbo, an pa- buli vitio laefa effent. Cum pluribus experti erant , & probaverant integram S: folidam na- tnram iecinorum ex aqua ^ pabulo , ibi con- ftituebant munitiones. Si autem vitiofa inve- niebant indicio, transferebant. Item in huma- nis corporibus peftilentem futuram nafcentem in iis locis aquae cibic|ue copiam : & ita trans- migrabant, Sc mntabant regiones , quaerentes omnibus rebus falubritatem. Hoc autem fieri , uti pabulo ciboque falubres proprietates terrae videantur, licet animadvertere & cognofcere ex agris Cretenfmm , qui funt circa Pothereum flumen , quod efl Cretae inter duas civitates Gnofon K: Gortynam. Dextra enim & fuiiftra eius fiuminis , pafcuntur pecora : fed ex iis , quae pafcuntur proxime Gnofon , Iplenem ha- bent ; quae autem ex altera parte , proxime Gortynam , non habent apparentem Iplenem. Unde etiam medici c|uaerentes de ea re , inve- nerunt in iis locis herbam , quam pecora roden- do , imminuerant lienes : ita eam herbam col- ligendo , curant lienofos hoc medicamento , quod eti3.m ocS7rXy,i>ov Cretenfes vocitant. Ex eo licet fcire, cibo atque aqua proprietates loco- rum naturaliter peftilentes aut falubres effe. Item fi in paludibus moenia conflituta erunt , quae paludes fecundum mare fuerint , fpe^labunt-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 29
que ad feptemtrionem , aut inter feptemtrio- nem & orientem, eaeque palodes excelfioies fuerint quam littus marinum , ratione videbun* tur effe conftituta. Fo(fis enim du6iis , fit aquae exitus ad littus , 8c ex mari tempeflatibus au- 6I0 , in paludes redundantia motionibus Con- citatur , amarisque mixtionibus non patitur be- ftiarum paluftrium genera ibi nafci : quaeque de fuperioribus locis natando proxime littus perveniunt , inconfueta falfitudine necantur. Exemplar autem huius rei Gallicae paludes pof- funt efie , quac circum Altinum , Havennam , Aquilegiam , aliaque quae iii eiusmodi locis municipia funt- proxima paludibus ; quod his rationibus habent incredibilem fahibritatem. Ouibus autem infidentes funt paludes , & non habent exitus profhientes, neque pcr fluminn, neque per foffas , uti Pomtinae, ftando putre- fcunt , ^ humores graves & peflilentes in his locis emittunt. Item in Apulia oppidum Sal- pia vetus , qnod Diomedes ab Troia rediens conftituit , five ( quemadmodum nonnulli fcrl- pferunt ) Elphias Rhodius , in eiusmodi locis fuerat collocatum ; ex quo incolae quotannis aegrotando laborantes , aliquando pervenerunt ad M. Hoftilium , ab eoque publice petentes impetravcrunt , uti his idoneum locum ad moe- nia transferenda conquireret eligeretqiie. Tunc is moratus non cft , fed ftatim rationibus do- ^tinime quaefitis , fecundum mare meroitus eft poilefnoncm loco lalubri : ab fenatuque popu-
30 M. VITRUVII POLLIONIS
loque Romano petiit , ut liceret transferre op- pidum, conftituitque moenia, & areas divifit, nummoque feltertio fingulis municipibus mau- cipio dedit. His confe(^is lacum aperuit in mare, & portum e lacu municipio perfecit. Itaque nunc Salpini quatuor millibus pafTibus progrfchi ab oppido vetere , habitant iii fcilubri ioco.
C A P U T Y,
De fundamentis inurorum dx turrium.
Cum ergo his rationibus erit falubritatis in moenibus coUocandis explicatio , regionesque eleclae fuerint fru61ibus ad alendarh civitatem copiofae , & viarum munitiones , aut opportu- iiitates fiuminum , feu per portus marinae fub- vecliones habuerint ad moenia comportationes expeditas : tunc turrium murorumque funda- menta fic funt facienda, uti fodiantur (fi queant inveniri)ad foUdum, & in foHdo (quantum ex amphtudine operis pro ratione videatur ) craffi- tudine amphore quam parietum qui fupra ter- ram funt futuri , & ea impleantur quam fohdif- fima ftru6lura. Item turres funt proiiciendae in cxteriorem partem : uti cum ad murum hoflis impetu veht appropinquare, a turribus dextra ac fmiflra lateribus apertis , t^lis vulneretur. Curandumque maxime videtur , ut non facihs fit aditus ad oppugnandum murum : fed ita circumdandum ad loca praecipitia , ^ excogi- tandum, uti portarum itinera non fmt dire6la, fed SKOiid. Namque cuni ita fadum fuerit, tunc
DE ARCHITECTURA LIB. I. 31
dextrum latus accedentibus , quod fcuto non erit te£lum, proxiinum erit muro. CoUocanda autem oppida funt non quadrata, nec procur- rentibus angulis , led circuitionibus, uti hoflis ex pluribus locis confpiciatur. In quibus enim anguli procurrunt, difTiciliter defenditur, quocl angulus magis hoftem tueatur quam civ^em. Craf^ fitudinem autem muri ita faciendam cenfeo , uti armati homines , fupra obviam venientes , alius alium fnie impeditione praeterire pofTmt : tum in craflitudine perpetuae taleae oleagi-» neae uftulatae quam creberrime inftruantur , uti utraeque muri frontes inter fe ( quemadmo- dum fibulis ) his taleis colUgatae aeternam ha« beant firmitatem : namque ei materiae nec tem- peftas , nec caries , nec vetuftas poteft nocere , fed ea 8c in terra obruta, 8c in aqua collocata, permanet fme vitiis utilis fempiterno. Itaque non folum in muro , fed etiam in fubftru^lio- nibus, quique parietes murali crafPitudine er;mt faciendi , hac ratione religati , non cito vitia- bimtur. Intervalla autem turrium ita funt fa- cienda , ut ne longius fit alia ab alia fagittae miflionis : uti fi qua oppugnetur, tum a turri- bus , quae erunt dextra ac fniiftra , fcorpioni- bus, rehquisque telorum miffionibus, lioftes re- iiciantur. Etiamque contra inferiora tiirrium di- videudus efl murus , intervallis tam magnis quam erunt turres, ut itinera hut interioribus partibns turrium coutiguata , neque ea ferro fi« xa, Hollis enim fi quam par^ern niuri occupa-s
31 M. VITRUVTI POLLIONIS
verit, qui repugnabunt , refcindent : Sc fi cele- liter adminiflravcrint , non patientur reliquas partes turrium murique hoflem penetrafe , nifi fe voluerit praecipitare. Turres itaque rotundae, aut polygoniae funt faciendae ; quadratas enim machinae celerius diflipant , quod angulos arie- tes tundendo frangunt -. in rotundationibus au- tem ( uti cuneos) ad centrum adigendo , laede* te non poffunt. Item munitiones muri turrium- que a2;geribus coniundlae, maxime tutiores lunt; quod neque arietes , neque furioffiones , neque machinae ceterae eis valent nocere. Sed non in omnibus locis ell aggeris ratio facienda , nifi qui- bus extra murum , ex alto loco , plano pede acceffus fuerit ad moenia oppugnanda. Itaque in eiusmodi locis primum foffae funt faciendae , latitudinibus &z altitudinibus quam amphfTimis : deinde fundamentum muri deprimendum eft intra alveum foffae , 8c id exftruendum efl ea cralhtudine , ut opus terrenum facile fuflinea- tur. Item interiore parte fubftru6lionis , funda- mentum diftans ab exteriore introrfus amplo fpatio conflitnendum eft , ita uti cohortes pof- hnt , quemadmodum in acie inftrudae , ad de- fendendum fupra latitudinem aggeris confif1:e- re. Cum autem fundamenta ita diftantia inter fe fuerint conftituta , tunc inter ea aUa trans- verfa coniuncfa exteriori Sc interiori fundamen- to, pedhnatim dilpofita , quemadniodum ferrae dentes folent effe, collocentur. Cnm enim fic crit fa^lum , tunc ita oneris terreni magnitudo
DE ARCHITECTURA LIB. I. 35
distrlbuta in parvas partes , neque univerfa pon- dere premens, non poterit ulla ratione extru- dere muri fubflru6liones. De ipfo autem muro e qua materia ftruatur aut perficiatur, ideo non eft praefiniendum , quod in omnibus locis , quas optamus copias , eas non poffamus haba* re. Sed ubi funt faxa quadrata, five lilex, five caementum, aut co6lu3 later, five crudus, his erit utendum. Non enim uti Babylone abun- dantes hquido bitumine , pro calce &: arena ^ codo latere, fa6lum habent muram, fic item poffunt omnes regiones, feu locorum proprie- tates, habere tantas eiusdem generis utiUtates, uti ex his comparationibus , ad aetemitatem , perfe£lus habeatur fme vitio murus.
C A P U T V I.
De divijione ir dijpofitione operum , quas intra muros fant.
Moenibus circumdatis, fequuntnr intra mu- rum arearum divifiones , platearumque , ^ an- giportuum , ad coeU regionem direftiones. Di- rigentur haec autem re6le , fi exch;fi erunt ex angiportis venti prudeuter : qui fi frigidi fimt , laedunt ; fi calidi , vitiant ; fi humidi , nocent. Ouare vitandum videtur hoc vitium , 'k adver- tendum ne fiat, quod in multis civitatibus u(u folet evenire : quemadmodum in iufula Lesbo oppidiUTi Mytilene magnificenter elt aedifica- tum & cieganter , fed pofitum non prudenter. In qua civitate Aulier cum llat , homines *e- Vitruvius. C
34 M. VITRUVII POLLIONIS
grotant ; cum Corus , tufliunt ; cum Septem- trio, refiituuntur in fanitatem, fed in ansiportis & plateis non poffunt confiftere, propter vehe- mentiam fria:oris. Ventus autem efi: aeris fluens unda , cum incerta motus redundantia. Nafci- tur cum fervor offendit humorem , & impetus fervoris exprimit vim fpiritus flantis. Id autem verum efle , ex aeolipilis aereis licet adfpicere , & de latentibus coeli rationibus, artificiofis re- rum inveniionibus , divinitatis exprimere veri- tatem. Fiunt enim aeolipilae aereae, cavae: hae habent punftum angufliflimum , quo aquae in- funduntur , collocanturque ad ignem , &: ante- quam calefcant , non habent ullum Ipiritum ; fnnulac autem fervere coeperint , efficiunt ad ignem vehementem flatum. Ita fcire ^ iudicare licet, e parvo breviflimoque fpe£laculo , de ma- gnis & immanibus coeli ventorumque naturae rationibus. ^enti cnim , fi exclufi fuerint, non folum eflicienr corporibus valentibus locum fa- lubrem , fed etiam, fi qui morbi ex afiis vitiis forte nafcentur , qui in ceteris falubribus locis habent curationes medicinae contrariae, in his , propter temperaturam exclufionis ventorum , expeditius curabuntur. Vitia autem funt, quae difliculter curantur , in regionibus quae funt fupra fcriptae, haec, gravitudo , arthritis , tiif- fis , pleuritis , phthifis , fanguinis eiectio , ^ ce- tera, quae non detradlionibus , fed adie^tioni- bus curantur. Haec ideo difliculter medicantur, primum quod ex frigoribus conGipiuntur : de-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 35
inde quod defedis morbo viribus eorum , aer agitatus , ex ventorum agitationibus extenua- tur, unaque a vitiofis corporibus detrahit fuc- cum , & efficit ea exiliora. Contra vero lenis & craffus aer , qui perflatus non habet, neciue crebras redundantias, propter immotam (labili- tatem, adiiciendo ad membra eorum , aht eos &:reficit,qui in his funt impliciti morbis. Non- imUis placuit efle veutos quatuor, ab oriente aequinoiliali Solanum , a meridie Aulhum , ab occidente aeqiiino^liali Favonium , a leptem- trionali Septemtrionem. Sed qui dihgentius perquifiverunt, tradiderunt eos efle 06I0, ma- xime quidcm Andronicus Cyn-heftes, qui etiam exemplum collocavit Athenis turrim marmo- ream oftogonou, ^ m linguhs lateribus olIo- goni , fmgulorum ventorum imagines exfcal- ptas contra fuos cuiusque flatus defignavit, fu- praque eam turrim metam marmoream per- fecit, 8c infuper Tritonem aereum collocavit, dextra manu virgam porrigentem , & ita eft ma- chinatus , uti vento circumageretur, 8c femper contra llatum confiReret, lupraque imagineni flantis venti indictnn virgam teneret. Itaque funt coUocati inter Solanum 8c Aullrum ab oriente hiberno, Eurus: inter Aullrum & Favonium ab occidente hiberno , Africus : inter Favonium ik: Septemtrionem, Caurus, qucm plures vocant Corum : interSeptemtrionem 8c Solanum , Aqui- lo. Hoc modo videtur elfe expreffum , uti ca- piatur Jiumerus, & nomina, & partes, undeila-
C 2
3 5 M. VITRUVII POLLIONIS
lus ventorum certi fpirent. Quod cum ita ex- ploratum habeatur , ut inveniantur re^iones ^ ortus eorum , fic erit ratiocinandum. Collocetut ad libellam marmoreum amulTium mediis moe- nibusj aut locus ita expoliatur ad regulam & libellam, ut amuffium non defideretur : fupra- que eius loci centrum medium , collocetur ae- neus gnomon, indagator umbrae, qui Graece ff}cix6y,pxs dicitur. Huius antemeridianam circiter horam quintam, fumenda eft extrema gnomo- nis umbra , 8c pun6lo fignanda : deinde circi- no didu6lo ad punclum , quod eft gnomonis iimbrae longitudinis fignum , ex eoque a cen- tro circumagenda linea rotundationis. Itemque obfervanda poftmeridlana iftius gnomonis cre- fcens umbra , &: cum tetigerit circinationis li- neam , & fecerit parem antemeridianae umbrae poftmeridianam, fignanda puuiflo. Ex his duo- bus fignis circino decuffatim defcribendum , 8c per decuffationem Sc medium centrum hnea per- ducenda ad extremum, ut habeatur meridiana & feptemtrionalis regio. Tunc poftea fumenda eft fextadecima pars circinationis lineae totius rotundationis, centrumque collocandum in me- ridiana linea, quae tangit circinationem, & fi- gnandum dextra ac ftniftra in circinatione , & meridiana, 8c feptemtrionali parte. Tunc ex fi- gnis his quatuor , per centrum medium decuf- fatim lineae ab extremis ad extremas circinatio- nes perducendae. Ita Auftri Sc Septemtrionis ha- bebitur ot^avae partis defignatio. Reliquae par-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 37
tes , dextra tres, Sc finiflra tres his aequales, di- ftribuendae funt in tota rotundatione, ut aequa- Jes divifiones 06I0 ventorum defignatae fint in defcriptione : tum per angulos inter duas ven- torum regiones , &: platearum , 8c angiportorum, videntur debere dirigi defcriptiones. His enim rationibus , & ea diviiione , exclufa erit ex ha- bitationibus k vicis , ventorum vis molefta. Cum enim plateae contra direcios ventos erunt con- formatae, ex aperto coeli fpatio impetus ac fla- tus frequens, conchifus in faucibus angipor- torum , vehementioribus viribus pervagabitur. Quas ob res convertendae funt ah regionibus ventorum, dire6liones vicorum, uti advenien- tes ad angulos infularum frangantur , repulfique diffipentur. FortafTc mirabuntur ii, qui muka ventorum nomina iioverunt, quod a nobis ex- pofitum fit tantummodo oc^o eife ventos. Si au- tem animadverterint , orbis terrae circuitionem per folis curfum Sc gnomonis aequinoftiahs um- bras, ex inchnatione coeH, ab EratolUiene Cy- renaeo, rationibns mathqpiaticis , Sc geometricis methodis , effe inventam dueentornm quinqua- ginta duum millium ftadiorum , quae faciunt paftus fcmel & tricies millies mille 8c quingen- ties mille; huins autem o^lava pars, quam ven- tustenere videtur , eft ter millies mille k. nonin- geuties trigefies fejjties mille & palfus quingen- ti : noji debebunt mirari , li in tara mngno fpa- tio uniis ventus vngando, inclinationibus 8c re- cefiioni-bus varictates mutatione flaius faciat. Ita-
C 3
,^ M. vrmuvn pollionis
que dextra & fmiflra circa Auftrum , Euronotiis Sc Alranus flare folet. Circa Africum , Libonotus & Subvefperus. Circa Favonium, Argeftes, & cer- tis temporibus Etefiae : ad latera Cauri, Circius & Corus. Circa Septemtrionem, Thrafcias & Gallicus. Dextra ac finiftra circa Aquilonem , Su- pernas & Boreas. Circa Solanum , Carbas, & cer- to tempore Ornithiae. Euri vero medias partes tenentisin extremis, Caecias &: Volturnus. Sunt autem & alia plura nomina flatusque ventorum , a locis, aut fluminibus, aut montium procel- lis tra6la. Praeterea aurae matutinae , quas fol , cum emergit de fubterranea parte, verfando pul- fat aeris humorem , & impetu fcandendo tru- dens, exprimit aurarum antelucano fpiritu fla- tus, qui cum exorto fole permanferint, Euri venti tenent partes. Et ea re quod ex auris pro- creatur, a Graecis evco? videtur eH^Q appellatus. Craftinus quoque dies, propter auras matutinas, Avpiou fertur e(fe vocitatus. Sunt autem nonnul- li, qui negant Eratoflhenem veram menfuram orbis terrac potuifle coUigere: quae five eil cer- ta, five non vera, non potefl noftra lcriptura non veras habere terminationes regionum, un- de ventorum fpiritus oriuntur. Ergo fi ita eft, tantum erit, uti non certam menfurae ratio- nem , fed aut maiores impetns , aut minores ha- beant fmguli venti. Quoniam haec a nobis funt breviter expofita , ut facilius intelligantur, vi- fum eft mihi in extremo vohimine formas, five AUi Graeci azy/f^oiTX dicunt, duo explicare: unum
DE ARCHITECTURA LIR I. 39
ita deformatum , ut appareat unde certi vento- rum fpiritus oriautur; alterum quemadmodura ab impetu eorum , adverfis direftionibus vico- rum & platearum , evitentur noceutes flatus. Erit autem in exaequata planitie centrum , ubi eft litera A, gnomonis autem antemeridi-Tna um- bra, ubi eft b, & ab centro ubi efl A, didu^lo circinoad id fignum umbrae , ubi eft b, circrun- agatur linea rotundationis : repofito autem gno- mone ubi antea fuerat , exfpe6landa efl dum de- crefcat , faciatque iterum crefcendo parem ante- meridianae umbrae poftmeridianam, tangatque lineam rotuudationis, ubi erit litera c. Tunc a figno ubi efl B , & ab figno ubi efl c, circino de- cufTatlm defcribatur ubi erit D, deinde per de- cnffationem ubi efl D, & centrum , perducatur linea ad extrcmiim , in qua erunt litei'ae E Sc r. Haec linea erit index meridianae, & feptem- tri(malis rcnionis. Tunc circino totius totunda-
o
tionis fumenda cll pars fextadecima, circinique centrum ponendum in meridiana liuea , quae tangit rotundationem ubi efl litera E , & figuan- dum dextra ac finiftra, ubi erunt literae G, n. Item in feptcmtriouali partc centrum circini ponendum in rotundationis feptemtrionali linea, ubi efl litera F, 8c fignandum dextra ac finiflra, ubi funt literae ik k, J^ ab g ad k , & ab 11 ad I, per centruro lineae perduceudae. Ita quod erit fpatium ab G ad 11, erit fi^atiuni venti Au- fhi, & pariis mcridianae. Item (piod crit fpa- tium ab I ad k , erit Septemtrionis. Reliquae par-
C4
40 M. VITRUW POLLIONIS
tes , dextra tres , ac finiftra tres , dividendae funt aequaliter, quae funt ad orientem, in quibus literae L 8c M, & ab occidente, in quibus funt literae N &: o : ab M ad o , 8c ab L ad N, per- ducendae funt lineae decuflTatim , ^ ita erunt aequaliter ventorum 0(?l:o fpatia in circuitionem. Quae cum ita defcripta erunt in fmgulis angu- lis oftogoni, cum a meridie incipiemus, inter Eurum & Auftrum in angulo , erit litera G , inter Auftrum Sc Africum H, inter Africum &: Favonium N , inter Favonium 8c Caurum o, in- ter Caurum & Septemtrionem K, inter Septem- trionem ^ Aquilonem i , inter Aquilonem & Solanum L, inter Solanum Sc Eurum M. Ita his confe£iis , contra angulos oclogoni gnomon po- natur , & ita dirigantur plateae & angiportorum divifiones octo.
C A P U T V I L
De eleSiione locorum ad ujum commwiem civitatis^
Divifis angiportis &: plateis conftitutis, area- rum eleftio ad opportunitatem 8c ufum eommu- nem civitatis eft explicanda , aedibus facris , fo- ro, reliquisque locis communibus. Et fi erunt moenia fecundum mare , area, ubi forum con» ftituatur , eligenda proxime portum : fin autem mediterranea , in oppido medio. Aedibus vero facris , quorum Deorum maxime in tutela civi* tas videtur effe , k lovi , Sc lunoni , k Miner- vae, in excelfiflimo loco , unde moenium maxi- Bia pars confpiciatur, areae diftribuantur. Mer-
DE ARCHITECTURA LIB. I. 41'
curio autem in foro, aut etiam uti Ifidi Sc Se- rapi , in emporio. ApoUini Patrique Libero , fe- cundum theatrum. HereuU , in quibus civita- tibus non fimt gymnafia neque amphitheatra, ad circum. Marti , extra urbem , fed ad campum. Itemque Veneri ad portam. Id autem etiam He- trufcis harufpicibus, difciplinarum fcriptis , ita efl dedicatum: Extra murum, Veneris , Vulca- ni , Martis fana ideo collocari , uti non infue- fcat in urbe adolefcentibus feu matribus familia- rum venerea libido : Vulcanique vi e moent- bus , religionibus 8c facrificiis evocata , ab timo- re incendiorum aedificia videantur liberari: Mar- tis vero divinitas cum fit extra moenia dedica- ta , non erit inter cives armigera diffenfio ; fed ab hoftibus ea defenfa , & belli periculo , con- fervabit. Item Cereri extra urbem loco, quo non femper homines , nifi per facriiicium , ne- ceffe habeant adire : cum religione cafte fan- ^isque moribus is locus debet tueri. Ceteris- que Diis ad facrificiorum rationes aptae tem- plis areae funt diflribuendae. De ipfis autem ae* dibus facris faciendis, & de earum fymmctriis, in tertio 8c quarto volumine reddam rationes ; qiiia in fecundo vifum efl: mihi, primum de materiae copiis , quae in aedificiis funt p;iran- d;2e, quibus fint virtutibus , & (jucm liabeant ufum , exponere; commenfus aedificiorum , &: ordines, & gencra fmgula fymmetriarum pera- gerc , & in fuiguhs voluminibus explicare.
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
A R C HI T E CTUR A
LIBER SECUNDUS.
PRAEFATIO.
D
INOCRATES archite£lus cogitationibus & iblertia fretus, cum Alexander reriim potiretur, profeftus eft; a Macedonia ad exercitum, regiae cupidus commendationis. Is e patria a propin- quis & amicis tulit ad primos ordines & pur- piiratos literas, ut nditus haberet facihores : ab eisque exceptus humane , petiit uti quampri- mum ad Alexandrum perthiceretur. Cum polli- citi effent, tardiores fuerunt, idoneum tempus exfpedantes. Itaque Dinocrates ab iis fe exifli- mans illudi , ab fe petiit praefidium. Fuerat enim ampliHima ftatura, facie grata, forma di- gnitateque fumma. His igitur naturae muneri- bus confifus, veflimenta pofuit in hofpitio , & oleo corpus perunxit, caputque coronavit po- puiea fronde, laevum humerum pelle leonina texit, dextraque clavam tenens inceifit contra
M. VITRUVII P. DE ARCHIT. L. II. 45
tribunal regls ius dicentis. Novitas popnlnm cum avertiffet, confpexit eum Alexander , 8c ad- mirans, iufTit ei locum dari ut accederet , inter- rogavitque quis effet. At ille , Dinocrates, in- quit, architeftus Macedo , qui ad te cogitatio- nes <k formas afTero dignas tua claritate. Nam- que Athon montem formavi in ftatuae virilis fi- guram , cuius manu laeva defisnavi civitatls am- pliflimae moenia , dextcrapa^eram, quae excipe- ret omnium fluminum , quae funt in eo mon- te, aquam, ut inde in mare profunderetur. De- lediatus Alexander ratione formae, ftatim quae- fivit, fi effent agri circa, qui poffent fnimenta- ria ratione eam civitatem tueri. Cum inveniffet, non pofTe nifi transmarinis fubveftionibus : Di- nocrates , inquit , attendo egregiam formae com* pofitionem , & ea delc^lor; fed animadverto , ft quis deduxerit eo loco coloniam, fore ut iudi- cium eliis vituperctur. Ut enim natus infans fi- ne nutricis laite non poteR ali, neque ad vitae crefcentis gradus perduci, fic clvitas fine agris & eorum fruclibus in mocnibus afllucntibus, non potefl crefcere , nec fuie abundautia cib; , Irequentiam habere , populumque fuie copia tueri. Itaque quem.admodum form*ationem pu- to probandam , fic iudico locum improban- dum; teque volo ciTe mecum, quod tua opc- ra fiim ufurus. Ex eo Dinocrates ab regc nou difccflit, ^ m Aegyptum eft eum prolecutus. Il)i Alcxander cum animadvertiflet portum na- tujaliter tutum, emporium egrcgiuni , campos
44 M. VITRUVII POLLIONIS
circa totam Aegyptum frumentarios, immanis fluminis Nili magnas utilitates, iuflit eum fuo nomine civitatem Alexandriam conftituere. Ita- que Dinocrates, a facie dignitateque corporis com.mendatus , ad eam nobilitatem pervenit. Mihi autem , Imperator , ftaturam non tribuit natura, faciem deformavit aetas, valetudo de- traxit vires. Itaque quoniam ab his praefidiis ium defertus, per auxiha fcientiae , fcriptaque ( ut fpero ) perveniam ad commendationem. Cum autem in primo volumine de officio ar- chitec^urae , terminationibusque artis perfcri- pferim , item de moenibus , ^ intra moenia area- rum divifionibus, inlequaturque ordo de aedi- bus facris ^ pubUcis aedificiis, itemque privatis, quibus proportionibus 8c fymmetriis debeant effe , uti explicetur , non putavi ante ponen- dum, nifi prius de materiae copiis, e quibus collatis aedificia f\ru6luris Sc materiae rationi- bus perficiuntur , quas liabeant in ufu virtutes expofuilfem , quibusque rerum natura principiis effet temperata, dixiffem. Sed antequam natu- rales res incipiam explicare, de aedificiorum ra- tionibus, unde initia ceperint, Sc uti creverint eorum inventiones , ante ponam ; Sc infequar ingreffus antiquitatis rerum naturae, 8c eorum, qui initia humanitatis & inventiones perquifi- tas , fcriptorum praeceptis dedicaverunt- Ita- que, quemadmodum ab his fum inftitutus, ex- ponam.
DE ARCHITECTURA LIB. 11. 45
C A P U T I.
De prifcorum hominum vita , <h- de initiis humani- tatis atque teElorum. h incrementis eorum.
Homines veteri more , ut ferae, in filvis & fpeluncis & nemoribus nafcebantur, ciboque agiefli vefcendo , vitam exigebant. Interea quo- dam in loco ab tempeftatibus & ventis denfae crebritatibus arbores agitatae , & inter fe teren- tes ramos, ignem excitaverunt : 'k. eo flamma vehementi perterriti, qui circa eum locum fue- runt , funt fugati. Poftea re quleta propius ac- cedentes, cum animadvertilfent commoditatem effe magnam corporibus, ad ignis teporem li- gna adiicientes, & eum confervantes, alios ad- ducebant, ^ nutu monflrantes, oftendebant quas haberent ex eo utilitates. In eo hominum congreffu cum profundebantur aliter e fpiritu voces , quotidiana confuetudine vocabula , ut obtigerant , conftituerunt : deinde fignificando res (aepius in ufu , ex eventu fari furtuito coe- perunt , &: ita fermones inter fe procreaverunt. Ergo cum propter ignis inventionem , conven- tus initio apud homines, & concilium , ^ con- viftus eflet natus, & in unum locum plures con- venlrent, habentes ab natura praemium praetcf rehqua animaha , ut non proni , fed eredi am- bularent , mundique & aftrorum magnificentiam adfpicerent ; item manibus 8c articuHs. cjuam vcllent rem faciliter tradarent : coepenmt in eo coetu alii de fronde facere teda , alii fpeluiicas
46 M. VITRUVII POLLIONIS
fodere fub montibus, nonnulli hirimdinum ni- dos 8c aedificationes earum imitantes, de luto & virgultis facere loca, quae fubirent. Tunc ob- iervantes aliena tefta, &: adiicientes fuis cogita- tionibus res novas, efficiebant in dies meliora genera cafarum. Cum effent autem homines imi- tabili docilique natura , quotidie inventionibus gloriantes, aliis alii oftendebant aedificiorum ef« fe6ius : & ita exercentes ingenia certationibus, in dies melioribus iudiciis efllciebantur. Pri- mumque furcis eredis, & virgultis interpofitis, .; luto parietes texerunt. Alii luteas glebas arefa- cientes, ftruebant parietes, materia eos iugu- mentantes : vitandoque imbres & aeftus, te- gebant arundinibus & fronde : poftea , quo- niam per hibernas tempeftates te^la non po- terant imbres fuftinere, faftigia facientes , luto indu^Io, proclinatis te<i\is, ftillicidia deduce- bant. Haec autem ex iis , quae fiipra fcriptae fant, originibus inftituta effe , poffumus fic anim- advertere , quod ad hunc diem nationibus ex- teris ex his rebus aedificia conftituuntur, ut in Gallia, Hifpania, Lufitania, Aquitania , fcandu- lis robufteis, aut ftramentis. Apud nationem Colchorum in Ponto propter filvarum abun- dantiam arboribus perpetuis, planis dextra ac fmifbra in terra pofitis , fpatio inter eas relifto , quanto arborum longitudines patiuntur , collo- cantur : in extremis partibus earum fupra al- terae transverlae, quae circumcludunt medium fpatium habitauonis : tunc infuper alternis tra-
DE ARCHITECTURA LIB. II. 47
bibus ex quatuor partibus angulos iugumen- tantes , ^ ita parietes ex arboribus flatuentes ad perpendiculum imarum , educunt ad altitu- dmem turres , intervallaque , quae relinquun- tnr propter cranTitudinem materiae , fchidiis & luto obflruunt. Item tefta recidentes ad extre- mos angulos tranflra traiiciunt , gradatim con- trahentes. Ita ex quatuor partibus ad altitudi- nem educunt medio metas : quas & fronde & luto tegentes , efhciunt barbarico more tefludi- nata turrium tefta. Phryges vero , qui campe- ffribus locis funt habitantes, propter inopiara filvarum egentes rnateria , eligunt tumulos na- turales , eosqae medios foffura exinanientes , Sc itinera perfodientes, dilatant fpatia, quantuni natura loci patitur. Infuper autem flipites inter fe religantes , metas efiiciunt , quas arundinibus & flramentis tegentes, exaggerant fupra habita- tiones maximos grumos e terra. Ita hiemes ca- lidifTimas, aeAates frigidiffimas elliciunt, teclo- rum ratione. Nonnulli ex ulva paluflri compo- nunt tuguria teda. Apud ceteras quoque gen- tes, & nonnuUa loca, pari fimilique ratione , cafarum perficiuntur conftitutiones. Non minus etiam Maffiliae animadvertere p,ofIumus fnie te- gulis fubada cum paleis terra tc61a. Atlienis Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto teftum. Item in Capitolio commoneface- rc poteft 8c fignificare morcs vetuflatis Romuli cafa in arce facrorum ftramentis te(fla. Ita his fignis, dc .iutiquis inventionibus aedificiorum >
48 M. ViTRUVlI POLLIONIS
fic ea fuiire ratiocinantes pofTumus iudicare. Cum autem quotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum perfeciHent, ik folertia ingenia cxercendo per confuetudinem ad artes perve- iiiffent, tum etiam induftria in animis eorum adie£ia perfecit, ut qui fuerunt in his fludiofio- les , fahros elfe fe profiterentur. Cum ergo haec ita fuerint primo conflituta, & natura non fo- lum fenfibus ornaviJTet gentes, quemadmodurn reliqua animaUa 5 fed ctiam cogitationlbus 8c confiliis armaviffet mentes, 8c lubiecillet cetera animalia fub poteflate : tunc vero e fabricatio- nibus aedificiorum gradatim progrefFi ad cete- ras artes 'k. difciplinas , e fera agreftique vita ad manfuetam perduxerunt humanitatem. l um autem inflruentes animofe & profpicientes, ma- ioribus cogitationibus ex varietate artium natis, iion cafas, fed etiam domos fundatas ex late- litiis parietibus , aut e lapide ftru£las , materia- que &tegula tectas, perficere coeperunt: deinde obiervationibus fludiorum evagantibus iudiciis , ex incertis ad certas fymmetriarum rationes per- duxerunt : pofleaquam animadverterunt profu- fos efie partus al) natura materiae , & abundan- tem copiam ad aedificationes ab ea compara- tam, tradando nutriverunt, 2c auftam per ar- tes ornaverunt voluptatibus ad elegantiam vi- tae. Igitur de his rebus quae funt in aedificiis ad ufum idoneae , quibusque fnit qualitatibus, & quas habeant virtutes, ut potero , dicam. Sed fi quis de ordine huius libri disputare voluerit,
DE ARCHITECTURA LIB. H, 49
quod putaverlt eum primum inflitui oportuif-
fe, ne putet me erravifTe , fic reddam rationem.
Cum corpus archite^lurae fcriberem primo vo-
lumine, putavi, quibus eruditionibus & difci-
plinis effet ornata exponere , finireque termina-
tionibus eius fpecies, & e quibus rebus efTet na-
ta dicere : itaque quid oporteat efTe in archite*
£to, ibi pronuntia^ i. Ergo in primo de artis of-
ficio, in hoc de naturalibus materiae rebus,
quem habeant uf um , difputabo. Namque hoc
iiber non profitetur, imde architedura nafca-
tur, fed unde origines aedificiorum fnit inflitu-
tae, 8c quibus rationibus enutritae Sc pro^ref-
fae fint gradatim ad hanc finitlonem. Ergo ita
fuo ordine & ioco hulus erit voluminis confli-
tutio. Nunc revertar ad propofitum, 8c de co-
piis, quae aptae iunt aedificiorum perfe^lioni-
bus, quemadmodum videantur eilc ab natura
rerum procreatae , quibusque mixtionibus prin-
cipiorum congrefTus temperentur, ne obfcura ,
fed perfpicua lcgentibus fint, ratiocinabor. Nam*
que nulla materiarum genera, neque corpora,
neque res fme princijjlorum coetu nafici, neque
iubiici intelleftui poflunt , neque aliter natura
rerum praeceptis phyficorum veras patitur ha- /
bere explicationes, nifi caufae, quae funt in liis
rebus , quemadmodum, & quld ita fuit , fub-
tUibus rationlbus liabeant demonflrationes.
Vitruvius,
M. VITRmai POLLIONIS
CAPUT IL
Ve .princlpiis reruvi fecundum phyficorum opiniones,
Thales quidem primum aquam putavit om* nium rerum efle principium. Heraclitus Ephe- fius , qui propter ohrcuritatem fcriiptofum a Graecis exoTSiyk eft appellatus, ignem. Demo- critus, quique eum fecutus eft Epicurus, ato- mos; quas noftri infecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt. Pythagoreorum vero difciplina adiecit ad aquam & ignem , aera & terrenum. Ergo Democritus, etfi non proprie res nominavit , fed tantum individua corpora propofuit, ideo ea ipfi dixiffe videtur , quod ea cum funt disiunda, n-ec laeduntur, nec inter- n-ecionem recipiunt^ nec fe6lionibus dividun- tur , fecl fempit-erno aevo perpeluo infinitam retinent in fe foliditatem. Ex his ergo congruen- tibus cum res omnes coire nafcique videantur ^ & eae in infinitis generibus rerum natura eflent difparatae, putavi oportere de varietatibus 8c difcriminibus ufusearum, quasque haberent iu aedificiis qualitates, exponere; uti^ cum fuerint notae, non habeant qni aedificare cogitant, er- rorem , fed aptas ad uium copias aedificiis comparent.
"t . CAPUT IH.
De laterihus.
Itaque primum dc lateribus, c^ua de terra duci eos oporteat , dicam. Non enim de areno-
DE ARGHTTECTURA LlB. tt. ^r
fo , neqtie calculofo , neque fabulofo luto funt diicendi; quod ex his generibus cum funt du- <^i, primiim fiunt graves; deinde cum ab im- bribus in parietibus adfperguntur, dilabuntur & diffolvuntur; paleaeque , quae in hisponun- tnr, non cohaerefcunt propter afperitatem. Fa- ciendi autem funt ex terra albida cretola , five de rubrica , aut etiam mafculo fabulone. Haec enim genera propter levitatem habent firmita- tem, & non funt in opere ponderofa , & facih- ter aggeruntur. Ducendi autem funt per ver- num tempus & autumnale, ut uno tenore fic- cefcant. Qui enim per folftitium parantur , ideo vitiofi funt^ quod iummum corium. fol acriter Ciim percoquit , efficit ut videantur aridi , inte- rius autem fint non ficci , & cum pcftea ficce- fcendo fe contrahunt , perrumpunt ea , quae erant arida, ita rimofi facli ef^iciuntur imbecilli. Maxime autem utiiiores erunt , h ante biennium fuerint du6ti : namque non ante poffimt peni- tus ficcefcere. Itaque cum recentes & non aridi lunt ftru(!l:i, tecloiio indufto rigideque obfoli-- dato permanente , ipfi iidentes non poflunt ean- dem altitudinem , qua ef^ te^lorium , tenere ; Contraftioneque moii non haerent cum eo, fed a coniunflione eius difparantur. Igitur tec^oria ab ftruftura feiun6\a, propter tenuitatem pcr fe flare non poffunt, led fr.ingimtur; iphque pa- lietes fortuito hdcntes, vitiantur. Ideoque etiam Uticonfes latere, fi ht aricUis Sc antc qiiinquen* nium ducliis, cuni arbitrio may.inr:itus fuciit ita,
D a
-f 1 M. VITRUVII POLLIONIS
probatus, tunc utuntur in parietum flru^urls. Fiunt autem laterum genera tria : unum quod Graece Lydium appellatur , id eft quo noftri utuntur, longum felquipede, latum pede: ce- teris duobus Graecorum aedificia ftruuntur : ex his unum pentadoron, alterum tetradoron dici- tur. Doron autem Graeci appellant palmum, quod munerum datio Graece ^Zpou appellatur : id autem femper geritur per manus palmum. Ita quod eft quoquoverfus quinque palmorum, pen* tadoron, quod quatuor, tetradoron dicitur : & quae funt publica opera , pentadoro, quae pri- vata, tetradoro ftruuntur. Fiunt autem cum his lateribus femilateres ; qui cum ftruuntur , una parte lateribus ordines, altera femilateres po- iiuntur : ergo ex utraque parte ad hneam cum ftruuntur , alternis coriis parietes alligantur : Sc medii lateres fupra coagmenta collocati , 8c fir- mitatem & fpeciem faciunt utraque parte non invenuftam. Eft autem in Hifpania ulteriore Ca- lentum, & Maxilua, & in Afia Pitane, ubi lateres cum funt du£i.i &: arefa6li , proiefli natant in aqua. Natare autem eos poITe ideo videtur, quod terra eft, de qua ducuntur , pumicofa : ita cum eft levis aere folidata , non recipit in fe nec combibit liquorem. Igitur levi raraque cum fit proprietate , nec patiatur penetrare in corpus humidam poteftatem , quocuuque pondere fue- rit, cogitur ab rerum natura (quemadmodum pumex) uti ab aqua fuftineatur. Sic autem ma- guas habent utiUtates, quod neque in aedifica-
DE ARCHITECTURA LTB. II. 55
tionibus funt onerofi, &: cum ducuntur , a tem- peftatibus non difTolvuntur.
C A P U T I V.
De arena.
In caementitiis autem fliTi(fl,nris primum efl de arena quaerendum , ut ea fit idonea ad ma- teriem mifcendam , neqne habeat terram com- mixtam. Genera autem arenae foflitiae funt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. Ex his quae in manu confricata fecerit flridorem, erit optima: quae autem tqrrofa fuerit, 8c non habebit afpe- ritatem , item fi in vefllmentum candidum ea conieda fuerit , poftea excufla vel i6la , id non inquinaverit, neque ibi terra fubfideiit , erit idonea. Sin autem non erunt arenaria, unde fo- diatur, tum de fluminibus aut e glarea erit ex- cernenda. Non minus etiam de Httore marino ; Icd ea in ftru61uris haec habet vitia , quod dif- ficulter ficcefcit; neque, ubi fit , onerari fe con- tinenter paries patitur , nifi intcrmiffionibus re- quicfcat; neque concamerationes recipit. Mari- na autem hcc amplius, quod etiam parietes, cum in his tefloria fa£la fuerint, remittentes falfuginem, ca diflolvunt. Foflitiae vero celeri- ter in Arut^uris ficcefcunt , 8c tedoria perma- nent , & concamerationes patimitur ; fed hae , quae lunt de nrenariis rccentes. Si enim exem- })tae diutius iaceant, ab fole 8c luna 8c pruina coucodaerelblvuntur, & hunt terrofae. Itacum in ftru6luram coniiciuntur , non polhuit conti-
»3
54 I^I. MTRUVII POLLIOMS
jiere caementa , fed ea ruunt 8c labuntur, one* raque paiietes non poflunt fuftinere. Kecentes autem fofTitiae cum in llruduris tantas habeant virtntes , eae in te61oriis ideo non funt utiles , quod pmguitudini eius calx , palea commixta , piopter veheraentiam non potefl fine rimis ina- refcere : fluviatica vero propter macritatem ( uti Signinum) bacillorum lubkictionibus in teciorio jecipit foliditatem,
CAPUT Y,
De calce.
•; De arenae copiis cum habeatur cxplicatum, tum etiam de calce diligentia eft adh.ibenda , uti de albo faxo aut filice coquatur : Sc quae erit ex ipino ^ duriore , erit utilior in ftru^lura ; quae luuem ex fiftulofo, in tedloriis. Cum ea erit ex- Aint^la , tunc materia ita mifceatur, nt fi erit fofntia, tre» arenae & una calcis confundantur. Si autem fluviatica aut marina, duae arenae in nnam calcis coniiciantur : ita enim erit iufla ra- tio mixtionis temperaturae. Etiam in fluviatica aut marina , fi quis teftam tuiam iv: fuccretam ex tertia parte adiecerit, efTiciet materiae tenv ptraturarn ad ufum meliorem. Ouare autem, cum recipit aquam Sc arenam calx , tunc coU'- f.rmat flrucluram , liaec efle caufa videtur, quod e principiis uti cetera corpora, ita & faxa lunt temperata : &: quae plus habent aeris, funt te" jiera; quae aquae, lenta lunt ab humore; quae terra^, durai quae ignid, fragiliora. Itaque ex
DE ARCHITECTUIIA LIB. II. 55
)iis faxa , fi , antequam coquamiir, contufa mi- jiute mixtaque arenae coniiciantuE in ftfuftu- rsm, nec iolidefcunt, nec eam poterunt con- tinere : cum vero coniecta in fornacem , ignis ve- hementi fervore correpta amiferint priftinae fo« liditatio virtutem, tunc exuflis atque exhaufUs fcorum virihus, r^linquuntur patentibus forami^ liilius & inanibug. Ergo liquor, qui eft in eius lapidis corpore , &: aet cum cxuftus & ereptus fuentj habueritque in Ce refiduum.calorem la- tcntem , intinctus in aquapriusquam exeat ignis, vim recipit , 8c humore penetrante in foraminum laritates confervefcit, ^ ita refrigeratus reiicit ex cakis corpore fcrvorem. Ideo. autem , quo pondere faxa coniiciiintur in fornacem , cum eximuntur, non poffunt ad id refpondere; fed cum.oxpenduntur, eadem magnitudine perma^ nent€, cxcocto.liquore ciiciter tertia parte pon- deris immiauta effe inveniuntun Igitur cum pa» teut foramifla eorum & raritates, arenae mix- tionem in fe corripiunt , 8c. ita cohaerelcunt, (iccelcendoque cum caementis coeunt, 8c ellir tlixnt ftructurarum foHditatem. r
C A P U T V I.
Ue jjulvere Puteolano, Eft eiiam genus pulveris, quod cfficit natu- lahter rcs adniirandds. Nafcifur in regionibus Baianis 8c in agris municipiorum , quae funt cir- ca Vefuvium montem , quod commixtum cum calce & caemento , non modo ceteris aediliciis
1^4
^fS M. VITRUVII POLLIONIS
praertat firmitates , fed etiam moles quae con- llruuntur in mari , lub aqua folidefcunt. Hoc autem fieri hac ratione videtur , quod fuh his montibus & terra , ferventes funt fontes crebri , qui non effent, fi non in imo haberent aut de fulphure, aut ahimine , aut bitumine ardentes maximos ignes. Igitur penitus ignis & flammae vapor per intervenia permanans & ardens, effi- cit levem eam terram , Sc ibi qui nafcitur tophus cxugens eft, &: fme Hquore. Ergo cum tres res confimili ratione, ignis vehementia formatae, in unam pervenerint mixtionem , repente rece- pto hquore una cohaerefcunt , & celeriter hu- more duratae folidantur , neque eas flu61us , neque vis aquae poteft diffolvere. Ardores au- tem effe in his locis, etiam haec res poteft indi- care , quod in montibus Cumanorum & Baianis funt loca fudationibus excavata , in quibus va- por fervidus ab imo nafcens ignis vehementia perforat eam terram , per eamque manando in his locis oritur , Sc ita fudationum egregias efli- cit utihtates. Non minus etiam memoratur , an- tiquitus creviffe ardores &: abundaviffe fub Ve- fuvio monte , & inde evomuiffe circa agros flam- mam. Ideoque nunc qui fpongia five pumex Pompeianus vocatur, exco^lus ex aHo genere lapidis , in hanc redaftus effe videtur generis qualitatem. Id autem genus fpongiae, quod in- de eximitur , non in omnibus locis nafcitur, nifi circum Aetnam & colHbus Myfiae , qui a Graecis xccrxxsmvfiivoi nominantur, & fi quae
DE ARCHITECTURA LIB. II. 57
eiuscemodi funt locorum proprietates. Si ergo in his locis aquarum ferventes inveniuntur fon- tes, & in montibus excavatis calidi vapores, ipfaque loca ab antiquis memorantur pervagan- tes in aciris habuiffe ardores, videtur elfe cer- tum , ab ignis vehementia ex topho terraque , quemadmodum in fornacibus Sc a calce, ita ex his ereptum effe liquorem. Igitur difnmilibus Sc disparibus rebus correptis 8c in unam potefta- tem collatis , calida humoris ieiunitas aqua re- pente fatiata, commimibus corporibus latenti calore confervefcit , Sc vehementer efficit ea coi- rc, celeriterque una foliditatis percipere virtu- tem. Rehnquetur defideratio , quoniam ita funt iu Hetruria ex aqua calida crebri fontes , quid ita non etiam ibi nafcitur pulvis , e quo eadem ratione fub aqua ftruclura folidefcat? Itaque vi- fum eft , antequam defidcraretur , de his rebus, quemadmodum efle videantur, exponere. Om- nibus locis & regionibus non eadem genera ter- rae, nec lapides nafcuntur, fed nonnulla funt terrofa , aHa fabulofa, itemque glareofa, aliis locis arenofa, nec minus aliis divcrfa 8c omnino diffimili disparique genere , ut in regionum va- rietatibus qualitates infunt in terra. Maxime au- tcm id licet confidcrare, quod qua mous Apen- iiinus regiones Italiae Iletruriaecpic circumcin- git , prope omnibus locis non delunt fofiitia are* naria : trans Apenninum vero, quae pars efl ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur : item Achaia, Afia, Jjp omnino trans mare, ne nomi-
58 M. VITRUVII POLLIONIS
naiitur quidem. Igitiir non in omnibus Ioci&, quibus effervent aquae calidae crebri fontes., eaedem oportunitates pofTunt fimiliter concur- rere : fed omnia uti natura rerum conftituit, non ad. voluntatem liominum , fed fortuito dis^ parata procreantur. Ergo cjuibus locis non funt terrofi montes, led lapideo genere materiae qua- litatem liabentes, ignis vis per eius venas egre- diens adurit eam , & quod molle eft ^ tene- 3 um exurit ; quod autem afperum , relinquit : itaque uti in Campania exufta terra pulvis, fic in Hetruria exco^la materia efficitur carbuncu- lus. Utraque autem funt egregia in ftrucSluris; ied alia in terrenis aedificiis > alia etiam in ma- yitimis molibus habent viitutera. Eft autem ma- teriae poteftas mollior quam topjius, folidioi quam terra, qua penitus ab imo vehementia vaporis adufta nonnullis locis procreatur id gQ" mis arenae , quod dicitur carbunculus^
C A P U T V I L
Ve la.picidinis^
De calce k. arena , quibus varietatibus fmt, & quas habeant virtutes, dixi : fequitur ordo de lapicidinis explicare, de quibus & quadrata laxa, 8c caementorum ad aedificia eximuntur copiae &: comparantur. Hae autem inveniuntur effe difparibus & difhmilibus virtutibus. Sunt enim ahae molles, uti lunt circa Urbem ru- brae, AUienfes, Fidenates , Albanae : aliae tem- peratae, uti Tiburtinaej AmiterninaQ, Sora^li-
DE ARCHITECTURA LIB. II. 59
nae, 8cquae funt his regionibns ; nonnullae du-" ifae, uti Sciliceae. Sunt etiam nlia genera plu- ra , uti in Campania ruber Sc niger tophus , in Umbria ^ Piceno 8c Venetia albus, qui etiam ferra dentata , uti lignum, fecatur. Sed haec omnia, quae mollia funt ,, hanc habent utiUta,- tem , quod ex his, faxa cum funt exempta, in opere facilHme tradantur : & fi fmt in locis t^- ^lis. fuflinent laborem; fin autem in apertis &c patentibus, gelicidiis & pruina congefta frian» tur & diffolvuntur ; item. fecundum oras mari- timas ab falfugine exefa diffluunt , neque per- ferunt aeftus. Tiburtina vero, & quae eodem genere funt omnia , fufferunt & ab oneribus &; a tempefiatibus iniurias; fed ab igni non pof- funt efTe tuta, fimulque ut funt ab eo ta£la , difhhunt & diflipantur, ideo (juod temperatura naturali parvo funt hnmore; item quod nou inultum liabent tencni, fed aeris phirimum &: ignis. Igitur cum & luimor &: terrenum in lus minus ineft , tum etiam ignis , tat^u 8c vi va- poris exhisaere fugato , pcnitus infcquens, 8j intervenionim vacuitates occupans, fervcicit & ellicit ea fuis ardcntia corporibus iimilia. Sunt vcro iteni lapicidinae comphires in fuiibus rar- cjuinienfium, quae dicuntur Anitianae, colora quidem, quemadmodum Albanac, quarum of- ficinae maxime Amt circa lacum Vulfinicnfem , item praefe6lura Statonienfi. l^nc autcm liabcnt iufinitas virtutes : neque enim liis gelicidiuruni tempeilasj nequp tacTtus ignis poicfi noccrc ;
go M. VITRUVII POLLIONIS
fed funt firmae 8c ad vetuftatem ideo perma- nentes , quod parum habent e naturae mixtio- ne aeris Sc ignis , humoris autem temperate , plurimumque terreni : ita fpifiis compac^ionibus folidatae neque ab tempefkaribus, neque ab ignis vehementia nocentur. Id autem maxime iudica- re licet e monumentis, qtiae funt circa muni- cipium Ferentis ex his fa^la lapicidinis : nam- que habent ^ ftatuas amplas fa61as egregie , Sc minora figilla , floresque ^ acanthos eleganter fcalptos , quae cum fmt vetufla , fic apparent recentia , uti fi fmt modo facla. Non minus et- iam fabri aerarii de his lapicidinis in aeris fiatu- ra formas habent comparatas, & ex his ad aes fundendum maximas utilitates , quae fi prope Urbem effent, dignum effet, ut ex his ofhcinis omnia opera perficerentur. Cum ergo propter propinquitatem neceffitas cogat ex rubris lapici- dinis, ^ Allienfibus, k. quae funt Urbi proxi- mae, copiis uti; fi qui vohierint fme vitiis per- ficere, ita erit praeparandum. Cum aedifican- dum fuerit, ante biennium ea faxa non hieme , fed aeftate , eximantur , Ik iacentia permaneant in locis patentibus : quae autem a tempeflati- bus eo biennio tafta laefa fuerint , ea in fun- damenta coniiciantur; cetera quae non erunt vitiata , ab natura rerum probata , durare po- terunt fupra terram aedificata: nec folum ea in quadratis lapidibus funt obfervanda , fed et- iam in caementitiis llru6luris.
DE ARCHITECTURA LIB. IL 6i
C A P U T VIIL
De generibus jlruClurae. Stru£lurarum genera funt haec : retlculatum , quo nuric omnes utuntur , & antiquum , quod incertum dicitur. Ex his venuftius eft reticula- tum ; fed ad rimas faciendas ideo paratum , cjuod in omnes partes diftoluta habet cubilia & coagmenta. Incerta vero caementa aUa fupex alia fedentia , inter feque implicata , non fpe- ciofam, fed firmiorem quam reticulata, prae- ftant ftru6luram. Utraque autem ex minutifTi- mis funt inftruenda , uti materia ex calce & arena crebriter parietes fatiati , diutius conti- neantur. Molli cnim & rara poteflate cum fint, exftccant fugendo e materia f uccum : cum au- tem fuperarit & abundarit copia calcis ^ are- nae, paries phis habens liumoris , non cito fiet evanidus , fcd ab his continebitur. Simul au- tem humida poteftas e materia per caemento- rum raritatem fiierit exudla , tum caLx ab are- iia difcedens diffolvitur : itemque caementa nou polhint cum his cohaerefcere , fed in veti>fta- tem parietes efficiunt ruinofos. Id autem hcet animadvertere etiam de nonnulhs monumentis, qune circa Urbem fada funt e marmore feu la- pidibus quadratis , intrinfecusque medio calci- ta farturis ; vetuftate evanida fadla materia , caementorumque exu£la raritite proriuujt , & coa^mentonmi ab ruina diiroiutis iunduris dif- hpantur. Quod h quis noluerit in id vitium
r r f r r r t^i f tM 1 1 i t t i c • • c i i i •
r,r r,f r^f i^iTi^i i^i_i ■ •§•••••••• i
r*^,f.f,*^.'^»'^^*.*.M.* .*-•.•-• •■■••••tc»
,r^r « t « 1 « ji ,i^C_f ■_•_! ••«••••«•• •
','.*-*.',•.•,•.•-•.•.•-•.■-• • • • • •«••••
f ^«A.i_r.r. ?-•_«§_•_•• Jf c •• c tM3
C I 1 « C E IM
ji r f t t f ^ ri i 1^1 I I
t f s^i • f t f t gli s t r c i c • s t t I • I i t f i c §;• • I f % c i^c ( f c 1 1 i « I f 1^1 1 tj t t tj. f ». E t i^t f i I f t i i t ' E.t 1 i i 1 1 1 « t c E i « t « i 1 1 « « «
E^i,« t « j
E,«ji,«
«.«-i.j.aj|jji.^rji
X '1.
ai^ -•'■^ >filL '<«!^j^J^, tJ|R
JL .Ji-^JL-vJL.-JI ..-Jl. ,1 :i 1 1 IL l JL L AAX
i I « i i
62
M. VITRUVII POLLIONIS
incidere, medio cavo fervato fecundum ortho^ ftatas intrinfecus , ex rubro faxo quadrato, aut ex tefta, aut fiiicibus ordinariis, ftruat bipeda- les parietes , & cum anfis ferreis &c plumbo fron* tes vin<Slae fmt. Ita enim non acervatim ^ fed ordine ftru6lum opus poterit efie fme vitio fem* piterniim , quod cubilia & coagmenta eorum in- t€r fe fedentia & iimcliu-is alligata non protru- dent opus, neque orchoftatas inter fe religatos labi patientur. Itaque non eft contemnenda Grae* corum ftruftura. Non enim utuntur e molii cae- mento ftrudura pohta; fed cum difcefferunt a quadrato, ponunt de filice feu de lapide duro ordinariam 5 & ita (uti lateritia ftruentes) alli^ gant eorum alterjiia coriis coagmenta, & fic ma- xime ad aeternitatem firmas perficiunt virtutes. Haec autem duobus generibus ftruuntur : ex his unum ifodomum , alterum pfeudifodomum ap* pellatur. Ifodomum dicitur , cum omnia coria aequa craJfitudine fuerint ftrufta : pleudifodo- mum , cum impares & inaequales ordines corio* rum diriguntur» Ea utraque funt ideo firma, primum quod ipfa caementa funt fpiffa & foli- da proprietate , neque de materia poffunt exu- gere liquorem , fed confervant eam in fuo hu* more ad fummam vetuftatem : ipfaque eorum cubiha primum plana 8c Ubrata pohta , non pa- tiuntur ruere materiam; (ed perpetua parietum craftitudine religata continent ad fummam ve- tuftatem. Altera eft, quam £/:/.;rAc«-oy appellant, qua etiam noft-ri ruftici utuntur. Ouorum fron*
> t I I 0 I I ■ I I
I • I • t l.l I I /itiifiitt
I I I I I r I I t
>) t f B.t.l • ■ 1
.".'.•.•.'.'.'»'. . '*'i".'.Y.
'l^f
re* iiant,
iiott'
■ i I t
.'.' .'.'
.• I
'."
• • I I
» I • I .1 • •.•
• I I •
.'.'
DE ARCHITECTURA LIB. II. 63
tcs poliuntur , reliqiia ita iiti Aint nata, cnm materia coUocata alternis alligant coagmentis. Sed noftri , celeritati ftiidentes , ere^Hia coria lo- cantes, frontibus ferviunt, 8c in medio farciunt fra^iis feparatim cum materia caementis : ita tres fulcitantur in ea ftrudlura cruftae , duae frontium , ^ una media farturae. Graeci vero non ita, fed plena collocantes, 8c longitudines coriorumalternis coagmentis incraiTitudinem in- ftruentes , non media farciunt, fed e fuis fron- tati? perpetuum &: in unam ciafTitudinem pa- rietem confoUdant : praeter cetera interponunt fingulos perpetua cralfitudine utraque parte fron* tatos , quos hxTovovg appellant , qui maxime re- ligando confirmant parietum foliditatem. Ita- cjue (i quis voliierit ex his coramentariis anim- advertere 'k. eligere genus ftrud.urae, perpetui- tatis poterit rationem liahere. Non enim quae funt e moUi caemento fuhtili facie venuftatis , non eae poflunt elTe in vetuftate non ruinofae. Itaque cum arhitria communium parietum fu- muntur, non aeftimant eos quanti fafti fuerint; fed cum ex tabulis inveniunt eorum locatio- ncs, prctio praeteritorum annorum fingulorum deducunt odogefimas , 8c ita ex relicjua fumma partem reddi iuhent pro his parietihus, fenten- tiamque pronuntiant, eos non poffe pUis quam annos octoginta durare. De lateritiis vero , dum- modo ad perpendiculum fint ftantes, niliil de- ducitur; led quanti fuerint oUm fifti , tanti effe fempcr aeftimantur. Itaque noiuuiUii civitati-
^t.l l.i 111111 •^l 1 1 1 1 1 1 1 1 l ^l 1,1 1111111
• •.•.! 1 l 1 1 1 1 1 .t ••1111111
•!• • • •.'•^ ''''1' '.'. .'.'.•.•,»,'i\'
^•.•,A'.v'
t t 1 1 t 3 I » • t I t 1
.'.'.'.%•.%
t t t t t I I t t t t tl
r a • I 1 I t
I
yM
t f t ft t. ji j. >
» t t fc tL t 1 iti
61 M. ViTRUVII POLLIONIS
incidere , medio cavo fervato fecundum ortho^ ftatas intri nleC us , ex rubro faxo quadrato, aut ex tefta, aut filicibus ordinariis, ftruat bipeda- les parietes , & cum anfis ferreis 8c plumbo fron- tes vin(Slae fint. Ita enim non acervatim ■>, fed ordine llru£tum opus poterit efie fnie vitio fem-> piternum , quod cubilia & coagmenra eorum in- t€r fe fedentia & iuncliu-is alligata non protru- dent opus, neque orthoftatas inter fe rehgatos labi patientur. Itaque non eft contemnenda Grae* corum ftruftura. Non enim utuntur e molii cae- mento ftru6lura polita; fed cum difcefferunt a quadrato, ponunt de filice feu de lapide duro ordinariam , &: ita (uti lateritia ftruentes) aUi- gant eorum alternid coriis coagmenta, & fic ma- xime ad aeternitatem firmas perficiunt virtutes. Haec autem duobus generibus ftruuntur : ex his unum ifodomum , alterum pfeudifodomum ap* pellatur. Ifodomum dicitur , cum omnia coria aequa craffitudine fuerint ftrufta : pleudifodo- mum , cum impares & inaequales ordines corio* rum diriguntur^ Ea utraque funt ideo firma, primum quod ipfa caementa funt fpiffa & foli- da proprietate , neque de materia poffunt exu- gere liquorem , fed confervant eam in fuo hu-» more ad fummam vetuftatem ; ipfaque eorum cubiha primum plana k. hbrata pohta, non pa- tiuntur ruere materiam; led perpetua parietum craffitudine religata continent ad fummam ve- tuftatem. Altera eft, quam i^.7:XiXTCv appehant, qua etiam noft-ii ruftici utuntur. Ouorum fron-»
DE ARCHITECTURA LIB. II. 63
tes poliuntur , reliqua ita uti fiint nata, cum materia coUocata alternis alligant coagmentis. Sed noftri , celeritati ftudentcs , ere6la coria lo- cantes, frontibus ferviunt, isC in medio farciunt fra^tis feparatim cum materia caementis : ita tres fufcitaiitur in ea ftrudlura cruftae , duae frontium, 8c una media farturae. Graeci vero non ita, fed plena collocantes, 8c longitudines coriorumalternis coagmentis incraffitudinem in- f^ruentes , non media farciunt, fed e fuis fron- tatis perpetuum &: in unam crafTrtudinem pa- rietem confolidant : praeter cetera interponunt fingulos perpetua cralfitudine utraque parte fron* tatos , quos SnxTivovg appellant , qui maximxe re- ligando confirmant parietum foliditatem. Ita- qtie (i quis voluerit ex his commentariis anim- advertere 8c eligere genus ftru^furae, perpetui- tatis poterit rationem Iiabere. Non enim quae funt e molli caemento (ubtili facie venuflatis , non eae poffunt effe in vetuftate non ruinofae. Itaque cum arbitria communium parietum fu- muntur, non aeflimant eos quanti fafti fuerint; fed cum ex tabulis inveniunt eorum locatio- nes, pretio praeteritorum annorum fmgulorum deducunt o(Mogefimas , k. ita ex relicjua fumma partem reddi iubent pro his parietibus, fenten- tiamque pronuntiant, eos non poffe plus quam annos o(^oginta chjrare. De lateritiis vero , dtim- modo ad perpendiculum fmt flantes, nihil de- ducitur; led qiiauti fiierint olim hRi , tanti effe femper aeflimantur. Itaque nojuiullii civitati-
64 M. MTRUVII POLLIONIS
biis 8c publica opera & privatas domos, etiam regias , e latere flructas licet videre. Et primum Atheuis murum , qui fpeciat ad Hymettum montem & Pentelenfem. Item Patris in aede lovis, ^ Hercuiis lateritias cellas, cum circa la- pidea in aede epiflylia fnit & columnae. In Italia Aretii vetuftum egregie faftum murum. Trallibus , domum regibus Attalicis faCtam, quae ad habitandum femper datur ei, qui civi- tatis gerit facerdotium. Item Lacedaemone e quibusdam parietibus etiam piclurae excifae in- terfe^lis lateribus inclufae funt in ligneis for- inis, 8c in comitium, ad ornatum aedilitatis Var- ionis & Murenae , fuerunt allatae. Croefi do- mus, quam Sardiani civibus ad requiefcendum aetatis otio , feniorum collegio Gerufiam dedi- caverunt. Item Halicarnani potentifTimi regis Maiifoli domus cum Proconnefio marmore om- iiia haberet ornata, parietes habet latere ftru- Ctos, qui ad hoc tempus egregiam praeflant fir- mitatem, ita teftoriis operibus expoliti, ut vitri perluciditatem videantur habere. Neque is rex ab inopia id fecit : infinitis enim ve^figalibus erat fartus, quod imperabat Cariae toti. Acu- men autem eius Sc folertiam ad aedificia pa- randa fic licet confiderare. Cum effet enim na- tus Mylafis , & animadvertiffet Halicarnafri lo- cum naturaliter munitum , emporiumque ido- neum , portum utilem , ibi fibi domum confli- tuit. Is autem locus eft theatri curvaturae fimi- lis. Itaque iu imo fecundum portuni, forum eft
DE ARCHITECTURA LIB. 11. 65
conflituti.im, per mediam autem altitudinis cur- vaturam praecinclionemque platea ampla latitu- dine fat^la , in qua media Maufoleum ita egre- giis operibus eft fa6lum, ut in feptem fpeciacu- lis numeretur. In fnmma arce media , M.Trtis £1- nnm habens flatuam coloffi , quam uzcQ^.Cto-j di- cunt, nobili manu Leocharis fadam. Hanc au- tem ftatuam alii Leocharis , alii Timothei putant effe. In cornu autem fummo dextro Veneri? & Mercurii fatium ad ipfum Salmacidis fontem. ( I§ autem falfa opinione putatur venereo morbo implicare eos, qui ex eo biberint. Sed Iiaec opi- nio, quare pcr orbem terrarnm falfo rumore fic pervagata, non pigebit exponere. Non enim, qnod dicitiir molles 8c impudicos ex ea aqua fieri , id potefl efle •; fed efl eius fontis poteftas perlucida , faporque egregius. Cum autem Me- las 'k. Arevanias ab Argis 'k. Tioezene coloniam communem eo loci deduxerunt , barbaros Caras & Lelegas eiecerunt. Hi autem ad montes fu- gati 1(2 congregantes difcurrebant, & ibi latroci- nia facientes crudeliter eos vaflabant, Pofiea de colonis unus ad eum fbntem, proptcr bonitatem aquae, quaeflus caufa tabernam omnibus copiis inflruxit, eamqu',? exercendo eos barbaros alle- dlabat. Ita fingulatim decurrentes, & ad coetus couvenientes, e duro feroque more , commu- tati in Graecorum confuetudinem & fuavita- tem, fua voluntatc reducebantm. Ehto ca aqua non impudico niorbi vitio , fed hnmanitatis dulcedinc mollitis animis barbarorum , eani liOuvius, ii
£5 M. VITRUVII POLLIONIS
famam efl adepta. ) Relinquitur nunc quoniam ad explicationem moenium eorum fum inve- ^us , tota, uti funt, defiuiam. Quemadmodum enim in dextra parte fanum eft Veneris , & fons fuprafcriptus , ita in fmiftro cornu regia domu!5, quam rex Maufolus ad fuam rationem coUoca- vit. Confpicitur enim ex ea ad dextram partem forum & portus, moeniumque tota finitioj fub fuiifira fecretns fub montibus latens portus, ita ut nemo poflit , quid in eo geratur , adfpicere nec icire ', ut rex ipfe de fua domo remigibus Sc militibus fnie ullo fciente , quae opus efTent, imperaret. Itaque poft mortem Maufoli, Arte- mifia uxore eius regnante, Rhodii indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius , ar- mata claffe profe^li funt , ut id regnnm occu- parent. Tunc Artemifiae cum effet id renun- tiatum , in eo portu abftrufam claffem , celatis remigibus &: epibatis comparatis , reliquos autem cives iii muro effe iuffit. Cum autem Rhodii or- natani claffem in portum maiorem expofuiffent, plaufum iulTit ab muro his dare, poUicerique fe oppidum tradituros : qui cum penetraffent intra murum , rehfiis navdbus inanibus , Arte- mifia repente foffa frafta, in pelagus eduxit claffem ex portu minore , & ita invecla eft iii maiorem. Expofitis autem mihtibus & remigi- bus, claffem Rhodiorum inanem abduxit in al- tum. Ita Rhodii non habentes quo fe recipe- rent, in medio conclufi, in ipfo foro funt tru- cidati. Ita Artemifia , in navibus Rhodiorum
DE ARCHITECTURA LIB. IL (>f
fuis militibus %C remigibus impofitis , Rhodum eft profe^^^a. Rhodii aiitem cum profpexiffent fuas naves laureatas venire, opinantes cives vi- clores reverti , hoftes receperunt. Tunc Artemi- fia Rhodo capta , principibus occihs, tropaeum in urbe Rhodo fuae vi<51oriae conftituit, aeneas- ■rjtie duas ftatuas fecit , unam Rhodiorum civi- tatis, alteram fuae imaginis, &: iftam figuravit Rhodiorum civitati ftigmata imponentem. Poft- ea autem Rhodii religione impediti ( quod ne- fas eft tropaea dedicata removeri ) circa eum lo- cum aedihcium ftruxerunt , & id erec^a Graia ftatione tcxertnit , ne quis poffet adfpicere , & id ecftxToy vocitari iufferunt. Cum ergo tam magna potentia renes non contemferint lateritiorum parietum ltru(^uras , quibus &: vc^ligalibus Sc praeda faepius licitum fuerat, non modo cae- mentitio aut quadrato faxo, fed etiam marmo- reo habere: non puto oportere improbari , quie e latehtia funt ftru6lura fa^la aedihcia, dum- modo refte fmt perfe£la. Sed id genus quid ita a populo Romano in Urbe fieri non opop- teat exponam, quaeque fmt eius rei caufae ^ rationes non praetermittam. Leges publicae non patiuntur maiores crafTitudines quam fefquipe- dales conftitui loco communi : ceteri autem pa* rictes, ne ipatia anguftiora fierent, eadem craf* fitndine collocantur. Lateritii vero (niii diplin- tliii atit triplinthii fuerint ) fefquipedali crafTitu* dine non poilunt phis quam unani liiftincrecon- ticTuationcm. In ea autem muiellatc Urbis &; ci-
h X
6B M. VITRUVII POLLIONIS
vlum infinita frequentia , innumerabiles liabita- tiones opus fuit explicare. Ergo cum recipere non poflet area plana tantam multitudinem ad habitandum in Urbe, ad auxilium altitudinis ae- dificiorum res ipfa coegit devenire. Itaque pilis lapideis, ftni61uris t^Ilaceis, parietibus caemen- titiis altitudines exftru6lae, iic contignationibus crebris coaxatae , coenaculorum ad fummas uti- litates perftciunt difpaiationes. Ergo moenibus e contignationibus variis alto fpatio multiplica- tis , populus Romanus egregias habet fme impe- ditione habitationes. Quoniam ergo explicata ratio efl , quid ita in Urbe propter necefTitatem angufliarum non patiuntur effe lateritios parie- tes ; cum extra Urbem opus erit Iiis uti fme vi- tiis ad vetuRatem, fic erit faciendum. Summis parietibus flru^lura teftacea fub tegula lubiicia- lur altitudine circiter lefquipeciali , habeatcj[ue proiedturas coronarum ; ita vitari poterunt quae iolent in his fieri vitia. Cum enim in tedo te- gulae fuerint fraftae aut a ventis deie6lae , qua poflit ex imbribus aqua perpluere , non patie- tur lorica teflacea laedi laterem, fed proieclura coronarum reiiciet extra perpendiculum flillas, & earatione fervaverit integras lateritiorum parie- tum flru^l.uras. De ipfa autem tefla, fi fit opti- ma feu vitiofa ad flrud:uram , flatim nemo po- teft iudicare, quod in tempeflatibus & aeftate in te£lo cum eft collocata, tunc fi firma eft, probatur. Nam quae non fuerlt ex cretabona, aut parum erit coda, ibi fe oftendet elfe vitio-
DE ARCHITECTURA LIB. H. 69
fam gelicidiis & pruina tafta. Ergo qriae non in Teclis poterit pati laborem , ea non poteft in Ilru- <^];ura oneri ferendo effe firma. Ouare maxime ex veteribus tegulis te3.l ftru(vli parietes firmi- tatem poterunt habere. Cratitii vero velim qui- dem ne inventi effent. Quantum enim celerita- te 8c loci laxamento profunt, tanto maiori &: communi funt calamitati , c[uod ad incendia (uti faces) funt parati. Itaque fatius e[ie videtur, impenfa teftaceorum in fumptu , quam. compen- dio cratitiorum eflfe in periculo. Etiarn qui funt in teftoriis opi-ribus, rimas in iis faciunt arre- ^ariorum & transverfaiiorum difpofitione. Cum enim liniuntur , recipientes humorem turge- fcunt , deinde ficcefcendo contraliuntur,, Sc ita extenuati disrumpiuit tetSloriorum foHditatem, Scd c|uoaiam nonnullos celeritiis, aut inopia , aut inipcndentis loci dnTeptio cogit, fic erit fa- ciendum. Sohim fubftiuatur altc , ut fmt inta- tli ab rudere 8c ])avimento. Obriiti enim in his cum funt , vetuftate marcidi fiunt j deinde fub- fidentes prochiiantur , & disrumpunt fpeciem teftoriorum. De parietibtis 8c apparationc gene- ratim materiae eorum , quibus fmt virtutibus 8c vitiis, quemadmodum potui , expofui. De con- lignatiouibus autem oC copiis carum , quibu5 comparentur rationibus, ut ad vetuflatem noii lint infirmae, uti natura rerum monflrat , ex- piicabo.
Ej
70 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T I X.
De materia.
Materies caedenda eft a primo autumno ad id tempus, quod erit antequam flare incipiat Favonius. Vere enim omnes arbores fiunt prae- gnantes , & omnes fuae proprietatis virtutem ef- ferunt in frondes , anniverfariosqne fruclus. Cum ergo inanes & humidae temporum necefTitate fuerint, vanae fiunt & raritatihus imbeciUae : uti etiam corpora muHebria cuin conceperint , a foetu ad partum non iudicantur integra, ne- que in venahbus ea , cum funt praegnantia, praeflantur fanaj ideo quod in corpore praefe- minatio crefcens, ex omnibus cibi poteftatibus detrahit ahmenta in fe , & quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo miuus patitur effe lohdum id ipfum, ex quo procreatur. Itaque edito foetu , quod prius in ahud genus incre- menti detrahebatur , cum ad difparationem pro- creationis eft hberarum, inanibus & patentibus venis in fe recipit, & lambendo fuccum etiam fohdefcit , Sc redit in priftinam. naturae firmita- tem. Eadem ratione autumnah tempore maturi- tate fiuiiuum flaccefcente fronde, ex teira re- cipientes radices arborum in fe fuccum recupe- lantur & reftituuntur in antiquam fohditateni. At vero aeris hiberni vis comprimit & confoH- dat eas pcr id ( ut fupra feriptum eft) tempus. Ergo fi ea ratione 8c eo tempore , r^uod fupra fcriptum eft, caeditur materies, erjt tempefti-
DE ARCHITECTURA LIR 11. 71
va. Caedi autern ita oportet, ut incidatur ar- boris crafRtndo ad mediam medullam, & relin- quatur , uti per eam exficcefcat ftillando fucciis. Ita qui ineft in his inutili& liquor, effluens per torulum , non patietur emori in ea faniem , nec corrumpi materiae qualitatem. Tunc sutem eum ficca 8j fme ftillis erit arbor, cleiiciatur, 8c ita erit optima in ufu, Hoc autem ita elle, licet animadvertere etiam de arbuftis. Ea enim cum fuo quaeqiie tempore ad imum perforata ca- ftrantur, profundunt e medullis quem habent in fe fuperantem ^ vitiofum per foraraina li- quorem , & ita ficcefcendo recipiunt in fe diu- turnitatem. Oui autem non habent ex arbori- bus exitus humores, iutra concrefcentes putre- fcunt , & cfhciuut inanes eas Sc vitiofas. Ergo fi ftantes 8: vivae ficcefcendo non fenefcunt, fine dubio cum eaedem ad materiam deiiciun- tur , cum ea ratione curatae fucrint, habere po- terunt rr.agnas in aedificiis ad vetuftatem titili- tates. Eae autem inter fe dilcrepantes ^ diiri- niiles habent virtutes, uti robur, iilnus,popu- lus, cupreffus, abies, & ceterae, quae maxime in aedificiis funt idoneae. Namque non poteft id robur, quod abies; nec cupicfljis, quod ul- mus; nec ceterae easdem liabent uiter fe na- tura rerum fimilitates; fed fingula genera , pvin- cipiorum proprictatibirs comparata , alios ahi ge^ iieris j)raeftant in opei-ibus efleftus. Et pr-imum abies aeris habens phuimum ^" iguis, ininimum- quc luimoris & terreni , levioribus rcrum natu-
E4
71 M. \riTRUVn POLLIONIS
ra poteriatibus tompamta, non eft ponderofa. Itaque rigore naturali contenta, non cito fletli- tur ab onere , fed diredia permanet in contis^na- tione. Sed ea, quod habet in fe plus caloris, procreat & alit termitem , ab eoque vitiatur. Lt- iamque ideo celeriter accenditur, quod quae inefl in eo corpore raritas aeris patens , accipit ignem, ^ ita vehementem ex fe mittit flam- mam. Ex eaautem, antequam efl; excifa, quae pars eft proxima terrae, per radices excipiens ex proximitate humorem, enodis 8c liquida ef- ficitur : quae veio eft fuperior, vehementia ca- loris educlis ui aera per nodos ranus, praecifa alte circiter pedes XX Sc perdolata, propterno- dationis duritiem dicitur effe fufterna. Ima au- tem cum ex<:ifa quadrifluviis disparatur, eie^lo torulo ex eadem arbore ad inteftina opera com- paratur , & fappinea vocatur. Contra vero quer- cus terrenis principiorum fatietatibus abundans , parumque habens humoris Sc aeris 8c ignis, cum in terrenis operibus obruitur , infinitam habet aeternitatem ; ex eo quod cum tangitur humo- re, non habens foraminum raritates , propter fpiiTitatem non poteft in corpore recipere hquo- rem , fed fugiens ab humore rehftit , & torcjue- tur , 8c efficit, in quibus eft operibus , ea rimo- fa. Efculus vero, quod eft omnibus principiis teroperata, habet in aedificiis magnas utilitates; fed ea cum in humore collocatur , recipiens pe- nitus per foramina hquorem , eiedlo aeie & igni, operatione humidae poteftatis vitiatur. Cerrua,
DE ARCHITECTURA IJB. H. 75
fiiber, fagus , quod pariter liabent mixtioriern huuioris '^ ignis & teiTeiii , aeris plurimum , pervia raritate humores penitus recipiendo, ce- Icriter marcefcunt. Popiilus alba & nigra, item ialix, tilia, vitex, ignis & aeiis fatiatae, atque humoris temperatae , parum terreni habentes, Ifcviori temperatura comparatae , egregiam ha- bere videntur in ufu rigiditatem. Ergo cum noii fnit durae terreni mixtione , pro})ter raritatem innt candidae, & in feulpturis commodam prae- ilant tra^labiHtatem. Alnus autem, quae proxi- ma ihiminum ripis procreatur , S: minime ma- terics utifis videtur, habet in fe egi'egias ratio- nes : etcnim aere eft Sc igni phirlmo temperata, iion multum terreno, humore paiiUo^ Itaque €]uia non nimis habet in corpore humoris , iii pahiftribus locis infra fundamenta aedificiorum , paLitionibus crebre fixa , recipiens in fe quod minus habet in corpore hquoris, permanet im- mortalis ad aeternitatem , &: fullinet immania pondera ftrudurac, & line vitiis confervat. Ita quae non poteft extra terram pauUum tempus durare, ea in humore obruta permanct ad diu- turnitatem. Efl autem maxime id confiderare Kavennae, quod ibi omnia opera & pubhca & privata , iub lundamcntis eius generis habeant jjcilos. Ulmus vero 8j fraxinus maximos habent humores , minimumque aeris &: ignisj fed ter- reni tempcrata mixtione comparatae. Sunt in operibus, cum fibricantur, lentac , i^" fub pon- tlcre, propter humoris abuudantiain, noa ha-
74 M. VITRUVII POLIJONIS
bent ngorem, fed celeriter pandant: fimu! au-
tem vetuftate fimt aridae fa^lae, aut in agro
perfe£lae , qui ineft eis liquor ftantibus, emo-
ritur , ftimtque duiiores, Sc in commiiluris Sc
in coagmentationibus ab lentitudine firmas re-
cipiunt catenaliones. Item Carpinus , quod eft
minima ignis & terreni mixtione, aeris autem
& humoris fumma continetur temperatura, non
eft fragilis, fed habet utiliflimam tradabilitatem.
