RS LIBRARY OF SdRS
ORK BOTANICAL G

LAA

»,

4 3 4
GS PEREN A ROA II

J ‘ EE | NN
DES, iS |

p

»

eG amen) RWGibsdn:
en

'UURKUNDIG TIJDSCHRIFT

NATUURKUNDIG TIJDSCHRIFT

voor

NEDERLANDSCH INDIE.

UITGEGEVEN DOOR DE

NATUURKUNDIGE VEREENIGING

IN

NEDERLANDSCH INDIE,

PREL WiENEAE.

NIEUWE SERIE.
DEEL W.

WBRAR YT
RW YORK
BOT RIGA

BAPE ra,

LANGE & Co,
1855.

Hoofdredakteur P. BLEEKER.

LINRARYT

" NEW YORK
EUT ANITAL …

GARDEN.

ENH OUD

VAN HET

ACHTSTE DEEL (VIJFDE DEEL DER NIEUWE SERIE.)

Geologie, Geognosie, Meteorologie, Inorganische Chemie.

Brapz.

Togt naar den vulkaan Bator op het eiland Bali, door R.F.De Sgusrr

NEEENEOREIBEEN). 0. ee age oe eet derde heete Wed

Aardbevingen in den Iadischen Archipel. .…. . . . … « « « «189
Overzigt der vulkanische verschijnselen op Java in 1854, door J. Ha-
a KREEG
Aardbeving te Batavia den 30° Maart 1855 . . . .. + « « «999
Aardbeving te Brakoe, eiland Engano . . . . . « « « « « «339

Review of the theory of Coral-formation seth forth by Ca. Danwir
in his book entitled: Researches in Geology and Natural History,
BEROEP ed ek de ba ar Aad dert

OIAEOUD.

en

WiKopsnarts vaa Baljan TP. a: ov, oordeel Wed. ves
Diarmantputten van Wauwaan , Zuid- en Uostkust van Borneo, do
BEEJ. Sa. ee vereren en

f Verrigtingen der mijaiogenieurs in Nederlandsch Indië . . . .

Scheikundig onderzoek van Pouzzolane-aarde afkomstig van den berg

Weliran in Oost Java, door J. II. Croockewit Hz. e.o.

ï ed

Scheikundig onderzoek van het afzetsel uit het water der warme bron

Sigoriti, afdeeling Malang, residentie Pasoeroean, door J. Tan
WAN
SMARDHRER | onja Resijge! \loij, soho: Ted eten desh stee | voe en

Over den invloed door vermindering of uitroeijing van houtbosschen

uitgeoefend op het klimaat, door P. F. II. Frowsere . « .

Botanie, Kultuurgewassen, Agrikultuur- Chemie,

Florae Archipelagi indici species novae EEE 4
Verslag van het werk getiteld: Plantae Junghunianae, Enumeratio
plantarum quss in insula Java et Sumatra detexit Fn. Juncnvax,

daor J. K. Massmanr* So

- fa
*

lets over Arachis hypogaea, door J, J. Aurneer (met afbeeldingen). 127
Uittreksel uit een dagverhaal eener reis door Midden-Java, door J. B, zn

TEESE A EET en et eea een oe

INHOUD vit

Bravz.

Indigo. Geschiedenis, kultuur en fabrikaat, door F.D. J. Vax pen

EEE eet ori Telve ae rte Md We AEN
Zoölogie.

Over het stemorgaan van Platydactylus guttatus, door C. L. Dorzr-

BOERKE (met afbeeldingen): … .…. . eenen ee dd

Achtste Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Borneo:
Zoetwatervisschen van Bandjermasin, door P, Brexken . …. … « 151
Derde Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van de Kokos-
aldoor: BECBLEEEKR Wes oere ee er oee Ne iN
Antennarius Lindgreeni, eene nieuwe soort van Banka, door P.
EEEN ee eren en eve telt ee en gers ven je
Vijde Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Ternate,
rn En
Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van de Batoe-eilan-
FENCO BLEEEEN CMA ET MBE Ne et etn et erd en O0D
Visschen van de Duizend-eilanden, door P. BrrekeR . . . … … … 044
Visschen van Tikoe, Sumatra’s Westkust, door P. Dresen . . . 345
Zesde Bijdrage tot de kennis der ichthvologische fauna van Amboina,
DEEEEEKER lait ol tele Ge oe © ue 'ethe, genldern um een
Zevende Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Celebes,
en RENEE ER ORE
Vierde Bijdrage tot de keunis der ichthyologische fauna van de Kokos-
Es dop Den BEEBLER at Bere og sid aedertsar ak ei de EN
Index specierum piscium malayo-moluccensium in Volumine V1llo
Diarii Societatis Scientiarum Indo-Batavae descriptarum, adjectis

BRNRDEDILAONIS oP ere ere ba ene er

amg

VK
kh

ä Neuve Mollusken van den Re nel Laps Hen ”

Een der Natuurkundige Vereenigin 5 in ‘Nederlan’

4 __Bestuursvergadering gehouden den 28: December 1854
Ba: i Ui » » » 9 Januari 1855
ä al Je » MR CR je 1855 5
» > » 21" Februari 1855 B

Personaliën A AAE APE tan BEAM aad OSP Veha AEON ERA

Beede EW

OE TIE

TILEORY OF CORAL FORMATIONS,

SET FORTH BY CH. DARWIN IN HIS BOOK EN-
TITLED: RESEARCHES IN GEOLOGY AND
NATURAL HISTORY.

3. C. ROSS 4).

1. (2) »>I will now give a sketch of the general results, at which T have
»arrived, respecting the origin of the various classes of reefs which occur,
»scattered over such large spaces of the intertropical seas.”

»The first consideration to attend to is ‚ that every observation leads to the
»concelusion, that those lamelliform corals, which are the efficient agents
»in forming a reef, cannot live at any considerable depth. As far as 1 have per-
» sonally seen, T judge of this, from carefully examining the impressions on the
»sounding lead, taken bij captain Frrzror at Keeling Island (the Cocos) close
»outside the breakers, and from some others, which I obtained at the Mau-
»ritius, ata depth under ten fathoms. The arming came up asclean, as if it
»had been dropped on a carpet of thick turf, but, as the depth increased,
»the particles of sand brought up became more and more numerous, until

pat last it was evident, the bottom consisted of a smooth layer of calca-

(1) A resident for many years on the Cocos-island. (Red).
(2) The small characters indicate the extracts from Mr. Danwin’s work,
the large ones the refutatious by Mr. Ross. (Red).

VII. x

kats

»reous sand, interrupted only at intervals, bij shelves composed (probably)
pof dead coral rock. To carry on the analogy, the blades of grass grew
»tbinner and thinner, till at last, the soil was so sterile, that nothing

»sprung from it.
prung

nr

All corals are efficient agents in forming a reef, the la-
melliform perhaps the least soof any. Mr. Darwin himself, ob-
served in the cold waters of the seas of Terra del Fuego, that,
„even at the depth of forty or fifty fathoms, small strong co-

9

„rxallines, were abundant on the sea bottom,” and, captain Sir
James Crarke Ross (who doubtless had seen), seems to have
correctly estimated these statements of Mr. Darwin, as ‚he very
quietly observes, respecting a bank in the Pacific, on which he had
sounded. wv This coral bank is thus growing up, from a depth of
„over three hundred fathoms.” The whereabouts of those soundings
taken by captain Frrzror is a desideratum, because the reef
on which the chain of islets is situated, slopes down from the
breakers on its brim to some distance, the slope from that brim
outwards being composed of patches of sand and stools of coral
having from forty to fifty fathoms at about a cable’'s length
from the reef. Im fact live coral in abundance and in large mas-
ses are to be seen in a calm day, in more than fifteen fathoms
depth, and pieces of the same have been brought up (on an an-
chor) from over âfty fathoms in depth. Dead or rotten coral,
could mot have broken all capt. Frrsroy's „small anchors,
„hooks, grappling irons and chains, one after another as soon as
ra strain was hove upon them by, or in his largest boats.” Fitz-,
roy, Volume L page 634.

The shelves are therefore most probably of basaltie, if not
of live coral rock formation.

IL. »As long as no facts beyond those relating to the structure of lagoon
pislands were known, so as to establish some more comprehensive theory,
»the belief that corals constructed their habitations, or speaking more cor-
prectly, their skeletons on the circular erests of submarine craters, was
„both ingenious and very plausible. Yet, the sinuous margin of some, as
zin the Radack Islands of Kotzebue , one of which is fifty two miles long

»by twenty broad , and the narrowness of others, as in Low Island, must
pliave startled every one who considered this subject.”

eet
|

a}
_

Not at all startled or suprised am I, bij these forma-
tons. Im ‚the time or era, wherein the supermarine portions
of the earth's crust were broken up and down, and the ren-
dings filled in with liquid molten rock from below (forming
the basaltic dykes occurrent in the coal measures &c), no plau-
sible reason can be assigned for assuming, that the submarine
portions were not in the same era likewise convulsed and bo-
dies of liquid molten rock consequently bursting upwards through
those rendings, the hydrostatic pressure on the sides of which,
and the cooling of their exteriors into solid shells, would cause
their interiors to rise upwards, in forms corresponding to the

5
the vast pressure of the ocean on its bottom around or along

forms of the openings, through which they were issuing, whulst

those uprising portions, would force the liquid metal, or
rock on its upward progress; these forms of course varying
from circular and sinuous, to straight lines or nearly so. When
these erupting masses became so much elevated, that the hy-
drostatic pressure upon their sides and tops failed to counter-
balance the outward and upward pressure of their interiors, they
would burst open, the openings of the circular forms (or nearly
so) becoming submarine craters and the dyke forms, splitting
and in part falling outwards into the adjacent depths of the
ocean.

HI. »The very general surprise of all those who have beheld lagoon
pislands, has perhaps been one chief cause, why other reefs of an equally
» curious structure, have been almost Re: Tallude to the encircling
preefs. We will take as an instance, Vanikoro, celebrated bij the ship-
pwreck of La Prnrouss. The reef there runs at the distance of nearly
»two and in some parts three miles from the shore, and is separated from
pit by a channel, having a general depth of between thirty and fort fathoms
pand in one part no less than fifty or three hundred feet. Externally,
pthe reef rises from an ocean profoundly deep. Can anything be more sin-
»gular than this structure?

pt is analagous to that of a lagoon, but ik an island standing in the
pmiddle, like a picture in a frame. A strip of low alluvial land in these
peases generally surrounds the base of the mountains; this, covered by
pthe most beautiful productions of a tropical land, backed bij the abrupt
» mountains, and fronted by a lake of smooth water, only separated from
»the dark waves of the ocean bij a line of breakers, form the elements

BE se

»of the beautiful scenery of Tahiti, so wellecalled, »the Queen of Islands.”
» We cannot suppose these encireling reefs are based on an external crater,
»for the central mass sometimes consists of primary rock, or on any accu-
»mulation of sedimentary deposits, for the reefs follow indifferently the
»island itself, or its submarine prolongation. Of this latter case there is
»a grand instance in New Caledonia, where the reefs extend no less than
»140 miles beyond the island.’

Throughout this palaver, Mr. Darwin constantly assumes
that lagoon reefs and islands may be produced by one and
the same cause, his subsidence theory to wit, whilst it is
impossible for him, or any one for him, to shew even a pro-
bability in support of that assumption. The central islands
which are now standing within encircling reefs, were most pro-
bably originated as follows. When the submarine volcanic (or
as it may be named lavatic) protuberance, had ascended so ncar
to the surface of the ocean that it burst open, as afore said, the
sca then tumbling in solidified the central body of the liquid
rock, to some depth downwards. The exterior shell of the mass
having been previously solidified, by exposure to the refrigerating
action of the ocean water, this central body in the process of
solidifying shrunk, and thereby became a cone or cylinder,
separated from the external shell, after which, the pressure
front below being still continued, or at any subsequent time
renewed, that central mass would be raised upwards (as a plug
is forced out of a jar, by internal pressure), so becoming an
island, and probably by successive recurrences of the submarine
action elevated high above the ocean level, the exterior shell,
remaining all the time at the elevation it had attained when
the top burst open; meanwhile the action of wind and rain etc.
on the sides of the elevated mass would reduce the surface to
mould and sand, at the same time carrying that downwards,
partly to form the alluvial belt around the island, and partly into
the space between it and the top of the shell, or crater wall,
whilst the coral building polypi were fixing themselves on the
top of that wall and thereby raising upon it a coralline reef,
or as it may be termed a coping of coral.

As for not being able to suppose, that any of these reefs are

ar Hele,

not formed on primary rock, the probability now admitted by
all respectable geologists, that these rocks are of igneous ori-
gin, enables us to make the supposition, without any difficulty
whatever; but, were that not so, Mr. Darwin las not to our
knowledge, found a single instance of a reef eneireled island,
composed altogether of primary rock, but if he had, he should
have recognised at the Cape of Good Hope (as hereafter to be
farther noticed), that the inclination of the sides of mountains
is often very different from that of the strata of which they
are composed, and lastly that these reefs follow indifferently
the tending of the island itself, or of its submarine prolonga-
tion, is precisley what the supposition should lead us to expect.
The northern end of New Caledonia slopes &radually into the
sea, and nothing is more likely than that the extension, which
was not raised above its level, would in process of time, be-
come covered with the works of the coralline polypt.

IV. »The Great Barrier which fronts the N. E. Coast of Australia, forms
pa third elass of reef. It is described by Frinpens as having a length of
»nearly one thousand miles, and as running parallel to the shore at a dis-
»tance of froin twenty to thirty miles from it, and in some parts even of
»fifty to seventy. The great arm of the sea thus included, has a usual
»depth of between ten and twenty fathoms, but this increases towards one
wend (towards the S. B. projection of New Guinea) to forty and even sixty.

» This probably is both the grandest and most extraordinary reef, now exis-
»ting in any part of the world.’

This does zot form a third class of reef. It evidently
belongs to the same class as the northern extension of the New
Caledonian, and like that, stands on a submarine prolongation
of the easternmost ridge of the Australian supermarine elevations,
running also parallel to the submarine isthmus, by which Aus-
tralia is connected to New Guinea (under Torres Straits), which
Is also mostly covered up bv coral formations. The eonside-
ration of the extent of that isthmus and of the continual pas-
sage over it, during one season, of the superficially heated waters
of the Pacific Ocean, and during the other, of those of the
still warmer Indonesian seas, both, at all times, bringing abun-
dance of food and of materials for the builders to use and em-

A

ploy, supereedes the necessity of feelmg any wonder at ils ex-

tent or grandeur.

V. p»lIt must be observed that the reef itself in the three classes agree

pin structure, even in the most minute details. The difference entirely

plies in the absence or presence of neighbouring land, and the relative
»position which the reef bears to it. In the two last mentioned elasses,
»there is one difficulty in understanding their origin, which must be poin-
pted out. Since the time of Dampen it has been remarked that high
»land and deep seas go together. Now when we see a number of moun-
»tainous islands, coming abruptly down to the sea shore, we must suppose
»the strata of which they are composed are continued with nearly the same
»inelination beneath the water, but in such cases where the reef is distant
»several miles from the coast, it will be evident upou a little consideration,
»that a line drawn perpendicularly down to the solid rock, on which the
preef must be basedg very far exceeds that small limit, at which the effi-
»cient lamelliform corals exist.”

That high lands and deep seas go together, was observed
by the Northmen, some thousand years before Dauerer was born
but Mr. Darwin, an enlightened modern geologist, should have
remarked firstly, that low, as well as high lands, terminate pre-
cipitously in the ocean, however gradually sloping down to
the coast and thenee under the sea to the verge of soundings.
The margin there becomes abrupt and precipitous, a fact indi-
cative of the conclusion, which is otherwise corroborated, that
the beds of the ocean have formerly broken away from the
submarine ‘erust and subsided bodily, towards the centre of the
globe. The observation already made, with respect to the effi-
cient agents in forming a coral reef, might suffice for setting
aside the difficulty which Mr. Darwin propounds, but thestrong
probability of the suppositions made above, respecting the ba-
sements of the circular and prolonged reefs being correct, does
that very fully. Moreover Mr. DARWIN forgets the fact, that
in mountains of the supermarine portions of the earth’s crust,

{he strata or outline formed by their edges, seldom or never,
W Oo ’ 2

lie in one uniform dip from the tops to the bases, but gra-
dually become more and more horizontal as they near the plain
or valley adjoining to the mountains; of course in voleanieformed
elevations there is not, nor can be, any regular strata or any,

A azc

lyimg all af one uniform dip. The econvulsive motions, accom-
panying the formation of such elevations, precludes all reasona-
ble expectations of finding in it any such regularity of strata
and dip, as Mr. Darwin here assumes. He himself indeed furnishes
a direct contradietion to that assumption, in his notice of the
mountain range of the Cape of Good Hope peninsula, the steep
eastern side being composed of horizontal strata of sandstonc,
and we know that the western sides, from the Laon’s Rump
southward, not less precipitous, is composed of granite, up al-
most to the tops of that side.

VI. »In some parts of the sea, as we shalì hereafter mention, reefs do
»occur, which fringe rather than encircle islands, the distance from the
»shore being so small, where the inclination of the land is great, that
»there is no difficulty in understanding the growth of the coral. Even
»in these fringing reefs, as I shall call them in contradistinction to the
»encircling, the reef is not attached quite close to the shore. This ap—-
»pears to be the result of two causes, namely first, that the water imme-
»diately adjoining the beach is rendered turbid by the surf, and therefore
pinjurious to all zoophytes, and secondly, that the larger and more efli—
pcient kinds only flourish on the outer edge, amidst the breakers of the
»open sea. The shallow space between the skirting (fringing) reef and
»the shore, has however a very different character from the deep chaunel,
»similarly situated, with respect to those of the encircling order.”

Mr. Darwin needed not to have brought forward any evi-
dence, such as he does in the foregoing, antagonistie to his
theory. It is evidence in favour of it, that is here addueed,
of contravening there is a superabundance. Howbeit in many
places along the shores of Indonesia may be seen small spaces,
where the fringe of coral is fully attached to the shore, at
about the level of spring tide ebbs; these are spaces, where
there is no heavy surf on the beach, nor mud in the water.
Surf alone does not render the water turbid, but as it gene-
rally has sand or mud tossing about in it, these matters kill
the zoophytes within the sphere of their action, by friction
on their skins or by choking their mouths. Were we not
aware from what we have to examine as we proceed, that Mr.
Darwin is not merely a master in the art, but a perfect adept
in the science of assertion, we should imagine that he gave

EE epa

no attention to the Cocos lagoon, altho’ it was the only one of
the class, which he had an opportunity of observing, because
masses of growing coral are to be seen in it, larger and harder,
than any that he could have seen along the exterior reef, ex-
cept the reef itself, or, as for distinction it may be named, the
breaker wall, and as to that wall, it is mainly composed of
small coral and shells firmly cemented together; the exterior,
on which the billows fall into breakers, being covered with a
shelly glaze (much like that on coarse earthenware) and which
forms its grand security against the demolishing action of the
breakers. At the Cocos he could farther have observed, that along
the exterior of the islets, from W. S. W. by the Southward to
E. N. E„ a considerable extent of the upper platform on which
the soil of the isles is laid, has been undermined (not overflo-
wed but undermined) and as broken up, by the action of the
surge from the breakers, and the debris, partly thrown up along
and upon the outer margins of the islets and partly transported
by the surge and tide into the lagoon. The denuded space,
now intervening between the foot of the beach and the brea-
ker wall, is generally below ebb tide level, and on many places
has several feet depth of water, lying on a sandy bottom, so pre-
senting the same sort of appearances, that are elsewhere obser-
vable between the shores and fringing reefs, subjected to the
action of breakers. We need not to be informed, that these
shallow spaces present very different aspects and quality of
bottoms, from those of the submarine valleys or ravines, between
the submarine prolongations of supermarine ridges, or ranges
forming the shores, or between the exterior walls of submarine
craters and the shores of the upheaved central islands.