Itaque Graeci , quod ex ea materia iuga iumen-
tis comparant, quod apud eos iuga ^wyci voci-
tantur, item & eam (^v^-ilav appellant. Non mi-
nus eft admirandum de cuprefTu & pinu , quod
eae habentes humoris abundantiam , aequam-
que ceterorum mixtionem , propter humoris fa-
tietatem in operibus folent effe pandaej fed in
vetuftatem fme vitiis conferuantur , quod is li-
quor , qui ineft penitus in corporibus earum ,
habet amarum faporem , qui propter acritudi-
nem uon patitur penetrare cariem , neque eas
beftiolas, quae funt nocentes. Ideoque quae ex
his generibus opera eonftituuntur , permanent
ad aeternam diuturnitatem. Item cedrus ^ iuni-
perus easdem habent virtutes & utilitates ; fed
quemadmodum ex cupreffu Sc pinu refma , fic
excedro oleum, quod cedreum dicitur, nafcitur,
quo reliquae res cum funt unclae, (uti etiam
libri ) a tineis & a carie non laeduntur. Arboris
autem eius funt fimiles cupreffeae foliaturae,
materies vena direfta. Ephefi in aede , fn-nula-
crum Dianae 8c etiam lacunaria ex ea, & ibi ^
DE ARCHITECTURA LIB. II. 75
in ceteris nobilibus fanis , propter aeternitateni iunt fatta. Nalcuntur autem hae arbores maxi- me Cretae & Africae & nonnullis J5yriae regio- nibus. Larix vero , qui non efl notus nifi his municipibus, qui funt circa ripam fluminis Pa- di &: littora maris Adriatici, non folum ob fucci vehementem amaritatem ab carie aut a tinea nori iiocetur; fed etiam flammam ex igni non reci- pit, nec ipfe per fe poteA ardere, nifi (uti la- xum in foruace ad calcem coquendam) aliis li- gnis uratur: nec tamen tunc fijmmam recipit, nec carbonem remittit ; fed longo ipatio tarde comburitur , quod eft minima ignis &: aeris e principiis temperatura ; humore autem & terre- no eft matcria fpilfe folidata , 2c non habens fpa- tia foraminum, quo pofTit ignis penetrare, rcii- citque eius vim, nec patitur ab eo fibi cito no- ceri ; propterque pondus ab aqua non fuftine- tur, fed cum portatur, aut in navibus , aut fu- pia abiegnas rates coUocatur. Ea aiitem materies quemadmodum fit inventa , eft caufa cognofce- re. Divus Caefar cum exercitum h:ibuiffet circa Alpes, imperaviifet([ue municipiis pracftare com- meatus , ibique eflet caftelhim niunitum, quod vocabatur Larignum, tunc qui in co fuerunt, naturafi munitione confili , noluerunt imperio })ar(TC. Itaquc Imperator copi is iulfit achnoveri. Erat autem ante eius caftclU jiortam turris ex liac materia, alternis irabibus transverfis ( uti jjyra ) iuter le compohta alte , ut poHct de fum- aio iudibus &: lapidibus accedciitijs icpclkTC.
I 1 1 I I I t f^i crrrfiffr
rrrrffffi r f f f f.t.t.i.t f r r ttMgmt^
M t t MJH « i t.l,
f f I 1 i.i.M.c
M € i^ t I i i f
rn 1 11 t f ' "
t f t C II c
; t t II I I «^t i.l.i.t
V f C • f * f f^f.f .•-!
: f t •^f.f f.
€ E I i t f
; t I 1 t i.t.
t t t t_< »J
E f t t t t «^t
i i t
I f S « I C 1 I 9 9 •.■.•.•.■.■
fifiitifiifttiit eitiitfiiiDitfii
ttiifffit t.t.t.t.t.t.t. I t t i • i i • f • t t.i.i.i.i
,W?rV
jf..tjtji:j:i:.i
rciVi\
X Jl Jt i 1. 1*
Ti 1 A i i t
► JL . X. .JL -A >|1 JL A t tJL t XJ
76
M VirULTII POLLIOXIS
Timc vero cum aniniaclvcifiim eA alia eos teb, praeter fude* , noii habere, iiecpie poflTc lon- gius a muro propter pojuius iaculari , inipera- tum e(t fafcici.los ex virgis alli^atos & fltces ar- dentes ad eam munitionem accedentes mlitere. Itaque cclcriter ir.ilites conc;e(Teruut. Poflc|iU!7i fi.imma circa illam materiam vii^^is comprehen- dilfet, ad coelum fublata eflccit opinioii€m . uti videretur iam tota moles concidiile. Cum autem ea per fe exfiinCU eflTet iv" retjuieta, tiirriscjue mtaCta apparuilfet, adminms Caelar , iuflit cx- tra telorum mifnonem eos circumvailari. Itaque timore coat^^i oppidani ciim le dedidifieiit , qu.icfitimi undc effent ca lipiu , quae ab igui jioii laedcrentur .'' I unc ei dcmonflraveiunt cas niborcs, cjuarum in his Ickis maximae fuut co- pi.ie, & ideo id canelliim I^irignum, item ma- teries larigiia ell ajipcliata. Haec autem per Pa- dum Ravennam deportatur, iii colonia Faiie- Itri , Pitauii, Anconae, reliquisquc, c]uac Imit in earcyione, muuicipiis praebetur , cuius ma- terici Q tfiet facuitas apportationii^u» .k1 Libem, maxiinac habercntur iu aedificiis utiiitatcs; £c & non in omnibiis, certc tal)ulac in fubgriin- diis tircum inftilas fi ellcnt ex ea col! Ay
traiectionibus incendioium aedificia ; ii-
berarcntur, quod eac ncc ilammaro nec carbo- iiem poflunt rcciperc , nec facere pcr (e. bunt autem eae aibore* loliii fimiiibus pini , matc- )ies cariim proiix.\ , trartalnlis ad inteitimim opus, nou miuus quam fappinea; lubetque rc-
>.i.i •••> • ri'1'i'i'i '
t I • • i.t *.»-•-•.■ • ■
.■'•\'iS'i
1 •_• ■ I I
>/■
•.«.••••••' '
••••!•'''•"
11, 1 1 »1 1
iitmm
DE ARCHITECTURA LIB. I!.
/ ;
.: 3!
-:h-
fimm liquidani mellis Auici colore, quae tinm medetur phthificis. De fingulis generibus qui- bus proprietatibus e nalura rerum videantrefle comparatae, quibusque procreantur ratiorbus, expofui, Infequitur animadverfio, quic ita, quod quae in Urbe fupernas dicitur abiec de- terior eft , quam quae infernas , quae eagaios in aedihciis ad diuturnitatem praeftat uis; & de his rebus , quemadmodum videantur lo- corum proprietatibus habcre vitia aut virites, uti fint confiderantibus apertiora expoiiai. >
C A P U T X.
Dc abiete Jupernate cL- infernate , cum Apmini dejcriptione.
Montis Apennini primae radicesab Tyr:eno mari inter Alpes "k. extremas Hetruriae reg^nts oriuntur. Eius vero montis iugum fe circma- gens, "k. media curvatura prope tangens ors ma- ris Adriatici , pertingit circuitionibus conti (re- tum. Itaque citerior eius curvatura , quaever- git ad Hetruriae Campaniaeque regiones,'ipii- cis eft poieftatibus: namque impetus habeDer- petuos a lohs curfu. Ulterior autem , qu2 eft proclinata ad fuperum mare , feptemtriona re- gioni fubiecla , continetur umbrofis ^ opacrper- petuitatibus. Itaque quae in ea parte nafcntur arbores , humida poteftate nutritae . non l(um ipfae augentur amphlfimis magnitudinibus fed eanuTi quoque venae humoris copia repetae turgentes hquoris abundantia faturantur. Itim
76 M. VITRUVII POLLIONIS
Timc vero cum anlmadverfum efl; alia eos tela, praeter fudes , noii habere , neque poffe lon- gius a muro propter pondiis iaculari, impera- tum elt fafcici;los ex virgis alligritos & faces ar- dentes ad eam munitionem accedentes mittere, Itaque celeriter milites congefferunt. Poftquam flamma circa illam materiam virgis comprehen- diffet, ad coehim fiiblata effecit opinionem, uti videretur iam tota moles concidilfe. Cum autem ea per fe exftin61a effet & recjuieta, turrisque inta(fta apparuilfet, admirans Caefar , iuflit ex- tra telorum mlfTionem eos circumvallari. Itaqne timore coafti oppidani cum fe dedidiffent , quaefitum unde edent ea hgna , quae ab igni jion laederentur ? Tunc ei demonftraverunt eas arbores , quarum in his locis maximae funt co- piae, & ideo id caflellum Larignum, item ma- teries larigua eft appellata. Haec autem per Pa- dum Ravennam deportatur, in colonia Fane- ilri , Pifauri, Anconae , reliquisque, quae funt jn ea regione , municipiis praebetur , cuius ma- teriei fi effet facukas apportationibus ad Urberfi, maxim^e haberentur in aedificiis utihtates; & fi non in omnibus, certe tabulae in fubgrun- chis circum infulas fi elfent ex ea cohocatae, ab traie^lionibus incendiorum aedificia periculo li- berarentur, quod eae nec flammam nec carbo- nem poflunt recipere , nec flicere per fe. Sunt uutem eae arbores foliis hmilibus pini , mate- lies earum prolixa , tra61abilis ad intefhnum opus, non. minus quam fappineaj habetque re-
DE ARCHITECTURA LIB. li. 77
finam liquidam mellis Aftici colore, qiiaeetiam medetur pbthificis. De fuigulis generibus, qui- bus proprietatibus e nalura rerum videantur effe comparatae, quibusque procreantur rationibus, expofui. Infequitur animadverfio, quid ita, quod quae in Urbe fupernas dicitur abies, de- terior eft , quam quae infernas , quae egregios in aedificiis ad diuturnitatem praeftat ulus; & de liis rebiis, quemadmodum videantur e lo- corum proprietatibus habere vitia aut virtutes, uti fnit confiderantibus apertiora exponam.
C A P U T X.
Dc abiete fupernate 6- infernate , cwn Aptnnini dtfcriptione.
Montis Apennini primae radicesab Tyrrheno mari inter Alpes ^ extremas Hetruriae regiones oriuntur. tius vero montis iiigum fe circuma- gens, 8c media curvatura prope tangens oras ma- ris Adriatici , pertingit circuitionibus contra Ire- tum. Itacjue citerior eius curvatura , quae ver- git ad Hetruriae Campaniaeque regiones, apri- cis ell poteltatibus : namque impctus habet per- petuos a lohs curfu. Ulterior aijtem , quae eft proclinata ad fuperimi mare , feptemtrionah re- gioni fubie£la, continetur umbrofis & opacis per- petuitatibus. Itaque quae in ea parte nafcuntur arbores, huniida poteftate nutritae , non fohuTi ipfae augentur ampHffunis majuiitudinibus ; fed earum quocjue venae humoris copia repletae turgentes hquoris abundantia faturautur. Cum
78 M. VITRUVII P. DE ARCHIT. L. II.
autem excifae !k dolatae vitalem poteHatem ami- ferint , venarum rigorem permutantes ficcefcen- do, propter raritatem fiunt inanes 8c evanidae, ideoque in aedificiis non poJfTunt habere diu- turnitatem. Qiiae autem ad folis curfum fpe- iftantibus locis procreantur , non habentes inter- veniorum raritates, ficcitatibus exu^ae folidan- tur; quia fol non niodo ex terra lambendo, ied etiam ex arboribus educit humovcs. Itaque quae funt in apricis regionibus fpifiis venarum crebritatibus folidatae, non habentes ex humore raritatem , cum in materiam perdolantur, red- dunt macrnas utilitates ad vetuftatem. Ideo in-
o
fernates, quae ex apricis locis apportantur, me- liores funt , quam quae ab opacis de fuperni- tibus advehuntur. Quantum animo conhderare potui , de copiis , quae funt neceffariae in aedi- liciorum comparationibus , Sz quibus tempera- turis e rerum natura principiorum habere vi- deantur mixtionem , quaeque infunt in fmgulis generibus virtutes & vitia, uti non ftnt ignota aedificantibus , expofui. Itaque qui potueriut eo- rum praeceptorum fequi praefcriptiones , erunt prudentiores, fmguloruracjue generum ufum eli- gere poterunt in operibus. Ergo quoniam de ap- parationibus efl explicatum , in ceteris vohimi- nibus de ipfis aedificiis exponetur, & primuni de Deorum immortalium aedibus facris, & de earum fymmetriis 8c proportionibus (uti ordo poftulat) in fequenti perlcribam.
79
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
AR CH I TE C TURA
L I B E R T E R T I U S.
PRAEFATIO.
D
EL PHicus Apollo Socratem omniiim fa- pientiflimum Pythiae refponfis eft profeiins. Is autem memoratur prudenter docliffimeque di- xifTe, oportuifTe hominum peftora feneftrata & aperta effe, uti non occultos haberent (enfus , fed patentes ad confiderandum. Utinam vero rerum natura fententiarti eius fecuta, explicata & apparentia ea conflituiffet ! Si enim ita fuif- fet , non fobim laudcs aut vitia animorum ad manum adfpicerentur , fed etiam difcipiinarum fcientiae, fub oculorum confiderationem fubier 6t«e , non incertis iudiciis probarentur, fed ik: dn^\s & fcicntibus auftoritas egrecria &: ftahilis adderetur. Igitiir quoniam haec non ita, fed uti natura rerum voluit , funt conflituta, non eflicitur, ut pofhnt homines, obfcuratis fub pe- ^loribus ingeniis , fcientias anificiorum peaitus
To M. VlTRUVIl POLLIONIS
htentes, qiiemadmodiim fint , iudicare. Ipfi aii- tem artifices etiamfi poiliceantur fuam pruden- tiam , fi non pecunia fmtcopiofi, feu vetuftate officinarum liahuerint notitiam, aut etiam gra- tia 'Sc forenfi eloquentia non fuerint praediti , pro induftria lludiorum au6ioritates non pof- funt habere, ut eis , quod profitentur fcire, id credatur. Maxime autem id animadvertere pof- fumus ab antiquis ftatuariis Sc pidoribus , quod €x his, qui dignitatis notas 1k commendationis STatiam habiierunt, aeterna memoria ad poRe- rstatem funt permanentes, uti Myron , Poly- cletus, Phidias, Lyfippus , ceterique , qui no- hilitatem ex arte funt confecuti. Namque uti ci- vitatibus magnis, aut regibus, aut civibus no- bilibus opera fecerunt, ita id funt adepti. At tiui non. minori ftudio & ingenio folertiaque luerunt, ignobilibus & humiU fortuna civibus jion minus egregie perfe61a fecerunt opera , nul- lam memoriam funt affecuti , quod hi non ab induflria neque artis /olertia , ied a fehcitate fuerunt deferti , ut Hellas Athenienfis , Chion Corinthius, Myagrus Pliocaeus, Pharax Ephe- fius, Bedas Byzantius, etiamque aUi plures» Non minus item pi«5lores , uti Ariftomenes Thafrus , Polycles Adramytenus, Nicomachus, ceterique, quos neque induftria, neque artis ftudium, ne- que folertia clefecit, fed aut rei famiiiaris exi- guitas 5 aut imbecilhtas fortunae , feu in ambi- tione certationis contrariorum fuperatio, obfti- iit eorum dignitati. Nec tamen eft admiiandum,
DE ARCHITECTURA LIB. ni. 8i
fi propter ignoraiitiam artis virtutes obfcuran- tur ; fed maxime indifmandiim , cum etiani lae- pe blandiatur gratia conviviorum a veris iudi- ciis ad falfam probationem. Ergo (uti Socrati placuit) fi ita fenfus & iententiae icientiaeque difciplinis au<^ae perfpicuae & perlucidae fuif- fent , non gratia neque ambitio valeretj fed fi qui veris certisque laboribus do6lrinarum per- veniffent ad fcientiam fumniam , eis ultro ope- ra traderentur. Quoniam autem ea non funt il- luftria neque apparentia in adfpc£lu , ut puta- mus oportuiffe , & animadverto potius indoclos quam dodos gratia fuperare , non effe certan- dum iudicans cum indoclis ambitione , potius his praeceptis editis oflendam noflrae fcientiae virtutem. Itaque , Imper..-or, in primo volu-- mine tibi de arte , & quas habeat ea virtutes , quibusque difciplinis oporteat effe au6lum ar- chite6lum expofui ; '^ lubieci caufas , quid ita earum oporteat eum elfe peritum ; rationesque fummae arcliitedlurae partitione diilribui , fini- lionibusqiie terminavi. Deinde, quod erat pri- mum 8c necellarium , de moenibus, quemadmo- dum eligantur loci falubrcs , ratiocinationibuj explicui ; ventique cjui fint, & e quibus regio- nibus fing\ili fpirent, defbrm.itionibus tframmi- cis oilendi ; platearumque & vicorum uti emen- datae fiant diflributiones in moenibus dociii ; & ita finitionem primo volumine conflitui. Item in fccundo de materia cpias habcat in opeiibus utilitates , ik: quibus virtutibus e natutu leruni Vitruvius. F
82 M. ViTRUVII POLLIONIS
e/l comparata , peregi. Nunc in tertio de Deo- rum immortalium aedibus facris dicam, & uti opoiteat perfcriptas effe exponam.
C A P U T L
De Jacrarum aedium compojitlone (h- Jymmetriis*
ii Aedium compofitio conflat ex fymmetria , cuius rationem diligentilFime arcbitecli tenere debent. Ea autem paritur a proportione , quae Graece xvocXcyix dicitur. Proportio eft ratae par- tis membrorum in omni opere totiusque com- mcdulatio, ex qua ratio efficitur fymmetriarum. Namque non poteft aedes ulla fme fymmetria atque proportione rationem habere compofitio- riis , nifi uti ad hominis bene figurati mem- biHDrum habuerit ei-.aftam rationem. Corpus enim hominis ita natura compofuit , uti os ca- pitis a mento ad frontem fummam & radices imas capilli effet decimae partis. Item maniis palma ab articulo ad extremum medium digi- tum , tantundem. Caput a mento ad fummuni verticem , o£tavae : tantundem ab cervicibus imis. Ab fummo pec^ore ad im.as radiccs capil- lorum 5 fextae : ad fummum verticem , quartae. Ipfius autem oris altitudinis tertia pars eft ab imo mento ad imas nares : nafus ab imis nari- bus ad finem medium fuperciliorum , tantun- dem : ab ea fine ad imas radiccs capilli , ubi frons efficitur, iteni tertiae partis. Pes vero al- titudinis corporis fextae. Cubitus quartae. Pe- ^us item quartae. Reliqua quoque membra
DE ARCHITECTURA LIB. III. 85
fuos habent commeiifus proportionis , quibus etiam aiitiqui pi6lores & ftatuarii nobiles ufi magnas $c infinitas laiides funt airecuti. Simili- ter vero facrarum aedium membra ad univer- fam totius magnitudinis fumm.am ex partibus fmgulis convenientiffimum debent habere com- menfuurn refponfum. Item corporis centrum mediul-a naturahter efl umbiiicus. Namque fi homo coilocatus fuerit fupinus, manibus Sc pe- dibus panfis , circinique coUocatum centrum in iimbilico eius , circumagendo rotundationem utrarumque manuum&pedum digiti Yni-ea tan- gentur. Non minus, quemachiiodum fchema ro- turidationis in corpore efficitur, item quadra- ta defignatio in eo invenitur. Nam fi a pedibus imis ad iiimmum caput menfum erit, eaque menfura relata fuerit ad manus panfjs , invenie- tur eadem latitudo , uti altitudo , quemadmo? dum areae, qiiae ad. normam funt quadratae. Ergo fi ita natura compofuit corpus hominis , uti proportiunibus membra ad fimimam figura- tionem eius refpondeant ; cum caufa conflituif- fe videntur antiqui , ut ctiam in operum per- fe6lionibus fingulorum membrorum ad univer- fam figurae fpeciem habeant commenfus exa- dVionem, Igitur cum in omnibus operibus or- dines tradercnt, id maxime in aedibus Deorum, in quibus operum laudes ^ culpae aeternae fo- lent permanere. Nec minus meufurarum ratio- nes , quae in omnibus operibus vidcutur ne- ccffariae effe , ex corporis membris collegeruut,
t 1
B4 M. VITRUVII POLLIONIS
uti digitum , palmum , pedem , cubitum , & eas diftribuerunt in perfedum numerum, quem Graeci tPmou dicimt. Perfe61um autem antiqui inflituerunt numerum, qui decem dicitur. Nam- que ex manibus denarius digitorum numerus ; ex digitis vero palmus , & ab palmo pes eft inventus. Sicut autem in utrisque palmis ex articulis ab natura decem funt perfefti , ita et- iam Platoni placuit efTe eum numerum ea re perfe£lum , quod ex fmgularibus rebus , quae fjioyddeg apud Graecos dicuntur , perficitur de- cuflis ; quae fimulac undecim aut duodecim funt fa^fae, quod fuperaverint, non poffunt efle per- fejftaejdonec ad altcrum decufTim perveuerinr. Singulares enim res particulae funt eius numeri. Mathernatici vero contra difputantes , ea re per- feftum efle dixerunt numerum, qui fex dici- tur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus fex numero convenientes : fic fextan- tem unum , trientem duo , femiffism tria , beffem , quem difJi>otpou dicunt , quatuor , quin- tarium, quem Trsyrdfj.otpov dicunt , quinque, per- fe^ium fex. Cum ad fiipputationem crefcat , f u- pra fex adiedfo alfe £q:£KTcy , cum fa61a fuut o6i:o , quod efl: tertia adiecfa , trientem alterum , qui kniTptTO^ dicitur , dimidia adiefta cum fa^fa funt novem , fefquialterum , qui vipfAoXtog appel- latur, duabus partibus additis 8c decuffi fa61o , bes alterum , quem ht^ifjt^ctpoy vocitant, in unde- cim numero, quod adiedi funt quinque , quin- tarium alterum, quem iTrtnvjny.fioipcv dicuntj duo-
DE ARCHITECTURA LIB. III. 85
decim autem , quod ex duobus fimpliclbus nu- meris eft efiectus, cinAxsioovx. Non minusetiam, quod pes hominis altitudinis fextam habet par- tem , ita etiam ex eo quod perficitur pedum numero , corpus his fex altitudinis terminando, eum perfeclum conftituerunt ; cubitumqueanim- adverterunt ex fex palmis conftare , digitisque vi- ginti quatuor. Ex eo etiam videntur civitates Graecorum fecifife, uti qiiemadmodum cubitus eft fex palmorum , ita in drachma Cjuoque eo numero uterentur : illac enim aereos fignatos (utiaftes) ex aequo fex , quos obolos appel- lant, quadrantesc[ue obolorum , quae alii dichal- ca, nonnulli trichalca dicunt , pro digitis vigln- ti quatuor iu drachma conftitueiunt. Noftri au- tem primo decem fecerunt antiquum nume- rum , & in denario denos aereos alfes conftitue- runt, & ea re corapohtio nummi ad hodiernum diem denarii nomen retinet; etiamque quartam eius partem , quod efticlebatur ex duobus affi- bus & tertio femifle, feftertitim vocitaverunt. Poftca , quoniam animadverterunt utrosque nu- raeros effe perfeftos, ^ fex &: decem , utrosque in unum conlecerunt, Sc fecerunt perfecliinmum decuftlffexis. Huius autem rei au<^lorem invene- runt pcdem. E cubito enim cum dempti funt palmi duo, relinquitur pes quatuor palmorum. Palnms autem habct quUuor digitcs: ita cfTici. tur, uti habeat pes lexdecim digitos, 8c toti- dem affes aereos denarius. Ergo fi convenit, cx articulis hominis numerura inventum effc, &
1- j
SS M. VITRUVII POLLIONIS
> ex membris feparatis ad univerfam corporis fpe- ciem ratae partis commenfus fieri relponfum , relinquitur ut fufcipiamus eos , qui etiam aedes Deorum immortalium conflituentes ita mem- bra operum ordinaverunt, ut proportionibus & fymmetriis feparatae atque univerfae convenien- tes efficerentur eorum difmbutiones. Aedium autem principia funt , e quibus conftat figura- rum adlpedlus. Primum in antis ^ quod Graece veo;? h Ttapxardffi dicitur ; deinde prcjiylos , amphi" projlylos j, peripteroS:, pfeudodipteros , dipteros^ hy- faethros. Horum exprimuntur formationes his rationibus. In antis erit aedes , cum habebit in fronte antas parietum , qui cellam circumclu- dunt , ^ inter antas in medio columnas duas , fupraque faftigium fymmetria ea collocatum , quae in hoc Ubro fuerit perfcripta. Huius au- tem exemplar erit ad tres Fortunas , ex tribus , C]uod eft proxime portam ColUnam. Projlylos omnia habet, cjuemadmodum iji antis^ cohim- nas autem contra antas angulares duas, fupra- que epiflyha , quemadmodum & in antis ^ &; dextra ac fniiflni in verfnris hngula. Huius ex- emplar efl in infula Tiberina, in aede lovis & Fauni. Amphiprojlylos omnia habet ea, quae prO' Oylos , praetereaque liabet in poilico ad eiui- dem nKidum cohuTinas & faftigium. Peripteros autem crit, quae habebit in fronte (k poftico fenas columuas , in lateribus cum angularibu.s undenas , ita ut fnit hae cohuunae collocatae , ut intercolumnii latitudinis inteivallum fit a pa-
m ARCHITECTURA LIB. IIL 87
rietibus circum ad extremos ordines columna- rum, habe.itque ambulationem circa cellam ae- dis, quemadmodum eft in porticu Metelli,Io- vis Statoris Hermodi , S: Marcelli Honoris & Vir- tutis , fnie poflico a Mutio fa6la. PJeudodipteros autem fic collocatiir, ut in fronte 8c pofUco fint columnae oftonae, in lateribus cum angnlari- bus quindenae. Sunt autem parietes cellae con- tra quaternas columnas^ medianas in fronte & poltico. Ita duorum intercalumniorura 8c imae crafTitudinis columnae fpatium erit a parietibus circa ad extremos ordines columnarum. Huius exemplar Romae non efl , fed Magnefiae Dia- nae Hermogenis Alabandi , 8c Apollinis a Mne- ile fa6la. Dipteros autem o^lnftylos ^ pronao &: poflico 5 fed circa aedem duplices habet ordines columnarum, Titi eft nedes Ouirini Dorica , &: Ephefiae Dianae lonica , a Ctcfiphonte conftitu- ta. Hypaethros vero decaftylos eH: in pronao & poftico. Reliqua omnia eadem habet , quae di" pteros ^ fed interiore parte colnmnas in altitu- dine duplices remotas a parietil:)us ad eircuitio- nem ut porticus periftyhorum. Medium autem fub divo eft fme te^o, aditusque valvarum ex: utraque parte in pronao & poftico. Huius au- tem cxemplar Romae non eft , fed Athenis oda- ttylos , in templo lovis Olympii.
C A P U T II.
De quinque aediuyn Jpeciehus. Species auteiu aedium funt quinque, qua-
F4
n M. VITKUVII POLLIONIS
rum ea funt vocabiila : Pycnoflylos, id eft cre- bris cohimnis : Syflylos , paullo remiirioribus : Diallylos , am.plius patenribus : rarius cjnam oportet inter i'e diduc^is, Araeoflylos : Enftylos intervallorum iufta diftrib^itione. Ergo Pycno- flylos eft, cuius intercolumnio unius 8c dimidia- taecolumnae crafTitudo inte.rponi poteft; queui- admodum eft divi lulii , & in Caefaris foro Vc- neris , & fi quae aliae fic funt compofitae. Item Syftylos eft , in qua duaium columnarum crafti- tudo in intercolumnio poterit collocari, 8c fpi- rarum plinthides aeque magnae fint eo fpatio , quod fuerit inter duas plinthicles ; quemadmo- dum eft Fortunae Equeftris ad theatrum lapi- deum , &: reliquae, quae eisdem rationibus funt compofitae. Haec utraque genera vitiofum ha- bent ufum. Matres enim familiarum , cum ad fupplicationem gradibus afcendunt, non pof- funt per intercolumnia amplexae adire, nih or- dines fecerint. Item valvarum adfpectus obfirui- tur columnarum crebritate , ipfaque figna ob- fcurantur. Item circa aedem propter anguftias impediuntur ambulationes. Diaftyli autem haec erit compofitio , cum tiium columnarum craf- fitudinem intercolumnio interponere poffumus, tanquam eft Apoliinis & Dianae aedis. Flaec dis- p«:)fitio hanc habet diflicultatem , quod epifty- lia propter intervallorum magnitudinem fran- guntur. In Araeoftylis autem nec lapideis nec maimoreis epiftyliis uti datur, fed imponendae de materia trabes perpetuae : k ipfarum aedium
DE ARCHITECTURA LIB. TIL S9
fpecies funt barycae , barycephalae , humiles , latae , ornantqne fignis fi6lilibus aut aereis inau- latis earnm fiftigia Tufcanico more ; uti eft ad Circum Maximum Cereris k Herculis Pompeia- jii, item Capitolii. Reddenda nunc eft Euftyli ratio, qune maxime probabilis & ad ufum , & ad fpeciem , 8c ad firmitatem rationes habet ex- plicatas : namque facienda funt in intervaUis fpatia duarum columnarum & quartae partis columnae craftitudinis, mediumque intercolum- nium , unum quod erit in froute , alterum quod erit in poftico, trium columnarum crafTi- tudine. Sic enim habebit & figurationis adfpe- tluxri venuftum , k. aditus ufum fme impeditio- nibus, & circa cellam ambulatio auiloritatem. Hiiius autem rei ratio explicabitur fic. Frons lo- ci, quac in aede conftituta fuerit, fi tetraftylos facienda fuerit, dividatur in partes undecim fe- mis praeter crepidines 8^: proicc^uras fpirarum : fi fex erit columnarum , in partes decem & 0(flo : fi odaftylos conftituetur , dividatur in xxim (k femiflbm. Item ex his partibus , five tetraftyli , five hexaftyli , five 0(StaftyIi , una pars fumatur , eaque erit modulus , cuius moduli uuiiis erit craffitudo columnarum. Intercolum-' uia fingula , praeter mcdiana , modulorum duo- rurn 8c moduli c^uartae partis ; mediana iu fron- te k poftico , fingula ternum modulorum. Ipfa- rum columnarum altitudo crit modulorum odo & dimidiae moduli partis. Ita ex ea divifionc intercolumnia altituduiesque columuarum ha-
i I i • t € • i • ■ i * * ' c I • i 1 ■ i i • •••••.•!
I I I I I I i i> k^b
r r r r fJJJJjA^
,'rS^'t'i*cy.;iV. .v.'.s'i .••;.v.!.;.
r r 1^« 1 « J •-•-•-■ i-t i • •••••«•• • •
• •!)•• •.•.! i.
•
'i^
J f « 1 i.»I» rt r i.i •'•
f c t 1 i r
r C tMJMJ
« <**.•-•-• r c • i„».i^
.iJiJi.i.«_»
t i^« «^i.t t i 1.1 ,«.
1 1 < « f •
t « «^«jeJI 1 1^*
» • I • • i i i •.•^•.ii
1
.JL *3L V .,.11 111
...^ Jt X Jt
iJLJLa
, 1. 1,::* .^.^
T. :1 1:JL /1JL.«
1 i 1 -1 JLJIIE Jt 1 1 1 1 JL I m
1 i i 1
M
M. VITRUVII POLLIONIS
bebunt iuftam rationem. Huius exemplar Ro-
mae nullum habemus; fed in Afia Teo hexa-
ftylon Liberr Patris. Eas autem fymmetrias con-
ftituit Hermogenes , qui etiam primus ocftafty-
lum Pieudodipterive rationem invenit. Ex Di-
pteri enim aedis fymmetria fuftulit interiores or-
dines columnarum xxxviii , eaqueratione fum*
ptus operisque compendia fecit. Is in media
ambulationi laxamentum egregie circa cellam
fecit, de adfpe£luque nihil imminuit, fed fine
defiderio lupervacuorum confervavit au61orita-
tem totius operis diftributione. Pteromatos enim
ratio & columnarum circum aedem difpofitio
ideo eft inventa , ut adfpectus propter afperita-
tem intercolumniorum haberet auctoritatem :
praeterea fi & imbrium aquae vis occupaverit ,
& interciuferit hominum multitudinem , ut ha-
beat in aede circacjue cellam cum laxamento li-
beram moram. Haec autem ita exphcantur in
Pfeudodipteris aedium dilpofitionibus : quare
videtur acuta magnaque folertia effe61us ope-
rum Hermogenes feciffe , reliquiffeque fontes ,
imde pofteri poffent haurire difciplinarum ra-
tiones. Aedibus Araeoftylis columnae fic funt fa-
ciendae, uti craffuudines earum fmt partis o6la-
vae ad altitudines. Item in Diaftylo dimetien-
da eft altitudo columnae in partes 0(^:0 8c di-
midiam , &■ unius partis columnae craffitudo
collocecur. In Syftylo altitudo dividatur in no-
vem 8c dimidiam partem , & ex eis una ad craf-
fitudinem columnae detur. Item in Pycnoftylo
;»-, 1-
M 'M M • M
TiVfViViWfyiSvw.' • ij 1 1 i-i_i_tji_i_t •i.t § 1 1
} I I t • ■ 1 t ft.l>^l » i 11 1 3
n I I r I I t.i.t^i • I I • • I ^ I I • !.• s •.t.t.t I • • • R • • «^ I i.t.t.i.t.i.i t • • • •III riiiaiiait.tttiit^^ ) ! I I I I t.i.t.i.*.! t • I • I 19 I i.i • i.t^t t.t.^ • I • • • I 1 I t.i t.t.t.t^t.t iiiii_
III 1. •_!_•_•. • ••••••••ISIlll
ti.tLi •iiiitiii
l^i^A^A ft 1 t 1 ]
Tt. I » t 1
• J 1 1 I I T
11111111 11111111
111111 IT I l 1 1 1 1 1 T
• 1111111 •^•111111
1.1 l.t 1 111 .» ».• t f 1 1 1
• tflllll • • II 1_1 11
ffii!!!!:^
xfuiii>
,,. CDlllffl'
^rid^
DE ARCHITECTURA LIB. III.
9»
dividenda eft altitudo in partes decem, & eius una pars facienda eft columnae craditudo, Eu- ftyli autem aedis columnae ( ut Diaftyli ) in o61o partes altitudo dividatur 8c dimidiam , & eiiis luia pars conftituatur in crafTitudine imi fcapi : ita habebitur pro rata parte intercolnmniorum ratio. Quemadmcdum enim crefcunt fpatia in- ter colum.nas , proportionibus adaugendae funt crafTitudines fcaporum. Namque fi in Araeofty- lo nona aut decima pars craffitudinis fuerit , te- nuis & exifis apparebit , ideo quod per latitu- dinem intercolumniorum aer- confumit , & im- minuit adfpe^lus fcaporum crafTitudinem. Con- tra vero Pycuoftylis fi o61ava pars cralTitudinis fuerit , propter crebritatem ^ anguftias inter- columniorum , tumidam & invenuftam cfficiet fpeciem. Itaque generis operis oportet perfequi fymmetrias. Etiamque angulares columnae craf- fiores faciendue funt ex fua diametro quinqua- gefima parte , quod eae nb aere circumciduu- tur, & graciliorcs effe videntur adfpicieutibus. Lrgo quod oculos flillit , ratiocinatione eft ex- aequandum. Contra{n.iuae autem in fummis co- lumnarum hypotracheliis ita faciendae viden- tur , uti (i cohimua fit ab minimo ad pedes quinosdenos, ima crafTitudo dividatur iu partes fex , & earum partium quinque iumma con- ftituatur. Item quae erit ab (juiudecim pcdi- bus ad pedes viginti, fcapus imus iu partes le.x & femiflem dividatur, cx earuuKjue partiunr quinque Sc femiire fuperior craiHtudo cohmi-
.V.'.V
r rt t iVtS
ri t tjlVi tji t rr
f 9 iti 1 I j 1
f >.t ft^&.f
m
* V^
ii/o M. VITRUVII POLLIONIS
bebunt iiiftam rationem, Huius exemplar Ro-
mae nullum habemus ; fed in Afia Teo hexa-
ftylon Liherr Patris. Eas autem fymmetrias con-
ftituit Hermogenes , rjui etiam primus o^lafty-
lum Pfeudodipterive rationem invenit. Ex Di-
pteri enim aedis fymmetria fuftulit interiores or-
dines Gohimnarum xxxviii , eaqueratione fum-
ptus operisque compendia fecit. Is in medio
ambubtioni laxamentum egregie circa cellam
fecit, de adfpe6luque nihil imminuit, fed fme
defiderio lupervacuorum confervavit au6lorita-
tem totius operis diftributione. Pteromatos enim
ratio & columnarum circum aedem difpofitia
ideo eft inventa , ut adfpe61us propter afperita-
tem intercolumniorum haberet au^loritatem :
praeterea fi & imbrium aquae vis occupaverit ,
& intercluferit hominum multitudinem , ut ha-
beat in aede circa(|ue cellam cum bxamento li-
beram moram. Haec autem ita exphcantur in
Pfeudodipteris aedium dilpofitionibus : quare
videtur acuta magnaque folertia effedus ope-
rum Hermogenes feciffe , reliquiffeque fontes ,
xinde pofteri poftent haurire difciphnarum ra-
tiones. Aedibus AraeoftyHs columnaefic funt fa-
ciendae, uti crafruudines earum fmt partis o6la-
vae ad altitudines. Item in Diaftylo dimetien-
da eft altitudo columnae in partes 06I0 Sc di-
midiam , &: unius partis columnae cralFitudo
collocetur. In Syftylo altitudo dividatur in no-
vem Sc dimidiam partem , & ex eis una ad craf-
fitudinem columnae detur. Item in Pycnoftylo
DE ARCHITECTURA LIB. III. 91
dividenda eft altitudo in partes decem, & elus una pars facienda eft columnae craffitudo, Eu- flyli autem aedis columnae ( ut Diaflyli ) in 06I0 partes altitudo dividatur 8c dimidiam , & eiiis ima pars conftituatur irs crafTitudine imi fcapi : ita habebitur pro rata parte intercolumniorum jatio. Quemadmcdum enim crefcunt fpatia in- ter columnas , proportionibus adaugendae funt crafTitudines fcaporum. Namque fi in Araeofty- lo nona aut decima pars craffitudinis fuerit , te- nuis & exilis apparebit , ideo quod per latitu- dinem intercolumniorum aer- confumit , 8c im- minuit adfpe6lus fcaporum craffitudinem. Con- tra vero Pycuoftylis i\ o61ava pars craffitudinis fuerit , propter crebritatem ^ anguftias inter- columniorum , tumidam & invenuftam efficiet fpeciem. Itaque generis operis oportet perfequi fymmetrias. Etiamque angulares columnae craf- fiores faciendae funt ex lua diametro quincpia- gefima parte , quod eae ab aeic circumciduu- tur, 8c gracifiores efie videntur adfpicientibus. Ergo quod oculos fallit , ratiocinatione eft ex- aequandum. Contra^^urae autem in fummis co- lumnarum hypotracheliis ita faciendae viden- tur , uti fi columiia fit ab minimo ad pedes quinosdenos, ima craffitudo dividatur in partes fex , & earum partium quinque Iimima con- ftituatur. Item quae erit ab qnindecim pcdi- bus ad pedes viginii, fcapus imus in partes le.^ <k femiflem dividatur , ex earumqne partium quinque k femiire fuperior crailitudo coluni'
92 M. VITRUVII POLLIONIS'^
nae fiat. Item quae enmt a pedibus vigintl ad pedes triginta , lcapus imus dividatur in partes feptem , earimique fex fumma contradura per- ficiatur : quae autem ab triginta pcdibus ad quadraginta alta erit , ima craditiido dividatur in partes feptem k. dimidiam , ex his fex 8c di- midiam in fummo habeat contra(^urae ratione. Quae crunt a quadraginta pedibns nd quinqua- ginta, item dividcndae funt in ot\o partes , Sc earum feptem in iummo fcapi hypotrachelio contrahantur. Item fi quae altiores erunt his - eadem ratione pro rata conRituantur contrac^u- rae. Mae autem propter altitudinis intervallum fcandentis oculi fpcciem fallunt, quamobrem adiiciuntur crafritudinibus temperaturae. Venu- fiatem enim perfequitur vifus, cuius fi non blan- ciimur vohiptati proportione & modulorum ad- ie^lionibus, uti id in quo fallitur , temperatio- ne adaugeatur, vaftus 8c invenuftus conlpicien- tibus remittetur adfpcc'lus. De adicc^lione, quae adiicitur in mediis colnmnis , (piae apud Grae- cos Hurxa-ii appellatur , in extremo libro erit for- mata ratio eius, (juemadmodum niollis & con- veniens efllciatur, lublcripta.
C A P U T III.
De jundaiionihus <b- columnis lonicis ^ at(jue earunt ornatu.
" Fundationes eorum opernm fodlantur ( fi queant inveniri) ad folidum , &: in folido, quantum ex amplitudine operls pro ratlone vi-
DE ARCHITIlCTURA LIB. III. 93
debitur; exflruatiirque flru6iura totum folum quam folidinima. Supraque terram parietes ex- flruantur fub columnis dimidio crafliores, quam columnae funt futurae, uti firmiora fmt infe- riora fuperioribus, quae flereobatae appellantur, nam excipiunt onera. Spirarumque proietlurae non procedant extra folidum. Item fupra , pa- rietis ad eundem modum crafTitudo fervanda eft. Intervalla autem concameranda aut folidan- da fillucationibus, uti dilUneantur. Sin autem folidum non invenietur, ied locus erit conge* flitius ad imum aut palufter ; tunc is locus fo- diatur , exinaniaturqiie , 8c palis alneis , aut olea-^ jrineis, aut robufleis uflulatis configatur, fubli- gaque machinis adigatur quam creberrime , car- bonibusque expleantur intervalla palorum, 8j tunc ftrudiu-is lolidiflimis fundamenta implean- tur. Exflrudis autem fundamentis ad librameu-. tum flylobatae funt collocandae. Supra Ityloba* tas columnae difponendae, quemadmodum fu- pra fcriptum eft, five in pycnoflylo quemad- modum pycnoflyla, five fyilylo , aut diafiylo,, aut eullylo , cjuemadmodum fupra fcripta luiiC & conflituta. In araeofiylis enim libcrtas cit , quantum cuique libet , conflituendi : fed ita co- lumnae in peripteris collocentur , uti qnot in- tercolumnia iunt in fronte, totidem bis inter- columuia fiant inlateribus; ita enim erit duplex longitudo operis ail latitudinem. Namquc qui columuarum duplicationes lecerunt , crravifFe vidcntur , quod unum intercolunuiium in lun-
94 M. VITRUVII POLLIONIS
gitudine plus quam oporteat, procurrere vide- tur. Gradus in frcnte ifa conflituendi funt, uti fmt femper impares. Namque cum dextro pe- de primus gradus afcendatur , item in fummo templo primus erit ponendus. Craflitudines au- tem eorum graduum ita finiendas cenfeo , ut neque crafliores dextante , neque tenuiores do- drante fnit coUocatae: fic enim durus non erit afcenfus. Retradiunes autem graduum nec mi- nus quam fefquipedales, nec plus quam bipe- dales, faciendae videntur. Item fi circa aedem ^radus futuri funt , ad eundem modum fieii debent. Sin autem circa aedem ex tribus late- xibus podium faciendum erit , ad id conflitua- tur, uti quadrae, fpirae, trunci , coronae, ly- lis , ad ipfam Ilylobatam, quae erit fub columna» rum fpiris , conveniant. Stylobaten ita oportet exaequari , uti babeat per medium adie(ft.ionem per fcamillos impares. Si enim ad libellam di- ri^etur, alveolatus ocuio videbitur. Hoc autem uti fcamilli ad id convenientes fiant , item in extremo libro forma & demonflratio erit defcri- pta. His perfeclis in fuis locis fpirae colloten- tur , eaeque ad fymmetriam lii: ptrriciantur , uti crafTitudo cum plintho fit columnae ex dimi- dia craffitudine , proie6luramque , quam Graeci hcpopdv vocitant , habeant quadrantem. Ita tum lata Sc longa erit columnae craflitudinis uuius & dimidiae. Altitudo elus fi atticurges erit, ita dividatur, ut fuperior pars tertia parte fit craf- fitudinis columnae, reliquum plintho relinqua-
DE ARCHITECTURA LTB. IIT. 9^
tur. Dempta plintho , reliquum dividatur iii partes quatuor , fiatque Inperior torus quartae, reliquae tres aequaliter dividantur, &: ima fit inferior torus, altera pars cum fuis quadris fco- tia, quam Gvsieci rp6zi^ov dicnnt. Sin autem lo- nicae erunt faciendae, fymmetriae earum fic erunt conflituendae , uti latitudo fpirae quoquo- verfus fit columnae craflitudinis , adiefta cralHtu- dine quarta & o6tava j altitudo uti atticurgis , ita & eius plinthos : reliquumque praeter plinthon, quod"erit tertia pars craditudinis columnae, di- vidatur in partes feptem : inde trium partium torus, qui eft infummo, rehquae quatuor par- tes dividendae funt aequahter, ^ una pars fiat cum fuis aflragahs & fuperciho fuperior trochi- lus, altera pars inferiori trochilo rehnquatur, fed inferior maior apparebit ideo, quod habe- bit ad extremam plinthum proie6luram. Aftra- gaU faciendi funt o6lavae partis trochih, proie- d^ura erit fpirae pars o^lava & fextadecima craf- fitudinis cohimnae. Spiris perfeitis & colloca-' tis,columnae funt medianae in pronao & pofli- co ad perpendiculum medii centri collocandae^j Angularcs autem , cjuaeque e regione earum fu- turac funt in hiteribus aedis dextra ac luiiflra , liti partes interiores , quae ad parietes cellae fpedhmt , ad perpendiculum latus habeant col- locatum, Exteriores autem partes , uti diCluui de eannn contradtura. Sic cuim crunt hgurae compofuiouis aedium contra6tnrae iufta raxione exadae. Scapis cohimnarum ftatutis, capitulo-
M. VITRU\^II POLLIONIS
rum ratlo, fi piilvinan erunt, his fymmetriis con- formabuntur , uti quam crafTus imus fcapus fuerit addita o(Slavadecima parte fcapi, abacus habeat longitudinem & latitudinem , craflitudinem cum volutis eius dimidiam. Recedendum autem efl ab extremo abaco in interiorem partem frontibus volutarum parte duodevigefima , 8c eius dimi- dia : & fecundum abacnm in quatuor partibus vohitarum fecundum extremi abaci cjuadrara lineae demittendae, quae catheti dicuntur. Tunc craffitudo dividenda efl in partes novem ^ di- midiam : ex novem^ partibus ^ dimidia , una pars 8c dimidia abaci craffitudini rehnquatur, & ex reliquis o£lo vohitae confatuantur. Tunc ab linea, quae fecundum abaci extremam partem demiila erit, in interiorem partem aUa recedat imius & dimidiatae partis latitudine. Deinde eae hneae dividantur ita , ut quatuor parres & di- midia fub abaco rehnquantur. Tunc in eo loco, qui locus dividit quatuor & dimidlam , &: tres 8c dimidiam partem , centrum ocuh hgnetur, ducaturque cx eo centro rotunda circinatio tam magna in diametro, quam una pars ex ocTto par- tibus eft: ea erit oculi magnitudo , & in ea ca- theto refpondens diamctros agatur. Tunc ab fummo fub abaco inceptum in finguhs tetran- torum adlionibus dimidiatum ocuh fpatium mi- nuatur , donicum in eundem tetrantem , qui efl fub abaco , veniat. Capituh autem craflltudo fic eft facicnda, ut ex novem partibus & dimidia tres parces praependeant infra allragalum fum-
DE ARCHITECTURA LIB. III. $7
mi fcapi. Cymatio addito abaco & canali reli- qua fit pars. Proie61ur.A autem cymatii habeat extra abaci cpiadram ociili magnitiidinem. Pul- viiiorum baltei ab abaco hanc habeant proie6lu- ram, uti circini centrum uniim cum fit pofitum in capituli tetrante , & alterum diducatur ad ex- tremum cymatium, circuma6tum balteorum ex* tremas partes tangat. Axes volutarum ne cral- fiores fmt, quam oculi magnitudo ; volutaeque ipiae fic caedantur , uti altitudinis habeant la- titudinis fuae duodecimam partem. Hae erunt fymmetriae capitulorum , c[uae columnae futu- rae funt ab minimo ad pedes XV. Quae fupra crunt , reliquas habebunt ad eundem modum fymmetrias: abacus autem erit longus 8c latus, quam craffa cohimna efl ima , adiedta parte no- na , uti cjuo minus habuerit ahior cohimna con- tra(^ium , eo ne minus habeat capituhim fuae fymmetriae proie6turam , 8c in altitudine ratae partis adieAionem. De vohitarnm delcriptioni- bus , uti ad circinum hnt refte invohita^, quein- admodum defcribantur , in extremo hbro for- ma 8c ratio earum erit fubfcripta. Capituhs per- fcftis , denique in fummis cohimuartim icapis , non ad hbellam fed ita exaequata per niedium collocanda, uti cum adie^lio , (pijc iri llyhjbi- tis, fai^la fuerit , in fuperioribus menihris re- fpondeat lymmetria epihyhorum. Epihyhurum ratio hc eft habenda : ut fi cohimuae fuerint a minimo xii pudum, ad xv pedes , epiilyhi hc altitudo diiuidia cianitudiuis iiuac coluiniiac. Vitruvius^ G
0 M. VITRUVn POLLIONIS
Item fi a XV pedibus ad viginti , columnae alti- tudo dimetiatur in partes xiii, Sc unius partis altitudo epiAylii fiat. Item fi a xx ad XXV pe- des, dividatur altitudo in partes dtiodecim & femifTem , •& eius una pars epiftylium in altitu- dine fiat. Item fi a XX v pedibus ad XXX, divi- datur in partes duodecim , & eius una pars al- titudo fiat. Item fecundum ratam partem ad eundem modum ex altitudine columnarum ex- pediendae funt altitudines epiftyliorum. Quo enim altius oculi fcandit acres, non facile per- fecat aeris crebritatem; dilapfa itaque altitudi- nis fpatio, & viribus extrita, incertam modu- lorum renuntiat fenfibus quantitatem ; quare femper adiiciendum eft rationis fupplementum in fymmetriarum membris, ut cum fuerint in altioribus locis opera , aut etiam ipfa coloflico- tera, certam habeant magnitudinum rationem," Epiftylii latitudo in imo quae fupra capitulum erit, quanta craffitudo fummae culumnae fub capitulo erit , tanta fiat, fummum quantiim imus fcapus. Cymatium epiftylii feptima parte fuae altitudinis eft faciendum, & in proiedlura tantundem: reliqua pars praeter cymatium divi- denda eft in partes xii, & earum trium prima fa- fcia eft facienda , fecunda quatuor , fumma quin- que. Item zophorus fupra epiftylium, quarta parte minor , quam epiftylium. Sin autem fi- gilla defignari oportuerit, quarta parte altior, quam epifiylium, uti au^oritatem habeant fcal- pturae. Cymatium fuae altitudinis partis fepti-
DE ARCHITECTURA LIB. m. 99
inae^ proic^ura cymatii , quanta eius craflitudo. Supra zophorum denticulus eft faciendus tam altus , quam epiflylii media fafcia ; proiectura eius, quantiim altitudo. Interfeftio, quae Grae- ce fJiSTOzh dicitur, fic eft dividenda, uti denticu- lus altitudinis fuae dimidiam partem habeat in fronte , cavus autem interfeitionis iiuius firontis e tribus duas latitudinis partes habeat , huius cymatium altitudinis eius fextam parterri. Coro- na cum fuo cymatio praeter fimam , quantum media fafcia epiftyhi. Proie6lura coronae cum tlenticulo facienda eft , quantum erit altitu- do a zophoro ad fummum coronae cymatium : 8c omnino omnes ecphorae venuftiorem habenc fpeciem , quae quantum altitudinis, tantundeni habeant proieclurae. Tympani autem , quod eft m faftigio , altitudo fic cft facicnda , ut frons Coronae ab extremis cymatiis tota dimetiatm- in partes novem , & ex eis una pars in medio ca- cumine tympaui ccnftituatur; dum contra epi- ftylia cohimnarum hypotrachelia ad perpendi- culum refpondeant Coronae , quae fupra tym- panum fiunt, aequahter imis praeter fimas luui: collocandae: infiiper coronasfimae, quas Grae- ci iT^iTi^i^xi dicunt, facieudae fuut akiores ocla- va parte coronarum akitudiuis. Acroteria ancru- laria tam alta, quantum eft tympanum medium: mediaua altiora odava parte, quam angiilaria. Membra onuila, ([uae fupra cap'tul,i columna- rum (uut (utura,id eft, cpiftyha, zophori , co- ronac, tyuipaua, fafti^ia, acrotciia , iucHnauda
G 2
loo M. VITRUVII POLLIONIS
fiint in frontis fuae cuiusque altitudinis parf^ Xri; ideo quod, cum fteterimus contra fron- tes , ab oculo lineae duae fi extenfae fueiint, &: una tetigerit imam operis partem , altera fum- mam , quae fiimmam tetigerit, longior fiet. Ita quo longior vifus lineae in fuperiorem partem procedit, refupinatam facit eius fpeciem. Cum autem ( uti fupra fcriptum eft) in fronte incH- nata fuerlnt, tiuic in adfpei^u videbuntur effe ad perpendiculum 8c normam. Columnarum llriges faciendae f unt XXI v , ita excavatae , uti norma in cavo ftrigis cum fuerit coniecla , cir- cumacla , ita anconibus flriarum dextra ac fmi- flra angulos tangat , ut acumen normae circum rotundatione tangendo pervagari poiTit. Craffi- tudines f\riariim faciendae funt, quantum ad- ie£iio in media columna ex defcriptione inve- nietur. In fimis , quae fupra coronam in late- libus funt aedium , capita leonina funt fculpen- <3a, ita pofita , uti contra columnas Angulas ea primum fmt defignata, cetera vero aequali mo- do dispofita , uti fmgula fmgulis mediis tegulis refpondeant. Haec autem , quae erunt contra columnas , perterebrata fint ad canalem , qui excipit e tegulis aquam coelcftem. Mediana au- tem fint folida; uti quae cadit vis aquae per tegulas in canalem , ne deiiciatur per intercolu- mnia , neque transeuntes perfundat ; fed quae funt contra colimmas , videantur emittere vo- mentia rucius aquarum ex ore. Aedium loni-
DE ARCHITECTURA LTB. in. loi
l camm, quam aptifTime potiii , dispofitiones hoc volumine defcripfi. Doricarum autem & Corin-
s thiarum quae jQ.nt pEoportiones , in fequenti li- t>ro explicabo. "
f "'•>•»•
.... .1
-1'/ ' " I ';:
-rr.p:::.'
r; •: ■,
Gj
' \
o ,i.-\' .'■
101
M. VITRUVII POLLIONIS
D E '•
AR C H I T E CTUR A
LIBER OUARTUS.
c,
PRAEFATIO.
'UM animadvertifTern , Imperator, plures (Je architeftura praecepta voluminacj^ue commenta- riorum non ordinata, fed incepta, uti particu- las errabundas reliquiiTe, dignam 8c utilifTimani lem putavi, antea difciplinae corpus ad perfe- ^am ordinationem perducere , k praefcriptas in fmgulis voluminibus fmgulorum generum qua- litates explicare. Itaque, Caefar, primo volumi- ne tibi de officio eius , &: quibus eruditum effe rebus archite6lum oporteat , expofui. Secundo de copiis materiae, e quibus aedificia confti- tuuntur , disputavi. Tertio autem de aedium facrarum dispofitionibus, Sc de earum generum varietate, quasque & quot habeant fpecies; ea- Tumque, quae fnit in fmgulis generibus, diftri- •butiones; ex tribusque generibus , quae fubtilif- fimas haberent porportionibus moduloruin qua-
M. VmiUVII P. DE ARCHIT. L. IV. 1-03
litates , lonici generis mores docui. Nunc hoc volumine de Doricis Co?inthiisque inflitutis 8c omnibus clicam, eorumque discrimiiia & prch- prietates expHcabo,K > '
C A P UT I. •'
J)e trihus generibus columnarum earumque inven"
tione ^ clr de capituli Corinthii Jymmetria.
Columnae Corinthiae praeter capitula omnes fymmetrias habent, uti lonicae; fed capitulo- rum altitudines efficiimt eas pro rata excelfiores & graciHores , quod lonici capituli altitudo ter- tia pars eft crafTitudinis columnae, Corinthii tota crafTitudo fcapi. Igitur, cjuod duaepartes e craf- fitudine columnarum capitulis Corinthiorum ad- iiciuntur, efficiunt excelfitate fpeciem earurn gracihorem. Cetera memhra , quae fupra coki- mnas imponuntur, aut e Doricis fymmetriis, aut lonicis raoribus, in Corintliiis cohimnis col- locantur; quod ipfum Coriuthium genus pro- priam coronar\im rehcpiorumque otnamentc- lum non habuerit inflitutionem, fed aut e trigly- phorum rationibus mutuli irt corcnis & in epi- ftyhis guttae Dorico more dispommtur, aut ex lonicis inflitutis zophori fcalpturis oruati cum dentix;uUs 8c coronis difVrihuuntur. Ita e gene-
o
ribus duobus capitulo interpofito, tertium ge- nus in operibus elt procreatum. E cohmnnaruni cnim formationibus trium gcnerum fa^lae fiuit nominationes, Dorica , lonica , Corinlhia, e qui- 'bus piinw. & aiuiquitu& Dorica eft nata. Nam-
^4
104 ^^- ^^TRUVn POLUOXI3
qiie Achaia Peloponnefoque tota Dorus , Helle» nis Sc Opticos nymphae filius , regnavit ; isque Argis, vetufta civitate, Innonis templo aedifica- vit eius at-neris forrnito formae fanum : deincle iisdem gtneiibus in ceteris Achaiae civitatibus, cum etiamnum non effet fymmetriarum ratia nata. Poilea autem qnam Athenienfes, ex re- fponfis Apolhnis Delphici . communi confilio totius Hellados tredecim colonias uno tempore in Afiam deduxerunt , ducesque in fms^nhs co- loniis conftituerunt, & lummam imperii par- tem loni, Xuthi 6C Creulae filio , dederunt, <]uem etiam Apollo Delphis fuum filium in re- fponfis efl profeffusj isque eas colonias in Afiam cleduxit, & Cariae fines occupavit , ibique ci- vitates ampliflimas conftituit , Ephefum, Mi- letum , Myunta , (quae ohm ab aqua eft de- vorata , cuius facra &c fuffragium Milefiis lo- jies attribuerunt, ) Prienen, Samum , Teon, Colophona , Chium, Erythras , Phocaeam , Cla- zomenas , Lebedum , Mehten. Haec Mefite propter civium arrogantiam ab his civitatibus bello indicllo com.muni confiho efl fublata ; cuius loco pofiea regis Attali K Arfmoes beneficio Smyrnaeorum civitas inter lonas eftrecepta. Hae civitates, cum Caras &: Lelegas eieciffent, eam terrae regionem a duce fuo lone appellaverunt loniam. Ibique templa Deorum imm.ortalium conltituentes coeperunt fana aedificare, & pri- mum Neptuno Panionio aedem , uti viderant jn Achaiaj conftituerunt, ■&: eam Doricam ap-
DE ARCHITECTUIIA UB. IV. 105
pellaverunt , qiiocl in Dorieon civitatibus pn- mum fadam eo genere viderunt. In ea aede cum voluifTent columnas collocare, non haben- tes fymmetrias earum , k quaerentes quibus ra- tionibiis efficere poflent , uti k ad onus feren- dMm effent idoneae, & in adfpe^iu probatam haberent venuf^atem , dimenfi funt virilis pedis vefligium , & cum inveniflent pedem fextam partem effe altitudinis in homine, ita in cohi- mnam transtuleruiit, 8j qua craffitudine fece- runt bafim fcapi, tantum eam fexies cum capi- tulo in altitudinem extulerunt. Ita Dorica co- lumna viriHs corporis proportionem , 8c firmita- tem, & venuftatem in aedificiis praeftare coe- pit. Item poftea Dianae conftituere aedem. Quaercntes novi gencris fpeciem , iisdem vefti- giis, ad muliebrem transtulerunt gracihtatem , & fecerimt primum columnac craffitudinem al- titudinis o6iava parte , ut haberent fpeciem ex- celfiorem. Bafi fpiram fuppofuerunt pro cakeo: capitulo vohitas, uti capillamento concrifpatos cincinnos praependentes dextra ac finiftra , col- locaverunt ; & cymatiis & encarpis pro crinibus dispofitis frontes ornaverunt, truncoque toto ilrias, uti ftolarum rugas matronah more, de- miferunt. Ita duobus discriminibus columnarum inventionem , unam virih finc ornatu nudam fj)ecie, akeram muricbri fubtihtate & ornatu fymmetriaque funt mutuati. Poflcri vero ele- gantia fubtihtateque iudiciorum progreffi , Sc gracihoribus moduiis delediati, fcpteai craffitu-
io6 M. VITRUVII POLLIONIS
dinis diaraetros iii altitudinem columnae Dori- cae , lonicae octo lemis conflituerunt. Id antem genus, quod lones feceruut primo, lonicum ell nominatum. Tertium vero , quod Corin- thium dicitur , virginalis liabet gracilitatis imi- tationem ; quod virgines propter aetatis tene- xitatem gracilioribus membris figuratae effe6lus recipiunt in ornatu venufliores. Eius autem ca- pituli prima inventio fic memoratur eife fa6la. \irgo civis Corinthia iam matura nuptiis, impli- cita morbo decefFit. Pofl fepulturam eius, qui- bus ea viva poculis deleftabatur, nutrix col- le6la ^ compofita in calatho pertulit ad monu- mentum, & in fummo collocavit , & uti ea permanerent diutius fub divo, tegula texit. Is calathus fortuito fupra acanthi radicem fuerat collocatus. Interim pondere prelfa radix acan- tlii media foHa ^ cauliculos circa vernum tem- pus profudit , cuius cauliculi fecundum calathi latera crefcentes , & ab anguHs teguLae ponde- ris neceffitate exprefTi , fiexuras in extremas par- tes volutarum facere funt coa6i;i. Tunc Calli- machus , qui propter elegantiam Sc fubtilitatem artis marmoreae ab Athenienfibus Catatechnos fue- rat nominatus, praeteriens hoc monumentum , animadvertit eum calathum , ^ circa fohoruni nafcentem teneritatem ; deleftatusque genere 8c formae novitate , ad id exemplar columnasapud Corinthios fecit, lymmetriasque conftituit , ex coque in operum perfe£lionibus Corinthii ge- neris diflribuit rationes. Eius autem capituU
DE ARCHITECTURA LIB. IV. 107
fymmetria fic eft facienda , uti quanta fuerit cralTitudo imae columnae , tanta fit altitudo ca- pituli cum abaco. Abaci latitudo ita habeat ra- tionem , ut quanta fiierit altitudo , bis tanta fit diagonios ab angulo ad angulum. Spatia enim ita iuftas habebunt frontes quoquoverfus. Lati- tudinis frontes finuentur introrfus ab extremis anouUs abaci, fuae frontis latitudinis nona. Ad imum capituli tantam habeant crafTitudinem , quantam habet fumma columna , praeter apo- thefm 8c aftragalum. Abaci crafhtudo feptima capituli altitudinis. Dempta abaci crafTitudine, dividatur reli(^ua pars in partes tres, ex quibus tina imo foHo detur : fecundum foHum me- diam altitudinem teneat : cauhculi eandem ha- beant altitudinem, e quibus foha nafcuntur pro- ie6ia , uti abacum excipiant. Qnae ex cauhculo- rum fohis natae procurrunt ad extremos angu- los volutae , minoresque hehces floribus (qui intra medium frontium abaci funt) fubie^ti fcalpantur. Flores in quatuor partibus quanta erit abaci craflitudo , tam magni formentur. Ita his fymmetriis Coriuthia capitula fuas habebunt exa^^iiunes. Sunt autem quae iisdem columnis imponuntur capitulorum genera variis vocabu- lis nominata, quorum nec proprietates fymme- triarum, nec columnarum genus aliud nomina- rci)o(Iumus: led iplorum vocabula traduda & commutata ex Corinthiis, & pulvinatis, & Do- ricis videmus, quorum fymmetriae funt in no- yarum fcalptuiarum translatae fubtihtatem.
%oS M. VITRUVII POLLIONIS
; CAPUT IL
. : . De ornamentis columnarum.
Quoniam autem de generibus columnarum origines & inventiones fupra funt fcriptae , non, alienum mihi videtur iisdem ratlonibus de or- namentis eorum, quemadmodum funt progna-^ ta, & quibus principiis 'k originibus inventa , dicere. In aedificiis omuibus inluper collocatur materiatio variis vocabulis nominata. Ea autem nti in nominationibus, ita in re varias habet uti- litates. Trabes enim fupra columnas , & para- flatas , ^ antas ponuntur: in contignationibus tigna 8c axes , fub te6lis ; fi maiora fpatia funt, culmen in fummo faftigio columinis , unde & columnae dicuntur , ^ tranflra , ^ capreoli 5 li commoda, columen &cantherii prominentes ad. extremam fubgrundationem. Supra cantberios, templa j deinde infuper fub tegulas afferes ita prominentes , uti parietes proieAuris eorura te- gantur. Ita unaquaeque res & locum, & genus,, & ordinem proprium tuetur , e quibus rebus. & a materiatura fabrili in lapideis & marmoreis. aedium facrarum aedificationibus artifices dispo- fuiones eorum (calpturis fuut imitati , ^ eas in- ventiones perfequendas putaverunt. Ideo quod antiqui fabri quodam in loco aedificantes, cuni- ita ab interioribus parietibus ad extremas partes tigna prominentia habuiffent collocata, interti- gnia ftruxerunt , fuprac^ue coronas 8c faftigia ver- nulliore fpecie fabrilibus operibus ornaveruntt
DE ARCHITECTURA LIB. IV. 109
fiim prole^luras tignoriim quantum eminebant, ad lineam & perpendiculiim parietum perfe- cuerunt , qoae fpecies cum invenufta iis vifa eflet , tabellas ita formatas, uti nunc fiunt tri- glyphi, contra tignorum praecifiones in fronte fixerunt, ^ eas cera caerulea depinxerunt, uti praecifiones tignorum te^lae non ofPenderent vifum : ita divifiones tignorum tedae triglypho- rum dispofitlone intertignium locum habere hx Doricis operibus coeperunt. Poftea ahi in ahis operibus ad perpendiculum triglyphorum can- therios prominentes proiecerunt, eorumque pro- ietturas fmiaverunt. Ex eo uti e tii<norum dis- pofitionibus triglyphi , ita e cantheriorum pro- iefturis mutulorum fub coronis ratio eft inven- ta. Ita fere in operibus lapideis <k marmorels , mutuli inclinati fcalpturis deformantur , cpiod imitatio eft cantheriorum. Etenim neceffario pro-- pter ftillicidia proclinati collocantur. Ergo & triglyphorum & mutulorum in Doricis operi- bus ratio ex ea imitationc inventa eft. Noa €nim cpiemadmodum nonnulli errantcs dixe- runt feneftrarum imagines ede triglyphos , ita poteft effe , quod in angulis contraque tetran- tes columnarum triglyphi conftituuntur , qui- bus in locis omnino non })atitur res feneftra? fieri. Difrolvuntur enim angulorum in aedificiis iuncturae , fi in his fuerint fencilrarum luniina relicla. Etlamiiue ubi lunic trielypbi conflituun- tur^ fi ibi luminum fpatia fuille iudicabuntur, iisdem rationibus dentlcuH in lonicis fcneflra-
110 M. VITRUVII POLLIONIS
rum occiipavifle loca videbuntur. Utraque emm Sc inter deniiculus &: inter triglyphos quae funt intervalla , metopae nominantur j OTrocg enim Graeci tignorum cubilia Sc afTerum appellant , uti noAri ea cava, columbaria : ita, quod inter duas opas eft intertignium , id metopa eft apud eos nominatum. Ita uti ante in Doricis trigly- phorum & mutulorum efl inventa ratio ; item in lonicis denticulorum conftitutio propriam in operibus habet rationem : &: quemadmodum mutuli cantheriorum proie^lurae ferunt imagi- nem, fic in lonicis denticuli ex proie<^uris af- ferum habent imitationem. Itaque in Graecis operibus , nemo fub mutulo denticulos confli- toit. Non enim poffunt fubtus cantherios afferes effe. Quod ergo fupra cantherios ^ templa in veritate debet effe collocatum , id in imagini- bus , fi infra conftitutum fuerit, mendofam ha- bebit operis rationem. Etiamque antiqui non probaverunt, neque inftituerunt in faftigiis mu- tulos aut denticulos fieri , fed puras coronas : ideo quod nec cantherii nec afferes contra fa- ftigiorum frontes diftribuuntur , nec poffunt pro- minere , fed ad ftiUicidia prochnati coUocantur. Ita , quod non poteft in veritate fieri , id non putaverunt , in imaginibus fa(Stum , poffe cer- tam rationem habere. Omnia enim certa pro- prietate & a veris naturae dedii(!:lis moribus traduxerunt in operum perfe(Si.iones , & ea pro- baverunt , quorum exphcationes in disputatio- nibus rationem poflunt habere veritatis. Itaque
DE ARCHITECTURA LIB. W. irr
ex ere originibus fymmetrias Sc proportiones uniuscuiusque generis conflitutas reliquerunt : quorum in^refTus perfecutus , cle lonicis & Co- rinthiis inftitutionibus fupra dixi ; nunc vero Doricam rationem fummamque eius fpeciem breviter exponam.
C A P U T III.
De ratione Dorica.
Non-nulli antiqui archite6l,i negaverunt, Dori» ro genere aedes facras oportere fieri , quod men- dofae & incorivenientes in his fymmetriae con- ficiebantur. kaqu-e negavit Tarchefius, item Py- theus, non minus Hermogenes. Nam is, cum paratam habuiffet marmoris copiam, in Dori- cae aedis perfeclionem commutavit, & ex ea- d«m copia eam lonicam Libero Patri fecit. Sed tamen , non quod invenufla eft fpecies , aut ge- iius, aut formae dignitas ; fed quod impedita efl diftributio, & incommoda in opere trigly- phorimi 8c lacunariorujii diflributione. Namque necelfc efl triglyphos conftitui contra medios tetrantes cohimnarum, iiietopasque , quae in- , ter triglyplios fient, aeque longas effe, quam altas; contraque in angulares cohunnas triglyphi in extrcmis partibus conflituuntur, 8c non con- tra mechos tetrantes. Ita meropae, q<iae pro- xime ad angulares Trlglyphos fiuiit, non c.\'eunt . (ju.i(h-atae , fed oblongiores triglyphi dimidia ktitiidm<'. At qui metopas ae(pi ilcs vohint fi- cere, intcrcolumnia extiema cpntrdhunt trigly-
tti M. VITRUVn POLLIONIS '
phi dimidia latitudlne. Hoc autem five in me- toparum longitudinibus , five in intercolumnio- rum contraftionibus efficiatur , eft mendofum. Quapropter antiqui evltare vifi fant in aedibus facris Doricae fymmetriae rationem. Nos autem exponimus, uti ordo poftulat , quemadmodum a praeceptoribus accepimus ; uti fi quis volue- rit his rationlbus attendens ita ingredi, habeat proportiones expUcatas , quibus emendatas & fme vitiis efficere poffit aedium ficrarum Dori- co raore perfe£iiones. Frons aedis Doricae in loco , quo columnae conftituuntur, dividatur, fi tetraftylos erit, in partes xxviii; fi hexafty- los , XLiv : ex his pars una erit modulus , qui Graece £fi(3dryi? dicitur, cuius moduli conftitu- tione ratiocinationibus efficiuntur omnis operls diftributiones. Craffitudo columnarum erit duo- lum modulorum. : altitudo cum capitulo XIV. Capituli craffitudo unius moduli; latitudo duo- rum & moduh fextae partis. Craffitudo capituli di\ idatur in partes tres , e quibus una phnthus cum cymatio fiat; akera echinus cum annuUs; tertia hypotrachehon. Contrahatur cohimna, ita nti in tertio hbro de lonicis eft fcriptum. Epi- ftyhi akltudo unius moduU cum taenia Sc gut- tis ; taenia moduli feptima; guttarum longitu- do fub taenia contra triglyphos aha cum re- gula parte fexta moduft praependeat. Item epi- llyhi latitndo ima relpondeat Iiypotracheho fummae columnae. Supra epiftylium collocan- di funt triglyphi cum fuis nietopis alti unius
DE ARCHITECTURA LIB. IV. iij
8t dimidiati modiili , lati m fronte unius mo- duli; ita divifi, ut in angularibus columnis ^ in mediis contra tetrantes medios fmt colloca- ti , 8c intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao & poftico terni. Ita relaxatis mediis in- tervallis fnie impeditionibus aditus accedenti- bus erit ad Deorum fimulacra. Triglyphorum latitudo dividatur in partes fex , ex quibus quinque partes in medio, duae dimidiae dex- tra ac finiftra delignentur : regula una in medio deformetur femur, quod Graece y.-/ipk dicitur: fecundum eam canaliculi ad normae cacumen jmprimantur. Ex ordine eorum, dextra ac fmi- ftra, altera femora conftituantur, in extremis par* tibus femicanaliculi interverrantur. Tri^lyphis ita collocatis, metopae, quae funt inter trigly- plios, aeque altae fmt, quam longae. Item in ex- tremis angulis femimetopia fint imprelfa dimi- dia moduli latitudine. Ita enim erit, ut omnia vitia Sc metoparum, & intercolumniorum , Sc lacunariorum , quod aequales divifiones fadlae erunt , emendentur, Triglyphi capitula fexta par- te moduli funt facienda. Supra triglypliorum ca- pitula corona eft collocanda, in proieclura dimi- dia &: fexta parte habens cymatiian Doricum iii imo , alterum in fummo : item cum cymatiis co- rona craffa ex dimidia moduH. Dividendae autcm funt in corona ima ad pcrpendicuhim triglypho- rum Sc ad medias metopas viarum direc^liones & guttarum diftributioncs , iti uti guttae fex in longitudincm, tres in latitudinem pateant; Vilruvius, H
114 M. VITRUVII POLLIOIMS
leliqua fpatla , quod latiores funt metopae 9 quam triglyphi , pura relinquantur, aut fulmi- na fcalpantur : ad ipfumque mentum coronae incidatur linea , quae fcetia dicitur. Reliqua om- nia, tympana, fimae, coronae, quemadmodum fcriptum efl in lonicis, ita perficiantur. Haec ra'- tio in operibus diaftylis erit conflituta. Si vero fyflylon 8c monotriglyphon opus erit faciendum, frons aedis fi tetraftylos erit , dividatur in par- tes xxiir; fi hexaflylos erit , dividatur in par- tes XXXV: ex his pars una erit modulus, ad cpiem (uti fupra fcriptum efl) opera dif^ribuen- tur. Ita lupra hngula epiflylia ^ metopae duae & tri^lyphi hngnh erunt collocandi. In angula- ribus hoc amphus, dimidiatum 8c quantum eft fpatiuin hemitriglyphi. Accedet id in mediano contra fafligium trium triglyphorum &: trium metoparum fpatiirm , ut latius medium inter- columnium accedentibus ad aedem habeat la- xamentum, & adv<3rfus fimulAcra Deorum ad- fpe6lus ^ignitatem. Infuper triglyphorum capi- tula corona eft collocanda habens ( \iti fupra fcriptum eft) cymatium Doricum in imo, alte- rum in fummo. Item cum cymatiis corona craf- fa ex dimidia moduh. Dividendae aut-em funt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum , & ad medias metopas, viarum direcfiones , ^ guttarum diftributiones , Sc reliqua quoque, quemadmodum diftum eft in diaftylis. Colum- nas autem ftriari viginti Ilriis oportet : quae ft planae >erunt, angulos habeant xx defignatoij
DE ARCHITECTURA LIB. IV. 115
firl autem excavabuntur , fic efl forma facien- d.i , ita uti quam magnum eft intervallum flriae, tam magnis ftriaturae paribus lateribus quadra- tum defcribatur: in medio autem quadrato cir- cini centrum collocetur, & agatur linea rotun- dationis, quae quadrationis augulos tangat, &: quantum erit curvaturae inter rotundationem & quadratam defcriptionem , tantum ad for- mam excaventur. Ita Dorica columna fiii gene- ris ftriaturae habebit perfedionem. De adiedKo- ne eius quae media adaugetur, (uti in tertio volumine de lonicis eft perfcripta) ita Sc in his transferatur. Quoniam exterior fpecies fymme- triarum 8c Corinthiorum , Sc Doricorum , & lo- riicorum eft perfcripta , neceffe eft etiam iuterio- res cellarum pronaique diftribuiiones explicare.
C A P U T I V.
De interiore cellarum dr pronai dijlributione.
Diftribuitur autem longitudo aedis , uti latl- tudo fit lougitudinis dimidiae partis , ipfaque cella parte c[uarta lougior fit, quarn eft latitudo tum pariete , qui paries valvarum habuerit col- locationem. Reliquae tres partes pronai ad an- tas parietum procurraut, quae antae columna- rum craffitudinem habere clebent. Et fi aedes erit latitudine maior cjuam pedesxx, duae co- , lunuiae inter duas autas interponantur , quae disiungant pteromatos 8c prouai fpatium. Itern intercolunuua tria , ([uae erunt iuter antas 8cco- lumnas , pluteis marmoreis , five px inieftino
n 2
ti6 M. VITRUVII POLLIONIS
opere fa6lis , intercludantur , ita uti fores ha- beant , per quas itinera pronao fiant. Item fi maior erit latitudo, quam pedes XL, columnae contra regiones columnarum , quae inter antas funt, introrfus collocentur, ^ eae altitudinem habeant aeque , quam quae funt in fronte : crafiitudines autem earum extenuentur his ra- tionibus, uti fi octava parte erunt, quae funt in fronte , hae fiant novem partes ; fni autem jiona aut decima , pro rata parte fiant. In con- trlufo enim aere fi quae extenuatae erunt, non discernentur : fin autem videbuntur graciUores, cum exterioribus fuerint flriae viginti quatuor, in his faciendae erunt xxviil aut xxxil. Ita quod detrahitur de corpore fcapi , ftriarum nu- mero adie^lo adaugebitur ratione quo minus videbitur; & ita exaequabitur dispari ratione columnarum crafiitudo. Hoc autem efficit ea ra- tio, quod ocukis plura 8c crebriora figna tan- gendo maiore vifus circuitione pervagatur. Nam- que fi duae cokimnae aeque craffae lineis cir- cummetientur , e quibus ima fit non flriata , & altera flriata , & circa flrigium cava Sc angu- los flriarum hnea corpora tangat , tametfi co- himnae aeque craffae fuerint, lineae quae cir- cumdatae erunt, non erunt aequales; quod flriai'um & flrigium circuitus maiorem efficiet lineae lon^itudinem. Sin autem hoc ita videbi- tur, non efl aheiium in anguflis locis 8c in con- chifo fpatio graciUores cohimnarum fymmetrias in cpere conllituere , cum habeamus adiutri-
DE ARCHITECTURA LIB. IV. 117
cem flriarum temperaturam. Ipfius autem cel- lae parietum craffitudinem pro rata parte ma- gnitudinls fieri oportet , dum antae eorum craf- fitudinibus columjiarum fnit aecjualss, &C fi ex- Hru^li futuri fmt , quam minutiffimis caementis refte flruantur, Sin autem quadrato faxo auG marmore, maxime modicis paribusque videtuE eife faciendumj quod media coagmenta medii lapides continentes firmiorem facient omnis ope- ris perfeftionem. Item circum coagmenta & cu- bilia eminentes expreffiones graphicoteram ef- ftcient in. adfpe6lu dele(fl.ation€m.
C A P U T V. ^
De aedihus conjiituendis fecundum regiones.