’

VIT. » Having thus specified the several kinds of reefs, which differ in
»theic forms and relative position, with regard to the neighbouring land,
» but which are similar in all other respect, it will L think, be allowed,
» that no explanation can be satisfactory which does not include the whole
»series. The theory which L would offer, is simply this, that as the land
» with the attached reefs subsides very gradually from the action of sub-
»lerranean causes, the coral building polypi soon raise again their solid
» masses te the level of the water, but, pot B with the land, each inch

Nt OPDE

»plost is irreclaimably gone, as the whole gradually sinks, the water gains
pfoot by foot on the shore, till the last and highest peak is finally sub-
» merged.”’ ;

_ his theory involves the (most probably true) assumption,
that the interior mass of the globe is in a state of flui-
dity and may also be for the nonce admitted as accounting
for the origin of lagoon reefs, but it is utterly incapable of
affording a reasonable answer to the question which has to be
put upon it. How is it that the lagoon islands have remained
above the level of the ocean, and the bottoms of lagoons re-
mained stationary and consequently becoming filled up with
the growth and debris of coral, during all the time that their
basements have been sinking? Mr. Darwin himself admits that
the coral builders can build no higher, than the level of low
water, „spring tides” he says, but we might allow him that
of the neaps, without enabling him ta answer the question as
for dust and sand and fragments; these must have had a res-
ting place, that is a reef elevated beyond the limit of the co-
ral builders, before being accumulated to afford materials for
het sea and wind to carry on to the surface, inside of the
reef, and afler the elevation of those surfaces became such,
that the sea could no longer surge over that surface, it could
have received no farther accession to its elevation from that
agent, and after it became covered with vegetation, dense and
lofty enough to arrest the force of the wind, neither could that
agent any longer add to the elevation, by bringing these ma-
terials on to it, except, on the mere margins of the isles, or
islets. Hence, the theory must be pronounced as being the
reverse of /satisfactory.” Moreover a moderable attentive in-
vestigation of the Cocos islets affords ample reasons for be-
lieving, that they have stood, up to the present time, above
the level of the ocean, during hundreds, if not thousands of
years, without having meanwlule had so much as one inch of
these earthy materials laid on to the main areas of their sur-
faces, and farther, in the course of this paper, we ‘shall observe
good reasons for concluding, that neither has their general ba-
sement sunk at all, during that lone lapse of time.

Ee

VL „Before 1 explain this view more in detail, I must enter on
»a few econsiderations, which render such changes of level not at all
pimprobable. Indeed the simple fact of a large portion of the continent
»of South America still rising under our eyes, and abounding with proofs
»of similar elevations on a grander scale, during the recent period, takes
»away any excessive improbability of a movement similar in kind, but
»in an opposite direction. Mr. Lrserr, who first suggested the idea of
»a general subsidence, with reference to coral reefs, has remarked, that
»the existence of so small a portion of land in the Pacife, where so
»many causes, both aqueous and igneous, tend to its production, render
»such sinking of the foundation probable. There is however another argu-
» ment, of much greater weight, which may be inferred from the incon-
»siderable depth at which corals grow. We see large extents of ovean,
»of more than a thousand miles in one direetion, and several hundreds
»in another, scattered over with islands, none of which risetoa greater
»height than that, to which the wave can throw fragments, orthe wind heap
»up sand. Now if we leave subsidence out of the question, the founda-
»tion on which these reefs are built, must in every case come to the sur-
»face, within that small limit, we may say twenty fathoms, at which co-
»rals can live. This conclusion is so extremely impropable, that it may
»at once be rejected, for in what country can there be found a broad
»and erand range of mountains of the same height, within a hundred and
»twenty feet? But, on the idea of subsidence the case is at once clear,
»as each point, one after another, was submerged, the coral grew upwards,
»and founded the many islets now standing at one level.

That a large portion of South America is rising under
our eyes, or even within some centuries of time past, is
not generally acknowledged to be a fact. Captain Frranov,
with reference to the eastern coast, observes on the Bellaco
roek (which lies near the shore), that its elevation is much
the same when first discovered, two hundred and fifty years
ago, and consequently that, „there can have been extreme-
„ly little, if any change in the relative position of sea
„and land, during the lapse of that time” and with regard
to the west coast, his remarks are as follows. „In a ride along
„the beach of Concepcion Bay, with Mr. Rouser (the British
„eonsul) we examined the solid wall of Peneo Castle, and found
„on one side, the date 1686, and on another 1687. This
„castle and the adjoining foundations of houses, are so near
„the level of the sea, that Lam surprised the inhabitants should

en le Sr

„not have feared of being frequently inundated, even by tides
„only a few fect higher than usual. If all this coast has been
7 upheaved, during comparatively modern times, how is if,
„that the foundations of Penco still stand at the water’s edge,
„very little above the level of high spring tide?” The scien-
tifie men who accompanied the U. S. A. exploring expedition,
under command of commodore Wirkes, have likewise concluded
against the opinion, that any great extent of that country
has been at all elevated, during recent times (l). Even Mr.
Darwin himself, could not help remarking that, „the site of
„the ruins of the old town of Callao is at present so low
„vand narrow, that no people in their senses, would willinely
„ehose such a situation for building a town upon.” But to be
sure by way of making amends for this awkward fact, » he
„found on the adjacent isle of San Lorenzo, at a height of
„eighty five feet above the sea, a bit of cotton thread, a plaited
„rush, and the head of a small stock of Indian corn, proving,
„he thinks, that the island has been elevated to the amount of
weighty five feet since man inhabited this part of Peru, pro-
ving” etc! Not having had the advantage of seeing Mr. Liyrur’s
work, 1 remain ignorant of the many causes, aqueous and ig-
neous, tending at once to produce and to consume land in the
Pacific. Query, is the existence of so small a portion of land,
in the Great Antarctic Ocean, owing also to these many
„eauses?” Perhaps so, too many cooks being employed in the
work ete. ‘The still more weighty argument has already been
weighed and found wanting. The supposition, that the vol-
canie eruptions rose from the erust under the ocean, up to
within a short distance below the surface, before bursting open,
spitting, and partly falling down outside of the solidified shells,
when no longer sufficiently supported and compressed by the

(2) Mr. DArwis, altho’ frequently employing the phrase » recent period,”
has no where defined its duration, nor beginning nor ending ete. We are
therefore reduced to guess, that it may mean, the whole or part of the
time elapsed since the creation of Apam (according to the commonly re-
esived ehronoloey).

ee

2ydraulie pressure, includes the assumption, and throws into
the opposite scale, the heavy improbability that their tops would
in general, remain standing at nearly an equal height and that
enough for the habitudes of the coral builders, and besides these
considerations, we have to conclude, that these voleanie walls
even of the dyke form, but certainly those of the circular or
nearly so, would long retain heat, thereby enabling the coral-
lines to live and work at depths, where the temperature of
the water was elsewhere too low for them, par example the
erater in the isle of Amsterdam (South Indian ocean) has been
open to the sea some two hunderd years and yet, the tempe-
rature of the water rising through its.walls, is still raised to
boiling heat. Whereas on the idea of subsidence the case is
utterly dark, no light being shed by it on the modus operan-
di, whereby the upper platforms of these isles were by the
coral builders first raised above the sea level, and afterwards
retained at that elevation, wAilst the foundations were under-
going the process of subsidence, with reference to the oceamic
„extents of more than a thousand miles by several hundreds,
„scattered over with islands, none of which rise to a greater height
„than that to which the sea can throw fragments, or the wind
„heap up sand.” We shall defer the notice, till we come to
the more special statement of the situation ete. which we see
looming a head.

IX » Having endeavoured on general grounds, to shew that the belief
»of a general subsidence is almost necessary, to account for the exis-
»tence of a vast number of reefs on one level, we will now see how far
»the same idea will apply to the peculiar configuration in the severay
»classes. Let us imagine an island, merely fringcd bv reefs, extending
»to a short distance from the shore, in which case, as we have remarked,
»there is no difficulty in understanding their structure. Now let this is-
»land subside by a series of movements of extreme slowness, the coral
»at each interval growing up to the surface (level of low water spring
»tides), a little reflection will shew, that a reef encircling the shore ata
»greater or less distance, according to the amount of subsidence , would
»be produced. If we suppose the sinking to continue, the encireled is-
»land must by the submergence of the central land, but upward growth
pof the ring of cora), be converted into a lagoon island:”

Hag De gen

Tustead of the words „almost necessary” Mr. DaArwiv
doubtless intended, that we should understand and adopt the
meaning of „absolutely necessary”, but from what has already
been, and yet remains to be said on this point, we shall not
be disposed to adopt his necessity, not even so much as al-
most.” Having already told us very truly, that all his clas-
ses of reefs agree in structure, even in the most minute details,
it seems to follow that there is no more difficulty to be en-
countered for understanding that of any one, than that of any
other. By supposing the sinking of the central land and the
upward growth of the coral ring to continue, until the former
had disappeared below the surface of the sea, and the other
reached to the level of low water tides, we should indeed have
a lagoon reef produced, but certainly no lagoon islands.

X. »It will at once be evident, that a coral reef closely skirting the
»shore of a continent, would in like manner, after each subsidence, rise
»to the surface. In the intervening space, the water always encroaching
»upon the land, would not a barrier reef necessarily be produced, simi-
»lar to the one extending parallel to the coast of Australia? Itis indeed
»but uncoiling one of those reefs, which encivcle at a distance so many
» islands.”

Would not a submarine prolongation of the most coast
wise ridge of Australia, or of New Caledonia, or it's parallel
submarine ridges, be equally effective as the basements of
those coral reefs? Altho’ coils are in most instances circles,
yet eircles are not coils; but be that as it may, if the mere
straightening of a circular line, as we suspect it, is all the
specifie difference between one class and another, then we can
see no necessity for getting up a difference of classes. But
the why it ís, or has been, that those barrier builders have
not, as have their brethren at the encireled island, formed or
finished with islands, Mr. Darwin has not enabled us to un-
derstand.

IX. »Thus the three great classes of reef, lagoon, encircling and barrier
»are connected together by one theory. (1)

(1) The remainder of this paragraph need not be quoted, because we

see no need for making the remarks which it ís brought to answer,
(J. C. RJ)

zn fn

We have seen, that there ís no ground in fact, al-
tho’ some such may to Mr. Darwin's fancy have appeared
needful, for making more than one class of reefs, amd there-
fore no difficulty in connecting them on any theory, as well,
as on the facts of any special instance.

XII. »I should perhaps have entered before into the consideration of
»one apparent difficulty in the origin of lagoon islands. It may be said
»that, granting the theory of subsidence, a mere circular dise of eoral
»would be formed and a eup shaped mass. To this the reply is, that
»in the first place, even in reefs closely fringing the land, the corals do
»not grow on the shore itself, but leave a shallow channel, secondly, the
»strong and vigorous species, which alone build a solid reef, are never
»found within the lagoon, they only flourish amidst the foam of the never
»tiring breakers. Nevertheless the more delicate eorals tho’ checked by
»several causes, such as strong tides and deposits of sand, do constantly
“tend to fill up the lagoon, but the process must become slower and slo-
x wer, as the water in the shallow expanse is rendered subject to acci-
» dental impurities. Ancurious instance of this happened at Keeling (the Cocos)
» Island, where a heavy tropicalstorm of rain killed nearly all the fish (1)
» When the coral at last has filled up the lagoon to the height of lowest
» water at spring tides, which is the extreme limit possible, how afterwards
wis the work to be completed? There is no high land whence sediment can
»be poured down and the dark blue colour of the ocean bespeaks its
»purity. The wind carrying calcareous dust from the outer coast is the
»only agent, which can finally convert the lagoon island into solid land, and
»how slow must that process be!”

Mr. Darwin's explanation of the apparent difficulty is,
like the difficulty itself ‘apparent, but nothing more. That
which not only /may” but must „be said” is what has been
said already. How does the reef, whether disc, or cup‚ or saucer
shaped, obtain an island to be laid on it's top, and there kept
above the level of the sea, whilst the foundation of the reef,
is undergoing the process of subsidence? but no reply to this
question has Mr. Darwin found convemient to furnish. His

(1) Not nearly all, but perhaps, nearly one in a hundred thousand.
To have »killed nearly all” would have required such »a storm of
rain” as has not, so far as we know, fallen from the sky, since the
one that Jauuched Noau's ark, (J. C. B).

5
Î
_

Lt KN

psccondly” is simply an assertion made at hap hazard. The
combination of all the species of coral builders, is required
for the building of a reef, in situations exposed to the breakers of the
ocean. The smaller, or more delicate filling in the chinks and cre-
vices and so cementing the work as it is carried up. But, that strong
tides check the growth of coral, whilst strong breakers cause it to
flourish (in so far as many years observation at the Cocos have
enabled us to form an opinion), that isto the effect of sconclu-
ding that the said check exists nowhere outside of Mr. Dar-
WIN's imaginative faculty. Now the lagoon may be or has to
be filled up, provided the bottom did not, or does not con-
tinue it's downward motion. No miraculous information is re-
qwred, but if the bottom continues to have that motion, then
something of that nature to be given and received becomes
very desirable. Meanwhile even if the bottom should stop in
is descent, Mr. Darwin certainly sets Holus to perform an
extremely long winded task, in setting him to fill up the la-
goon with solid land, by bringing calcareous dust from the
outer coast, through a dense and lofty forest of perennial vege-
tation. But be all this as it may, we must not forget that
he unhesitatingly assures us of the fact, which we do most readily
admit as being a fact, viz. that „the level of lowest low
water of spring tides is the extreme limit upwards to which
the coral builders can carry on their works.”

XIII. »Subsidence of the land must always be most difficult to detect,
»excepting in countries long civilized, for the movement itself tends to
»conceal all evidence of it. Nevertheless at Keeling island (the Cocos)
»tolerably conclusive evidence of such movement could be\observed. On
»every’ side of the lagoon, in which the water is as tranquil as in the
»most sheltered lake, old coconut trees were undermined and falling.
»Captain Frrzrov likewise pointed out to me on the beach the foundation
» posts of a storehouse, which the inhabitants said had stood seven years
»before just above high water mark, but was now daily washed by the tide.
»Upon asking the people whether they ever experienced earthquakes,
»they said that lately the island had been shaken by a very bad one,
»and that’ they remembered two others during the last ten years. I no
»longer doubted eoffeerning the cause, which made the trees fall, and

pihe storehouse to be washed by the daily tide,”

Eg

Is it possible that a professing geologist, is ignorant of
the important differences in circumstances and resulting in-
ferenees, between the causes of undermining and overflow-
ing! Im the former the certain inference is that the level of
the land so undermined is higher, higher perhaps by thousands
of feet, than that of the sea, whilst an overflowing action or
process denotes, that the level of the sea is, at the time of
producing that effect, higher than that of the land. That Mr.
Darwin had seen the key to the phenomenon of wold eocoa-
„nut trees being undermined and falling” but, was unable to
recognise it, appears from his having observed as follows. «It
„seems from some old charts (1) that the long island to wind-
„ward (the S. Ee. isle) was formerly separated by wide chan-
„nels into several islets, and this fact is likewise indicated by
„{he less age of the trees in certain positions” (2%) page 548.
We have said that this observation is a key to the under-
mining process, along the lagoon shores. Thus whilst these

(1) Had Mr. Darwin examined those upfilled channels with sufficient
attention, he would have concluded, that they were filled long before
Europeans passed eastward by Cape of Good Hope, and seeing that these
places are almost exclusively occupied with the low erooked growing ‚spe-
cies of teak” (Pitch teak) and the few coconut trees interspersed not ri-
sing to half the height of those on the original islets, that the vessel on
board whieh the chart was drawn passed the islets at such a distance, that
these low trees were not visible, and consequently the spaces were pre-
sumed to be openings between the islets. Mr. DARWIN probably reeeived
direetly , or through captain Firzrov his knowledge of the chart in ques-
tion from Mr. Lersk, who had seen in my hand, whilst talking upon the
subject with Mr. J. B. Gravy a copy, which [ had made from the original.
That original had no date, but indications are observable of the time being
early in the last century. Indeed even in the present time, a vessel
passing at not less than ten miles distance, would observe only the ori-
ginal islets and as such separated {pom cach other. (J. C. R.).

(2) Not „less age,” but stunted growth; there as elsewhere a propor-
tion is dying of old age. These channels being generally filled up with
coarse debris, the coconut tree (which requires to have fine sand about
it's roots) does not therein grow at all vigorously, nor produee more
than a very few very small nuts in the course of the year,

ARN oren

ehannels remained open, the debris of coral was laid down in

a point form along each side from their inner ends; when

finally filled up, that process having begun between these points
as being farthest from the breakers, formed each pair into one,
that extended inwards to some distance in. the lagoon, but after
the channel had thus been obliterated, the waves of the lagoon
acting upon these points, have gradually undermined them and
transported the materials to right and left along the shore on
both sides. The whole of the process is indeed still to be seen
in. the channels between some of the other islets, some still open,
some almost closed, and others just completed, of which the clo-
sed points are in course of being „undermined” &c. We think
ib probable, that lakes are to be found somewhere on the earth,
somewhat more sheltered than is the Cocos lagoon, of nine
miles in length by seven in width, having two direct navigable
communications with the ocean, through which its swell par-
tially enters into the lagoon, at times when fresh gales take
place in that direction, and the shelter from winds being no
more, than is thus described by Mr. Darwin himself: „This
nexpanse, (of the lagoon) is on all sides divided either from the
„dark heaving waters of the ocean by a line of snow white
„breakers, or, from the blue vault of heaven, by the strips of
„land erowned at an equal (uxegual as see above) height, by
„the tops of the coconut trees.”

After telling us, that Western South-America is still rising
under our eyes, and that it is more subject to earthquakes, than
any other region of the earth, he leaves us at a non plus for
the reasons on which he concluded, that earthquakes at the Cocos
are indicative of their undergoing the process of subsidence. We
might indeed, after being informed by Captain Frrzroy, of his

having discovered an astonishing pecultarity in the tidal movements

of this ocean, viz, that it‚/ has hieh water on all sides at once,
„whilst it is low water in the central parts at the same time”,
we should 1 say, have been hiable to surmise that the peculiar
effect of the earthquakes on the islands situated in it, was an-
VII 2

ln NE

other of its peculiarities, and somehow connected with the for-_
mer, but, seeing that Mr. Darwin assures us, that the earth-
cuakes at Vanikoro Island in the Pacific, have the same effect,
we are left to imagine, that the phenomenon can only be ac-
counted for on the principle, that is said to have been memo-
randed by a certain physician, to wit,/ eating a red herring is
„a cure for asick Englishman, but death for a sick Frenchman.”

XIV. »At Vanikoro, the encircled island already mentioned, I gathered
»from captain DirLoN’s account, that the alluvial land at the foot of the
» mountain was very small in quantity, the channel extremely deep and
»the islets on the reef iiself, which result from the gradual accumulation
»of fragments, singularly few in number, all of which together with the
» wallike structure of the reef, both inside as well as outside, indicated
»to my miud, that without doubt the movements of subsidenee had late-
»ly been rapid; at the end of the chapter it is stated, that this island is
»shaken by earthquakes of extreme violence.”

Captain Drrvon did not profess to minutely describe the
island geologically, but merely .as a sailor, taking a brief
view of its most obvious features. But the adage, various men
various minds, is well exemplified m the present instance, by
the fact, that the phenomena which, to Mr. DARwiN's mind,
indicated without doubt, that the movements of subsidence had
lately been rapid, indicated to mine, almost, tho’ not quite so
certainly, that the island plug is of comparatively recent upri-
sing from it's crater-cradle and is still progressing upwards.

XV. »I may here mention a circumstance which, to my mind, had
»the same weight as positive evidence, tho’ bearing on auother part of
»the question. Mr. Qvor, when diseussing in general terms the nature
»of coral reefs, gives a description, which is applicable only to those, which
»skirting the shore, do not require a foundation at any greater depth,
»than that from which the coral-building polijpi can spring. I was at first
»astouished at this, as T knew, he had erossed both the Pacifie and In-
»dian cecans and must, as I thought, have seen the class widely encir-
»cling reefs, which indicate a subsiding Jand. He subsequently mentions
»several islands, as instances of his description of the general structure.
»By a singular chance, the whole can be shewn by his own words in
»dilferent parts of his account to have been recently elevated. Thoree
»fore, that which appeared so adverse to the theory, became as strong
pin it's confirmation.”

Os AL

Doubtless L have to blame my own duneishness, not Mr.
Darwin's logic, for not being able to perceive in the fore-
going paragraph any reasonable solution of the question,
wich that incites me to propound, to wit, how does the
elevation of some of the coral reef skirted islands, prove the
subsidence of the eoral encircled islands? — or, in other words,
how does a matter of fact description of the former, become
a «perfect confirmation of the theory of the subsidence of the
latter? as for the structure of these reefs, Mr. Darwin has
himself declared that, wit is the same in all, even to the most

„minute details.”

XVI. »Continental elevations, as observed in South America and other
»parts, seem to act over wide areas witha uriform force; we may there-
»fore suppose that continental subsidences, act in a nearly similar man-
pner. On this assumption, and taking on the one baud Jagoon islands
»and on the other raised shells and corals, together with mere skirtiug
»reefs, as our proof of elevation, we may test the truth of the theory,
»that their configuration has been determined by the kind of subterranean
»movement, by observing whether any uniform result can be obtained. L
»think it can be shown that such is the case ia a very remarkable de-
»gree, and that eertain laws may be inferred from the examination, of
» far more importance, than the mere explanation of the origin of the

»ereular or other kinds of reef.”