Aedes autem facrae Deorum immortalium ad regiones quas fpecTiare debent, fic erunt confti- tuendae, uti fi nulla ratio impedierit, liberaque fuerit poteilas aedis, fignum quod erit in cella collocatum , fpe^let ad vefpertinam coeli regio- nem ; nti qui adierint ad aram immolantes aut facrilicia facientes, fpeclentad partem cceli orien- tis, & fimulaGlrum quod erit in aede; 8c ita vota fuscipientes contueantur aedem &: orien- tem coeli, ipfaque fimulacra videantur exorien- tia contueri fu})plicantes & facrificantes ; quod aras omnes Deorum neceffe elfe videatur ad orienteni ipe6lare. Sin antem loci natura inter- pellavcrit, tunc convertendae fuut earum ae- dium conftitutiones, uti quamplurirna pars moe- nium c tcmplis Dcorum conlpiciatiu-. Item li
11 3
iiS M. VITRUVn POLLIONIS
fecundnm flumina aedes facrae flent , ita uti Aegypto circa Nilum , ad fluminis ripas viden- tur IpetSare debere. Similiter fi circum vias pu- blicas erunt aedificia Deorum , ita conftituan- tur, uti praetereuntes poffint relpicere, iic ia confpe<Siu lalutationes facere.
i . C A P U T V L
-.? De oJHorum facrarum aedium rationihu^.
Ofliorum autem '^ eorum antepagmentorum in aedibus hae lunt rationes, uti primum con- flituantur , quo genere funt futurae. Genera lunt enim thyromaton haec, Poricum , loni- cum , Atticurges. Horum fymmetriae Dorici ge- rieris confpiciuntur his rationibus, uti corona fumma , cjuae fupra antepagmentum fuperius imponitur, aeque librata fit capitulis fummis co- lumnarum , quae in pronao fuerint. Lumen au- tem hypothyri conflituatur fic, uti quae altitu- do aedis a pavimxnto ad lacunaria fuerit, divi- datur in partes tres femis , & ex eis duae femis partes lumini valvarum altitudine confl^ituantur. Haec autem dividatur in partes duodecim, 8c ex eis quinque & dimidia latitudo luminis fiat in imo : 8c in fummo contrahatur, h erit lumen. ab imo ad fexdecim pedes antepagmenti tertia parte. Sexdecim pedum ad viginti quinque , fu- perior pars luminis contrahatur autepagmenti parte quarta. Si a pedibus viginti quinque ad triginta , furnma pars contrahatur antepagmenti parte o6lava. Reliqua quo altiora eiunt, a,d per-
DE ARCHITECTURA LIB. IV. ii^
pendlculum videntur oportere coUocari. Ipfa au- tem antepagmenta crafia fiant in fronte altitudine lumlnis parte duodecima, contrahanturque iii fummo fuae craffitudinis qiiartadecima parte. Supercilii altitudo , quanCa antepagmentorum iii fumma parte erit- crafiitudo. Cymatium facien- dum eft antepagmenti parte fexta. Proieclura autem q-uanta eft eius craflitiido. Sculpenduni eft cymatium Lesbio cum aftragalo. Supra cy- matium quod erit in fupercilio , collocandum eft hyperthyrum craffitudine fupercilii , ik. m eo fcalpendum eft cymatlum Doncum , aftra- galum Lesbium fima fcalptura. Corona deinde plana fiat cum cymatio : proieclura autem eius erit, quanta altitudo fupercilii , c^uod fupra ait- tepagmenta imponitur. Dextra acfiniftra, pro- ie6i.urae fic funt faciendae, uti crepidines excur- rant, Sc m ungue ipfa cymatia coniungantui\ Sin autem fonico genere futurae erunt , Iiimen altttm ad eundem modum cjuemadmodum iii Doricis fieri videttir: latitudo conftitnatur , ut altitudo dlvidatur in partes duas & dimidiam, eiusque partis unius femis ima luminis fiat la- titudo: contracttirae, ita ut In Doricis. Craffitu- do antepagmentorum altitudine lurninis in fi-on- te quurta.declma parte. Cymatium huius crafli- tudinis fexta : reliqua pars, praeter cymatium , divitlatur in partes duodecim : harum trlnm prima' corfa fiat cum aftragalo , fecunda qiia- tuor, tertia quinquf; eaeque corfae cum aftraga- lis circumcuyrant. Hyperthyra autem ad eundcin
11 4
tao M. VITRmai POLLIONIS
inodum componantur , quemadmodum in Do- ricis hyperthyridibus. Ancones , five protliyri- des vocentur, exfculptae dextra ac fmiftra prae- pendeant ad imi f upercilii libramentum praeter folium. Eae hab.eant in fronte crafTitudinem ex antepagmenti tribus partibus unam , in imo quarta parte gracihores , quam fuperiora. Fo- res ita compingantur , uti fcapi cardinales fmt cx altitudine himinis totius duodecima parte. Inter duos lcapos tympana ex duodecim parti- bus habeant ternas partes. Impagibus diftribu- tiones ita fient, uti divifis altitudinibus in par- tes quinque, duae fuperiori, tres inferiori de- fignentur. Super medium medii impages collo- centur : ex rehquis ahi in fummo , ahi in imo compingantur. Latitudo impagis fiat tympani tertia parte , cymatium fexta parte impagis. Sca- porum latitudines impagis dimidia parte. Iteni jeplum de impage dimidia & fexta parte. Sca- pi, qui funt fecundum antepagmenta, dimi- dium impagis conllituantur. Sin autem valvatae erunt, altitudines ita manebunt, in latitudinem adiiciatur amphus foris latitudo; fi quadriforis futuraeft, ahitudo adiiciatur. Atticurges autem iisdem rationibus perficiuntur , quibus Dorica: praeterea corfae fub cymatiis in antepagmentis circumdantur , quae ita diftribui debent, uti in antepagmentis praeter cymatium ex partibus fe- ptem habeant duas partes. Ipfaque forium or- namenta non fiunt ceroftrota neque bifora, fed valvata, & aperturas habent in exteriores partes.
DE ARCHITECTURA UB. IV. izi
Qnas rationes aediiim facrarum in formationi- bus oporteat fieri Doricis, lonicis, Corinthiis- que operibus, quoad potui attingere, veluti le- gitimis moribus expofui. Nunc de Tufcanicis dispofitionibus , quemadmodum inftitui opor- teat, dicam. :
., C A P U T V I I.
J)e ratione Tujcanica ; de aedihus rotundis , aliis- que generibus aedium facrarum. Locus in quo aedis conftituetur , cum habue- rit in longitudine fex partes , una dempta , re- liquum quod erit , latitudini detur. Longitudo autem dividatur bipartito , & quae pars erit iu- terior , cellarum fpatiis defjgnetur : quae erit proxima fronti , columnarum dispofitioni relin- quatur. Item latitudo dividatur in partes dccem: ex his ternae partes dextra ac fmiftra cellis mi- noribus , five ubi alae futurae fint , dentur , re- li([uae quatuor mediae aedi attribuantur. Spa- tium, quod erit ante cellas in pronao, ita co- lumnis defignetur, ut angulares contra antas , parietum extremorum e regione, coUocentur. Duae mediae e regione parietum , qui inter an- tas &; mediam aedem fuerint, ita dilh-ibuautur , ut inter antas & cohminas priores per medium iisdem regionibus alterae disponantur ; eaeque iiut ima craHitudine altitudiuis parte fcj^tima , akitudo ttrtia parte latitudiuis temph , fumma- que columna cjuarta parte craflitudiuis imae con- trahatur. Spirae earum altac dimidia parte craf-
fi22 M. VITRUVII POLLIONIS;
fitudlnis fiant. Habeant fpirae earum plinthum
ad Gircinum altam fuae cralTitudinis dimidia
parte : torum inluper cum apopFiygi Graffumj
quantum pliuthus- Capituli altitudo dimidia
crafTitudinis. Abaci latitudo, quanta ima crafn-
tudo columnae. Capitulique cranitudo divida^
tur in partes tres , e quibus una plintho, quae
efl pro abaco , decur, altera echino, tertia hy-
potrachelio cum apophygi. Supra columnas tra«
bes compadiles imponantur , uti fmt altitudinis
moduhs iis , qui a magnitudine operis poftula-
buntur. Eaeque trabes compaftiles ponantur-^
ut tantam habeant crafTitudinem, cjuanta fum-
mae columnae erit hypotrachelium, ^ ita fmt
Gompa^lae fubfcudibus Sc fecuricUs, ut compa"
61ura duorum digitorum habeat laxationem.
Cum enim inter fe tangunt, Sc nou fpiramen-
tum <k perflatum venti recipiunt , concalefa-
ciuntur, 8c celeriter putrefcunt. Supra trabes
& fupra parietes traiefturae mutulorum, parte
quarta altitudinis columnae, proiiciantur. Item
in eurum frontibus antepagmenta figantur, fu-
praque ea tympanum fafbgii ex flru6lura feu
cle materia coUocetur. Supraque id faftigium,
culmen cantherii, templa ita funt collocanda,
ut ftillicidium tefti abfoluti tertiario refpon-
deat. Fiunt autem aedes rotundae, e quibus
aliae Monopterae ^ fme cella columnatae, con-
flituiintur , ahae Per/pteras dicuntur. Quae fmo
cellafiunt, tribunal habent ^ afcenfum ex fuao
diametri tertia parte : infuper flylobatas colum-
DE ARCHITECTURA LIB. IV. 113
nae conflitimntiir tani altae, quanta ab extre- mis ftylobatarum parietibu* eft diametros, craf- fae altitudinis fuae cum capitulis k fpiiis clecu- mae partis. Epiftylium altum columnae craffi- tudinis dimidia parte. Zophorus k reliqua quac inff.per imxponuntur, ita uti in tertio volumine de fymmetriis lcrfpfi. Sin autem Peripteros ea aedes conftituetur, duo gradus k llylobatae ab imo conftituantur: deinde cellae paries eoUo- cctur cum receflu eius a ftylobata circa partem latltudinis cjuintam , medioque valvarum locus ad afcenfum relinquatur. Eaque celia tantam habeat diametrum praeter parietes & circuitio-' nem , quantam altitudmcm columna fupra fty- lobatam. Columnae circum cellam iisdem pro- portionibus fymmetriisquc disponantur. In me- dio te6li ratio ita liabeatur , uti quanta diame- tros totitjs operiserit futura, dimidiaaltitudo fiat tholi praeter florem. Flos autem tantam habeat magnitudinem , quantam halnierit in fummo co- lumnae capituhmi praeter pyramidem. ReUqua , uti fupra lcripta funt ea , proportionibus atque fymmetriis facienda videntur. Item generibus aliis conflituuntur aedes ex iisdem fymmetriis ordinntae , & alio gcnere di^^pofitioncs habentes, nti efk Cafloris in Circo Flaminio i^" inler duos lucos Veiovis. Item Aricino nemori l^ianae co- lumnis adieftis dextra ac fniiflra ad humeros pronai. Hoc autem gencre primo fa(!:la aedes, uti eft Caftoris in Circo, Atlic-nis in arce, & in Atticii Sunio, Palladis Mincrvac. Earum noa
124 ^f- VITRUVII POLUONIS
allae, fed eaedem fiint proportiones. Cellae enim longitudines duplices funt nd latitudines , 8c uti reliqua ex his: omnia, quae folent effe in fron- tibus, ad latera funt translata. Konnulli etiam de Tufcanicis generibus fum-entes columnarum dispofitiones , transferimt in Corinthiorum &; lo- nicorum operum ordinationes. Quibus enim lo» cis pronao procnrrunt antae , in iisdem e regio- re cellae parietum columnas binas collccantes efficiunt Tufcanicorum & Graecorum operum communem ratiocinationem. Alii vero removen- tes parietes aedis, ^ applicantes ad intercolum- nia pteromatos , fpatio parietis fublati efficiunt amphim laxamentum cellae. Reliqua autem prcH- portionibus & fymmetriis iisdem confervantes aliud genus figurae nominisque videntur Pfeu' doperipterum procreaviffe. Haec autem genera propter ufum facriftciorum convertuntur.. Non enim omnibus Diis iisdem rationibus aedes funt faciendae , quod alius alios, varietate lacrorum, religionum habet effeclus. Omnes aedium facra- rum ratiocinationes, uti mihi traditae fiuit, ex- pofui , ordinesque 8c fymmetrias earum parti- tionibus diflinxi, 'k. quarum dispares funt figu- rae , & quibus discriminibus inter fe funt dispa- ratae , quoad potui, fignificare fcriptis curavi. IVunc de aris Deorum immortalium , uti aptam conffitutionem habeant ad facrificioium ratio'- nemj dicam.
DE ARCHITECTURA LIB. IV. izj
CAPUT VIII.
De aris Deorum ordinandis.
Arae fpeftent ad orientem , ^ femper infe- riores fmtcollocatae, quam fimulacra, quae fue- rint in aede ; uti fufpicientes divinitatem qui fupplicant & facrificant , disparibus altitudini- bus ad fui culusque Dei decorem componan- tur. Altitudines autem earum fic funt explican- dae , uti lovi omnibusque coeleftibus quam ex- celfiffimae conflituanlur; Vellae , Terrae, Ma- rique humiles collocentur : ita idoneae his in- ftitutionibus expficabuntur in mediis aedibus ararum deformationes. ExpHcatis aedium facra- rum compofitionibus in hoc hbro, in lequenti de communium operum reddemus diflributio- nibus exphcationes.
IZ^
M. VITRUVII POLLIONIS /
D £
ARCHITECTURA
L I B E R Q U I N T U S.
' P R A E F A T I O.
yJ' u I amplioribus voluminibus , Imperator , ingf nii cogitationes praeceptaqiie explicaverunt, maximas ivC egregias adiecerunt fuis lcriptis au- ^loritates : quod etiam vel in noftris quoque fl:u- diis res pateretur, ut amplificationibus auctori- tas & in his praeceptis augeretur; fed id non eft, quemadmodum putatur , expeditum. Non enim de archite^lura fic fcribitur„ ut hiftonae aut poemata. Hiftoriae per fe tenent le<^ores ; habent enim novarum rerum varias exfpectatio- nes : poematum vero , carminum metra 8c pe- des, ac veiborum elegans dispohtio , & fenten- tiarum inter perfonas, ^ verfuum diftincla pro- nuntiatio , prole61ando fenfus legentium , per- ducit fnie offenfa ad fummam lcriptorum ter- ininationem. Id autem iu archite(SliU"ae confcri- ptionibus non poteft fieri, quod vocabula j ex
M. VITRUVII P. DE ARCHIT. L. V. 127
^rtis propria necefTitate concepta , inconfueto fermone obiiciunt fenfibus obfcuritatem. Cum ea ergo per fe non fnit aperta , nec pateant eo- rum in confuetucline nomina, tum etiam prae- ceptorum late vagantes fcripturae fi non contra- hantur, 2c paucis & perlucidis fententiis expli- ceritur, frequentia muititudineque fermonis iin- pediente , incertas legentium efficient cogitatio- nes. Itaque occultas nominationes commenfus- que e membris operum pronuntians utmemo- riae tradantur , breviter exponam. Sic enim ex- pedltius ea recipere poterunt mentes. Non mi- inis, cum animadvertiflem diftentam occupatio- nibus civitatem publicis k. privatis negotiis, paucis iudicavi fcribendum, iiti anguflo fpaiio vacuitatis ea legerites breviter perciper« pofl^jnt. Etiamque Pythagorae , hisque qui eius haerefim. fuerunt fecuti, placuit cubicis rationibus prae- cepta in voluminibus fcribere , conftituenint- que cubum ccxvi verfuum, eosque nan plus quam tres in una confcriptione oporterc efTe putaverunt. Cubus autem eft corpus ex fex la- teribus aequali latitudiue planitierum pcrqua- dratum. Is cum efl ia<^us, quam in j^artem in- cubuit, dum eft iutadus, immotam habet fla- bilitatem: uti funt etiam tclferae , quas in al- veo hidentcs iaciunt. Manc autem fur iUtudi- nem ex eo fumpfif[e videntur, quod is nume- rus vcrfuum , uti cubus , in queuicunque fen- iuni iufcderit, immoram efficiat ibi memoriae ftabiUtatcni. Graeci quo(pic poctae comici in-
ii8 M. VITRUVII POLLIONIS / T
terponentes e choro canticum , diviferimt fpa* tia fabularum : ita partes cubica ratione facien- tes, intercapedinibus levant aclorum pronun- tiationes. Cum ergo haec naturali modo fnit a maioribus obfervata , animoque advertam inu- fitatas & obfcuras muhis res effe mihi fcriben- das, quo facihus ad fenfus legentium pervenire poITmt, brevibus voluminibus iudicavi fcribe- re. Ita enim expedita erunt ad inteliigendum , eorumque ordinationes inflitui , uti non hnt quaerentibus feparatim colhgenda , fed e cor- pore uno &: in finguhs voluminibus generum haberent exphcationes. Itaque , Caefar , tertio S: quarto volumine aedium facrarum rationes expofui. Hoc hbro pubhcorum locorum expe- diam dispofitiones. Primuraque, forum uti opor- teat conftitui, dicam; quod in eo & pubhca- rum &: privatarum rerum rationes per magiflra- tus gubernantur. ■
r C A P U T I. '", '
De foro bafilicisque.
Graeci in quadrato , amphfhmis ^ duphcibus porticibus , fora conftituunt, crebrisque colum- nis & lapideis aut marmoreis epiflyhis adornant, & fupra ambidationes in contignationibus fa- ciunt. Itahae vero urbibus non eadem eft ratio- ne faciendum , ideo quod a maioribus confue- tudo tradita eft , gladiatoria munera in foro da- ri. Igitur circum fpe^lacula fpatiofiora interco- lumnia diftribuantur, cijccaque in porticibus ar*
DE ARCHITECTURA LTB. V. 129
gentariae tabernae , menianaqiie fuperioribus coaxationibus collocentur , quae & ad ufum & ad ve6ligalia publica refte erunt dispofita. Ma- gnitudiiies nutem ad copiam hominum oportet fieri; ne parvum fpatium fit ad ufum , aut ne propter inopiam populi vaftum forum videatur. Latitudo autem ita finiatur , uti longitudo ia tres partes cum divifa fuerit , ex his duae par- tes ei dentur. Ita enini oblonga erit eius forma- tip , &: ad fpe61aculorum rationem utiHs dispo- fitio. Cohimnae fuperiores quarta parte mino- res, quam inferiores, funt conftituendae; pro- pterea quod oneri ferendo , quae funt inferio- ra, firmiora debent eile, qiiam fuperiora. Noii minus , quod etiam nafcentium oportet imitari naturam, ut in arboribus teretibus , abiete, cu- preffo, piiui, e quibus nulla non craflior efi ab radicibus, deinde crefcendo progreditur in al- titudinem , naturah contraclura peraequata na- fcens ad cacumen. Ergo fi natura nafccntium ita poftuhit, refle efl conftitutum & akitudiuibus & craffuudinibus fuperiora inferiorum fieri con- tra6liora. Bafihcarum loca adiunc^a foris, (piam. calidiffimis partibus oportet conflitui, ut per hiemem fine moleflia tempelhitum fe con(erre in eas negociatorcs poflint. Earumciue kitituch- iies ne minus quam ex tertia, ne phis quam ex dimidia longitudinis parte conflituantur, ni(i lo- ci natura inipedierit , is: aliter coegerir lymrue- rriam comnnitari. Sin autem hjcus crit amphor in hnv^ituchue j Ciukidica iu cxtiLnus conlU- Vitiuvius, 1
«<&
T-"*'
I 1 i i I 1 « S S 1 ^ I » ¥ m • « ■ 9 « « •^■^* » » •
fffffffifffffliifiiiiatf^iifi fffffllfi Illlfliillfllllllll
ffffffftl lllllllll I. ■ I ■ I. i f fffffftlflflfllflfliflllllllllltl
ffffffffffiiiiiiffifli »JJ*jAA
I f f f f i f f f a f I fl f f I fl I fl **jj*jy^ fl f f f f 1 f r f.i r fl f fl ■ *JJJAJJJJjX^
i fl f I i>
fl f f f r
fl 1 f 1 { I
f f 1 1 1
t f f r f I
f f I 1 I
t I t I i
fl i i f fl f f f f « I
f f I i I f t t i
f f f « I f 1 f f I I
f f f I f f f I f fl t
i^f f ff f ., t t I t I f ^
f *JJ K t t t t f fl
— -^
3«e -iiStoWSSaaGBK-^ iiasJ^i:* ^iOiuSeL^ fAOeSlHBaK:^^
■y^f*^,- ^im >emjw. -V5^IW 5^:
II
1 t
.'.
I
I I
1
) I
l.t^l I I.I.IJ.».!^» llltlllBlllll
I I l.l I l.l.l • llllillllllllll
I I i I I I t.l.»^l tlllllllL & 1 l \ V
i.i i.i I in-» • iiiiiiii » » 1 1 1 x^
• • ».l ».».1.1 » • i 1 » I » » 1 i i 1 i 1 iS
^.■.■-■.■.•.•.'••-•." • ■.^ »»11111111 I. ».».».».» ».»»•» »ii»»»»»illii\
l.l.i.l.l.i l.l.l.l.l IIIIIIIII1111 llll»»»iB»»liliilit»iiii
I I II 111» I I I » I I I I I 1 I I 1 11 1
»^»»111 t^i 1 1
^•l»^»»> I 111 1 \
1111 »1111 ^i » 1 1
*i^*i^ ^i^orUK^ 3iW«ft ti«F»T ^»<t3i5^^ awj :«*►
jW^»^!»? ^>
5\iv^i»>to 4i^ii^ .Va^^ljiijj^.;^ «^^jEtuli^
. . >>5n :^»»ii* .<v>dv<^w:ftj*?6 <^^ ?tt^Vf^ %«!itw?t «N§^?-^
■ • ■ ■ - : ^ 4*;+»*
V ■ . . . : ^j^v
- • .,..■.. ;,;s:
114
1 1 1 1 1
»» »
.V
.».'.'» vM'M^
£ 3 c M. VITRUVII POLLIONIS
tuantur, uti funt in lulia Aquiliana. Columnae bafilicarum tam altae , quam porticus latae fue- rint, faciendae videntur. Porticus, quam me- dium fpatium futurum eft , ex tertia fmiatur. Co- lumnae fuperiores minores quam inferiores (uti fupra fcriptum cft) conftituantur. Pluteum quod fuerit inter fuperiores columnas, item quarta parte minus quam fuperiores columnae fue- lint, oportere iieri videtur; uti fupra bafilicae Gontisnatlonem ambulantes ab nesotiatoribus ne confpiciantur. Epiftylia, zophori, coronae, €X fymmetrils columnarum, ut in tertio libro di- ximus, expHcentur. Non minus fummam digni- tatem & venuftatem poflunt habere comparatio- nes haQIicarum, quo genere Coloniae luliae Fa- neflri collocavi, curavique faciendam j cuius proportiones & fymmetriae fic funt confiitutae. Mediana teftudo inter columnas ei\ longa pe- des cxx, lata pedes LX. Porticus eius circa te- fludinem inter parietes & columnas , lata pedes XX. Columnae altitudinibus perpetui:i cum ca- pitulis , pedum L; craffitudiiubus quir.um, ha- bentes poft fe paraftatas altas pedes xx , latas pedes duos fcinis, craflas pedem unum femis , quae fufiinent trabes , in quibus invehuntur porticuum contignattones. Supraque eas aliae paraf^atae pedum xviii, latae binum , ciaffae pedem , quae excipiunt item trabes fuflinentes cantherium & porticus quae funt fubmiffa infra teftudinem tecta. Reliqua fpatia inter paraftata- xum k. columnarum trabes per intercolumnia
DE ARCHITECTURA LIB. V. 131
Inminlbus funt reli(Sla. Columnae funt m lati- tudine teftudinis cnm angularibus dextra ac fmi- ftra, quaternae 5 in longitudine, quae efl: foro proxima, cum iisdem angularibus viii; ex al- tera parte cum angularibus vi, ideo quod me- diae duae in ea parte non funt pofitae, ne im- pediant adfpe^lus pronai aedis Augufti, quae eil in medio latere parietis bafilicae^LCollocata , fpc^tans medium forum 8c aedem lovis. Item tribunal efl in ea aede hemicycli fchematis, mi- r«ore curvatura formatum. Eius autem hemicy- ch in fronte eft intervallum pedum XLVI, in- trorfus curvatura pedum XV , uti eos qui apud magiflratus flarent , negotiantes in bafdica ne im- pedirent. Supra columnas ex tribus tignis bipe- dahbus compaclis trabes funt circa coUocatae , eaeque ab tertiis columnis , quae funt in inte- liori parte, revertuntur ad antas , quae a pro- nao procurrunt , dextraque & fmiftra hemicy- chmi tangunt. Supra trabes contra capitula ex fulmentis dispofitae pilae funt coUocatae , altae pedibus tribus, latae quoquoverlus quaternis. Su- pra eas ex duobus tignis bipedahbus trabes ever- ganeae circa funt collocatae, quibus inluper tran« ilra cum capreoUs coUimnarum coutra corpora ^Sc antas & parietes pronai coUocata luftinent ununi culmen perpetuae bafiUcae, alterum a mccUo fiipra pronaum aedis. Ita faftigiorum duplex na- ta dispoUtio, extrinfecus tedi, & interioris aUae teftucUnis , praeftat fpeciem venuftam. Item lubLita epiftyUorum ornamcnta , ^ pluteorum
1 *
i^i M. VITRUVII fOLLlONIS
columnarumque fuperiorum dinributio, ope- rofam detrahit molefliam , fumptusque immi- nuit ex magna parte fummam. Ipfae vero co- Inmnae in altitudine perpetua fub trabe teflu- diiiis perdut^ilae, & magnificentiam impenfae, & auiSLoritatem operi adaugere videntur.
C A P U T I L
De aerario , carcere^ <ir curia.
Aerarium, carcer, curia, foro funt coniun- genda , fed ita uti magnitudo fymmetriae eo- rum foro refpondeat. Maxime quidem curia in- primis efl. facienda ad dignitatem municipii five civitatis. £t fi quadiata erit, quantum habue- arit latitudinis, dimidia addita conllituatur alti* tudo : fni autem oblonga fuerit, longitudo ^ iatitudo componantur , & fumma compofita, eius dimidia pars fub lacunariis altitudini detur. -Praeterea praecingendi funt parietes medii co- 1'onis ex inteftlno opere , aut albario, ad dimi- tliam partem altitudinis. Quae fi non erunt , vox ibi disputantium elata in altitudinem , intelle- ^ui non poterit efle audientibus. Cum autem coronis pnecin£li parietes erunt , vox ab iis mo« rata , prius quam in aere elata diflipetur, au- libus erit intelleda.
CAPUT III. ^■'
De theatro , eiusque falubri conjlitutione. Cum forum conftitutum fuerit, tum Deo- rum immoriaiium diebus feitis ludoium fpe-
DE ARCHITECTURA UB. V. 133.
£lationibus eligendus eft locus theatro quam fa-> luberrimus, uti in primo libro de falubritatibus, in moenium collocationibus efl fcriptum. Pet- ludos enim cum coniugibus & liberis perfeden- tes deleclationibus detiuentur, & corpora pro-^ pter, voluptatem imraota patentes habent ve-^ nas, in quas infidunt aurarum flatus: qui fi a, legionibns paluftribus aut aliis regionibus vitio- fis advenient, nocentes fpiritus corporibus in- fundent. Itaque fi curiofius eligetur locus thea- tro, vitabuntur vitia. Etiamque providendum eft , ne impetus habeat a meridie. Sol eiiim cum implet eius rotunditatem , aer coiiclufus cur- vatura , neque habens poteft.atem vagandi, ver- fando confervefcit, 8c candens adurit excoquit- que & imminuit e corporibus humores. Ideo maxime vitandae fimt liis rebus. vitiufae regio- nes, & eligendae fahibres. Fur^dameivtorum au- tem, fi in moutibus fuerit , faciUor erit ratio : fed fi necelfitas coegerit in plaiio aut pahiftri loco ea conftitui, folidationes fubftru(Siionesque ita erunt ficiendae , quemadmodiim de funda- tionibus aedium facratum iu tertio hbro ell fcri- ptum. Infuper fimdamenta lapideis 8c marmo- reis copiis gradationes ab lubftru<itione fieri de- bent. Praecinfliones ad altitudines theatrorum pro rata parte facieudae vidcntur , neque altio- res, quam qup.nta praecindionis itiueris ht hiti- tiido. Si enim excelfiores fuerint, repellent ^ eiicient in fuperiorem partem vocem. , nec pa- ticutur iu (edibus fumniis, quac iunt funta
13 '
134 ^^- VITRUVII POLLIONIS
praecin6liones , verborum cafus certa fignifica- lione ad aures pervenire. Et ad fummam ita eft gubernandum , uti linea cum ad imum gradum & ad lummum extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat : ita vox non im- pedietur. Aditus complures Sc Ipatiofos oportet disponere, nec coniunctos lupeiiores inferiori- bus, fed ex omnibus locis perpetuos, 8c dire- €ius fme inverfuris faciendos ; uti cum popu- lus dimittitur de fpeftaculis, .ne comprimatur, fed habeat ex omnibus locis exitus leparatos fi- ne impeditione. Etiam diligenter eft animadver- tendum, ne fit locus furdus, fed ut in eo vox quam clariflime vagari poflTit. Hoc vero fieri ita poterit, fi locus eledus fuerit, ubi impediatur refonantia. Vox autem efi: fpiritus fluens , Sc ae- ris idu fenfibilis auditui. Ea movetur circulorum rotundationibus infinitis : uti fi in ftantem aquam lapideimimifTo nafcanturinnumerabiles undarum circuli crefcentes a centro, & quam latiflimQ poffint vagantes, nifi anguftia loci interpellave- rit , aut aliqua ofienfio , quae non patitur defi- ^nationes earum undarum ad exitus pervenire. Itaque cum interpellentur offenfionibus, primae redundantes infequentium disturbant defignatio- nes, Eadem ratione vox ita ad circinum efficit motiones. Sed in aqua circuli aequa planitie in latitudinem moventur : vox & in latitudineni progreditur, & altitudinem gradatim fcandit. Igi- tur ut in aqua undarum defignationibus, ita in VQce cum offeufjo nuUa pnmam undam intex-*
DE ARCHITECTURA LIR V. 155
pellaverit , non disturbat fecundam , nec infe- quentes, fed omnes fine refonantia perveniunt ad imorum Jlt' fummorum avires. Ergo veteres ar- ehitefti , natiirae veftigia perlecuti indagationi- bus vocis , fcandentes theatrorum perfeceruns gradationes , 8c quaefiverunt per canonicam ma- thematicorum 8c muficam rationem , ut quae- cunque vox effet in fcena , clarior & fuavior ad fpe^latorum perveniret aures. Uti enim organa in aeneis laminis aut corneis, diefi , ad chor- darum fonituum claritatem perhciuntur; fic thea» trovum per harmonicen ad augendam vocem ratiocinationes ab antiquis funt conflitutae.
C A P U T I V.,
De harmonia. . ,'
Harmonia autem eft mufica literatura obfcu- ra & difficihs , maxime quidem, quibus Grae- cae hterae non funt notae: quam fi vohimus exphcare , neceffe eft etiam Graecis verbis uti, quod nonnuUa eorum Latinas non. habent ap- pellationes. Itaque ( ut potero ) quam apertill]- me ex Ariftoxeni fcripturis interpretabor, & eiu3 diagramma fubfcribam, finitionesqwe fonituuut defignabo ;. uti, qui diligentius attenderit , faci- lius pevcipere pollit. Vox enim mutationibus cimi fle^lltur, alias ht acuta , alias gravis : duo- busquo raodis movetur j e cpiibus unus habet ef- fe6lu3Continuatos , altcr diflantes. Continna vox. neque in fniitionibus conhflit, ne(|ue in loco liflo, effjcitquje terrniaationes noii apparenees , ii>
I4
136 M. VITRUVII POLLIONIS
tervalla autem media patentia, uti fermone cum dicimus, fol , Inx , flos, nox. Nunc enim nec unde incipit , nec ubi defmit imelligitur, fed neque ex acuta fscta efl gravis , nec ex gravi acuta dpparet auribus. Per diftantiam autem e contrario. Namque cum fleclitur in mutatione vox, flatuit fe in alicuius fonitus finitionem ; deinde in alterius ; & id ultro citroque crebro feciendo inconftans apparet fenlibus, uti in can- tionibus cum fle£lentes voces varietatem faci- mus modulationis. Itaqne intervallis ea cum ver- fatur, & unde initium fecit, 8c ubi defiit, ap- paret in fonorum patenribus finitionibus. Me- diana autem carentia intervallis obfcurantur. Genera vero modulationum funt tria. Primum quod Graeci nominant ccp^o-Ax-j : lecundum , Xpa^oL : tertium , hiciroyo'/. Eft autem harmoniae modulatio ab arte concepta , & ea re cantio eius maxime gravem 8c egregiam habet au61ori- tatem. Chroma fubtili folertia ac crebritate mo- dulorura fuaviorem habet deleclationem. Dia- toni vero , quod naturalis eft , facilior eft inter- vallorum diftantia. In his tribus gcneribus diifi- miles funt tetrachordorum dispofitiones , quod harmonia tetrachordorum 8c tonos & diefes ha- bet binas. Diefis autem eft toni pars quarta : ita in hemitonio duae diefes funt collocatae. Chromati duo hemitonia in ordine funt com- pofita : tertium trium hemitoniorum eft inter- vaUum. Diatoni duo funt continuati toni : ter-» <^tium hem-itonium finit tetjachoxdi magnitudi-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 137
nem. Ita in trlbiis generlbus tetrachorda ex duo- bu3 tonis Sc hemitonio funt peraequata. Sed ipfa cum feparatim uniuscuiusque generis fmibus coniiderantur , difllmilem habent intcrvallorum defignationem. Igitur intervaila tonorum & he- mitoniorum & tetrachordorum in voce divifit natura, finivitque terminationes eorum menfu- ris intervallorum quantitate , modisque certis diflantibus conftituit quaUtates : quibus etiam artifices , qui organa fabricant , ex natnra confti- tutis utendo, comparant ad concentus convenien- tes eorum perfeCtiones. Sonitus , qui Graece q)%yyoi dicuntur , in unoquoque genere funt de- ccm 8c odo: e quibus 06I0 funt in tribus generi- bus perpetui Sc ftantes , reliqui decem cum com- muniter modulantur , funt vagantes. Stantes au- tem funt, qui inter mobiles interpofiti conti- jient tetrachordi coniun^lionem , 8c e generum discriminibus fuii finibus funt permanentes. Ap« pellantur autem lic : proslambanomenos , hypa- tehypaton , hypitemefon, mefe, netefynemme- nou, paramefe, n.etediezengmenon , netehyper» bolaeon. Mobiles autem funt, qui in tetrachordo inter immotos dispofiti , in generibus Sc locis loca mutant. Vocabula autem habcnt hacc : parhypa- tehypaton , lichanoshypaton, parliypatcmcfon , lichanosmefon , tritefynemmenon , paranetefy- nemmenon, tritediezeugmenon , paranetediezeu- gmenon, tritehyperbolaeon , paianetchyperbo- laeon. Eiautcm (jui moventur, recipiinit virtutes alias. IntervaUa eniin 8c diUautius habcnt crcfcen-'
138 M. VITRUVII POLLIONIS
tes. Itaqueparhypate, quae m harmonia diftat ab hypate dieri , iu chroma^te mutata habet hemito- nium , in diatono vero tonum. Qui lichanos in harmonia dicitur , ab hypate diftat hemitonium : in chroma translatus, progreditur duo hemitonia, in chatono diftat ab hypate tria hemitojiia. Ita decem fonitus propter translationes in generibus efficiunt tripHcem modulationum varietatem. Tetrachorda autem funt cjuinque : primum gra- viflimum, quod Graece dicitur l/Vjktcv: fecun-' dum medianum , quod appellatur (xkoy : tertium coniunftum , quod ffyvi^/iiEyov dicitur: quartum, disiun^lum , quod S is^svy (xs^^oy nom'm3.tur: quin» tum , quod efl acutiflimum , Graece •jnsp^SoKa.m dicitur. Concentus quos natura hominismodu- lari poteft , Graeceque (rvi^Qcoyixi dicuntur , funt fex , diateffaron , diapente , diapafon , diapafon cum diateflaron , diapafon cum diapente , dis- diapafon. Ideoque ^ a numero nomina recepe- lunt, quod cum vox conftiterit in una fono- rum finitione , ab eaque fe fle6lens rautaverit, & pervenerit in quartam terminationem , appel- latur diateifaron, in quintam diapente, in ofta- vam diapafon, in o^lavam Sc dimidiam diapafou & diateifaron, in nonam & dimidiam diapafon, Sc diapente , in quintamdecimam disdiapafon. Non enim inter duo intervalla cum chordarum fonitus aut vocis cantus fadus fuerit , nec in ter- tia , autfexta, aut feptima poffunt confonantiae fieri. Sed ( ut fupra fcriptam eft ) diateffaron & diapente. k ex ordine ad disdiapafon convenien-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 139
tes k natiira vocis congruentls habent fmitio- nes , k ei concentus procreantur ex coniun6lio-'. jie fonituum, qui Graece (pHjyoi dicuntur.
C A P U T V,
De theatri vafis, Ita ex his indagationibus , mathematicis ratlo- nibus tiunt vafa aerea pro ratione magnitudinis theatri: eaque ita fabricentur, ut cum tangun- tur , fonitum facere polhnt inter fe , diateflaron , diapente, ex ordine ad disdiapafon. Poftea m- ter fedes theatri , conftitutis ceUis , ratione mu- fica ibi collocentur, ita uti nuUum parietem tangant, circaque habeant locum vacuum & a fummo capite fpatium : ponanturque inverfa, k. habeant in parte, quae fpedat ' ad fcenam, fuppohtos cuneos, ne minus altos femipedem : contracpie eas cellas rermquantur aperturae infe- liorum graduum cubihbus, longae pedes duos , altae femipedem. Delignationes autem earum quibus in locis conflituantur , hc exphcentur, Si non erit ampla magnitudine theatrum, me- dia altitudinis transverfa reo;io defi2;netur , & m ea tredecim cellae , duodecim aequahbus inter- vaUis diftantes confornicentur, uti ea echea , quae fupra fcriptafunt, ad neten hyperbolaeoii lonantia , in ceUis , quae funt in cornibus ex- tremis, utraque parte prima coUocentur : fecun- da ab extremis chateffaron ad neteu diezeugme- Tion : tcrtia chatellaron ad neten paramefon : quaita diatefTaion ad neteu fynemmenon : quin-
:t40 M. MTRUVn POLLIONIS
ta diatefTaron ad mefen : fexta diatefTaron ad hypatenmefon : in medio unum diateflaron ad hypatenhypaton. Ita hac ratiocinatione vox ab. fcena uti ab centro profufa fe circumagens, ta- cluque feriens fingulorum vaforum cava, exci- taveiit au6tani claritatem ^ & concentu conve- nientem fibi confonintiam. Sin autem amplior erit magnitudo theatrl, tunc altitudo dividatuf in partes quatuor, uti tres efficiantur regionea cellarum transverfe defignatae , una harmonlae , altera chromatos, tertia diatoni : & ab imo, quae erit prima , ea ex harmonia collocetur , ita iiti in minore theatro fupra fcriptum eil. In me- diana autem parte , prima in extremis cornibus ad chromaticen hyperbolaeon habentia fonitum ponantur : iri fecundis ab his diateffaron , ad chro- maticen diezeugmenon : in tertiis diatefiaron, ad chromaticen fynemmenon : in quartis diateffa- lon ad chromaticenmefon : quintis diateffaroni ad chromaticenhypaton : fextis ad paramefen^ quod & ad chromaticen hyperbolaeon , diapen-. te, & ad chromaticenmefon , diateffaron , ha-< beant confonantiae communitatera. In media nihil efl: collocandum, ideo quod fonituum, nulla alia qualitas in chromatico genere fym- phoniae confonantiam poteft habere. In fum- ma vero divifione Sc regione cellarum, in cor- iiibus primis ad diatonon hyperbolaeon, fabrii cata vafa fonitu ponantur : in fecundis diateffa- ron ad diatonondiezeugmenon : tertiis diateffa- lon ad diatononfynemmenQn : quaxtis diateffaf
DE ARCHITECTURA LIB. V. 141
ron Sid diatononmefon : quintis diateffaron ad diatononhypaton : fextis diateffaron ad proslam- banomenon ; in medio ad mefen , quod ea ^ ad proslambanomenon , diapafon , & diatonon hypaton , diapente habet fymphoniarum com- munitates. Haec autem fi quis voluerit ad per- feftum facile perducere, animadvertat in extre- mo Ubro diagramma mufica ratione defignatum , quod Arifloxenus magno vigore & induflria , generatim divifis modulationibus conflitutum rehquit : de quo fi quis ratiocinationibus his attenderit, & ad naturam vocis & ad audien- tium d^jlecfationes facihus valuerit theatrorum efficere perfe(ftiones. Dicet ahquia forte, multa theatra Romae quotannis fa(i^a efle , neque ul- lam rationem harum rerum in his fuiffe. Sed er- ravit in eo, quod omnia pubhca lignea theatra tabulationes habent complures , quas necefie efl fonare. Hoc vero hcet animadvertere etlam a ci« tharoedis , qui fuperiore tono cum volunt ca« nere , advertunt fe ad fcenae valvas , & ita re- cipiunt ab earum auxilio confonantiam vo- cis. Cum autem ex folidis rebus theatra con- ftltuuntiir, id cfl ex ftruftura caementorum , la- pide, marmore, quae fonare non poflunt, tunc ex liis hac ratione IVmt exphcanda. Sin autem quaeritur, in quo theatro ea fmt fac^a , Romae non pofhimus oflendere , fed in Italiae regio» nlbus , & in pluribus Graecorum civitatibus. Ktiamque au6torem habemus L. Mummium, qui diruto thtatro Gorinthiorum , eius aenea
J4i M. VITRUVII POLLIONIS
Komam deportavlt , & de manubiis ad aedem Lunae dedicavit. Multi etiam follertes arcliite- ^i , qui in oppidis non magnis theatra confti- tuerunt , propter inopiam fiftilibus doliis ita fonantihus ele6lis, hac ratiocinatione compofi- tis perfecerunt utililfimos efte61us.
C A P U T V L ;
De co7iformatione theatri facienda. Ipfius autem theatri conformatio fic eft fa- cienda , uti quam magna futura eft perimetros imi , centro medio collocato circumagatur linea rotundationis , in eaque quatuor fcribantur tri- cona paribus lateribus & intervalhs , quae ex- tremam lineam circinationis tangant : quibus et- iam in chiodecim fignorum coeleftium defcri- ptione aftrologi cx mufica convenientia aflro- ■rum ratiocinantur. Ex his trigonis cuius latus fuerit proximum fcenae ea regione quae praeci- clit curvaturam circinationis, ibi fniiatur fcenae frons , 8c ab eo loco per centrum parallelos hnea •ducatur, quae disiungat profcenii pulpitum & orcheftrae regionem. Ita latius fadlum fuerit pul- pitum , quam Graecorum , quod omnes artifi- ces in fcena dant operam. In orcheftra autem fenatorum funt fedibus loca defignata : & eius pulpiti altitudo fit nepluspedum cjuinque, uti qui in orcheftra federint , Ipeftare poflint om- jiium agentium geftus. Cunei fpeclaculorum in ,theatro ita dividantur, uti ans:iili trigonorum, ^qui currunt circum curvaturam circinationisj di-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 143
tlgant afcenfus fcalasque inter cimeos ad primam praecin£lionem. Supra aiirem alternis itineribus fuperiores cuneimedii dirigantur. Hi autem qui funt in imo, 8c dirigunt lcalaria, erunt nume- ro feptem : reliqui quinqiie fcenae defignabunt Compofitionem , 8: unus medius contra fe val- vas regias habere debet : & qui erunt dextra ac fniirtra , hofpitalium defignabunt compofitio- nem : extremi duo fpeftabunt itinera verfura- rum. Gradus ipeiflaculorum , ubi fubfellia com- ponautur, ne minus alti fint palmopede,, ne plus pede ^ digitis fex. Latitudines eorum ne phis pudes duo lemis , ne minus pedes duo con- ftituantur.
C A P U T VII.
De porticu cir reliquis partihus theatri. Te6lum porticus , qiiod futurum eft in fum- ma gradatione, cum fcenae altitudine hbratum perficiatur ; ideo quod vox crefceus, aequahter ad fummas gradationes , & ted.um perveniet. Namciue fi non erit aequale , quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam altitudinem, ad quam pcrveniet primo. Orclieftra inter gra- dus imos, qiiam diamctron habuerit , eius fexta pnrsfumatur, &: in cornibus uirimque achtus , ad eius menfurae perpendiculum inferiores fe- des praecidantur , & quae praecifio fuerit, ibi conftituantur itinerum fupcrciha: ita enim la- tis ahitudiuem habebunt eorum coniormatio- ncs. Scenae longitudo ad orcl.cRrae diametrou
144 M. VITRUVn POLLIONIS
duplex fieri debet : podii altitudo ab libramen- to pulpiti cum corona & lyfi, duodecima or- cheftrae diametri : fupra podium columnae cum capitulis & fpiris, altae quarta parte eiusdem diametri : epiftylia & ornamenta earum colum- narum , altitudinis quinta parte: pluteum infn- per cum unda & corona inferioris plutei dimi- dia parte : fupra id pluteum columnae quarta parte minore altitudine fint , quam inferiores : epiftylia & ornamenta earum columnarum quin- ta parte. Item fi tertia epifcenos futura erit , me- diani plutei, fummum fit dimidla parte: colum- nae fummae medianarum minus altae fnit quarta parte: epiftylia cum coronis earum columna- rum,item habeant altitudinis quintam partem. Nec tamen in omnibus theatris fymmetriae ad omnes rationes ^ effedus poffunt refpondere, fed oportet archite6tum animadvertere, quibus proportionibus neceffe fit fequi fymmetriam , &C quibus rationibus ad loci naturam aut magni- tudinem operis debeat temperari. Sunt enim res , quas&: in pufillo & in magno theatro neceffe eft eadem magnitudine fieri propter ufum, uti gradus, diazomata , pluteos, itinera, afcenfus, pulpita, tribunalia, & fi qua alia intercurrunt , ex quibus neceffitas cogit discedere ab fymme- tria , ne impediatur ufus. Non minus, fi qua €xiguit-is copiarum , id eft, marmoris , materiae , reliquarumque rerum , quae parautur in ope- re, defueriiit, pauhilum demere aut adiicere , dum iu ne niuiium improbe hat , fed cum len-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 145
f 11 , non erit alienum. Hoc aiitem erit, fi ar- cliitec^us erit ulu peiitus, praeterea ingenio mo- bili, folertiaque non fuerit viduatus. Ipfae au- tem fcenae luas habeant rationes explicatas, ita uti mediae valvae ornatus habeant aulaeregiae, dextra ac iiniftra hofpitalia. Secundum autem ea fpatia ad ornatus comparata ( quae loca Grae- ci zi.^:dy.TQ'o^ dicunt , ab eo , quod machinae funt in iis locis verfatiles trijTonos habentes : in fni-
o
gula ires hnt fpecies ornationis . quae cum aut fabularum mutationes funt futurae, feu Deorum adventus cum tonitribns rejoentinis, verfentur-, mutentque fpeciem ornationis in frontesj ) fecini- dum ea loca verfurae funt procurrentes , quae efficiunt, una a foro , altera a peregre, aditus in lcenam.
C A P U T VIII.
De trihus Jcenarum generibus , (b- t/icatris Graecorum.
Genera autem funt fcenarum tria : unum tpiod dicitur tragicum, alterurn comicum , ter- tium fatyricum. Horum autem ornatus lunt in- ter fe dillimili disparique ratione : quod tragi- cae deformantur columnis 8c fafllgiis k hgnis, reliquisque regalibus rebus : comicae autem ae- difitiorum privatorum &: menianorum habent fpeciem , perfe^tusque fenef^ris dispofitos imita* tione communium aedificiorum rationiI)us; fa- tyricae vero ornantur arboribus , fpeluncis, montibus , reliquisque agreflibus rebus, in to- Vitruvius. K.
146 M. VITRUVII POLLIONIS
piarii operis fpeciem deformatis. In Graecorum theatris noii omnia iisdem rationibus fimt fa- cienda ; qiiod primum in ima circinatione , ut in Latino trigonorum quatuor , in eo quadrato- rum trium anguli circinationis lineam tangunt: & cuius quadrati latus eft proximum fcenae, praeciditque curvaturam circinationis , ea regio- 2ie defignatur finitio profcenii; & ab ea regione ad extremam circinationem curvaturae paralle- los linea defignatur , in qua conflituitur frons fcenae : per centrumque orchefliae profcenii re- gione parallelos linea defcribitur, Sc qua fecat circinationis lineas dextra ac.. finiftra in cornibus hemicycli , centra defignantur : & circino col- locato in dextra ab iiuervallo fmiftro circuma- gitur circinatio ad profcenii dextram partem; item centro collocato in fuiiftro cornu ab in- tervallo dextro circumagitur ad profcenii fini- flram partem. Ita tribus centris hac defcriptio- ne , ampliorem habent orcheflram Graeci , & fcenam recefliorem, minoreque latitudine pul- pitum, quod "Koyuov appellant. Ideoque apud eos tragici 8c comici aclores in fcena peragunt : reliqui autem artifices fuas per orcheftram praa- ftant aftiones. Itaque ex eo fcenici 'k. thymelici Graece feparatim nominantur. Eius logei ahitu- do non minus debet effe pedum decem, non plus duodecim. Gradationes fcalarum inter cu- neos & fedes contra quadratorum angulos diri- gantur ad primam praecinflionem : ab ea prae- cindione inter eas iterum mediae diri^antur , &:
DE ARCHITECTURA LIB. V. 147
sd fumrnam qiioties praecinguntur , altero tan- to femper ampliftcantur. Cum haec omnia fum- ma cnra folertlaque explicata fmt, tunc etiam diligentius efl animaclvertendum , uti fit eleftus locus, in quo leniterapplicet fe vox, neque re- pulfa refiliens incertas auribus referat fignifica-' tiones. Sunt enim nonnuUi loci naturaliter im- pedientes vocis motus : uti diffonantes, qui Graece dicuntur Kccryizovyrsg : circumfonantes , qui apud eos nominantur zepiyixoxjvng: item re- fbnantes, qui dicuntur (xvr^^j^cJyrs?: confonantes- que , qnos appellant auyyjzo^jyreg. Diffonantes funt, in ciuibus vox prima , cum eft elata in altitudi- nem , oHenfa fuperioribus folidis corporibus , repulfa([ue refiliens in imum, opprimit inie- cpientis vocis elationem. Circumfonantes autem funt, in cpiibus circumvagando coafta vox fe folvens in medio fine extremis cafibus fonans , ibi exflinguitur, incerta verborum fignificatione. Refonantes vero , in quibus, cum in folido ta- S.U percuffa refiliat , imagincs exprimendo, no- vifiimos cafus duplices faciunt auditu. Item con- funantes funt, in quilnis ab imis auxiliata cum incremento fcandcns , ingreditur ad aures discre- ta verborum claritate. Ita fi in locorum eleclio- ne fuerit diligens auimadvedio, emendatus erit prudentia ad utilitatem in tlieatris vocis efle6lus. Formarum autem delcriptiones inter fe discri- minibus his erunt notatae , uti quae ex cpiadra- tis defignantur , Graecorum ; quae ex paribu3 trlgonorum latcribu:j, Latiuurum habcant ufus.
K X
148 M. VITRUVII POLLIONIS
Itahis praefcriptionlbus qui voluerit uti, emen- datas efficiet theatrorum perfeftiones.
C A P U T IX.
De portkihus poji fcenam dr amhulationihus. ■ Poft fcenam porticus funt conftituendae , uti cum imbres repentini ludos interpellaverint , habeat populus, quo fe recipiat ex theatro, choragiaque laxamentum habeant ad chorum parandum: uti funt porticus Pompeianae, item- que Athenis porticus Eumenici, Patrisque Li- beri fanum : &: exeuntibus e theatro fniiftra par- te Odeum, quod Athenis Pericles columnis la- pideis dispofitis, navium mahs & antennis e fpoHis Perficis pertexitj idem autem etiam incenfum Mithridatico bello rex Ariobarzanes reftituit : Smyrnae Strategeum : TraHibus porticus ex utra- que parte ( ut fcenae) fui^ra ftadium : ceterisque civitati-bus , quae diligentiores habuerunt archi- te^ios , circa theatra f unt porticus 8: ambulatio- nes, quae videntur ita oportere coUocari, uti duphces fmt, habeantque exteriores columnas Doricas cum epinyliis 8c ornamentis, ex ratio- ne modulationis Doricae perfe6ias. Latitudines autem earum ita oportere fieri vldentur, uti quanta altitudlne columnae fuerint exteriores, tantam latitudinem habeant ab inferiore parte cohminarum extremarum ad medias , & a m.e- dianis ad parietes , qui circumcludunt porticus ambulationesj medianae autem columnae quin- ta parte altiores fmt, quam exteriores, fed aut
DE ARCHITECTURA LIB. V. 149
lonico aut Corintliio genere deformentur. Co- lumnarum autem proportiones & fymmetriae non enini iisdem rationibus, quibus in aedibus facris icripfi. Aliam enim in Deorum templis debent habere gravitatem , aliam in porticibus &: ceteris operibus fubtilitatem. Itaque fi Doricl ^eneris erunt columnae, dimetiantur earum al- titudines cum capitulis in partes quindecim , & €x eis partibusun^ conftituatur, Sc fiat modulus: ad cuius moduli rationem omnis operis erit ex- plicatio , ^ in imo columnae craflitudo fiat duo- rum modulorum: intercolumnium quinque & moduli dimidia parte: altitudo columnae , prae- ter capitulum, quatuordecim modulorum: ca- pituli altitudo moduli unius , latitudo modulo- rum duorum & moduli fextae partis. Ceteri ope- ris modulationes , uti in aedibus facrls in libro quarto fcriptum efl, ita perficiantur. Sin autem lonicae columnae fient, fcapus praeter fpiram 8c capitulum in 06I0 partes & dimidiam dividatur, &: ex his una craflitudini columnae detur: fpira cum plintho dimidia craditudine conflituatur : capituli ratio ita fiat, uti in tertio Ubro eD. de- monflratum. Si Corinthia erit , fcapus & fpira, uti in lonica : capituhim autem, quemadmo- (fum in qnarto libro ell fcri[)tum , ita habeat ra- tioncm : flylobatisque adiecftio, quae fit per fca- milh)S impares, ex defcriptione, quae fiipra fcripta efl in hbro tertio, fumatur. E])iAylia, coronae, ceteraque omnia , ad columnarum ra- tionem ex fcriptis voluminum fuperiorum ex-
K ^
150 M. VITRUVII POLLIONIS
plicentur. Media vero fpatia , quae erunt fiib divo inter porticus, adornanda viridibus viden- tur, quod hypaethrae ambulationes habent ma- gnam falubritatem , k primum oculorum , quod ex viridibus fubtilis k extenuatus aer propter motionem corporis influens pierlimat ipeciem , & ita auferens ex oculis humorem crafTum , aciem tenuem Hc acutam fpeciem relinquit. Praeterea cum corpus motionibus in ambulatione calefc?t, liumores ex membris aer exfugendo imminuit plenitates, extenuatque difTipando, cpiod plus inefl; , quam corpus poteft fuftinere. Hoc autem ita effe ex eo licet animadvertere , quod fub te- clis cum fmt aquarum fontes, aut etiam fub ter- ra paluflri? abundanti^ , ex his nullus furgit hu- mor nebulofus; led in apertis hypaethrisque lo- cis , cum fol oriens vapore tangit mundum, ex humidis Sc abundantibus excitat humores, & ctiam conglobatos in altitudinem tollit. Ergo fi jtavidetur, uti in hypaethris locis ab aere hu- mores ex corporibus exfugantur moleftiores, quemadmodum ex terra per nebulas videntur, non puto dubium effe, quin amplifhmas 8c or- jiatiffimas fub divo hypaethrisque collocari opor- teat in civiratibus ambulationes. Eae autem uti fmt femper ficcae & non lutofae , fic erit facien- dum. Fodiantur & exinaniantur cpiam altiihme, & dextra atque fmiflra flru£iiles cloacae fiant, inque earum parietibus, qui ad ambulationem fpe£laverint , tubuli inftruantur inclinati fafti-' gio in cloacis. His perfedis compleantur ea lo-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 151
ca carbonibus ; delude mfupei: fabulone eae ambulationes fternantur, k exaequentur.: ita propter carbonum naturalem raritatem, 8c tu- bulorum in cloacas inflruftionem , excipientur aquarum abundantiae, & ita ficcae k fme hu- more perfeclae fuerint ambulationes. Praeterea in his operibus thefauri funt civitatibus in ne- ceffariis rebus a maioribus conftituti. In conclu- fionibus enim reliqui omnes faciliores funt ap- paratus , quam lignorum ; fal enim facile ante importatur , frumenta publice privatimque ex- peditius congeruntur, ^ frdefnit, oleribus , car- ne, feu leguminibus defenditur; aquae foffuris puteorum ^ de coelo repentinis tempeftatibus ex tegulis excipiuntur : de lignatione, quae maxime neceffaria eft; ad cibum excoquendum , difficilis Sc molefta eft apparatio ; quod & tarde comportatur , ik. phjs confumitnr. In eiusmodi temporibus tunc eae ambulationes apcriuntiu", & menfurae tributim fniguHs capitibus dehgnan- tur. Ita chias res egregias hypaethrae ambuiatio- nes praeftant , unam in pace fahibritatis, alte- ram in bello falutis. Ergo his rationibus ambu- lationum exphcationes non folum pofl fcenani theatri , fed etiam omnium Dcorum tempUs ef- feclae , magnas civitati-buspraeftare poterunt uti- htates. Quoniam haec a nobis fatis videntur effe expofra, nunc infequcntur bahicarum chspofi- tionum demonfUationcs,
K4
152 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T X.
De hahiearum dispofitionihus 6* partihus.
Primum eligendus locus eft quam caliclifTi- inus, id eft, averius a feptemtrione & aquilone. Ipfa autem caldaria tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno : fni autem natura loci im- pedierit, utique a meridie : quod maxime tem- pus lavandi a meridiano ad vefperum eft con- ftitutum. Et item efl: animadvertendum , uti cal- daria muliebria virihaque coniun61a, & in iis- dem regiouibus fmt collocata : fic enim efficie- tur , ut in vafariis 8c hypocaullis communis fit ulus eorum utrisque. Ahena fupra hypocauftum tria funt componeTida, unum caldarium, alte- rum tepidarium, tertium frigidarium : 8c ita collocanda , uti ex tepidario in caldarium , quantum aqn-ie caldae exient , influat ; de irigi- dario in tepidarium ad eundem modum : teltu- dinesque alveolorum ex communi hypocauri ca- lefacientur. Suspenfurae caldariorum italunt fa- ciendae, uti primum fesquipedalibus tegulis fo- lum flernatur inchnatum , ad hypocaufim uti pila cum mittatur, non pofrit intro rehftere, fed rurfus redeat ad praefurnium; ipfa per fe ita fiamma facihus pervagabitur fub fuspenfione : fupraque laterculis befiahbus piLae ftruantur ita dispofitae, uti bipedales tegulae poffint fupra efle collocatae. Altitudinem autem pilae habeant pe- dum duorum , eaeque ftruantur argilla cum ca- pilio fuba£ta , fupraque coiiocentur tegulae bi-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 155
pedales , quae fuflineant pavimentum. Conca- merationcs vero fi ex flrudlura factae fuerint , erunt utiliores. Sin autem contignationes fue- rint , figlinum opus lubiiciatur. Sed hoc ita erit faciendum. Regulaeferreae aut arcus fiant , eae- que uncinis ferreis ad contignationem fuspeii- dantur quam creberrimis ; eaeque regulae five arcus ita disponantur, ut tegulae fme margini- bus federe in duabus invehique pofhnt, 8c ita totae concamerationes in ferro nitentes fint per- fe6lae : earumque camerarum fuperiora coag- menta ex argilla cum capillo fubacla liniantur. Inferior autem pars , quae ad pavimentum fpe- 6lat, primum tefta cum calce truUiffetur ; de- inde opere albai io five tecTtorio poliatur : eaeque camerae in caldariis fi duphces fa(ll:ae fueriut , mehorem habebinit ulum. Non enim a vapore humor corrumpere poterit materiem contigna- tionis, fed inter duas cameras vagabitur. Magni- tudines autem balnearum videntur fieri pro co- pia horninum. Sint autem ita compofitae : quan- ta longitudo fuerit, tertia dempta latitudo fit , praeter lcholam labri & alvei. Labrum utique fub lumine fiiciendum videtur , ne flantes cir- cum , fuis umbris obfcurent luccni. Scholas au- tem labrorum ita licri oportet fpatiofas, ut cum priores occupaverint loca, circumfpe^lantes re- hcjni rcde f\are pofTuit, Alvei autem latitudo inlcr parietem & phiteum ne miiuis fit pedes fenos, ut gradus inferior inde auferat &' piilvi- nus duos pcdes. Laconicum fudatiunesque lunt
154 M. MTRmil POLLIONIS
eoniungendae tepidario, eaeque quam latae fue- rint, tantam altitudinem habeant ad imam cur- vaturam hemifphaeril : mediumque lumen in hemifphaerio reiinquatur, ex eoque elypeum aeneum catenis pendeat, per cuius reductiones & demifTiones perficietur fudationis temperatu- la : ipfuraque ad circinum fieri oportere videtur , ut aequahter a medio , flammae vaponsque vis per curvaturae ratundationes pervagetur.
C A P U T X I.
De palaejirarwn aedijicatione. ' Nunc mihi videtur (tametfi non fint Italicas confuetudinis) palaeftrarura aedificationes trade- re expHcate, & quemadmodum apud Graecos confiituantur monfirare. In palaeftris periftyha quadrata five oblonga ita fimt facienda , uti duo- lum ftadiorum habeant ambulationis circuitio- nem , quod Graeci vocant ^iu-jXo-j: ex quibus tres porticus fimpHces disponantur , quartaque , quae ad meridianas regiones eft converfa, du- plex, uti cum tempeftates ventofae funt, non pofiit afpergo in interiorem paitem pervenire. Conftituantur autem in tribus porticibus exe- drae fpatiofae habentes fedes , in quibus philo- fophi, rhetores , reliquique, qui ftudiis dele- 61antur, fedentes di^putare poffint. In dupHci autem porticr. colloccntur haec membra. Ephe- beum in medio ( hoc autem eft exedra ampHffi- ma cum fedibus , c^uae tertia parte longior fit quam lata ) : fub dextro coiiceum , deinde pro-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 155
xime coniflerhim: a conifterio in verfura porti- cus frigida lavatio , quam Graeci AOvTpov voci- tant : ad finiflram ephebei elaeothefium : proxi- me autem elaeothefium , frigidarium , ab eoque iter in propnigeum in verfura porticus : proxi- me autem introrfus e reaione fVisiidarii collo- cefur concamerata fndatio, Jongitudine duplex, quam latitudine, quae habeat in verfuris ex una parte laconicum ad eundem modum , uti fupra lcriptum eft, compohtum : exadverfolaco- nici , caldam lavationem. In palatfka periftylia, quemadmodum iupra icriptum cft, ita debent effe perfecte diftributa. Extra autem disponau- tur porticus tres, una ex periftyiio exeuntibus, duae dextra atque fmiftra ftadiatae : ex quibus una, quae fpe(^averit ad feptemtrionem , perfi- ciatur duplex amplilhma latitudine; alterae fim- plices ita fa^fae , uii in partibus , quae fuerint circa parietes, ^ quae erunt ad columnas, mar- gines habcant uti femitas , non minus pedum denum , mediumque excavatum , uti gradus bini fmt in defceniu fesquipedali a marginibus ad ]jlanitiem : rjuae planities fit )ie minus lata pcdum duodecim. Ita qui veftiti ambulavevint eircum iu manTinibu? , non impedientur ab un- ftis fe exercentibus. Haec autem porticus ^vaTog apud Graecos vocitatur , quod athletae per hi- berna tempora in teftis ftadiis excrcentur. Fa- ciunda antem xyfta fic videutur, ut iint intcr duas ])orticus iilvae aut j:)I.itanones, & in his perhciantur inter arbores ambidationes , ibiquQ
i5(J M. VITRUVII POLLIONIS
ex opere figtiino ftationes. Proxime autem xy- ftiim 8c duplicem porticum defignentur hypae- thrae ambulationes, quas Graeci Trcpidpofxi^xg, no« ftri xyftos appellant, in quas per hiemem ex xy- fto fereno coelo athlctae prodeuntes exercen- tur. Pofl xyftum autem fladium ita figuratum , ut poffint hominum copiae cum laxamento ath- letas certantes fpettare. Quae in moenibus ne- ceflaria videbantur effe, ut apte disponantur, perfcripfi.
C A P. X I I.
De portuhus dr Jiru6luris in aqua faciendis.
De opportunitate autem portuum non eft praetermittendum , fed quibus rationibus tuean- tur naves in his ab tempeftatibus , exphcandum. Hi autem naturahter fi fmt bene pofiti , ha- beantque acroteria five promontoria procurren- tia, ex quibus introrfus curvaturae five verfurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas utihtates videntur habere. Circum enim porti- cus five navaha funt facienda , five ex portici- bus aditus ad emporia , turresque ex utraque par- te collocandae , ex quibus catenae traduci per machinas pofhnt. Sin autem non naturalem lo- cum , necjue idoneum ad tuendas ab tempefta- tibus naves habuerimus , ita videtur elfe facien- dum , uti h nuUum flumen in his locis impe- dierit , fed erit ex una parte ftatio , tunc ex al- tera parte ftru6luris five aggeribus expediantur progreflus , Sc ita conformandae portuum con-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 157
clufiones. Eae aiitem ftrufturae, quae in aqua funt futurae, videntur fic effe faciendae , uti portetur pulvis a regionibus, quae funt a Cu- mis continuatae ad promontorium Minervae, isque mifceatur uti in mortario duo ad unijm reipondeant. Deinde tunc in eo loco , qui de- finitus erit , arcae flipitibus robufteis & catenis inclufae in^aquam deraittendae, diflinendaeque firmiter. Deinde inter eas ex tranftillis inferior pars fub aqua exaequanda 8c purganda , &: cae- mentis ex mortario materia mixta (quemadmo- dum fupra fcriptum efl) ibi congerendum, do- niciim compleatur ftrutlurae fpatium , quod fue- rit inter arcas, Sin autem propter ftudus aut impetus aperti pelagi deftinatae arcae non po- tuerint contineri, tunc ab ipfa terra five crepi- dine pulvinus quam firniiflime ftruntur : isque pulvinus exaequata ftruatur planitie minus quam dimidiae partis; reliquum , cpiod eft proxime littus, proclinatum latus habeat. Deinde ad ipfam aquam & latera pulvino circiter lesquipedales margines ftruantur aequilibres ei planitiae , quae fupra fcripta eft. Tunc proclinatio ea impleatnr arena, & exaequetur cum margine & planitia pulvini. Deinde infuper eam exaequationem pila quam magua conftituta fuerit, ibi ftruatur , eaque, cum erit .exftrutia , relinquatur ne mi- nus quam duo menles , uti ficcelcat: tuuc autem fuccidutnr margo , quae fuftinet arenam : ita arena lluc^^libus fiibruta efliciet in mare pilae piaecipitationem. Hac r<Atione quotiescunque
158 M, VITRUVII POLLIONIS
opus fuerit , iii aquam poterit effe progrefTus. Hocautem munus naturale habent ea loca , quae lupra fcripta funt. In quibus autem locis pulvis non nafcitur, his rationibus erit faciendum , uti arcae duplices relatis tabulis & catenis colligatae in eo loco, qui finitus erit, conftituantur , & inter deftinatas creta heronibus ex ulva paluftri faftis calcetur. Cum ita bene calcatum & quam denfilTime fuerit, tunc cochleis , rotis , tympa- iiis collocatis , locus qui in ea feptione iinitus fuerit, exinaniatur ficceturque , & ibi inter fe- ptiones fundamenta fodiantur. Si terrena erunt, usque ad folidnm craflTiora quam murus, qui fupra futurus erit, exinaniatur, ficceturque , <k tunc flruclura ex caementis calce & arena com- pleatur. Sin autem molhs locus erit , palis uftu- latis ahieis , aut oleagineis , aut robufteis confi- gatur, ik carbonibus compleatur, quemadmo- dum iri theatrorum & muri fundationibus eft fcriptum. Deinde tunc quadrato faxo murus ducatur iunfturis quam longifhmis , uti maxi- me medii lapides coagmentis contineantur. Ttmc •qui locus erit inter murum , ruderatione five ftru6lura compleatur. Ita erit uti poflit turris in- fuper aedificari. His perfe6iis, navaliorum ea erit ratio , ut conftituantur fpe61antia maxime ad feptemtrionem : nam meridianae regiones propter aeftus cariem , tineam, teredines, reli- quaque beftiarum nocentium genera procreant, alendoque confervant: eaque aedificia minime . funt materianda propter incendia. De magnitu-
DE ARCHITECTURA LIB. V. 159
dlnibus autem finitio nulla debet effe , fed fa- ciunda ad maximum navium modum, uti et(i maiores naves {ubduftae fuerint , habeant cum laxamento ibi coUocationem. Quae neceflaria ad utilitatem in civitatibus publicorum locorum fuccurrere mihi potuerunt , quemadmodum con- ftituantur 8c perficiantur, in hoc volumine fcri- pfi. Privatorum autem aedificiorum utilitates, &: eorum fymmetrias, in lequenti volumine ra- tiotinabor. '
i6o
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
ARCHITECTURA
L I B E R S E X T U S.
A,
PRAEFATIO.
.RISTIPPUS, philofoplms Socraticus, nauftM- gio cum eiedliis ad Rhodienfium httus animiid- vertiffet geometiica (chemata defcripta, exclama- viffe ad comites ita dicitur : Bene fperemus! hominum enim veftigia video : flatimque in op- pidnm Rhodum contendit, & recla gymnahum devenit, ibique de philofophia disputans mu- neribus efc donatus, ut non tantum fe ornaret, fedetiam eis, qui inia fuerant , veftitum ^ ce- tera, quae opus elTent ad victum, praeftaret. Cum aiitem eius comites in patriam reverti vo- luiffent , interrogarentque eum , quidnam vellet domum renuntiari, tunc ita mandavit dicere : Eiusmodi pofTeffiones & viatica liberis oportere parari, quae etiam e naufragio ima pofTent ena- tare. Namque ea vera praefidia funt vitae , qni- bus neque fortunae tempeftas iniqua, neque pu-
M. VITRUVII P. DE ARCHIT. L. \T. i(Si
blicarum rerum mutatio , neque belli vaftatio
poteH; nocere. Non minus eam fententiam au-
gendo Thcophraftus, hortandos dodos potiu«
elFe quam pecuniae confidentes , ita ponit : Do-
^um ex omnibus folum neque in aiienis locis
peregiinum, neque amilfis familiaribus & necef-
fariis inopem amicorum , fed in omni civitate
elle civem , difficilesque fortunae fine timore
pofTe defpicere cafus; at qui non dodrinarum ,
fed felicitatis praefidiis putaret fe effe vallatum,
labidis itineribus vadentem , non ftabili fed in-
firma confliclari vita. Epicurus vero non difTi-
militer ait : Pauca fapientibus fortunam tribuere,
quae autem maxima 8c neceffaria funt, anim.i
mentisque cogitationibus gubernari. Haec ita effe
plures philofophi dixerunt. Non minus etiam poe-
tae, qui antiquas comoedias Graece fcripferunt,
easdem fententias verfibus in fcena pronuntia-
verunt, ut Eucrates , Chionides, Ariflophanes,
maxime etiam cum his Alexis , qui Athenien-
les ait ideo oportere laudari, quod omnium
Graecorum leges cogunt parentes ali a liberis ,
Athenienfium non omnes, nifieos, qui liberoa
artibus erudiffent. Omnia enim munera fortu-
nae cum dantur, ab ea facillime adimuntur :
difciplinae vero , coniundae cum animis, nulto
tempore deficiunt, ied permanent ftabiliter ad
fummum exitum vitae. Itaque ego maximas infi-
nitasque parentibus ago atque habeo gratias,
quod Athenienlium legem probantes me arte
erudiendum curaverunt, 8cea, quae non poteft
1- itruvius, L
i6i M. AaXRUVn POLLIONIS
cffe probata fine literatura encyclioque doclrl- narurn omnium dilcipiina. Curn ergo ^ pareri- tum cura & praeceptorum do6irinis au6las ha- berem copias difciplinarum, philologis &: phi- loteclmis rebus commentariorumque fcripturis me dele(il;ans, eas pofTeniones animo paravi , e qnibus haec efl fru61uum. lumma : nullam plus habendi necefTitatem , eamque effe proprietatera divitiarum maxime, nihil defiderare. Sed forte nonnuili haec levia iudicantes, putant eos effe tantum fapientes , qui pecunia funt copiofi. Ita- que plerique ad id propohtum contendentes, audacia adhibita ciim divitiis etiam iiotitiani funt confecuti, Ego autem , Caefar, non ad pe- cuniam parandam ex arte dedi ftudium , fed po- tius tenuitatem cum bona fama , quam abun- dantiam cum infamia fequendam probavi : ideo notities parum eft adfecuta ; led tamen his vo- luminibus editis ( ut fpero) pofteris etiam ero notus. Neque eft mirandum, quid ita pluribus fim ignotus. Ceteri architefti rogant ic am- biunt, ut archite6lentur : mihi autem a praece- ptoribus eft traditum, rogatum , non rogantem, oportere fuscipere curam , quod ingenuus co- lor movetur pudore , petendo rem fufpicio- fam. Nam beneficium dantes , non accipien- tes , ambiuntur. Ouid enim putemus lufpicari , qui rogetur de patrimonio fumtus faciendos committere gratiae petentis , nifi quod praedae compendiique eius caufa iudicet faciendum? Itaque maiores primum a genere probatis opera
DE ARCHITECTURA LIB» VI. 163
tradebant architeftis : deinde qnaerebant, fi ho- nefle elTent educati ; ingenuo pudori , non au- daciae protervitatis committendum iudicantes. Ipfi autem artifices non erudiebant niii fnos U- bcros aut cognatos , ^ eos viros bonos inAitue- bant, quorum hdei tantarum rerum pecuniae fnie dubitatione permitterentur. Cum autem animadverto ab indo6lis ^ imperitis tantae difci- plinae magnitudinem iaftari , (k ab his, qui non. modo architefturae , fed omnino ne fabricae quidem notitiam habent j non poffum non lau- dare patresfamilias eos , qni literaturae fiducia coufirmati per fe aedificantes itaiudicant, fi im- pcritis fit committendum , ipfos potius dignio- res efle ad luam vohuitatem , quam ad ahenamj pecuniae confumere fummam. Itaque nemo ar- tem ullam aham conatur domi facere, uti futri- nam, vel fullonicam , aut ex. ceteris quae funt facihorcs , nifi architeilturam , ideo quod qui proutentur non nrte vera , fed lalfo nominan- tur architedli. Quas ob res corpus architedurae , rationesque eius putavi diligeutifhme confcri- bendas, opinans id miuius omnibus gentibus non ingratum futLirum.. Igitu.r quoniam in quin- to de opportunitate communium operum per- fcripfi , in hoc vohmTine privatoru.m aedificio- rum ratiocinationcs ^ commenlus fymmetria- rum exphcabo.
I. a
i64 M. VrrRUVII POLLIONIS
C A P U T I.
De aedificiis disponendis fecundum locorum prc prietates. Haec autem ita enmt refle tlispofita , fi pri- mo animadverfiim fuerit, quibus regionibus , aut quibus inclinationibus mundi conflituan- tur. Namque aliter Aegypto , aliter Hifpania, non eodem modo Ponto, diffimiliter Romae, item ceteris terrarum & regionum proprietati- bus oportere videntur cor.llitui genera aedili- ■ciorum; quod alia parte folis curfu premitur tellus. alia longe ab eo diAat , afia per medium temperatur. Igitur uti conflitutio mundi ad ter- rae fpatium inclinatione figniferi circuli. ^ fo- lis curfu, disparibus qualitatibus naturaliter eft collocata, ad eundem modum etiam ad regio- num rationes , coelique varietates, videntur ae- dificiorum debere dirigi collocationes. Sub fe- ptemtrione aedificia tefludinata , & maxime conclufa Sc non patentia , fed converfa ad cali- das partes oportere fieri videntdr. Contra autem fub impetu folis, meridianis regionibus, quod premuntur a calore, patentiora converfaquc ad ieptemtrionem Sc aquilonem funt faciunda. Ica quod ultro natura laedit, arte erit emendan- dum. Item reliquis regionibus ad eundem mo- dum temperari, quemadmodum coelum eft ad inciinationem mundi collocatum. Haec autem ex natura rerum funt animadvertenda Sc confi- deranda , atque etiam ex membiis corpoiibus-
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 165
que gentium obfervanda. Namque fol quibus locis mediocriter profundit vapores , in his con- lervat corpora temperata : quaeque proxime cur- rendo deflagrat, eripit exfugcndo temperaturam humoris. Contra vero refri^eratis regionibus, quod ablunt a meridic longe, non exhauritur a caloribus humor, led ex coelo rofcidns aer in corpora fundens humorem , eJRicit ampliores cor- poraturas, vocisque fonitus graviores. Ex eo quo- que fub feptemtrionibus nutriuntur gentcs im- manibus corporibus , candidis coloribus , dire- £io capiilo k rufo , oculis caefiis , fanguine mul- to ; quoniam ab humoris plenitate , coelique refrigerationibus funt conformati. Qui autem lunt proximi ad axem meridianum, fubie£lique folis curfui , brevioribus corporibus, colore fu- fco , crifpo capiilo , oculis nigris , cruribus inva- hdis, languine exiguo, fohs impetu perftciun- tur. Itaque etiam propter fanguinis exrguitatem timidiores funt ferro refiftere; fed ai-dores ac fe- bres fufierunt fme timore , c^uod nutrita funt eorum raembra cum fervore. Itaque corpora quae nafcuutur fub feptemtrione, a febri funt ti- midiora 8c imbecilla; fanguinis autemabundaii- tia , ferro refiiluut hne timore. Non minus fo- nus vocis in generibus gentium dispares & varias habet qnalitates, ideo quod terminatio orientis &: OGcidentis circa terrae librationem, qua divi- ditur pais fuperior & inferior mundi , habere vidctur libratam naturali modo circuitionem , quam etiam mathematici horizonta dicunt. Igi-
L J
i66 M. VITRUVII POLLIONIS
tur qiioniam id habemus^ certum animo fufti-» nentes, a labro, quod eft in regione feptem- trionali , linea traiecia ad id quod eft fuper me- ridianum axem , ab eoque akeram obliquam in altitudinem ad fiunmum cardinem , qui eft poft flellas feptemtrionum , fme dubitatione animadvertemus ex eo elfe fchema trigonr mun- do , uti organi ^ quam exafSux^v Graeci dicunt. Itaque quod eft fpatium proximum imo car- dini ab axis linea in meridianis finibus, fub eo loco quae funt nationes, propter brevitatem al- titudiuis ad mundum , fonitum vocis faciunt tenuem ^ acutifTimum , uti in organo chorda , cjuae eft proxima angulo. Seciuidum eam autem leliquae ad mediam Graeciam remifFiores effi- ciunt in nationibus fonorum fcanfiones. Item a medio in ordinem creicendo ad extremos fe- ptemtriones fub altitudine coeli nationum fpi- ritus fonitibus gravioribus ab natura rerum ex- primuntur. Ita videtur mundi conceptio tota propter inclinationem confonantiflime per folis temperaturam ad harmoniam e^e compolita. Igitur c^uae nationes funt inter axis meridiani cardinem 8c feptemtrionalis medio pofitae, uti in diagrammate mulico , medianae vocis liabent ionitum in fermone : quaeque progredientes ad feptemtrionem funt nationes , quod altiores habent diftantias ad mundum , fpiritus vocis ha- bentes humore repulfos ad hypatas ^ proslam- banomenon, a natura rerum fonitu graviore coguntur uti, liadem ratione e medio progre-
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 167
dientes ad meridiem gentes , paranetariim ne- Tanimque aciitiiTimam fonitii vocis perficiunt tenuitatem. Hoc autem verum effe , ex humi- dis naturae locis graviora fieri, Bc ex fervidis acutiora , licet ita experiendo animadvertere. Calices duo in una fornace aeque co61i aequo- que pondere, ad crepitumque uno fonitu fu- raantur: ex his unus in aquam demittatur, pofl- ea ex aqua eximatur ; tunc utrique tanjjantui:. Cum enim ita fa6lum fuerit , largiter inter eos fonitus discrepabit, aequoque pondere non po- terunt effe. Ita Sc hominum corpora uno genere figurationis, & una mundi coniun6lione conce- pta, alia propter regionis ardorem acutum fpi- ritum atiris exprimunt taftu, alia propter hu- moris abimdantiam graviilimas eflmidunt fono- riim quahtates. Item propter tennitatem coeli , meridianac nationes ex acuto fervore, raente expeditius ccleriusqne moventur ad confiliorum cogitationes. Scptemtrionales autem gentes ii\- fulae cralTitudine coeli , propter obftantiam ati- ris humore refrigeratae , (lupentes habeut mei>- tes. Hoc autem ita effe , a ferpcntibus licet ad- fpicere , quae per cahjrem cum exhauflam ha- bent humoris refrigerationem , tunc acerrim« moveutur ; per brumalia autem & liiberna tera- pura mutdtione cocli rcfrigerat.ie, inmiotae (uut ftiipore. Ita non efl: niirandum, fi acutiores ef- ficit calidu5 aer hominum ir.entcs, refrigeratus autcni concra tardioies. Cum fint autem meri- dianae nationcs aniniis acutiflimis iufinitaq^ue fo-
L 4
i68 M. VITRUVII POLLIONIS
lertia confiliorum , fimulac ad foititudinem in^ grediuntur, ibi fuccumbunt, quod habeiit exu- 6las ab fole animorum virtutes. Qui vero refri- geratis nafcuntur regionibus, ad armorum vehe- mentiam paratiores funt , magnisque viribus ruunt fme timore, fed tarditate animi fme con- fiderantia irruentes, fme folertia, fuis confihis refringuntur. Cum ergo ab natura rerum haec ita fmt in mundo collocata, ut omnes natio- nes immoderatis mixtionibus fmt disparatae , placuit , ut inter fpatia totius orbis terrarum re- gionumque raedio mundi popuhis Romanus
- poffideret fines. Namque temperatifTimae ad utramque partem , ^ corporum membris, ani- morumque vigoribus, pro fortitudine funt in Itaha gentes. Quemadmodum enim lovis ftella^ inter Martis ferventiffimam k Saturni frigidiffi- mam media currens temperatur, eadem ratione Italia ijiter feptemtrionalem mericUanamque ah utraque parte mixtionibus temperatas & invi- dlas h.ibet laudes. Itaque refringit barbarorum vires forti manu; conhhis , meridianorum co- gitationes. Ita divina mens civitatem popuh Ro- mani egregia temperataque regione collocavit, iiti orbis terrarum imperio potiretur. Quod fi ita eft, uti diffimiles regiones ab inchjiationibus coeli variis generibus fmt comparatae, k. ut et- iam naturae gentium disparibus animis & cor-
; porum figjiris quaUtatibusque nafcerentur, non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad na- tionum gentiumque proprietates apte diftribui
DE ARCKITECTURA LTB. VI. 169
debere, cum habeamus ab ipfa rerum natura . folertem & expeditam monflrationem. Quoad potui fumma ratione proprietates locorum ab iiatura rerum dispofitas animadvertere , expofui, & quemadmodum ad folis curfum , &: inclina- tiones coeli , oporteat ad gentium figuras confti- tuere aedificiorum qualitates, dixi. Itaque nunc fmgulorum generum in aediftciis commenfus fymmetriarum , & univerfos 8c feparatos , bre- viter explicabo.