That continental elevations, have taken place over wide areas,
is probable enough, but that such are taking place any
where in the present era of ages, requires somewhat stronger
evidence for the truth of the assertion, than a bit of cotton
thread &ec. or old coconut trees being wadermined and falling.
On what grounds we are called upon to admit, that skirting
reefs are indications of recent elevation, we do not perceive»
and therefore may be allowed to hold the opinion, that a skir-
ting reef may be attached, or all but so, to land or an island,
which has not been moved so much as a foot upwards, during
the last five or six thousand years. As to the important laws,
that are to be inferred from the examination, we shall look

at them, when they are introduced to our notice.

Ae

XVII. »I may here briefly notice the remarkable absence of the reef
»building polypi over certain wide areas of the iutertropical seas, for
»instance the West coasts of America and of Africa, and the islands in
»that side of the Atlantic (also the coast of Western Australia, on which
»there are comparatively with the Eastern coast of Africa, no coralline
»formations of any considerable importance), it would appear the effec-
»tive (reef building) species do not oecur there, of which cireumstance I
»apprehend no explanation can be given, any more than why it has been
»ordained that certain plants, as heaths, should be absent from the New
» World, altho’ so common in the old.”

Mr. Darwin will certainly think that we are monstrously
presumptious in attempting, as we are about doing, to give
a „probable explanation,” after he has apprehended that none
can be given; but n'importe, here comes the result of our
attempt.

Along and to some considerable extent in longitudinal di
stance from the western coast of Zntertropical (1) America, Áus-
tralia and Africa, currents having a low temperate and consequent
ly no sufficient food for the polypi &c, run from the extra-
tropical seas towards the Equator, thence proceeding and sprea-
ding out to the westward. The water driven onwards by the
trade winds and warmed by the solar heat is accumulated in
the western regions of the oceans, where, fraught with food
and material for the use of the coral builders and constructions
of their accumulations and thence running off, from the Equator,
along the eastern coasts of those continents, these warm waters,
enable those coral builders to extend their works proportionably
far towards the extropical regions. It may be supposed, that
this does not account for the abundance and activity of these
workers in the middle regions of the Pacific, but the supposi-
tion must be withdrawn, after the fact is known, that the ther-
mo-equatorial westerly winds, which annually extend alterna-
tely to the southward and northward as far as the coral for-
mations, bring along with them sufficiently warm water and

(1) By this appellatiou meaning the range of the trade winds, or from
30° North to 80° South of the Equator.

er OEE

plenty of materials. Moreover the tidal undulations produce
the same effects on those coasts respectively, the warm super-
undulation descending on the western sides of the oceans, and
the sub-undulations rising cold from the ocean depths on their
eastern sides.

XVIII »The usual direction of the island groups in the central parts
»of the Pacific is N. W. and S. E. This must be noticed, because sub-
»terranean disturbances are known to follow the coast lines of the land.
»Commenecing on the shores of America, there are abundant proofs that
»the greater part has been elevated within the recent period, but as co-
»ral reefs do not occur there, it is not immediately connected with our
» present subject. Immediately adjoining that continent there is an extent
»of ocean remarkably free from islands and where of course, there exists
»no possible indication of change of level. We then come to a N. W.
»b. W. line, dividing the open sea from one strewed with lagoon islands
»and including the two beautiful groups of encircled islands, the Society and
» Georgian Archipelagoes, wherein no marks of elevation exist. This great
»band, having a length of more than four thousand miles by six hunderd
»broad, must according to our view be an area of subsidenee. We will
pat present pass over the space of ocean immediately adjoining it, and
»proeeed to the chain of islands including the New Hebrides, Salomon
pand New Treland; any one who examines the charts of the separate
pislands in the Pacifie, will be struek wich the absence of all distant or
»encireling reefs round these groups, vet it is known that coral occurs
»abundantly close in shore. Here then, according to the theory, there
»are no proofs of subsidence, and in eonformity to this, we find in the
»works of Forster, LESSON, LABILLARDIERE, Quoy and BeNxer, eon-
»stant allusion to the masses of elevated coral. These islands form
»therefore a well determined band of elevation; between it and the great
»area of subsidence there is a broad space of sea, which we passed over
»in going from the former to the latter, irregularly scattered wich islets
»of all classes, some wich proofs of reeent elevation and merely fringed
»by reefs, others encircled, and some lagoon islands. One of the latter
pis described by captaia Cook as a grand circle of breakers without a
»single spot of land. In this cas? we may believe that an ordinary lagoon
»island has been recently submerged. On the other hand, there are proofs
»of other lagoon islands having been lifted up, several yards above the
»level of the sea, but which still retaia a pool of salt water in their
»ecentres. These fais show an irregular acion in the subterranean for-
»ees, and when we remember that the space lies direetly between the
»well marked area of elevation and the enormous one of sabsidence, al-
»ternate and irregular movement saems almost probable,”

Mr. Darwin has no admissible reason for commeneing thís
discussion at the shores of America. ‘The chart of the ocean
between those and the eastern shores of Asia, shows, that
the commencement of the subterrancan, or submarine, or sub-
erustean action, by which the Indonesian and Polynesian
components were produced, commeneed not at the former, about
four thousand miles distant from the islands of Eastern Poly-_
nesia, but at the latter, not so many hundred miles dis-
tant, and thence proceeded eastward, gradually diminishing in
power after the united action of the two lines, hereafter to be
mentioned, had become weakened, until it ceased to eastward
of the Marquesas and Liow Ísland (or Dangerous) Archipelago.
The absence of islands on the vast expanse of ocean between
the west coast of America and Hastern Polynesia shows, that
with the exception of the Gallapagos, Juan Fernandez and
two or three other small isles, which, lying near to that coast,
have doubtless been produced by the subterranean action deve-
loped along the western side of that continent, and which was
distnret from that, which produced the components of Polynesia
as well as of Indonesia; the subterranean action which pro-
duced Australia and Tasmania was also distinet from both, altho’
probably all were exerted contemporaneously or nearly so. We
now proceed to show, that Mr. Darwin's assertions and infe-
rences are both alike erroneous and untenable, as also, that
the suppositioa proposed in paragraph III, respeeting the origin
of encireling reefs, not only affords a more probable account
of these, but also of the elevation and composition of the en-
circled islands, which Mr. Darwin ‘has not ventured. to at-
tempt accounting for, altho' evidently not subsiding ones, as ap-
pears from his own description of Otaheite, and exsuite we shall
suggest a theory, respecting the origin of lagoon isländs much
more probable than his. But we must deal with his statements
seriatim before going elsewhere. Firstly. It is not true, that
no marks of elevation exist among the islands lying within the
vast extent, which he says, must be admitted as being an area
of sudsidenee, as vide the following facts.

Ct) gaan

„Aurora Island,” (one of the Dangerous Archipelago) has
been upheaved at two successive periods, the last, long subse-
quent to the first, altogether two hundred and fifty feet.

7

„ Margarets Isle,” in the S. W. side of the same Archipelago,
has been upheaved endways and bodily, so that it's lagoon is
now left dry.

„ Walkonsky's Isle,” lying in the midst of this Archipelago
has had one end lifted high above the water, whilst the other is
still a water washed reef, but the entrance to the lagoon is left

| dry. Here we have to remarken passant, that Bow Island’, one
of the points d' appui adopted by Mr. Darwin for the support
of his theory, lies S. W. 3/4, W. at not more than one hundred
and fifty miles distance from Walkonsky’s and S. W. about two
hundred from Margaret's Isle, and besides these are several
other lagoon islands, which have been elevated within Mr. Dar-
WIN's area of subsidence;, amongst those, we may mention here:

„Penrhyn’s Isle,” lat. 9° 1’ S. long. 157° 54’ W. has been
elevated about fifty feet above the sea, yet it's lagoon is still
of large dimensions, studded with coral patches and the entrance

« affording a boat passage, in and out of it.

„linderby’s Isle.” Lat. 8°8’S. long. 171° 8’ W. has been
recently elevated eighteen feet above the level of it's previous
height, and has had its central lagoon dried up.

» ‚p Me, Kean's Isle.” Lat. 38° 35’ S. Long. 174° 17’ W. has
been recently elevated twenty Âve feet above the level of high water.
_ Turn we now to the following observations, by captain Wir-
Kes of U. S. A. exploring expedition.

„My opportunities for observation of the coral formations
„have been numerous, and 1 have had every facility for viewing
„to advantage, not only those that exclusively belong to it,
„but also the reefs which surround the high volcanie islands
pand which afford the most safe and convenient harbours of
„the Pacific. The result in my mind is, that the theory of
„Darwin, which holds that an equal ammount of subsidence of
„the land and of upward growth of coral is taking place, is

„alike at variance with the configuration, extent, and general

— 24 —

eonstruction of those reefs. In all the islands of coral, that
„1 have examined, there are unequivocal sigus of their under-
„going dissolution by the action of the sea, that is to say,
„they have formerly been elevated above the reach of the surf,
„vand have, after the upper platforms of that elevation had
„been undermined and broken down by the action of the waves,
„been again elevated, and the then uppermost platforms, again
„undermined, more or less, by the same action of the surf.
„1 have observed coral blocks standing on their smallest ends
„on the tops of reefs and low isles. To account for this po-
„sition of these blocks, it has been assumed that they have
„been thrown up by the surf, bus their position, height, and
„situation, are such, as to utterly contradict that idea, and
„show that they have certainly formed parts of an upper shelf,
„or platform, of which they are now the only remains. It
„would be utterly impossible for any waves, rising from the
„ present level of the sea, to toss such great blocks to any dis-
„tance at the height whereat they are now standing, but even
„if that supposition were admissible, they could not possibly
„have been placed, and then left by the sea, standing as they
„are, on their smaller ends, on the highest points of the reefs
„and isles.”

After thus stating the facts, with respect to those isles, and
which are also observable on the coral isles and reefs of this
(the Indian) ocean, and the Indonesian seas, captain Wirkes
goes on to say that,/ as all the coral isles lie on areas sub-
„jected to the effects of volcanic action, we have no reason
„to doubt that they would be as liable to be upheaved and de-
„pressed by it, as those of-unquestionably igneous origin. The-
„refore with so great and powerful an agent at hand, it seems
„to me that there is no necessity for resorting to a theory such
„as that of Mr. Darwin's, inadequate of itself, and at variance
„with the facts observed.” On this opinion [ have however
to remark that, whilst we know that some isles and reefs have
undoubtedly been upheaved, we have no authentic instances of
any having been depressed, and so Mr. Darwin's theory is, as

ET

’

we have already indicated, utterly inadequate to account for
even so much as the existence of a small lagoon isle, whose
surface is covered with forest vegetation, and standing above
the level of the utmost range of the surf upon it's shores. Yet
the fact of a vast number of such islands existing not only
in the Pacific, but also in the Indian Ocean and adjacent in-
tertropical seas, at or nearly at one and the same height,
does demand a theory for its explanation, because the' irregu-
larity of suberustian voleanie action, evidently unfits it for
being admitted as having been the general cause of so much
uniformity of effect, and this, leads us to state, what we be-
lieve to be, at once a true and an adequate cause, or theory,
‘namely that the level of the general ocean has suddenly sub-
sided, in consequence of the subsidence of one, or more, or
all, of its beds towards the centre of the globe, so leaving all
the previously waterwashed lagoon and other reefs standing
thenceforth as islands elevated above it's new level, and the
probability is as we shall have occasion to observe, that such
general subsidence of the ocean level has taken place oftener
than once or twice. Im the course of our subsequent remarks
we shall have occasion to state this opinion more in detail, and
solve the apparent difficulties, which may be alleged to stand
in the way of it's adoption. We now goonto agree with Mr.
Darwin, that the range which includes the New Hebrides, So-
lomon’s Archipelago, New Ireland &c. is indeed a well marked
band of elevation, but differ in toto from his assumption, that
it furnishes evidence bearing at all favourably on his theory.
Our reasons shall be submitted presently. We od not see any
grounds assigned for calling upon us to believe that the lagoon
reef, seen and described by captain Cook, had ever been any
other than a lagoon reef, and therefore may believe that no
island had ever existed and been submerged in it. The last:
sentence of this paragraph we need not stop to notice, after
what we have already adduced against the assumptions which
it ineludes, being admitted as truths.

ee RENE

XIN, »To the westward of the New Hebrides line of elevation we
» have New Caledonia end the space included between it and the Austra-
»lian barrier, which Frixprrs, on account of the number of reefs, propo-
»sed to eall the Corallian sea. It is bounded on two sides by the grandest
vand most extraordinary reefs in the world, and is likewise terminated
»to the northward by the coast of Louisiade, most dangerous on account
»of it's distant reefs. This then according to our theory is an area of
psubsidence IT may here remark that as the Barrier is supposed to be
»produced by the subsidence of the coast of the main land,it may be ex-
»peeted that any of the oudyiog islands would have formed lagoon islands.
»Now Briem aud others distinctly state, that some of the islands there are
» precisely similar to the well known lagoon islands in the Pacific. There
»are also encircled islands, so that the three classes supposed to be pro-
»duced by the same movement! are there found in juxtaposition, as like-
»wise happens, but in a less evident manner at New Caledonia and in

»the Society Archipelago.”

Before we have done we shall submit reasons for belie-
ving that this area is not one of subsidence, but only of in-
ferior elevation. Regarding the lagoon islands, even if their
numbers were much greater than they are, we have already
indicated, that we are not reduced by their existence, to discuss
Mr. Darwin's theory any farther, at least until he shows how
he has managed to make them, out of lagoon reefs, and we
know that whatever movements N. Hastern Australia and the
foundations of the Barrier may have made, previously to the
time of Captain Cook, not only is there not a particle of evidence
to, shew that these have since subsided, but rather the reverse
some parts which were then altogether wavewashed reefs bemg
now partially clothed with vegetation, par exemple „the Eas-
tern fields;” and knowing as we do, that none of the numerous
isles or islets, situated in the vicinity of the New Caledoman
reef, lies outside of it, but all, or nearly all, not on it's top,
but inside, between it and the coast, some at miles of distance
from the former, his assertion respecting the origin of those
isles therefore falls into the water of Lethe, leaving us to
adopt the probability that they are based on original eminences

(1) Suery for Mr. Danwin. Is not Vanikoro one of the New Hebrides range?

BT

in the submarine valley, that runs or lies between the coast aud
the submarine ridge, on which that Barrierreef has been built
up. In truth the existence of those isles, in that situation,
puts Mr. Darwin's theory at once hors de combat, as far as
New Caledonia is concerned.

XX. »The New Hebrides line of islands may be observed fo bend ah—
»ruptly at New Britain, thence to run nearly east and west, and lastly
»to resume it’s former N. W. direction in Sumatra and the peninsula of
» Malacca. The figure may be compared to the letter S. laid obliquely,
»but the line is often double. We have shewn that the southern part,
»as far aorth as New Ireland, abounds with proofs of elevation; so is it
»with the rest… Since the time of BOUGAINVILLE, every voyager adduced
»some fresh instance of such changes throughout a great pact of the East
» Indian (Indonesian) Archipelago, 1 may specify New Guinea, Waigio,
»Ceram, Timor, Java and Sumatra. Coral reefs are abundant in the
»greater part of these seas, but they merely skirt the shores. In the same
pimanner as we have followed the curved line of elevation , so may we ,
»that of subsidence. At Keeling Island (the Cocos) l have already mentio-
pned, that there exist proofs of the latter movement, and it is a very in-
pteresting circumstance, that during the last earthquake by which that
»island was effécted , Sumatra, tho’ distant nearly 600 miles, was violent-
»ly shaken. Bearing in mind, that there are proofs of recent elevation
pou the coast of the latter, one is strongly tempted to believe, thatas one
pend of the lever goes up, the other goes down and carries with it Keeling
»lsland (the Cocos), which would have been submerged long ago, in the
»deptbs of the ocean, had it not been for the wonderful labours of the

»reef building polypi.”’

Mr. Darwin should be very careful of the books and
charts, on whose authority he sets forth these assertions, for
assuredly those documents are unique, or at least, have been
engraved and printed solely for geologists of his class and ca-
libre; therefore, if lost, will most likely be lost to the world.
For our parts we are quite innocent of having ever hitherto
received the knowledge of their existence, and even, if they
were accessible to us, we should prefer trusting rather to the
ones in common use by common navigators on this hemisphere.
On these, we see, that the New Britains lying east and west,
form a convexity to southward, having their eastern part tren-
ding northward into parallelism with New Ireland, and their

SMER

western to N. W. in parallelism with the adjacent side of New
Guinea; that great and in many parts, lofty mountainous island ,
trending N. Wd. shews that the line of elevation pursues that
direction by Gilolo and the N. Fastern Peninsula of Celebes,
directly towards the large and lofty island of Mindanao, the
most southern of the Philippines. Howbeit, directly on the middle
line of Mr. Darwin's area of elevation, we find to westward
of New Guinea, the low Aru Islands of ecoralline formation,
extending about an hundred miles, north and south, or direct-
ly across the back bone of his said elevation, all only a few _
feet above the level of the sea and with swamps, alias filled up
lagoons, on their interior surfaces. Mr. Darwin seems to have
made his move from the Australian Barrier reefs to the Cocos,
at such a height in the atmosphere, that he did not recognize
the N. Wan. side of Australia, nor a certain island (of evidently
volcanic formation) considerably elevated, with a high cliff shore,
and that fringed by a coral reef, lying to eastward of the
Cocos, of course, on his grand area of subsidence. Doubtless
it is not laid down on his charts nor mentioned in those books
to which he refers, but if he will enquire of it, at any master
mariner, sailing on this ocean, under the name of Christmas,
or Moni Island, they will inform him, both of it's existence,
and of it's where abouts. Returning to owr charts of the area
included between New Guinea on the eastward and N. Eastern
Sumatra on the west, the southern chain of Indonesia, on the
south side, viz, from Wetter Island in the east, to Sumatra
on the west, and on the other, the southern coasts of Booro ,
Booton, Celebes and Borneo, it will not be quite safe for Mr.
Darwin or any body else, to direct a ship to traverse over it
in the night time, without keeping a pretty sharp lookout ahead
and on the lee bow, for low isles and reefs &c. Malgré
his information, that there are no low coral isles, or reefs in
existence within the said area, other than such as # merely skirt
the shores,” we need not stop to point out the individual spots?
which in our own case we should be careful to avoid running,
or attempting to run over, even in the day time, but there is

BGN): EL

one, which has a special claim upon our attention, and, as we
imagine, on Mr. Darwin's also. It is named, „the Brill”,
lies about fifty miles distant W. S. W. from the nearest
point of Celebes, and is thus deseribed by Horssurer, in his
East India Navigation directory. „The Brill is about four miles
„in extent each way. lt is very dangerous, being steep to (on
„the outside); with a fresh breeze and any considerable swell,
„there is a continued chain of breakers round the verge of the
„shoal, but, within the breakers, the water is smooth and of
„a light green colour” Now to our mind (mot to mention
our eyes, which have viewed it, all round), this appears to be,
„a circle of breakers without a single spot of land,” which
therefore whether „ grand” or mediocre, may be fairly classed
_ with the one mentioned by Mr. Darwin, as discovered by cap-
tain Cook in the South Pacific, and which the former has told
us that, „we may believe to have been a lagoon island recently
submerged”. Will he also tell us, why we may not imagine this
also to be a lagoon island recently submerged? and if he cannot,
how he will reconcile it's existence and description with his
assertion that the East Indian (Indonesian) Archipelago is rising,
whilst this is standing still, a lagoon reef, about the cen-
tral line of that (his) area of elevation? We have farther to
ask him, if, under the denomination of coral reefs which

hd

merely skirt the shores,” we are to include the coral isles, which
just barely elevated above the sea level, are in the offing from
the anchorages in the great bay of Rembang (N. Coast of Java)
and the chain of ditto, which commencing in Edam to N. E.
of Batavia Roads (1) lies along the coast of Java to near the
Sunda Straits, leaving the proper navigable passage for ships to
and from Batavia, between them and that coast, whilst, close
to the middle length of the chain, are in their offing, the
southernmost isles of the grand group called, „the Thousand

Isles,” and hence extending far out towards the N. H. of Su-

(1) Edam has a lagoon on it’s centre, now nearly filled up by the re-
mains of the leaves of the surrounding trees blown intoit,