CAPUT II.
De aedificiorum privatorum proportionibus (b- men" Juris Jecundum naturam locorum.
Nulla architeclo maior cura effe debet, nifi uti proportionibus ratae partis habeant aedifici<i rationum exa6liones. Cum ergo conflituta fym- metriarum ratio fuerit, & commenfus ratioci- nationibus explicati, tunc etiam acuminis eft proprium providere ad natnram k:)ci, ant ufum, aut fpeciern , &: detra6iionibus vel adie£\ionibus temperaturas efficere , uti cum de fymmetria fit detraftum aut adieftum, id videatur refte effe formatum, in adfpecluque nihil defideretur, Alia euim ad manum fpecies efle videtur , aha in excelfo : non eadem in conclufo , diffimilis iri aperto : in quilius magni iudicii eft opera , quid tandem faciendum fit. Non enim veros videtur hahere viius efiiedus, fed faUitur laepe ab eius iudicio mens. Quemadmodum etiam in fcenis pictis videntur columnarum proiedurae, mutii-
170 M. VITRUVII POLLIONIS
lorum ecphorae , figiiorum figurae prominentes,
cum fit tabula fine dubio ad regulam plana. Si-
militer in navibus remi, cum fmt fub aqua di-
redi , tamen oculis infradi videntur, & quate-
nus eorum partes tangunt fummam planitiem
liquoris, apparent ( uti funt) dire6li ;^ cum ve-
ro fub aqua funt demi(fi, per naturae perluci^
dam raritatem, remittunt enatantes abfuis cor-
poribus fluentes imagines ad fummam aquae
planitiem , atque hae ibi commotae efficere vt-
dentur infra(!l:um remorum ocufjs adfpe6lum.
Hoc autem , five fimnlacrorum impulfu , feu ra-
diorum ex ocuhs effufionibus (uti phyficis pla-
Cet ) videamus , utraque ratione videtur ita effe,
uti falfa iudicia oculornm habeat adfpeflus. Cum
ergo qiiae funt vera falfa videantur , & nonnulla
aUter quam funt ocuhs probentur, non puto
oportere effe dubium , quin ad locorum natu-
ras aut neceffitates , detracliones , aut adie6lio-
nes fteri debeant ; fed ita ut nihil in his operi-
bus defideretur. Haec autem etiam ingeniorum
acuminibus , non folum do£ii'inis efficiuntur.
Igitur ftatuenda eft primum ratio fymmetriarum,
a qua fumatur hne dubitatione commutatio.
Deinde expHcetur operisfuturi & locorum imura
fpatium , longitudinis & latitudinis , cuius cum
femel fuerit conflituta magiiitudo , fequatua:
eam proportionis ad decorem apparatio , uti
non fit confiderantibus adfpe61us eurythmiae
dubins : de qua, quibus rationibus efiiciatur, eft
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 171
mihi pronuntiandum. Primumque de cavis ae- dium , uti lieri debeant , dicam.
C A P U T III.
De cavis aedium Jive atriis , de alis . tahlino clr perijrylio.
Cava aedium quinque generihus funt diflin- cla, quor(un ita figurae nominantur : Tuscani- cum, Corinthium , Tetraftylon , Disphiviatum, Teftudinatum. Tuscanica lunt,in quibus trabes in atrii latitudine traie6lae habcant interpeniiva & colliquias ab angulis parietum ad angulos ti- gnorum intercurrentes : item afteribus ftillicidio- rum in medium compluvium deie^ius. In Co- rinthiis iisdem rationibus trabes ^ compluvia coIl(>cantur , fed a parietibus trabes recedentes in circuitione circa cohunnas componimtur. Te- traftyla funt , quae fubieftis fub trabibus angu- iaribus columnis , <k utihtatem trabibus 8c fir- mitatem praeftaut, quod neque ipfae magnum impetum cogimtur habere , neque ab inter- penlivis onerantur. Displuviata autem funt, in quibus deliquiae arcam luftinentes ftiUicidia reiiciunt. Haec hibernacuHs maximas praeftant utilitates , quod comphivia eorurn ere61a non obftant luminibus tricUniorum. Scd ea habent in refeclionibus moleftiam magnam , Cjuod circa parietes ftiUicidia deftuentia continent fiftulae , qnac non celeriter recipiunt ex canalibus aquani dcUiientcm. Itaque redundances reftagnaut, & inteftinum opus,it parietes in eis gcneribus ae-
tyi M. VITRUVII POLLIONIS
dificiorum cornimpunt. Teftudinata vero ibi fiunt, ubi non iunt impetus magni , & in con- tignationibus fupra fpatiofae redduntur habita- tiones.
(IV.)
Atriorum vero longitudines Sc latitudines tri- bus generibus formantur : & primum genus dis- tribuitur , uti longitudo cum in quinque partes divifa fuerit, tres partes latitudini dentur. Al- terum cum in tres partes dividatur, duae par- tes latitudini tribuantur. Terdum uti latituda in quadrato paribus lateribus defcribatur, inque €o quadrato diagonii linea ducatur , k. quantum fpatium habuerit ea linea diagonii, tanta lon- gitudo atrio detur. Altitudo eorum, quanta lon. gitudo fuerit, quarta dempta, fub trabes extol- latur, reliquum lacunariorum $C arcae fupra tra- bes ratio habeatur. Alis dextra ac fmiftra latitu- do, cum fit atrii longitudo ab triginta pedibus ad pedes quadraginta , ex tertia parte eius coii- ftituatur. Ab quadraginta ad pedes quinquagin- ta longitudo dividatur in partes tres ^ dimi- diam. Ex his una pars alis detur. Cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad fex- aginta , pars quarta longitudinis alis tribuatur. Ab pedibus lexaginta ad oftoginta , longitudo dividatur in partes quatuor & dimldiam , ex his una pars fiat alarum latitudo. Ab pedibus odo- ginta ad pedes centum, in quinque partes di- vifa longitudo , iuftam conllituerit latitudinem
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 175
alarum. Trabes earum liminares ita alte ponan- tiir, ut altitudines latitudinibus fmt aequales. Tablinum , i\ latitudo atrii erit pedum viginti, dempta tertia , eius ipatio reliquum tribuatur, Si erit ab pedibus triginta ad quadraginta, ex atrii latitudine , tablino dimidium tribuatur/ Cum autem ab quadraginta ad fexaginta , lati- tudo dividatur in partes quinque, & exhisduae tablino contribuantur. Non enim atria minora cum maioribus easdem poffunt habere fymme- triarum rationes. Si enim minorum fymmetriis utemur in maioribus , neque tablina neque alae utilitaiem poterunt habere : fm autem maiorum m minoribus utemur , vafla 8c immania in his ea erunt membra. Itaque generatim magnitudi- num rationes exquifitas , ^ utilitati 8c adfpe6lui confcribendas putavi. Altitudo tablini ad tra- hem adie<^a latitudinis oclava conflituatur. La- cunaria eius tertia latitudinis ad altitudinem ad- ic<^a extollantur. Fauces minoribus atriis e ta- hlini latitudine dempta tertia , maioribus dimi- dia conflituantur. Imagines item alte cum fuis ornamentis ad latitudinem alarum fmt conftitu- tae. Latitudincs ofliorum acl altitudinem , fi Dorica erunt, uti Dorica , fi lonica erunt, uti lonica perficiantur , quemadmodum de thyro- matis j in quibus quarto libro rationes fymme- triarum funt expofitae. Impluvii lumen latum latitudinis atrii, ne minus quarta, ne plus ter- tia parte relinquatur : longitudo uti atrii pro rata parte fiat. Periftylia autem in transverf»
174 IVI. VITRUVII POLLIONIS
tertia parte longiora fint, quam introrrus. Co- lumnae tam altae, quam porticus latae fuerint. Periftyliorum intercolumnia ne minus trium , ne plus quatuor columnarum cralTitudine inter fe diftent. Sin autem Dorico more in perift.ylio columnae erunt faciundae, nti in quarto libro de Doricis fcripfi , ira moduli fumantur , & ad eos modulos triglyphorumque rationes dispo- Jiantur.
C A P U T V.
De tricliniis , oecis ^ exedris, pinacothecis ^ dr corum dimenjioiiibus.
• Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta lonsitudo iieri debebit. Altitudines omnium conclavioriim quae oblonga fuerint , fic habere debent ralionem, uti longitudinis 8c latitudinis iJienfura componatur . t>C ex ea fumma dimi- dium fumatur, 8c quantum fuerit, tantum al- titudini detur. Sin autem exedrae aut oeci qua- drati fuerint, latitudinis dim.idia addita, altitu- dines educantur. Pinacothecae , uti exedrae , amplis magnitudinibus funt conftituendae : oe- ci Corinthii , tetraftylique, quique Aegyptii vo- cantur, laticudinis & longitudinis, uti fupra tii- cliniorum fymmetriae lcriptae funt, ita habeant rationem ; led propter columnarum interpofi- tiones , fpatiofiores conftituantur. Inter Corhi- thios autem ^ Aegyptios , hoc erit discrimen : Corinthii fimplices habent columnas aiit in po- dio pofiias , aut in iino , fupra^^ue habent epi-
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 175
ftylia k coronas 5 ant ex inteftino opere, aut al- bario ; praeterea fupra coronas curva lacunaria ad circinum delumbata. In Aegyptiis autem fu- pra columnas epi/tylia , & ab epifiyliis ad pa- rietes qui funt circa, imponenda efl contigna- tio 5 fupra eam coaxatio & pavimentum , fub dio ut fit circuitus. Deinde fupra epiftylium ad perpendiculum inferiorum columnarum, impo- nendae funt minores quarta parte columnae. Supra earum epiftylia ^ ornamenta, lacunariis ornantur, & inter columnas fuperiores feneflrae collocantur : ita bafilicarum ea fimilitudo, non Corinthiorum tricliniorum, videtur eife.
C A P U T VI.
De oecis more Graeco. Fiunt autem etiam non Italicae confuetudi- nis oeci , quos Graeci Kvt^iKv^vG-Ji appellant. Hi collocantur fpe<^antesad feptemtrionem, 'k ma- xime viridia profpicientes , valvasque habentes in medio. Iph autem fint ita longi & lati , uti duo trichnia cum circuitionibus inter fe fpe- «Stantia pofTmt elfe collocata, habeantque dex- tra ac finiftra himina feneftrarum valvata , uti viridia de lecitis per ipatia feneltrarum profpi- ciantur. Altitudines eorum dimidia latitudinis addita conftituantur. In his aedificiorum gene- ril)us omnes funt faciendac earum lymmetria- rum rationes, quae fnie impeditione loci fteri poterunt. Luminaque parietum altitudinibus fi non obfcurabuntur , faciliter erunt explicata.
176 M. VITRUVII POLLIONIS
Sin aiitem impedientur ab anguftiis , aut aliis iiecefTitatibus , tum opus erit, ut ingenio & acu- mine de fymmetriis detra<fi:iones , aut adie£iio- nes fiant , uti non diflimiles veris fymmetriis perficiantur venuflates.
C A P U T VII.
Ad quas coeli regiones quaeque aedificiorum
genera fpedare deheant . ut ufui ix falu-
hritati fint idonea.
Nunc explicabimus quibus proprietatibus ge- nera aedificiorum ad uium & coeli regiones apte debeant fpe6lare. Kiberna triclinia 8«: babiearia occidentem hibernum fpe(!lent; ideo, quod ve- fpertino lumine opus effcuti: praeterea quod et- iam fol occidens adverfum habens fplendorem , calorern remittens, efficit vefpertino tempore re- gionem tepidiorem. Cubicula & bibliothecae ad orientem fpe^lare debent. Ufus enim matuti- iium poflulat iumen. Item in bibliothecis libri iion putrefcunt. Nam in his , qiiae ad meridiem & occidentem fpedant , a tineis & humore vi- liantur , quod venti humidi advenientes pro- creant eas & alunt, infundentescjue humidos fpi- litus pallore volumiiia corrumpunt, Triclinia verna & autumnalia ad orientem : cum enim praetenta luminibus , adverfus iblis impetus progrediens ad occidentem , efficit ea tempera- ta ad id tempus , quo opus folitum eft uti. Ae- iliva ad feptemrrionem , quod ea rerio ( non ut rcliquae , quae per iolflitium propter caloiem ef-
DE ARCHITECTURA UB. VI. 177
ficiuntur aefluofae ) eo quod eft averfa a folis curfu , femper refrigerata , k falubritatem & voluptatem in ufu praeftat, Non minus pinaco- thecae , & plumariorum. textrinae , pidorum- que officinae, uti colQres eorum in opere, pro- pxer conflantiam luminis immutata permaneanc qualitate.
C A P U T V I I T
I)e aedif.ciorinn propriis locis ^ i:r gejierihus ad quas" cunque perfonarum gualitates coiivenientibus.
Cum ad fegiones coeli ita ea fuerint dispofi- ta , tunc etiam animadvertendum eft , quibus irationlbus privatis aedificiis propria loca patri- bus familiarum, & quemaclmodum communia cum extraneis aedificari debeant. Namque ex his quae propria funt, in ea non eft poteftas omnibus introKundi, nifi invitatis : quemadmo- dum funt cubicula , triclinia , balneae, cetera" que, quae easdem habent ufus rationes. Com- munia autem funt, quibus etiam invocati fuo iure de populo poffimt venire, icl eft , veflibu- la, cava iiedium , periftyha , quaeque eundem habere pofluut ufum. Igitur his qui comnumi funt forturta, non neceflaria magnilica veftibu- la, nec tablina , neque atria , quod hi aliis offi- cia praeftant ambiundo , quae ab aliis ambiun- tur. Qui autem fruclibus rufticis lerviuut , in eorum veftibulis Ilalnila, tabernae 5 in acdibus cryptae , horrea , apothccae , ceteracpie , cjuae ad frudus fervandos magis , (juam ad clegan- Vitruvius, M
178 M. VITRUVII POLUONIS
tiae decorem pofTnnt effe , ita funt facienda. Item foeneratoribus & publicanis commodiora 8c fpeciofiora , & ab infidiis tuta : forenfibus au- tem & difertis, elegantiora k fpatiofiora ad con- ventus excipiendos : nobilibus vero, qui hono- res msgiftratusque gerendo praeAare debent of- ficia civibus, facienda funt veftibula regalia, al- ta atria , ^ peridylia araplifiTima , filvae , ambu- lationesque laxiores , ad decorem maieftatis per- fe6lae. Praeterea bibliothecas , pinacothecas, ba- filicas , non diffimiH modo quam publicorum operum magnificentia cx^mparatas , quod in do- mibus eorum laepius 8c publica conhiia, ^ pri- vata iudicia , arbitriaque conficiuntur. Ergo fi hisrationibus ad fnigulorum generum perfonas, uti in libro primo de decore eft fcriptum , ita dispohta erunt aedificia , non erit quod repre- hendatur. Habebunt enim. ad omnes res com- modas Sc emendatas explicationes. Earum au- tem rerum non folum erunt in urbe aedificio- rum rationes, fed etiam ruri , praeterquam quod in urbe atria proxima ianuis folent efle ; luri vero pfeudourbanis ftatim periftylia , dein- de tunc atria habentia circum porticus pavi- mentatas, fpeftantes ad palaeftras & ambulatio- nes. Quoad potui urbanas rationes aedificiorum fummatim perfcripfi , ut propofui.
C A P U T IX.
De rujiicorurn aedijiciorum rationihus.
Nunc rufticarum expeditionum , ut fmt ad
DE ARCFIITECTURA LIB. VI. 179
ijfnm commodae > quibusque rationibus coUo- care oporteat eas, dicam> Primum de faliibrita- tibus, uti in primo volumine de moenibus col- locandis fcriptum efl , regiones adipiciantur , ^ ita villae collocentur. M;i£rnitudines earum ad modum agri , copiasque fruc^uum comparen- tur. Cortes magnitudinesque earum ad peco- lum numerum , atque quot iuga boum opus fuerit ibi verfari , ita finiantur. In corte culina quam calidifRmo loco defignetur. Coniundta antem habeat bubilia, quorum praefepia ad fo- cum 8c orientis coeli regionem fpeftent , ideo quod boves lumen 2c ignem fpeftando, horri- di non fiunt. Item agricolae regionum imperi- ti , non putant oportere aham regionem coeli boves fpe£tare , nifi ortum. folis. Bubilium au- tem debent effe latitudines nec minores pedum deinim , nec maiorcs quindenum : lonQ;itudo , uti fingula iuga ne minus occupent pedos le- ptenos. Babiearia item coniuncla fint culinae : ita enim hivationis ruflicae miniflratio non erit longe. Torcular item proximum fit cuHnae : ita enim ad okarios friuHus commoda erit mi- niflratio : habeatque coniunftam vinariam cel- lam , habentem ad fi-ptemtrionem lumina fene- flrarum ; cum enim alla parte^^habuerlt qua fol calcfacere poffit , vintim qnod erit in ea cclla confufum ab calore, efficietur imbetiilum. Olea- ria autcm ita efl collocanda, ut liabcat a meri* die cahdisfpie regionibiis buucn : nun cnini de- bet olcuni coiiiiclari , fcd tcpoie caloris extc-
M 1
i8o M. VITRUVII POLLIONIS
nuari. Magnitudines autem earum ad frucluum rationem , & numerum doliorum funt facien* dae, quae cum fmt cullearia, per medium oc- cupare debent pedes quaternos. Ipfum autem torcular, fi non cochleis torquetur, fed ve6li- bus Sc prelo premitur, ne minus longum pe- des quadraginta conftituatur ; ita enim erit ve- 61iario fpatium expeditum : latitudo eius ne mi- nus pedum fenumdenum ; nam fic erit ad ple- num opus facientibus libera verfatio Sc expedi- ta, Sin autem duobus prelis loco opus fuerit , quatuor K: viginti pedes latitudini dentur. Ovi- lia & caprilia ita magna funt facienda , ut fni- gula pecora areae ne minus pedes quaternos & femipedem , ne plus fenos poITint habere. Gra- naria fublimata , ^ ad feptemtrionem , aut aqui- lonem fpe^tantia disponantur; ita enim frumen- ta non poterunt cito concalefcere , lisd afflaiu refrigerata diu fervantur : namque ceterae re- giones procreant curculionern , & reliquas be- i\io]as , quae frumentis folent nocere. Equili- bus , quae maxime in villa loca calidifTima fue- rint, conflituantur, dum ne ad focum fpeclent : cum enim iumenta proxime ignem nabulantur, horrida fiunt. Item non funt inutilia praefepia, quae coUocantur extra culinam in aperto con-, tra orientem : cum enim in hieme anni fereno coelo in ea traducuntur , matutino boves ad folem pabulum capientes, fmnt nitidiores. Hor- rea , focnilia, farraria , pillrina , extra villam fa- cienda videntur, ut ab ignis periculo fmt villae
DE ARCBITECTURA LIB. VI. iSi
tutiores. Si quid delicatius in villis faciendum fuerit , ex fymmetriis, quae in urbanis fupra- fcripta funt conftituta, ita ftruantur, ut fnie impeditione ruRicae utilitatis aediftcentur. Om- nia aedificia ut luminofa fint oportet curari , fed, quae funt ad villas, faciiiora videntur ef- fe , ideo quod paries nullius vicini poteft ob- ftare. Jn urbe autem , aut communium parie- tum altitudines, aut angufliae loci impediundo faciunt obfcuritates. Itaque de ea re fic erit ex- periundum. Ex qua parte lumen oporteat fu- mere,linea tendatur ab altitudine parietis, qui videtur obftare , ad eum locum , cui lumsn oporteat immittere : & fi ab ea linea , in altitu- dinem cum profpiciatur , poterit fpatium puri coeli amplum videri, in eo loco lumen erit fi- ne impeditione. Sin autem officient trabes , feu limina, aut contignationes , de fuperioribus par- tibus aperiatur , 8c ita immittatur. ¥a ad fum- mam ita eft gubernandum, ut, e quibuscunque partibus coelum profpici poterit, per eas fene- flrarum loca rclinquantur : fic enim lucida erunt aedificia. Cum autem in tricUniis ceterisque conclavibus maximus efl ufus luminum , tum etiam in itineribus, clivis, fcalisque, quod in his faepius alii aliis obviam veuientes ferentes farcinas folent incurrere. Quoad potui distribu- tiones operum naftratium, uti fnit aedificatori- bus non obfcurae, explicui. Nunc etiam quem- admodum Graecorum confuetudinibus aedifi-
iSi M. VITRUVII POLUONIS
cia diflribnantiir , uti non fmt isnota , fumma- tim exponam.
C A P U T X.
De Graecorum aedijiciorum , eorum^ue partium dispojitione. Atriis Graeci quia non utuntur, neque no- ftris moribus aedificant, led ab ianua introeun- tibus, itinera faciunt latitudinibus rion fpatio- fis, & ex una parte equilia, ^ ex altera oftia- riis cellas , ftatimque ianuae interiores finiun- tur. Hic autem locus inter duas iauuas Graece ^vpwpuov appellatur. Deinde eft introitus in pe- liftylon. Id periftylum in tribus partibus habet porticus : in ea parte, quae fpetlat ad meridiem, duaa antas inter l^e fpatio amplo diftantes , ia quibus trabes invehuuturj & quantum inter an- tas diftat, ex eo tertia dempta fpatinm datur iintrorfus. Hic locus apud nonnullos Trfoo-Tii , apud alios TnxpxixrLzc nominatur. In his locis in- trorfus conftituuntur oeci magni , in quibus rnatres familiarum cum laniftciis hnbent feflio- nes. In proftadis autem dextra ac hniftra cubi- cula funt coliocata , quorum unum thalamus, alterum amphithalamus dicitur. Circum autem in porticibus triclinia quotidiana , cubicula et- iam 8c cellae familiaricae conftituuntur, Haee pars aedificii Gynaecoyiitis nppellatur. Coniun- guntur autem his domus ampliores habentes la- tiora periftylia , in quibus pares funt quatuor porticus altitudinibus , aut una quae ad meri*
DE ARCHITECTURA UB. VI. 183
diem fpeflat excelfioribus columnis conllitui- tur. Id atitem periftylium , quod unam- altio- rem babet porticum , Rhoaiacum appellatur. Ha- bent autem eae domus veflibula egregia, & ia- nuas proprias eum dignitate, porticusc[ue peri- ilyliorum, albariis, & te^loriis, & ex inteflino opere lacunariis ornatas., &: in porticibus, quae ad feptemtrionem fpedant, triclLnia Cyzicena, Sc pinacothecas ; ad orientem autem bibliothe- cas; exedras ad occidentem 5 ad meridiem vero fpe(^antes oecos quatlratos tam ampla magnitu- dine, uti faciliter in eis, tricliniis quatuor firar tis , miniflrationura , ludorumque operis, locus polTit effe fpatiofus. In his oecis fiunt virilia coiivivia : noii enim fuerat inftitutum raatres familiarum eorum moribus accumbere. Haec autem periflylia domus, andronitides dicuntur, quod in his viri (ine interpellationibiis mulie^ lum verfantur. Praeterea dextra ac finiflra do- munculae conflituuntur ,. habentes proprias ia- nuas, trichnia , & cubicula commoda, uti hc- ipites adveiiientes non in periflyha, fed in ea hofpitalia recipiantur. Nam cujti fuerunt Grae- CL delicatioies, k. ab fortuna opulentiores, ho- fpitibus advenientibus infbuebant tricruiia, cu- bicula, cum penu cellas, primoque die ad coe- nam iuvitabant , pollcro uiitLcbaut ])ullos, ova, olera, poma, reUtjuasque res. agrefles. Ideo pi- (flores, ea cpiae mktebantur liofpitibus. picllu- ii.s imitantes , xeiiia appellaverinit. Ita p;itres fa- miliarum in hofpitiu nou vidcbaatur clfc p.ere-
iM 4
i84 M. VITRUVII POLLIONIS
gre , habentes fecretam iii his hofpitalibus liber- tatem. Inter haec autem periftylia k. hofpitalia itinera funt, quae viesaulae dicuntur , quod in- ter duas aulas media funt interpofita. Noftri au- tem eas andronas appellant. Sed hoc valde eft inii-andum : nec enim Graece nec Latine poteft id convenire. Grdeci enim oc-ApcavxQ appellant oecos , ubi convivia virilia folent e^Q , quod eo muheres non accedant. Item aliae res funt fi- miles , uti xyftus, prothyrum , telamones , 8c nonnulla alia eiusmodi : |-jffr5,- enim Graeca ap- pellatione eft porticus ampla latitudine , in qua athletae per hiberna tempora exercentur. No- ftri autem hypaethras ambulationes , xyftos ap- pellant , quas Graeci TipiopciJLi^a.g dicunt. Item prothyra Graece dicuntur , quae funt ante in ia- nuis veftibula : nos autem appellamus prothyra, quae Graece dicuntur cisid-jfcc. Item fi qua virili figura figna mutulos aut coronas (uftinent, noftri telamcnes appellant , cuius rationes, quid ita aut quare dicantur , ex hiftoriis non inveniuntur, Graeci vero eos arXx-JTixg vocitant. Atlas enim hi- ftoria formatur fuftinens mundum, ideo quod is primuni, curfum folis Sc lunae, fiderumque om- nium ortus & occafus, mundique verfationum jrationes, vigore animi , folertiaque curavit ho^ minibus tradendas, eaque re a pi£ioribu3 «: fta- tuariis deformatur pro eo beneficio fuftinens mundum j filiaeque eius Atlantides ( quas nos Verailias, Graeci autem ^rAe.iJa;? nominant) cum fidejibus in mundo funt dedicatae. Nec tamen
DE ARCHITECTURA LIB. VI. 185,
ego , ut rnutetur confuetudo nominationum aut fermonis , ideo haec propofui j fed ut ea noii fmt ignota philologis, exponenda iudicavi. OuL- bus confuetudinibus aedificla Italico more &:; Graecorum inftitutis conformantur , expofui , $C de fymmetriis fingulorum generum propor- tiones pericripfi. Ergo, quoniam de venuliate decoreque ante eft fcriptum , nunc exponemus de firmitate , quemadmodum ea fme vitiis per«^ maneat , & ad vetuftatem coUocetur.
C A P U T XI.
J)e Jirmitatc aedificiorum » hypogeis , aedificiis quae pilatim aguntur ^ b Juhjirudiojiihus..
Aedificia quae plano pede inflituuntur , fi fmidamenta eorum fa6\a fuerint, ita uti in prio- ribus libris de muro ^ theatris a nobis eft ex- pofitum , ad vetuflatem ea erunt fine dubita- tione firma. Sin autem hypagea concameratio- nesque inftituentur, fundationes eorum fieri de- bent crafTiorea, quam quae in luperioribus ae- dificiis ftru61urae lunt futurae , eorumque parie- tes , pilae , columnae ad perpendiculum infe- riorum medio collocentur, uti folido refpon- deant. Nam fi in pendentibus onera fuerint pa- rietum aut columnarum, non poterunt habere perpetuam firmitatem : praeterea inter limina Jecrmdum pllas & antas, pofies fi fupponentur, erunt nou vitioiac. Limina enim ^' trabes ftru- fturis cnm fint oneratae, medio fpatio pandan-i tes, frangunt iua lyfi ftru<Sluras. Cum autem
lU M. VITRUVn POLLTONIS
fubiedi fuerint Sc fubcuneati poftes , non pa- tiuntur infidere trabes, neque eas laedere. Itera adminiftrandum eft, uti levent onus parietum fornicationes , cuneorum divifionibus k ad een- trum refpondentes earum canclufurae. Cum enim extra trabes , aut liminum capita, arcus cuneis enmt conclufi; primum non pandabit materies levata onere ;. deind^ fi quod e vetu- ftate vitium eeperit, fme molitione fulturarum faciliter mutabitur. Itemque quae pilatim agun- tur aediiicia , Sc cuneorum clivifionibus , coa- gmentis ad centrum refpondentibus , fornices concluduntur. Extremae pilae in his latiores fpatio funt faciundae , uti vires eae haben- tes refiftere poffint, cum cunei ab oneribus parietum preffi , per coagmenta ad centrum fe prementes extruderint incumbas. Itaque- fi an- gulares pilae erunt fpatiofis magnitudinibus , continendo cuneos firmitatem operibus praefta- bunt. Cum in his rebus animadverfum fuerit , uti ea diligentia in his adhibeatur, non minus etiam oblervandum eft , uti omnes ftrufturae perpendiculo refpondeant, neque habeant in ul- la parte proclinationes. Maxima autem efle de- bet cura fubftru6lionum , quod in his infinita vitia folet facere terrae conseftio. Ea enim non
o
poteft effe femper uno pondere , quo folet eife per aeftatem ; fed hibernis temporibus, recipien- do ex imbribus aquae muhitudinem , crefcens & pondere, & ampliiudine, cHsrumpit Sc extru- dit ftrudurai'um lcpLiones. Itaque ut huic vi-
DE ARCHITECTURA IJB. VE 187
tio medeatur , fic erit faciundum , uti primura pro amplitudine congeflionis crafritudo ftrudu- rae conflituatur ; deinde in frontibus anteri- des five erifmae fnit una ftruantur , eaeque inr" ter fe diftent tanto fpatio , quanta altitudo fub- ftru6li(mis eft futura , crafntudine eadem qua fubRru<l:Tio. Procurrant autem ab imo per quara craffitudo conftituta fjierit fubflru£lionis ,^ dein- de contrahantur gradatim ita , uti fummam ha- beant prominentiam quanta operis eft crafTitu- do. Praeterea introrfus contra terrenum uti den- tes coniun6li muro ferratim flruantur, uti fm- guU dentes ab muro tantum discedant, quanta ahitudo futura erit fubftru6lionis. Craflitudinis autem habeant dentium ftrufturae uti muri. Item in extremis anguhs cum receffum fuerit ab interiore angulo, fpatio altitudinis fubftru- 61ionis in utramque partem iignetur j & ab Iiis fignis diagonios ftru61ura coUocetur; & ab ea media , altera coniunfta cum angulo muri : ita dentes Sc diagoniae ftrudurae non patientur to- ta vi premere murum , fed difllpabunt retinen- do impetum congeflionis. Quemadmodum ope- ra fine vitiis oporteat conflitui, & uti caveatur incipientibus , expolui : nanique de teguhs aut tignis aut afferibus immutandis, non eadem eft cura, quemadmodum de his, quod ea quam- vis fiut vitiofa, laciliter mutantur. Ita quae nec folida quidem putantur effe , quibus rationibus haec poterunt efle firjna , ik quemadmodum inftituantur, expofui. Quibus autem copiarum
i88 M. VITRUVII DE ARCHIT. L. VI
generibus oporteat uti, non eft architefti patc- ftas j ideo quod non in omnibus. locis omni* genera copiarum nafcuntiir, uti in proximo vo- lumine eft expofitum. Praeterea in domini eft poteftate , utrum laterltio , aut caementitio , au faxo quadrato velit aedificare. Itaque omnium operum probationes tripartito confiderantur, id eft , fabrili fubrilitate, magnificentia , & dispo- fitione. Cum magnificenter opus perfe6lum ad- fpieietur , ab omni poteftate , impenfae lauda- buntur : cum fubtiliter , officinatoris probabitur cxa6\io : cum vero venuftate , proportionibus 8c fymmetriis habuerit au£loritatem , tiuic fuerit gloria architedi. Haec autem refte conftituun- tur, cum is & a fabris & ab idiotis patiatur ac- cipere fe confiHa. Namque omnes homines , non folum archite6li , quod eft bonum poffunt probare : fed inter idiotas Sc eos hoc eft discri- men , quod idiota , nifi fa£lum viderit , non poteft fcire quid futurum fit j archite(Stus autera, fimul animo conftituerit , antequam inceperit, Bc venuftate , k ufu, & decore , quale fit futu- rum , habet definitum. Quas res privatis aedifi- ciis utiles putavi , 8c quemadmodum fmt faciun- dae, quam apertiffime potui, perfcripfi. De ex- politionibus autem eorum , ut fmt elegantes , & fine vitiis ad vetuftatem, in fequenti volunu- ne exponam.
M. VITRUVII POLLIONIS
X) E
AR C HI T E CTUR A
LIBER SEPTIMUS.
PRAEFATIO.
M.
.ATORES cum fapienter tuni etiam titillter iiiflituerunt, per commentariorum relationes co- gitata tradere pofteris , uti ea non interirent , fed fmgulis aetatibus crefcentia voluminibus edi- ta, gradatim pervenirent vetuftatibus ad fum- mam do6lrinarum fubtilitatem. Itaque non me- diocres , led infinitae funt his agendae gratiae , quod non invidiofe filentes praetermiferunt , fed omnium generum fenfus confcriptionibus memoriae tradendos curaverunt. Namque [i non ita feciffent, non j)otuiffemus fcire , quae res in Troia fuilfent geftae ; nec quid Thales , De- mocritus, Anaxagoras, Xenophanes, rehquique phyfici fenfiffcnt de rerum natura ; quasque So- crates, Plato , Arifioteles, Zenon, Epicurus, aUi. que philofophi hominibus agendae vitae termi- nationes finiviffent j feu Caoefus, Alexandeip
190 M. VITRUVII POLLIONIS
Darius, ceterique reges, quas res aut quibus ra- tionibus geiriffent, fuiflent notae, nifi maiores praec^ptorum comparationibus omnium memo- riae ad pofteritatem commentariis eKtuliffent. Itaque quemadmodum his gratiae funt agen- dae,fic contra, qui eorum fcripta furantes, pro fuis praedicant, funt vituperandi ; quique non proprlis cogitationibus nituntur fcriptorum, led inviuismoribus aliena violantes gloriantur , nou xnodo funt reprehendendi , fed etiam quia impio more vixerunt , poena condemnandi. Nec tamen hae res non vindicatae curiofais ab antiquis efle memorantur , quorum exitus iu- diciorum qui fuerint, non eft alienum, quem- admodum fnit nobis traditi , exphcare. Reges Attalici magnis philologiae dulcedinibus indu- ^i , cum egregiam bibHothecam Pergami ad communem dele6lationem inftituiffent ; tunc item Ptolemaeus , infniito zelo cupiditatisque incitatus ftudio , non ininoribus induftriis ad eundem modum contenderat Alexandriae com* parare. Cum autem fumma dihgentia perfecif- iet, non putavit id fatis effe, nifi propagatio- nibus in feminando cnraret augendam. Itaque Mufis & ApoUini ludos dedicavit , )k quemad- modum athletarum , fic communium fcriptorum vidoribus praemia & honores conftituit. His ita inftitutis , cuni ludi adeffent , iudices literati , qui ea probarent, erant legendi. Rex cum iam ex civitate fex leftos habuilfet , nec tam cito feptimum idoneum inveiiiret , letulit ad eos ,
DE ARCHITECTURA LIB. VII. 191
qui fupra bibiiothecam fuerant, !k quaefiit, fi
quem noviflent ad id expeditum. Tunc ei di-
xerunt, effe quendam Ariftophanem , qui fum-
mo fludio fummaque diHgentia quotidie omnes
libros ex ordine perlegeret. Itaque in conventu
ludorum cum fecretae fedes iudicibus effent
dislributae , cum ceteris Ariftophanes citatus ,
quemadmodum fuerat locus ei defignatus , fe-
dit. Primo poetarum ordine ad certationem in-
du6lo cum recitarentur fcripta , populus cun-
^us fignificando monebat iudices quod proba-
rent. Itaque cum ab fingulis fententiae funt ro-
gatae , fex una dixerunt , ik quem maxime anim-
adverterunt muititudini placuiffe , ei primum
praemium , infequenti fecundum tribuerunt.
Ariflophanes vero , cum ab eo fententia rogare-
tur , eum primum pronuntiari iufht , qui mini-
me populo placuiffet. Cum autem rex & uni-
verfi vehementer indignarentur , furrexit , &:
rogando impetravit, ut paterentur fe dicere. Ita-
que filentio fafto docuit unum ex his eum efTe
poetam , ceteros aliena recitaviffe : oportere au-
tem iudicantes non furta , fed fcripta probare.
Admirante populo , & rege dubitante , fretus
memoria e certis armariis infinita volumina
eduxit , k. ea cum recitatis conferendo coegit
ipfos furatos de fe confiteri. Itaque rex iuf-
fit cum his agi furti , condcmnatosque cum
jgnoniinia dimifit. Ariflophanem vero amplifli-
mis muneribus ornavit , & fupra bibliothecam
conftituit. Infequeiitibus annis a Maccdonia Zoi-
J92 M. VITRUVII POLLIONIS
lus, qoi adoptavit cognomen ut Homeroma- ilix vocitaretur, Alexandriam venit, fuaqiie fcri- pta contra Iliadem & Odylfeam comparata reiri. lecitavit. Ptolemaeus vero cum animadvertillet poetarum parentem philologiaeque omnis dii- cem abfentem vexari, Sc cuius ab cunclis gen- tibus fcripta fufpicerentur, ab eo vituperari ■, indignatus nullum ei dedit refponfum. Zoilus autem cum diutius in regno fuiffet inopia pref- fus, fummifit ad regem poflulans ut aliquid fi- bi tribueretur. Rex vero refpondilie dicitur : Homerum, qui ante innos mille decefliffet, ae- vo perpetuo multa millia hominum pafcere j item debere, qui meliori ingenio fe profiteretur, non modo fe unum , fed etiam plures alere poffe. Et ad fummam mors eius, ut parricidii damnati , varie memoratur. Ahi eum fcripferunt a Philadelpho effe in cnicem fixum : nonnulli Chii in eum lapides effe conie6los : alii Smyr- nae vivum in pyram conie6lum. Quorum utrum ei acclderit, merenti digna conflitit poena : non enim aliter videtur promereri, qui citat eos , quorum refponfum ^ quid fenferint fcribentes , non potefJ: coram indicari. Ego vero , Caefar , neque alienis indicibus mutatis , interpofito no- mine meo id profero corpus , neque ulllus co- gitata vituperans , inftitui ex eo me approbare. Sed omnibus fcriptoribus infinitas ago gratias , quod egregiis ingeniorum folertiis ex aevo col- latis abundantes aliis alio genere copias prae- Ijaravei'unt , unde nos uti fontibus haurienies
DE ARCHITECTURA LIB. VII. 193
aqiiam , & ad propria propofita traducentes , foecLindiores ^ expeditiores habemus ad fcri- bendum facultates, talibusque confidentes au- ^oribus audemus inftitutiones novas compara- re. Igitur tales ingreffus eorum habens, quos ad propofiti mei rationes animadverti praeparatos, inde iumendo progredi coepi. Namque primum Agatharchus Athenis, Aefchylo docente tragoe- diam , fcenam tecit, &C de ea commentarium rehcjuit. Ex eo moniti Democritus, & Anaxa- goras , de eadem re fcripferunt , quemadmo- dum oporteat ad aciem oculorum radiorumque extenfionem , certo loco centro conftituto, ad lineas ratione naturali refpondere ; uti de incer- ta re certae imagines aedificiorum in fcenarum plcluris redderent fpeciem , & quae in direcStis planisque frontibus fmt figuratae, alia absceden* lia, afia prominentia efle videantur. Poftea Si- leniis de fymmetriis Doricorum edidit volumen: dc aede lunonis , quac eft Sami, Dorica Theo- dorus : lonica Ephefi, qune eft Dianae , Ctefi- phon & IMetagenes : de fano Minervae, quod eft Frienae , lonicum, Phileos : item de aede Minervae Dorica , quae eft Athenis in arce , Ictinus & Carpion: Theodorus Phoceus de tho- lo, qui eft Delphis : Philo de aedium iacrarum fymmetriis, & de armamentario , quod fuerat Pyraeei portu : Hermogenes de aede Dianae lo- iiica, quae eft Magnefiae pfeudodipteros, 8c Li- beri Patris Tco monopteros : item ArgeHus de fymmetriis Corinthiis , 8c lonico Trallibus Ae« Vitruvius, I\
J94 5VI. VITRUVII POLLIONIS
fcnlapio , quod etlam ipfe fiia manu dicitur fe- cifle. De Maufoleo Satyrus k. Phyteus : quibus vere felicitas fummum maximumque contulit munus. Onorum enim artes aevo perpetuo no- biliiTimas iaudes, 2c fempiterno florentes habe- re iudicantur, ik cogitatis egregias operas prae- ftiterunt. Namque fmgulis frontibus fmguli ar- tifices fumfenuit certatim partes ad ornandum & probandum , Leochares , Bryaxes , Scopas , Praxiteles ; nonnulli etiam putant Timotheum; quorum artis eminens excellentia coegit ad le- ptem fpeftaculorum eius operis pervenire fa- mam. Praeterea minus nobiles multi praece- pta fymmetriaram confcriprerunt, ut Nexaris, Theocydes, Demophilos, Pollis , Leonides, Si- ianion, Melampus, Sarnacus , Euphranor. ?\'on minus de machinationibus , uti Cliades , Ar- chytas, Archimedes, Ctefibios , Nymphodorus, Philo Byzantius , Diphilos , Democles , Chari- das , Polyidos , Phyros, Agefirtratos. Ouorum ex commentariis quae utiha effe his rebus animadverti, collefta in unum coegi corpus, & ideo maxime , quod animadverti in ea re ab Graecis volumina plura edita, ab noftris oppi- do quam pauca. Fuintius enim mirum de his lebus primus inflituit edere volumen. Item Te- rentius Varro de novem difciplinis , unum de archite6lura. Publius Septimius duo. Amplius vero in id genus fcripturae adhuc nemo incu- 'buiffe videtur, cum fuiffent cC antiqui cives inagni archite6ti , qui potuiffent noi^ minus ele-
DE ARCHITECTORA LIB. VII. 195
^anter fcripta comparare. Namque Athenis An- tiftates, &C Callaefchros , 8c Antimachides , ^ Po- rinos , architecii , Pihfirato aedem lovi Olym- pio facienti fundamenta conflituerunt. Poft inortem autem eius propter interpellationem Rcipubl. incepta reliquerunt. Itaque circiter annis quadringenns poft Antiochus rex cum iii id opus impenfam ellet poUicitus , cellae ma- guitudinem, ^ columnarum circa dipteron col- locationem , epiflyliorum ^ ceterorum orna- mentorum ad fymmetriarum diflributionem , magna folertia fcientlaque fumma civis Roma- nus Coifutius nobiliter efl architeflatus. id au^ tem opus non modo vulgo , fed etiam in pau* cis a magnificentia nominatur. Nam quatuor l6- cis funt aedium facrarum marmoreis operibus ornatae dispofitiones , e quibus propriae de his nominationes clarifhma fama nominantur. Quo- rum excellentiae , prudcntesque cogitationuni apparatus , fufpeclus habent iu Deorum fedi- monio. Primumque aedes Ephefi Dianae loni- co genere ab Cteliphonte Gnofio Sc filio eius Metagene eft iuilituta, quam poflea Demetrius, ipfius Dianae iervus , & Paeonius Ephefius di- cuntur perfeciife. Mileti Apollini item lonicis lymmetriis idem Paeonius Daphni-que Milefms inilituerunt. Eleuhnae Cereris 8c Proferplnae cel« lam immani maanitudine Iclinus Dorico more, fuie exterioribus columnis ad laxamentum uius facrificionim pcrt-jxit. Eam autem poi^ea, curn Demetrius Phalereus Athenis rerum potirotur,
N a
19^ M. VITRUVII POLLIONIS
Phylon ante templum in fronte columnis con- flitutis proflylon fecit. Ita audo vefiibulo la- xamentum initiantibus, operique fummam ad- iecit aucloritatem. In Afty vero lovem Olym- pium amplo modulorum comparatu, Corintliiis fymmetriis & proportionibus ( uti fupra fcriptum eft) archite61andum Coffutius fuscepiffe memo- jratur. Cuius commentarium nuUum eft inven- tum : nec tamen a Coffutio folum de his rebus fcripta funt defideranda, fed etiam a C. Mutio, qui magna fcientia confifus aedes Honoris & Virtutis MarcelUanae cellae, columnarumque & epiftyliorum fymmetrias legitimis artis inftitutis perfecit. Id vero fi marmoreum fuiiTet, ut ha- beret, qiiemadmodum ab arte fubtilitatem, fic a magnificentia 8c impenfis auitoritatem , in pri- mis & fummis operibus nominaretur. Cum ergo & antiqui noftri inveniantur non minus quam Graeci fuiffe magni aixhite^ii , & noftrae memo- riae fatis multi , & ex his pauci praecepta edi- diffent , non putavi filendum , fed dispofite fin- gulis voluminibus de fmguHs exponendum. Ita- que quoniam fexto volumine privatorum aedi- ficiorum rationes perfcripfi, in hoc , qui fepti- «lum tenet numerum , de expolitionibus, qui- bus rationibus & venuftatem 8c lirmitatem ha- bere poffint, exponam.
C A P U T I.
^, ' De ruderatione.
Pyirriumque incipiam de ruderatione , quae
DE ARCHITECTURA LIB. VIT. 197
principia tenet expolitionum , uti curiofius fum- maque providentia folidationis ratio habeatur. Et fi plano pede erit ruderandum , quaeratur folum ii fit perpetuo folidum , ^ ita exaeque- tur & inducatur cum ftatumine rudus. Si aut omnis aut ex parte congeftitius locus fuerit, fi- ftucationibus cum magna cura folidetur. In con- ticinationibus vero diligenter efl; animadverten- dum, ne quis paries, qui exeat ad fummum, fit exflru6lus fub pavimentum , fed potius re- laxatus fupra fe pendentem habeat coaxationem. Cum enim folidus exit , contignationibus are- fcentibus , aut pandatione fidentibus, perma- nente ftruclurae foliditate , dextra ac fmiflra fe- cundum fe facit in pavimentis necefiario rimas» Item danda eft opera, ne commifceantur axes aefcnlini quernis , c[uod querni , fimul humorem perceperunt , fe torc^uentes rimas faciunt in pa- vimentis. Sin autem aefculus non erit, & necef- fitas coegerit propter inopiam uti quernis, fic videtur effe faciundum , ut fecentur tenuiores: quo minus enim valuerint, eo facilius clavi fixi conthiebuntur. Deinde in finguhs tignis extre- mis partibus axis bini clavi figantur , uti nulla ex parte poflhit fe torcjuendo anguli excitare. Namque de cerro , aut fago , feu farno , nullus ad vetuflatcm potefl permanere. Coaxationil)US fa<llis, fi erit, hlex, fi non , palca fubhernatur, uti "materie* ab calcis vitiis defendatur. Tunc iulu- per flatuminetur ne minore faxo, quam quod pof- fit manum implere. Statuminationibus indudis ruderetur. Kudus fi novum erit, ad tres partes
198 M. VITRUVII POLLIONIS
una calcis mifceatur; fi redivivum fuerit, quin- que ad duum mixtiones habeant relponlum. Deiiide rudus inducatur , & vedibus ligneis de- curiis induclis crebriter pinfatione folidetur, 8c id non minus pinfum abfolutum crafTitudinc fit dodrgntis. Infnper ex tefta nucleus inducatur , mixtionem habens ad tres partes unam calcis, uti ne minore fit cralTitudine pavimentum di- gitorum fenum, Snpra nucleum , ad regulam & libellam exar^a pavim.enta flruantur, five feftill- bus, feu tefferis. Cum ea exflruti^a fuerint, & fa- ftigia fua exflrut^Liones habuerint, ita fricentur, iiti fi feCtilia fmt , imlli gradus in fcutuhs , aut tri- gonis, aut quadratis , feu favis exAent; fed coa- gmentorum compofitio planam habeai inter fe dire6iionem. Si tefferis fl;ru6fum erit , ut eae omnes angulos habeant aequales nullibique a fricatura exftantes. Cum enim anguli non fne- rint omnes aequaliter plani, non erit exacta, iit oportet , fricatura. Item teflacea fpicata Ti- burtina funt diiicfenter exigenda, ut non ha- beant lacunas , nec exflantes tumulos, fed fmt extenta Sc ad regulam perfricata. Super frica- turam (laevigationibus &: polituris cum fuerint perfefla) incernatur marmor, & fupra loricae ex calce & arena inducantur. Sub dio vero inaxi- me idonea faciiinda funt pavimenta, quod con- tignationes humore crefcentes , aut ficcitate de- crefcentes , feu pandationibus fidentes , moven- do fe faciunt vitia pavimentis. Praeterea gelicidia Sc pruinae non patiuntur ea integra permaneie.
DE ARCHITECTURA UB. VII. 199
Itaque fi neceflitas coegerit , ut minime vitiofa fiant, fic erit faciundum. Cum coaxatum fuerit, fuper altera coaxatio transverfa fternatur , cla- visque fixa cluplicem praebeat contignatioiii lo- ricationem: deinde ruderi novo tertia pars te- ftae tunfae admifceatur, calcisque duae partesad quinque mortarii mixtionibus praeflent refpori- fum. Statuminatione fafta , rudus inducatur; idque pinfum abfolutum ne minus pede fit craf- fum. Tunc autem nucleo indu61o (uti fupra: fcriptum efl) pavimentum e teffera grandi cir- citer binum digitum caefa flruatur j faftigium habens in pedes denos , digitos binos : quod, fi bene temperabitur, & refte fricatum fuerit, ab omnibus viiiis erit tutum. Uti autem inter coa- gmenta materies ab gelicidiis ne laboret, fraci- bus quotannis aute hiemem faturetur ; ita non. patictur in fe rccipere gclicidii pruinam. Sin au- tem curiofius videbitur fieri opoitere, tegulae bipedales inter fe coagmentatae fupra rudus fub- Pirata materia collocentur, habentes fuigulis coa- gnientorum frontibus excifos canaliculos diaita- les : quibus iundlis impleautur calee ex oleo fubr adla, coufricenturque iuter fe eoagmenta Ci:)m- j^refla. Ita calx , cpiae erit haerens in caualibus, (liirefceudo , non patietur at|uam , necpie aliam rcni per coagmenta transire. Cum ergo fueric Jioc ita perftratum , fupra nucleus inclucatur , v^' virgis caedendo fubigatur. Supra autem five ex teffera grandi, five cx fpica tcAicea flruantur,
N 4
too M. VITRUVII POLLIONIS
faftiglis, quibus eft fupra fcriptum ; Sc cum fic erunt fa6la , non cito vitiabuntur.
C A P U T II.
I)e maceratione calcis ad albaria opera perficienda.
Cum a pavimentorum cura disceffum fuerit , tunc de albariis operibus eft explicandum. Id autem erit re£le, fi glebae calcis optimae ante multo tempore , cjuam opus fuerit, macerabun- tur; uri fi qua gleba parum fuerit in fornace co<5La , in maceratione diuturna liquore ciefer- verecoadla, uno tenore concoquatur. Namque cum non penitus macerata , fed recens fumitur, cum fuerit indu6la habens latentes crudos cal' culos, puftulas emittit, qui calculi in opere, uno tenore cum permacerantur, diffolvunt Sc diffi- pant tedorii politiones. Cum autem habita erit xatio macerationis , Sc id curiofms opere praepa- ratum erit , fumatur afcia, Sc quem.admodum materia dolatur, fi calx in lacii macerata afcie- tur. Si ad alciam oflenderint calculi , non erit temperata : cumque ficcum Sc purum ferrum educetur, indicabit eam evaniriam & liticulo- fam : cum vero pinguis fuerit Sc re61e macera- ta, circa id ferramentnm uti glutinum haerens, omni ratione probabit fe effe temperatam. Tunc autem machinis comparatis, camerarum dispo- fitiones in conclavibus expediantur , nifi lacuna- xibus ea fuerint ornata.
DE ARCHITECTURA LTB. VII. loi
C A P U T III.
De camerarum dispofitione , trullijfatione, dr te^Io- rio opere.
Cnm ergo camerarum pofliilabitur ratlo, fic erunt faciundae. Afferes direfti disponantur in- ter fe, ne plus fpatium habentes pedes binos : & hi maxime cupreflini , quod abiegni ab carie 8c ab veflutate celeriter vitiantur: hique aiferes cum ad formam circinationis fuerint distributi , catenis dispofitis, ad contignationes (five te6ia erunt ) crebriter clavis ferreis fixi , religentur: eaeque catenae ex ea materia comparentur, cui nec caries , nec vetuflas, nec humor poflit no- cere, id efl, e buxo, iunipero, olea, robore, ciipreffo , ceteriscjue fimilibus, praeter quercum, quod ea fe torquendo rimas faciat, quibus in- eft operibus. Afferibus dispofitis , tum tomice ex Iparto Hifpanico, arundines Graecae tunfae ad eos (uti forma poflulat ) religentur. Item fu- pra cameram materies ex calce 8c arena mixta fubinde inducatur, ut , fi quae ftillae ex conti- gnationibus aut te^lis ceciderint, fuflineantur. Sin autem arundinig Graecae copia nonerit, de ^'^aludibus tenues colligantur , & mataxae tomi- ce ad iuflam longitudinem una crafTitudine al- hgationibus temperentur, dum ne plus inter duos nodos anigutionil)us binos pede.? diftent, & hae ad afferes ( uti fupra frriptum tll) tomi- ce religentur , cultellique lignei in eas configan- tur. Cctera omnia , uti fupra lcriptum efl, ex-
101 M. YITRUVII POIXIONIS
pediaiitur. Cameris dispofitis 8c intextis, imtim
coelum earum trullifTetur; deinde arena diriga-
tur ; poftea aut creta , aut marmore pwliatur.
Cum camerae politae fuerint, fub eas coronae
funt fubiiciendae, eaeque quam maxime tenues
8c fubtiles oportere tieri videntur j cum enim
grandes funt , pondere deducuntur , nec pofTunt
fe fuftinere : in hisque minime gypfum debet ad«
mifceri , fed excreto marm.ore uno tenore per-
duci, uti ne praecipiendo non patiatur uno te-
nore opus inarefcere. Etiamque cavendae funt
m cameris prifcorum dispofitiones , quod earum
planitiae coronarum gravi pondere impenden-
tes, funt periculofae. Coronarum autem aliae
funt purae , aliae caelatae. Conclavibus , aut ubi
ignis aut plura lumina funt ponenda, purae fieri
debent , ut eae facilius extergeantur : in aefli-
vis ^ exedris , ubi minime fumus efl, nec fu-
ligo poteft nocere , ibi caelatae funt faciendae ;
femper enim album opus propter fnperbiam
candoris non modo ex propriis, fed etiam ex
alienis aedificiis concipit fumum. Coronis expli-
catis parietes quam afperrime truiliffentur; poft-
ea autem fupra trulliffatione fubarefcente defor-
mentur direftiones arenati, uti longitudines ad,
regulam & lineam , altitudines ad perpendicu-
lum. anguli ad normam refpondentes exigan-
tur; namque fic emendata tecloriorum in pi-
ciuris erit fpecies. Sul^arefcente iterum , ac ter-
tio inducatur. Ita c[uo fundatior erit ex arenato
diredura, eo fiimior erit ad vetuftatem folidi-
DE ARCHITECTURA LIB. Vll. 205
tas teftorii. Cum ab arena praeter trullifTationem non minus trihus coriis fueiit deformatum, tunc e m;irmoreo grano diretUones lunt lubigendae , dum ira materies temperetur, uti cum fubigi- tur non haereat ad lutrum, fed ptnum ferifiyn e mortario Uberetur. Grano indu61o k: inare- fcente , alterum corium mediocre dirigatur. Id cum luba6ium fuerit, 8c bene fricatum , fubti- lius inducatur. Ita cum tribus coriis arenae, & item marmoris , folidati parietes fuerint , neque rimas, neque aliud vitium in fe recipcre pote- runt. Sed &; baculorum fubaclionib\is fimdatae ioliditates, marmorisque grano firrao laevigatae, coloribus cum politionibus incbi6lis nitidos ex- priment fplendores. Colores autem , udo tcd^o- rio cum diligenter funt inducli, ideo non re- mittunt, fed fuut perpetuo permanentes, quod calx, in fornacibus exco^lo liquore , 8c fa6la ra- ritatibus evanida , ieiunitate coa£ta corripit iii fe, c{uae res forte eam contigeriuit, mixtionibus- cpie ex aliis j^oteflatibus collatis (emiuibus feu prmcipiis, una folidefcendo in cjuibuscunque membris eft formata , cum (it arida , redigitur , uti lui generis proprias videatur habere quahta- tes. Itaque tec^toria, qjiae re6le lunt fa^la , ne- qne vetuftatibus liunt horrida , ncque cum ex- tergcntur, remittunt colovcs ; nili h parum cii- ligenter, 8c iu arido fueriut iudiicli. Cum crgo it.i iu {)arietibus tedoria facia fucriut (uriliipra fcriptum eft) & firmitatem , iK: iplendorem , 8c ad vetuftatem pcrmanentem virtutem poterunt
104 M. VITRUVII POLLIONIS
babere. Cnm vero unum corium arenae , Sc uuum minuti marmoris erit induftum , tenui- tas eius minus valendo faciliter rumpitur, nec fplendorem politionibus propter imbecillitatem crsflitudinis proprium obtinebit. Quemadmo- dum enim fpeculum argenteum tenui lamella du^LUm incertos, k fme viribus habet remiflio- res fplendores , quod autem e folida temperatu- la fuerit faclum, recipiens in fe firmis viribus politionem , fulgentes in adfpecSlu, certasque confiderantibus imagines reddit : fic te£^oria , quae ex tenui funt du61a materia, non modo fiunt rimofa, fed etiam celeriter evanefcunt. Ouae autem fundata arenationis & marmoris fo liditate funt craffitudine fpiffa , cum funt poli- tionibus crebris fubafta , non modo fiunt niten- tia , fed etiam imagines expreffas adfpicientibus ex eo opere remittunt. Graecorum vero te^lo- res non folum his rationibus utendo faciunt opera firma , fed etiam moitario collocato, cal- ce 8c arena ibi confufa , decuria hominum in- du£la hgneis veflibus pinfant materiam , ^ ita ad certamen fubadla tunc utuntur. Itaque vete- teribus parietibus nonnu}li cruftas excidcntes pro abacis utuntur ; ipfaque tecloria abacorum & fpeculoium divifionibus , circa fe prominen- tes habent expreffioneis. Sin autem in cratitiis tecloria erunt facienda, quibus neceffe efl in arredlariis & transverfariis rimas fieri (ideo quod luto cum hniimtur , neceffario turgefcunt reci- pientes humorem; cum autem arefcunt, exte-
DE ARCHITECTURA LIB. VH. 105
nuati in te6^oriis faciunt rimas) id ut non fiat, haec erit ratio. Cum paries totus hito inquina- tus fuerit, tunc in eo opere cannae clavis mu- fcariis perpetuae figantur : deinde iterum luto induclo fi priores transverfariis arundinibus fi- xae funt , fecundae eredis figantur, 8c ita (uti fupra fcriptum eft) arenatum, k marmor, 8c omne tedorium inducatur. Ita cannarum du- plex in parietibu? ordiuibus transverfis fixa per- petuitas, nec fegmina, nec rimam ullam fieri patietur.
C A P U T IV.
De politionibus in humidis locis ; de ornatu politio' nis s 6" pavimento Graecorum hihernaculorum.
Quibus rationibus ficcis locis tefloria opor- teat fieri , dixi : nunc quemadmodum bumidi? locis politiones expediantiu', ut pernianere pof- fmt fine vitiis , exponam. Et primum conclavi- bus, quae plano pede fuerint, ab imo pavimen- to alte circiter pedibus tribus pro arenato te- Ifa trullidetur, & dirigatur, uti eae partes te- ^ioriorum ab humore ne vitientur. Sin autem aliquis paries perpetuos habuerit humores, pau- hmi ab eorecedatur, 8c ftruatiir alter teiniis di- ftans ab eo, quautum res patietur , iL'iuterduos parietes canahs ducatur inferior quam hbramen- tum conclavis fuerit , habens nares ad locum patentem. Item cum \\\ ahitudinem perftrudus fuerit, rehnquantur jpiramenta: fi enim non per narcs humor {sc in imo , ^' in fummo ha-
ao6 IM. \nRUVII POLLIONIS
Buerit exitiis, non mlnus in nova ftriu^ura fe -diffipahit. His perfed.is paries tefta trulliifetur , Sc dirigatur, & tunc tecforio poliatur. Si autem locus non patietur ftrucluram tieri , canales fiaut , & nares exeant ad locum patentem. Deinde te- gulae bipedales ex una parte fupra marginem canalis imponantur , ex altera parte beffalibus laterculis pilae fubflruantur , in quibus duarum tegularum anguli federe pollint; Sc ita a pariete eae diftent , ut ne plus pateant palmum : dein- de infuper ere^lae hamatae t^gulae ab imo ad fummrmi pariGtem figantur, quarum interiores partes curiofuis picentur, ut ab fe refpuant li- quorem : item in imo &: in fummo fupra came- ram habeant fpiramenta. Tum autem calce ex aqua liquida dealbentur, uti trulliffationem te- flaceam non refpuant : namque propter ieiuni- tatem , quae eft a fornacibus exco(fta , truUiffa- tionem non poffunt recipere, nec fuftinere, nifi calx fubiecT.a utrasque res inter fe conglutiuet, & cogat coire. Trulliffaiione indu6la pro are- nato tefta dirigatur, & cetera omnia ( uti fupra fcripta funt in tedoriorum rationibus) perfician- tur. Ipfi autem politionis eorum ornatus pro- prias debent habere decoi is rationes , uti & ex locis aptas , Sc ex generum discriminibus non alienas habeant dignitates. Tricliniis hibernis iion efl utilis compofitio nec megalographia , nec caraerarum coronario opere fubtilis ornatus, quod ea & ab ignis fumo, & ab luminum cre- bris fuhginibuo coirumpuntur. In his vero fu-
DE ARCHITECTURA LIB. VII. 107
pra podia , abaci ex atramento funt fubigendi & poliendi ciineis filaceis feu miniaceis inter- pofitis. Cum explicatae fuerint camerae puraC) & politae, etiam pavimenr.orum non erit displi- cens (fi quis animadvertere voluerit) Graeco- rum hibernaculorum ufus, qui minime fumtuo- fus eft, fed utilis apparatus. Foditur enim in- tra libramentum triclinii altitudo circiter pe- dum binum, ^ folo fiftucato inducirur aut ru- dus, aut teflaceum pavimentum ita fafligatum, ut in canali habeat nares. Deinde congeflis, & fpiffe calcatis carbonibus inducitur ex fabulone , i^ calce, ^ favilla miixta materies, craflitudine femipedali ad regulam Sc libellam , & fummo li- bramento cote defpumato redditur fpecies ni- gri pavimenti. Ita conviviis eorum & quod po- cnlis Sc fputifmatis efiunditur, fimul atque ca- dit , ficcefcit: quique veifantur ibi miniftrantes, k: fi nudis pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab eiusmodi genere pavimenti.
C A P U T V.
De ratione pingcndi in aedificiis.
Ceteris conclavibus , id efl vernis, autumna- libus, aeflivis, etiam atriis, & periltyliis , con- Aitutac fimt ab antiquis ex certis rebus certae ra- tioncs pit^urarum. Namque picT;iua imago fit eiiis quodeft, feu potc.fl efie , uti hominis, ae- dificii, navis , reliquarumque rerum. , e quarun% lormis certisque corpoium Imibus figurata {imi- litudine fumuntur excmpla. Ex eo antiqui, qui
ao8 M. VITRUVII POLLIONIS
initia expolitionibus inflituerunt , imitati funt primum cruftarum marmorearum varietates 8c collocationes : deinde coronarum , & filaceornm miniaceorumque cuneorum inter fe varias distri- butiones: poflea ingreffi funt , ut etiam aedifi- ciorum figuras, columnarumque & fafligiorum eminentes proiecluras imitarentur : patentibus autem locis , uti exedris, propter amplitudinem parietum , fcenarum frontes tragico more, aut comico, feu fatyrico defignarent : ambulatio- nes vero propter fpatia longitudinis, varietati- bus topiorum ornarent ab certis locorum pro- prietatibus imagines exprimentes ; pingiuUnr enim portus, promontoria, litora, flumina, fon- tes, euripi, fana , luci , montes, pecora, pallo- res ; nonnullis locis item fignorum megalogra- phiam habentem Deorum fimulacra, feu fabu- larum dispofitas expHcationes , non minus Troia. nas pugnas , feu UlyfTis errationes per topia , ceteraque quae funt eorum fimilibus rationi- bus, ab rerum natura procreata. Sed haec quae a veteribus ex veris rebus exempla fumebantur , nunc iniquis moribus improbantur. Nam pin- guntur tedloriis monitra potius, quam ex rebus finitis imagines certae. Pro columnis enim fia- tuuntur calami, pro faftigiis harpaginetuH ftiiati cum crifpis fofiis k. volutis; item candelabra ae dicularum fuftinentia figuras, fupra faftigia ea- rum furgenles ex radicil;)us cum volutis coli- culi teneri plures , habentes in fe fme ratione iedentia figilla: non minus etiam ex coliculis
o
DE ARCHITECTURA LIB. VH. 209
flores dimidiata habentes ex fe exeuntia iigilla , alia humanis, alia beftiarum capitibus fimilia. ' Haec autem nec funt , nec fieri polfunt , nec fuerunt. Ergo ita novi mores coegerunt , uti inertia maU iudices conniveant artium virtutes. Quemadmodum enim potefl calamus vere fufti* nere tedlum, aut candelabrum aediculas 8c or- namenta taitigii , feu colicuhis tam tenuis & moUis iuftinere fedens figillum, aut de radici- bus , & cohcuUs ex parte flores dimidiataque figiUa procreari? At haec falfa videntes homi- nes non reprehendunt, fed dele<Siantijr ; neque animadvertunt , fi quid eorum fieii potefl nec- ne. ludiciis autem inftrmis obfcuratae mentes non valent probare , quod poteft effe cum au- iloritate & ratione decoris. Neque enim pidtu- lae probari debent , quae non funt fimiles veri- tati: nec fi fa^^iae funt elegantes ab arte, ideo de his ftatim debent repente iudicari, nili ar- gumentationis certas halouerint rationes hne of- fcalionibus expiicatas. Etenim etiam TraUibua curn Apaturius Aiabandeus eleganti manu fin- xiffet icenam in minusculo theatro, quod iic- KA^GioiJTv,piov apud eos vocitatur, in eaque fecif- let pro columuis (igna , Centaurosque iuflinen- tes epiftylia, tholorum rotunda tecta , faftigio- rum prominentes verfuras , coronasque capiti- bus leoninis ornatas, quae omnia ftiUicidiorum e tedis habent rationem ; praeterca fupra earrx nihikjminus epifcenium , in quo tholi, pronai, ivmififtigia, omnisque teuli varius picluris fue^ Vilruvius, O
210 M. VITRUVII POLUONIS
rat ornatus : itaque cum adfpeflus eius fcenaie propter afperitatem eblandiretur omnium vifus, Sc iam id opus probare fuiffent parati, tum Li- cinius mathematicus prodiit, 8c ait : Alabandeos fatis acutos ad omnes res civiles haberi , fed pro- pter non magnum vitium indecentiae infipien- tes eos effe iudicatos, quod in gymnafio eorum quae funt ftatuae , omnes funt caufas agentes , in foroautem difcos tenentes, aut currentes, feu pila ludentes. Ita indecens inter locorum pro- prietates ftatus fignorum, pubhce civitati vi- tium exiflimationis adiecit. Videamus item jiunc , ne Apaturii fcena efficiat & nos Alaban- deos aut Abderitas. Quis enim veflrum domos fupra tegularum te6la potefl habere, aut colu- mnas , feu faftigiorum exphcationes ? Haec enim fupra contignationes ponuntur, non fupra te- gularum tedla. Si ergo quae non poffunt in ve- ritate rationem habere fadi, in pidiuis proba- verimus, accedemus & nos his civitatibus, quae propter haec vitia infipientes funt iudicatae. Ita- que Apaturius contra refpondere non eft aufus; fed fuftuht fcenam , & ad rationem veritatis com- mutatam , poftea corre£lam approbavit. Utinam Dii immortales feciffent , ut Licinius revivifce. ret, & corrigeret hanc amentiam . te(?loriovumque errantia inftituta ! Sed quare vincat veritatem ratio falfa, non erit ahenum exponere. Quod enim antiqui infumentes laborem Sc induftriam , probare contendebant artibus , id nunc colori- bus Sc eorum eleganti fpecie confequunturj &
DE ARCHITECTURA LIB. VH. 211
qnam fubtilitas artificis adiiciebat operibus au- fioritatem , nunc dominicus lumptus efficit ne defideretur. Quis enim antiquorum non uti me- dicamento minio parce videtur ufus effe? At nunc paffim plerumque toti parietes inducun- tur. Accedit huc chryfocolla , oftrum , arme- nium : haec vero cum inducuntur, etfi non ab arte funt pofita , fulgentes tamen oculorum red- dunt vifus: &: ideo cjuod pretiofa funt, legibus excipiuntur, ut a domino , non a redemptore, repraefententur. Quae commonefacere potui , iit ab errore discedatur , in opere teAorio fatis expofui. Nunc de apparationibus , ut fuccurre- re potuerint, dicam : & primum, quoniam de calce initio eft di6lum , nunc de marmore di- cendum reftat,
C A P U T V L
De marmore . quomodo paretur ad te6loria.
Marmor non eodem genere omnibus regio- nibus procreatur ; fed quibusdam locis glebae ( ut fahs ) micas perlucidas habentes nafcuntur, quae contufae ^ molitae praeflant te^Hioriis & coronariis operibuS utiUtatem. Quibus autem lo- cis hae copiae non funt, caementa marmorea , fi- ve affulae dicuntiir , quae marmorarii ex operibus deiiciunt, piHs ferreis contnnduntur , cribrisque excernuntur. Eae autem excretae tribus generi- bus feponiintiir, 8c (juae pars grandior fuerit, quemadmodum fupra fcriptiim eft . arenato pri- mum cum calce inducitur, deinde fequens ac
O 2
111 M. VITRUVII POLLIONIS
tertia, quae fubtilior fuerit. Quibus iridu^lis & diligenti te6ioriorum fricatione laevigatis , de co- loribus ratio habeatur, uti in his perhicentes exprimant fplendores, quorum haec erit difte- rentia & apparatio.
C A P U T VII.
De nativis coloribus.
Colores alii funt qui per fe certis locis pro- creantur , &: inde fodiuntur : nonnulH ex ahis rebus trac^ationibus aut mixtionibus feu tem- peraturis compofiti perficiuntur , uti praeftent eandem in operibus utihtatem. Primum autem exponemus quae per fe nafcentia fodiuntur, uti quod Graece bixpo^ dicitur. Haec vero mul- tis locis (ut etiam in Itaha) invenitur, fed quae fuerat optima Attica, ideo nunc non habetur, quod Athenis argenti fodinae cum habnerint famihas, tunc fpecus fub terra fodiebantur ad argentum inveniendum. Cum ibi vena forte in- veniretur, nihilominus uti argentum perleque- bantur. Itaque antiqui egregia copia hhs ad po- litionem operum funt ufi. Item rubricae copio- fe multis locis eximuntur , fed optimae paucis , uti Ponto Sinope, & Aegypto, in Hifpania Ba- learibus , non minus etiam Lemno , cuius infu- lae ve^ligaha Athenienhbus fenatus populusque Romanus concefht fruenda. Paraetonium vero ex ipfis locis, unde foditur , habet nomen. Ea- dem ratione Melinum , quod eius vis metalU inlulae Cycladi Melo dicitur effe. Creta viridis
DE ARCHITECTURA LIB. VU. uf
item plnribus locis nafcttur, fed optima Smyr- nae. Hanc autem Graeci ^eo^ortou vocant , quod Theodotus nomine fuerat, cuius in fundo id genus cretae primum eftinventum. Auripigmen- tum , quod xptTsvixoy Graece dicitur, foditur Pon- to. Sandaraca item pluribus locis, fed optima Ponto, proxime flumen Hypanim habet metal- lum. Aliis locis, ut inter Magnefiae & Ephefi fines, funt loca unde effoditur parata, quam nec molere , nec cernere opus eft , fed fic eft fubtilis, quemadmodum fi qua eft manu con- tufa & fubcreta.
CAPUT VIII.
De minio dr argento vivo.
Tngrediar nunc minii rationes explicare. Id autem agris Ephefiorum Cilbianis primnm me- moratur effe inventum , cuius ^ res 'k ratio fatis magnas habet admirationes. Foditur enim gleba, (quae anthrax dicitur , antequam tra- ^lationibus ad minium perveniat , ) vena uti fer- reo magis fubrufo colore, habens circa fe ru- brum pulverem. Cum id foditur , ex plagis fer- ramentorum crebras emittit lacrimas argenti vt- vi, quae a folloribus ftatim colliguntur. Hae glebae cum coUe^lae funt in officinam, proptef humoris plenitatem coniiciuntur in fornacem, ut interarcfcant : ^ is qui ex his ab ignis va- pore fumus fufcitatur, cum refedit in folum furni, invenitur effe argentum vivum. Exem- ptis glebis, guttae eae, quae refidebunt, pro-
114 M. VITRUVn POLUONIS
pter brevitates non poffunt colligi , fed in vas aquae converruntur , 8c ibi inter fe congruunt , Sc una confunduntur. Eae autem , cum fmt qua- tuor fextariorum menfurae, cum expenduntur, inveniuntur effe pondo centum. Cum in aliqua vafe eft confufum , fi fupra id lapidis centena- rii pondus imponatur , natat in fummo , neque eum liquorem potell onere fuo premere, nec elidere , nec diffipare : centenario fublato, fi ibi auri fcrupulum imponatur , non natabit, fed ad imum per fe deprimetur. Ita non am- plitudine ponderis , fed genere fmgularum re- rum gravitatem elfe non eft negandum. Id au- tem multis rebus eft ad ufum expeditum. Ne- que enim argentum , neque aes fme eo poteft refle inaurari. Cumque in vefte intextum eft aurum , eaque veftis contrita propter vetufta- tem ufum non habeat honeftum, panni in fi(Sli- libus vafis impofiti fupra ignem comburuntur. Is cinis coniicitur in aquam, & additur ei ar- gentum vivum : id autem omnes micas auri cor- ripit in fe , ik cogit fecum coire : aqua defufa , cum id in pannum infunditur , &: ibi manibus premitur, argentum per panni raritates propter liquorem extra labitur , aurum comprefTione coii- iium intra purum invenitur.
C A P U T IX.
De minii temperatura. Revertar nunc ad minii temperaturam. Tpfae enim glebae cum funt aridae , pilis ferreis con-
DE ARCHITECTURA LIB. VII. 115
tunduntur 8c moluntur , & lotionibus &: co^u- ris crebris relit:l:is ftercoribus , efficitur ut adve- niant colores. Cum ergo haec emifTa erunt, tunc niinium propter argenti vivi reli6lionem , quas in fe naturales habuerat virtutes relinquit, & efficitur tenera natura ik viribus imbecilla. Ita- que cum efl in expolitionibus conclavium te- ftoriis indu<^um , permanet fme vitiis fuo co- lore. Apertis vero , id eft periftyliis , aut exe- dris , aut ceteris eiusmodi locis, quo fol ^ lu- na poffit fplendores ^ radios immittere , cum ab iis locus tangitur, vitiatur, & am.iffa virtute coloris, denigratur. Itaque cum & alii multi, tum etiam Faberius fcriba , cum in Aventino voluiffet habere domum eleganter expolitam, periftyliis parietes omnes induxit minio, qui poft dies triginta fa61i funt invenufto varioque colore. Itaque primo locavit inducendos alios colores. At fi (|uis fubtilior fuerit , &: volueric expolitionem miniaceam fuum colorem retine- re; curn paries expolitus 8c aridus fuerit , tunc ceram Punicam igni liquefa6lam , paulo oleo tem- peratam , feta inducat : deinde poftea carborti- bus in ferreo vafe compofitis , eam ceram ap- prime cum pariete calefaciendo fudare cogat, fiat(jue ut peraequetur : deinde cum candela linteis([ue piiris fubigat , uti figna marniorea nuda curantur. Haec autem Kxvsti Graece dici- tur. Ita obftans cerae Punicae lorica non pati- tur nec limae fplendorem , nec lolis radios lan> bendo cripere ex his poUtiouibus colorem. Quae
O 4
tiS M. VITRUVII POLLIONIS
autem in Ephefiorum metallis fuerunt officinae^ nunc traiedae funt ideo Romam, quod id ge- nus venae poftea eii inventum Hifpaniae resio- nibiis, ex quarum metallis glebae portantur, & per plublicanos Romae curantur. Eae autem officinae fimt inter aedem Florae & Quirini. Vitiatur minium admixta calce. Itaque fi quis velit experiri id fme vitio effe , fic erit faciun- dum. Ferrea lamna fumatur, in ea minium im- ponatur , ad ignem collocetur donec lamna candefcat: cum e candore color immutatus fue- rit , eritque ater, toUatur lamna ab igne, & fi refrigeratum reftituatur in priftinum colorem, fme vitio fe effe probabit. Sin autem perman- ferit nigro colore, fignificabit fe effe vitiatum. Quae fuccurrere potuerunt mihi de minio, dixi. Chryfocolla apportatur a Macedonia , foditur autem ex hislocis, qui funt proximi aerariis me- talhs. Minium & Indicum nominibus ipfis indi- catur, quibus in locis procreantur.
C A P U T X.
De colorihus ^ ^ui arte Jiunt ; de atramento.
Ingrediar nunc ad ea, quae ex aUis generi- bus tra£iationum temperaturis commutata, re- cipiunt colorum proprietates. Et primum expo- nam de atramento , cuius ufus in operibus ma- gnas habet neceffitates , ut fmt notae, quem- admodum praeparentur certis rationibus artift- cicrum ad id temperaturae. Namque aedifica- tur locus, uti laconicum, & expolitur marmo-
DE ARCHITFXTURA IJB. VIT. 117
re fubtiliter , & laevigatur. Ante id fit fornacu- la habens in laconicum nares , Sc eius praefur- nium magna diligentia comprimitur , ne flam- ma extra didipetur. In fornace refina colloca- catur. Hanc autem ignis poteftas urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem. Quae circa parietem & camerae curvaturam ad- haerefcit , inde colle6la partim componitur ex gummi fubaclo ad ufum atramenti librarii ; re- liqua te6lores, glutinum admifcentes, in parie- tibus utuntur. Si autem hae copiae non fue- rint paratae, ita necefhtatibus erit adminiftran- dum , ne exlpeciatione morae res retineantur. Sarmenta aut raedae fchidiae comburantur : cum erunt carbones, exftinguantur. Deinde in rnortarlo cum glutino terantur : ita erit atra- rnentum tcftoribus non invenuftum. Non mi- nus fi fex vini arefacSla ^ coda in fornace fue- rit , 8c ea contrita cum gbitino in opere indu- cetur, perquam atramenti fuavem efliciet colo- rem ; Sc quo magis ex mehore vino parabitur, ron modo atramenti, fed etiam indici colorem dabit imitari.