RNL:

matra, all of coral formation, none higher, nor even so gh as
the Cocos above the sea, but some so low, as to be partially
overflowed by the high water tides? Again we have to ask,
if the numerous low coral isles and reefs (of the former none
higher than the Cocos) which are along the S. W. coast of
Sumatra on its submarine extension or „bank of soundings,’
all so far from the shore as to leave navigable passages between,
and many from five or six to twenty miles distant in ‘the
offing, are to be classed as being reefs, which merely
skirt the shore? Of these, all the way from Indrapour,
south of Padang to near Acheen Head, some are always in
sight, far and near from ships sailing between them and the
coast, and besides these (which may be considered as being a
continued chain of coral low isles and reefs washed by the
break), there are, first, Little Fortune Island, lying six mi-
les distant from the main of the S. En, Point of Sumatra, the
intervening space being safely navigable by ships of any size,
however large; next, Rat Island and lagoon reef, six miles
distant from the main; and thirdly, Trieste, ‘at about fifty mi-
les, standing on the verge of the bank of soundings in between
60 and 70 fathoms depth of water. To this isle Mr. Darwin's
special attention is requested, not without reason as he will
see by the following matter of fact description. It is a small
low isle (with a pool of brackish water on it's central part),
standing in the N. Én. part of a large elliptically formed lagoon,
which is surrounded by the remains of a coral wall, standing
now as a lime of small peaks, the highest just above the sea
level, and having on some of their tops small bushes of the
dwarf mangrove tree, which grows in salt or brackish water. The
interior of the lagoon hasa white sand bottom, with about four
fathoms depth of water on its central part, and thence gradu-
ally shoaling towards the sides, the lagoon having been more
and more filled up towards the wall hy it's debris being carried
onwards with the surge of the breakers. Now, seeing that all
these coral composed isles and reefs of breakers, stand as afo-
resaid on the submarine extension of the S. W. Coast of Su-

NN

matra, if is clear that if that coast has been elevated within the
recent period, as Mr. Darwin affirms, this must also have been
the case with all these isles and reefs, and of course also with the
Cocos, which, as aforesaid, is not only as high as any, but higher
than many of them; what eonsequently becomes of his „Six
hundred miles long lever?” Oh, but proofs are proofs, and there-
fore whatever may have happened to thelever, Mr. Darwin may
still continue to affirm that on the Cocos proofs exist that they
are undergoing a progress of subsidenee into the depths of the occan,
„their upper platforms with the isles lying thereon being meanwhile
permanently borne up some feet above the sea level by the won-
derful labours of the reef building polypi”. Wonderful labours
indeed! Mr. Darwin may fairly demand, that they be placed
in „the third (the highest) tier of wonders above wonders.”

XXI. »As I have remarked, the islands in this great Archipelago are
»only skirted with reefs, and it appears from the statements of those who
» have visited them, as well as from an examination of the charts, that
»lagoon islands are not found there. This in itself is remarkable, but it
» becomes far more so, when itis known that they are likewise absent in the
» West Indian Sea, where coralis most abundant, and every one is aware”
»of the numerous proofs of recent elevation in most parts of that archi-
»pelago; again it is reported that lagoon islands do not occurin the Red
»Sea, and proofs are given of recent elevation on a large part of the sho-
»res of that sea. Excepting on the theory of the form of reefs being deter-
»mined by the kind of movement to which they have been subjected, it is
»a most anomalous circumstance and which has never been attempted to
» be solved, that the lagoon structure being universal and considered as cha-
»raeteristic in certain parts of the ocean, should be entirely absent in others

»of equal extent.”

We shall see before we have done, that reasons are to be
found, for not expecting to find lagoon islands on the cen-
tral line of direction of the highly elevated islands, nor on
the central portion of elevated groups. Howbeit, if Mr. Darwin
or any one for him, has founda proper lagoon island, existing
within the range of hurricanes, or of heavy monsoonstorms,
then, and then only, we shall have to agree with him, that
their absence in the West Indian and other areas of the inter-
tropical seas, constitutes an anomaly, of which however it may

en

be perhaps possible enough to find a better solution than that
brought forward by him. Their absence in the Red Sea, may
be passed over for the present, with remarking, that if Mr,
Darwin chooses, he may go into, or upon it's area, and find.
single, double and treble lines of barrier reefs of coral forma-
tion, running to great distances in parallelism with the coast
and having gateways here and there, through which vessels
pass in or out, the outer barrier being in some places twelve
to fourteen miles distant from the general outline of the nearest
coast, in short, altogether entitled to take place with their
more lengthy brethren in the offing of N. En. Australia and
west side of New Caledonia, and if he goes to the position
of 18° N. lat. and 50° 50’ B. long, he will (unless it has very
lately disappeared), see, „a ring of coral, about two miles across,
„with breakers all round the outer edge, and apparently deep
„water inside,” in short the very, and the only sort of thing,
which in so far,'as we can see, or he has shewn, might or
could result from the disappearance by gradual subsidence, of

one of his descending isles, a lagoon reef, to wif.

XXII. »To proceed with our examination, to the westward of the line
»of subsidence, of which Keeling island (Cocos) is the index, we have an
„area of elevation. For, on the northern end of Ceylon and on the eas-
»tern shores of India, elevated shells and corals, such as now occur in
»the neighbouring seas, have been observed; again, in the middle of the
»Indian Ocean, the Laccadive, Maldive and Chagosline of atolls, or lagoons,
»show a line of. subsidence. The best characterized of these, namely the
»Maldive Islands extend in length four hundred and eighty miles,
»wilh an average breadth of sixty. ‘These atolls agree in most respects
» with the lagoons of the Pacific. Theydiffer however in several of them
»being crowded together, such little groups being separated from other
»gcoups by profoundly deep channels. Now if we look in a chart at the
»prolongation of the reef towards the northern eud of New Caledonia,
«and then complete the work of subsidence, so as to continue producing
»the same results, we should have the original reef broken up into many
»patches, each of which, from the vigorous growth of coral on the out—
pside, would have a constant tendency to assume a rounded form. Every
paccidental break in the continuity of the first line would determine a fresh
peirele. In the case there fore of the Low or Dangerous Archipelago, in

»the Pacific, TI believe that the lagoon islands, were moulded round the

_

An

»ilanks of so many distinct islands, but, in the Maldivas, that one single
“_»rmountainous island, bordered by reefs, and very nearly of the same ac-
»tual figure and dimensions with New Caledonia, formerly occupied that

»part of the ocean”?

The Cocos begs leave from Mr. Darwin to send him
word that she cannot in fairness accept for herself alone
an honour, to which her thousand compeers in the Java Sea,
and hundreds standing on the submarine extension of the S. W.
_Sumatran coast, are équally, and some even considerably better
entitled, and besides that, Mr. Darwin should bethink himself,
that a single name can scarcely deserve to be denominated an
„Index.” Had he brought in N. Wa. Australia, and Christmas
Island, she might have hesitated, or, been guided by the deci-
sion proved by them, but in their absence, can do no more,
than with due respect for the profferer, decline the proffered
distinction. As for Ceylon and S. En. India, we defer for the
present taking them into consideration, and proceed to the
Laccadives in the middleof the Indian Ocean, but only at be-
tween twentyfive and forty leagues distant from the supermarine
coast of Malabar, and on a line of parallelism thereto, and
that, altho’ the time has very probably been, when they were
lagoon reefs or isles (N. B. Mr. Darwin is the first, to give
them the name of vatolls,” which hitherto has been confined
to the Maldivian range), they (the Luaccadives) have long ceased
to be so, and the present isles are laid down on the leeward
(the N. En) sides of their respective basement reefs; the cause,
for their being so situated, we have already indicated, in refe-
rence to the West Indian and some other areas of the inter«
tropical oceans, and on the same ground, with the Laccadives,
he may class the Cargados Garajos Isles and banks. As for
the Maldive range of lagoons with rings of isles placed around
their cireumference, these, lying on the same line as the Lac-
cadives, or more exactly on the western side of the submarine
prolongation of India, and that line being seen to be bending
round in the Chagos, spreading out in the Seychelles, and
going on towards Madagascar, affords an indication of their

>

VILL 5

BBA

origin, to be hereafter more fully uoticed. We cannot however
agree with Mr. Darwin, in taking an average breadth of the
range, nor in erowding several of them together, because we
know, that they are on two parallel lines, the eastern having
many more, and therefore being much longer than the western,
and, there being no more than nineteen altogether, if several
of them were erowded together, they could scarcely extend over
a length of four hundred and eighty miles, without leaving much
wider spaces intervening, than any that are actually to be found.

The northward prolongation of the New Caledonian reefs,
are not /fowards,” but onwards, from the northern end of
that island, at which end, the central ridge is separated into

’

two, having a valley intervening between. On the submarine (1)
prolongations of these two ridges and valley, and on eminences
in the latter, those northern prolongations of reefs and isles
are in all probability based. We see no reason for assuming,
that the gradual subsidence of such an island as New Caledo-
nia could produce a range of lagoons, at all similar to that
of the Maldives, but we do see, the following reasons why it
could not. As soon as the bottoms of the lowest places of the
coast sunk below the level of low water spring tides, the coral
bulders would commence their work, and elevate these (ac-
cording to Mr. Darwin's own assumptions) pari passu, with
the subsidence of the higher, and higher lands, so finally com-
pleting an unbroken line, or lines of reef, from the one end
to the other of the submerged island. For any accidental
breaks,” in the continuity of the reef,” so formed, we cannot
perceive any reasonably assignable cause, always excepting Mr.
Darwin's earthquakes, of the Cocos and Vanikoro species,
nor even scarcely those, for the production of such unfathom-
ably deep amd wide channels, as those between the Maldivián
atolls. Farther, the assumption of a rent, or separation in’such

(A) 1 prefer the term » submarine” to submerged , because the latter in-
volves the assumption of the land having previously stood above the sea,

au assumption not to be made or granted, without proofs, being adducible.
p 6 ’ P

hed

„Ames

kJ

a reef, becoming wider and wider, we cannot admit, because
we know that the coral grows, not less, but more vigorously
on the sides of gateways than on the outer sides of the reefs,
so tending to fill up even origimal gaps, instead of leaving
rents to widen &ec. On the whole view of the case, we are
therefore led to the conclusion, that Mr. Darwin has neither
shewn, nor can shew on his theory, any admissible grounds
for his belief, that any one great island, whether similar, or
dissimilar in figure and dimensions to New Caledonia, ever
„did oecupy this part of the ocean, at least, in what we- call
„the recent period,” that to wit, which has elapsed since the
era wherein the last, grand and general crash of the crust of
the globe occurred, which took place, subsequent to the de-
position of the coral measures and the other contemporaneously

formed strata.