C A P U T XI.
De caeruleo dr ujla. Caerulei tcmperationes Alexandriae primum funr inventae : poftca item Veftorius Putcolis jnftituit faciundum. Ratio autem eius ciuri iis rebus , e quibus eft inventa , (atis habet admi- rationis. Arena enim cum nitri ftoie conteritur
2i8 M. VITRUVTI POLLIONIS
adeo fubtiliter, ut efficiatur quemadmoclum fa- rina, Sc aeri Cyprio limis crafris ( ut fcobis ) fa- 0.O imnjixta confpergitur , ut conglomeretur. Deinde pilae manibus verfando efficiuntur, & ita coUigantiu- ut inarefcant. Eae aridae com- ponuntur in urceo fidili , urceus in fornace po- nitur: ita aes, &: ea arena ab ignis vehementia confervefcendo cum coaruerint, inter fe dando, & accipiendo fudores, a proprietatibus disce- dunt, fuisque rebus per ignis vehementiam con- feftis caeruleo rediguntur colore. Ufta vero , quae fatis habet utilitatis in operibus te6loriis , fic temperatur. Gleba filis boni coquitur , ut fit in igne candens , ea autem aceto exftinguitur , & efficitur purpureo colore.
C A P U T XII.
De ccrujfa ^ aerugine <b- fandaraca.
De ceruffa, aerugineque, quam noftri aeru- cam vocant, non eft alienum quemadmodum comparetur dicere : Rhodii enim in doliis far- menta componentes acetum fuftundunt , & fu- pra farmenta plumbeas maffas collocant; dein- de dolia operculis obturant, ne fpiramentum obturatum emittat ; poft certum tempus ape- rientes inveniunt e maflis plumbeis ceruilcim. Eadem ratione lamellas aereas collocantes effi- ciunt aeruginem , quae aeruca appellatur. Ce- ruffii vero cum in fornace coquitur , mutato colore ad ignis incendium , efficitur fandaraca. Id autem incendio fado ex cafu didiceiunt ho«
DE ARCHITECTURA LIB. VII. 119
mines, &: ea multo meliorem ufum praeftat , quam quae de metallis per fe nata foditur.
C A P U T X I I I.
De ojlro. Inciplam nunc de oflro dicere , quod &: ca- rifTimam, 8c excellentifTimam habet praeter hos colores adfpeclus fuavitatem. Id autem excipi- tur ex conchylio marino, e quo purpura infi- citur , cuius non minores funt quam ceterarum naturae rerum confiderantibus admirationes , quod habet non in omnibus locis , quibus nafcitur , unius generis colorem , fed folis cur- fu naturaliter temperatur. Itaque quod legitur Ponto & Galatia , quod hae regiones funt pro- ximae ad feptemtrionem , eft atrum : progre- dientibus inter feptemtrionem ^ occidentem , invenitur lividum : quod autem legitur ad ae- fjninodialem orientem & occidentem, invenitur violaceo colore : quod vero meridianis regioni- bus excipitur , rubra procreatur poteftate , &: ideo hoc rubrum Rhodo etiam infula creatur , ceterisque eiusmodi regionilnis, quae proximae fimt folis cnrfui. Ea conchyha cum funt le6la, fcrramentis circa fcinduntur , e quibus plagis purpurea fanies, uti lacrima proHuens excuffa in mortariis terendo comparatur ; 8c cpiod ex concharum marinarum teftis eximitur , Ideo oftrum eft vocitatum. Id autem propter (aliii- ginem cito fit fiticulofum , nih mcl habeat cir- cumfulum.
iio M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T XIV. De infe6livis. Fiiint etiam piirpurei colores infe^a creta rubiae radice , & hysgino : non minus & ex floribus alii colores. Itaque tin6lores cum vo- lunt fil Atticnm imitari , violam aridam conii- cientes in vas cum aqua confervefcere faciunt ad ignem : deinde cum efl temperatum, conii- ciunt in linteum , & inde manibus exprimen- tes, recipiunt in mortarium aquam ex violis coloratam , & ex ea Eretriam infundentes , 'k. cam terentes, efficiunt filis Attici colorem. Ea- dem ratione vaccinium temperantes , ^ lac mi- /centes, purpuram faciunt elegantem. Item qui non polTunt chryfocolla propter caritatem uti , herba , quae hitea appellatur , caeruleum infi- ciunt , k. utuntur viridifTimo colore. Haec autem infecliva appellantur. Item propter inopiam co- loris Indici , cretara Sehnufiam , aut anulariam, vitrumque, quod Graeci ifatin appellant , inft- cientes , imitationem faciunt Indici coloris. Qui- bus rationibus 8c rebus expolitionum firmi- tates, quibusque decoras oporteat fieri pi£lu- ras , item qnas habeant omnes colores in fe po- tellates , ut mihi fuccurrere potuit , in hoc libro petfcripfi. Itaque omnes aedificationum perfe- dhones, quam habere debeant opportunitatem, ratiocinationibus feptem voluminibus funt fini- tae. In fequenti autem de aqua, fi quibus lo-
DE ARCHTTECTURA LIB. VH. 21 1
cis non fuerit, qjiemadmodum inveniatur , & qua ratione ducatur , quibus(]ue rebiis , fi erit falubris ^ idonea , probetur , explicabo.
221
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
ARCHITECTURA
LIBER OCTAVUS.
PRAEFATIO.
'E SEPTEM fapientibus Thales Milefius om- nium rerum principium aquam efl; profeffiis ; Heraclitus ignem ; Magorum facerclotes aquam & ignem ; Euripides auditor Anaxagorae, quem philcfophum Athenienfes fcenicum appellave- runt , aera Sc teiTam , eamque ex coeleflium imbrium conceptionibus infeminatam , foetus gentium 8c omnium animahum in mundo pro» creaviffe , Sc quae ex ea effent prognata cum diffolverentur , temporum neceffitate, coadta, in eandem redire, quaeque de aere nafcerentnr item in coeli regiones reverti, neque interitio- nes recipere, (ed diffolutione mutata, in ean- dem recidere, in qua ante fuerant, propvieta- tem. Pytliagoras vero , Enipedocles , Epichar- mus, ahique pliyfici ^ philofophi, haec prin- cipia quatuor effe propofuerunt, aerem,ignem,
M. VITRUVn DE ARCHIT. L. VIII. 223
aquam , terram , eorumque inter fe cohaeren- tiam naturali Jiguratione ex generum discrimi- nibus edicere qualitates. Animadvertimus vero non folum nafcentia ex his effe procreata , fed etiam res omnes non ali fnie eorum potefiate, neque crefcere, nec tueri. Namque corpora fi- ne fpiritu redundanti non poffunt habere vi- tam , nili aer influens cum incremento fecerit au6lus ^ remifiTiones continenter. Caloris vero fi non fuerit in corpore iufta comparatio , non erit fpiritus animalis , neque ere^tio firma , ci- bique vires non poterunt habere concoftionis temperaturam. Item fi non terreflri cibo mem- bra corporis alantur, deficientur , & ita a ter- reni principii mixtione erunt deferta. Anima- lia vero, fi fuerint fme humoris poteftate ex- fanguinata ik. exfu^ia a principiorum Hquore , interarefcent. Igitur divina mens, quae proprie neceffaria effenu gentibus , non confiituit diffi- ciha & cara , uti funt margaritae , aurum , ar- gentum, ceteraque , quae nec corpus nec na- tura defiderat : fed fine quil^us mortalium vita non potefl effe tuta , effudit ad manum parata per omnem mundum. Itaque ex his fi quid forte defit in corpore fpiritus , ad ref1:ituendum aer affigiiatus id praeflat. Apparatus autem ad auxifia caloris, folis impetus , ^ ignis inventus, tutiorem' efficit vitam : item tcrrenus fruilus efcarum praeflans copias , fupervacuis defidera- tionibus alit ^ nutrit animalia pafcendo conti- nenter. Aqua vero non folum potus , fed infi-
124 M. VITRUVII POLLIONIS
ritas tifui praebendo necefTuates , gratas (quod eft gratuita) praeftat utilitates. Ex eo etiam qui facerdotia gerunt moribus Aeg^qjtiorum , often- dunt omnes res e liquoris poteftate confiftere : itaqne cum hydriam tegunt , quae ad templum aedemque cafta religione refertur , tunc in terra procumbentes , manibus ad coelum fublatis , de inventixjne eius gratias agunt divinae beni-
gnitati.
C A P U T I.
De aquae ijiventionihus.
Ciim ergo &: a phyficis ^ a philofophis ^ ab facerdotihns iudicetur ex poteftate aquae omnes . res conftare, putavi, quoniam in prioribus fe- ptem vohmiinibus rationes aedificiorum funt ex- pofitae, in hoc oportere de inventionibus aquae, quasque habeat in locorum proprietatibus vir- tutes, quibusque rationibus ducatur, & quem- admodum item ea probetur, fcribere. Eft enim maxime necefthria & ad vitam, 8c ad dele6latio- nes, & ad ufum quotidianum. Ea autem faci- lior erit, fi fontes erunt aperti & flucntes. Sin autem non profluent, quaerenda fub terra funt capita & colligenda : quae fic erunt experiun- da, uti procumbatur in dentes , antequam fol ' exortus fuerit , in locis quibus erit quaeren- dum, & in teiTa mento coUocato & fulto pro- fpiciantur eae regiones. Sic enim non errabit excelftus quam oporteat vifus , cum erit immo- tum mentum j fed libiatam altitudinem ia re-
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 2.2 y
gionibns certa finitione defignabit. Tunc in qui- bus locis videbuntur humores fe concrifpantes Sc in aera furo;entes , ibi fodiatur: non enim in ficco loco hoc fignum potelt fieri. Item anim- advertendum eft quaerentibus aquam, quo ge- nere fnit loca : certa enim fuut, in quibus na- fcitur. In creta tenuis &C exilis 8c non alta eft copia : ea erit non optimo fapore. Item fabu- lone fohito tenuis ; fed fi inferioribus locis in- venietur , ea erit limofa ^ infiiavis. In terra autem nigra fudores 8c flillae exiles inveniun- tur , quae ex hibernis tempeftatibus colIe6tae in fpiffis & folidis locis fubfidunt : eae habent optimum faporem. Glarea vero mediocres Sc non certae venae reperiuntur: eae quoque egre- gia funt fuavitate. Item fabulone mafculo, are- naque 8c carbunculo , certiores 8c ftabiliores funt copiae , eaeque funt bono fiipore. Rubro faxo & copiofae Sc bonae, fi non per intervenia di- labantur ^ liquefcant. Sub radicibus autem montium & in faxis filicibus , uberiores 8c af- fluentiores ; eaecjue frigidiores funt ^^ falubrio- res. Campeftribus autem fontibus falfse, gra- ves, te])idae, non fuaves ; nifi (juae ex mon- tibus fub terra fubmanantes erumpuut in me- dios campos, ibique arborum umbris conte- <!lae , praeftant montanorum fontiimi fi.avita- tem. Signa autem quibus terrarum generibus fuberunt aquae, praetcr quod fupr.i lcriptum cft, liaec cnuit : fi invenientnr nafceiuia, teuuis iuncus , falix erratica , aliius , vitex , arundo, Vitruvius^ P
aa<S M. VITRUVII POLLIONIS
hedera , aliaque quae eiusmodi fant , quae non polTunt nafci nec ali per fe fnie humore. Solent antem eadem in lacunis nata effe , quae fiden- tes praeter reliquum agrum excipiunt aquam ex imbribus, & agi-is per Iiiemem , diutiusque propter capacitatem confervant humorem, qui- bus non efl: credendum. Sed quibus regionibus & terris , non lacunis , ea figna nafcuntur non fata , fed naturaliter per fe creata , ibi eft quae- renda. In quibus locis eae non fignificabuntur inventiones , fic erunt experiundae. Fodiatur quoquoverfus locus latus pedes tres, altus ne minus pedes quinque , in eoque collocetur cir- citer folis occafum fcaphium aereum, aut plum- beum , aut pelvis, ex his quod erit paratum , idque intrinfecus oleo ungatur, ponaturque in- verfum , & fumma foffura operiatur arundini- bus aut fronde: fupra terra obruatur : tum po- flero die aperiatur , & fi in vafe ftillae fudores- que erunt , is locus habebit aquam. Item fi vas ex creta fadlum non co6lum, in ea foiTione ea- dem ratione opertum , pofitum fuerit , fi is lo- cus aquam habuerit , cum apertum fuerit , vas humidum erit , 8c etiam diffolvetur ab humore. Vellusque lanae fi collocatum erit in ea foffu- ra , infec^uenti autem die de eo aqua expreffa erit , ficnificabit eum locum habere copiam. Non minus fi lucerna concinnata, oleique ple- na, &c accenfa, in eo loco operta fuerit collo- cata, 8: poflero die non erit exfu61a, fed habue- rit reliquias olei & ellychnii, ipfaque humida
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 127
invehietur, indicabit eum locum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad fe ducit humores. Item in eo loco ignis l\ fa6lus fuerit , Sc perca- lefa^la terra & adufta vaporem nebulofum ex: fe fulcitaverit , is locus habebit aquam. Curn haec ita erunt pertentata, 8c quae fupra fcripta lunt figna inventa , tum dej^rimendus eft pu- teus in eo loco : 8c fi caput erit aquae inven- tum , plures iunt circa fodiendi, 8c per fpecus in unum locum omnes conducendi. Haec au- tem maxime in montibus & regionibus feptem- trionahbus funt quaerenda, eo quod in his & fuaviora , & lalubriora, &: copiofiora inveniun- tur : averfi enim funt folis curfui, 8c in his lo- cis primum crebrae funt arbores & filvofae , ipfique montes fuas habent umbras oliflantes , ut radii folis non dirct^i perveniant ad terram, nec poffint humores exfugere. Intervalla quo- que montium maxime recipiunt imbres, <k. pro- pter filvarum crebritatem , nives ibi ab umbris arborum & montium diutius confervantur : de- inde liquatae per terrae venas percolantur , 8c ita perveniunt ad infimas montium radices, ex quibus profluentes fontium trumpunt flu6lus, Campeflribus autem locis contrario non poffunt haberi copine, quae & fi lint , non poifunt ha- bere fahibritatem , quod loUs vehemens impe- tU3 propter nullam obflantiam umbr irum erlpit exhauriendo fervens ex pLniitie camporum liu- morem : }k li quae ibi funt aquae apparentes , ex his , quod ell leviflimum tenuillimumuue ,
P 2
228 M. VITRUVn POLLIONIS
Sc fubtili falubritate, aer avocans difTipat in im- petum coeli; quaeque graviflimae duraeque ^ infuaves funt partes, eae in fontibus campeftri- bus relinquuntur.
C A P U T II.
De a(j[ua imhrium.
Itaque quae ex imbribus aqua colligitur , falubriores habet virtutes , eo quod eligitur ex omnibus fontibus leviffnnis fubtilibusque tenui- tatibus : deinde per aeris exercitationem perco- lata tempeflatibus liquefcendo pervenit ad ter- lam. Etiamque non crebriter in campis con- fluunt imbres , fed in montibus , aut ad ipfos montes, ideo quod humores ex terra matutino folis ortu moti, cum funt egrelli , in c^uamcun- que partem coeli lunt proclinati, trudunt aera, deinde cum funt moti propter vacuitatem loci, pofl fe recipiunt aeris ruentes undas. Aer au- teVn cum ruit , trudens quocunque humorem ,praevium , Ipiritus , & impetus , Sc undas cre- fcentes facit ventorum. A ventis autem quo- cunque feruntur humores conglobati ex fonti- bus, & fiuminibus , & paludibus , & pelago , cum tepore loHs continguntur , exhauriuntur, 8c ita toUuntur in altitudinem nubes : eae de- inde cum aeris unda nitentes , cum perveniunt ad montes , ab eorum ofienfa , & procelHs, pro- pter plenitatem k gravitatem , liquefcendo di- fperguntur, & ita diffunduntur in terras. Vapo- rem autem , & nebulas , &: humores ex terra
m ARCHITECTURA LIB. Vin. 129
nafci, haec videtur efficere ratio , quod ea ha- bet in fe & calores fervidos, &:.fpiritus imma- nes , refrigerationesque , & aquarum magnam multitudinem. Ex eo cum refrigeratur nodu , ventorum flatus oriuntur per tenebras , &: ab humidis locis egrediuntur in altitudinem nubes, fol oriens impetu tangit orbem terrae , tum aer ab fole percalefaftus cum roribus ex terra tollit humores. Licet 8c ex balneis exemplum capere : nullae enim camerae, quae funt calda- riorum , fupra fe poffunt habere fontes , fed coelum , quod eft ibi , ex praefurniis ab ignis vapore percalefadium , corripit ex pavimentis aquam , &: aufert fecum in camerarum curvatu- ras, 8c eam fuflinet ; ideo quod femper vapor calidus in altitudinem fe trudit, & primo non remittitur propter levitatem, fimul autem phis humoris habet congeflum, non poteft fuflineri propter gravitatem, fed llillat fupra lavantium capita. Ita qtioque eadem ratione coeleflis aet cum ab fole percipit calorem , ex omnibus lo- cis hauriendo toUit luimores ^ congregit ad nubes. Ita enim terra fervore ta6la eiicit humo- res, ut corpus hominis ex calore emittit fudo- res. Indices autem fuut eius rei venti , ex qui- bus c|ui a frigidiflimis partibus veniiuit procrea- ti, feptemtrio & aquilo, extenuatos ficcitatibus in aere flatus fpirant : atifter vero k: rehqni , qui a fohs curlu impetum faciunt, fuut humi- difhmi, 8c femper apportant imbres, quod per- calefadi ab regionibus fervidis adveniunt , 8c
230 M. VITRUVII POLLIONIS
■ex omnibus terris lambentes eripiunt humores, & ita eos profundunt ad feptemtrionales regio- iies. Haee autem fic fieri, teflimonio poffunt ef- fe capita fluminum , quae orbe terrarum cho- rographiis pi61a, itemque fcripta , plurima ma- ximaque inveniuntur egreffa ab feptemtrione- Primumque in India Ganges Sc Indus a Cauca- fo monte oriuntur; Syria , Tigris &: Euphrates; Afia , item Ponto , Boryfthenes , Hypanis , Ta- nais; Colchis , Phafis; Gallia, Rhodanus; Bel- gica, Rhenus : citra Alpes, Timavus Sc Padus; Italia, Tybris ; Maurufia ( quam noftri Maurita- niam appellant ) ex monte Atlante Dyris , qui ortus ex feptemtrionali regione, progreditur per occidentem ad lacum Heptabohim, & mutato iiomine dicitur Nigir , deinde ex lacu Hepta- bolo fub montes defertos fubterffuens, per me- ridiana loca manat, & iufluit in pahidem Co- loe, quae circumcingit Meroen , quae eft Ae- thiopum meridianorum regrivmi. Ab hisque pa- ludibus fe circumagens per fiumina Aflafobam, Sc Aflaboram, & alia phira , pervenit per mon- tes ad catarrhaftam , ab eaque fe praecipitans per feptemtrionalem pervenit inter Elephantida Sc Syenem Thebaicosque in Aegyptum cam- pos, & ibi Nilus appellatur. Ex Mauritania au- tem caput Nili proffuere , ex eo maxime co- gnofcitur, quod ex altera parte montis Atlantis funt alia capita item profluentia ad occidentis oceanum, ibique nafcuntur ichneumones, cro- codilij& aliae fimiles befliarum pifciumque na-
DE ARCHITECTURA LIB. VIIL 131
turae , praeter hippopotamos. Ergo cum omnia maxima flumina in orbis terrarum defcriptio- jiibus ab feptemtrione videantur profluere , Afri- que campi , qui funt in meridianis partibus fub- iecli folis curfui , latentes penitus habeant hu- mores , nec fontes crebros , amnesque raros ; relinquitur , uti multo meliora inveniantur ca- pita fontium , quae ad feptemtrionem aquilo- nemve fpeclant : nifi fi inciderint in fulphuro- fum locum , aut aluminofum , feu bitumino- fumj tunc enim permutantur , Sc aut caUdae aquae aut frigidae odore malo & fapore pro- fundunt fontes. Neque enim calidae aquae ei\. ulla proprietas , fed frigida aqua cum incidit percurrens in ardentem locum , effervefcit , & percalefi6la egreditur per venas extra terram , ideo diutius non poteft permanere , fed brevi fpatio fit frigida. Namque fi naturaliter effet ca- lida, non refrigeraretur calor eius. Sapor autem, & odor, 8c color eius non reftituitur, cpiod in- tindtus 8c commixtus eft propter naturae lari- tatem.
C A P U T I I I.
J)e a^uis calidis » dx de variorum fontium » jlumi-^ num , lacuum(^ue natura,
Sunt autem etiam nonnulli fontes ealidi, ex quibus profhiit aqua fapore optimo , quae in potione ita eft fuavis , uti nec fontanalis ab Ca- moenis, nec Martia ialiens defideretur. Haec» autem a natura perficiuntur his rationibus. Cum
1^4
232 M. VITRUVII POLLIONIS
in imo per alumen , aut bitumen , feu fulphur ignis excitatur, ardore percandefacit terram, quae eft circa fe. Supra fe autem fervidum emittit in fuperiora loca vaporem , k ita fi qui in his locis , qui funt fupra, fontes dulcis aquae nafcuntur , ofienfi eo vapore effervefcunt inter venas , & ita profiuunt incorrupto fapore. Sunt etiam odore 8c fapore non bono frigidi fontes, qui ab iiiferioribus locis penitus orti , per loca ardentia transeunt , Sc ab his per longum fpa- tium terrae percurrentes refrigerati perveniunt fupra terram , fapore , odore , coloreque cor- rupto, uti in Tiburtina via flumen Albula, & in Ardeatino fontes frigidi eodem odore , qui fulphurati dicuntur, &C rehquis locis fimihbus. Hi autem cum fmt frigidi , ideo videntur adfpe- 4^u fervere , quod cum in ardentem locum al- te penitus inciderunt, humore & igni inter fe congruentibus offenfi, vehementi fragore vah- dos in fe reripiunt fpiritus , k ita infiati vi venti coa£ti buhientes crebro per fontes egrediuntur. Ex his autem qui non funt aperti , fed aut fa- xis aut aha vi detinentur, per anguftas venas vehementia fpiritus extruduntur ad fummos grumorum tumulos. Itaque qui putant tanta fe altitudine, qua funt grumi, capita fontium poffe habere, cum aperiunt foffuras latius, de» cipiuntur. Namque uti aeneum vas, non in fum- niis labris plenum , fed aquae menfuram fuae capacitatis habens e tribus duas partes, opercu- iumque in eo collocatum, cum ignis veheraenti
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 235
fervore tangntur , percalefieri cogit aquam: ea aiitem propter naturalem raritatem in fe reci- piens fervoris validam inilationem , non modo implet vas, fed fpiritibus extollens operculum & crefcens abundat; fublato autem operculo , emiffis inflationibus in aere patenti , rurfus ad fuum locum relidet: ad eundem modum c^pi- ta fotitium, cum funt angufliis comprefla, ruunt in lummo fpiritus aquae bullitus; fimul autem latiusiiuit aperti , exinaniti per raritates liquidae poteftatis refidunt, & reftituuntur in libramenti fui proprietatem. Omnis autem aqua calida, ideo c]uidem ell medicamentofa, quod in prae- viis rebus perco^la aliam virtutem recipit ad ufum. Namc^ue lulphurofi fontes nervorum la- bores reficiunt, percalefaciendo , exfugendoque caloribus e corporibus humores vitiofos. Alu- minofi autem , cum diffoluta membra corpo- rum paralyfi aut aliqua vi morbi receperunt, fovendo per patentes venas refrigerationem con- traria caloris vi reficiunt, 8c ex hoc contiuenter reflituuntur in antiquam membrorum curatio- nem. Bituminofi autem , interioris corporis vitia potionibus purgando , folent mederi. Eit autem aquae frigidae genus nitrofum, uti Pinuae Ve- ftinae, Cutiliis, aliisque locis fimilil>us, quod potionibus depurgat , per alvumqjie transeun- do etiam ftrumariuii minuit tumores. Ubi vero aurum, argentum, ferrum, aes, phmibum, re- liquaeque res earum fimiles fodiuntur , foutes inveniuntur copiofi ; fed hi maxime iunt vilioii.
234 M. VITRUVII POLLIONIS
Habent enim vitia contraria aquae calidae, quam fulphur , alumen, bitumen emittit : qui per potiones , cum in corpus ineunt, 8c per ve- nas permanando nervos attingunt & artus, eos durant inflando. Igitur nervi inflatione turgen- tes, ex longitudine contrahuntur, & ita aut neu- ricQs aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex durifTimis 8c fpiffioribus frigidiffimisque rebus intinclas habent venarum raritates. Aquae autem fpecies eft , quae cum habeat non fatis perlu- cidas venas, fpuma , uti flos, natat infummo, colore fimilis vitri purpurei. Haec maxime con- fiderantur Athenis: ibi enim ex huiusmodi lo- cis Sc fontibus, & in Afty , & ad portum Pi- raeeum , ducli funt falientes, e quibus bibit nemo propter eam caufam , fed lavationibus Sc rehquis rebus utuntur. Bibunt autem ex pu- teis, & ita vitant eorum vitia. Troezeni non po- teft id vitari , quod omnino aliud genus aquae non reperitur, nifi quod cibdeli habent. Itaque in ea civitate aut omnes aut maxima parte fimt pedibus vitiofi. CiHciae vero civitate Tarfo flu- men eft nomine Cydnos , in quo podagrici crura macerantes levantur dolore. Sunt autera 8c alia multa genera , quae fuas habent proprie- tates, uti in Sicilia flumen efl: Himera , quod a fonte cum eft progreffum , dividitur in duas partes: quae pars profluit contra Hetruriam , quod per terrae dulcem fuccum percurrit, eft inftnita dulcedine; altera pars, quae per terram currit unde fai foditur , falfum habet faporera.
DE ARCHITECTUR.^ LIB. VIII. 135
Item Paraetonio, & quo eft iter Hammonem, & Cafio ad Aegyptum , lacus funt paluftres, qui ita funt lalfi , ut habeaut infuper fe faleni conp^elatum. Sunt autem 'k aliis pluribus locis & fontes , k flumina , k lacus , qui per falifo- dinas percurrentes neceftario falfi perficiuntur. Aiii autem per pingues terrae venas profluen- tes, undi oleo erumpunt , uti Solis (quod oppi- dum eft Ciliciae) flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes, ab ipfa aqua unguntur. Similiter Aethiopiae lacus eft , qui uncios ho- mines efTicit , qui in eo nataverint, k in India , qui fereno coelo emittit olei magnam multitu- diuem. Item Carthagini fons eft, in quo natat inluper oleum odore , uti fcobe citreo ; quo oleo etiam pecora folent ungi. Zacyntho k cir- ca Dyrrhachium k Apollouiam foutes funt, cpii picis magnam multitudinem cum aqua vomtnit. Sub Bal)ylone lacus amplidima magnitudine , qiii linine ajphaltitis appellatur, habet fuprana- tans liquidum bitumen , quo bitumine 8j latC" re teHaceo ftruclo muro Semiramis circumdedit Babylonem. Item loppe in Syria , Arabiaque Nu. midarum, lacus funt immani magnitudine , cpii emittunt bituminis maximas moles, quas cliri- piunt, qui habitant circa. Id autem non eft mi- randum: nam crebrae lunt ibi l.i])icidinae bitu- minis duri. Cum ergo per bituminoiam tcrram vis erum.pit aquae, fecum extrahlt, 8c cum fit egrella, cxtra terram fecernitur, is: ita reiicit ab fe bitumen. Eti<mique eft in Ca])padocia in iti-
236 M. VITRUVII POLLIONIS
nere, qiiod efl inter Mazaca 8c Tuana lacus am- plus, in quem lacum pars five arundinis , five alii generis fi demiffa fuerit , ^ poftero die ex- empta, eapars, quae fuerit exempta, invenie- tur lapidea ; quae autem pars extra aquam man- ferit , permanet in fua proprietate. Ad eundem modum Hierapoli Phrygiae effervet aquae cali- dae multitudo , ex qua circum hortos & vineas foflis du6lis immittitur. Haec autem efficitur poft annum crufla lapidea, ^ ita quotannis dex- tra ac finiftra margines ex terra faciendo indu- cunt eam, Sc efficiunt his cruflis in agris fepta. Hoc autem ita videtur naturaliter fieri, quod in his locis &: ea terra, quibus is nafcitur fuc- cus , fubefl coaguli naturae fimilis. Deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram, a folis & aeris calore cogitur congelari , nt etiam in areis falinariis videtur. Item funt ex amaro fucco terrae fontes exeuntes vehementer amari, ut in Ponto efl: flumen Hypanis, qni a capite profluit circiter miUia quadraginta fapore dul- cifTimo ; dcinde cum pervenit ad locum , qui efl ab oftio ad miUia centum fexaginta , admi- fcetur ei fonticulus oppido cjuam parvulus. Is cum in eum influit, tunc tantam magnitudi- nem fluminis facit amaram. Ideo , quod per id genus terrae Sc venas^ unde fandaraca foditur, ea aqua manando perficitur amara. Haec autem diflimihbus faporibus a terrae proprietate perfi- ciuntur , uti etiam in fruftibus videtur. Si enim radices arborum, aut vitium, aut reliquorum
DE ARCHITECTURA LIB. Vill. 237
feminum , non ex terrae proprietatibus fuccum capiendo ederent fruftns, uno genere effentin omnibus locis ik regionibus omnium fapores. Sed animadvertimus apud infulam Lesbon vi- num Protyrum , Maeoniam Catacecaumeniten j item Lydiam Meliton , Siciliam Mamertinum , Campaniam Falernum , in Terracina & Fundis Caecubum, reliquisque locis pluribus innume- rabili multitudine genera vini virtutesque pro- creari : quae non aliter pofTunt fieri, nifi cnm terrenus humor fuis proprietatibus faporum m radicibus infufus, enutrit materiam, per quam egrediens ad cacumen, profunclat proprium lo- • ci & generis fui frudlus faporem. Ouod fi terra generibus humorum non eflet difhmilis & dis- parata , non tantum in Syria &: Arabia in arun- dinibus ^ iuncis herbisqjie omnibus efTent odo- res, neque arbores thuriferae, neque piperis darent baccas, nec myrrhae glebulas, nec Cy- renis in feruHs lafer nafceretur ; fed in omnibus terrae regionibus & locis eodem genere omnia procrearentur. Has autem varietates regionibus & locis inchnatio mundi , & foUs impetus, pro- pius aut hnigius curfum faciendo, tales efhcit tcrrae humores : quae quahlates non lolum in Jiis rebus, fed etiam in pecoribus & armentis discernuntur. Haec non ita difhmihter effice- rentur, nifi proprietates hngularum terrarum in regionibus ad lohs poteflatem temperareiuur. Sunt enim Boeotiae flumina Cephifos &Melas, Lucaniae Crathis, Troiae Xanthus, inque agris
238 M. VITRUVII POLLIONIS
Clazomeniorum , 8c Erythra-eorum , ^ Laodicen- fitmi, fontes ac iiumina , cum pecora luis tem- poribus anni parantur ad conceptionem partiis, per id tempus adiguntur eo quotidie poium , ex eoque quamvis lint alba, procreant aliis lo- cis leucophaea , aliis locis pulla , ahis coracino colore. Ita proprietas liquoris cum init in cor- pus , profeminat intinftam fui cuiusque generis qualitatem. Igitur quoniam in campis Troianis proxime flumen armenta rufa, 8c pecora leu-- cophaea nafcuntur , ideo id flumen IHenles Xan- thum appellaviife dicuntur. Etiamque inveniun- tur aquae genera mortifera , quae per malefi- cum fuccum terrae percurrentia recipiunt in fe vim venenatam , uti fuiffe dicitur Terraciuae fons, qui vocabatur Neptunius , ex quo (|ui biberant imprudentes vita privabantur; cpaa- propter antiqui eum obflruxiiTe dicuntur: & apud Cychros in Thracia lacus , ex quo non fo- luni qui biberint moriuntur , fed etiam qui la- verint : item in Thellalia fons eft profluens, ex quo fonte nec pecus ullLma guflat, nec beflia- rum genus ullum propius accedit ; ad quem fontem proxime efl arbor florens purpureo co- lore. Non minus in Macedonia, quo loci lepul- tus eit Euripides, dextra ac fmiftra monumen- ti, advenientes duo rivi conciirnmt in uniuTi, e quibus ad unum accumbentes viatores pran- fuare folent, propter aquae bonitatem ; ad ri- vum autem , qui eft ex altera parte monumenti , iiemo accedit , quod mortiferam aqu^
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 239
habere. Item efl: in Arcadia Nonacris nominata terrae regio, quae habet in montibus e faxo ftillantes frigidifhmos humores. Haec autem aqua Stygos hydor nominatur, quam neque argen- teum , neque aeneum, neque ferreum vas po- teft fuftinere , fed difRlit & difTipatur. Confer- vare autem eam 'k continere nihil aliud poteft, nifi muhna imgula , quae etiam memoratur ab Antipatro in provinciam, ubi erat Alexander, per lollam filium perlata effe , &: ab eo ea aqua regem effe necatum. Item Alpibus in Cotti re- gno eft aqua, quam qui guftant , ftatim con- cidunt. Agro autem Falifco via Campana in campo Corneto eft lucus, in quo fons oritur, ubi anguium & lacertarum reliquarumque fer- pentium offa iacentia apparent. Item funt non- nullae acidae venae fontium , uti Lyncefto 8c in Italia Virena, Campania Theano, aliisque locis pluribus, quae hanc habent virtutem , uti calculos in veficis, qui nafcuntur in corporihus hominum, potionibus discutiant. Fieri autem hoc naturaliter ita , ideo videtur , quod acer & acidus fuccus fubeft in ea terra , per quam egre- dientes venae intinguntur acritudine , 8c ita cum in corpus inierunt, difhpant quae ex aqua- rum fubhdentia in corporibus, 8c concrefcentia oflenderunt. Quare autem discutiantur ex acidis eae res , fic poffumus animadvertere. Ovum in aceto fi diutius pofitum fuerit , cortex eius mol- lefcet & diffolvetur. Item plumbum , quod cft lentiffimum & gravifTimum , ft in vafe coUoca-
a4o M. VITRUVII POLLIONIS
tum fuerit , & in eo acetum fuffufum , id au- tem opertum & oblitum fi erit, efficietur uti plumbum diffolvatur, & fiat cerulfa. Eisdem ra- tionibus aes, cjuod etiam lolidiore eft natura , fimiliter curatum fi fuerit, difTipabitur & fiet aerugo. Item margarita, non minus faxa iilicea, quae neque ferrum iieque ignis potef!: per le difiblvere, cum ab igni funt percalefa£la , aceto fparfo diffiliunt 8c diffolvuntur. Er^o cum has res ante oculos ita fieri videamus , ratiocine- mur iisdem rationibus ex acidis, propter acri- tudinem fucci , etiam calculofos e naturarerum fimiliter poffe curari. Sunt autem etiam fontes uti vino mixti : quemadmodum eft unus Pa- phlagoniae , ex quo , etiam fnie vino potan- tes, fiunt temulenti. Aecjuiculis autem in ItaHa, & in Alpibus natione Medullorum, eft genus aquae, quam qui bibunt, efficiuntur turgidis guttuiibus. In Arcadia vero civitas eft non igno- ta Clitori, in cuius agris eft fpelunca profluens aquae , quam qui biberint fiunt abftemii. Ad eum autem fontem Epigramma eft in lapide , infcriptum hac fententia verfibus Graecis: Eam non effe idoneam ad lavandum , fed etiam ini- micam vitibus, quod apud eum fontem Me- lampus facrificiis purgaviifet rabiem Proeti filia- rum , reftituiffetque earum virginum mentes in priftinam fanitatem. Epigramma autem eft id, quod eft fubfcriptum :
oi\pog , a.-j iffX^Tiixg JLXiiTopog spzo,uevoy.
DE ARCHITECTURA LIB. Vni. 241
T^c fxsu ocno iif/,v/jq up-ji^oci Troua, y.xi Trxpoc 'Nv^cpoiit;
'TSpidffl GT^^OV ZXV TO (TCV OchtXlOV.
ecKXix. a-j fiyjr sttI Xovrpx (3ocki^g Zf^'^ > H-^ ^^ ^'^ cx,'jpv\ mjfjLyjy^ , ^spfJLyfi evroi iSuTOi f/JO^ji;' (Pevye i5' siJi.vju TiYiyyiy {/■laxfjt.asKov , svdoc lS/leKocf/,7rov€
A-j/joifisvog X'j<xsyfi YlpoiTioocg txp-yocAsyjg , zdcvToc zocdocpixcy SKO-^ey ocTrSzpvCpoy , sOt ocv ocn "Apyoug cjpsoi rpyix^^vfi iiXudsv ^Kpaocoiyfi. Item eft \n infula Chio fons, e quo qui impru- denter biberint , fiunt infipientes , & ibi efl; Epi- gramrna infculptum ea fententia : lucundam ef- fe potionem fontis eius, fed qui biberit faxeos habiturum fenfus. Sunt autem verfus hi : 'ilhloc ■^vzpoib TTorov Ki(3ocg, vjv ocvocpocXKei. zyiy^. ocXXoc i'6cp Trsrpog 0 ryjffSs TcrJov. Sufis autem , in qua civitate eft rei^num Perfa- rum, fonticuhjs eft , ex quo qui biberint amit- tunt dentes. Item in eo eft fcriptum Epigram- ma , quod fignificat hanc fententiam : Egregiara efTe aquam ad lavandum, fed eam , fi bibatur , excutere e radicibus dentcs. Et huius Epigram- matos funt verfus Graecc :
"TdXTX TXVTOC (SXSTTSig Qof^SpoC , ^dVS , TUV OCHO X^P^^
AO-jrpx fisv ocv^p^zoig a[SXx(Syi scttlv sx,siv' Y^v ^e (3ocXi(}g zoiX-^g Ttori vyjcivog ayXxlv v^nop ,
ocxpx fi6vov ^oXixov /^f/Aeo^ oi\poifjt,eycg , xvrijfjcxp TtpitJry^peg eni x^^'^i dxirbg ooovrsg
m^TOviTi, yevvuiv dpcpxvoc ^cvreg s^yj.
Vitruvius.
242 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T I V.
De vroprietateitem nonnullorum locorum (b-fontium,
Sunt etiam nonnnllis locis fontium proprie- tates , quae procreant qui ibi nafcuntur egre- giis vodibus ad cantandum , uti Tarfo , Magne- fiae, aliisque eiusmodi regionibus. Etiamque Za- ma eft civitas Afrorum , cuius moenia rex luba duplici muro fepfit, ibique regiam fibi domum conflituit. Ab ea millia paffuum viginti efl: op- pidum Ifmuc, cuius agrorum regiones incredi- bili finitae funt terrhinatione. Cum elfet enim Africa parens ^ nutrix ferarum befliarum, ma- xime lerpentium, in eius agris oppidi nulla na- fcitur , Sc fi quando allata ibi ponatur, ftatim moritur: neque id folum ibi, fed etiam terra ex his locis , fi alio translata fuerit, fimiliter ef- ficit. Id genus terrae etiam Balearibus dicitur efle; fed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra , quam ego fic accepi. C. lulius , Mafm- thae filius, cuius erant totius oppidi agrorum polfefRones , cum patre Caefare militavit. Is hofpitio meo ed ufus : ita quotidiano convi6lu neceffe fuerat de philologia disputare. Interim cum effet inter nos de aquae poteftate & eius virtutibus fermo, expofuit effe in ea terra eius- modi fontes, ut qui ibi procrearentur, voces ad cantandum egregias haberent. Ideoque fem- per transmarinos cataftos emere formofos& puel- ]as maturas , eosque coniungere , ut, qui nafce- rentur ex his, non fohim egregia voce, fed et-
DE ARCHITECTURA LIB. Vni. 243
iam forma efTent non invenufta. Cum haec tan- ta varietas fit disparibus rebus natura distribu- ta , quod humanum corpus eft ex aliqua parte terrenum , in eo autem multa genera funt hu- morum, uti fanguinis , laftis , fudoris , urinae, lacrimarum. Ergo fi in parva particula terreni tanta discrepantia invenitur laporum , non eft mirandum , fi in tanta magnitudine terrae in- numerabiles fuccorum reperiantur varietates , per quarum venas aquae vis percurrens tinda pervenit ad fontium egreffus, & ita ex eo dis- pares variique perficiuntur in propriis generi- bus fontes propter locorum discrepantiam , 8c regionum qiialitates , terrarumque diffimiles proprietates. Ex his autem rebus funt nonnul- la , quae esjo per me perfpexi ; cetera in Hbris Graecis fcripta inveni , quorum fcriptorum hi funt auclores 5 Theophraftus , Timaeus, Pofi- donius, Hegefias , Herodotus, Ariflides , Me- trodorus, qui magna vigilantia & infinito ftu- dio locorum proprietates, aquarum virtutes , ab inchnatione coeli , regionum quahtates ita diflributas eflc fcriptis dcclaraverimt : quorum fecutus ingrefhis , in hoc hbro perfcripfi quae fatis effe putavi de aquae varietatibus ; quo fa- cilius ex liis pcrfcriptionibus ehgant hoiHlnes aquae fontes , quibus ad ufum fahentes poflint ad civitates municipiacjue perdiicere. Nulla enim ex omnibus rebus tantas videtur habere ad ufum neceflitates , quantas aqua. Ideo quod om- nium animahum natura , fi firumenti frudu pri-
O 2
144 M- VITRUVII POLLIONIS
vata fnerit, arbuflisve, aut came, aut pifcatu, aut etiam qualibet ex his reliquis rebus efca- rum utendo poterit tueri vitam ; fme aqua ve- ro nec corpus animalium , nec ulla cibi virtus potefl: nafci, nec tueri, nec parari : quare ma- gna difigentia induftriaque quaerendi funt & eligendi fontes ad humanae vitae fahibritatem.
CAPUT V.
De aquarum experimentis.
Expertiones autem & probationes eorum fic funt providendae. Si erunt profluentes 8c aper- ti , antequam duci incipiantur, adfpiciantur, animoque advertantur, qua membratura fint qui circa eos fontes habitant homines. Et fi erunt corpohbus valentibus , coloribus nitidis, cruribus non vitiofis , non Uppis oculis , erimt probatiffimi. Item fi fons novus fuerit foffus, & in vas Corinthium , five aherius generis , quod erit ex aere bono , eaaqua fparfa maculam iion fecerit, optima erit, Itemque in aheno fi ea aqua defervefada , & poftea requieta &: defufa fuerit, neque in eius aheni fundo arena aut h- mus invenietur, ea aqua erit item probata. Item fi legumina in vas cum ea aqua conieda ad ignem pofiB, celeriter percoda fuerint , indicabunt eam aquam efle bonam 8c falubrem. Non ctiam minus ipfa aqua, quae erit in fonte, h fuerit lim- pida &perlucida, & quocunque pervenerit aut perfluxeiir, fi nuifcus nou nafcetur , neque iun- cus, neque iuquinatus ab aliquo inquinaraento
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 445
is locus fuerit, fed puram habuerit fpeciem , innuetur his fignis elle tenuis & in fumma fa- lubritate.
C A P U T V I.
De librationibus aquarum , (h- injiruvientis ad - hunc ujuni.
Nunc de perdu6\ionibus ad habitationes moe- niaque, ut fieri oporteat, explicabo : cuius ra- tio efl prima perlibratio. Libratur autem dio-< ptris , aut Ubris aquariis , aut chorobate; fed diligentius efficitur per chorobatem, quod dio- ptrae hbraeque fallunt. Chorobates autem eft regula longa circiter pedum viginti : ea habet ancones in capitibus extremis aequali modo per- feftos, inque regulae capitibus ad normam coa- gmentatos , ^ inter regulam & ancones a car- dinibus compa6la transverfaria , quae habent h- neas ad perpendiculum refte defcriptas , pen- dentiaque ex regula perpendicula in finguhs partibus hngula : quae, cum regula fuerit col- locata , eaque tangent aeque ac pariter lineas defcriptionis , indicabunt libratam collocatio- ncm. Sin autem ventus interpellaverit, & mo- tionibus lineae non portuerint certam fignihca- tionem facere ; tuuc habeat in fuperiore parte canalem longum pecles quinque , latum digi- tum, altum fesquidigitum , eoque aqua infun- datur; &: fi aequaliter aqua canahs fumma lihra tanget, lcietur elfe libratum. Ita eo chorobate cum perUbratum ita fuerit , fcietur quantum
146 M. VITRUVII POLLIONIS
habuerit faftigii. FortafTe qui Archimedis libros legit, dicet non poffe fieri veram ex aqua libra- tionem , quod ei placet aquam non efle libra- tam , fed fphaeroides habere fchema , ^ ibi ha- bere centrum , quo loci habet orbis terrarum. Hoc autem ( five plana eft aqua , feu fphaeroi- des) necefle efl: extrema capita canahs regulae dextra ac finiftra, cum hbrata regula erit, pari- ter fuftinere aquam. Sin autem prochnatus erin ex una parte, quae erit akior non habebit re- gulae canahs in fummis labris aquam. Necef- fe enim eft, quocunque aqua fit infufa, in me- dio inflationem curvaturamque habere, fed ca- pita dextra ac fmiftra inter le hbrata efle. Ex- emplar autem chorobatis erit in extremo volu- mine defcriptum. Et fi erit faftigium magnum, facihor erit decurfus aquae. Sin autem interval- la erunt lacunofa, fubftru61ionibus erit fuccur- lendum,
C A P U T VII.
J)e duClionibus a^uarum : de puteorum fojfionibus : de cijlernis , (b- de /igninis operibus.
Du£lus autem aquae fiunt generibus tribus : yivis per canales ftru6liles, aut fiftuhs phimbeis, feu tubuhs fidihbus , quorum hae funt rationes. Si canahbus, ut ftru6lura fiat quarn fohdiftima, folumque rivi hbramenta habeat faftigiata ne minus in centenos pedes femipede : eaeque ftruclurae confornicentur, utminimefol aquani tangat. Cumque venerit ad moenia, efficiatur
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 247
caftellum , & caftello coiiinn6lum ad reciplen- dum aquam triplex immifTarium : collocentur- que in caftello tres fiftulae aequaliter divifae intra receptacula coniunfta, uti cum ahunda- verit, ab extremis in medium receptaculurm redundet. Ita in medio ponentur fiftulae in omnes lacus & falientes : ex altero in balneas, iit veftigal quotannis populo praeftent : ex qui- bus tertio in domos privatas. Ita ne defit iii - publico : non enim poterunt avertere , cunt habuerint a capitibus proprias du£liones. Haec autem quare divifa conftituerim, hae funt cau- fae , uti qui privatim ducent in domos, ve6li- gahbus tueantur per publicanos, aquarum du- ^us. Sin autem medii montes erunt inter moe- nia &: caput fontis, fic erit faciundum : uti fpe- cus fodiantur fub terra , librenturque ad fafti- gium , quod fupra fcriptum eft : 8c fi tophus erit , aut faxum , in iuo fibi canalis excidatur : fni autem terrenum aut arenofum erit fotum , ^ parietes cum camera in fpecu ftruantur, Sc • ita perducatur. Puteique ita fint fac^i , uti inter duos fit aiius, Sin autem fiftulis plumbeis du- cetur , prinuim caftellum ad caput ftruatur , . dcinde ad copiam aquae lamnae fiftularum con- " ftituantur, eaeque hftulae ab eo caflello collo- ceiitur ad caftellum , quod erit in moeiiibus. Fiftulae ne minus longae podum dcnuni fun- dautur, (juae fi centenariae erunt , poudiis ha- beant iu Imgulas pondo Mcc ; fi odogenariae , pondo DCCCCLX; h quinquagcnariac , ponda
<24
%4^ M. VITRmai POLLIONIS'-
DC ; quadragenariae , pondo ccccLXXX ; trice- nariae, pondo CCCLX ; vicenariae, pondo CCXL. Quinumdenum, pondo CLXXX; denum , pon- do CXX ; octonum , pondo xcvi; quinariae , pondo LX. Ex latitudine autem lamnarum quot digitos habuerint antec^uam in rotundationem fiedbntur , magnitudinum ita nomina conci- piunt fiftulae. Namque quae lamna fuerit di- gitorum quinquaginta , cum ftftula perficietur ex ea lamna , vocabitur quinquagenaria , fimi- literque reliquae. Ea autem duclio , quae per fiflulas plumbeas eft futura , hanc habebit ex- peditionem : quod fi caput habeat libramenta ad moenia , montesque medii non fuerint al- tiores, ut pofiint interpellare, fic rieceffe eft eo-» rum intervalla lubftruere ad hbramenta, cjuem- admodum in rivis & canalibus didlum eft ; fm autem non longa erit circuitio , circumdu(5lio- liibus. Sin autem valles erunt perpetuae, in de- clinato loco curfus dirigentur; cum venerit ad imum, non alte lubftruitur , ut fit hbramen- tum quam longiirimum : ( hoc autem erit ven- ter, quod Giaeci appellant zotXiocy : ) deinde cum venerit ad adverfum clivum , quia ex longo :^atio ventris leniter tumefcit , tunc exprimatur in altitudinem fummi clivi : quod fi non ven- ter in vallibus facius fuerit, nec fubftruftum ad libram fa^lum , fed genicuhis erit , erumpet ^ diffolvet fiftularum commiffuras. Etiam in ven- tre cohminaria funt farienda, per quae vis fpi- litus relaxetur. Ita per fiftulas plumbeas aquam
)
DE ARCHITECTURA LIB. Vni. 249
qni ducent , his rationibns belliffime poterunt efficere & decurfns , 8c circnmducliones, ^ ven- tres, Sc expreflus. Item hac ratione cum habe- bunt a capitibus ad moenia faftigii libramenta, inter adus ducentos non eft inutile caftella col- locari , ut fi quando vitium aliquis locus fece- rit , non totum omneque opus' contundatur, & in quibus locis fit fa6lum facilius inveniatur : fed ea caftella neque in decurfii , ne(|ue in ven- tris planitie , neque in expreftiunibus , neque omnino in vallibus, fed in perpetua fiant ae- qualitate. Sin autem minore fumptu volueri- mus aquam ducere , fic erit faciundum. TubuU craflo corio ne minus digitorum duorum fiant ex tefta , fed ita , ut hi tubiiU ex una parte fint hngulati , ut alius in alium inire convenireque poflint. Tum coagmenta eorum calce viva ex oleo fubafta funt iiUnenda, 8c in decUnationi- bus Ubramenti ventris , lapis eft ex faxo rubro in ipfo geniculo coUocandus , isque perterebra- tus , uti ex decurfu tubulus noviflimus in lapi- de coagmentetur, 8c primus fimiliter Ubrati ven- tris : ad eundem modum in adverfum clivum, novifTimus hbrati ventris in cavo faxi rubri hae- reat, 8c primus expreflionis ad eundem modum coagmentetur. Ita Ubrata planitia tubidorum ac dccurfus & expreffionis , non extolletur. Nam- quc vehemens fpiritus in aquae dudione folet nafci , ita ut etiam faxa perrumpat, nifi primum leniter 8c parce a capite aqua immittatur, ^ in genicuUs aut vcrfuris aUigationibus , aut pon-
150 M. VITRUVn POLLIONIS
dere faburrae contineatur : reliqua omnia uti fi- Itulis plumbeis ita funt coliocanda. Item cum primo aqua a capite immittitur, ante favilla im- mittetur , uti coaqmenta , fi qua funt non fatis oblita, favilla oblinantur. Habent autem tubu- lorum duclione? ea commoda. Piimum in ope- re quod fi quod vitium fa£ium fuerit, quilibet id potefl: reficere : etiamque multo falubrior eft ex tubulis aqua, quam per fiftulas; quod per plumbum videtur effe ideo vitiofa , quod ex eo ceruffa nafcitur, haec autem dicitur effe no- cens corporibus humanis : ita fi quod ex eo procreatur id eft vitiolum , non eft dubium , quin ipfum quoque non fit falubre. Exemplar autem ab artificibus plumbariis poffumus acci- pere, quod palloribus occupatos habent corpo- ris colores : namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo infidens corporis artus , & in dies exurens, eripit ex membris eorum fan- guinis virtutes. Itac^ue minime tiftulis phimbeis aqua duci videtur , fi volumus eam habere fa- lubrem. Saporem quoque meHorem ex tubuhs effe , quotidianus poteft indicare vi61us , quod. omnes exftruiffas cum habeant vaforum argen- teorum menfas , tamea propter faporis integri- tatem ficliUbus utuutur. Sin autem fontes non funt, uude du6liones aquarum faciamus, necef- fe eft puteos fodere. In puteorum autem fof- fionibus non eft contemnenda ratio , fed acu- minibus folertiaque magna naturales rerum ra- tiones confiderandae , quod. habet multa varia-
DE ARCHITECTURA LIB. VIII. 151
que terra in fe genera. Efl enim , uti reliquae res , ex quatuor principiis compofita , & pri- mum eft ipfa terrena , habetque ex humore aquae fontes : item calores , unde etiam fulphur, alumen , bitumen nafcitur : aerisque fpiritus im- manes , qui cum graves per intervenia fiftulofa terrae perveniunt ad fofTionem puteorum , & ibi homines offendunt fodientes, naturali vapo- re obturant in eorum naribus fpiritus animales : ita qui non celeruis inde eftugiunt , ibi interi-» muntur. Hoc autem quibus rationibus cavea- tur , fic erit faciundum. Lucerna accenfa de- , mittatur : quae fi permanferit ardens , fme pe- riculo defcendetur. Sin autem eripietur lumen. vi vaporis, tunc fecundum puteum dextra ac fmiflra defodiantur aeftuaria , ita ( quemadmo- dumpernares) fpiritus ex aeftuariis diftipabun- tur. Cum haec fic explicata fuerint, & ad aquam erit perventum , tunc puteus ita fepiatur ftru- ftura , ne obturentur venae. Sin autem loca du- ra erimt, aut in imum venae penitus nou fue- rint ; tunc figninis operibus ex tetlis aut a fu- perioribus locis excipiendae funt copiae. In fi- gninis autem opcribus haec funt fncieuda : uti arena primum puriflima afperrimaque paretur ; caementum de fifice frangatur, ne gravfus quam librarium; calx quam vehementiflima mortario milceatur, ita ut quinque partes arenae ad duas calcis refpondeant; mortario caementum adda- tur ; ex eo parietes in foffa ad lilpramentum nl- titudinis futurae dcpreffa, calcentur vedibus li-
252 M. VITRUVII DE ARCHIT. L. VIII.
gneis ferratis. Parietibus calcatis in medio quod eiit terrenum exinaniatur ad libramentum imum parietum , &: exaequato folo ex eodem morta- rio calcetur pavimentum ad craflitudinem, quae conflituta fuerit. iia autem loca fi duplicia aut triplicia fa6la fuerint , uti percolationlbus aquae transmutari poffmt, multo falubriorem eius ufum efficient. Limus enim cum habuerit quo fubfi- dat, limpidior aqua fiet , k. fme odoribus con- fervabit faporem : fi non , falem addi necefTe erit, &: extenuari. Quae potui de aquae virtu- te Sc varietate , quasque habeat utiUtates , qui- busque rationibus ducatur Sc probetur , in hoc volumine pofui : de gnomonicis vero rebus 8c horologiorum rationibus in fequenti perfcribam.
155
M. VITRUVIl POLLIONIS
D £
ARCHITECTURA
LIBER NONUS.
N,
PRAEFATIO.
OBILIBUS athletis , qui Olympia, Pythia, Ifthmia, Nemea , vicifTent, Graecorum maiores ita magnos honores conftituerunt , uti non mo- do in conventu ftantes cum palma ^ corona ferant laudes, fed etiam cum revertantur in fuas civitates cum vicloria , triumphantes quadrigis in moenia &: in patrias invehantur, e reque pu- blica perpetua vita conftitutis ve61igahbus fruari- tur. Cum ergo id animadvertam , admiror, quid ita non fcriptoribus iidem honores , etiamque maiores, fmt tributi, qui infiuitas utilitates ae- vo perpetuo omnibus gentibus praeflant. Id enim magis erat inflitui dignum, quod athletae fua corpora exercitationibus eniciunt fortiora ; fcriptores non iolum luos fenfus perficiunt , led etiam omnium, fibris ad difcendum &: animos exacuendos praeparantes praecepta. Quid enim
a54 ^^- VITRUVII POLLIONIS
Milo Crotoniates , quod fuit invi6lus , prodeft: hominibus ? aut ceteri qui eo genere fuerunt viclores ? nifi quod dum vixerunt ipfi inter fuos cives habuerunt nobilitatem. Pythagorae vero praecepta, Democriti , Platonis, Ariftotelis , ce- terorumque fapientiim quotidiana perpetuis in- duflriis culta, non folum fuis civibus, fed et- iam omnibus gentibus recentes ^ floridos edunt fru(^us : e cpibus qui a teneris aetatibus do- 6trinarum abundantia fatiantur, optimos habent fapientiae fenfus , inflituuntque civitatibus hu- manitatis mores, aequa iura, leges, quibus ab- fentibus nulla poteft effe civitas incolumis. Cum ergo tanta munera ab fcriptorum prudentia pri- vatim pubhceque fuerint hominibus praepara- ta, non folum arbitror palmas & coronas his iribui oportere , fed etiam decerni triumphos , & inter Deorum fedes eos dedicandos iudicari. Eorum autem cogitata utihter hominibus ad vi- tam exphcandam , e pluribus fmgula paucorum uti exempla ponam , quae recognofcentes ne- ceffario his tribui honores oportere homines confitebuntur : ^ primum Platonis e multis ra- tiocinationibus utihdirnis unam , quemadmo- dum ab eo exphcata fit , ponam.
(C A P U T I.)- Locus aut ager paribus lateribus , fi erit qua-
* Incipit hic vulgo caput primum huiuslibri: at fum- ma tenorque orationis , itemque finis capitis tertii
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 155
dratus , eumque oportuerit iterum ex paribus lateribus dnplicare, quia id genere numeri ac multiplicationlbus non invenitur, ex defcriptio- nibus linearum emendatis reperitur. Eft autem eius rei haec demonftratio. Quadratus locus , qui erit longus Sc latus pedes denos , efTicit areae pedes centum. Si'ergo opus fuerit eum dupli- care, 8c aream pedum ducentorum item ex pa- ribus lateribus facere, quaerendum erit, quam magnum latus eius quadrati fiat , ut ex eo du- centi pedes duplicationibus areae refpondeant. Id autem numero nemo poteft invenire : nam- que fi XIV conftituentur , erunt multiplicati pe- des cxcvi. Si XV , pedes ccxxv. Ergo quo- niam id non explicatur numero in eo quadra- to longo ik lato pedes decem , quae fuerit li- nea ab angulo ad angulum diagonios perduca- tur,uti dividatur in duo trigona aequa magni- tudine , fingula areae pedum quinquagenum : ad eius lineae diagonalis longitudinem locus (juadratus paribuslateribus defcribatur. Ita quam magna duo trigona in minore quadrato quin- quagenum pedum linea diagonia fuerint defi- gnata, eadem magnitudine & eodem pedum nu- mero quatuor in maiore erunt efieita. Hac ra- tione duplicatio grammicis rationibusa Platone, uti eft fchema lublcriptum, fuit explicata.
vulgo fic difti afFatim demonftranr, Praefationcm eo usque extendi.
256 M. VITRUVII POLLIONIS
(C A P U T I I.)
.. Item Pythagoras normam fme artificis fabri- cationibiis inventam oftendit , & quam magno labore fabri normam facientes vix ad verum perducere pofTunt , id rationibus &: methodis emendatum ex eius praeceptis explicatur. Nam- que fi fumantur regulae tres , e quibus una fit pedes tres, ahera pedes quatuor , tertia pedes quinque , haeque regulae iuter fe compofitae tangant aUa aliam fuis cacuminibus extremis , fchema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam. Ad eas autem regularum fingula- rum longitudines , fi fmgula quadrata paribus lateribus defcribantur , quod erit pedum trium latus areae , habebit pedes novem : quod erit quatuor, fexdecim : quod quinque erit, viginti quinque. Ita quantum areae pedum numerum duo quadrata ex tribus pedibus longirudinis laterum , & quatuor efficiunt , aeque tantum numerum reddit unum ex quinque defcriptum. Id Pythagoras cum inveniffet , non dubitans a Mufis fe in ea inventione monitum , maximas gratias agens, hoftias dicitur iis immolaviffe. Ea autem ratio , quemadmodum in multis rebus &: menfuris eft utiHs , etiam in aedihciis fcala- rum aedificationibus , uti temperatas habeant graduum hbrationes , eft expedita. Si enim al- titudo contignationis ab fumma coaxatione ad imum Ubramentum divifa fuerit in partes tres, erit earum quinque in fcalis icaporum iufta
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 257
longitiidiiie inclinatio. Nam quam magnae fue« rint inter contignationem & imum libramen- tiim altitudinis partes tres , quatuor a perpendi- culo reredant, 8c ibi collocentur inferiores cal- ces fcaporurn. Ita enim erunt temperatae gra- duum &: ipfanmi fcalarum collocationes. Item eius rei erit fubfcripta forma.
(C A P U T III.)
Archimedis vero cum multa miranda inventa & varia fuerint, ex omnibus etiam infinita fo- lertia id , quod exponam , videtur effe expref- fum nimium. Hiero enim Syracufis au6lus re- gia poteftate, rebus bene geftis , cum auream coronam votivam Diis immortalibus in quodam fano conflituiffet ponendam, immani pretio lo- cavit f iciendam , & anrum ad facoma appendii: redemptori. Is ad tempus opus manu fa6lum fubtiliter regi approbavit, ^ ad facoma pondus coronne vifus eft praefkitifle. Pofteaquam indi- cium eft fa£lum , dempto auro tantundem ar- genti in id coronarium opns admixtum effe ; indignatus Hiero fe cotnemptum , neque inve» niens , qua ratione id furtum deprehenderet , rogavit Archimedem , uti in fe fumeret fibi de eo cogitationem. Tunc is , cum liaberet eius rei curam, cafti venit in i^ahieum , ibique cum in iolium delcenderet, animadvertit quantum cor- poiis fui in eo infideret , tantum aquae extra loUum cllhiere. Ita(]ue cum eius rei rationeni exphcationis oliendiffet , non ell moratus , fcd VitruvLus, 11
^S- M. VITRUVII POLLIONIS
exfilivit gaudio motiis de folio , Sc nudns va- dens domum verfus, fignificabat clara voce in- veniffe quod quaereret. Nam cnrrens identidem Graece clamabat 'Ei/pyjmx, vopy,y.x. Tum vero ex eo inventionis ingreflu duas dicitur fecifTe mafTas aequo ponderfe, quo etiam fuerat corona, unam ex auro , alteram ex argento. Cum ita feciffet , Vas amplum ad fumma labra implevit aqua, in quo demifit argenteam maffam. Cuius quanta magnitudo in vafe depreffa eft , tantum aquae efPluxit. Ita exempta maffa, quanto minus fa- 6lum fuerat refudit , fextario menfus , ut eodern modo , quo prius fuerat , ad labra aequaretur. Ita ex eo invenit , quantum ad certum pondus argenti certa aquae menfura refponderet. Cum id expertus effet , tum auream maffam iirniliter pleno vafe demifit, &: ea exempta, eadem ra- tione menfura addita, invenit ex aqua non tan- tum defiuxiffe, fed tantum minus, quantum minus magno corpore eodem pondere auri maf- fa effet quam argenti. Poftea vero repleto vafe in eadem aqua ipfa corona demiffa, invetiit plus aquae deffuxiffe in coronam, quam in auream eodem pondere maffam : & ita ex eo quod plus defluxerat aquae in corona , quam in maffa , ratiocinatus , deprehendit argenti in auro mix- tionem , & manifeflum furtum redemptoris. Transferatur mens ad Archytae Tarentini & Era- tofthenis Cyrenaei cogitata : hi enim muUa & grata a mathematicis rebus Iiominibus invene- runt. Itaque , cimi in ceteris inventionibus fue-
, DE ARCHITECTURA LIB. IX. 259
rlnt grati , in eius rei concertationibus maxime funt fufpe6li. Aiius enim alia ratione explicare curavit, quod Delo imperaverat relponfis Apol- lo , uti arae eins quantum haberent pedum qua- dratorum , id duplicaretur , ^ ita fore , ut hi , qui effent in ea infula, tunc religione Hberaren- tur. Itaque Archytas hemicyhndrorum defcri- ptionibus, Eratollhenes organica mefolabi ratio- ne idem expficaverunt. Cum haec fmt tam ma- gnis do(ilrinarum iucunditatibus animadverfa, & cogamur naturaUter , inventionibus, hngula- rum rerum conhderantes effe6lus, moveri; mul-' tas res attendens, admiror etiam Democriti de lerum natura volumina, 8c eius commentarium, quod infcribitur x^ipoToy^ro-^ , in quo etiam ute- batur annulo , fignaris cera ex mllto quae elfet expertus. Ergo eorum virorum cogitata , noa fohim ad mores corrigendos , fed etiam ad om- nium utiUtatem perpetuo funt praeparata, Athle- tcuum autem nobifitates brevi fpatio cum fuis corporibus fenefcunt. Itaque neque cum maxi- me funt florentes, neque pofleritati neque in- Ititutis hi, quemadmodum lapientum cogitata liominum vitae , prodeffe poffunt. Cum vero ne- que moribus , neque iiiftitutis fcriptorum prae-- ftantibus tribuantur honores , iplae autem per fe mentes, aeris ahiora profpicientcs, memoria- rum gradibus ad coehim elatae,aevo immorta- h non modo fentcutias, fed etiam figuras eo- rum pofleris cogunt efle notas. Itaquc qui hre- rarum iucunditatibus inflindas habent mentes,
R 2
7^ M. VITRUVII POLLIONIS
non pofriint non in fuis peftoribus dedicatum habere , ficuti Deorum , fic & Ennii poetae fi- mulacrum. Accii autem carminibus qui ftudio- fe delecSlantur , non modo verborum virtutes , fed etiam figuram eius videntur fecum habere praefentem. Item plures , poft noftram memo- riam nafcentes, cum Lucretio videbuntur, velut coram, de rerum natura disputare; de arte ve- ro rhetorica cum Ciceroue : multi pofterorum cum Varrone conferent fermonem de hngua Latina. Non minus etiam phu-es philologi, cum Graecorum fapientibus rauka dehberantes , fe- cretos cum his videbuutur habere ferraones. Ej^ ad fmnmam, fapientium fcriptorum fenten- tiae corporibus abfentibus vetuftate florentes , cum infuut inter confiha Sc disputationes, maio- res habent, quam praefentium funt, au^lorita- tes omnes. Itaque , Caefar, his auftoribus fre- tus, fenfibus eorum adhibitis & confihis , ea vo- lumina confcripfi ; Sc prioribus feptem d-e aedi- ficiis ; o£lavo de aquis j in hoc de gnomonicis rationibus , quemadmodum de radiis fohs in mundo funt per umbram gnomonis inventae , quibusque rationibus dilatentur , aut contra- hantur , exphcabo.
C A P U T L (IV.)
De gnomonicis rationihus ex radiis folis per umhram
inventis ^ dr mundo atqiie vlanetis.
Ea autem funt divina meute comparata , ha-
bent.que admiratio.ijeni maguam confideranti-
DE ARCHITECTURA LIB. IX. i6i
bus , quod umbra gnomonis aequino£lialis alik ma,£initudine efl Athenis, alia Alexandriae , alia Romae, non eadem Placentiae , ceterisque or- bis tenarum locis. Itaque longe aliter diflant defcriptiones horologiofum , locorum mutatio- nibus. Umbrarum enim aequinot^ilialium magni- tudinibus defignantur analemmatorum formae , ex quibus perficiuntur ad rationem locorum 8c umbrae gnomonum horarum defcriptiones. Ana- lemma, eft ratio conquifita folis curfu , k: um- brae crefcentis a bruma, obfervatione inventa , e qua per rationes archite6t.onicas, circinique de- fcriptiones , eft inventus efle6lus in mundo. Mundusautem efl omnium naturae rerum con- ceptio fumma, coehimque fideribus conforma- lum. Id volvitur continenter circum terram at- que mare , per axis cardines extremos. Namqud in his locis naturalis poteflas ita archite^lata eft, coUocavitque cardinesJ tanquam centra, unum a terra ^ a mari in furnmo mundo, ac poft ipfas ftellas Septemtrionum : alterum trans con- tra fub terra in meridianis partibus , ibique cir- cum eos cardines orbiculos , tanquam circuni ^ centra, ut in torno perfecit, qui Graece z6Xoi nominantur , per quos pervolitat fempiterno coeUun. Ita media terra cum mari , ceutri lo- co naturaUter efl: coHocata. His natura dispofi- tis , ita uti feptemtrionaU parte a terra excel- Uus habeat akitudine centrum, in mcridiana autem parte infcrioribus locis fubie^Uim a ter- ra obfcuretur , tuiic etiam per medium, trans-
i6i M. VITRUVn POLLIONIS
verfa ^ inclinata in meridiem , circuli data zo- na diiodecim fignis efl conformata, quae eo- rum fpecies flellis dispofitis , duodecim parti- bus peraequatis , exprimit depi6lam a natura figurationem. Itaque lucentia cum mundo reli- quoque fiderum ornatu circum terram mareque pervolantia, curfus perficiunt ad coeli rotundi- tatem. Omnia autem vifitata Sc invifitata tem- porum neceflitudine funt confUtuta: ex quibus fex figna numero fupra terram cum coelo per. vagantnr ; cetera fub terram fubeuntia , ab eius umbra obfcurantur, Sex autem ex his femper fupra terram nituntur. Quanta pars enim no- vifTimi figni depreffione coa<^a verfatione fub- iens fub terfam occultatur, tantumdem eius contrariae verfationis neceflitate fuppreffa, ro- tatione circuma61a trans e locis non patentibus Sc obfcuris egreditur ad lucem. Namque vis iina ^ neceffitas utrumque fimul orientem &: occidentem perftcit. Ea autem figna cum fmt numero Xii, partesque duodecimas fingula pof- fideant mundi , verfenturque ab oriente ad oc- cidentem continenter, tunc per ea figna con- trario curfu Luna , flella Mercurii , Veneris , ipfe Sol, itemque Martis , 8c lovis, &; Saturni , ut per graduum afcenfionem percurrentes, alius alia circuitionis magnitudine ab occidente ad orientem in mundo pervagantur. Luna die XXVIII 8c amplius circiter hora coeli circuitio- nem perciirrens, ex quo coeperit fignoire, ad id fignum reveitendo perftcitjunarem menfem.
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 263
Sol autem figni fpatium , qnod efl: duodecima pars mundi, menfe vertente vadens transit : iia duodecim menfibus duodecim fignorum inter-
o
valla pervagando , cum redit ad id fignum un- de coeperit, perficit fpatium vertentis anni. Ex eo, quem circulum Luna terdecies in duode- cim menfibus percurrit , eum Sol iisdem men- iibus femel permetitur. Mercurii atitem & Ve- neris flellae , circum Solis radios, Solem ipfum, uii centrum , itineribus coronantes , regreffus re- trorfum & retardationes faciunt. Etiam ftationt- bus, propter eam circinationem , morantur in fpatiis fignorum. Id autem ita effe maxime co- gnofcitur ex Veneris ftella , quod ea cum So- lem fequatur , poft occafum eius apparens in coelo, clariffimeque lucens , Vefperugo vocita- tur : aliis autem temporibus eum antecurrens, & oriens ante lucem , Lucifer appellatur. Ex eo- que noimunquam plures dies in uno iigno com- morantur, alias celerius ingrediuntur in alte- rum fjgnum. Itaque quod non aeque peragunt numerum dierum in finguiis fignis, quanttim funt moratae prius, transiliendo celerioribus iti- neribus perficiunt iuflum curfum. Ita eflicitur, uti quod demorentur in nonnullis fignis , ni- hilominus eum eripiunt fe a neceflitatc morae, celeriter confequantur iuflam circnitionem. Iter aurem in mundo Mcrcurii flella ita pervolltat, liti trecentelimo 8c fexagefimo die per fignorum fpatia currens perveniat ad id fignum , ex quo priore circulatione coepit facere curfum: & ita
R4
i64 M. VITRUVII POLLIONIS
peraequatur eius iter , ut circiter tricenos dies in fingulis fignis habeat numeri rationem. Ve- neris autem cum eft liberata ab impeditione ladiorum folis, xxxx diebus percurrit figni Ipa- tium : quod minus quadragenos dies in fnigulis fignis patitur, cum ftationem fecerit , reftituit eam fummam numeri in uno figno morata. Er- go totam circuitionem in coelo c|uadringentefi- mo & o6logefimo & c^uinto die permenfa , ite- jrum in id fignum redit , ex quo figno prius iter fecere coepit. Martis vero circiter fexcentefimo oftogefimo tertio die fiderum fpatia pervagan- do pervenit eo , ex quo initium faciendo cur- fum fecerat ante : & in quibus fignis celerius percurrit cum ftationem fecit, explet dierum numeri rationem. lovis autem placidioribus gra- dibus fcandens contra mundi veriationem, cir- citer trecentis fexaginta quinque diebus fingula figna permetitur, & confiftit per annos xi ^ dies trecentos fexaginta tres, & redit in id fi- gnum, in quo ante duodecim annos fuerat. Saturni vero menfibus undetriginta 8c amplius paucis diebus pervadens per figni fpatium , an- no nono & vigefimo circiter diebus CLX, in quo ante tricefimo fuerat anno in id reftituitur, cx eoque quo minus ab extremo diftat mundo, tanto maiorem circinationem rotae percurren- do , tardior videtur effe. Hi autem qui fupra folis iter circinationes peragunt, maxime cuni in trigono fuerint, quod is inierit , tum non progrediuntur, fed legrefTus facientes morantur,
DE ARCHTTECTURA LTB. IX. 265
donicum idem fol de eo tri^rono in aliud fi- .gnum transitionem fecerit. Id autem nonnullis fic fieri placet, quod aiunt , folem curn longius abfit abftantia quadam , non lucidis itineribus errantia per ea fidera obfcuratis morationibus impediri. Nobis vero id non videtur. Solis enim fplendor perfpicibilis &C patens , fme ullis ob- fcurationibus eft per omiiem mundum , ut et- iam nobis apparet , cum faciunt eae ftellae re- greffus &: morationes. Ergo fi tantis intervallis noftra fpecies potefl id animadvertere , quid ita divinitatibus fplendoribusque aftrorum iudica- mus obfcuritates obiici poffe? Ergo potius ea ratio nobis conftabit , quod fervor quemadmo- dum omnes res evocat, & ad fe ducit, (ut et- iam fru6lus ex terra furgentes in altitudinem per calorem videmus , non minus aquae vapo- res a fontibus ad nubes per arcus excitari) ea- dem ratione folis impetus veliemens , radiis tri- goni forma porre^lis, infequentes ftellas ad fe perducit, 2c ante currentes veluti refrenando retinendoque non patitur progredi, fed ad fe cogit regredi , Sc in alterius trigoni fignum effe. Fortafte defiderabitur, quid ita fol qiiinto a fe fignopotius quam fecundo aut tertio, quae funt propiora, faciat in his fervoribus retentiones? Ego, cjuemadmodum id fieri videatur , expo- nam. Eius radii in mundo, uti trigoni paribus lateribus forma, lineationibus extenduntur : id autem nec pbis nec minus eft ad quintum ab eo figno. Igitur fi ladii per omnem mundum
i66 M. VITRUVII POLLIONIS '
fufi circinatlonibus vagarentur, neque extentio- nibus porre6ii ad trigoni formam linearentur, propiora flagrarent. Id autem etiam Euripides Graecornm poeta animadvertifTe videtur : ait enim, quae longins a fole effent, haec vehe- mentius ardere , propiora vero contemperata habere: itaque fcribit iu fabula Phaethonte fic , 'K.cclsi rx xSppcv, Tix ^' iyyvg evKpxr e;^£/, Si ergo res & ratio & teflimonium poetae veteris id oftendit , non puto aliter oportere iudicari, nifi quemadmodum de ea re fupra fcriptum habemus. lovis autem inter Martis & Saturni circinationem currens , maiorem quam Mars , minorem quam Saturnus pervolat curfum. Item reliquae flellae, quo maiore abfunt fpatio ab extremo coelo , pro- ximamque habent terrae circinationem , celerius percurrere videntur; quod quaecunque earum minorem circinationem peragens, faepius fubiens, praeterit fuperiorem. Ouemadmodum fi in rota, qua figuli utuntur, impofitae fuerint feptem for- micae, canalesque totidem in mta fafti fnrt cir- cumcentrum in imo,, accrefcentes ad extremum, in quil)us hae coganturcircinationem facere , ver« feturque rota in alteram partem , neceffe erit eas contra rotae verfationem nihil minus adver- fus itinera perfiicere, ik: quae praximum centrum habuerit celerius pervagari , quaeque extremum orbem rotae perajret , etiamfi aeque celeriter ambulet , propter magnitudinem circinationis multo tardius perficere curfum. Similiter aftra nitentia contra muadi curfum fuis itineribus
DE ARCFIITECTURA LIB. IX. 267
perficiunt circultum; fed coeli verfatione redun- dationibus refcruntur quotidiana temporis cir- cuhtione. Efie autem alias ftellas temperatas , alias ferventes, etiamque frigidas , haec effe cau* fa videtur, quod omnis ignis in fuperiora loca habet fcandentem flammam. Ergo Sol aethera, qui efl: fupra fe , radiis exurens efRcit canden- dem , in quibus locis habet curfum Martis flel- la , itaque fervens ab ardore folis efficitur. Sa- turni autem , quod eft proxima extremo mun- do , tangitque conaelata? coeli regiones, vehe- menter eft frigida. Ex eo lovis, cum inter utrius- que circuitlones habeat cnrfum , a refrigeratio- ne caloreque eorum medio , convenientes tem- peratifhmosque habere vldetur efle^lus. De zo- na XII fignorum K: feptem aftrorum, contrario- que eorum opere ac curfu, quibus rationibus & numeris transeant ex fimiis in fmna, Sc cir- cuitum fuum pcrficiant , uti a praeceptoribus accepi , expofui : nunc de crefcenti lumine Lu- nae diminutioneque , uti traditum eft nobls a maiorlbus, dicam. Berofus, qui a Chaldaeorum clvitate five natlone progreflus In Afiam , & di- fciplinam patefeclt, ita eft profeffus: pliam effe ex dimidia parte candentem , reliqua habere caeruleo cohjre. Cum autem curfiun itlneris fui peragens fublret orbem folis, tuuc cam radiis & impctu calorls corrlpi , converticjue caudcn- tem , proptcr eius proprletatem himiuls ad lu- men. Cum autcm ea evocata ad folis orbes fu- periora fpedet , tunc inferiorem partem eius,
268 M. VITRUVn POLLIONIS
quod candens non fit , propter aeris fimilitudi- nem obfcuram videri; cum ad perpendiculum exftet ad eiusradios, totum lumen ad fuperio- rem fpeciem retineri, k. tunc eam vocari pri- mam. Cum praeteriens vadit ad orientis coeli partes , relaxari ab impetu folis , extremamque eius partem candentiae oppido cjuam tenui linea ad terram mittere fplendoremj & ita ex eo eam fecundam vocari. Quotidiana autem verfationis rcmifTione, tertiam, quartam , in dies nume- rari : feptimo die Sol cum fit ad occidentem , Luna autem inter orientem Sc occidentem me- dias coeli teneat regiones, quod dimidia parte coeli fpatio diftet a fole, item dimidiam can- dentiae converfam habere ad terram. Inter So- lem. vero Sc Lunam cum diftet totum mundi fpatium , Sc Lunae orientis orbem Sol retrofpi- ciens, cum transit ad occidentem , eam, quod. longius abfit a radiis remiifam , quarta decima die plena rota totius orbis mittere fplendorem , reliquosque dies decrefcentia quotidiana ad per- feftionem lunaris menfis , verfationibus Sc curfu , a lole revocationibus fubire rotam , radiosque eius etiam menflruas dierum efficere ratioues. Uti autem Ariftarchus Samius , mathematicus , vigore magno rationes varietatis difciplinis de eadem reliquit, exponam. Non enim iatet, Lu- nam fuum propriumque non habere lumen , fed effe uti fpeculum, & a Solis impetu recipe- re fplendorem. Namque Luna de feptem aftris circulum proximum terrae in curfibus minimum
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 269
pervagatur. Itaqiie quot menfibus fub rotam folis radiosque primo die antequam praeterit latens obfcuratur , k quoniam eftcum Sole, no- vavocatur: poflero autem die, quo numeratur fecunda , praeteriens a Sole , vifitationem facit tenuem extremae rotundationis. Cum triduum recefTit a Sole , crefcit , & pbas ilhiminatur: quo- tidie vero discedens, cum pervenit ad diem fe- ptimum , diftans a Sole occidente circiter me- dias coeli regiones, dimidia lucet, & eius quae ad Solem pars fpe6lat, ea eft illuminata. Quar- to autem decimo dis , curn in diametro fpatio totius mundi abfit a Sole , perficitur plena, & oritur cum Sol fit ad occidentem , ideo c^uod. totum fpatium mundi diftans confiftit contra, ^ impetu Solis totius orbis in fe recipit fplen- dorem. Septimo decimo die cum Sol oritur, ea prefla efl ad occidentem. Vigefimo & altero dlie cum Sol eft exortus, Luna tenet circiter medias coeli regiones , Sc id quod fpe6iat ad Solem , habet hrcidum , in rehquis obfcura. Item quotidie curfum faciendo, circiter o^lavo 8c vigefimo die lubit radios Sohs , Sc ita men- ftruas perficit rationes. Nunc ut in finguhs men- fibus Sol hgna pervadens, auget & minuit die- lum & horarum fpatia , dicam.
C A P U T II. (V.)
De Solis curju per duodeciin /ig?ia.
Is namque cum Arietis fignnin init , & par- tem oc^avam pervagaitur ,, perficit aequinQ<Q.ium
270 M. VITRUVII POLLIONIS
vernum : cum progreditur ad caudam Tauri fi- dusque Verglliarum, e quibus eminet dimidia pars prior Tauri , in maius Ipatium mundi , quam dimidium procurrit , procedens ad fe- ptemtrionalem partem. E Tauro cum ingreditur in Geminos, exorientibus Vergiliis masis cre- fcit fupra terram , &: auget fpatia dierum : de- inde e Geminis cum init ad Cancrum , quibre- viffimum tenet coeli fpatium, cum pervenit in partem o6lavam , perficit folfiitiale tempus : Sc pergens pervenit ad caput 8c pe£ius Leoiiis, quod eae partes Cancro funt attributae. Ex ps- £lore autem Leonis 8c finibus Cancri , Solis exi- tus, percurrens reliquas partes Leonis , immi- nuit diei magnitudinem & circinationis , redit- qiie in Geminorum aequalem curfum. Tunc vero a Leone transiens in Virginem , progre- diensque ad fmum veftis eius , contrahit circi- nationem , 8c aequat eam, quam Taurus habec , curfus rationem. E Virgine autem progrediens per fmum , qui fmus Librae partes habet pri- mas, in Librae parte o6lava perficit aequiuo- ^ium autumnale, qui curfus aequat eam cir- cinationem , quae fuerat in Arietis figno. Scor- pionem autem cum Sol ingreffus fuerit occiden- tibus VergiHis, minuit progrediens ad meridia- nas partes longitudines dierum. E Scorpione cum percurrendo init in Sagittarium ad femina eius , contrafliorem diurnum pcrvolat curfum. Gum autem incipit a feminibus Sagittarii, quae pars efl attributa Capricorno , ad partem o6ta-
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 271
vam, brevifTimum coeli percurrit fpatium. Ex eo a brevitate diurna, bruma , ac dies bruma- les appellantur. E Capricorno autem transiens in Aquarium, adauget &C exaequat Sagittarii lon- gitudine diei fpatium. Ab Aquario cum ingref- fus eft in Pilces, Favonio flante, Scorpionis comparat aequalem curfum. Ita Sol ea fifrna pervagando , certis temporibus auget aut minuit dierum & horarum fpatia. Nunc de ceteris fi- deribus, quae funt dextra ac finiftra zonam fi- gnorum , meridiana , feptemtrionalique parte mundi, ftellis dispofita figurataque dicamiy -^fjj
C A P U T III. (VI.) T)e Jideribus quae funt a T^odiaco ad feptemtrionem. Namque Septemtrlo , quem Graeci nominant apKTQ-j five cXix>jy , habet poft fe collocatum Cu- Itodem. Ab eo non longe conformata eft Vir- go, cuius fupra humerum dextrum hicidiflima ftella nititur , quam nofl.ri Provindemiaui maio- rem , Graeci Trporpvy erov vocitu.nt; candens autem magts Spica clt colorata. Item alia contra eft ftella media genuorum Cuftodis Arc^li , qui Ar- 6lurus dicitur. Eft ibi dedicatus e regione capi- tis Septemtrionis, transverfus ad pedes Gemi- norum, Auriga, ftatque in fummo cornu Tauri. Itemque in fiunnio cornu laevo ad Aurlgae pe« des una tenet parte ftellam , & appcllatijr Au- ligae manus. Hoedi, capra laevo humero Tauri cpiidem 8: Arietis ; infupcr Perfeus dcxterioribus lubtercurrens Imfim Vcrgili.uiun, finiftcfioiibus
272 M. VITRUVII POLLIONIS
caput Arietis , Sc manu dextra innitens Caffiopeae fimulacro , laeva fupra Aurigam tenet Gorgo- neum ad fummum caput , fubiiciensque An- dromedae pedibus. Item Pifces fupra Androme- dam Sc eius ventrem 8c Equi , quae funt fupra fpinam Equi, cuius ventris lucidiflima ftella fi- nit ventrem Equi k caput Andromedae. Ma- nus Andromedae dextra > fupra Caf[iopeae fimu- lacrum eft conftituta, laeva fuper aquilonarenl Pifcem. Item Aquarius fupra Equi caput. Equi auriculae attingunt Aquarii genua. Aquarii me- dia eft dicata Capricorno. Supra in altitudinem Aquila 8c Delphiuus : fecundum eos eft Sagitta. Ab ea autem Volucris , cuius penna dextra Ce- phei manum attingit 8c fceptrum , laeva fupra Caffiopeam innititur: fub Avis caudapedes Equi funt fubteili , inde Sagittarii , Scorpionis , Li- brae : infuper Serpens fummo roftro Coronam tangit : ad eum medium Ophiuchus in manibus tenet Serpentem , laevo pede calcans frontem Scorpionis : ad mediam partem Ophiuchi capitis non longe pofitum eft caput eius, qui dicitur Nixus in genibus. Eorum autem faciliores funt capitum vertices ad cognofcendum , quod non obfcuris ftellis funt conformati. Pes Ingeniculati ad id fulcitur capitis tempus Serpentis, qui eft inter Arclos, qui Septemtriones dicuntur, impli- catus: parve per eos fle6iitur Delphinus: contra Volucris roftrum eft propofita Lyra. Inter hu- meros Cuftodis & Geniculati Corona eft ornata. In feptemtrionali vero circulo , duae pofitae
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 273
funt Ar6li , fcapularum doifis inter fe compofi- tae, & peftoribus averfae, e quibus minor kj' vo<rovpx, maior IXIK-/J a Graecis appellatiir, earum- que capita inter fe defpicentia funt conRituta: caudae capitibus earum adverfae contraque dis* pofitae figurantur. Utrorumque enirn fuperando eminent in fummo : e qua Itella , quae dicitur polus , plus elucet circum caudam minoris Se- ptemtrionis: per caudas eorum , uti di^ium eft, Serpens efl porre^la : namque quae efl proxime Draconem circum caput eius involvitur ; una vero circum Cynosurae caput inieila eft fiuxu, porrec^aque proxime eius pedes. Haec autem intorta replicataque fe attoUens refle6titur a ca- pite minoris ad maiorem, contra roflrum 8c ca- pitis tempus dextrum. Item lupra caudam mi- noris pedes funt Cephei , ibique ad lummumL cacumen infuper Arietis fignum facientes flellae funt trigonum paribus lateribus. Septemtrionis autem minoris ik Cephei hmulacri, complures funt flellae confufae. Quae lunt ad dextram orientis inter zonam fignorum & feptemtrio- num fidera in coelo dispofita, dixi. Nunc ex- plicabo quae ad (uiiflram orientis meridianis- que partibus ab natura funt distributa.
C A P U T IV. (VII.) Ve fideribus . quae funt a T^odiaco ad meridiem,
Primum fub Capricorno fubie^lus Pifcis au- flrinus cauda proipiciens Cephea : ab eo ad Sa- gittarium locus elt inanis. Turibulum fub Scor- Vitruvius. S
174 M. VITRUVII POLLIONIS
pionis aculeo. Centauri priores partes proximae fuTit Librae , ^ Scorpionem tenent in manibus. Simulacrum id , quod Beftiam. aflrorum periti nominaverunt , ad \'irginem, & Leonem, 8c Cancrum. Anguis porrigens agmen flellarum in- tortus, fubcingit regionem Cancri, erigens ro- flrum ad Leonem, medioque corpore fuftinens Craterem , ad manumque Virsinis caudam fub- iici^ns, in qua ineft Corvus. Quae autem fu- pra fcapulas , peraeque funt lucentla. Ad An- guis interius ventris, fub caudam fubieclus eft Centaurus. luxta Craterem & Leonem Navis efl , quae nominatur Argo, cuius prora obfcuratur: fed malus & quae funt circa gubernacula emi- nentia videntur ; ipfaque navicula &: puppis per fummam caudam Cani iungitur. Geminos au- tem minusculus Canis fequitur contra Anguis capnt, maior item fequitur minorem. Orion ve- ro transverfus eft fubie61us , prefTus ungula Tau- ri , manu laeva tenens clipeum , clavam altera ad Geminos tollens: apud vero eius bafim Ca- nis parvo intervallo infequens Leporem. Aiieti ^ Pifcibus Cetus eft fubie^ius, a cuius crifta ordinate utrisque Pifcibus dispofita efl tenuis fufio ftellarum , quae Graece vocitatur 'E;f-c-^')cV;^: ma^noque intervallo introrfus preffus nodus Pi- fcium attingit fummam Ceti criftam. Eridani per fpeciem fteilarum fiumen profluit , initium fon- tis capiens a laevo pede Orionis. Quae vero ab Aquario fundi memoratur aqua , profluit inter Pifcis auftrini caput 8c caudam Ceti. Quae fi-
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 27$
gurata formataque fiint fiderum in mundo fi- mnlacra, natura divinaque mente defignata, ut Democrito phyfico placuit , expolui ; (ed ea tan.- tum , quorum ortus & occafus poffumus animad- vertere , Sc ocufis contueri. Namque uti Septem- triones circum axis cardinem verfantes non oc- cidiuit, neque fub tenam fubeunt : fic & circa meridianum cardinem , qui eft propter inclina- tionem mundi fubie6lus terrae , fidera verfibun- da latentiaque non habent egreffus orientes fu- pra terram. Itaque eorum figurationes propter obftantiam terrae , non fiuit notae. Huius au- tem rei index eft ftella Canopi, quae his regio- nibus eft ignota, renuntiantibus negotiatoribus, qui ad extremas Aegypti regiones, proximasque ultimis finibus terrae terminationes, fueruut. De nTundi circa terram pervolitantia duodecimque fiG;norum, 8c feptemtrionali meridiauaque parte fiderum dispofitione, ut fit perfe^lus docui. Namcpie ex ea mundi verfatjone, 8c contrario Solis per figna curfu, gnomonumque aequino- 6lialibus umbris, analemmatorum iuvenluhtur dcfcriptlones. Cetera ex aftrologia, qtios eftec^us habeaut figna duodccim , flellae c|uinque, Sol, Luna, ad humanae vitae rationem , Chaldaeo- rum ratiocinationibus eft concedendum : quod propria eft eorum geuethliologiae ratio , uti pofliut antefa<^a , k futura , ex ratiociuationi- bus aftrorum explicare. Eorum autem inVcntio- ncs, cpias fcriptis refiquerunt, t[ua folertia , quibusque acumiuibus , 8c quarn magni fue-
S 2
176 M. VITRUVII POLLIONIS
rlnt, qui ab ipfa natione Chaldaeorum proflu- xerunt, oftendunt. Primusque Berofus , in in- fula Sc civitate Coo confedit , ibique aperuit di* fciplinam. Poftea ftudens Antipater, itemque Achinapolus, qui etiam non e nafcentia, fed ex conceptione genethliologiae rationes explicatas reliquit. De naturalibus autem rebus Thales Milefnis, Anaxagoras Clazomenius , Pythagoras Samius , Xenophanes Colophonius , Democri- tus Abderites, rationes quibus natura rerum gubemaretur, quemadmodum quosque effeftus habeaut, excogitatas reliquerunt. Quorum in- venta fecuti , fideriim ortus & occafus tempefta- tumque fignificatus Eudoxns , Eudaemon , Cal- lippus, Melo, Philippus, Hipparchus, Aratus , ceterique ex aftrologia parapegmatorum difci- pfmas invenerunt , & eas pofteris explicatas re- liquerunt. Quorum fcientiae funt hominibus fufpiciendae, quod tanta cura fuerunt, ut etiam videantur divina mente tempeftatum figniftca- tus poft futuros, ante pronuntiare : quas ob res haec eorum curis ftudiisque funt concedenda.
C A P U T V. (V I I L)
De horologwrum rationihus <b' umbris gnomonurn ae» quino£iiali tempore^ Romae cb' nonnullis aliis locis.
Nobis autem ab his feparandae funt horolo- giorum rationes , & expHcandae menftruae die- rum brevitates, itemque depalationes. Namque Sol aequino(iliali tempore Ariete Libraque ver- fando , quas ex gnomone partes habet novem ,
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 177
eas umbrae facit o(flo in declinatione coeli , quae eft Romae. Itemque Athenis quam magnae funt gnomonis partes quatuor , uml)rae funt tres. Ad feptem Rhodo quinque. At Tarenti novem ad undecim. Alexandriae tres ad quin- que : ceterisque omnibus locis aliae alio modo Umbrae gnomonum aequino^liales ab natura rerum inveniuntur disparatae. Itaque in qui- buscunque locis horologia erunt delcfibenda , co loci fumenda eft aequino6iialis imTbra. Et fi erunt ( quemadmodum Romae ) gnomonis partes novem , umbrae o6lonae , defcribatur li- nea in planitia, & ex media Trph? opQx^ erigatur, nti fit ad normam, quae dicitur gnomon : Sc a linea qiiae erit planities , in finem gnomonis circino novem Ipatia dimetiantur ; Sc quo loco nonae partis fignum fuerit, centrum conftitua- tur, ubi erit litera A; & didufto circino ab eo centro ad lineam planitiae , ubi erit litera B, circinatio circuli defcribatur , quae dicitur Me- ridiana. Deinde ex novem partibus , quae funt a planitia ad gnomonis centrum , o6to fuman- tur, 8: fignentur in linea , quae eft in planitia, ubi erit litera C. Haec autem erit gnomonis aequinodialis umbra : 8c ab eo iigno & litera C, per centrum ubi eft litera A , liuea perdu- catur, ubi erit Solis aequincx^ialis radius. Tunc ab centro didu6lo circino ad lineam plauitiae aequilatatio figuetur , ubi erit litera E fuiifterio- re parte , 8c I dexteriore in extremis liueis cir- cinationis , & per centrum perducenda linea ,
S 3
^78 M. VITRUVII POLLIONIS
nt aeqiia duo liemicydia fint divifa. Haec ati- tem linea a mathematicis dicitur Horizon. De- inde circinationis totius fumenda pars eft quin- tadecima, & circini centrum collocandum in U« nea circinationis, quo loci fecat eam lineam ae- quino6lialis radius , ubi erit litera F, Sc fignan- dum dextra ac finiflra ubi funt literae G, H. Deinde ab his & per centrum , lineae usque ad lineam planitiae peiducendae funt , ubi erunt literae T, R ; ita erit SoHs radius, unus hiber- nus , alter aefiivus. Contra autem E , litera I erit , ubi fecat circinationem hnea , c^uae eft traie£ta per centrum : & contra G 8c H, hterae erunt K 8c L, 8c contra C & F 8c A, erit litera N. Tunc perducendae funt diametri ab G ad L, & ab H ad K. Quae erit inferior , partis erit acflivae , fuperior hibernae. Quae diametri fmit aeque mediae dividendae, ubi erunt literae M $C O , ibique centra fignanda , 'k. per ea figna & centrum A linea ad extremas Uneas circina- tionis eft perducenda, ubi erunt hterae P, Q. Haec erit hnea ^pcg opQag radio aequirioctiah. Vo- cabitur autem liaec hnea mathematicis rationi- bus Axon : & ab eisdem centris didu^lo circino ad extremas diarnetros, defcribantur hemicycha duo , quorum unum erit aeflivum , alterum hi- bernum. Deinde in quibus locis fecant hneae parahelae hneam eam , quae dicitur Horizon , in dexteriore parte erit htera S , in finifteriore V; Sc ab extremo hemicycho, ubi ell hteraG, ducatur Unea paraUelos Axoni ad huiflrum he-
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 279
inicyclium , ubi eft litera H. Haec autemparal- lelos linea vdcitatur Lacotomus : &z tum circini centrum coliocanclum eft eo loci , quo fecat eam lineam aequino^iialis radius, ubi erit lite- ra X , & declucendum ad eum locum ,. quo fe- cat circinationem aeftivus radius, ubi efl litera H, 8: centro aequinocliali intervallo aeftivo cir- cinatio circuli menftrui agatur , qui Manacus dicitiir. Ita habebitur analemmatos deformatio. Cum hoc ita fit defcriptum Sc explicatum five per hibernas lineas, five per aeftivas , five per aequino6liales, aut etiam per menftruas, in fub» ie6lionibus rationes hararum erunt ex analerri'- matis defcribendae , fubiicienturque in eo mul- tae varietates & genera horolofriorum , & de^- fcribentur rationibiis his artificlofis. Omnium autem hgurarum defcriptionumque earum efle- (^lus unus , uti dics aequino^tialis , brujnalis- cjue, iternque folftitialis iu duoclecim partes aequaliter fit divifus. Quas res non pigritia de?- territus, pi-aetermifi , fed ne multa lcribeudo ofleudam. A qiiibusque inventa lunt genera de- lcriptionesque horologiorum e.xponam. Nequs nuuc i^ova genera invenire poflum , nec aliena pro meis praedicanda videntur. Itaque cpiae no- bis tradita funt,& a cpiibus fmt inveuta, clicam.,
C A P U T VI. (IX.)
De quorundam Jwrologiorum ratione^ (h- invento- toribus.
Hemicyclium excavatum ex quadrato ^ ad
S4
aSo M. vrrRtivii pollionis
enclimaque fuccifiim Berofus Chaldaeus dicitur inveniffe. Scaphen five hemifphaerium , Ariftar- chusSamius: idem etiam difcum in planitia. Arachnen , Eudoxus aftrologus : nonnulli di- cunt ApoUonium. Plinthium five lacunar, (quod etiam in Circo Flaminio eft pofitum) Scopinas Syracufius. Upo^ ra l^srofo-j^^vjx, Parmenion. Hfbi; Tta-j kXifjiiX, Theodofius & Andrias, Patrocles, pe- lecinon. Dionyfodorus , conum. Apollonius, pharetram. Aliaque genera Sc qui fupra fcripti funt , & alii plures inventa reliquerunt : uti gonarchen , engonaton , antiboreum. Item ex his generibus viatoria penfilia uti fierent, plu- res fcripta reUquerunt. Ex quorum libris fi quis velit fubiecliones invenire, poterit, dum- inodo fciat analemmatos defcriptiones. Item funt ex aqua conquifitae ab eisdem fcriptoribus horologiorum rationes. Primumque a Ctefibio Alexandrino, qui etiam fpiritus naturales, pneu- maticasque res invenit. Sed uti fuerunt ea ex- quifita, dignum fludiofis eft agnofcere. Ctefi- bius enim fuerat Alexandriae natus patre ton- fore. Is ingenio & induftria magna praeter reli- quos excellens , diftus efl artificiofis rebus fe deleclare. Namque cum voluiffet in taberna fui patris fpeculum ita pendere , ut cum educere- tur , furfumque reduceretur, linea latens pon- dus deduceret , ita collocavit machinationem. Canalem ligneum fub tigno fixit , ibique tro- chleas collocavit : per canalem lineam in angu- lum deduxit, ibique tubulos flruxit, in eos pi-
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 281
iam plumbeam per lineam demittendam cura- vit. Ita pondns cum decurrendo in anguftias tubulorum premeret coeli crebritatem , vehe- menti decurfu per fauces frequentiam coeli comprefiione folidatam extrudens in aerem, pa- tentem offenfione & ta£lu fonitus exprefferat claritatem. Ergo Ctefibius cum animadvertiffet, ex tadu coeli & expreffionibus fpiritus voces- que nafci, his principiis ufus, hydraulicas ma- chinas primus inflituit. Item aquarum expref- fiones , automata , porredVi rotundationisque machinas, multaque deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua comparationes, ex- plicuit. Primumque conftituit cavum ex auro perfeftum , aut ex gemma terebrata : ea enim nec teruntur percuffu aquae, nec fordes reci- piunt, ut obturentur. Namque aequafiter per id cavum influens aqua fublevat fcaphum in- verfum ( quod ab artificibus phellos five tym- panum dicitur): in quo collocata regula, ver- fatilia tympana denticuUs aequalibus funt per- fec^fa : qui dcnticuli alius alium impellentes, verfationes modicas faciunt & motiones. Item aliae regulae ahaque tympana ad eundem mo- dum dentata, ([uae una motione coadta, ver- fando fiiciunt efle<ilus varietatesque motionum, in quibus moventur figilla , vcrtuntur metae, calculi aut ova proiiciuntur , buccinae canunt, reliquaque parerga. In his etiam, aut in cohi- mna, aut paraflatica horae dercribuntur , cjuas figillum egrediens ab imo virgula lignificat iu
iSi M. VITRUVII POLLIONIS
diem totum , quarum brevitates aut crefcentks cuneorum adiedus aut exemptus , in fmgulis diebus Sc menfibus, perficere cogit. Praeclufio- nes aquariim ad temperandum ita funt conftitu- tae. Metae fiunt duae, una folida, altera cava , ex torno ita perfe^lae, ut alia in aliam inire con- venireque pofilt: & eadem regula laxatio earuni aut coartatio efficiat aut vehementem aut lenem in ea vafa aquae influentem curfum. Ita his ra- tionibus & machinatione ex aqua componuntur horologiorum ad hibernum ufum collocationes. Sin autem cuneorum adie6lionibus ^ detrai^io- nibus correptiones dierum aut crefcentiae non. probabuntur, quod cunei faepiffime vitia fa:- ciunt; fic erit explicandum. In columella horae ex analemmatis transverfe defcribantur , men- Aruaeque lineae in columella fignentur , eaque columella verfitilis perficintur , uti ad figillum virgulamque ( qua virsula egrediens figillum oftendit horas) columna verfando continenter, fuis cuiusque menfibus brevitates & crefcentias faciat horarum. Fiunt etiam alio genere horo-
o logia hiberna , quae anaporica dicuntur, perfi-
ciunturque rationibus his. Horae disponuntur
ex virgulis aeneis , ex analemmatos defcriptio-
ne, ah centro dispofitae in fronte. In ea clrculi
funt circumdati, menftrua fpatia finientes. Poft
has virgulas tympanum collocetur , in quo de-
fcriptus & depicius fu mundus figniferque cir-
culus, defcriptioque duodecimi coeleftium figno-
rum fit figarata , cuius e centro deformatui
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 283
culuslihet figni fpatium, unum maius, alterum minus. Pofteiiori autem parti tympano medio , axis veiiatilis eft inclufus , inque eo axi aenea moUis catena eft involuta, ex qua pendet ex una parte phellos five tympanum , cjuod ab aciua lublevatur, ex altera aequo pondere pbelli facoma faburrale. Ita quantum ab aqua phellos fublevatur , tantum faburrae pondus iufra de- ducens verfat axem , axis autem tympanum ; cuius tympaui verfatio , alias efficit uti maior pars circuli figuiferi, atias minor in verfationi- bus , luis temporibus delignet horarum proprie- tates. IVamque in fmgufis fignis fui cuiusque menfis dierum numeri cava funtperfefta, cuius huUa, quae Solis imaginem horologiis tenere videtur, figuidcat horarum fpatia: ea translata ex terebratione iu terebrationem menfis verten- tis perficit curlum fuum. Itaque quemadmodum Sol per fiderum fpatia vadens , dUatat contra- hltque dies &: horas , fic bulla in horologiis in- grediens per puucla coutra centri tympani ver- iatiouem , quotidie cum transfertur aliis tem- poiibus per latiora, aliis per anguftiora fpatia , menllruis finitiouibus imagiues efficit horarum & dicrum. De adminiftratione atitcni aquae , cjueniadmodum fe temperet ad rationerri , fic erit facicndnm. Foft frontem horologii, iutni collocetur caftellum, in id([ue per llllnlam fa- liat acjua , ^ in imo habeat cavum. Ad id au- tem alfixum fit ex acre tympaumn habcnf> fo- ramen, per cj^uod ex caftello in id aqua inlluat.
284 ^^- A'ITRU\ai POLLIONIS
In eo autem minus tympanum includatur car* dinibus ex torno , masculo 8c femina inter fe coartatis, ita uti minus tympanum , quemad- modum epiftomium , in maiore circumagendo ar6te leniterque verfetur. Maioris autem tym- pani labrum aequis intervallis CCCLXV puntU ha- beat fignata ; minor vero orbiculus in extrema circinatione lixam habeat lingulam, cuius cacu- men dirigat ad punciorum regiones. Inque eo orbiculo temperatum fitforamen, quia in tym- panum aqua infiuit per id , ut ferviat admini- flrationi. Cum autem in maioris tympani labro fuerint fignorum coeleflium deformationes , id autem fit immotum , & in fummo habeat de- formatum Cancri fignum , ad perpendicuhim eius in imo Capricorni , ad dextram fpe^lantis Librae, ad fmillram Arietis. Signa quoque ce- tera inter eorum fpatia defignata fint, uti in coelo videntur. Igitur cum Sol fuerit in Capri- corni orbiculo, hngula in maioris tympani par- te & Capricorni quotidie fmgula punda tan- gens , ad perpendiculum habens aquae curren- tis vehemens pondus , celeriter per orbiculi fo- ramen id extrudit ad vas , tum excipiens eam (quoniam brevi fpatio impletur ) corripit &con- trahit dierum minora fpatia & horarum. Cum autem quotidiana verfatione minoristympani hn- gula ingreditur in Aquario, discedit tum foramen a perpendiculo , 8c aquae minus vehementi cur- fu cogitur tardius emittere falientem. Ita quo minus celeri curfu vas excipit aquam, dilatat
DE ARCHITECTURA LIB. IX. 28^
horarum fpatia. Aquarii vero Pifciumque pim- 6lis, uti gradibus fcandens , orbiculi foramen iri Ariete tangendo o<^avam partem , aquae tem- perate falienti praeftat aeqiiinociliales horas. Ab Ariete per Tauri & Geminorum fpatia ad fum- ma Cancri pun(9.a , partis odavae foramen feu. tympanum verfationibus peragens , & in altitu- dinem eo rediens, viribus extenuatur, & ita tar- dius fluendo dilatat morando fpatia, & efficit horas in Cancri fi^no folflitiales. A Cancro cum proclinat, ik peragit per Leonem & Virginem , ad Librae partis oc^lavae pun(!?la revertendo , & gradatim corripiendo fpatia , contrahit horas, Sc ita perveniens ad punfta Librae , aequinoftiales rurfus reddit horas. Per Scorpionis vero fpatia & Sagittarii procHvius deprimens fefe foramen, rediensque circumadione ad Capricorni partem 0(9avam , reftituitur celeritate faHentis ad bru- males horarum brevitates. Quae funt in liorolo- giorum defcriptionibiis rationes & apparatus, uti fint ad ufum expeditiores , quam aptiflime po- tui perfcripfi. Reflat nunc de macliinationibus , & de earum principiis ratiocinari. Itaque de his, nt corpus emendatum archite(ilurae perficiatur, in fequenti volumine incipiam iciibere.
i8<J
M. VITRUVII POLLIONIS
D E
ARCHITECTURA
LIBER DECIMUS.
PRAEFATIO.
N.
OBILI Graecorum Sc ampla civitate Ephefi lex vetufta dicitur a maioribus , dura conditio- ne , fed iure efTe non iniquo conftituta. Nam architeftus cum pubUcum opus curandum re- cipit, poUicetur quanto fumptu id fit futurum : tradita aeftimatione magiftratui bona eius obli- gantur , donec opus fit perfe6lum. Eo auteru abfoluto , cum ad di6\um impenfa refpondet , decretis 8c honoribus ornatur. Item fi ncn am- plius quam quarta in opere confumitur , ad aeftimationem eft adiicienda, 8c de publico prap- ftatur, neque ulla poena tenetur. Cum vero amplius quam quarta in opere confumitur, ex eius bonis ad perftciendum pecunia exigitur. Utinam Dii immoitales feciUent , quod ea lex etiam populo Romano , non modo publicis , fed etiam privatis aedificiis effet coiiftituta :
M. VITRUVII DE ARCHIT. L. X. 287
namque non fine poena grafTarentnr imperiti ; fed qiii funima do(^rin.irum fubtilitate efFent prudentes , fme dubitatione profitercntur ar- chitefturam : neque patres familiarum induce- rentur ad inf.nitas fumptuum proftifiones , & ut ex bonis eiicerentur : ipfique archite^li , poe- nae timore coafti , diligentius modum impen- farum ratiocinantes explicarent , uti patres fa- miliarum ad id , quod praeparaviffent , feu pau-^ loamplius adiicientes, aedificia expedirent. Nam qui quadringenta ad opus poffunt parare , fi ad- iiciant centum , habendo fpem perfeclionis , de- leciationibus tenentur. Qui autem adiectione di- midia, aut ampliore fumptu onerantur, amiffa fpe , &: impenfa abiecla, fraclis rebus 8c animis, defiflere coguntur. Nec folum id vitium in ae- dificiis, fed etiam in muneribus, quaea magiflra- tibus foro gladiatorum fcenisque Ludorum dan- tur , quibus nec mora, neque exfpe^tatio con- ceditur , fed neceflitas tinito tempore perficere cogit: uti funt fedes fpec^aculorum , velorum- que indu^iones , k. ea omnia , quae fcenicis mo- ribus per machinationem ad fpe61ationes popu- lo comparantiu'. In his vero opus efl prudentia diligenti 8c ingenii do(^liffimi cogitatu , quod ni- liil eorum j)erficitur fme machinatione, fludio- rumque vario ac folerti vigore. Igitur, quoniam Jiacc ita func tradita Sc conflituta , non videtur effc; alienurn , nti caute fnmmaque diligeutia, antcrpiam inllitnantur opera , eon.m cxpcdian* tur ratioues. llrgo quoniam nequc lex neque
a88 M. VITRUVn POLLIONIS
morum inftitutio id poteft cogere , & quotannis & praetores & aediles ludorum caufa machina- tiones praeparare debent ; vilum mihi eft , Impe- rator, non efTe alienum, quoniam de aedificiis in prioribus voluminihus expofui , in hoc , qui finitionem fummam corporis habet conftitutam , quae fmt principia machinarum ordinata , prae- ceptis expUcare.
C A P U T l
De machina^ dr eius ab organo differentia.
Machina eft continens ex materia .coniun6lio , xnaximas ad onerum motus habens virtutes. Ea movetur ex arte circulorum rotundationibus , quam Graeci KvaXixi^v y,ivVi<yiv appellant. Eft autem unum genus fcanforium , quod Graece a}ipo(SacTiiidv dicitur : alterum fpiritale , quod apud eos 7rviv(ji<x- T/;coi' appellatur : tertium tra6iorium , id autem Graeci (Sdvocverov vocant. Scanforium autem eft, cum machinae ita fuerint collocatae , ut ad alti- tudinem tignis ftatutis ^ transverfariis colligatisj fme periculo fcandatur ad apparatus fpe61atio- nem. Spii^itale eft , cum fpiritus expreflionibus impulfus , & plagae vocesque organico;? expri- muntur. Tra6lorium vero , cum onera machi- nis pertrahuntur , aut ad altitudinem fublata collocantur. Scanforia ratio non arte, fed au- dacia gloriatur. Ea catenationibus, & transver- fariis , & plexis colhgationibus , & erifmatum fulturis continetur. Quae autem fpiritus potefta- te affumit ingreffus, elegantes artis fubtihtati-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 189
biis confequltnr effe6lus. Traftoria autem maio- res , & rragnificentia plenas habet ad utilitatem. opportunitates, Sc in agendo cum prudentia fummas virtutes. Ex his funt alia, quae mecha- jiicwf, alia quae organico;? moventur. Inter ma- cliinas &: organa id videtur efle discrimen , quod machinae phiribus operibus , aut vi maiore, co- guntur ef!e£lus habere , uti bahflae torcularium- que prela. Organa autem unius opere , pru- denti ta^lu perficiunt, quod propofitum eft, liti fcorpionis , feu anifocyclorum verfationes. Ergo ^ organa ik. machinarum ratio ad ufum funt neceffaria, fme quibus nulla res poteft effe non impedita. Omnis autem machinatio efl a rerum natura procreata, ac a praeceptrice 8c magiftra mundi verfatione inflituta. Namque animadvertamus primum & adfpiciamus conti- nentem SoHs, Lunae, quinque etiam fiellarum naturam , quae ni macliinata verfarentur, non habniffemus in terra lucem , nec frucfluum ma- turitates. Cum ergo maiores haec ita efle animv advertiffent , e rcrum natura fumpferunt exem- pla, k. ea imitantes induc^i rebus divinis,com- modas vitae perfecerunt expHcationes, Itaque comparaverunt , ut effent expeditiora , aha ma- cliinis ^ earum verlationibus, nonimlla organis. Et ita (juae animadvcrterunt ad ufum utilia effe fludiis, artibus, iuflitutis , gradatim augenda dodriuis curaverunt. Attendamus (uiim primum inveutum de neceflitate, ut vcf\itus. (piemad-» mo(hmr telai-um organicis admininratiouibus Vitruvius, X
190 M. VITRUVII POLLIONIS
connexus ftaminis ad fubtegmen, non modo corpora tegendo tueantur, fed etiam ornatus adiiciant honeftatem. Cibi vero non habuiffemus abundantiam , nifi iuga & aratra bobus iumen- tisque omnibus eifent inventa. Sucularumque & prelorum & ve<liium fi non fuifiet torcularis praeparatio , neque olei nitorem , neque vitium fru6lum habere potuifTemus ad iucunditatem. Portationesque eorum non effent, nifi plauflro- rum aut farracorum per terram, navicularum per aquam , inv^entae effent machinationes. Tru- tinarum vero librarumque ponderibus examina- tio reperta , vindicat ab iniquitate iuAis mori- bus vitam.. Non minusque lunt innumerabiles moderationes machinationum , de quibus non neceffe videtur disputare , quoniam funt ad ma- num quotidianae, ut funt rotae, folles fabro- rum, rhedae, cifia, torni, caeteraque quae com- munes ad ufum confuetudinibus habent oppor- tunitates. Itaque incipiemus de his quae raro veniunt ad manus , ut nota fmt , exphcare.
C A P U T I L
De machinis tradoriis.
Primumcjue inflituemus de his, quae aedibus facris ad operumque publicorum perfe61ionem neceflitate comparantur: quae fiunt ita. Tigna tria ad onerum magnitudinem ratione expediun- tur, & a capite fibula coniunc^^a, & in imo di- varicata , eriguntur funibus in capitibus collo- catis, ^ iis item circa dispofitis ere^la retinen-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 291
tur. Alligatur in fummo trochlea, quam etiam nonnulli rechamum dicunt. In trochleam indun* tur orbiculi chjo , per axiculos verfationes ha- bentes , per cuius orbiculum fummum traiici- tur du61arius funis. Deinde demittitur (k: tradu- citur circa orbiculi imum trochleae inferioris, refertur autem ad orbiculum imum trochleae fu- perioris, & ita deficendit ad inferiorem , k in fo- ramine eius caput funis rehgatur. Altera pars fu- nis refertur inter imas machinae partes. In qua- dris autem tignorum pofterioribus, quo loci funt divaricata , figuntur chelonia, in quae con- iiciuntur fucularum capita , ut faciliter axes ver» fentur. Eae fuculae proxime capita habent fora- mina bina ita temperata , ut vedles in ea con- venire pofhnt. Ad rechamum autem imum fer- rei forcipes religantur, quorum dentes in iaxa forata accommodantur. Cum autem funis habet caput ad fuculam rehgatum, & vedes ducentes eam verfant , funis le involvendo circa fuculam extenditur, k. ita fublevat onera ad altitudi- nem & operum collocationes.
C A P U T I I I. —
De alia machina tradoria.
Haec autem ratio machinatlonis, quod per tres orbicidos circumvolvitur , trifpaflos apptllatur. Cum vero ui ima trochlea duo orbicuh, in iupt;- riori rres verfantur , id pentalpallon dicitur. Sui autem maioribus oneribus erunt machinae coni- paranduc, amphoribus tiguurum longitudinibus
r 1
a^i M. VITRUVII POLLIONIS
& craflltudinibus erit utendum : & eadem ratio- ne in fummo fibulationibus , in imo fucularum verfationibus expediundum. His explicatis, an- tarii funes ante laxi collocentur, retinacula fu- pra fcapulas machinae longe disponantur : & fi non erit ubi religentur, pali refupinati defo- diantur, & circum fiflucatione folidentur, quo funes alligentur. Trochiea in fummo capite ma- chinae rudenti contineatur, Sc ex eo funes per- ducantur ad palum , & quae eft in palo trochlea illigata, circa eius orbiculum funis indatur , & referatur ad eam trochleam , quae erit ad caput machinae religata. Circum autem orbiculum ab fummo traie61us funis defcendat , 8c redeat ad fuculam , quae eft in ima machina, ibique re- ligetur. V^e^libus autem coada fucula verfabi- tur , 8c eriget per le machinam fme periculo : ita circa dispofitis funibus, & retinacuHs in palis haerentibus, ampliore modo machina colloca- bitur. Trochleae & du(?i:arii funes, uti fupra fcriptum eft, expediuntur. .;,
C A P U T I V.
Similis fuperiori machina. cui colojficotera tutius com-
mitti pojjunt^ imviutata dumtaxat Jucula in -■ tympanum.
Sin autem colofTicotera amplitudinibus & po|i- deribus onera in operibus fuerint , non erit fu- culae committendum, fcd cjuernadmodum fu- cula cheloniis retinetur, ita axis includatur , ha- bens in inedio tympanum amplum , quod non-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 195
nulli rotam appellant , Graeci autem xf/,<pipeuTiv, alii TtepiTpoxo'^ vorant. In his antem machitiis tro- chleae non eodem, led alio modo comparan- tur. Habent enim Sc in imo & in fummo du- plices ordines orbiculorum : ita funis duftarius traiicitur in inferioris trochleae foramen, uti aequalia duo capita fmt, funis cum erit exten- fus; ibique lecundum inferiorem trochleam re- flicula circumdata & connexa, utraeque partes funis continentur, ut neque in dextram , ne- que in fmillram partem pofTmt prodire. Deinde capita funis referuntur in fumma trochlea ab ex- teriore parte, ^ deiiciuntur circa orbiculos imos, & redeunt ad imum, coniiciunturque inftmae trochleae ad orbiculos ex interiore parte, ^ re- feruntur dextra ac fmiftra ad caput fummae tro- chleae , circa orbiculos fiimmos. Traie6li autem ab exteriori parte referuntur dextra ac fmiftra tympanum in axe, ibique ut haereant colligan- tur. Tum autem circa tympanum involutus al- ter funis refertur ad ergatam ; 'iz is circuma^lum tympanum 8c axem involvendo , funes, qui in axe religati funt, pariter fe extendunt, 8c ita leniter levantonera fine periculo. Ouod fi maius tympanum ,colIocatum aut iu medio , aut in una parte extrema , habuerit fme ergata calcantcs ho- mines,expeditiores liabere poterit operis eile^ilus.
C A P U T V.
Aliud machinae tradoriae genus . Polyfpaflos. Eft autem aliud genus machinae iatis artift-
a94 M. VITRmai POLLIONIS
ciofum , 8c ad ufum celeritatis expeditum ; fed in eo dare operam non pollunt nifi periti. Eft enim tignum, quod erigitur 8c diftinetur retina- culis qucidrifariam : fub retinaculis chelonia duo figuntur , trochlea funibus lupra chelonia reli- gatur. Sub trochlea regula longa circiter pedes duos , lata digitos fex , craffa quatuor, fuppo- 2iitur. Trochleae ternos ordines orbiculorum in latitudinem habentes collocantur: ita tres du- «^larii funes in fumrno machinae rehgantur. De- inde referuntur ad imam trochleam , Sc traii- ciuntur ex interiore parte per eius orbiculos fummos. Deinde referuntur ad fuperiorem tro- chleam , & traiiciuntur ab exteriore parte in in- teriorem per orbiculos imos. Cum defcenderint ad imum , ex interiore parte , 8c per fecundos orbiculos traducuntur in exteriorem , & refe- luntur in fummum ad orbiculos fecundos, tra- ie6li redeunt ad imum : ex imo referuntur ad caput, 8c traiecli per fummos redeunt ad ma- chinam im.am. In radice autem machinae colloca- tur tertia trochlea. Eam autem Gra.Qci hx^yoyToc , noftri artemonem appellant. Ea trochlea rehgatur ad machinae radicem habens orbiculos tres, per quos traiecb funes traduntur hominibus ad du- cendum. Ita tres ordines hominum ducentes , fme ergata, celeriter onus ad fummum perdu- cunt. Hoc genus machinae polylpafton appel- latur, quod multis orbiculorum circuitionibus & faciUtatem fummam praeftat, &: celeritatem. Una autem ftatutio tigni hanc habet utiUtatemj
DE ARCHITECTURA LIB. X. 29^5
qnod ante, quantum velit a dextra ac fmiflra , ad latera declinando onus deponere potefl. Ha- rum machinatioraim omnium, qnae fupra funt fcriptae, rationes non modo ad has res , fed et- iam ad onerandas ik jxonerandas naves funt pa- latae, aliae erchiae, aliae planae in carrchefiis ver- fatilibus collocatae. Non minus fme tignorura creftionibus, in plano etiam eadem ratione ^ temparatis funibus & trochleis^ fubdudiones naviuxn efficiuntur^
C A P U T VI.
Ingeniofa Ctejiphontis ratio ad gravia onera ducenda-^
Non efl: alienum, etiam Ctefiphontis inge- niofam rationem exponere. Is cnim icapos co- lumnarum ex lapicidinis cum deportare vellet Ephefum ad-Dianae fanum, propter magnitu- dinem onerum , 8c viarum campeflrem m.ollitu- dinem , non confirus carris, ne rotae devora- rentur , fic efl coriatus. De materia trientali fca- pos quatuor , duos transverfarios interpofitos duobus longis , q\ianta longitudo fcapi fuerat , comple6lit & compegit, 'k. ierreos chodaces uti ful)icudes in capitibus fcaporum implumbavit, & armillas in materia ad chodaces circumdan- dos inhxit , item baculis ihgneis capita religa- vit. Chodaces autem in armillis incluii , libe- ram habuerunt verfationem tantam, uti cum boves ducerent fubiun£li, feapi verfando in chodacibus 8c armillis iiue fine volverentur. Cum autem fcapos oxnnes ita vtxiifcnt, 8: inilarent
T4
296 M. VITRUVII POLLIONIS
epiftyliorum vedurae, filius Ctefiphontis Meta- genes transtulit eam rationem e fcaporurn ve- ^ura etiam in epiftyliorum dedu6lione. Fecit enim rotas circiter pedum duodenum, & epifty- liorum capita in medias rotas eadem ratione cum chodacibus 8c armillis inchifit. Ita cum trientes a bubus ducerentur , in armilhs inchifi choda- ces verfabant rotas. Epiftyha vero inchifa uti axes in rotis , eadem ratione qua fcapi, fine mora ad opus pervenerunt. Exemplar autem erit eius , quemadmodum in palaeftris cyhndri exaequant ambulationes. Neque hoc potuiffet fieri, nifi primum propinquitas elfet. Non enim plus func ab lapicidinis ad fanum , quam miUia pedum 06I0, nec ullus eft chvus, fed perpe- tuus campus. Noftra vero memoria, cum co- loftici Apohinis in fano bafis effet a vetuftate di- fra6la, & metuentes ne caderet ea ftatua 8c fran- geretur , locaverunt ex eisdem lapicidinis bafim excidendam. Conduxit quidam Paeonius. Haec autem bafis erat longa pedes duodecim, lata pedes o£lo, alta pedes fex. Ouam Paeonius , gloria fretus , non uti Metagenes apportavit , fed eadem ratione aho genere conftituit machi- Tiam facere. Rotas enim circiter pedum quin- decim fecit, S: his rotis capita lapidis inchiht : deinde circa lapidem fufos fextantales ab rota ad rotam ad circinum compegit , ita uti fufus a fufo non diftaret pedem unum. Deinde circa fufos fimem involvit, & bubus iunftis funem ducebat ; ita cum exphcatetur volvebat lotas :
DE ARCHITECTURA LIB. X. 197
fed non poterat ad Hneam via refta ducere , fed exibat in unam vel alteram partem. Ita neceffe erat rurfus retroducere. Sic Paeonius ducendo Sc reducendo pecuniam contrivit, ut ad folven- dum non effet.
C A P U T V I I.
De inventione lapicidinae , qua templum Dianae Ephejlae con/irudfum eji.
Pufillum extra progrediar, & de his lapicidi* nis , quemadmodum fmt inventae, exponara. Pixodarus fuerat paflor, Is in his locis verfaba- tur. Cum autem cives Ephefiorum cogitarent fanum Dianae ex marmore facere, decernerent- que a Paro , Proconnefo , Heraclea, Thafo, uti marmore ; per id tempus propulfis ovibus Pi- xodarus in eodem loco pecus pafcebat, ibique duo arietes intcr fe concurrentes alius alium praeterierunt , 8c impetu fafto unus cornibus percuffit faxum, ex quo cruftam , quae candi- diflimo marmore fuerat, deiecit, Ita Pixodarus dicitiir oves in montibus reliquiffe , & cruflani curfim Ephefum, cum maxime de ea re agere» tur , detuliffe. Itaftatim honores ei decreverunt, & nomen mutaverunt, ut pro Pixodaro, Evan- gelus nominaretur : hodieque quot menfibus magiflratus in eum locum proficifcitur, & ei fa- crificium facit , & fi non fecerit , poena tenetur.
29S M. ^aTKUVII POLUONIS
C A P U T VIII.
J)e porre6to 6- rotundatione machinarum adonerum levationes.
De tra6loriIs rationibus, quae necefTaria pu- tavi, breviter expofui. Quarum motus 8c vir- tutes, duae res diverfae & inter fe diffimiles , uti congruentes , ita principia pariunt ad duos peifedlus: unum porre6li , quem Graeci ivkTxv vocitant; alterum rotunditatis , quam zv\iXu.T'^'J appellant : fed vere neque fine rotundatione ma- tus porrefti , nec fme porre£lo rotationis verfa- tiones onerum poffunt facere levationes. Id au- tem ut intelligatur , exponam. Inducuntur uti centra axiculi in orbiculos , 8c in trochleis col- locantur , per quos orbiculos funis circuma^lus diredis du£lionibus, ^ in fucula coUocatus, ve- ctium verfationibus onerum facit e^reffus in al- tum : cuius fuculae cardines, uti centra , por- ie6ii in cheloniis, foraminibusque eius ve^les conclufi, capitibus ad circinum circuma6tis, tor- ni ratione veriando faciunt onerum elationes. Quemadmodum etiam ferreus vecris, cum eft admotus ad onus , quod manuum multitudo non potefi movere, fuppofita uti centro cito porrecla prefTione, quod Graeci ino(jt,6zXm ap- pellant, 8c vedis lingua fub onus fubdita, ca- puteiusunius hominis viribus prefTum , id onus extolHt. Id autem fit, quod brevior pars prioi ve6lis ab ea prefTione , quod efl centrum , fubit fub onus ; & quod longius ab eo centro diltana
DE ARCHITECTURA LIB. X. 199
caput eiiis, per id cum ducitur, faciundo mo- tus circinatiouis , cogit prefTionibus examinare paucis manibus oneris maximi pondus. Item fi fub onus vec^lis ferrei lingula fubie6la fuerit , neque caput eius prefTione in imum, fed ad- verius in altitudinem extolletur , lingula fulta in areae folo habebit eam pro onere: oneris au- tem ipfnis angulimi pro prefTione : ita non tam facilitcr , quam per preffionem , ied adverfus ni- hilominus in pondus oneris erit excitatum. Igi- tur fi phis hngula veftis fupra hypomochUon pofita fub onus fubierit, & caput eius propius centrum preffiones habuerit , non poterit onus elevare, nili ( quemadmodum fupra fcriptuin eft) examinatio ve(^.iis longius per caput, neque iuxta onus fuerit facla. Id autem ex trutinis, quae flaterae dicuntur, Ucet confiderare. Cum, enim anfa propius caput , unde lancula pendet, ubi ut centrum efl collocata , Sc aequipondium in alteram partem fcapi per puncla vagando , quo longius, aut etiam ad extremum perduci- tur paulo , 8c impari pondere amphfhmam pen- fionem parem peificit ; per icapi fibrationem & examinationem longlus a centro recedentem, ita imbecillior aecjuipondii brevitas , maiorem vim ponderis momento deducens, fme velie- mentia, moHiter ab imo fuifum verlum egredi cogit. Quemadmodum eti.mi navis onerariae maximae gubernator anfam gubernacuh tenens, qui cicc^ a Graecis apj^eUatur, una manu mo- mento per centri lationem prellionibus artis agi-
joo M. VITRUVII POLLIONIS
tans , verfat eam ampliflimis & immanibus mer- cis &: penus ponderihus oneratam, eiusque ve- la cum funt per altitudinem mediam mali pen- dentia , non poteft habere navis celerem cur- fum : cum autem in fummo cacumine anten- nae fnbdu(flde funt, tunc vehementiori progre- ditur impetu , quod non proxime calcem mali, quod eft loco centri , fed in fummo longius, 8c ab eo progreffa recipiunt in fe vela ventum. Ita- que uti ve£lis fub onere fubie6lus , fi per me- dium premitur, durior ef^ , neque incumbit ; cnm autem caput eius fummum deducitur, fa- ciliter onus extollit : fimiliter vela , cum funt per medium temperata , minorem habent virtutem. Quae autem in capite mali fummo coUocantur discedentia longius a centro , non acriore , fed ecjdem fiatu prefTione cacuminis , vehementius cogunt progredi navem. Etiam remi circa fcal- xnos flrophis rehgati, cum manibus impellun- tur & reducuntur , extremis progredientibus a centro palmisin maris undis , fummam impulfu trehementi protrudunt porreclam navem, fecante prora liquoris raritatem. Onerum vero maxima pondera, cum feruntur a phalangariis hexapho- ris , 8c tetraphoris , examinantur per ipfa media centra phalangarum , uti indivifi oneris folido pondere, certa quadam divirionis ratione aequas partes colhs finguli ferant operarii. Mediae enim partes phalangarum , quibus lora tetraphororum invehuntur, clavis funt finitae, ne labantur in linam vel alteram partem. Cum enim extra fi-
DE ARCHTTECTURA IJB. X. 301
nem centri promoventiir , premunt eius col- lum, ad quem propius acceflerunt: quemad- modum in flatera aequipondium cum examine progreditur ad fines ponderationum. Eadem ra- tione iumenta, cum iuga eorum lubiugiorum loris per medium temperantur, aequaliter tra- hunt onera; cum autem impares funt eorutn virtutes , & unum plus valendo premit alterum, loro traie£lo fit una pars iugi longior, quae im- becilliori auxiliatur iumento. Ita in phalangis ut in iugis , cum in medio lora non funt collo- cata, fed eam partem, qua progreditur lorum a medio centro , breviorem efficit , & alterani longiorem , ea ratione , fi per id centrum , quo loci perdu(^um eft lorum , utraque capita cir- cumagentur , longior pars ampliorem, brevior minorem aget circinationem. Er quemadmo- dum minores rotae duriores ^ difficiliores ha- bent motus: fic phalangae , & iuga , in quihus partibus habent minora ab centro ad capita in- tervalla , premunt duriter coUa : quae autem longiora habent ab eodem centro fpatia , levant oneribus extrahentes & ferentes. Cum haec ita ad centrum porreftionibus & circinationihus re- ceperint motus , tum vero etiam ploHra, rjie- dae , tympana, rotae , cochleae, fcorpiones, ba- Jiflae, prela, ceteraeque machinae, iisdcm ratio- nibus per porredium centrum Sc rotationem cir- cini verfatac , faciunt ad propofiium eiiedus.
301 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T I X.
De organorum ad aquam hauriendam generihus , (b- primum de tympano.
Nunc de organis , quae ad hauriendum aquam inventa lunt, quemadmodum variis generibus comparentur , exponam. Et prinium dicam de tympano. Id autem non alte toUit aquam, fed exhaurit expeditiflime mnltitudifiem magnam. Fit axis ad tornum aut circinum fabricatus, ca- pitibus lamina ferratis , liabens in medio circa fe tympanum ex tabulis inter le coagraentatis : collocaturque in flipitibus habentibus in fe fub capite axis ferreas laminas. In eius tympani ca- vo interponuntur o£lo tabulae transverfae , tan- gentes axem ^ extremam tympani circuitionem, quae dividunt aequalta in tympano fpatia. Cir- ca frontem eius figuntur tabulae, relidis femi- pedalibus aperturis ad aquam intra concipien- dam. Item fecundum axem columbaria fiunt excavata in fnigulis fpatiis ex una parte. Id au- tem cum efl navali ratione picatum , homini- bus calcantibus verfatur , & hauriendo aquam per aperturas, quae funt in frontibus tympani, reddit eam per columbaria fecundum axem. Ita fuppofito labro iigneo, habente una fecum con- iunftum canalem , & hortis ad irrigandum, & falinis ad temperandum praebetur aquae multi- tudo. Cum autem altius extollendum erit, ea- dem ratio commntabitur fic. Rota fiet circum axem eadem magnitudine, ut ad altitudinem.
DE ARCHITECTURA LIB. X. 303
qna opus fuerit, convenire pofTit. Circum ex- tremum latus rotae figentur modioli quadrati, pice k cera folidati. Ita cum rota a calcantibus verfabitur, modioli pleni ad fummum elati , rur- fus ad imum revertentes infundent in caftellum ipfi perfe, quod extulerunt. Sin autem magis altis locis erit praebendum, in eiusdem rotae axe involuta duplex ferrea catena , demiffaque ad imum libramentum collocabitur , habens fi- tulos pendentes aereos congiales. Ita verfatio ro- tae catenam in axem involvendo , effert fitnlos in fummum, qui cum fuper axem pervehentur , cogentur inverti , & infimdere in caftellum id aquae , quod extulerunt.
C A P U T X.
De alio tympano » dr hydromylis. .._.^,
Fiunt etiam in (himinibus rotae eisdem ratio» nibus, quibus fupra fcriptum eft. Circa earuni frontes affiguntur pinnae , quae cum percutiun- tur ab impetu fluminis , cogunt progredientes verfari rotam ; & ita modiohs aquam haurieutes, Sc in fummum referentes, fnie opcrarum calca- tura , ipfius fluminis impulfu verfatae, praeflant quod opus eft ad ufum. Eadem ratione etiam verfantur hydromylae, in quibus eadem lunt omnia, praeterquam quod in uno capite axis habent tympanum dentatum 8c inclufum. Id autem ad perpendicukim coUocatum in cuhrum, vcrlatur cum rota pariter. Secundum id tyn)pa- num, maius itcm dentatum planum eft colio-
.v,vA;.v.v:>y/3<^*:<^/>y^<<«
ir r r r r r { ^ ^t f r I r r r r r t * r i
C C f I c c
t • e f I (
c'.V.',^ t^« iTi f I
M *•« Ci
c c c < 11
I « t I II
M. VITRUVII POLLIONIS
catum , quo continetur axis, habens in fummo capite fubfcudem ferream , qua mola contine- tur. Ita dentes eius tympani , quod eft in axe inclufum , impellendo dentes tympani plani , cogunt fieri molarum circinationem , in qua ma- china impendens infundibulum fiibmininrat mO' lis frumentum, & eadem verfatione fubigitur farina.
C A P U T X I.
* De cochlea, quae magnam copiam extollit aquae, fed non tam alte.
Eft autem etiam cochleae ratio , quae ma- gnam vim haurit aquae , fed non tam alte toUit , quam rota. Eius autem ratio fic expeditur. Ti- gnum fumitur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo , tanta digitorum expeditur crafTitu- do : id ad circinum rotundatur. In capitibus circino dividuntur circinationes eorum tetranti- bus in partes quatuor , vel o^lantibus in partes . o£lo, du6lis hneis: eaeque hneae ita collocen- tur, ut in plano pofito tigno ad libellam , utrius- que capitis fmeae inter fe refpondeant ad per- pendiculum : ab his deinde a capite ad alterum caput hneae perducantur convenientes, uti quam maana erit pars o6lava circinationis tigni, tam magnis fpatiis diftent fecundum latitndinem. Sic & in rotundatione & in longitudine aequa- lia fpatia fient. Ita quo loci defcribuntur hneae , quae funt in longitudine fpeiiantes , faciendae decuffationes , &: in decuflationibus finita pun-
. 1 4 t X 1. J ,JLJiX AJT
11- 1 1 1 1 Jl 1
t A 1
1
^iflltlBIII ■->.'-■.■-■**.» « ■
.i.i.i.i i.l I • I i
•-■.'.•.■.■.■-• ■ ■ i^iiiiiiiii
^t ! I I 1 I 1 1 1
tS.i.i.i.i.i i • i • i i I I I I I I I
i I I I I I • t i
• B • I • •^B • • i a a t 1 1 1
w%Jlt 1X1
DE ARCHITECTURA LIB. X.
305
fta. His ita emendate defcriptis, fumitur fali- gnea tenuis, aut de vitice feda regula , quae un61a liquida pice figitur in primo decufTis pun- £lo: deinde traiicitur oblique ad infequentes longitudines 2c circuitiones decufTium. Et ita ex ordine progrediens, fmgula punda praetereun- do Sc circuminvolvendo , collocatur in fmguliis decuflationibus: 8: ita pervenit 8c figitur ad ean% lineam, reeedens a primo in oclavum punc^um, in qua prima pars eius eft fixa. Eo modo quan- tum progreditur oblique perfpatium &: per octo pun6la, tantundem in longitudine procedit ad oftavum pun6lum. Eadem ratione per omne fpatium longitudinis & rotunditatis fingulis de- cuffationibus oblique fixae regulae, per 06I0 cralfitudinis divifiones involutos faciunt canales, & iuflam cochleae naturalemque imitationem. Ita perid veftigium aliae fuper alias figuntur "unftae pice liquida, & exaggerantur ad id, ut longitudinis o^iava pars fiat fumma craffitudo. Supra eas circumdantur ^ figuntur tabulae, quae pertegant eam involutionem : tunc eae ta- bulae pice faturantur , &: laminis ferreis colli- gantur , ut ab aquae vi ne diffolvantur. Capita tigni ferreis clavis 8c laminis continentur, iisque infiguntur ftili fcrrei. Dextra autem & finiftra cochleam tigna collocantur, in capitibus utra- que parte habentia transverfaria confixa. In his foramina ferrea funt inchifa , inque ea inducun- tur ftiU , 8c ita cochlca hominibus calcantibus facit verfationes. Eiedio autem eius ad inclina* Vitruvius, V
•*V.SS"
K 1 i 1 1 • 1
A • i t S }
• t f tri •
i i 1 1 I i •
i t t i^i^i
i»>K«X
^ rV«'S
y^i^t ■,t^t^t^t^t^i^t^»^t^ t^t 1 1 1 1 1
304 M. VITRUVII POLLIONIS
catum , quo continetur axis, habens in fummo capite fubfcudem ferream , qua mola contine- tur. Ita dentes eius tympani , quod eft in axe inclufum , impellendo dentes tympani plani , cogunt fieri molarum circinationem , in qua ma- china impendens infundibulum fubminiflrat mo« lis frumentum, & eadem verfatione fubigitur farina.
C A P U T XI.
* De cochlea, quae magnam copiam extollit aguae, fed non tam alte.
Efl autem etiam cochleae ratio , quae ma- gnam vim haurit aquae , fed non tam alte tollit , quam rota. Eius autem ratio fic expeditur. Ti- gnum fumitur, cuius tigni quanta fuerit pedum longitudo , tanta digitorum expeditur crafTitu- do : id ad circinum rotundatur. In capitibus circino dividuntur circinationes eorum tetranti- bus in partes quatuor , vel oftantibus in partes o£lo, du6lis lineis: eaeque lineae ita collocen- tur, ut in plano pofito tigno ad libellam, utrius- que capitis lineae inter fe refpondeant ad per- pendiculum : ab his deinde a capite ad alterum caput lineae perducantur convenientes, uti quam magna erit pars oftava circinationis tigni, tam niagnis fpatiis diftent fecundum latitudinem. Sic & in rotundatione k. in longitudine aequa- lia fpatia fient. Ita quo loci defcribuntur hneae , qnae funt in longitudine fpe6iantes , faciendae decuffationes , & in decuffationibus finita pun-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 30$
6la. His ita emendate defcriptis, fumitur fali- gnsa tenuis, aut de vitice fefta regula , quae iin61a liquida pice figitur in primo decufTis pun- £io: deinde traiicitur oblique ad infequentes longitudines Sc circuitiones decufTmm. Et ita ex ordine progrediens, fingula pun6ia praetereun- do Sc circuminvolvendo , coUocatur in fmgulis decuffationibus: & ita pervenit Sc figitur ad eam lineam, recedens a primo in o<Stavum pun6lum, in c|ua prima pars eius eft fixa. Eo modo quan- tum progreditur oblique ]3er fpatium & per 06I0 pun6la, tantundem in longitudine procedit ad o6i:avum punftum. Eadem ratione per omne fpatium longitudinis & rotunditatis fingulis de- cuffationibus obfique fixae regulae, per 06I0 craffitudinis divifiones involutos faciunt canales, 8c iuftam cochleae naluralemque imitationem. Ita per id vefligium afiae fuper alias figuntur "un^lae pice fiquida, & exaggerantur ad id, ut longitudinis oftava pars fiat fumma craffitudo. Siipra eas circumdantur & figuntur tabulae, quae pertegant eam involutionem : tunc eae ta- bulae pice faturantur , Sc laminis ferreis colli- gantur , ut ab aquae vi ne diffolvantur. Capita tigni ferreis clavis & laminis continentur, iisque infio-untur flili ferrei. Dextra autem & finiflra
o
cochleam tigna collocantur, in capitibus utra- que parte habentia transverfaria confixa. In his foramina ferrea funt inchifa , inque ea inducun- tur flili , 8c ita cochlca hominibus calcantibus facit verfationes. Eiedio autem eius ad incfina» Vitruvius, V
3o6 M. VITRUVTI POLLIONIS
tionem fic erlt collocanda , uti quemadmodum Pythagoricum trigonum orthogonium defcribi- tur , fic id habeat refponfnm : id eft , uti divi- datur longitudo in partes quinque : earum trium extollatur caput cochleae; ita erit a perpendi- culo ad imas nares eius fpatium partes quatuor. Qua ratione autem oporteat id elfe , in extremo libro eius forma defcripta eft. Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam, & quibus rationibus perficiantur, quibusque rebus motuss recipientia praeflent verfationibus infinitas utili- tates , iit effent notiora , quam apertiffime po- tui perfcripfi.
C A P U T X I I.
T)e Ctejlhica machina , quae altijfmie extollit aquam.
Infequitur nunc de Ctefiblca machina, quae in altitudinem aquam educit, monflrare. Ea fit ex aere , cuius in radicibus m.odioli fiunt ge- melli paulum diftantes , habentes fiftulas ( fur- cillae funt figura ) fimiliter cohaerentes , in me- dium catinum concurrentes : in quo catino fiant axes, in fuperioribus naribus fiftularum coag- mentatione fubtili collocati : qui praeobturan- tes foramina narium , non patiuntur exire id quod fpiritu in catinum fuerit expreffum. Supra Catinum penula, ut infundibulum inverfum, eft attemperata, quae etiam per fibulam cum ca- tino cuneo traie6lo , continetur & coagmenta- tur , ne vis inflationis aquae eam cogat elevare. Infuper fiftula ; quae tuba dicitur, coagmentata,
DE ARCHITECTURA LIB. X. 307
in altitudine fit ere6ia. Modioli autem habent infra nares inferiores fiflularum axes interpofi- tos fupra foramina earum , quae funt in fun- dis. Ita de fupernis in modiolis emboli masculi, torno politi &: oleo fuba^li , conclufique regulis &: veftibus convolvuntur, qui ultro citroque frequenti motu prementes aerem , qui erit ibi, cum aqua axibus obturantibus foramina, cotrunt & extrudunt inflando prelfionibus per fiftularum nares aquam in catinum , e quo recipiens pe- nula fpiritus exprimit per fiftulam in altitudi- iiem : &: ita ex inferiore loco caftello colloca- to , ad faliendum aqua fubminiflratur. Nec ta- men haec fola ratio Ctefibii fertur exquifita; fed etiam plures &: variis generibus aliae , quae ab eo liquore preflionibus coafto fpiritu , efter- re a natura mutuatos efledus oftenduntur : uti merularum , quae motu voces edunt, atque engibata , quae bibentia tandem movent figilla, ceteraque, quae deleclationibus oculorum &au- rium fenfus eblandiuntur : e quibus quae maxi- me utilia & neceffaria iudicavi, felegi, 8c in priore volumine de horologiis, in lioc deexpreffionibus aquae dicendum putavi. Reliqua, quae non funt ad necelTitatem, fed ad deliciarum voluptatem, qui cupidiores erunt eius fubtilitatis, ex ipfms Ctcfibii commentariis poterunt invenire.
C A P U T XIII.
De Hydraulicis.
De HydrauUcis auteui quas habeant ratioci-
V 2
3o8 M. VITRUVII POLLIONIS
nationes, quam brevifTime proximeque attin- gere potero , & fcriptura confequi, non praeter- mittam. De materia compa<ila bafi , arca in ea ex aere fabricata collocatur. Supra bafim eri- guntur regulae dextra ac fmiftra fcalari forma compa^ae , quibus includuntur aerei modioli fundulis ambulatilibus ex toruo fubtiliter fub- aftis, habentibus fixos in medio ferreos anco- nes , & verticulis cum ve<ilibus coniunftos , pel- libusque lanatis involutos. Item in fumma pla- nitia foramina circiter digitorum ternum , qui- bus foraminibus proxime in verticulis coUocati aerei delphini, pendentia habentes catenis cym- bala ex ore , infra foramina modiolorum chala- ta intra arcam, quo loci aqua fuftinetur. Ineft in id genus uti infundibnlum inverfum, quod fubter taxilli alti circiter digitorum ternum» fup- pofiti librant fpatium imum , ima inter labra pnigeos Sc arcae fundum. Supra autem cervi- culam eius coagmentata arcula fuftinet caput machinae , quae Graece zxycov ixov(7i>io^ appellatur : in cuius longitudine canales , fi tetrachordos eft, fiunt quatuor ; fi hexachordos , fex ; fi 06I0- chordos , odlo. Singulis autem canalibus fingu- la epiftomia funt, inclufa manubriis ferreis, colf locata : quae manubria cum torquentur , ex ar- ca patefaciunt nares in canales. Ex canalibus autem canon habet ordinata in transverfo fora- mina, refpondentia in naribus, quae funt iu tabula fumma, quae tabula Graece Ttivo!.^ dici- tur. luter tabuiam & cauona regulae funt inter-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 309
pofitae, ad eundem modum foratae & oleo fub- aftae, ut faciliter impellantur , & rurfus intror- fus reducantur , quae ohturant ea foramina, pleuritidesque appellantiir, quarum itus & red- itus , alias obturat, alias aperit terebpationes. Hae regulae habent ferrea choragia fixa & iun- £la cum pinnis , quarum pinnarum ta£lus mo* tiones efficit regularum. Continentur fupra tabu» lam foramina, quae ex canaHbus habeut egref- fiim fpiritus. Reguhs funt annuli agglutinati > quibus lingulae omnium includiuitur organo- lum. E modiolis autem fiflulae funt continen- ter coniunftae pnigei cervicibus, pertingentes- que ad nares, quae furit in arcula, in quibus axes funt ex torno fuba^H^i & ibi collocati, qui , cum recipit arcula animam, fpiritum non pa- tientur obturantes foramina rurfus redire. Ita cum ve6les extolluntur, ancones deducunt fun- dos modiQlorum ad imum. Delphiiiiquey qui funt in verticuhs inchifi , chalantes iu eos cym- bala , aere implent Ipatia modiolorum ,, atque ancones, extollentes fundos intra modiolos ve- hementi pulfus creliritate, & obturante& fora- mina cyrnbahs fuperiora, aera qui ell ibi elau- lus , preflionibus coailiun , in fiilulas cogunt , per quas in pnigea concvurit, & per cius cervi- ces in arcam : motione vero- ve^lium velicmen- tiore fpiritus frequens compreflus epiftomiorum apertuiis influit , 8c replet anima canales. Itaque cum pinnac manibus tadae propellunt ^" ledu- cunt continenter regulas, alternis obturando
V3
3IO M. VITRUVII POLLIONIS
foramina , alternis aperiundo, ex muficis arti- bus multiplicibus modulorum varietatibus fo- nantes excitant voces. Quantum potui niti, ut obfcura res per fcripturam dilucide pronuntia- retur, contendi. Sed haec non eft facilis ratio , neque omnibus expedita ad intelligendum, prae« ter eos, qui in his generibus habent exercitatio- nem. Quod fi c|ui parum intellexerint e fcri- ptis, cum ipfam rem cognofcent, profe6lo in- venient curiofe & lubtiliter omnia ordinata.
C A P U T XIV.
Qua ratione rhecla vel navi vedi^ pera^um itsr dimetiamur.
Transferatur nunc cogitatus fcripturae ad rationem non inutilem , fed fumma folertia a maioribus traditam : qua in via rheda fedentes vel mari navigantes , icire poffimus quot mil- lia numero itineris fecerimus. Hoc autem erit fic, Rotae, cjuae erunt in rheda , fint latae per niediam diametron pedum quaternum, ut cura finitum locum habeat in fe rota, ab eoque in- cipiat progrediens in folo viae facere verfatio- nem , perveniendo ad eam finitionem , a qua coeperit verfari , certum modum fpatii habeat pera(flum pedum xii. s. His ita praeparatis, tunc in rotae modiolo ad partem interiorem , tym- panum flabiliter includatur, habens extra fron- tem iuae rotundationis exflantem denticulum nnum. Jnfuper autem ad capfum rhedae locu- lamentum firmiter figatur, habens tympanum
DE ARCHITECTURA LIB. X. 311
verfatile in cultra collocatum , 2c in axicula conclnfum. In cuius tympani frontem denticuli perficiantur aeqnaliter divifi, numero quadrin- genti , convenientes denticulo tympani inferio- ris. Praeterea fuperiori tympano ad latus figa- tur alter denticulus prominens extra dentes, Snper autem tertiura tympanum planum eadem ratione dentatum inclufum in alterum locula- mentum collocetiir , corivenientibus dentibus denticulo, qui in fecundi tympani latere fuerit fixus : in eoque tympano foramina fiant , quan- tum diurni itineris milliariorum numero cum rheda pofTit exiii ; minus plnsve rera nihil im-» pedit : ^ in his foraminihus omnibus calculi ra- tundi collocentur, inque eius tympani theca (fi- ve id loculamcntum eft) fiat foramen , unum^ habens canaliculum , quacalculi qui in eo tym- pano impofiti fuerint, cum ad eum locum ve- iierint, in rhedae capfum Sc ras aeneum, quoci' erit lu})pofitum , finguli cadere poffint. Ita currt rota progrediens fecum agat tympanum imum, ^ denticulum eius lingulis verfationibus , tym- pani fuperioris denticulos impuHu cogat prae- terire, efficiet, ut cum qiutcrcenties imum ver- fatum fuerit, fuperius tympanum femel circumi- agatur, 2c denticulus , qui efl ad latu^s eius fi- xus, unum denticulum tympani piani produ- cat. Cum ergo quadringentenis verfationibus- imi tympani , fomel fuperius verfabitur, pro- greffus cfficiet fpatia pedura millia quinque, kt eft palfus mille. Ex eo quot calculi deciderin€j
V4
312 M. VITRLTVII POLLTONIS
fonando fingula millia exifle monebunt. Nume» rns vero calculonim ex imo colledus , fumma diurni milliariorum itineris numerum indicabit. Navigationibus vero , fimiliter paucis rebus com- mutatis , eadem ratione efficiuntur. Namque traiicitur per latera parietum axis , habens extra navem prominentia capita , in quae includun- tur rotae diametro pedum quaternum , haben- tes circa frontes affixas pinnas aquam tangentes. Item medius axis in media navi habet tympa- num, cum uno denticulo exftanti extra fuam lotunditatem. Ad eum locum collocatur locu- lamentum , habens incluium in fe tympanum , peraequatis dentibus quadringentis convenien- tibus denticulo tympani , quod eft in axe in- clulum : praeterea ad latus affixum exftantem extra rorunditatem alterum dentem. Unum in- fuper in altero loculamento cum eo confixo , inclufum tympanum planum ad eundem mo- dum dentatum , quibus dentibus denticulus , qui eft ad latus iixus tympano , quod eft in cul- tro collocatum , in eos dentes cjui funt plani tympani , fingulis verfationibus fmgulos dentes impellendo in orbem, planum tympanum ver- fet. In plano autem tympario foramina fiant , in quibus foraminibus collocabuntur calculi ro- tundi. In theca eius tympani (five loculamen- tum eft) unum foramen excavetur , habens ca- naliculum, qua calculus Uberatus ab obftantia , cum ceciderit in vas aereum , fonitum fignifi- cet. Ita na.vis cum habuerit impetum aut re-
DE ARCHITECTURA LIB. X. 315
morum, aut ventorum flatu, pinnae, quae erunt in rotis, tangentes aquam adverfam , vehemen- ti retrorfus impuKu coaftae , verfabunt rotas. Eae autem involvendo fe agent axem , axis ve- ro tympanum : cuius dens circuma6lus, fmgulis verfationibus lingulos fecundi tympani dentes impellendo, modicas efficit circuitiones. Ita cum quatercenties ab pinnis rotae fuerint verfatae , femel tympanum planum circijmagent impulfu dentis, qui ad latus efl fixus tympani in cul- tro. Igitur circuitio tympani plani, quotiescun- que ad foramen perducet c.alculos, emittet pec canaliculum. Ita & fonitii & numero indicabit milliaria ipatia navigationis. Quae pacatis Sc fme metu temporibus , ad utilitatem 2c deleftatio- nem paranda , quemadmodum debeant fieri ^ peregiife videor.
C A P U T X V.
De catapultarum (b- fcorpionum rationihus.
Nunc vero quae ad praefidia periculi , & ne- ceflitatem falutis fuut inventa, id eft, icorpio- Jium , catapultarum , & baliihirum rationes , qui- bus fymmetriis comparari poilint , exponam. Omnes proportiones eorum organorum ratioci- nuntur ex propoiita fagittae longitudiue, quam id organum mittere debet : eiusque nonae partis fit foraminum in capitulis maguitudo , per quae tenduntur nervi torti , qui brachia continere ca- tapukarum debeut. Eorum autem fbraminum capituli fic dcformatur altitudo & latitudo. Ta-
314 M. VITRUVII POLLIONIS
bulae, quae funt in fummo & in imo capituli, parallelique vocantur , fiant crafFitudine unius foraminis, latitudine unius 8c eius dodrantis : in extremis , foraminis unius 8c S. Paraftatae dextra ac fniiflra , praeter cardines , altae foraminum quatuor , craflae foraminum quinum : cardines foraminis S 9. A foramine ad medianam parafta- tam item foraminis S g. Latitudo paraftados me- diae unius foraminis Sc eius i. L. crafTitudo fora- minis unius. Intervallum ubi fasitta collocatur in media paraftade foraminis partis qiiartae. An- guli quatuor, qui funt circa in lateribus & fron- tibus, laminis ferreis aut ftilis aereis&: clavis con- figantur. Canaliculi (qui Graece a-Tpt^ dicitur) longitudo foraminum xix. Regularum , quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac fi- niftra canalem figuntur, foraminum xix altitu- do, foramiiiis unius, 8c crafTitudo : Sc afTiguntur regulae duae , in quas inditur fucula , liabens lon- gitudinem foraminum trium , latitudinem dimi- dium foraminis: crafTitudo bucculae quae affigi- tur, vocitatur camillum , feu quemadmodum non- iiulli, loculamentum fecuriclatis cardinibus fi- xum foraminis i. Altitudo foraminis S. Bucculae londtudo^k foraminum '• • • craflitudo bucculae
O * • • •
foraminum ix. Epitoxidos longitudo foraminurn S — r-. craflitudo —— . Item chelo (five manucla dicitur ) longitudo foraminum iii. latitudo & craflitudo s -r-. Canalis fundi longitudo fora- minum xvi, crafTitudo foraminis ^ latitudo s -i-. Columella & bafts in folo foraminum odo.
DE ARCHITECTURA' LIB. X. 315
latitudo in pliiithicie, m qua flatuitur columella, foraminis s -',-. cralTitudo FZ. columellae longitu- do ad cardinem, foraminum xii. >f: latitudo,fo- ramiuis s H-- crafTitudo u g. Eius capreoli tres, quorum longitudo foraminum ix. latitudo dimi- dium foraminis \ | | crafTitudo z. cardinis longi- tudinis foraminis >|< columellae capitis longitu- do I. s. K. anteftxa latitudo foraminis a. S. >fc g. crafFitudo i. poflerior minor columna, quaeGrae- ce dicitur ocyri[3iXffig , foraminum o6io, latitudo foraminis s. I. craffitudinis F z. fubiefto fora- minum xii. latitudinis Sc craHitudinis eiusdem, cuius minor columna illa. Supra minorem co- lumnam chelonium five pulvinus dicitur, fora- minum 11. S. >}c altitudinis 11. S. "{c latitudinis S.l -:-. carcliebi fucularum foraminum il. S. l. :;|< craditudo foraminls s.ii >|< latitudo i. s. trans- verfariis cum cardinibus lonfritudo foraminum X. ^ latitudo i. S. >{< decem ik craflitudo , bra- chii longitudo i. S. foraminum Vii. craffitudo ab radice foraminis F z. in fummo foraminis, u z. curvaturae foraminum 06I0. Haec iis proportioni- bus, aut adieiiionibus, aut detra<ilionibus com- parantur. Nam fi capitula altiora , qnam erit latitudo, fa6la fuerint(quae anatona dicuntur) de brachiis demetur, ut quo mollior efl tonus, propter altitu(hnem capituli , brachii brevitas faciat plagam vehementiorcm. Si miuus altum capitulum fucrit ( quod catatoniim dicitur ) propter vehementiam , brachia paulo longiora conlljtuentur , uti tacile ducantur. Namq^uc
3i6 M. VITRUVII POLLIONIS
qnemadmodum veiflis, cum efl longitudine pe- dum quatuor, quod onus quatuor hominibus extollitur, is, fi eft peduni o6lo, a duobus ele- vatur: eodem modo brachia , quo longiora funt, mollius, quo breviora , durius ducuntur.
C A P U T X V I.
De halijiarum ratiombus.
Catapultarum rationes , ex quibus membris & portionibus componantur, dixi. Baliftarum autem rationes variae funt & difterentes, unius effeftus caufa comparatae. Ahae enim veclibus & fuculis , nonnullae polyfpaftis , aliae ergatis , quaedam etiam tympanorum torquentur ratio- nibus. Sed tamen nuUa balifta perftcitur, nili ad propofitam magnitudinem ponderis faxi, quod id organum mittere debet. Igitur de ra- tione earum non eft omnibus expeditum, nifi qui arithmeticis rationibus numeros & multipli- cationes habent notas. Namque fiunt in capiti- bus foramina , per quorum fpatia contendun- tur, capillo maxime muliebri, vel nei~vo, fu- nes, qui magnitudine ponderis lapidis, quem debet ea balifta mittere , ex ratione gravitatis proportione fumuntur , quemadmodum cata- pultis de longitudinibus fagittarum. Itaque ut etiam qui geometriae arithmeticaec^ue rationes non noverint, habeant expeditum , ne in peri- culo bellico cogitationibus detineantur 5 quae ipfe facJendo certa cognovi , quaeque ex parte accepi a praeceptoribus finita 3 exponam : 8c
DE ARCHITECTURA LIB. X. 317
quibus rebus Graecorum penfiones ad modulos habeant rationem , ad eam ut etiam noftris pon- deribus refpondeant, tradam explicata.
C A P U T XVII.
De balijlarum proportionihus^ Nam quae balifta duapondo faxum mittere debet , foramen erit in eius capitulo digitorum V. fi pondo quatuor, digitorum vi. Sc digito- rum VII. >}c decem pondo, digitorum Vlil. >{< viginti pondo, digitorum X. >j< quadraginta pon- do, digitorum xii. S. K. fexaginta pondo, di- gitorum Xlil. & digiti oftava parte >|< oftuagin- ta pondo, digitorum xv. >{< centum viginti pon- do, pedis l. S. 8c fesquidiglti >|< centum &: lexa- gintapondo, pedum 11. >|< centum 8c o6luagin- ta pondo , pedum il. 'k. digitorum v. ducenta pondo, pedum 11. & digitorum VI. ducenta de- cem pondo, pedum li. 'k. digitorum Vii. \ • \ CGL. pondo XI. s. Cum ergo foraminis , quod Graece Trepirpi^rov appellatur , magnitudo fuerit inftituta, defcribatur fcutula , cuius longitudo foraminum ii. F z. latltudo , duo Sc fextae partis. Dividatur dimidium lineae defcriptae, &: cum divifum erit , contrahantur extremae partes eius formae , ut obliquam deformationem habeat longitudinis fextam partem, latitudinis, ubi eft verf ura , quartam partem. in qua parte autem eft curvatura , in quibus procurrunt cacumiua angulorum , & fi>ramina convertuutur, & con- tra^lura latitudinis , redeaut iutrorius fexta par-
3i8 M. VITRUVII POLLIONIS
te. Foramen autem oblongius fit tanto , quantam epifchis habet craflitudinem. Cum deformatum fuerit , circum laevigentur extrema , ut habeat curvaturam moliiter circuma6lam >{< craffitudo eius foraminis s r. conftituantur modioli forami- num II -i-. latitudo isg • '- ' craffitudo prae- terquam quod in foramine indirur foraminis S l- ad extremum autem latitudo foraminis ir. pa- raftatarum longitudo foraminum vsr. curvatura foraminis pars dimidia, craffitudo foraminis U. 8c partis LX. Adiicitur autem ad mediam latitudi- r.em , quantum eft prope foramen fa£lum in de- fcriptione 5 latitudine 8c craffitudine foraminis V. altitudo parte Jiii. regulae, quae eft in menfa lon- gitudo foraminum viii. Latitudo & craffitudo di- midium foraminis cardinis , ii z ; J | crafTitudo foraminis i gg :;|< curvatura regulae r. 5 k. ex- terioris regulae latitudo & crafTitudo tantun- dem , longitudo quam dederit ipfa verfura de- formationis Sc paraflatae latitudo , ad fuam cur- vaturam K. Superiores autem regulae aequales erunt inferioribus K. menfae transverfarii forami- nis UUK. climacidos fcapi longitudo foraminum Xiil j j *. craffitudo III K. Intervallum medium, latitudo foraminis ex parte quarta >|c craflitudo pars o61ava K. climacidos fuperioris pars, quae efl proxima brachiis, quae coniunda efl: men- fae, tota longitudine dividatur in partes quin- que. Ex his dentur duae partes ei membro , quod Graeci ;^'^A3y vocant >|< latitudo r. crafFi- tudo 9 ^ loHgitudo foramiuum iii. k femis K.
DE ARCHITECTURA LIB. X. 319
exflantia cheles foraminis s. plinthigonatos fo- raminis ^. & ficilicus. Quod autem efl ad axo- na, quod appellatur frons transverfarius , fora- minum trium >|< interiorum regularum latitudo foraminis r. cralTitudo § k. cheloni replum , quod eft operimentum , fecuriculae includitur X. fcapos climacidos latitudo z 5. crafTitudo fo- raminum xii k. crafTitudo quadrati, quod eft ad climacida foraminis F 5. in extremis k. ro- tundi autem axis diametros aequaliter erit che- les. Ad claviculas autem S. minus parte fexta- decima k. Anteridion londtudo foraminum F III 9. latitudo in imo foraminis r ^f: in fummo craffitudo z k. Bafis quae appellatur i^rx^xpx longi- tudo foraminum • ' ." antebafis foraminum iill l \ I utriusque craflitudo ^ latitudo , fora- minis '• * '•. Compingitur autem dimidia altitu- dinis k. cohmTua, latitudo &: craflitudo IS. alti- tudo autem non habet foraminis proportionem, fed erit quod opus erit ad ufum brachii • ] • longitudo foraminum VI • • | crafTitudo in radi- ce foraminis in extremis F. De bahflis & catapultis fymmetrias, quas maxime expeditas putavi, ex- pofui. Quemadmodum autem contentionibus eac temperentur , e nervo capilloque toitis ru- dentibus, c[uantum comprehendere fcriptis po- tuero, non praetermittam.
320 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T XVIIL
^De catapidtarum halijlarumi^ue contentionihus ^ ^ temperaturis.
Sumuntur tigna amplifTima longitudine, fu- pra figuntur cheloniae, in quibus includuntur fuculae. Per media autem fpatia tignorum in- lecantur ^ exciduntur formae , in quibus ex- cifionibus includuntur capitula catapultarum , cuneisque diftinentur, ne in contentionibus mo- veantur. Tum vero modioli aerei in ea capi- tula includuntur , & in eos cuneoli ferrei , quos l3-«r;i;/^a? Graeci vocant , collocantur. Deinde an- fae rudentum induntur per foramina capitiilo- rum, &: in alteram partem traiiciantur : deinde in fuculas coniiciuntur, involvunturque ve6li- bus, uti per eas extenti rudentes, cum manibus funtta6li, aequalem in utroque fonitus habeant refponfum. Tunc autem cuneis ad foramina concluduntur , ut non poffint fe remittere. Ita traiefti in alteram partem, eadem ratione, ve- £libus per fuculas extenduntur, donec aequali- ter fonent. Ita cuneorum conchifionihus ad fo- nitum muficis auditionibus catapultae tempe- rantur.
C A P U T X I X.
De oppugnatoriis rehus.
De his rebus quae potui dixi : reftat mihi de oppugnatoriis rebus , quemadmodum machina- tionibus & duces vi6lores, k, civitates defenfae
DE ARCHITECTURA LIB. X. 321
efTe pofTint. Primum ad oppugnationes aries fic inventus memoratur efle. Carthagini^ifes ad Ga- des oppugnandas caflra pofuerunt : cum autem caflellum ante cepifTent, id demoliri funt cona- ti : poileaquam non habuerunt ad demolitionem ferramenta, fumpferunt tignum, idque manibus fuftinentes , capiteque eius fummum murum continenter pulfantes , fummos lapiduni ordi-. nes deiiciebant , &C ita gradatim ex ordine totam communitionem diffipaverunt. Poftea quidarri faber Tyrius , nomine Pephasmenos, hac ratio- ne & inventione induclus, malo flatuto, ex eo alterum transverfum uti trutinam fuspendit : 8c leducendo & impellendo vehementibus plagis deiecit Gaditanorum murum. Cetras autem Chal- cedonius de materia primum bafim fuhieclis ro- tis fccit , fupraque compegit arreclariis 8c iucris varas : & in his fuspendit arietem, coriisque bu- buHs texit, uti tutiores effent qui in ea machi- natione ad pulfandum murum elfent coilocati. Id autem , quod tardos conatus habuerat, teftu- dinemarietariam appellare cgepit. His tunc pri- mis gradibus pofitis ad id genus machinationis , poflea cum Philippus Amyntae fihus Cyzantium oppugnarct, Polydus Theflalus pluribus gene- ribus & facifioribus expficavit , a quo receperunt docliinam Diades K:Chaereas, qui cum Alexan- tiro militaverunt. Itaque Diades fcriptis fuis oftendit fe invenifle turres ambnlatorias, quas etiam diflblutas in exercitu circumfc-rre f(;Iebat : praeterea terobram , & alcendentem machinam, Vitruvius. X
322 M. VITRUVII POLLIONIS
qua ad murum plano pede transitus elTe pofTet, Sc etiam corvum demolitorem , quem nonnulU gruem appellant. Non minus utebatur ariete fub- rotato, cuius rationes fcriptas reliquit. Turrem autem minimam ait oportere fieri ne minus al- tam cubitorum LX. latitudinem xvil. Contra- ^uram autem lummam imae partis quintam. Arreftaria in turris imo dodrantalia, in fummo femipedalia. Fieri autem ait oportere eam tur- rem tabulatorum decem, fmgulis partibus in ea feneftratis. Maiorem vero turrem altam cubito- rum cxx. latam cubitorum xxiii. s. >j< contra- fturam item fnmmam quinta parte >f: arrecia- ria pedalia in imo , in fummo femipedalia, Hanc magnitudinem turris faciebat tabnlatorum XX. cum haberent fmjrula tabulata circuitionem cu- bitorum ternum : tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga effent tutae. Teftudinis arie- tariae comparatio eadem ratione perficiebalur. Habuerat autem intervallum cubitorum XXX. altitudinem praeter fa(\igium xvi. Faftigii au- tem altitudo ab flrato ad fummum, cubita vii. Exibat autem in altum , & fupra medium tecti fafligium turricula lata non minus cubita xii. 8c fupra extoUebatur altitudine quatuor tabulato- rum : in qua tabulato fummo ftatuebantur fcor- piones & catapultae, in inferioribus congere- batur magna aquae multitudo , ad exflinguen- dum , fi qua vis ignis immitteretur. Conffitue- batur autem in ea arietaria machina, quae Grae- fe Kpicoixy, dicitur , iii qua coliocabatur torus
DE ARCHITECTURA LIB. X. 323
perfe£Ius m torno , \n quo infuper conflitutus aries, rudentium du6lionibus 8c redu6lionibus , efficiebat magnos operis effe61us ; tegebatur au- tem is coriis crudis quemadmodum turris. De terebra has explicuit fcriptis rationes. Ipfam ma- chinam uti tefludinem in medio habentem col- locatum in orthoftatiscanalem faciebat, cjuemad- inodum in catapultis aut bahftis fieri folet, lon- gitudine cubitorum L. altitudine cubiti , in quo conftituebatur transverfa fucida. In capite autem dextra ac fmiftra trochleae duae , per quas mo- vebatur quod inerat in eo canali capite ferrato tignum. Sub eo autem ipfo canali inclufi toii crebriter celeriores 8c vehementiores efhciebant eius modus. Supra autem id tignum,quod ini« bi erat , arcus agcbantur ad tegendum canalem, uti fuflinerent corium crudum, quo ea machi- iia erat involuta. De corace nihil putavit fcri- bendimi , quod animadverteret eam machinam nullam habere virtutem. De acceflu , qui hiiSddpx Graece dicitur, & de marinis machinationibus, quae per navim aditus habere poffent, fcribere fe tantum poUicitum effe vehementer animad- verti , neque rationes earum eum expUcuiffe. Quae funt ab Diade de machinis fcripta, qui- bus hnt comparationibus, expofui. Nunc quem- admodum a praeceptoribus accepi, & utilia mi- lii videntur, exponam.
X
324 M. VITRUVII POLLIONIS
C A P U T X X.
Be tejludine ad congeflionem fojfarum paranda. T^ftudo , quae ad congeftionem folTarum paratur, eaque etiam accelTus ad murum poteft habere , fic erit facienda. Bafis compingatur , quae Graece hszd^x dicitur , quadrata, habens quoquoverfus latera fingula pedumXXV. & trans- verfaria quatuor. Haec autem contineantur ab alteris duobus crafFis F. s. latis S. diflent autem transverfaria inter fe circiter pede & s. fuppo- nanturque in fmgulis intervallis eorum arbuscu- lae , quae Graece dfx,oc^6;Tchg dicuntur, in quibus verfantur rotarum axes conclufi laminis ferreis. Eaeque arbusculae ita fmt temperatae, ut ha- beant cardires & foramina , quo ve^es traie6li verfationes earum expediant, uti ante & poft , & ad dextrum feu fmiftrum latus, five oblique ad angulos opus fuerit, ad id per arbusculas verfati progredi poffint. Collocentur autem in- fuper bafim tigna duo , in utramque partem pro- ie£la pedes fenos , quorura circa proie61uras ft- gantur altera proieda duo tigna ante frontes pedes VII. craffa Sclata , uti in bafi f»mt fcripta. Infuper hanc compa<Slionem erigantur poftes compa6liles, praeter cardines pedum. ix. craffi- tudine quoquoverfus palmipedales , intervalla habentes inter fe fesquipedis. Eae conchidantut fuperne intercardinatis trabibus. Supra trabes collocentur capreoU cardinibus alius in alium concUifi , in altitudine excitati pedes ix. Supra
DE ARCHITECTURA LIR X. 325
capreolos coUocetiir quadratum tignum , quo capreoli coniungantur. Ipfi autem laterariis eir- ca fixis contineantur , teganturque tabulis ma- xime palmeis; fi non , ex cetera materia, quae maxime habere poted virtutem, praeter pinum aut alnum. Haec enim funt fragilia, & faciliter lecipiunt ignem. Circum tabulata collocentur crates ex tenuibus virgis creberrime textis, ma- ximeque recentibus percrudis coriis duplicibus confutis, fartis alga, aut paleis in aceto macera- tis : circa tegatur machina tota. Ita ab his reii- cientur plagae balifbrum , &c impetus incen- diorum.
CAPUT XX T
De aliis tejludinibus.
Efl autem 8c aliud genus tefliidini&, quod re- liqria omnia habet quemadmodum quae fupra fcripta funt , praeter capreolos : fed habet circa phiteum & pinnas ex tabulis, & fuperne fub- grundas proclinatas , fupraque tabulis 8c coriis fnmiter fixis continentur. Infuper vero argilla Gum capillo fubacfb , ad eam crciilitudinem in- ducatur, ut ignis omnino non pofTit ei machi- nae noccre. Pollunt autem , fi opus fuerit, eae machinae ex 06I0 rotis effe, fi ad loci uaturam ita opus fuerit temperare. Quae autem. tefiudi- nes ad fodiendum comparantiu", op-jytg Graece dicuntur. Cctera omnia habent, uti fupra fcri- •ptum efl. Frontes autem earum fmnt, quemad- modum anguli trigonorum, uti a muro tela.
3i6 M. VITRUVII POLLIONIS
cum in eas mittantur, non planis frontibus exci- piant plagas , fed ab lateribus labentes , fine pe- riculo fodientes, qui intus funt tueantur. Non mihi etiam videtur effe alienum de teftudine, quam Agetor Byzantius fecit, quibus rationibus fit fa6la, exponere. Fuerat enim eius bafis lon- gitudo pedum LX , latitudo xviii. Arre6iaria, quae fupra compa61ionem erant quatuor collo- cata, ex binis tignis fuerant compa^ta, in altitu- dinibus fmgulorum, pedum xxxvi. craffitudi- ne palmipedali , latitudine fesquipedali. Bafis eius habuerat rotas odo, quibus agebatur. Fue- rat autem earum altitudo pedum VI. s -r, craf- fitudo pedum trium, ita fabricalae triplici ma- teria , alternis fe contra lubfcudibus inter fe co- a2;mentatae, laminiscjue ferreis ex frlgido du6lis alligatae. Hae in arbusculis , five hamaxopodes dicantur, habuerant verfationes. Ira fupra tran- ftrorum planitiem, quae fupra bafim fuerat, po- ftes erant erecli pedum xviil -:-, latitudinis S. — •-, crafTitudinis FZ, difiantes inter fe i s. -^, fupra eos trabes circumchjfae continebant totam compaftionem •' • • latae pedem i. -r-, craffae S, -i- , fupra eam capreoh extollebantur altitu- dine pedum xii. Supra capreolos tignum collo- catum coniungebat capreolornm compa£liones. Item fixa habuerant lateraria in transverfo , qui- bus infuper contabulatio circumdata contegebat inferiora- Habuerat autem mediam contabulatio- nem fupra trabiculas, ubi fcorpiones & catapul- tae collocabantur. Eriszebantur & arredaria duo
o
DE ARCHITECTURA LIB. X. 327
Compa^ta pedum xxxv ^ craflitudine fesqui- pedali ^ latitudine pedum il. coniunda capi- tibus transverfario cardinato tigno, & altero me- diano inter duos fcapos cardinato, Sc laminis fer- reis religato : quo infuper coUocata erat alter- nis materies inter fcapos ^ transverfarium tra- iefta , cheloniis Sc anconibus lirmiter inclufa. Iii ea materia fuerunt ex torno fafti axiculi duo , e quibus funes alligati retinebant arietem. Su- pra caput eorum , qui continebant arietem , col- locatum erat pluteum , turriculae limilitudine ornatum , uti fme periculo duo milites tuto flantes profpicere poffent , & renuntiare , quas res adverfarii eonarentur. Aries autem eius ha- buerat longitudinem pedum civ * * - latitu- dine in imo palmipedali •* ' • craflitudine pe- dali I ] • contraftum a capite in latitudi-
ne pes i •] | • craflitudine S —. Is autem
aries habuerat de ferro duro roflrum, ita uti naves longae folent habere : & ex iplo roftro la- minae ferreae quatuor circiter peduni xv fixae fueraut in materia. A capite autem ad imam calcem tigni, contenti fuerunt funes quatuor^ crafTitudine digitorum o£lo, ita reliaati quera- admodum navis malus a puppi ad proram cort- linetur; eique funes praecindoriis transvevfis erant religati , habentes inter fe palmipedalia fpatia. Infuper coriis crudis totus aries erat in- volutus. Ex quibus aiitem fuuibus pendebant eorum capita, fiierant ex ferro fa(llae quadru- plices catenae, k ipfae coiiis crudis erant in-
X4
328 M. VITRUVn POLLIONIS^
volutae. Item habuerat proie^luram. ex tabulii arte compaclam Sc confixam rudentibus maio- ribus extentis, per quarum afperitates non la- bentibus pedibus faciliter ad murum pervenie- batur. Atque ea machina fex modis moveba- tur , progreffu , item latere dextra ac fmiftra ; porredlione non minus in altitudinem extolle- batur , 8c in imum incHnatione demittebatur. Erigebatur auiem machina in altitudinem ad disiiciendum murum circiter pedes c. Item a latere dextra ac fmiftra procurrendo , perftrin- gebat non minus pedes c. Gubernabant eam homines c , habentem pondus talentum qua- tuor millium , quod fit ccccLXXX pondo.
CAPUT X X I L
De repugnatoriis i (hr totius operis peroratio.
De fcorpionibus & catapuhis 8: bahflis, etiam- que tefludinibus ^ turribus, quae maxime mi- hi videbantur idonea , &: a quibus effent inven- ta, & quemadmodum fieri deberent, expUcui, Scalarum autem &carchefiorum, 8c eorum, quo- rum rationes funt imbeciUiores, non neceffe ha- bui fcribere. Haec etiam miHtes per fe fblent facere , neque ea ipfa omnibus locis, neque eis- dem rationibus polfunt ufilia effe, quod diffe- rentes funt munitiones munitionibus , nationum- que fortitudines. Namque alia ratione ad auda- ces 8c temerarios, aha ad dihgentes, aUter ad timidos machinationes debent comparari. Ita- que his praefcriptionibus fi quis attendere vo-
DE ARCHITECTURA LTB. X. 319
luerlt , ex varletate eorum eligendo , & in unam comparationem conferendo, non indigeblt au- xiljls , fed quascunque res, aut rationibus, aut locis, fi opus fuerit, fme dubitatione poterit expllcare. De repugnatoriis vero non eft fcri- ptis expllcandum : non enim ad noftra fcripta hofles comparant res oppugnatorias , fed machi- nationes eorum ex tempore folerti confiliorum celeritate fnie machinis faepiu? evertuntur. Quod etiam Rhodienfibus memoratur ufu venilTe. Dio gnetus enlm fuerat Rhodius architeftus , & ei de pubUco quotannls certa merces pro artis di- gnitate tribuebatur ad honorem. Eo tempore quidam archite6lus ab Arado , nomine Callias, Rhodum cum veniflet , arroafm fecit , exem- plarque protulit murl , & fupra id machinam Iri carchefio verfatlll conflituit, qua helepollm ad moenia accedentem corrlpuit & transtulit intr.i miirum. Hoc exempbr Rhodii cum vidiffent , admiratl ademerunt Diogneto quod fuerat ei quotannis conflltutum, 8c eum honorem ad Cal- liam transtulerunt. Interea rex Demetrlus , qui propter auimi pertinaciam Poliorcetes eft appel- latus, contra Rhodum bellum comparando, Epi- machum Athenienfem nobllem architeftum fe- cum adduxit. Is uutem comparavit lielepoUm fumptibus immauibus, induftria laboreque fum- mo, cuius altitudo fuerat pedimi CXXV, latitu- do pedum LX. Ita eam ciliciis & coriis crudis coufirmavit, ut poffet patl plagam lapidis bali- fta immifli pondo cccLX. Ipfa autem macliina
330 M. VITRUVII POLLIONIS
fuerat millla pondo ccclx. Cum autem CallbS rogaretur a Rhodiis , ut contra eam helepolim machinam pararet , 8c illam (uti polHcitus erat) transferret intra murum , negavit poffe. Non enim omnia eisdem rationibus agi poffunt : fed funt aliqua, quae exemplaribus non magnis , fimiliter magna fa6la habent effe6lus ; alia au- tem exemplaria non poffunt habere , fed per fe conftituuntur. Nonnulla vero funt , quae in exemplaribus videntur verifimiHa, cum autem crefcere coeperunt , dilabuntur , ut etiam pof-» fumus hinc animum advertere. Terebratur te- rebra foramen femidigitale , digitale , fesquidi- gitale : fi eadem ratione voluerimus palmare fa- cere, non habet explicationem ; femipedale au- rem maius , ne cogitandum quidem videtur omnino. Sic item quemadmodum in nonnuUis parvis exemplaribus faftum apparet , in non val- de magnis fieri poffe videtur , non tamen eo- dem modo in maioribus id confequi poteft. Haec cum animadvertiffent Rhodii eadem ra- tione decepti , qui iniuriam cnm contumelia Diogneto fecerant, pofteaquam viderunt hoftem pertinaciter infeflum, & machinationem ad ca- piendam urbem comparatam , periculum fervi- tutis metuentes, k nil nifi civitatis vaflitatem exfpe61andam , procubuerunt , Diognetum ro- gantes , ut auxifiaretur patriae. Is primo nega- vit fe fa^lurum : fed polleaquam ingenuae vir* gines & ephebi cum iacerdotibus venerunt ad deprecandum , tunc ell poUicitus his legibus.
DE ARCHITECTURA LIB. X. 331
uti fi eam machinam cepifTet , fiia eflet. His ita conftitutis, qua machina accefTura erat , ea re- gione murum pertudit, & iulTit omnes publice & privatim, qudd quisque hahuifTet aquae, fter- coris, hiti , per eam feneflram per canales pro- gredientes effundere ante murum. Cum ibi ma- gna vis aquae , luti , flercoris , no'5le profufa fuiffet, poflero die helepolis accedens antequam appropinquaret ad murum, in hnmida voragi- ne acta confedit , nec progredi , nec regredi poflea potuit. Itaque Demetrius ciim vidiflet fapientia Diogneti fe deceptum effe , cum claf- fe fua disceffit. Tunc Rhodii Dioizneti folertia liberati bello , publice gratias egerunt , honori- busque omnibus eum & ornamentis exornave- runt. Diognetus autem eam helepohm reduxit in urbem ^ in pubHco collocavit , 8c infcripfit, Diognetus e maniibiis id popido dedit miinus. Ita in repugnatoriis rebus,non tantum machinae, fed etiam maxime confiha funt comparanda. Non minus Cliio , cum fupra naves fambucarum ma- chinas hofles comparaviffent , noffu Chii ter- ram, arenam, lapides proiecerunt in mare ante murum. Ita iUi poflero die cum accedere vo- luiffent , naves fupra aggerationem , quae fuerat fub aqua, federunt, nec ad murum accedere, nec retrorfus le recipere potuerunt : fed ibi mal- leolis confixae incendio lunt conflagratae. Apol- lonia quoque cum circumfideretur, ^ fpecus hofles fodiendo coa;itarent hne fuirncione intra moenia penetrarej id autem cum a fpeculatori-»
332 M. VITRUVII POLLIONIS
bus effet Apolloniatibus renuntiatum , perturba- ti nuntio, propter timorem confiliis indigentes, anirnis deficiebant, quod neque tempus, neque certum locum fcire poterant , quo emerfum fa- ^uri fuifTent hoftes. Tum vero Trypho Alexan- dnnus, qui ibi fuerat architeilus , intra murum plures fpecus defignavit, Sc fodiendo terram pro- grediebatur extra murum, dumtaxat citra fagitr tae emiffionem , Sc in omnibus vafa aenea fus- pendit. Ex liis in una foffura, quae contra ho- lUum fpecus fuerat , vafa pendentia ad plagas fer* ramentorum fonare coeperunt. Ita ex eo intel- leftum eft, qua regione adverfarii fpecus agentes intra penetrare cogitabant. Sic limitatione co- gnita 5 temperavit ahena aquae ferventis & picis defuperne contra capita hoftium, & ftercorishu- maniScarenae co£lae candentis : dein nod.u per- tudit crebra foramina , & per ea repente perfun- dendo , qui in eo opere fuerunt hofles , omnes necavit. Item Maflilia cum oppugnaretur , & nu- mero fupra xxx fpecus tum agerent, Maffilitani fufpicati, totam quae fuerat ante murum foffam altiore foffura depreflerunt ; ita fpecus omnes exitus in fofiam habuerunt. Ouibus autem locis fofla non potuerat fieri intra murum, barathruni iimpHfhma longitudine & amplitudine , uti pi- fcinam , fecerunt contra eum locum , qua fpe- cus agebantur, eamque e puteis &: e portu im- pleverunt. Itaque cum fpecus effent repente na- ribus apertis, vehemens aquae vis immiffa fup- plantavit fulturas , quique intra fuerunt , &: ab
DE ARCHITECTURA LIB. X. 335
aquae multitudine, Sc ab ruina fpecus , omnes funt opprefTi. Etiam cum agger ad murum con- tra eos compararetur, &: arboribus excifis, eo- que collocatis , locus operibus exaggeraretur ; baliflis ve^n^es ferreos candentes in id mittcndo , totam munitionem coegerunt confiagrare. Te- fludo autem arietaria cum ad murum pulfan- dum accefriffet, demiferunt laqueum, & eo arie- te conflri6lo, per tympanum ergata circumagen- tes , fuspenfo capite eius , non funt paffi tnngi murum. Denique totam machinam candentibus malleolis ^ baliftarum plagis diffipaverunt. Ita hae vi6loria civitates, non machinis, fed contra machinarum rationem , archite6lorum folertia funt hberatae.
Quas potui de machinis expedire rationes pa- cis belhc|ue temporibus , ^ utihflimas putavi , in hoc volumine perfeci. In prioribus vero no- vem , de finguhs generibus Sc partibus compa- ravi, uti totum corpus omnia architeclurae mem- bra in decem voluminibus haberet exphcata.
AN ON YMU S
SCRIPTOR VETUS
DE
ARCHITECTURA
COMPENDIOSISSIME TRACTANS
QUAE
VITRUVIUS
ET CETERI LOCUPLETIUS QUIDEM AC DIFFUSIUS TRADIDERE.
337
ANONYMI
SCRIPTORIS VETERIS
D E
ARCHITECTURA
C O M P E N D I U M.
D,
I.
De prlncipVts anls archueflomcae.
E artis architeftonicae peritia multa oratione Vitru- vius Pollio , aliique auftores fcripfere. Verum , ne lon- ga eorum diflertaque facundia humilioribus ingeniis alie- num faceret ftudium , pauca cx his , mediocri licet fer- mone , privatis ufibus ornare fuit confiUum. Quae par- tes itaque coeli & regiones ventorum fahibres aedificiis videantur, & qua fubtiUtate nocivi flatus avertantur, aditusque ianuarum & lumina feneftris utiliter tribuan- tur, quibusque menfuris aedificiorum membra disponan- tur , quibus fignis tcnuis abundansque aqua inveniatur, aha etiam, quae aedificandi gratia fcire oportet , bre- vi fuccinftaque narratione cognofces. Primo ergo quae principia ad Architefturam pertinere debeant lludiofe attendere convenit. Omnia enim pulchro decore ac ve- nufta utiUtate fieri poterunt, fi ante huius artis pcritus ordo difcatur. Nam architefturae partes funt oSo, quae funt ordinatio, dispofitio, venulVds , menfura , distri- butio, aedificatio, conlocatio , machinario. Ev his Grae- ci , quinque vocabulis, Ihjdium archite6lurae elie do- cuerunt. Nam ordinationem taxim , ac dispofitionem
Y 2
338 ARCHITECTURAE
dlathifim, venuftatem & decorem eurythmtam ^ modulo- rum menfuras fymmetnam , distributionem oeconomum ap- pellaverunt. Ordinatio eft ergo membrorum dispofitio , & conftat ex quantitate , quam Graeci pofotita vocant. Quantitas eft modus fingulorum membrorum univerfo refpondens operi. Dispofitio eft apta rebus conclavium inftitutio , & operis futuri forma, tribus figuris divifa, quae a Graecis idea appellatur. Hae funt ergo tres fi- gurae, Ichnographia, Orthographia , Scenographia. Ich- nographia ert areae , vel foli , & fundamentorum defcri- ptio. Orthographia eft laterum , & ahitudinis exftru- €t\o. Scenographia eft frontis, & totius operis per pi- fturam oftenfio.
I I.
Dt ventis.
Ferunt quidam philofophorum , Eratofthenem mathe- maticis rationibus & geometricis methodis aequinoftiali tempore per gnomonicas umbras orbis terrae fpatia efte metitum ; & fic certos ventorum didicifle flatus. Tene-
re ergo orientem aequinoftialem Favonium..
Septemtrionem. Inter ceteros tamen Androgeus
Cyrenenfis cum VIII. venris orbem terrae regi adfeve- raflet, exempli caufa Athenis turrim marmoream o6to- gonam inftituit , in qua imagines ventorum fculptas contra fuos cuius-que flatus ordinavit; fupraque ipfam turrim metam marmoream pofuit, & Tritonem aeneum collocavit , & ita eft modulatus , ut cum ventus aliquis adfpiraflTet quodam momento in gyro ageretur , & fupra caput eius refifteret; &, dextera manu virgam tenens , ipfum eflTe flantem monftraret. Itaque efle inter Subfo- lanum & Auftrum ad orientem hibernum, Eurum ; in- ter Auftrum & Favonium ad occidentem hibernum, Africum ; inter Favonium & Septemtrionem , Chaurum , quem quidam Corvum vocant ; inter Septemtrionem & Subfolanum , Aquilonem. Hoc modo &; nomina & par*
C O M P E N D I U M. 519
tes & niimeros ventorum fcire coeptum eft. Sed pleri- que XII. venros effe affeverant, ut eft in urbe Roma Triton aeneus, cum totidem thoracibus ventorum, fa- flus ad templi Androgei Cyrenenfis fimilitudinem ; fu- pra caput venri virgam tenens eundem efTe flantem often- dit. Obrervabis ergo ne ianuas aut feneftras contra no- civos flatus facias. Nocivi enim flatus funt ubi aut ni- mis incumbunt aut acerrima frigora faciunt, ut & ho- mines & animalia laedant. Frigorofis ergo regionibus a meridie aut ab occafu hiberno ianuas & feneftras fa- cies; aeftivofis vero a borea & feptemtrione fieri oj"- dinabis.
I I I.
De aqitai inventione.
Quoniam ufibus omnium maxime neceffariae aquae videntur, primo quae genera terrae tenues aut abun- dantes venas emittant, quibus etiam fignis altius de- prefTae inveniantur , quomodo ex fontibus vel puteis ducantur, quae nocivos aut falubres habeant liquores, ftudiofe fcire oportet. Aquae ergo fontanae aut fpon- te perfluunt aut faepe de puteis abundant ; quarum fi tales copiae non erunt, fignis infra fcriptis quaerendae funt. Sub terra capita aquarum & proxima fontibus, altiora puteis , colligenda. Ante Solis itaque ortum in locis , quibus aqua quaeritur, aequaliter in terra pro- cuinbatur, & mento depofito per ea profpiciatur ; mox videbis in quibuscumque locis aqua latebat humores in aere fupra terram crifpantes, & in modum tenuis ne- bulac rorem fpargentes, quod iu ficcis & aridis locis fieri non poteft. Quaerentibus ergo aquam diligentcr erit confiderandum quales terrae fint. Certa enim genera funt in quibus aut abundans aut tenuis aqua nafcatur. In creta tenuis, fed exiiis, ncc oprimi faporis inveni- tur; in fabulone foluto tenuis linioia & infuavis , al- tioribus locis merfa ; in tcrra nigra ftillarum humores
Y 3
340 ARCHITECTURAE
exiles magis , ex hibernis liquoribus collefti , faporis optimi , fpiffis & folidis locis fubfiftentes. Glareae ve- xo mediocres & incertas venas habent , fed egregia fua- vitare. In fabulone masculo , & arena , & carbunculo, certiores &l falubriores & abundantiores funt copiae aquarum. In rubro faxo & copiofae & bonae inveniun- tur. Sed providendum erit , ne inter rimas faxorum , quando fuspenfae funt , decurrant. Sub radicibus mon- tium & in faxis filicibus uberiores , & falubriores , & frigidiores aquae inveniuntur. Campeftribus autem fon- tibus falfae, & graves, & tepidae, & non fuaves crunt. Sed fi fapor bonus invenitur , fcito eas de montibus fub terra venire in medios campos; ibique umbris arborum contefiae praeftabunt montanorum fontium fuavitatem. Signa autem inveftigandae aquae alia huiusmodi inve- nientur. Tenuis iuncus, falix erratica, alnus, vitex, arundo, hedera, alia quoque , quae fme humore nafci ron poffunt. Quando autem in lacunis fmiilia nafcun- tur, facile his credendum non eft. Itaque fic inventio- nes aqiiae probabis. Fodiatur ergo ubi haec figna fue- runt invenra, ne minus in latitudinem pedes III. in al- titudinem pedes V. & circa folis occafum vas plumbeum aut aeneum, mundum intrinfecus, perunftum oleo in imam fofTuram inverfum collocetur; fupraque fofTuram frondibus vel arundinibus miflis terra inducatur. Item alia die aperiatur; & fi fudores aut ftillae in vafe in- veniantur, is locus fine dubitatione aquam habebit. Item fi vas ex creta ficcum non co6lum eadem ratio- ne fuerit , fi is locus aquam habebit , alio die vas hu- more folutum invenietur. Vellus lanae fimiliter in eo loco pofitum , fi tantum humoris collegerit, ut alia die exprimi poffit, magnam copiam aquae locum habere fignificat. Lucerna plena oleo incenfa fi in eodem loco fimiliter adoperta in alia die lucens fuerit inventa, in- dicabit, eum locum aquam habere ; propterea quod omnis calor ad fe trahit humorem. Item in eodem lo-
C O M P E N D I U M. 341
co fi focuffl feceris , & vaporata terra humidum nebu- lofumque fumum fufcitaverit , oftendit locum aquamt habere. Cum haec ita fuerint reperta certis fignis, in altitudinem putei defodiendi erunt , quousque caput aquae inveniatar; aut , fi plura fuerint, in unum col- ligantur. Maxime lamen fub radicibus montium , in re- gione feptemtrionali , figna aquae funt quaerenda. In his enim locis fuaves & falubres & abundantiores in- veniuntur ; quando naturae beneticio a folis curfu fe- parantur, & arborum aut montium umbris velatae fri- gidagratia aeftate , hiberno tepida fuavitate, perfluerint.
I V.
Dt puteorum fojjionibus &• flruEturis.
In puteorum autem fofrionlbus diligenter eft caven- dum , ne fodientibus periculum fiat , quoniam ex terra fulphur, alumen , & bitumen nafcitur ; quaeres, cum in fe convenerint, pelHferos fpiritus emittunt : & prirao occupatis naribus tetro odore reprimunt animas corpo^ ribus; &, fi non inde cito fugerint, celerius moriun- Uir. Hoc autem malum , ubicunque fuerit, hac ratione vitabis. Lucerna accenfa in eum locum demittatur: quae fi ardens remanierit, fine periculo defcendis. Quod fi ereptum ei lumen fuerit, cavendum erit ne in eum lo- cum defcendatur. Sed fi alio loco aqua non invenietur, dcvtra ac finiftra usque ad libramcntum aquae putei fo- diantur ; & per fraituram foramina quafi nares intus in puteum demittantur , qua nocivus foiritus cvaporet. Sed cum aqua inventa fuerit, figninis operibus parie- tes ftruantur ita ne venarum capita excludantur. In fi- gninis autem operibus liaec fervare dcbebis. Pivmo ut arena afpera paretur, & caementun^ de fdice vel lapide tuficio calcisque proxime exflindae duac partes ad quin- que arenae mortario mifceantur. Puteun^ ergo fodere debebis latuni pedibus odo, ut a binis pedibus fhudu-
Y4
34£ ARCHITECTURAE
ra in circuiru furgat , & quatuor cavo relinquat. Srru- fturam vero cum facere coeperis , veftibus ligneis den- fabis, fic ut nitorem frontis non iaedas. Sic enim foli- data ftru^tura adverfus humorem fortior erit. Quod fi limofa aqua fuerit, falem ei mifces, & fua vi acretn faporem mutabit. Sed licet auftores ad quinque partes arenae duas partes calcis mitti docuerint, iisdem men- furis & redivivas , & penfas fieri monftraverint : melius tamen inventum eft ut ad duas partes arenae una cai- cis milceatur, quo pinguior impenfa fortius caementa ligaret. Similiter & in teftaceis operibus facies. Puteum autem cum fodere coeperis , fi terra folida non fuerit , aut arena rubrica aut fabulo fluidus aut exfudans hu- mor foflionem refolvat, tabulas axium direftas fodien- do fubmittes , & eas veftibus ligneis transverfis distine- bis, ne labens terra ruina ponderis periculum fodiemi- bus faciat.
V.
De utuitau aquae prohanJae,
Quoniam ergo ante omnia aquae ufus neceffarius ha- betur, his experimentis utilitas eius probanda erit. Ita- que fi naturaliter fontes pertluent, confiderandum erit prius quales homines & quam falubri corpore circa eos fontes habitent. Itaque fi corporibus valentibus , cruri- bus non vitiofis , coloribus nitidis, non lippieniibus oculis, purgatos falubresque fontes probabis. Quod fi novi fontes, aut putei fofti fuerint, aquam eximes, in vas aeneum nitidum fparges , & fi maculam non fece- rit optime probabilis erit. Mifta etiam in vas aeneum fi deco^la fuerit, & limum vel arenam in fundo non reliquerit, legumen in ea fi cito coquatur, bona erit : non minus fi perlucidi fontes fuerint & fme mufco aut quibusdam inquinamentis, fignum hoc ita falubrcm per- petuamque aquam futuram fignificabit.
C O M P E N D I U M. 34}
V I.
De aquae indu^lone.
Du£ius autem aquae quatuor generibus fiunt: aut
forma ftru61iii , aut fiftulis plumbeis , aut tubis vel ca-
nalibus ligneis, aut tubis fiftilibus. Si per formam aqua
ducitur, ftrudlura eius diligenter folidari debet , ne per
rimas pereat. Canalicuius formae iuxta magnitudinem
aquae dirigatur. Si planus iocus fuerit , pede {emis in-
tra caput aquae ftruftura coilocetur. Et, fi longior pia-
nitia fuerit, inter centenos vel LX. pedes llruftura fub-
mittatur, ut animata aqua non pigro impetu decur-
rat. Nam fi intervalla montium fuerint; ad libramen-
tum caput aquae , uti fpecus, fub terra erit ftruendum,
aut roboreis canaiibus aquae durtus componetur. Quod
fi concavae vallium dimifliones impedient ; ftructura {o
lida vel arcuatiii ad iibramentum aquae occurratur ; aut
fifiulis plumbeis , aut canalibus aquae curfus dirigatur.
Verum fi altior locus fuerit, unde aqua ducitur, ali-
quanto inferius planitia inflcxa iibretur, ut veniens aqua
frafto impetu lenius decurrat. Aut fi longius de mon-
te ducirur, faepius flexuofiS planities facies. Minori
ctiam fum.tu & utilius tubis fidliiibus inducitur. Cum
a figulo ergo fient , ne minus duorum digitorum grofii-
tudine corium habeanr. Sed ipfi tubuii ex una parte
anguftiores fiant, ut aiter in alterum per ordinem vel
paimum ingrediantur. lunfturae autem eorum calce vi-
va oieo fubafta illiniantur; & antequam a capite aqua
demirtatur, favilla per eos cum parvo iiquore iaxetur,
ut i\ qua vitia tubuli habuerinr excludantur. Salubrior
enim ufus tubulorum ex materia invenitur : ex plum-
bo enim cerulfa nalcitur, quae corporibus humanis no-
civa eft; exempium autem huius plumbariorum defor-
miras piaebet, qui tradando plumbum oxfucati iangui-
ne foedo paliore mutantur. Nnm cum fere omncs ex-
ftru<Slas valorum argcnteorum vei aeneorum habeant
344 ARCHITECTURAE
menfas; tamen, propter faporis integritatem , fidlHbus vasciiHs iituntur. Non alienum videtur , etiam recepta- cula locis opportunis facere, ut fi aquae exhauftae fo- iis ardonbus fuerint, aut venas fitiens terra confum- ferit , nihilominus de receptaculis aqua miniftretur. Ca- nalium vero & tubulorum ligneorum facilis & ufitata aquae induiiio videtur,
V I r.
Dc mmfurh & pondcn fi[lularum. Fiftulae ergo plumbeae, pro magnitudine aquae, hanc foliditatem & menfuram accipere debebunt. Si cente- nariae fundentur denum pedum , M. & CC. lib. fufurae accipiam. O^iogenariae denum pedum , DCCCCLX. lib. accipiant. Quinquagenariae denum pedum , DCLXXX. lib. accipiant. Quadragenariae denum pedum , DC. lib. Tricenariae denum pedum, CCCCL. Kb. Vicenariae de- num pedura , CCXL. lib. Odonariae C. lib.
V I I L
De arsmu mtura. probanda.
Arenae foflltiae genera funt tria : nigra, rubra, car- bunuculus. Ex his, quae manu comprehenfa ftridorem fecerit , optima & purgata erit. Quae autem terrofa fuerit, eamque in veftimentum candidum fi miferis, & efFufa fi nihil fordis reliquerit, idonea erit. Si vero non fuerit unde arenae fodiantur, tuuc de fluminibus^ aut de glareis, excernend^j erit, aut de litore marino. Sed marina arena in ftrufturis hoc vitium habet: tar- de ficcatur. Unde onerari fe continenter non patitur: nifi intermiflionibus requieverit opus, pondere grava- ta ftruftura rumpetur. Cameris etiam falfum humorem remittendo tetlorium opus faepe refolvit. Fofutiae ve- ro celeriter ficcefcunt, & teftoria non laedunt, & con- camerationes utiliter obUgant. Sed foflitiae recentes fta- tjm in firu6tuias mitti debent : fortius enim compre-
C O M P E N D 1 U M. 545
hendunt caementa. Nam fi fub fole diutius fuerint, aut imbribus pruinisque folutae, & terrofae & vani- dae fiunr. Foflitiae itaque cum reccntes funt, teftorio operi propter pinguedinem conveniunt , fluviaticae au- tem propter macritatem (ignino operi incongruentes funt. Sed iaculorum fubaftionibus in teflorio opere re- cipiunt foliditatem , in caementitias autem ftrufturas pura arena mittatur.
I X.
De calcis utiUtute probanda. Calx itaque de albo faxo vel tiburtino aut columbi- no fluviatili coquatur, aut rubro aut fpongia : quae enim erit ex fpifTo & duro faxo , utiliter ftru6turis cohw veniet ; quae autem ex fiftulofo aut exiliore lapide fue- rit, conveniet operi teflorio. In commixtione ad duas partes arenae una calcis mittatur. In fluviatili autem arena fi tertiam partem teftae cretae addideris, mirani foliditatem operis praeftabit.
X.
De latenbus faciendls,
Faciendi autem lateres funt ex terra alba , ex creta , ex rubrica, aut fabulone masculo. Haec genera terrae, propter levitatem, fortiora funt operi. Cetera genera, quod aut gravia funt, aut paleas non continent , aut humore fparfa cito folvuntur, propterea fabricis inuti- lia videntur. Ducendi autem funt lateres verno tem- pore, ut ex lento ficcefcant : qui enim folftitiali tem- pore parantur, vitiofi fiunt ^ qroniam calor iolis tor- ridus corium in fummo cito deficcat , & quafi integri videntur: poftea humor interranens dum ficcatur con- trahit fromes , & fcifluris dividit , & inutiles operi la- teres facit. Maxime tamen tedtorio operi inutiles erunt, fi ante biennium inducantur. Non enim polFunt antd penitus ficcsri. Fiunt auiem laterum genera tria. Unum
346 ARCHITECTURAE
quod Graece ^i^apov appellatur longum fesquipede , la- tum pede; quo noftri utuntur. Suni & alia duo late- rum genera , unurn rrevrctJ^oipov , & alterum TSTpa.S^wpov. Doron autem Graeci palmum appellanr. Itaque artift- ces quinque palmorum publica opera exftruere confue- verunt , &; quatuor privatorum fieri debebunt. Et fe-» milateres fuper fe mifli , qui laterum iunduras inter fe pofiti , repararent. Ita enim fiet, ut, cum alter alterius protegit coniundbionem , firma ftru6lurae foliditas furgat.
X I.
De parlitibus lalentils teciono opere parandcs,
Lateririi parietes tribus indu6lionibus prius foliden- tur, ut opus teftorium fine vitio accipiant. Nam fi re- centes ftrufturae & indu6tiones fuerint, & non ante ficcaverint , cum arefcere coeperint fciffuris venuftatem operis corrumpent. In Urbe autem , propter multitu- dinem hominum, parietes caementitii altius ftruuntur, ne latius foli magnitudinem occupant. Meriro ergo la- teritiam habere non potuit, ne pondere cito corrupta fabrica laberetur. Lateritiis ergo parietibus vitia , qu^e folent accidere , ne fiant, hoc moclo erit providendum. In fummitate parietum ftruftura teftacea cum promi- nentibus coronis altitudine fesquipedali exftruatur; ut, fi corruptae tegulae aut imbrices erunt , parietes tamen folidi permaneant.
XII.
De generlbus arborum , & utiUtate caefionls,
Caefio arborum , quae ad utilitatem fabricae parabi- tur, autumni tempore antequam Favonii flare incipiant, utiliter caeditur. Prius tamen usque ad meduUam fecu- ribus circumcifae ftantes intermittantur, ut inutilis hu- mor decurrat , & venarum raritas exficcata folidetur. Sed genera arborum has inter fe vires & differentias habent. Abies ergo habet aeris plurimum & ignis, mi-
C O M P E N D i U M, 347
rimum terreni humoris, merito non eft ponderofa, & naturali rigore non cito fleftitur a pondere. Laricis vero materia in onini fabrica maximas habet utilitates. Primo quod ex ea adfixae tabulae fub grunda ignis vio- lentiam prohibent : neque enim flammam recipiunt , ne- que carbonem faciunt. Larix vero a Caftcllo Laricino eft difta. Quercus terrenis fatietatibus abundans, parutn habens humoris, cum in tcrrenis operibus obruitur , per-« petuam fervat utihtatcm. Cuius apta aedificiis mate- ries , & in humore poiita perpetuam exhibei utilitatem. Fagus , quod aequalem habet mixtionem humoris & ignis , in humore cito marcefcit , ficcis iocis utilis eft. Populus alba & nigra, falix , &tilia, ignis &: aeris ha- bent fatietatem : in fabrica utiles, in fculpturis gratae inveniuntur. Alnus qui proximus aquae nafcitur tener & mollis, materia extra squam fabricae inutilis eft ; fed hoc mirum in fe habet, quod in humore paiatio- nes fpiffae defixae ftru6>uram fupra fe faftam fine vitio fervant. Ulmus & fraxinus in omni opere vitio fleiSfuntur: fed cum aruerint, rigidae funt. Lentoris caufa catenis utiles. Carpinus in omni opere traftabilis & utilis in* venitur. Cupreffus & pinus admirandas habent virtu- tes , quod non cito pondere curvantur : durant enim integrae femper. Cedrus , fi humore non corrumpatur, eandem habet virtutem. Sed quomodo de pino refina decurrit , fic & ex ea oleum , quod cedria dicitur : fi libri, aut aliae res , eo inungantur , nunquam tineis aut carie folventur. Multis itaque templis , proptcr ae- ternitarcm, ex ea lacunaria funt fadta. Nam folia et- iam cupreffo fimiHa funt. Nafcitur maxime in Creta , & in Africa , & in Syriae rcgionibus. Quaecunque er- go cx parre mcridiana caeduiuur, utiliores erunt : ex parte autem feptemtrionah proceriores funt arbores» fcd cito vitiantur.
54» ARCHITECTURAE
XIII.
De fdbrica villae rujllcje dlspontnda.
Primo ita chortes & culinae calidis locis defignentur. Bubilia in parte meridiana ita, ut ad ortum , aut ad focum boves fpeftent. Nitidiorem enim cultum reci- piunt fi ad lumen attendant. Latitudo XV. pedibus dis- ponatur, & in fingulis parietibus IX. pedes relinquantur. Equilia calidis locis ordinentur, & obfcuriora fiant, ut fecuri equi pabulentur. Ovilia & caprilia pro magnitu- dine agri componantur. Cella vinaria contra frigidifli- jnas coeli plagas collocetur. Lumen feneftris a feptem- trione tribuatur : ut undique frigidus aer vina inco- lumia lervet. Vapore enim omnia corrumpuntur. Tor- cular huius in feptemtrionem ponatur. Cella autem olea- ris in meridie conftituenda eft: feneftrae ab eadem par- te tribuantur, ne frigore oieum cum fordibus retinea- tur, &: fuavitas faporis pereat. Torcular huius in me- ridie ftatuatur : magniiudo pro abundantia rei fiat. Gra- naria ad feptemtrionem vel aquilonem fpeftent, ut aere gelidiori fruges tutius ferventur. Vaporatae enim re- giones curguliones, & aha genera beftiolarum nutriunt: quae fruges corrumpunt. Horrea, fenilia, piftrina ex- tra villam funt conftituenda, ut ab ignis periculo villae fmt tutiores. Si quid vero melius ac nitidius facere vo- lueris, exempla de urbanis fabricis funies.
XIV.
De dlspofitiont cperis urbani.
Urbani itaque operis gratiam luminofam effe opor- tet : praefertim cum nulii vicini parietes impediant. Dis- ponendum erit tamen ante, ut certa genera aedificio- rum coeli regiones apte poflint fpe£tare. Hiberna ergo hibernum occidentem fpeftare debent, quoniam vefper- tino luniine opus eft. Nam fol occidens non folum il- luminat , fed pro vi caloris tepidas facit regiones. Cu-
C O iM P E N D I U M. 349
bicula & bibliothecae ad orientem fpet^are debeiit. Vi- fus enim matutinum poftulat lumen. Nam quaecunque loca frigida fpeftant, humore vitiantur; quoniam venti humidi, fpirantes madidos flatus , omnia pallore cor- rumpunt. Triclinia vetna & autumnalia ad orientem fpe<5lare debent , ut gratiora fint , qucd his uti foli- tum eft. Aeftiva triclinia ad feptemtrionem fpeftare de- bent ; quod ea regio praeter ceteras frigidior eft , & folflitiaii tempore iucundam fanitatis voluptatem cor- poribus praeftat.
X V.
De menfurls aedificlorum,
Tricliniorum & conclavium quanta latitudo & lon- gitudo fuerit in uno computata menfura , ex ea medie- tas altirudini tribuatur. Si autem exedrae aut oeci qua- drati fuerint, media pars menfurae in altitudinem ftrua- tur. Pinacothecae & plumariorum officinae in parte fe- ptemtrionali funt conftituendae, ut colores & purpu- rae fine vitio referventur. De vaporatis enim regio- nibus corruptelae nafcuntur.
XVI.
Dc fabrlca balnearum.
Balneis locus eligendus eft contra occafum hiber- num, aut partem meridianam, ut fole decedente va- poretur usque ad vefperum, quod tempus ad lavandum tributum eft. Suspcnfurae calidnrum ccllarum ira funt faciendae, uf primum area fesquipedalibus tegulis con- fternatur inclinata ad fornacem, ur pila milia intro re- fiftcre non poflit, fed redeat ad praefurnium. Flamma enim furfum afliirgens calidiores efficit ccllas : fupraque latcrculis befTalibus & rotundis pilae inrerftruantur ex: capillo & argilla fubafla: in privato pedibus binis fe- mis, in publico tcrnis. Tcgulae bipcdaics fuperconfti- tuantur, quae pavimcntum dirigant. Plumbeum vas ,
350 ARCHITECTURAE
quod patenam aeream habet , fuper fornacem colloce- tur, alterum frigidarium fecus , ut , quanrum caldae ex eo in folium admittatur, tantum frigidae infundatur. Magnitudines autem balnearum pro hominum copia , aut voluntatis gratia fieri debebunt; dummodo cellae fic disponantur, ut quanta longitudo fuerit tertia ad- emta latitudo componatur: melius enim ignis per an- gufliora latitudinis cellarum operabitur. Aeltivis bahieis hypocaufteria pro loci magnitudine cum pifcinis in fe- ptemtrione vel aquilone conftituantur; &ab eadem par- te maxime lumen fencrtris admittatur; ut fulubriorem, & corporibus iucundiorem gratiam praellet. In villa ruiHca balneum cuUnae coniungatur, ut faciUus a ru- ^icis minifterium exhiberi poflit.
. XVII.
De cameris balneanm,
Camerae ftruftiles fortiores erunt. FiguUnae autem •ad contignationem fuspendantur ita , ut catenis ancho- ratis fixae, tegulas & paUola, quae cameram circinent, fustineant. Eadem ratione & planas cameras facies. Uti- Hus autem disponetur , fi regulae vel arcus ferrei fiant , ut uncis ferreis ad contignationem fuspendantur ita ut tegularum iunfturae fuper regulas vel arcusrecumbant. Superiores ergo iunfturae ex capillo , & argilla fuba- fta liniantur. Inferior autem pars iunfturae, quae ad pavimentum fpedabit, primo calce cum tefta temperata trulliffetur : deinde albario five tedlorio opere induca- tur. Maior tamen & diligentiae & utiiitatis ratio vide- tur, fi duplices balnearum camerae fiant, inferior cae- mentitia , & fuperior fuspenfa. Interduas enim cameras humor retentus nunquam vitiabit contignationem : fu- dationes etiam praeirabuntur meUores.
C O M P E N D I U M. 351
XVIII.
De expoHtionlhus pavimentorum.
Confiderandum erit iit folum firmum fit & aequale : tunc rudus inducatur, & vedibu5 ligneis contufum cal- cetur. Supra impenfa teftacea craflior inducatur , & ite- rum veftibus contufa folidetur. Tertio nucleus, id eft , impenfa mollior inducatur , & politionibus infifiat, ne rimae inutiles operi relinquantur.
XIX.
De pavlmentis fupra contignationem faciendis.
In contignationibus diligenter refpiciendum eft , ut aequalitas foli dirigatur.' Item danda eH: opera , ne axes quercei cuni efculinis commifceantur. Nam quercus , cum accepto humore ficcefccre coeperlt , arcuatur , & rimas operi inutiles efficiet. Efculus diligenter compo- fita ad perpetuitatem operis durabit. Verum , fi inopia loci efculus defuerit, in tcnuiffimos axes quercus (cce- tur. Et primum in direfto ia<5i:atis axibus , fequentibus in transverfo ftratis, binis clavis crebro ad contigna- tionem confixis utiliter operi fubiicientur. De cerro, aut fago, feu farno coaxationes, haud ad vctuftatem poterint pcrmanere. ladlatis in ordinem, & compofiiis axibus , filex , aut palea aequaliter fuperfternatur, ut calcis humor ad axes pervenire non pofllt. Tunc infu- per ftatuminentur faxo , ne minori quam qui poflit ma- num implere: ftatuminibus ruderi feu novo, five redi- vivo ad duas partes una calcis mifceatur. Rudus eft maiores lapidcs contuii cum calce mixti. Impcnfa craf- fior induci debebit ne minus craflitudine digitos VI, Exado pavimento, ad rcgulam & libcllam fiipra impen- fa teftacea mollior inducatur, & ficcet : tum aut mar- mor feftile , aut teflferae , aut fcutula , aut trigona , aut favi fuperimponantur; & usque eo fiicetur, ut iun(5lu-
Vitruviusp Z
352 ARCHITECTURAE
rae, vel anguli inter fe conveniant; tunc erlt perfe^fta fricatura. Quod fi facultas non erit unde fuperfriceo- tur, ne aut lacunae aut cumuli fint, ad regulam fri- catura extendatur, & fupra niarmor tunfum incerna- tur, aut arena cum calce indufla poliatur. Sub divo maxime vitanda funt finita pavimenta ; quoniam frigore & humore faepe corrumpuntur. Sed , fi neceflitas aut voluntas facere hortatur, hanc operis fubtilitatem fer- vabis. MifTas in ordinem tabulas , & alias in transver- fum ( ficut fupra monftratiim elt ) ad tignationem con- figes , & paieam aut filicem fuperaequaliter fternes & loricabis de faxo, quod manum poffit implere. Super rudus pedaneum induces, & veftibus ligneis frequen- ter denfabis : &, anrequam rudus ficcefcat , tegulas quaclratas bipedales , quae per omnia latera canaliculos habent digitales, calce viva ex oleo temperata, frontes tegularum, qua canalicuU erunt, implebis; & fic iun- das fupra rudus compones, ut margines tegularum cum calce comprehendere poffint. Quae res cum ficcaverit, quafi unum corpus facit, & nullum humorem ad infe- riora admittet. Poftea nucleura fex digitorum induces, & frequenter fricabis, ne feras faciat. Et tefteram duo- rum aut trium digitorum latam fupra imprimes , aut ta- bulas quas magnas cunque marmoreas, ut nullo modo fabrica vitiari poffit. Si quis autem dihgentius facere volet , omnibus annis ante hiemem iunfturas axium faecibus perungi faciat, Teftacea fpicata & tiburtina pari modo fricaturis & politionibus exerceantur.
X X.
De calce probanda operl albario. In albario opere calcem fic probare debebis. In fofTa cal- cem , quae multo ante tempore fuerit macerata , de afcia quafi dolabis ; & aciem fi nusquam impegeris, atque ad- haerens afciae vifcofa videbitur , optima erit operi al- bario. Recentius exflindh, & calculofa fi fuerit, dum
C O M P E N D I U M. 353
ficcefcere coeperit, calculi crepant, & inutiles rimae operi efKcientur. Unde proxime exitindam in opus al- barium mittere non oportet.
XXI.
De camerls cannicih.
Camerae ergo canniciae fic erunt coraponendae. Af- feres abietini ad lineam aut regulam aeqnaliter dirigan- tur, ne plus habeant groffitudinis , quam digitos tres. Hos inter fe fesquipedali menfura divifos ordinabis, & catenis ad contignationem fuspendes ita ut birtae perti- cae graciiiores inter eos , fimifTales faciant tumices li- gaturas. Catenae autem parentur aut de iunipero, aut oiiva, aut buxo, aut cupreffo. Camerae ex arundine Graeca, vel palurtri vel grofliori, rafa & contufa, fic contexantur, ut his circuli, aequalis admodum grofli- tudinis & longitudinis , ante iigentur, qui poflint ae- qiialem nitorem oflendere, ut fi quam cultiorem gra- tiam emutare volueris , fafciculi moUiores cannae faci- lius flexi ducantur. Poftea prima manu inducatur im- penfa, puinice truilifletur , ut canna fubligetur, deinde arena & calce dirigatur. Tertio marmor tunfum fuper calce inducatur, & poliatur. Sic & nirorem, & gra- tiam , & virtutem folidam lacie>. Si quid autem urba- nis cameris addere volueris , fafciculos de canna fa- cies , & laquearis operis , vel delicatae ut arcuatilis ca- merae, exemplis uteris.
XXII.
De poHiionibus parietum caementiciorum.
Parietes uno corio tenui, & alio grofliore fi fiierinc indudi & politi, macritate impenfae cito corrumpcntur. Exemplum huius ex his fpeculis iumere dcbemus, quo- rum tenues laminae falfas & deformes exprimunr ima- gines ; folidae autem laminae vcras, 6c fuae pulchritu-
Z a
354 ARCHITECTURAE
dinis formas defignant. Prima ergo induftione trulliffa- ta, cum arefcere coeperit, iterum ac tertio lucidatio- nes dirigantur. Cum tribus coriis opus fuerit depura- tum , tunc ex marmoreo grano trulliffationes funt fubi- gendae. Sed ipfa fpecies fic paretur, ut ante indu6tio- nes tamdiu fubigantur, ut rutrum ex ea mundum leve»- tur. Inarefcente induftione , alterum corium fubtilius inducatur, ut marmoris & candoris politionibus funda- ta foliditas nitidum culturae faciat decorem. Omnia ergo, quae diligenti ffudio componuntur, neque vetu- ftatibus obfolefcunt; neque , cum purgari coeperint, gratiam coloris amittunt. Humidi enim parietes, cum pifluris ornantur, defudefcunt, & operi obligatus co- lor elui non poteft.
XXIII.
Di opere coronano.
Operi coronario fubtilior impenfa neceffana eft, ut amplius fricata mollioris nitorem gratiae faciat. Obfer- vandum tamen erit , ne gypfum impenfae adiungatur. Siticulofa enim materia, dum cito arefcit , vitiat coro- narium opus. Politionibus parietum & camerum fuper- inducitur: nam corrumpit.
XXIV.
Dc parletibus camenticiis , humidis locis , folidandis,
Parietes vero, humidis locis, fic erunt folidandi. Si perpetuus humor manabit , tribus pedibus ab imo , teftaceo paries veftiatur, & veftitura calcetur, & po- liatur, ne humorem admittere poffit. Quod fi humor maior perpetuus manabit , canaliculum brevem exftrues , aliquantum a pavimento altius, quo colledlus humor fine vitio parietis exeat. Si autem affluens humor abun- dabit, tegulas bipedales ex ea parte, qua humor irri- guus erumpet, diligenter picabis, ne vis humoris ad
CO M P E N D I U M. 355
parletem transeat. Ex altera parte , qua ftrufturae iun- guntur, tegula calce liquida linietur, ut facilius operi adhaerere ponit.
XXV.
Trlclinla hibema minoribus pllluris ejfe adornanda.
Triclinia hiberna non convenit grandibus pifturis or- nari , quod hibernis temporibus , frequenti lumine ce- reorum aut lucernarum fumante , obfolefcunt. Propter- ea & camerae eorum planae fiunt , ut , deterfa fuli- gine, flatim illuminatus fplendor appareat.
XXVI.
Pavlmenta ut in humt tcpeant.
Etiam pavimentorum utilis dispofitio inventa vide- tur. Itaque excavatis in altum duobus pedibus, fiftu- cato folo inducatur aut rudus , aut teftaceum pavimen- tum , deinde congeftis, fed calcatis fpifTe carbonibus, inducatur, ex fablone, & favilla, & calce mixta im- penfa, crafTitudine unciarum VI. ad regulam; exaequa- ta planities reddit fpeciem nigri pavimenti. Hieme er- go non recipit frigus, & miniftros, licet nudis pedi- bus , vapore dele6tabit: fic enim erit pavimentum , ut etiam bibentium pocula , fi effufa fuerint , momento ficcefcant»
XXVII.
De generibus colorum,
Colores vero alii ccrtis locis procreantur, alii ex commixtionibus componuntur. Rubricae itaque nuiltis locis generantur , fed optimae in Ponto & in Hifpania nafcuntur. Paraetonium ex ipfo loco , unde foditur , habet nomen. Eadem ratione & melinum , quod eius vis metalli per infulas cycladas Melo dicitur. Oeta vi- ridis pluribus locis nafcitur, fed optima in Creta Ci-
Z 3
356 ARCHITECTURAE
rina tantum procreatur , quae Graece Theodote dici- tur, a Theodoto quodam , in cuius folo primum eft inventa. Auripigmentum , quod arfenicon Graece appel- latur , in Ponto nafcitur. Sandaraca plurimis locis gene- ratur, fed optima in Ponto, & iuxta flumen Hypanium. IVlinii autem natura primum a Graecis Ephefiorum folo reperta memoratur; deinceps in Hifpania : cuius natura has admirariones habet. Glebae itaque cum ex metallis primum exciduntur , argenti vivi guttas exprimunt , quas nrtifices ad plures ufus colligunt. Neque enim argen- tum , neque aes fine his inaurari poteft. Eae confufae in unum ita , ut quatuor fextariorum menfuram ha- beant, centum librarum pondus efficient. Supra cuius liquorem centenarium faxi pondus fi pofueris , fiisti- nebit. Scrupulum auri fiiper fi pofueris , in liquorem defcendit. Unde intelliges , non ponderis fed naturae effe discretionem. Itaque fi aurifex pannis textilibus intextum aurum eximere vult , in rudi vafe fiftili ad pulveres exurit : inde pulveres prius iaverit , poftea mixtum arger.to vivo, vel in panno vel in linteolo con"!- primit , ut liquor argenti expreflus emanet , & aurum folidum intrinfecus remaneat. Verum probatio minii fic erit obfervanda. In lamiaa ferrea mittatur , & fuper ignem ponatur tamdiu, donec lamina rubefcat. Tunc retradum refrigefcat. Si coloreni non mutaverit, opti- mum erit; fi mutaverit, vitiatum erit. Colores autem omnes calcis mixtione corrumpi manifeftum eft. Chry- focolla a Macedonia venit : foditur autem ex metallis aerariis. Argentum, & Indicum ab ipfis oftenditur , qui- bus in locis nafcitur. Atramenti vero compofitio fic erit obfervanda, quac non folum ad ufum pifturae ne- ceffaria videtur , fed etiam ad cotidianas fcripturas. La- cufculus curva camera ftruatur : huic fornacula fic com- ponitur, ut nares in lacufculo habeat, qua fumus pof- fit intrare. Taedae in eadem fornace incendantur: fu- per taedas ardentes refina mittatur, ut omnem fumum
C O M P E N D I U M. 357
& fuliginem per nares m lacufculum exprimat. Poftea fuliginem diligenter conteres , & aquam ad modum mit- tes, & atramentum facies nitidum. Piftores autem glu- tinum mifcent, ut nitidius efle videatur. Sed ad cele- ritatem operis etiam taedarum carbones, cum glutino attriti, parietibuspraeftabunt atramenti fuavitatem. Nec minus farmenta exufta , & contrita , atramenti coloreni imitabuntur. Sed farmenta uvae nigrioris (i in optimo vino merfa arferinr, & poftea exufta fuerint , addito glutino , imitata Indici fuavitatem monftrabunt. Ufta faex vini quamplurimum neceftaria in operibus pifturae videtur. Glebae filis boni in igne coquuntur ; tunc acer- rimo aceto perfufo exftinguuntur; & reddunt purpu- reum colorem. Caerulei temperationes Alexandriae pri- mo funt inventae. Nunc autem Puteolis ex arenae pul- vere, & nitri flore temperatur aes cyprium aduftum. Cerufta , quam noftri afrugum vocant , fic erit confi- cienda. Sarmema vitiofa vineae, infufo aceto , in do- lio fub tabulis plumbeis deponantur, & dolium cluda- tur; &, pluribus menfibus transaftis, aperiatur. Et ce- rufta in fornace coquatur ; quae , mutato colore , me- liorcm efficiet fandaracam. Oftrum autem , quod pro colore purpurae temperatur, plurimis locis nafcitur ; fed optimum in infula Cypro , & ceteris , quae proxi- mae fub Solis curfu habentur : conculae itaque , cum circumcifae ferro fuerint , lacrimas purpurei coloris re- mittunt; quibus coUeftis purpureus color temperatur. Idco autem oftrum eft appellarum, quod ex teftis hu- mor elicitur; qui cito ex falfugine inarefcit , nifi tem- peratus humor mel circumfufum habeat. Piunt etiam purpurei colores infeda creta rubiae radice : fimiliter ex tloribus alii colores inficiuntur. Itaque piftores cum volaerint fil Atticum imitari , violam aridam in vafo cum aqua ad ignem adponunt, ut fer^eat; & deco- dam in linteolo cxprimunt , & in mortario cum creta conterunt , & faciunt filis Attici colorem. Eadem ra-
Z 4
3.^ ARCHITECTURAE
tione vacclnium cum lafte temperantes, purpuram fa- ciunt eleganrem. Qui non poffunt chryfocolla propter caritatem uti , herba , quae lutear appellatur , fuccum caeruleuin inficiunt , & utuntur viridiirimo colore. Haec autem jnfeftiva appellantur. Propter inopiam coloris , fimili modo cretam formofam , five annulariam , vitro miicentes, inficiunt Indici colorem.
X X V l I I.
De nsrmae ir,ventione.
Qucad omnes ufus normae ratio fubtiliter inventa vi- detur, fine qua nihil utllirer fieri poteft. Hoc modo erit disponenda. Sumantur iraque tresregulae, ut duae fint pedibus binis, & tertia habeat pedes duos uiicias X. ac regulae aequali groflitudine compofitae extremis acu- minibus iungantur, fchema facientes trigoni. Sic fiet periti norma compofita.
XXIX.
■ De horolog,'ti infiitutlone.
Multa variaque genera funt horologiorum ; fed Pe- ligiii & Memicycli magis aperta, & fequenda ratio vi- detur. Pehgnum enim horologium dicitur quod ex dua- bus tabuhs marmoreis vel lapideis fuperiore parte la- tionbus , inferiore anguftioribus componitur : fed hae tabulae aequali menfura fiunt, & quinis lineis direftis nota.itur, ut angulum faciant, qui fextam horam figna- bif. Semis ergo ante primam , & femis poft undecimam fupplt-bunt XII. numeros horarum , fed iunftis aequah- ter ante , & extenfis in angulo fummo iunfturae cir« cinum figes, & angulo proxiiriuni circulum facies, a quo primum hneae horarum partitae aequaliter no- tantur. Item alium maioiem circulum ab eodem pun- fio anguli facies, qui prope oram tabularum attingatj ad quem aeftivis teniporibus gnomonis umbra pervenit.
C O M P E N D I U M. 3 59
SubtiHtas ergo disparis menfurae de fpatio horarum ex- fpe(5landa non eft , quando aliud maius , & aliud minus horologium poni folitum videatur , & non amplius pae» ne ab omnibus, nifi quota fit folum inquiri , feftinetur. Gnomon itaque in angulo fummo iunfturae paululum inclinis ponitur , qui umbra fua hor as defignet. Confti- tues autem horologii partem , qua decimam horam no- tat, contra Orientem aequinodlialem ; ficut de exem- plis multifariam cognofcitur. Horologium autem, quod Hemicyclium appellatur, fimili modo de lapide, vel de marmore uno, quatuor partibus furfum latioribus , infra anguftioribus componatur; ut ab ante & a tergo latio- res partes habeat. Sed frons aliquantum permineat , at- que uml^ram faciat maiorem. Sub hac fronte rotundi- tas ad circinum notatur, quae cavata introrfus hemi- cycli faciat fchema. In hac cavatura tres circuli fiunt; unus prope fummitatem horologii, alius per mediam cavaturam , tertius prope horam fignetur. A minore ergo circulo usque ad maiorem circulum horalem -I. & decem 'ineae diredae aequali partitione ducantur, quae horas dcmoniirent. Per medium vero hemicyclium fu- pra minorem circulum planitia aequalis fubtiliori grof- fitudine fiat; ut, aperta rotunditate digitali , faciliusSo- lis radius infufus per numcros linearum horas demon- ftret. Hiemis ergo tempore per minorem circulum ho- rarum numeros lervabit. Aequinodiali tempore medium circulum fequetur, aeftivo tempore per maiora circuli fpatia gradictur. Sed , ne error in conftruendo horolo- gio cuiquam videatur, libero loco alto, vel plano, fic ponatur, ut angulus huius, qui occiduas horas nota- bit , contra aequinodialem vernum fpedlet , unde Sol nono Kal. Aprilis oriatur. Fit etiam in uno horologio duplex ck-gantiae fubtilitas: nam dextra ac finiftra ex- trinfecus in latcribus eius quinae lineae direftae notan- tur, & ternae partes circulorum aequali intervallo fic fiunt, ut una proxima fit angulis pofterioribus, ubi
360 ARCHITECTURAE
ftyli ponentur, qui umbra fua horas defignent; altera mediam planitiem detineat ; tertia prope horam contin- gat. Has enim partes circulorum hieme, vere,&: ae^a- te iic, ut interius , gnomonis umbra fequitur. In an- gulis ergo pofterioribus ftylos modice obliquos figes, qui umbra fua horas defignent. Oriens enim Sol in pri- mo latere fex horas notabit , occidens alias fex in fini- ftro latere percurret. Legitur etiam , horas fic compa- rari debere : primam , fextam , feptimam , & duodeci- mam uno fpatio menfuraque disponendas : fecundam , quintam , oftcivam , & undecimam pari aequalitate cr- dinandas. Tertiam, quartam , nonam fimiU ratione du- cendas. Eft & alia de modo & menfuris horarum com- paratio , quam prolixitatis caufa praetereundam aefti- mavi. Prima quoniam haec diiigentia ad paucos pru- dentes pertinet. Nam omnes fere, ficut fupra memo- ratum eft , quota fit folum requirunt. Quantum ergo ad privatum ufum exfpedat, neceffaria huic libello or- dinavimus.
XXX.
Dc malthls dlvcrfis.
Compofitio maltharum : malthae calidariae picem du- ram, ceram albam, aequis ponderibus ftuppam, picis liquidae totius ponderis partem dimidiam, teftam mi- nutam , florem calcis, omnia in uno mixta, in iunftu- ras fundito. Item ammoniacum remiffum ficcum , & ftuppam, & picem liquidam in pila tunde, & iiinfturas oblinito. Item ammoniacum & fulphur , utrumque re- mifTum iniicito, five infundito. Item picem duram , ce- ram albam , & ammoniacum , & fulphur remiffum in unum ; iunfturas omneslinito, & cauteriato. Item flo- rem calcis cum oleo mixtum ; iunfturas linito. Item fi- cum, & picem duram, & teftam oftrei ficcam in unum tunde; iunduras linito. Item fanguinem bovis femige- latum pondo VI. calcis glebae , id eft vivae , pondo
C O M P E N D I U M. 361
XXV. ftuppae quo plus dederis , fiet melius : haec om-
nia in pila bene fubiges , & exinde loca , quae volue-
ris, induces. Item pulverem Puteolanum , aut cinerem
de ligno germano , idem olivae cum colata mifces , &
ante {luppa in pice tinda coagmenta ; inde rimas clau-
dito , & fuperinducito fpecies fuprafcriptas. Similiter
hoc & in cellis frigidis facito. Compofitio maltharuin
frigidarum. Sanguinem bubulum , florem calcis , fcoriam
ferream in pila tunde ; ad cralfitudinem ceroti iun^lu-
ras hnito. Item fevum ]iquefa£lum cum cinere criblato
bene faciet, & claudet frigidam aquam. Item calcis vi-
vae modium , qui protinus minui debet, & emitri per
criblum , & cerni , & tunc in pilam mitti , cui adiicies
olei pondo VI. deinde fpatha commovebis : quod cum
feceris, rurfus addes olei fextarium , & fpatha iterum
commovebis : tertio olei adiicies fextarium ; ea ratione
fpatha commovebis. Tunc alii iuvenes fuccedant cum
piionibus lieneis, & id efiiciant pifando, ut concalefiat
ita, ut non diiiimilis fit farinae fubaftae. Quod cum be-
ne cale^a^hm fuerit, cum locum , quem ftagnare velis ,
perunges anre o!eo, &: adhuc calentem maltham indu-
ces. Iiem f.vum caprinum , & picem liquidam fimul
contundes , & facies ad modum ceroti veluti pilViIlos,
& pro modo coagmentorum confpiflabis idem ; rimas
pro modo fuo claudi facics. Item picis durae pondo
XXV. fevi pondo X. corticis fuberinae combuftae &
rritae pondo 11. gummi pondo V. fulphuris vivi pondo
VI. cineris colati pondo II. cerae vernaculae pondo
VIII. ammoniaci pondo VII. tundis ; & fic illinis. Maltha
marmcrea : rcfinae pondo X. calcis vivac, cerae pro-
poleos, five cineris terna , thuris masculi pondo V. olei
fanguinis bubuli pondo dena & quina, tundes , & om-
nia commifcos in modum ceroti ; atque inde perfrica-
bis : hoc etiam perfpicuum marmor criiciet. Item faecis
pondo XV. ccrae vernaculac pondo II. ammoniaci pon-
do V. refinac fridac pondo 1. fulpliuris pondo V. bitu-
362 ARCHITECTURAE COMPENDIUM.
minis pondo X. fulphuris vivi pondo I. caementutn
pondo V. fcobis lapideae pondo ftuppae pondo
X. fevi pondo X. haec omnia in uno remiffa commi- fces in modum ceroti , & quod malthare volueris prius calefacies , ut poflit melius inhaerere : haec maltha et- iam lapidaria eft. Maltha vitraria faciens, & in balneis, oftrei combufti & creti, albi de ovo, flores gypfi , fi- ci candidi, calcis libras fingulas fimul mifces; & inde farcies.
I N D I C E S.
I N D E X I.
HISTORICUS
E T
GEOGRAPHICUS.
A.
A,
BDERITAE pag. 210.
Abies 71. infernas & fupernas 77.
Accius poeta 260.
Aceti niira natura 239 fq. >■'
Achaia 57. 104.
Achinapolus aftrologus 276.
Actores comici & tragici 146.
Adoraturi ad orientem conversi 117.
Adriaticum mare 57. 75.77.
Aedes ApoUinis 41. 87. Mileti 1^5. & Dianae 88. Aefcu- lapii 22. 193. Augufti 131. Caftoris in Circo Flaminio 123. Cereris 41. 89. & Proferpinae Eleufi 195. Coeli 21. Dianae 21. 105. Dianae Aricinae 123. Ephefiae 87. 193. 195.295. 297. Magnefiae 87. 193. Fauni 86. Flo- rae 21. 216. ad tres Fortunas 86. Fortunae Equeftris 88, Herculis 21. 41.64. 89. Honoris& Virturis^^. 196. lovis 21»- 40. 64. 86. 131. Capitolini 89. Fulguris 21. Olympii Athenis 87. 195 fq. Statoris 87. in infiila Ti- berina 86, Ifidis et Serapidis 41. Divi lulii 88. lunonis 21. 40. Argis 104. Sami 193. Liberi patris 21. 41. iii. 148. Teo (>o. 193, Lunae 21. 142. Martis 21. 41. Mer- curii 40. Minervae 21. 40. Athenis 123, 193. Prienae 16. 193. Sunii 123. Neptuni Panionii 104. Nympharuni fontium 21. Proferpinae 21. Quirini 87. 216. Saiutis 22. Serapidis^i. Solis 21. Veiovis interduos lucos 123. Ve-
INDEX HISTORICUS
neris ii. 41. in foro Caefaris 88. Vulcani 41. aedes fa-
crae quae quibus Diis 21. 40 fq. aedes facrae ad quas
regiones fpe^lare debeant 117 fq. aedium quinque fpe-
cies 87 fq. Aegyptus 43 fq. 118. 164. 212. 230. 23^. 275. Aegyptii
oeci 174 fq. Aegyptiorutn facerdotes 224. Aequiculi 240.
Aerarium ubi conftituendum 132. Aerarius faber 60. Aereus fignatus 8^. Aes Corinthium 244. Cyprium nS. Aefchylus 193. Aefculapius zi. 193.
Aethiopes meridiani 230. Aethiopiae lacus 23 j. Aetna 56. Africa parens & nutrix ferarum beftiarum 242. Africi cam-
pi 231. Africus ventus 35. Agatharchus 193. Agefiftratus 194. Agetor Byzantius 326. Alabandei 210. Albanae lapicidinae 58 fq. Albula fl. 232.
Alexander 42 fq. 189. 239. 321. Alexandria 44. 190. 192. 217. 261. 277, Alexis, comicus 161. Allienfes lapicidinae 58. 60. Alpes 75. 77. 230. 239 fq. Altinum 29.
Amiterninae lapicidinae 58. Anaxagoras Clazomenius 189. 193. 222. 276. Ancona 76. Andrias 280. Andronicus Cyrrheftes 3 5. Idem ah Epltomae auSlore Andro*
geus Cyrenenfis nomlnatur p. 338 fq. Anitianae lapicidinae 59. Antimachides, architedus Athenienfis 195. Antiochus rex 195. Antipater 239. 276. Antiftates 195. Apaturius Alabandeus, architeSus 209 fq.
ET GEOGRAPHICUS.
Apelles, piftor i6.
Apenninus mons 57. eius defcriptio fj.
Apollo colollicus Ephefi 296. Deli 259. Delphicus 104.
ApoUini & Mufis ludi dedicati a Piolemaeo Alexdn-
driae 190. ApoUonia 235. 331. Apolloniates 332. ApoUonius Pergaeus 18. 280. Apulia 29. Aqua Stygis 239. Aquileia 29. Aquitania 46.
Arabia Numidarum, 1. e. Nomadum 23^. 237. Arae Deorum quomodo ordinandae 117. 125. Aradus 329. Aratus 276. Arcadia 239 fq.
Archimedes 14. 18. 194. 246. 257, Archytas 18. 194. 258 fq. Ardeae fontes 232, Arcopagus 47.
Aretium 64. -.v
Arevanias 65. •
Argelius 193.
Argentariac tabcrnae 128 fq, Argentifodinae Athenis 212. Argenti inauratio 214. Argos (''^. 104. 241. Ancinum nemus 123. Ariobarzanes 148.
Ariftarchiis Samius 16. 18. 268. 280. Ariftides 243.
Ariftippus, Socraticus philofophus 160. Ariftomencs Thafius, pi6tor 80. Ariftophanes, comicus 161. grammaticus 191» Ariftoteles 189. 254. Ariftoxenus, muficus 16. 135. 141, Arfinoe 104. Artemifia 66 {(\.
Arundo aquam fubefle prodit 225. arundines Graecae 101. Afia 52. 57 &c, Aftabora fl. 230.
Vitruvms. A a
INDEX HISTORICUS
Aftafoba fl. 230.
Aftrologi 142. 276.
Aftu/. Afty 196. 234.
Athenae35. 47. 64.87. 113. 148. 193. 212.261. 277,
Athenienfes 104. 161.
Athletae 253. 2 «f^.
Athos mons 43.
Atlas, primus aftrologjus 184. mons 230.
Atomi 50.
Attalus 104. Attalici reges 64. 190.
Atticum mel 77.
Aventinus mons 215.
Augufti aedes 131.
M. Aurelius 10.
Auriga, fignum coeU/le 271.
Automata 281.
B.
Babylon 23^. Babylonis muri 33. 23^. Baianae regiones 55. Baiani montes 56. Baleares infuiae 212. 242. Bedas Byzantius, ftatuarius 80. Berofus Chaldaeus 267. 276. 280. Bibliothecae Alexandriae & Pergami 190. Boeotia 237. Boryfthenes 230, Bryaxes 194. Byz«intium 321.
c.
Caecubum vinum 237.
Caefiis oculis gentes 165.
Caius lulius, Mafmthae filius 242.
Caius Mutius 196.
Caientum 52.
Callaefchros, architeftus Athenienfis 195.
Callias, architeftus Rhodius 72<) fq.
Cailimachus Catatechnos, architedlus 106,
Callippus, aftrologns 276.
Camoenae 231.
ET GEOGRAPHICUS.
Campania ^8 fq. 77. 237, 23^.
Canopi ftella 27«;.
Capitolium 47. 89.
Cappadocia 235.
Carae 65. 104.
Caria 64. 66. 104.
Carpion 193.
Carthajjinienfes 321.
Carthago 235.
Carya 12.
Cafa Romuli 47.
Cafius mons 235.
Caftoris aedes 123.
KctTctKeKciviJ.ivot col!es in Myfia 56. Catacecaumenon vi-
num 237. CatarrhadU Nili 230. Caucafus mons 230. Cephifus fluvius 237. Cereris aedes 41. 89. 195, Cetras Chalcedonius 321. Chaereas 321. Chaldaei 267. 275 fq. Charidas 194. Chii fons 241.
Chion, Corinthius ftatuarius So, Chionides, comicus 161. Chius 104. 192. 331. Cicero 260.
Cilbiani agri Ephefiorum 213. Cilicia 234 fq.
Circus Flaminius 123. Maximus 89. Citharc^di 141.
Clazomenae 104. Clazomeiiiorum agri »38. Cieombrotus 13. Cliades 194. kg. Diades. Clitorius fons 240. Coel; aedes 21.
Colchis 230. Colchorum aedificia 46. CoIIina porta 86. Coloc palus 230. Colonia lulia Faneftri 130. Colophon 104.
Aa 2
INDEX HISTORICUS
ColofTus Halicarnafli 65.
Comici poetae Graeci 127. 161.
Coos, infula & civitas 276.
Corinthia virgo 106. Corinthiae columnae 103. Corinthii
oeci 174. Corinthiorum theatrum 141. Corinthium va»
244. Cn. Cornelius lo.
Cornetus campus 239. »
Coffutius, architedus Romanus 195 fq, Cottus 239. Crathis fluvius 237.
Creta anularia 220. Eretria, ibid. Selinufia, ibid. Creta inf. 28. 75. 347. Creufa 104. Crocodili 230.
Croefus 189. Croefi domus 64.
Ctefibius 14. 194. 280 fq. 307. Ctefibica machina 306. Ctefiphon Gnofius 87. 193. 195. Ctefiphontis macbina 295. Cumae 157. Cumanorum montes 56. Cutiliae 233. Cychri in Thracia 238. Cydnus, fluvius Ciliciae 234. Cynofura 273. Cyrenae 237. Cyziceni oeci 175. Cyzicena triclinia 183.
D.
Daphnis Milefius, architeftus 19^;
Darius 190.
Deiphi 193. Delphicus Apollo 79. 104,
Demetrius, architeftus Ephefi 195,
Demetrius Phalereus 19^.
Demetrius Poliorcetes 329. 331.
Democles 194.
Democritus Abderltes 50. 189. 193. 254. 259.175 fq.
Demophilus 194.
Diades 321. 323.
Dianae aedes 21. 87. 105. 123. 193. 295.297. fimulacrum
ex cedro 74. Dinocrates, architeftus Alexandri M- 42 fqq. Diognetus Rhodius, architei^us 329 fqq.
ET GEOGRAPHICUS.
Diomedes, Salpiae conditor 29,
Dionyfodorus aSo.
Diphilos, architeftus 194.
Dorus, Achaiae &Peloponnerx rex 104.
Dyrisfl. 230.
Dyrrachium 235.
E
Elephantls 230.
Eleufinia Ceres 19^.
Elphias Rhodius 29.
Empedocles 222.
Ennius pouta 260.
Ephefus 104. 193. 195. 213. 29^. 297. Ephefiorum lex
de aedificando 286. metalla 216. Epicharmus 222. Epicurus 50. 161. 189.
Epigrammata tria Graeca infcripta fontibus 240 fq. Epimachus Athenienfis , nobilis architeflus 329. Eratofthenes Cyrenaeus 18. 37 iq. 258 fq. 338. Erythrae 104. Erythraeorum agri 238. Evangelus 297. Eucrates, comicus 161. Eudaemon, aftrologus 276. Eudoxus 276. 280. Euphranor 194. Euphrates 230. Euripides, auditor Anaxagorae, philofophus fcenicus 222.
eius fepulcrum 238. ex eius Phacihonte verfus 266.
F.
Faberius fcriba 215. Fabri qui primi 48. aerarii 60. Falernum vinum 237. Falifcus ager 239. Faneftrum 76. 130. Fauni aedes 86. Ferentis municipium 60. Fidenates lapicidinae ^8. Flaminius Circus 123.
Aa 3
INDEX HISTORICUS
Florae aedes 21. ai6.
Flumina maxima fluunt a Semptemrr. 130.
Fortunae Equeftris aedes 88. ad tres Fortunas aedes 86.
Forum C^aelaris 88.
Fundi, Campaniae urbs 137.
FulTuius primus Latinorum de Architeftura fcripfit 194.
Gades 311. Galatia 219. Gallia 46. 230. Ganges 230. Gladiatoria munera 128. Gnofus 28. Gortyna 28.
Graecorum aedlficia 182 fqq. hibernacula 205 fqq. thea- - ira 145 fqq. maiores 253. poetae comici 127.
H.
Halicarnafrus 64.
Hammon 23 c.
Hegefias 243.
Hellas Athenienfis , flatuarius 80.
Hellen, Dori pater 104.
Heptabolus lacus 230.
Heraclea 297.
Heraclitus Ephefius, ffKoretv^bs 50. 222;
Herculis aedes 21. 41. 64. 89.
Hermogenes Alabandeus, architeftus 87. 90. iii. 193.
Herodotus 243.
Hetruria 57 fq. 77, 234. .
Hetrufci harufpices 41.
Hierapolis 236.
Hiero 257.
Himera fluviiis 234.
Hipparchus 276.
Hippopotamus 231.
Hippocrates , medicus 17,
Hiipania 46. 164. 212. 216.
Homerus 191.
ET GEOGRAPHICUS.
Homeromaftix 192.
Honoris & Virtutis aedes 87. 196.
M. Hoftilius 29.
Hydria Aegyptiorum facerdotum 224,
Hymettus mons 64.
Hypanis fluvius 213. 230. 236.
I.
Ichneumon 230.
Iftinus, architeflus 193. 19^. i
Ignis inventio 45.
Ilienfes 238.
India 230.
Indiis fl. 230. ' ,. . , . ' .
loUas 239.
lon, unde lones 104. . ■ • t
loppe 235.
lovis aedes 21. 40. 64. S6. 131. 19^. ara 125. ftella 262.
Ifidis aedes 41.
Ifmuc oppidum 242.
Iflhmia certamina 253.
Italia 57. 128. 141, 239. eius laus 168.
luba rex 242.
lulia Aquiliana 130.
D. lulii aedes 88.
lunonis aedes 21. 40. 104. 193. ...
L.
Lacedaemon 64.
Laodicenfium agri 238.
Larignum caftellum^^. (Laricinum ex J/idoro Epit. p. 347.)
Lebediis 104.
Lelegae 65. 104.
Lcmnos 212.
Leochares , ftatuarius 65. 194.
Lconidcs 194. eius praecepta fymmetriarum, ibid.
Lesbos infula 33. 237.
Lex Romana de aedi6cando 67. Ephefiorum 286. Athe-
nicnfium, dc parentibus per liberos alenilis fi eos arti-
bus erudiffcnt 161.
Aa 4
INDEX HISTORICUS
Liberi Patris aedes 21.41. 90. iii. 148. 193,
Licinius, mathematicus 210.
Limne alphaltitis 23^.
Liparis, flumen Ciliciae 235.
Lucania 237.
Lucretius 260.
Lunae aedes 21. 142.
Lufitania 46.
Lydia 237.
Lynceili fons 239.
Lyfippus, ftatuarius 80.
M.
Macedonia 42, 191. 216. 238.
Maeonia 237.
Magi 222. '
Magnefia 87. 193. 213. 242.
Mamertinum vinum 237.
Marcelliana cella 196.
Marcelli porticus 87.
Marcia aqua 231.
Mare fuperum , inferum 77.
Margarirae aceto diiroivuntur 240.
Maris ara 125.
Martia aqua 231.
Martis aedes 21. 41.
Madnrha 242.
Maffilia 47. 332.
Maurufia, Mauritania 230.
Maxilua 52.
Mathematici 84. 135. 165. 278.
Maufoleum 65. 194.
Maufolus 64. 66.
Mazaca, oppidum Cappadociae 236.
Medici 28.
Medullorum natio 240.
Melampus 194. 240.
Melas 65.
Melas fluvius 237.
Melite 104.
Meliton vinum 237.
ET GEOGRAPHICUS.
Melo, aftrologus 276.
Melos , infula 212.
Mercurii aedes 40.
Meroe 230.
Metagenes, Ctefiphontis filius 193. 195. 296.
Metelli porticus 87.
Metrodorus 243.
Miletus 104.
Mlo Crotoniates 254.
Minervae aedes 16. 21. 40. 123. 193. promontorium 157,
Mlracula orbis 194.
Mithridaticum beilum 148.
Mneftes 87.
L. Mummius, Corinthi everfor 141.
Murenae aedilitas 64.
C. Mutius, archireftiis 87. 196. ' '
Myagrus Phocaeus, (latuarius So.
Mylala, oppidum 64.
Myron , plaltcs 16. 80.
Myfiae colles 56.
Mytilenae, oppidum 33.
Myus 104.
N.
Nationes meridianae imbecilliores, fed perfpicaciores'! fe-
ptemtrionales fortes , fed confilii inopes 167 fq. Nemea certamina 2<;3. Neptuni Panionii aedes 104. Neprunius fons 238.
Nexaris 194. eius praecepta fymmetriarum, iUJ. Nicomachus, pi6tor 80. Nigir fl. 230.
Nilus 44. 1 18. Nili caput 230. Nonacris, regio Arcadiae 239, P. Nuinifius, architeiJ^his lo. Nymphodorus de machinationibus 194;
o.
Olympia certamina 253. Olympius lupiter 87. 195.
INDEX HISTORICUS
Optice , nympha , mater Dori 104.
Oracula : de Socrate 79. de coloniis Graecorum in Afiam
fieducendis 104. Orbis terrae circuitio 37.
P.
Padus fl. 75. 76. 230.
Paeonius Ephefius, architeftus 195. 296 fq.
Panionii Neptuni aedes 104.
Paphlagoniae fons 240.
Paraetonium, oppidum Aegypti 235,
Parmenion 280.
Paros 297.
Patrae 64.
Patrocles 280.
Paufanias 13.
Peloponnefus 12. 104.
Pentelenfis mons 64.
Pephafmenus, faber Tyrius 321.
Pergamus 190.
Periclis Odeum 148.
Perfica porticus 13.
Pharax Ephefius, ftatuarius 80.
Phafis 230.
Phidias , fl:atuarius 80.
Phileos 193.
Philippus Amyntae filius 321.
Philippus, aftrologus 276.
philo Byzantius 193 fq.
Philolaus Tarentinus 18.
Phocaea 104.
Phryges 47.
Phrygia 236.
Phyros 194.
Phyteus 194.
Phyfici 49. -:
Picenum 59.
Piftores ciari 80.
Pifturae e parietibus excifae 64.
Pinna Veftina 233.
Piraeeus portus 193. 234.
ET GEOGRAPHICUS.
Plfaurum 76.
Pififtratus 19^.
Fitane, urbs Afiae ^i.
Pixodarus, Evangelus di£lus ob repertam lapicldlnam mar-
moris 297. Placentia 261. Plato 84. 189, 2^4 (q.
Pollis 194. eius praecepta fymmetriarum, ibid., Polycles Adramyttenus, pi6tor 80. Polycletus, plaftes 16. So.
Polyidus 194. Theffalus, Philippi Maced, tempore 321. Pomtinae paludes 29. Pontus 46. 164. 212 fq. 219. 230. 236. Porinos, architeftus Athenienfis 195. Porticus Eumenici 148. Pompeianae^ ihiJ. Pofidonius 243. Pothereus fl. 28. Praxiteles 194.
Priene, urbs Afiae 16. 104. 193. Proeti filiae 240. Proconnefium marmor 64. 297. Promontorium Minervae 157, Proferpinae aedes 21. Protyrum vinum 237. Ptolemaeus rex 190. 102. Puteolanus pulvis 55 iq. Puteoli 217.
Pythagoras Samius 127. 222. 154. 256. 276. 306. Pythagoreorum difciplina 50. Pythia certamina 2<;3. Pythius, architcftus Prienenfis 16 fq. iii.
Q-
Quirinl aedcs 87. 216.
R.
Ravenna 29. 73. 76.
Rheniis 230.
Rhodanus 230.
Rhodiacum periftyHum 1R3.
Rhodii 218. 330 fq. Rhodiorum cladcs 66.
INDEX HISTORICUS
Rhodos 160. 219. 277. 329. Romae laus 67 iq. 168. Romuli cafa 47.
Salmacidis fons 65.
Salpia , oppidum 29.
Salutis aedes 22.
Samus 104. 193.
Sardiani 64.
Sarnacus 194.
Satyrus 194.
Sciliceae lapicidinae 59;
Scopas 194.
Scopinas, Syracufius 18. 280.
Semiramis 235.
Serapidis aedes 41.
P. Septimius 194.
Sicilia 234. 237.
Silanion 194.
Silenus 193.
Sinope 212.
Smnyrna 192. 213. Smnyrnaeorum civitas 104. 148.
Socrates 79. 81. 189.
Soli, oppidum Ciliciae 23 j,
Solis aedes 21.
Soraftinae lapicidinae 58.
Statonienfis praefeflura 59.
Statuarii infignes 80.
Stygis aqua 239.
Sunium 123.
Sufae 241.
Syene 230.
Syracufae 257,
Syria75. 230.235. 437.347-
T.
Tanais 230.
Tarchefius, architeftus 11 1.
Tarentwm 277. Tarquinienfes 59.
ET GEOGRAPHICUS.
Tarfos, Ciliciae civitas 234. 242.
Teanum 239.
Teos 90. 104. 193.
Terracina 237 fq. ^
Terrae ara 12^. . .
Thales, Milefius 50. 189. 222. 27^.
Thafus 297.
Thebaici campi 230. - •
Theocydes 194. .1
Theodorus Phocaeus 193;
Theodofius 280.
Theodotus 213. ■;.■./.
Theophraftus 161. 243.
Theffalia 238.
Thracia 238. - .
Tiberina infula 86. ■ !
Tiburtina via 232. Tiburtinae lapicidinae 58.
Tigris 230. ., ,
Timaeus 243.
Timavus 230.
Timotheus, ftatuarius 65. 194.
Tralles 64. 148. 193. 209. "•'
Tres Fortunae 86.
Troezen 6^. 234.
Troia 29. 189. 237.
Troiani campi 238. Troianae pugnae 208.
Trypho Alexandrinus, arcUitedius Apolloniatarum 332.
Tuana 236.
Tufcanae rationes aedium 121 fq. Tufcanicum cayaedium
171. Tybris 230. Tyrrhenum mare 77.
Ulyftis errationes 208; Umbria 59. Uticenfes 51,
u.
V.
Ter. Varro 64. 194. 260.
Vas Corinthium 244. vafa aenea in theatris 139.
Veiovis aedes 123.
INDEX HISTOR. ET GEOGRAPH.
Venereus morbus 65.
Veneris aedes 21. 41.
Venetia 59.
Veftae ara 125.
Veftorius caeruleum colorem temperare docuit Puteolls
217. Vefuvius mons 55. Vini varia genera 237, Virena 239.
Virtutis & Honoris aedes 87. 19^. Vulcani aedes 41. Vulfinienfis lacus 59.
X.
Xanthus 237 fqq.
Xenophanes Colophonius 189. 476.
Xuthus J04.
Zacynthus 235.
Zama, oppidum 242.
Zeno 189.
Zoilus Macedo, Homeromaftix vocatus 191 fq.
3 'n':
INDEX II.
VOCUM AD ARCHITECTONICEN
ETMUSICAM SPECTANTIUM
IN VITRUVIO.
A.
BAcus. Tabula quadrata , refimatis tanien lateribus, qua fummum capitulum columnae Corinthiae integitur IV, I. p. 107. & 7. p. 122. III, 3. p. 96.
Abaton , locus ad quem nuUus eft acceffus II, 8. p. 67.
Abfcedtrt , recedere. Abjcedtns VII, praef. p. 193.
Abflantia IX, 4. pag. 265.
Accejfus. Machina obfidionalis, qua ad muruui acceditur X, 19. p. 323. ubi redditur: « g-TJlSifljjei ; nifi eft afctnfus.
AcrobaticonX, i.p. 288. fcanforium.
Acrolithos II, 8. p. 65. ftatua extremis partibus e lapide fadlis.
Acrottrium III , 3. p. 99. Acroteria angulana : funt arulaa vel ftylobatae in fummis fiiftigiis ad ftatuas & figilla ibi collocata retinenda. Acroteria, five promontoria procurren- tia V, 12. p. 156.
ABus VIII, 7. p. 247. menfurae genus. A6lus longitudinis habet pedes cxx. & duplicatus iugerum facit.
AdieHib , in mediis columnis, entafis, Bauchung, 111,2. p. 92. III, 3. p. 94. V, 9. p. 149.
Acdes. De quinque acdium fpecicbus III, a. cum capp. fqq. & IV, 1-8. Aedes facrae. De earum compofitione & lymmeiria III, i. de iis conftitueiKlis fecundum re- gionesIV, 5. de earum oftiis & autepagmentis IV, 6.
Aedificia. De iis difponendis fecundum locorum proprie- tates VI, I. de utdificiorum privatorum proportionibus &
I N D E X
menfuris fecundum nnturam locorum "VI, 2. Ad quas coeli regiones fpeftare debeant cjuaeque acdlficiorum gene" ra VI, 7. De eorum locis propriis & generibus ad quas- cunque perfonarum qualitates convenientibus VI, 8. Aedtficia rujlica : de eorum rationibus VI , 9. Aedlficia. Graeca: de eorum rationibus VI, 10. De aedificiorum tir- mitate, hypogeis & fubftrudtionibus VI, 11.
j4eolipila I, 6. p. 34.
Aequilatatio IX, 5. p. 277.
j4equipondlum X , 8. p. 299.
Atrarium V, 2.
Aefliva VII, 3. p. 202. & C. 5. pr.
Aefluarium VIII, 7. p. 251. Zugloch,
Ager quadratus, duplicatus IX. praef. p. 255,
AggeresW^ 12. in portu.
>4/*je atrii VI , 4. p. 172.
Albarium opus V,2. p. 132. cap. 10. p. 153, VII, 2, 3.
Alveus, in balneis vas V, 10. p. 153.
Alveolatiis 111 , 3. p. 94.
'AjUct^oTOiTss'. Vid. Arbufculat.
Ambulatio , xyftus. ambulationes theatrorum V, 9. p. 150. V, 1 1. p. 1 155. VII , 5. p. 208,
Amp/iiprofiylos III, l. p. 86.
Amphireufis , machina X, 4. p. 293,
Amphithalamus VI, 10. p. 182.
Amphitheatrum I, 7. p. 41.
AmuJJium, Compass I, 6. p. 36.
Anakmma IX, i. p. 261.
Analogia , proportio III, 1. princ.
Anaporicum horologium IX, 6. p. 282.
Anatonum capitulum X, 15. p. 315.
Anconcs normae. Schenkel des IVinkelmaafes III, 3. p. lOO. VIII , 6, p. 245. 2 ) prothyrides, Kragfleine IV, 6. p. 120» 3) in hydraulicis X, 13. p. 309.
Andron VI, 10. p. 184.
Angiportus 1 , 6. p. 37.
Anifocyclon organum X, i. p. 289.
Anfa. Anfae : iunfturae feu fibulae ferreae I, 8. p. 62. in machinis X , 8. p. 299. anfa gubernaculi , ibid. anfa rudentis X, 18. p. 320.
Antae in aedibus III, i. p. 86. VI, 10. p. 182, & c. 11. p. 185.
V O C U M.
Antarii funes X, 3. p. 292.
Anuchuntes. c(.vTi)X°vvTss , loci refonantes V, 8. p. 147,
Antefixum X, 15. p. 315.
Antipagrnentum IV, 6. p. 118 fq. & c. 7. p. 122.
Anterides. ii-TnpiV. X, 17. p. 319. VI, II. p. 187.
Antibafis X, 15. p. 315. & C. 17. p. 319.
Antiboreum , horologium IX, 6. p. 280.
Apophy^is, cralTitudinis contrai^io IV, 7. p. 122,
Apotheca in aedibus VI, 8. p. 177.
Apothefs IV, I. p. 107. declinatio ex contraftione.
Aqua VIII, c. 1-7. deaquae inventionibus, VIII, i. de aqua imbrium c. 2. de aquis cslidis & de variorum fon- tium, fluminumlacuumque natura cap. 3. de proprietate nonnullorum locorum & fontium c. 4. deaquarum ex- perimentis c. 5. de libratione aquarum & initrumentis ad hunc ufum c. 6. de dudionibus aquarum c. 7.
AcjuaeduSlus Vlll , 7.
Ara: de aris Deorum ordinandis IV, 8.
Arachne^ horologium IX, 6. p. 280.
Araeoflylos III , 2. p. 88.
ArbufcuIaX^ 20. p. 324. in curru.
Arca VI, 3. p. 171. V, 12. p. 157. X, 13. p. 308.
Architefiura quid fit, I, c. i. e quibus rebus conilei I, c. 2, de eius partibus I , c. 3.
Arcula X, 13, p. 308.
Arcus ferreus V, 10. p. i*;^.
Area I, 6. 7. II, 8. lll, I. 3. IX. praef. p. 255«
Arena: de ea II, 4. 5. III, 3. VII, 3.
Arenarium II , 4. 6.
>^/-/tj ad oppugnationes X, 19. I, 5. p. 32.
Atmamentarium VII, praef. p. 193.
Armillae X, 6. p. 285.
Arrefiaria X, 21. p. 326.
ArreHarii VII, 3. p. 204. II, 8. p. 92. X, 19. p. 321.
Artcmon X, <;. p. 294. trochleae genus. a,pTi(jt.oiv,
Afccndens machina X, I9. p. 321.
Afccnfus III, 3. p. 94. IV, 7. p. 122. V, 6. p. 143. eVt-
^Cl^pcL X, 19. p. 323.
Afcia VII, 2. Afcio: afcietur calx, ibid. p. 200,
Affvres VH, 2. 3. IV, 2.
Affulae VII, 6. p. 211,
Ajlraf;alus III, 3. p. 95. IV, 6. p. II9.
Vitruvius. B b
I N D E X
j4tlanus VI, lO. p. 184.
AtraTmntum VII, 10. VII, 4. p. 207.
Atrlum : de eo VI, 4. p. 172. & 8. p. 177.
Attlcurges. To ctTTiKovpysi. Attico opere. Atticum IIT, 3,
p. 94. IV, 6. p. 118. 120. Axis IV, 2. p. 108. VII, I. p. 197. IX, 9. p. 283. X, 4.
p. 292. IX, 4. p. 261. VI, i. p. 165. III, 3, p. 97. X,
6. p. 296. & 12. p. 307. Axiculus X, 8. p. 298. Axon IX, 8. p. 278.
B.
Bacillus II, 4. p. ^4.
B.ilifia X, 16. 17. 18. I , I. p. 14.
Babiea. Balneae. Balnearum difpofitiones & partes V, 10.
BalncariaYl , 9. p. 179.
Balteus pulvinorum III, 3. p. 97.
Banaufos , ^kva-V7oi : machiiia tradoria X, i. p. 28S.
Barycae, barycephalae aedes ill, 2. p. 89.
Bafilica. De bafilicis V, i.
Bafis iV, I. p. lo^. X, 6. p. 296. 15. p. 308. & 20. p^ 324.
Beffalis. Beffalibus laterculis V, 10. p. 152.
Biforus. Bifora forium ornamenta IV, 6. p. 120.
B ipedale s te^uhc VII, i. p. 199.
Bitumen I, S- P- 33- 1^» ^* P* S^- VIII, 3. p. 235.
Brachia catapultarum I, i. p. 14. X, ij. p. 313.
Bucculae in catapultis X, 15. p. 314.
Bulla in horologiis IX, 9. p. 283.
c.
Cammtum p. 22. 33. 53. 58. 61. de filice 251. caementa
marmorea 211. Caementltius 11 , 8. p. 68. Calces fcaporum IX, 2. p. 257. Caldarium in balneis V, 10. p. 152. VIII, 2. p. 229, Calx. De calcell, 5. VII, i. 2.4. 5. Caw.era. De camerarum difpofitione , trulliffatione & te-
clorio opere VII, 3. add. p. 206. & 217, Camillum , vid. Scamillum. Canaliculus y ffrfit, X, 15. IV, 1. 3. VII, i..
V O C U M.
Canalls VII, i. p. 199. & 4. p, 205. VIII, 7. p. 248.10 ma-
china X, 19. p. 323. in columnis lonicis lli, 3. p. 97.
fundi X, 15. p. 314. Canddabra aediciilariim VII, ^. p. 208. Canon in hydraulicis. Kctvhv ^■^vuiKai X, 13. p. 308. Canonica ratlo V, 3. p. 13^. I, l. p. 14. Cantherius IV, 2. p. 108. V, I. p. I 30. Capitulum in columna III, 3. p. 96. IV, 3. p. 113. Corlti-
thium IV, I. p. 106 fq. lonicum p. 103. in machinisX,
17. p. 317. I, I. p. 14. catatonum X, i^. p. 315. CaprecU, Trdeger IV, 2. p. 108. add. p. 131. 315. 324 fq. Capfum rhedae X, 14. p. 310. Carhunculus , genus terrae fofliiiaell , 4. p. 53. & 6. p. 58.
VIII, 1. p, 225. Carcer. De eo V, 2.
C^rc/zt;^/ ("ucularum : in catapulta X, 15. p. 315.3!. trachdi, Carchefium, in machinis p. 295. 329. Cardines axis p. 166. 284. 324. cardo mafculus & femina
284. Cardinales fcapi IV, 6. p. 120. Cardinatum tignum X, 21. p. 327. Caryatides I , i, p. 12. Caflelliim aquarum p. 247. 283. 307. Catapulta. De catapultis X, 15. 16. — it. 17. 18. 1, i.p. 14- Catatonum capitulum X, 15- p. 315. Catechuntes. Ku.riiyovv7Sf , loci diffonantes V, 8. p, 147. Catenae , Bsender VII, 3. p. 201. Catenatio II, 9. p, 74. X, I, p. 288. Cathetus hnea. Kei&iTo? ypay.i/.ii. III, 3. p. 96. Catlnum X, 12. p. 306. Cava aedium. Cavaedium VI, 3. quinque generibus diftri-
buta, ibid. CaulicuU f. Coliculi in capitulo IV, i. p. 107. VII, 5. p.
208. Caufis , piftura VII, 9. p. 215. Cdla in templis III, i. p. 86 ("q. IV, 4. p. 115 fqq. 123 fq.
vinaria I, 4. p. 25. VI, 9. p. 179. olearia, ibid. cuin
penu, ibid. oltiarii VI, 10. p. 182. famiiiarica , i/^iiA in
theatro V, 5. p. 139. Ccntrum VII. praef. p. 193, circini l, 2. p. 20. III, i, p.
83. IX, 5, p. 277. axiculiX, 8. p. 298. Cirofirota ornamenta IV, 6. p. 120.
B b 2
I N D E X
Chdlcldica. V, I. p. 129.
Chdo. Chele. in balifta X, 15. p. 314. & 17. p. 318.
Chelonia. Chelonium p. 291 fq. 294. 298. 31^. 320. 327.
Chodax. Cnodax X , 6. p. 2<)^.
Choragium X , 13. p. 309. aliter V, 9. p. 148, in hydraulicis.
Cherobates mlihrcLUone aquae VIII , 6. p. 245.
Chroma V, 4. p. 136. 138.
Chryfocolla VII, 5. p. 211. Sig. p. ai6.
Circinatioly 6. p. 36.
Circuitio X, 19. p. 322. V, li. p, 154. IV, 4. p. 1x6. VI,
3.p. 171.1,5- P- 3»- Clfium X, I. p. 290. Clavicula. Zapfen X, 17. p. 319. Clavi mufcarii VII, 3. p. 205. mit Kopf. Climacis in balifta X, 17. p. 318. Cloaca I , I. p. I 5. V, 9. p. I 50. ClypeusYy 10. p. iSA' in Laconico. Coagmentum. Fuge II, 3. p. 52. II, 8. p. 61, IV, 4. p. 1 17,
Vl, II. p. 186.
Coagmentatio II, 9. p. 74.
Co^a;<?//o VII, I. p. 197. 199. V, I. p- 129.
Cochlea. De ea X, II. X, 8. p, 301. V, 12. p. 158. VI, 9. p. 180.
Coelia. KoiMec. in aquaeduftu VIII , 7, p. 248.
Colliquiae VI, 3. p. 171.
Colores in tedtorio VII , 3. p. 203. ^ecolaribus nativlsWll^ 7. de minio & argento vivo VII , 8. de minii tempera- tura VII, 9. de coloribus qui arte fiunt VII, lO. de aira- mento, ibid. de caeruleo & ufta VII, 1 1. de cerufla, aerugine& fandaraca VII, 12. deoftro VII, 13, de in- feBivis VII, 14.
Collojficoteros. KohofS^iKcorepof III, ^.p. 98. X, 4. p. 292.
Columbaria, tignorum &. afferum cubilia IV, 2. p. 110. X, 9. p. 302.
Columella catapultae X, ij. p. 314.
Columen IV, 2. p. 108.
Columna. De columnis III, 3. Columnarum genera trla ea- rumque inventio IV, i. Corinthia IV, i. 2. ratio Dori- ca IV, 3. Tufcanica IV, 7. lonica III, 3. add. III, i. 2.
Columnarium in aquaeduSibus VIII , 7. p. 248.
Commtnfus , proportio I, 3. p. 24, VI, praef, p. 163. III, I. p. 86. VI, a. p. 169.
V O C U M.
Commijfura II , 9. p. 74.
Commodulatio III, i. p. 82.
CompaBlo X, 21, p. 326.
CompnBura IV, 7. p. 122.
Compluvium VI, 3. p. 171.
Concameratio II, 4. p. 53. V, 10. p. 153, VI, II. p. 1S5.
Conclave. Conclavia VII, 2. 3. 4. 5. VI, 5. p. 174. VI, 9,
p. 181. Conclufio cuneonim X, 18. Conclufurat fomicationum VI, ir. p. 186. Congefiio terrae in fubftrudionibus VI, 11. p. 186. III,
3. p. 93. VII, I. 7. X, 20. Conijierium V, 11. p. 155. in palaeftra. Contabul.itio X, 21. p. 326. Contignatio II, 9. p. 72. iV, 2. p. 108. Contraflura in coliimnis III , 2. p. 91. IV, 6, Conus , horologium IX, 6. p. 280. Corax , machina X, 19. p. 323. corvus. Coracinus color VIII, 3. p. 238. Coriceum in palaeftra. Kcd^iiKSKjv V, it. p. 154, Corium, quod in fuperficie alterius inducitur , & in tedorio
opere VII, 3. p. 203. II, 3. 8. Coro/ZiZ. Kranzleifte , Gefims p. 68. 99. fq. 113 fq. 118. 132.
202. Coronarium opus. Stuccatur VII, 4. p. 206. & 6. p. 211, Cori VI, 9. p. 179. Corfae in foribus IV, 6. p. 119. Corvus. Corax, grus X, 19. p. 322. Cratitii parietes II, 8. p. 69. VII, 3. p. 204. Crepidines III, 2. p. 89. IV, 6. p. 119. Crcpido V, 12. p.
157. Criodoche y machina X, 19. p. 322. KpioSo-x^n. Crufla II , 8. p. 63. marmorea VII, 5. p. 208. cruftae cx-
cifae paiietibus VII , 3. p. 204. Cryptae in aedibus VI , 8. p. 177. Cubiculum VI , 7. p. 176. 1 , 2. p. 22. cubicula & coagmcn-
ta II, 8. p. 61. C"u/'/7e tii^norum & afTerum IV, 2. p. iic. IV, 4. p. 117.
11, 8.' p. 61. Cubitus ;:ltifudinis corporis quarrne III, 1. p. 82. CuUnaW, 9. p. i-T^. in aedificio ruftico. Cuilearis. Uolia cullearia VI, 9. p. 180. cuHeus, menfurn.
Bb 3
I N D E X
Culmen, trabs in faftigio IV, 2. p. 108. V, i. p. 131.
Cululli lignei VII, 3. p. 201.
Culur X, 10. p. 303. & 14. p. 311.
Cuncns , in theatris V, 6. p. 142. VII, 4. p. 207. & «. p,
208. X, i8. Curla V, 2.
Cylindrus X, 6. p. 196.
Cymatium III, 3. p. 97 fqq. IV, 3. p. 112. IV, i. p. 105. Cymbalum X, 13. p. 308. Cyiiceni oeci VI, 6. p. 175.
D.
DccMoS III, T. p. 87.
DccuJJis III, r. p. 84. dccujfatim 1 , 6. p. 36.
DecuJJatio I , 6. p. 36. X, 11. p. 304.
Dcliquiae VI, 3. p. 171.
Ddphinus in hydraulicis X, 13. p. 308.
Dens. Dentes: ferrae I, ^. p. 32. forcipis X, 2. inuri VT,
II. p. 187. tympani X, 10. in dentes procumbere VIII,
I. p. 224. Dentatum tympanum p. 281. 303. Denticuli I, 2. p. 22. iV, 2. p. 109. III, 3. p. 99. IX, 9. p.
281. Depalatio IX, 8. p. 276. Dext,:ns II l, 3. p. 94.
Diagonios linea IV, i. p. 107. IX, praef. (i.) p. 255. VI,
3. p. 172.
Diagramma V, 4. p. 13^.
Diametros V, 7. p. 143. X, 14. p. 3 10. IX, 8. p. 278.
Diapafon V, 4. p. 138.
Diapente , ibid.
Diajlylos III, 2. p. 88. 90. 91.
Diateffaron V, 4. p. 138.
Diathcfis , ciifporitio I, 2. p. 19.
Diathyra VI, 10. p. 184. nrpoQvpa,.
Diatononin mufica V, 4. p. 136.
Diatonos. Sicltovos II , 8. p. 63. Btndejlein.
Diaidos V, II. p. 154.
Diaioma. diazomata V, 7. p. 144. intheatropraecin£iiones.
Dicfis in mufica V, 3. p. 135. V, 4. p. 136.
Die^eugmenon V, 4. p. 138.
V O C U M.
Digitus III, I. p. 84. menfura.
DimoeroSy S^ifXQipo? , bes III, i. p. 84.
Dioptra VI, 6. p. 145.
Dipechdice , Si^^rnyjtiM] in navibus I, 2. p. ai.
DlpLifion III, I. p. 85.
Dl^linthius II , 8. p. 6j.
Dipuros III, I. p. 86 fq. VII, praef. p. 19?.
D.rcElio , Abpuz VII, I. p. 198. IV, 3. p. 113. VII, 3. p. aoi.
DireHura , idem VII, 3. p. 202.
Dirioere arena VII, 3. p. 202..
DisdiapafonY^ 4. p. 138.
Dlspiuviatum VI, 3. p. 17 1.
Dispofuio I , 2. p. 19. II, 8, p. 69. VII, 2. 3.
Dijfor.antes loci V, 8. p. 147.
Dijlributio I, 2. p. 19. & 22. IV, 3. II , 8. VII ^ ?.
/5e divifone & dispofitione optrum quae intra murosfunt I, C» 6.
Dodrans VII, I. p. 198.
DoTon II, 3. p. 52. palmus.
Dorica fymmetria & columna IV, i. I, 2, IV, 3.
Duclarius funis X, %. p. 291.
E.
Ecclefajlertum VII, 5. p. 209. theatrum.
Echea, iiyjTcc I , i. p. i <;. V, 5. p. i 39.
Echinus IV, 3. p. 112. & 7. p. 122. in capitulis columna-
rum. Ecphora, proicftura III, 3. p. 94. VI, 2. p. 170. EAatothcfium V, 11. p. 155. De eleElione locorum Jalubrium I , c. 4. locorum ad ufum com-
munem civitatis I , c. 7. Embatcs , mockilus I, 2. p. 21. IV, 3. p. 112. Embolus : emboli masculi X. 12. p. 307. Emi(farium : vid. Immiffarium. Emplcdon 11,8. p. 62. {tru61urae i»enus. ki/.rrxex.rcv. Encarpi, ornamenta corollaria IV, i. p. 105. Enclima, eyxKi/xci, inclinatio coeli IX, 9. p. 2S0. Englbata figiila X, 12. p. 307. tyyiHuTot. vel iyy'j^ci.7U. ^ Engonaton , horologium IX , 9. p. 280. Entafis , adie6Ho in mediis columnis. 'ivTa.ris 111,2. p. 92. Epagon: iTc/^yccv c(.i)7£fjt.m. trochleae genus X, 5. p. 294. Ephcbeum V, 11. p. 154.
Bb 4
I N D E X
Ephelton III, t. p. 84. siieKTov. Senarium cum unifate. EpidimGeros III, i. p. 84. i7nSvfji.oif)Of , bes alterum. Epipentamueros III, i. p. 84. i'7ri'7rev7a.uoifOi , quinarium
alterum. Epifcenos , epifcenium V, 7. p. 144, VII, ff. p. 209. Epifchides , krrKryji , iS^oi X , 17. p. 318. X, 18. in bali-
fta cuneolus ferreus, al. 'i-Trilvyt^. Epijlomium , Hahn IX, 6. p. 284. X, 13. p. 308. Epl(lyUum p. 22. 86.88. 112. 128. 130. 296. Epidthidis in coronis fuper tympanolll, 3. p. 99. W<Ti-
Epitoxis X, 15. p. 314. nobis Nufs.
Epitritcs, triens alterum III, i. p. 84.
Epiiygis X, 16. 17. vid. Epijchis.
Ergatu I, I. p. 14. X , 4. p. 293. 0 i^ykTm, machina tra-
d:>oria. £/-//i72ae , anterides. to epeia-ixet VI , 1 1. p. 187. X . i. p. 288. Efchara , bafis bahftae p. 319. 324. Everganeae trabes V, i. p. 131. bene fabricatae. Eurhvthmia\ , 1. p. 19. VI, 2. p. 170. Eujlylos III, 2. p. 88. Eutheia, ev^eicc , linea porreda X, 8. p. 298. Euthygrammus I, I. p. 12. ev&uypaixiy.of. Exedra V, 11. p. 154. VI, 5. p. 174. & 10. p. 183. VII, 5.
p. 208. & 9. p. 215. Expreffiones circum coagmenra IV, 4. p. 117. abacorum
VII, 3. p. 204. aquae VIII, 7. p. 249. IX, 6. p. 281.
X, 12. p. 307. I, I. p. 14. IV, 4. p. 117.
F.
Fartura II, 8. p. 63.
Fafciae in epiflylio III, 3. p, 98 fq.
Fafiigium in aedibus III, 3. p. 99. V, 9. p. 1^0. IV, 2. p.
iio. IV, 7. p. 122. aquarum VII, i. p. 199. VIII, 6.
p. 246. Fauces in aditu atrii VI, ^.p. 173. Favi lithoftrotorum VII , i. p. 198. Femina cardo IX, 6. p. 284. die Pfanne worinn (ich der
Zapfen drehet. Femur in triglyphis. (WJjpW IV, 3. p. 113. Fmeflra IV, 2. p. 109. VI, 6. p. 175.
V O C U M.
Ferrammta y inftrumcnta fabrilia VII, i. VII, 8. X, 22.
p. 3 32' Fibula 1, <J. p. 31. X, 2. 3. 12. Fibulatio ti^norum X . -5. p. 292. Fifliicatio 111 , 3. p. 93. VII, I. p. 197. X, 3. p. 292. VII,
4. p. 207.
Fiflula,Kce\\rQ. DeiisVIII,^. 7. VI, 3. X, 12. in ma-
china Ctefibiana. Flos in captuIoIV, i. p. 107. IV, 7. p. 123. VII, 5, p.
209. Flos nitri VII, 11. 217. Forcs. De foribus IV, 6. Forum. De foro V, i. Frigidarium V, il. p. 15^, Frontts II, 8. p. 63. Futurmautrn. Frontati utraque parte, ibid. Fulmina, ornijmenta IV, 3. p. 114. Fulturae VI, li. p. 186. Fundamentum. De fundamentis murorum & turriumX^ 5. thea-
tri V, 3. p. 133. Fundationes operum : de iis III, 3. Funduli ambulatiles X , 13. p. 308. in hydraulico. Funis du^arius X , 2. p. 291. X, 3. p. 292. antarii, ibid, Fuflerna, abietis pars liiperior II, 9. p. 72. Fufus: fufi in machina X, 6. p. 296.
G.
Geniculus in aquaeduftu VIII, 7. p. 248.
Gerufla , in urbe Sardianorum II , 8. p. 64.
Ckba: glebae ( A/j/Ttvz , 5r//c;te ) calcis , marmoris, al. VII.
2.6.8. II, I. Gnomon. (TKiei&npu^. De eo I, 6. p. 36. IX, 5. p. 276. &c. Gnomonice, pars archite6turae 1 , 3. gnomonicae rationes IX,
I. p. 260. ad easdem fpcdiant c. 2. 3. 4. p. 269-276. Gonarche , horologium IX, 9. p. 280. Gradaliones V, 3. p. 133. Gradus III, 3. p. 94. Grumus terrae congcftitiae II, i. p. 47. Grus X, 19. p. 322.
Gutcarum dinributiones fub triglyphis IV, 3. p. 113. Gymnafium. De iis V, 11. Gynaeconitis VI, 10. p. 182.
I N D E X
H.
Hamatae fegulae (Schlufsziegel ) VII, 4. p. 206.
Hamaxopodes. vide Arbufculae. X, 21. p. 326.
Harmoma V, 4, VI, i, p. 166. add, V, 3.
Harpaginetult VII, 5. p. 208.
Helipolis X, 22. p. 329.
Hcllces IV, I. p. 107.
Hcmicyclium IX , 8. p. 278. — IX, 9. p, 279. horologiunio
Hemicylindrus IX,praef. (3.) p. 259.
Herniolium III , 1 . p, 84.
Hemifphaerium IX, 9. p, 280. V, lo. p. 154.
Hemitonium V, 4. p. 136,
Hcmitri^lyphus IV, 3. p. 114.
Hcrones V, 12. p. 158.
Hexachordus hydraulica X, 13. p. 308.
Hexaftylos III , 2. p. 89.
Htbcrnaculum VII, 4. p. 207.
Homotonus 1, i. p, 14. foramina homotona.
Horologium. De horologiorum rationibus IX ^ 5. (VIIL)
6. (IX.) Horrtum Vl, 8. 9.
Hofpitak ( cubiculum.) De eo VI, 10, p. 183. in fcena V,
7. p. 145. _
Humeri pronai IV, 7. p. 123.
HydrauHcae machinae. De iis X, 13.
Hydromylac. Dc iis X, 10.
Hypaethrcs {^vajii^\\\ ^ 1. p. 86. hypaethra ambulatio V,^.
p. 150. I, 2. p. 21. Hypate V, 4. p. 138.
Hyperthyris & hyperthyrum IV, 6. p. 119. Hypocauftum. Hypocaufis V, 10. p. 152. in balneis. Hypogeum . VTroystov VI , 1 1 princ. Hypomochlium X , 8. p. 298. Hypothyron IV, 6. p, 118. Hypotrachelion III, 2.91. & 3, p. 99. IV, 3. p. 112, & 7.
p. 122.
I.
Janua 11, 10. VI, 8. 10. V, 10.
Jchnographia 1 , 2. p. 20.
Jdta. iS^i'/.!, difpofitiones I, 2. p. 20.
V O C U M.
Immijfarium VIII , 7. p. 247. receptaculiim.
Jmpaties , in foribus. (Leijle) De ea IV, 6. p. 120.
Impluvium, (Hof) VI, 4. p. 173.
Incertum , ftruflurae genus 11, 8. p. 61.
Incumba VI, II. p. 186. (^Kampfer.)
Infediva aci colores temperandos apta VII , 14.
Infundibulum in hydromyla X, 10. p. 304.
Infulae, in urbe 1 , 6. p. 37.
Intercardinatat trabes X, 20. p. 324.
Intercolumnium. De eo III, 2. IV, 3.
Interpenfiva (tigna) habeni trabes in Tufcanicis VI, 3. p.
Interfcalmium \n navibus I, 2. p. 21.
Intcrfedio , fj.eroyjn III, 3. p. 99.
Interti^nium (patium IV, 2. p. 1 10.
Intervenium , fpaiium inter duas venas terrae, arboris, al.
II, 6. p. ^6. add. p. 59. 78. 225. 251. Intcjlinum opus (Tifchier - Arbeit ) p. 72. 115. 132. 171. Inverfurae\, 3> p- '34« lonica ratio. lonica opera IV, 2. Ifodomum gcnus II , 8. p. 62. lui^um (Querbalken) X, 19. p. 321. X, 8. p. 301.
L.
Laconicum \n balneis VII, 10. V, 10. p. 153.
Lacotomos Hnea IX, 8. p. 279.
Lacunaria VII, 2. IV, 3. VI, ^.
Lapicidinae. De iis 11 , c. 7. apud Ephefum inventae X , 7.
Later. De lateribus II, c. 3. latcr teftaceus VIII, 3. p.23^.
lateribus interfeflis II, 8. p. 64. Lattritii parietcs. De iis II, 8. p. 63 fq. Latcraria, fc. tigna in latore X, 20. p. 325. Libclla I, 6. p. 36.
Libramentum ( Horizontalebene) VIII, 3. 7. V, 7. VII, 4. Libratio aquarnm VIII, 6. X, 8. Lichanos in mufica V, 4. p. 138. X/m//z.zr« trabes VI, 4. p. 173. Linf;ulati tubuli VIII, 7. p. 249. Locorum falubrium eldiio I , c. 4. locorum ad ufum communem
civitatis 1 , 7. Loculamcntum X, 14. ij.
I N D E X
Logenm in fcena V, 8. p. 146.
Lorica, murus II, 8. p. 68. VII, i. p. 198. & 9. p. 21 j,
in opere teitorio, lorlcatlo VII , i. Luirum V, II. p. 155. frigida lavatio. Lydium, laterum genusll, 3. p. 52. Lyfis. (Kehlleif^e) III, 3. p. 94. V, 7. p, 144. diffolutio
VI, 11. p. 185.
M.
}Aaceratio calcis {Lcefchn^ VII, 2.
Machina verfatilis V, 7. p. 145. de ea X, i. de machinis tradloriis X, 2. de alia machina tradloria X, 3. alia co- lofficotera X,4. alia, polyfpaftos X, 5. alia Ctefiphon- tis X . 6. earum porre(^um & rotundatio X , 8. ad aquam hauriendam c. 9. 10. 1 1. & de Ctefibica c. 12. ad dime- tiendum iter peraftum c. 14. machinae ad ufus bellicos c. 15-21.
Machinatlo (Mafchinenwefen ) IX, 6. p. 280. X, praef. p. 287.
Malleoli, in repugnatoriis machinis X, 22. p. 331. 333.
Manacus circulus IX, 5. p. 279. corr. monachus.
Manucla X, 15. p. 314. in catapulta.
Marmor. De marmore in aedificiis VII, 6.
Mafculus cardo (^Zapfen) IX, 6. p. 284.
Mataxa , metaxa , funis VII, 3. p. 201.
Materia : de ea II , c. 9. ( Bauholr ) & inprimis de abiete c. 10.
Materiarc aedificium V, 12. p. 158. materiatio IV, 2. p. 108. materiatura , ibid.
Megalographia VII, 4. p. 206. & 5. p. 208.
Meniana , {maenianum (c. tabulatum) V, i. p. 129. V, 8. p. 145.
Menfa, in baliftis X, 17. p. 318.
Mcntum coronae IV, 3. p. 114.
Meros, femur, in triglyphis IV, 3. p, 113.
Mcrula , hydrauli genus X , 12. p. 307.
Mefaula VI, 10. p. 184.
Mefe in mufica V, 4. p. 137.
Mefolahium IX, praef. p. 259.
Metoche , interfeftio III, 3. p. 99. fj^eToyfi.
Metopa , intertignium IV, 2. p. iio. & 3. p. iii. in.
Modiolus X, 9. p, 303. X, 12. p. 306. X, 13. p. 308. X, 14. p. 310. X , 18. p. 320.
V O C U M.
Modulatio V, 9. p. 149. in mufica V, 4. p. 138.
Aiodulusl^ 2. p. 19. IV, 3. p. 112. V, 9. p. 149,
Moenia. De iis I, 7. II, praef. p. 43. VIII, 4. p. 242.
Moia X, 10. p. 304.
Monachus (circulus), vid. Manacus.
Monopteros : monoptera aedes IV, 7. p. 122. VII , praef.
p. 193. Monotrlglyphos IV, 3. p. I14. Monumenta. De iis II, 7. 8. Mortarlum , ( Moertel) VII , i. p. 199. V, 12. p. i ^7. VIII.
7. p. 251. mortarium ( vas) VII, 3. p. 203. 204. VII,
10. p. 217. Munitio. De ea I, 5. II, 9. p. 75 fq. X, 22. ^Murus. De eo 1 , 5. AT/^yc^r/j clavi VII , 3. p. 205. Mutulus , ( Sparrenicopf. ) De eo IV. i. 2, 3. 7,
N.
N«of, vid. vsaf.
Nares canalis ( Miindun^cn) VII, 4. p. 205.X, II. p. 305.
fornaculae VII, 10, p. 217. Navalia. De iis V, 12. Nete in mufica V, 4. p. 137. NgfW £v TU.fia.fTctvi III , 1. p. 86.
Norma IX, 2. p. 256. 111, 3. p. 100. VII, 3. p. 202, NucUus reftorii VII, i. p. 198.
o.
OBans X , II pr.
Odaftybs III, 2. p. 89. & 90. III, I. p. Z-J. .
OFlochordos X, 13. p. 308.
OBogcnariae fiftulae VIlI, 7. p. 247»
Odogonum 1, 6. p. 35-
Oculus volurae III, 3. p. 100.
Odeum. De CO V, 9. p. 148.
Oai (Saele. ) De iis VI, 5. oeci more Graecorum VI, 6.
VI, 10. p. 183. O^cwaf III, praef. p. 80. metallorum VII, 8. p. 213. VII,
9. p. 216. Officinator VI, II. p. 188. dlearia cdla VI, 9. p. 179.
I N D E X
Opa , oTin L.t^er der Latten , cubile IV, 2. p. 1 10.
Ve oppugnatioriis rebus X, 19.
Optice I, I. p. 12.
Opus ftriiiS^um ordinelT , 8. p. 62. alharium V, 2. 10, VII, 2.. 3. arenatnrn VII, 3. 4. 6. 1 , 2. colojjicoterum Ilt, 3. coronarium VII, 4. 6. fahrik IV. 2. figlinum V, 10. i/^ft:- fiinum IV, 2. 4. V, 2. VI, 3.10. 11,9. marmoratumWll^
3. tcBorium VII, 3. V, 10. VII, 6. II, 8. reticulatum II, 8. /igninum II, 4. V, il. VIII, 7. tcpiarium V, 8.
Orbiculus IX , 6. (9.) pairim. X, 2. paiilm. IX, i. (4.)X,
4. 5. 8.
Orcheflra. De ea V, 6. 7.
Ordinatio , Tcc^if I, 2. p. 19.
Organa: de iis X, i. ad aquam hauriendam X, 9. 10. 11.
hydraulica X, 13. Conf. voc. Machina. Ornamenta : columnarum IV, 2. VII , praef. epiJlyliorumVf
I. 7. forium IV, 6. Ornatio, ornatus, in fcenis V, 7 extr. ornatus poluionis Yil, 4, Onhogonias X, 11. p. 306. Orthographia 1, 2. p. 20. Orthojlatae II, 8. p. 62. X, 19. p. 323. Oryges, macliina , tertudinum genus X, 21. p. 32J. 0/?/WIV, 6. p. 118. VI, 4. p. 173. Ovilia VI , 9. p. 180.
P.
Palaeftra. De palaeflrarum aediricatione V, 11. VI, S.
Palationes II, 9. p. 73.
Palea , eius ulusVII, i. II, 3. X, 20.
Palmus II, 3. p. 52. III, I. p. 84.
Pundatio lignorum VII, i. p. 197. quae pandant II, 9. p.
73 fq. VI, II. p. 185. Paradromides , vid. Peridromides. ParalUU in catapultis X, 15. p. 314. paralklos linea V, 6.
IX, 8. p. 278. Parameje in mufica V, 4. p. 137. Paranete , ibid. Parapegma IX, 7. p. 276. Parajias , in aedibus VI, 10. p. 182. in catapulta X, 15.
p. 314. Parajladae, ibid. & V, I. p. 130. Parajlatica IX, 9. p. 281. Parhypate in mulica V, 4. p. 137.
V O C U M.
Panes. De eo 11, 8. VII, 1. 3. III, 3. T, 5- VI, 9. VI, 3.
VI, II. parietes communes II, 8. VI, 9. I, i. latericii
II, 8. medii V, 2. te/lacei VI, b\ PaJfusX^ 14. p. 3»! extr. Pavimcntum. De eo VU , I. & 4. Pekcinon , horologium IX, 9. p. 280. Pentadoron II, 3.p. 52. laterum genus, palmorum quinque. Pcntamocron III , l . p. 84. Pentafpaflon X , 3 pr. Penula X, 12. p. 306.
Periaflos V, 7. p. 145. machlna in fcena & locus, in quo
ea eft. Peridromldes VI, 10. p. 184. Xyfti V, U. p. 156. Periechuntes loci, mwr/jrjvizi V, 8. p. 147. Perimetros V, 6. p. 142. Periptcros III, i. p. 86. IV, 7. p. Ii2. PerifiyHum> perijlylon : de eo VI , 10. V, 1 1. Doricum VI .
4. p. 173 fq. Rhodiacum VI, 10, p. i^^.aedium pri-
vatarum VI, 4. p. 173 extr. 174. Peritretum , TSfirpnov, foramen in balifta X, 17. p. 317.
I, 2. p. 21. Peritrochium in machina tra6loria X, 4 pr. Perpendiculum: ad perpendlculuin Vill, 6. II, 8.^.63. IX,
4. p. 268. Pes. De eo III, I. Phalanga. De ea X , 8. Pharelra , horologium IX, 9. p. 280. Phcllos in horologio IX j 9. p. 283. Piflura \n aedificiis: de ratione pingendi VII, ^. Pilae: de piiis aedificiorum VI , 11. p. i86. V, 10. p. 152,
& fq. V, I. 11. II, 8. in mortario VII, 6. Pinacotheca conftituenda VI, 5. I, 2. p. 22. Pinax, tabula fiimma hydraulica X, 13. p. 308, Pinnae rotae in organis ad hauricndam aquam X , 10. p,
303. in hydraulicis X, 13.^.309. in tclludine X , 2ipr. Piflrinum VI, 9. p. 180. Plaftica I, I. p. i6.
Platea: platetirum ad coehim direftiones 1,6. p. 33. Pleuritides , regulae in hydraulico X, 13. p. 309. Pimthiiionatos X, 17. p. 319. PUnthis &i pUnthus ^ later. II, 8. III, 2. 3. in coUimna IV,
3. p. 112. 111, 2. p. b8, iU, 3. p. 95, IV, 7. p. 122,
I N D E X
PUnthhim^ horologium IX, 6. p. 280.
Plumariorum textrinae V 1 , 7. p. 1 77,-
Pluteus , pluteum V, i. 7. 10. IV, 4. p. II? extr. X, 21.
Pneumaticon (organum) X, i pr. pneumaticae res IX, 6.
p. 280. Pnlgeus j TViyehf , in hydraulico X , 1 3. p. 309. Podiiim in fcena V, 7. p. 144. circa aedem III, 3. p. 94.
VII, 4. p. 207. Polus: poli in gnomone IX, i. p. 261. Politio, de teftorio VII, 2. 3. 4. 7. 9. ^Politura VII, i. p. 198. Polygoniae turres I, «J. p. 32. Polyfpaflos machinaX, 5. & 16. Porticus V, II. p. 1^5. VI, 10. porticus poft fcenam V,
9. in balneis V, 11. V, 12. Portus : de portuum ftruftura V, 12. Pojies. De iis VI. 11. — X, 20. p. 324. in tettudine. Pojlicum templi III, i. p. 86, III, 3. PraecinEliones in theatris: de iis V, 3. Praeclufiones aquarum IX , 6. p. 282. Praefurnium V, 10. p. 152. VII , 10. p. 217. Prdum torcularis VI, 9. p. 180. X, i. p. 290. X, 8. p. 301. Prejp.o machinae: de ea X, 8. Princlpia , cioi-^^ilcL^ confideranda in locorum eleflione: de
hac I, 4. de principiis rerum II, C. 2. ProcHnatio V, 12. p. 157. VI, 11. p. 186. ProieBura III, 3. p. 94. 11,8. p. 68. IV, 6. p. 119. in ma-
china X, 21. p. 328. Pronaos. Dc eo III, i. IV. 3. 4. 7. V, i, Propnigcum W, II. p. I^ij. Proportio : de ea III , i pr. Projccnium V, 6.
Proslambanomcnos , \n mufica V, 4. p. 137. Prostakijlorumena , Tpof Ta iffro^ov(xiva.y horologium IX,
6. p. 280. Prosortha<, rrpof ofSitf, ad norniam IX, 5. 8. p. 277. Prospanctima , 'Trfoi •rtd.v xA//x6t , horologium IX, 6. p. 280. Profias VI, 10. p. 182. Proftylos III, 1. p. 86. Prothyra , to, TpoSvpet VI, 10, p. 184, Prothyrides , ancones IV, 6. p. 120. Pfcudifodomos ttrudura II , 8. p. 62.
V O C U M.
Pfeudodlpteros III, l. p. 86. III, i. p. 90.
Pjmdoperipuros IV, 7. p. 124.
PjeiidowPuna acdijicia VI, 8. p. 178.
Pteroma j 'TTSpay.x 111, 2. p. 90. IV, 4. p. llj. IV, 7. p.
124. Piilpitum in fcena V, 6. Pulvinatum capitulum 111, 3. p. 96. IV, i. p. 107. I, 2. p.
22. Pulvinus: \n capituld III, 3. p. 97- in balneo V, 10. p. 153.
in portu V, 1 2. p. 1 57. in catapulta X , 1 5. p. 3 1 5, Pulvis Puteolanus. De eo II , 6. Pumex Pompeianus II , 6. p. 56. Puteui. De eo fodiendo VIII , 7. p. 250 Tq. Pycnofiylos 111, 2. p. 90 fq.
Q-
Quadra in columnis TTI, 3. p. 94.
Quadragenaria fiftula VIII , 7. p. 248.
QuadratumlV, 3. IX,praef. ( i. ) VII, I. faxumn,8.IV,
4.11,7.
Quadrifiuviis diCpztcLtum i in quatuor partes difpertitum II,
9. p. 72. Quadriforis ianua IV, 6. p. 110. Quinaria Jiftula , quinoruni digitorum VIII, ji p. 248.
Quinqua^naria fijlula , ibid.
Quintarius 3 •jevToi.^oipof III, i. p. 84.
R.
Radius. Ad radiorum exr?nfionem VII, praef. p. 193.
Receptaculum aqnarum VIII , 7. p. 247.
Recejfus parietis IV, 7. p. 123.
Rechamus , trochlea X, 2. p. 291, Kloben.
Ree;ula IV, 3. p. 1 12. ad rcgulam ct iineam VII, 3. p. 202.
regulis 6- veflihus conclufi emhoU mafcuH X, 12. p. 307. Repium. X, 17. p. 319. in balifta (Rahmen.) in foribus,
( Fiillung) IV, 6. p. 120. Rcpugnatoria. De iis X, 22.
Kcfonantes loci V, 8. p. 147. refonantia V, 3. p. 13^. Reticubtum opus : genus ftrut5hirae parietis II, 8. p. 61« RetraSfiones graduum III, 3. p. 94.
Fitnivius. C C
I N D E X
Rota y tympanumX, 4. p 293.
Rudus. Rudcratio. De ea VII, i. (Aeftrlch.)
Rutrum ( Mauerkelle ) VII, 3. p. 203.
S.
Sahulo mafculus Vllt, i. p. 22 5. II, 3. p. 51.
Sacoma, orHX£y/y.ct , pondus exaequans, aequale IX, 9. p.
283. IX, praef. p. 257. SalUntei dudti funt e fontibus VIII, 3. p. 234. VIII, 7.
p. 247. Sambuca, in muficis VI, i. p. 166. machina X, 22. p. 331. Sarraciim , vehiculum X, l. p. 290. Saxa. De iis II, 7.
Scacva , (TKctik, portarum itinera I, ^. p. 30. Scalae. De iis IX, praef. (1,3.) in theatro V, 6. p. 143. Scalaria , fcaiae V, 6. Scalmi in navi X , 8. p. 300. Scalpturae II , 9. lll, 3. fima IV, 6. p. 119. ScamilU (in ftylobata) impares 111, 3. p. 94. V, 9. p.
149-. Scanjorium X , l pr. Scap/ie, horologium IX, 9. p. 280. Scaphium, vas VIII, i. p. 226. Scapus in columna. De eo 111, 2.& 3. cHmacidos in bali-
ftaX, 17. p. 318. trutinae X, 8. p. 299. in foribus IV,
6. p. 120. in fcalis IX, praef. (2.) Scena. De ea V, 6. 7. 8. de tribus fcenarum generibus V, 8. Scenograp/iia I, 2. p. 20. Sc/iema fphaeroides VIII, 6. p. 146. fc/iemata , figurae I,
6. p. 38. VI, praef. p. 160. Sc/io/a in balneo V, 10. p. 153. Sciat/ier , ffKia&>ip. gnomon 1,6. p. 36. Scorpio , machina. De ea X, 15. X, i. 8. 1, i. & 5. Scotia , in columnis 111, 3. p. 95. IV, 3. p. 114. Scutulae , in pavimento VII, i. p. 198. Sefli/ia, lithoftroia, ibid. Securicu/a (Schwalbenfchwanz) IV, 7. p. 122. X, 17. p.
•^ig. fecuriculatis cardinlbus X, i^.p. 314« Semicanaliculi in triglyphis IV, 3. p, II 3. Semilatcres II, 3. p. 52. Semimetopium lY f 3. p. 113.
V O C U M.
Scfquialurum III, I. p. 84.
Sejkrtium III, l. p. 85.
Sextans \\\ , l. p. 84.
SkUicus , unciae pars qiiarta X, 15. 17.
Signlnum of uj (aus Trals) il, 4. p. 54. V, II. p. 156. VIII,
7. p. 251 fq. Sima , in columna. (Rinnleifte) III, 3. p. 99. Spe8acula in theatris: loca e quibus fpeftatur V, 6. V,
3. X, praef. Specula in teftoriis, prominentibus expreffionibus VII, 4.
p. 204. Specus: in obfidione. (Minen) X, 22. p. 331. fodiendis
metallis VII, 7. p. 212. duftionibus aquarum VIII, 7. Sphaeroidcs fcil. fchema VIII, 6. p. 246. Spica, VII, I. p. 199. Spicata pavimenta VII, i. p. 198. Spirae in columnis: de his III, 3. IV, i. p. 105. Spiramenta relinquantur VII, 4. p. 205. VII, 12. p. 218. Spiritale , genus machinarum. Tj'£y^jiT<«.oi' X, i.p. 288. Stadiatae porticus V, il. p. 1^5.
Stadium , ibid. .^ ,• ;.
Statera X, 8. p. 299. Statio, "^sucntff^oi. Ea perficitur operis decor I, 2. p. 21.
Graia II, 8. p. 67. militis V, 12. p. 156. Statumcn (Unterlage.) De eo VII , i, p. 197. Stereobata , ftylobata III, 3. p. 93. StilUcidium, in impluvio VI, 3. p. 171, IV. 7. VII, 5. Stilus (Bolzen) X, 11. p. 305. X, 15. p. 314. Strategeum V, 9. p. 148. Stratum fafltgii X, 19. p. 322. Striae, vel jlriges \i\ columnis. Dc iis III, 3. IV, 3. IV, 4.
IV, I. Striatura IV, 3. p. 115. Strix X, 1 5. ffTp)^^ arptyof : idem quod alias cJpty^ ; vid.
Syiinx. Strucliles cloacae (gemauert ) V, 9. p. 150. Strufiura ( Mauerwerk.) De ea ik eius generibus II, 8.
III, 3. VI ,7. VI, II. I, 5. VI, 4. de llrut^uris in aqua
f.Kiendis V, 12. Stylobata. 0 a-TvKofiuTtlf III, 3. p. 94 fq. IV, 7. p. 122 fq. Subcuncati poltcs VI, 11. p. i86. Suigrunda X, 21. p. 325.
Cc 2
I N D E X
Subgriindatio IV, 2. p. 108.
Subgrundlum II , 9. p. 76.
SubkBio: in carapulta X, i^. p. 315. alias, res animo re-
praefenrata IX, 8. p. 279. IX, 9. p. 280. Subfcus , iubfcucies (Klammern) IV, 7. p. 122. X, 6. p.
295. X, 10. p. 304. SubjlruRio aedificiorum. De ea VI, 11. V, 3. I, 5. VIII,
4- 6. 7- Sucula. (Harpcl) machina trafloria X, 2. 291. X, i. p.
290. 1 , 1. p. 14. Sudatio , in balnels V, 10. p. 1^3. II, 6. p. ^6. Supircilium : pars prominens : de oftiis IV,6. — III, 3.
V , 7. in thearro. Symmetria : de ea I, 2. III , I. Symchuntcs loa : confoni, avxn^-^cZvref V, 8. p. 147. Syrlnx , canaliculus in carapuita X, 15. p. 314. Syjlylos aedes III, 2. p. 88. 90.
T.
Tdblinum (afrium, tabulinum.) De eo VI, 4. p. 173. Jakulatum (StokvvCrk) X, 19. p. 322. in turhbus, X, 20.
p. 325. quibus tedudines reguntur. Tainia in epiftylio IV, 3, p. 112. Taleae 1 , 5 . p. 31. Taxilli X, 13. p. 308. TeBorium o^us. De eo VII, 3. II, 3. p. 51. 11= 8. p. 64.
V, 10. p. 153. VII, 4. p. 205-6. VII, 5. p. 210. VII,
6. p. 211. TeElum. De teftorum originibus & incrementls II, i. Tec;ulae. De iis VII, 4. II, 8. p. (,%. III, 3. p. 100. Tclamones VI, \o. p. 184. Templum. De remplis IV, i fqq. 6. 7. I, i. p. 16. templa
( Dachfetten ) IV, 2. p. 108. IV, 7. p. 112. Tepida-ium in balneo V, 10= Terebra in oppugnaroriis X, 19. p. 311 extr. Tcrrcnum opus I, ^. p. 32. VI, II. p. 187. II, 9. p. 72. Teriiarium IV, 7. p. 122. Tefjera, in pavimento VII, i. p. 198. Ttjla in ftru6tura, pariete &c. II, 8.p. 68. VII, 4 princ.
VII, I. p. 198.
V O C U M.
Tefljcea flruSura II, 8. p. 68. tejlaceus later VIII, 3. p.
Tefludo V, I. p, 130. 131. in machinis X, 21. ao. 19. p.
312. Tefludinata turrium tefta II, i. p. 47. te/Iudinatum cavae-
dium VI, 3. p. 171. Tetrachordos in hydraulicis X , 13- p. 308. Tetrachordum in mufica V, 4. p. 137. Tetradoron , quatuor palmorum II , 3. p. ^2. Tttrans (quarta pars) III, 3. p. 96. IV, 2. p. 109. X,
II pr. Tetraflylos VI, 3. p. 171. VI, 5. p. 174. tetrajlylum cavae-
dium VI, 3 pr. Textrina , in aedibus VI, 7. p. 177. Thjlamus VI, 10. p, 182. Thcatrum. De eo V, 3. de eius vafis V, 5. de eius confor-
matione V, 6. de eius porticu &: reliquis partibus V, 7.
de tribus (cenarum generibus & theatris Graecorum V,
8. de porricibus poft fcenam & ambulationibus V, 9. ■Theca (Capfel)X, 14.^.311. Thcmatifmus. hs[J.'ji.riciJ.'oi. vid. S'atio, Tholus IV, 7. p. 123. VII, praef. p. 193. VII, 5. p.
209. Thyroma, ^'jfiroi/.u, oftium IV, 6 pr. Thyrorion , '-^vpropstov VI, 10. p. 182. Tigna: tignorum dilpofitiones, praecifiones, proie<?turae
&c. IV, 2. X, I. 2. 19. 21. Tomex , tomica, ex fparto Hifpanico VII, 3. p. 20 1, Tophus , in mareria II , 6. p. «^7. II , 7. p. ^9. Topium , piftura parietum VII, 5. p. 208. Topiiirium opus V, 8. p. 146, Torcular VI, 9. p. 179. Torus in columna III , 3. p. 95. in machina X , 19. p. 323.
emendat. trochus. Trabs: trabes IV, 2. liminares VI, 4. p. 173. euerganeae
V, I. p. 130. X, 19. 20. 21. TrabicuU X, 21. p. 326.
TraHorium , organon. De tradloriis X, 2. adde 1 , 3. 4. 5. Tran(lilium V, 12 pr. Tranfirum , fcil. tignum II, i. p. 47. IV, 2. p. 108. V, l.
p. 131. X, 21. p. 326. Transverfarii (aflercs) VII, 3. p. 204, II, 8. p. 69. X, i
I N D E X
princ. X, 15. p. 315. transverfana (fcil. tigna) VIII, 6. p. 24^. X, 20. transverfarius frons X , IJ. p. 319. Tnbunal , in templo IV, 7. p, 122. V, i. p. 131. in theatro
y, 7. p. 144,
Trlcenaria fiftula VIII, 7. p. 248. - *
Triclinium. De iis VI, ^. 6. 7.
Triens , triens alterum III , 1. p. 84.
Triglyphus , triglyphum. graece etiam A rpfyxucfaf. De eo
IV, 3 pr. & IV, 2. l, 2. p. 22. Trigonusly l. p. 18. X , 1 1. p. 306. Triplinthius paries II, 8. p. 67. '
Trifpaflus X, 3. ' ' ■
Trite in mufica V, 4. p. 137. Trochilus. ffKoTict III, 3. p. 9^. Trochlea X , 2. IX , 6. (9. ) p. 280.
Trnliiffatio VII, 3. p, 202. • -
Truncus columnae III, 3. p. 94. in ftylobata IV, i. p. 105. Trutina X , 8. 19. Tuba in machina X, 12. TubuH VIII, 3. 7. tubuli fiBilcs VIII, 7. Turris. De ea 1 , 5. 6. II, 9. Tywpanum. De eo III, 3. IX, 6. (9.) X, 4. p. 283 extr.
X, 9. 10. V, 12.
, ■ ^-
Valvae. De iis V, 6. valvatae fores IV, 6. p. 120. Varae (Bohlen) X, 19. p. 321. VetTis (Hebel) X, 8. in torculari VI, 9. p. 180. ad pin-
fandum rudusVII, i. p. 198. VIII , 7. p. 251. Venter , in aquaeduftu VIII, 7. p. 248. Verfurae , partes extremae, circa quas vertendum eft : ut
in agris, viis, aedificiis III, i. p. 86. porticus V, 11.
p. l^^. itinera verfurarum in theatris V, 6 extr. V, 7
extr. in aquaedu6tu VIII, 7. p. 249. in portu V, 12.
fartigiorum VII , 5. p. 209. Ve(libulum. De eo VI, 8. & 10. VII, praef. p. 196. Viae: viarum dirediones in corona columnae IV, 3. p.
114. Viatorium , horologium IX, 9. p. 280. ' Vicenariae fiftulae VIII, 7. p. 248. Vicus, De vicis I, 6.
V O C U M.
- Fllla. De ea VI , 9.
yinarla cella VI, 9. p. 179.
Vitex: eius ufus II, 9. p. 73.
Vncini ferrei V, 10. p, 153.
Unda : in pluteo theatri; cymation V, 7. p. 144.
Volutj in columna: de ea III, 3. p. 97. IV, i.
Urbana aedificia VI, 8. p. 178.
X.
• Xyjlus & xyflum: ^ujTof. De eo V, ii. VI , 10. p. 184.
Zophorus III, 3. p. 98. IV, I. p. 103.
E R R A T A.
Pa^. 31^./. II. fubiefto, le^. fubieftio. Pag. 322. /. ult. x.f.ioS^OKH , leg. )lf> tcS'Q-)^tj.
Pa^. 323. /. 15. modus, leg. motus.
b-*»- *
n^ • ♦
" . * ■ » .
..i • *
. ?•• .
■ /
>i
ft-
•* >" ;
v^*.
». ^
\v
!.»■.'
:..' ^
c ^
■Ji 6968 ■^*;^ A1 'JfHk 1307
Vitruvius Pollio
M, Vitruvii Pollionis De architectura
PLEASE DO NOT REMOVE CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY
<# •'^•-
j '^:^.:i
:}^
»
m.::.ijt^
m
\^4
''"V^
|
O ir> 1 |
||
|
— 2 |
||
|
II 1 ^-- |
||
|
^ — |
•- o |
|
|
LU |
^=.in |
|
|
> = |
2 *=* |
|
|
(0 = |
||
|
z |
^^_i_i_ |
|
|
^=^ |
==T^ CM |
|
|
o^ |
^=CO O |
|
|
Q = |
>- |
|
|
5= |
— ^S5 f^ CD y- |
|
|
_l 1 |
— — QJ ri Z |
|
|
Z>^= |
— ^- |
|
|
Q co |
:*c-
'< i>*
■^'
^''^m^t
i&
S^X'
f I t 1 1 t • i I I ] I t I i a i 1 ft 1 t t 1 1 !.■.■ •.•.■.■.•.i.t.t.i.t t i i i t tVj iVt
• • • •^I-MC^ •■•'••■'•••'•••Vi\#^^
.•.•.•.•^•.•.•-•.■!» ^ ■ ■ » * ■ » iViZiVt
■.•.«.•.•-•.•-•^•. •.•.»!■•»•*"■ i%li%V ••■•«•.».•.•.•.»-»*«-»-».•-•>-« « « t « i • i ■•
. . .;tV.v.»A .V. . w
'»*•,•-»*•,»*•,•,•*»-•■•«■••••.*.»* v«*.»*'r»-»-
iiLisytWt^Vifi^i^iVWAViViV
k.»^»^i^i i i • R i irit i • • i 9 iVi tt Vi% •i«.».».»^»i».»^».iUOLrtir» i*»%\ iVr
i**A«*»A«A».»-«k"CK»^» • • «^» • •^•'«^* •
IL»-»-«.»->L»L»-« • » •LK r K ri tt 1. 1 f • i t ,«.«.»-»->L*.»*«^«L»-CrriViV»V»Vi
..«•■.«•«^•-«k»-« « « « •
5mViV/iWV^
^«■«N^D&^WiM*
Vi iVftViVAVA ViVftriioriV^rrk
i^ • ■ • • *^ # i
ir ^ '■^ " ^ ■ ^ ifc,^iK i^,»ft M-.w.^^,^ft^ ^ft^^ ^' ift *- Wi
v^Kv^vKv-*"^^
II I • t iVr
VjijifrViftVJ
/iV« _.__,_„,
l»!«!»!«%S5%tL?ftVifVft
iiV»-»!/
-. i r ft t-. r r r >; jf ^.
r r ».*^».« ft^>.* JC* r j
rank ii &
[ m WL§k M B. Wi M< Wi. m m M. m vni-' i
T r r r r f r.r t.i.t.i I f ittti)titi<, r r f r r i i„t_i_i.i tiittiiiiiiifi
II r I f
•t',SV.« •.'iViVi
t ri • • vl t r t • • r I t • c I t i t
•.'.••v
t t f I f
t I c t t
v<*/.v
•t*tV.'»* WiV?
4"Jf-
|
o |
ir> |
|
|
— s |
||
|
III |
h- |
|
|
•5 — |
o |
|
|
LU |
^=«i |
|
|
>^ |
— o |
o |
|
(0 = |
^— Q. |
|
|
z |
||
|
o= |
(/) |
o |
|
Q = |
>- |
|
|
&- |
— -< m |
CM |
|
_J 1 — |
— — ijj o |
|
|
i=Z |
^il
Si
^
JL 1
K K k N
ivk
':i\i^
1 J. c t
t t .t XI i_ ■t t t 1 1 jl X M
t X l t t 'X %,:% 1 1 ji 1' jM it '« '« 'ii '« '« & -« X • t *-, *-,^/*,^ A * J|> Jf.J AjiaatJt Jt>t JtJB iJDi « 4
V'
I 1
•" • ' •!'!»!»!»!«!'!«*»'»*«'»'»w>^T^ •I' ••vX'!' '!•"•!• •XC^Kn^w
*-■«'-•-■-■-■-.•-.•-•«■ 8 I • I i i.i t 1 iLl l„t
«■••.•.•.'.•.•-•^■.*-"^» i i • 1 1 1 •LjOaOI^ t
> ■ • «X^ •X»> •••••v.v/iVims i^vvviytV^v.Vi*."iVt%vw^
i.i.i.t^t.» »^t i 1 t i » • • i . tV«% 1*» t
^•••■■••••.'■■•■.•A".«A^*XMX*X«.»r3
■•■•«•••■••»-•■»-»-»-»-.» •*••*. 1 .« • 1 t I
AAm tmji » « f . . . . .^V."i . t i i
»V«V«!.V»:«V*Vr«
|
i 1 1 1 1 |
■■■ ■■■ ■■■ ■■■ |
I I I . .
« « . t V.*."«^«
I 1 » • B
i'»*«*«S5^
lV*t*iV
iiWty
••■.•.'CtM.M.MiMA-,
iV/AVyWViVt • I • I
jy'L'yOtJOO»J«..iUi J _t_«JU
li ii ■[ * f inrk L
»Vi?i&?t5yiLk
PiljSctV
. . . . A*iV» , VAVtV.V/.
V.^K&|i^W^«iV»V^
ft. ■. ft ■: m ■rll tk 11: fr' k Mk K: K: ft & m. m m.- m. -m- vn
jO