XXII. »Lastly, to the extreme westward, the coast of Africa is closely
»skirted by coral reefs, and according to facts stated in captain Owens
»voyage, has probably been uplifted, within a recent period. The same
»remark applies to the northern part of Madagascar and, judging from
»the reefs likewise at the Seychelles, situated on the submarine prolonga-
»tion of that great island. Between these two, N. N, E. and S. S. W.
plines of elevation, some lagoon and widely encircled islands, indicate a

»band of subsidence.’’

We must note, that the uplifting of Eastern Africa, and
also some of the other upliftings, must be surveyed more
fully, and we must observe that, when Mr. Darwin's theory
seems to need the admission of submarine prolongations, he
adopts them most manfully, and on this occasion, he having

_…_ brought the one from Madagascar into the Seychelles, we shall not

have to bring that of Imdia much farther, to reach the Chagos.
But the only lagoon islands (Juan de Nova and Cosmoledo)
which exist to the northward of Madagascar, do evidently re-
pose, not in his band of subsidence between Hastern Africa &c.
but, on this, his prolongation of the line of elevation. Of ele-
vated islands lying on said band of subsidence, we kmow of
none, besides the Comoros, which altho’ they have on parts o

/

EE CAS

their shores fringing reefs and these in some places projecting
considerably far out, have none of them widely encircling reefs”
of coral, or any other formation, consequently, do. not, like

the proper encireled islands, afford secure and convenient
anchorages.

XXIV. » When we consider the absence of widely encircling reefs and
plagoon islands in the several archipelagoes and wide areas, where there
»are proofs of elevations, and on the other hand, the converse case of
»the absence of such proof, where reefs of these classes do. occur together
»with the juxtaposition of the different kinds produced by movements of
»the same order, and the symmetry of the whole, I think it will be diffi-
peult (even independently of the explanation it offers, of the peculiar
»eonfiguration of each class , to deny a great degree of probability to this
»theory. Its importance, if true, is evident, because we get at one glance,
»an insight into the system by which the surface of the land has been
„broken up, in a“manner somewhat similar, but certainly far less perfect,
»to what a geologist would have done, who had lived his ten thousand
pyears, and kept a record of the passing changes. We see the law almost
»established, that linear areas of great extent, undergo movements of an
pastonishing uniformity and, that the bands of elevation and subsidence
palternate. Such phenomena, at once impress the mind with the idea of

pa fluid gradually propelled onwards, from beneath one part of the solid
»erust to another.”

We have shown that lagoon isles and reefs are present
in situations, where Mr. Darwin affirms that they are absent,
and we know so much of some of those areas, to which
he refers, as to induce the expectation, that if all were com-
pletely explored (which most of them have not yet been), islands
widely encircled by coral reefs, would be met with, but, their
absence furnishes no proof that this theory of his concoction
is founded on truth, whilst it is fatally deficient, in not accoun-
ting for the construction of any of the lagoon islands, such
as the Cocos for instance, which he insist upon making a key-
stone to his theory, an windex” &c.

We therefore are, perforee of reason, compelled to deny,
that it affords any recognizable consonance to truth, and we
farther opine, that, the laws of which he speaks, as having
almost established, never will be so, whilst the life of the

EB

human species endures. The idea of” a fluid most gradually
(regularly and continuously) propelled onwards, from beneath
one part of the solid ecrust to another”, but especially, as
moving in vast undulations of elevation and depression, the latter
undisturbed by earthquakes and upheavals of low islands (1),
amounting to thousands of feet, has not yet been proved to be
the right one.

XXV. »I cannot at present, do more than allude to some of the results,
»which may be deduced from these views. If we examine the points of
peruption over the Pacific, and Indian Oceans, we shall find that all the
wactive Volcanoes occur within fhe areas of elevation. (The Asiatic land
»must be excepted, inasmuch, as we are entirely in want of information
pof all kinds respecting it). On the other hand in the great spaces sup-
»posed to be now subsiding, between the Radack and Dangerous Archi-
»pelagoes, in the Corrallian Sea, and among the atolls which front the
» West Coast of India not one occurs. If we look at the changes of level ,
pas a consequence of the propulsion of fluid matter beneath the crust, as
»before suggested, then, the area to which the force is directed, might
»be expected to yield more readily, than that, whence it was gradually
»retiring. [ am the more convinced that the above law is true, because,
pif we look to other parts of the world, proofs of recent elevation almost
»invariably occur, where there are active vents; Ï may instance the West
»Indies, the Cape de Verds, Canary Islands, Southern Italy, Sicily and
»other places, But, in answer to this, those geologists who, judging from

„the isolated volcanie mounds of Europe, were inclined to believe tnat

E

ben id
is

je

ar

er

rete pede E

»the level of the ground was continually oscillating up and down, might
»maintain that on these same wide areas, the amount of subsidence had
» been equal to that of elevation, but, that we possessed no means of know-
»ing it, conceive it is by eliminating this source of doubt, that the
palternate bands of opposite movement, deduced from the configuration
pof the reefs, directly bear on this law. Í need not do more than simply
pstate, that we thus obtain (if the view is correct) a means of forming
»some judgment of the prevailing movements, during the formation of
peven the oldest series, where volcanic ro-ks occur interstratified with se-
»dimentary deposits.”

Of course, allusion was all that could be made in this
abstract or resumé of the contents of so many chapters,
of the then forthcoming volume (made up on this department

(1) Vide the earthquakes occurring under the Cocos, and the upheavals
of many low islands, as already mentioried.

EE GTG a

of the author's discoveries) without damaging its importance
and therefore its sale. But fortunately, this contains enough
of specimens, for enabling us to pass judgment on the whole.
We should (as aforesaid) expect to find active volcanoes only
in elevated positions, whether continental or insular, i. e. on the
central line of direction, in which the volcanic upheaving force
was proceeding. If Mr. Darwin had brought forward, so much
of the information which he surely possesses, as should have
defined in latitude and longitude the whereabouts of his „ Asi-
atie band” perhaps some items at least, of the total information
wanted, might have been supplied to him. As regards the is-
lands supposed by him.to be now subsiding, we opine that the
inhabitants, may very safely take that supposition as being
uothing more than a supposition; many folks besides Mr. Dar-
WIN find little or no difficulty in convincing themselves, that
their favorite opinions are the truth, and nothing but the truth,
but, seldom find much ease or success in the attempt to con-
vince others, who have adopted different and contravening con-
clusions. The word wanswer” does not seem to be here used
so appropriately, as the word observe, or remark, would have
been. Howbeit if Mr. Darwin does not mean, what we in
common with captain Wrrkes, and probably most of those who
have received the light of these lucubrations, suppose that he
did, namely, that an equalor proportional amount of subsidence
and of elevation is taking place, then, pity it is, that he has
not told us what he did intend us to understand. „The vol-
canic mounds” in islands, are we presume, at least as much
isolated, as those that exist in the continent of Europe; if so,
the configuration of the reefs, must be admitted, only as neu-
tral spectators, not as active coadjutors in the establishing of
Mr. Darwin's law. We think, that we can on a very different
theory than his, obtain „some judgment” of the prevailing mo-
vements of the earth’s crust, during the formation of all it's
series of strata, from the most primary, up to the latest sedi-
mentary deposit formation.

XXVI. » Any thing which throws light on the movements of the ground

Ee

pis well worthy of consideration and the history of coral reefs, may , in
panother manner elucidate such changes in the older formations. As there
»is every reason to believe that the lamelliform corals, grow only abun-
»dantly at a small depth, we may feel sure where a great thickness of
»eoral limestone occurs, that the reefs on which the zoophytes flourished,
p»must have been sinking. Uutil we are enabled to judge by some means,
» what were the prévailing movements at different epochs, it will scarcely
pever be possible to speculate with any safety, on the circumstances, under
»which the complicated European formations , composed of such different

» materials, and in such different states were accumulated.””

We have already shewn, that, admitting for the nonce,
Mr. Darwin's assertion, that the lamelliform corals only
can build up reefs to within the influence of the action of
the billows of the sea, and can only live at depths of „say
twenty fathoms” (which is as much as that influence extends
with power enough to break up, or displace mere aceumulations
of the exuvia of shelly mollusks and corallines), it follows
that all of these, living at greater depths may lay, and very
probably have laid the foundations and inereased the masses
upwards, until it had reached to the height at which those
efficient coral builders could go on with the work to comple-
tion. But, having himself subscribed to the opinion, which is
held by many modern geologists, that the temperature of the
atmosphere, and consequently of the ocean, was much higher,
during a former era of ages, than it is at present, that higher
temperature, doubtless enabled all corals, and shelly mollusks,
to live and grow at proportionally greater depths, and he
must therefore admit this consequence, as another argument
against the correctness of his theory. Moreover, there is a
strong probability, that all the masses of existing reefs, as well,
as of „the great thicknesses of coral limestone,” were formed
during that era of high temperature, an era for assuming the
existence of which, we have still more sufficient authority
than that of Mr. Darwin, or any other geologist whomsoever

he be.

XXVIL. »Nor can I pass quite over the probability oftheabove views
»illustrating those admirable laws, first brought forward by Mr. Lrei., of
»the geographical distribution of plants and animals, as consequent upon

EEN

»geological changes. Mr. Lesson has remarked, on the singular uniformity
»of the Indo-Polynesian Flora, throughout the immense area of the Pa
»eifie, the dispersion of forms having been directed against the course of
»the trade wind. If we believe that lagoon islands, those monuments
»raised by infinite numbers of minute architects, record the former exis-
»tence of an archipelago or continent in the central part of Polynesia,
»whence the germs could be disseminated, the problem is rendered far
» more iutelligible. Again if the theory should be so far established, as
»to allow us to pronounce that certain districts, fall within areas of ele-
» vation er subsidence, it will bear directly upon that most mysterious qnes-
»tion, whether the series of organized beings, peculiar to some isolated
»points, are the last remnants of a former population, or the first crea-
»tures of a new one, springing into existence’?

These views, being as we have shewn, obtained, from
erroneous data, cannot at all illustrate any laws whatever.
Mr: Lyeur’s work bringing forward laws of the geographical
distribution of plants and animals, as consequent on geological
changes, we have not seen, and therefore cannot here investigate,
but we have no doubt, that such laws have been established
and do exist. Mr. LuessoN may have been, but Mr. Darwin
could scarcely be ignorant of the fact, that, the thermo-equa-
torial belt of westerly winds with easterly currents, is always
moving over a considerable space between the equatorial limits
of the trade winds, progressing flankwise, alternately from,
north to south, and vice versa, en suite of the solar declina-
tion, and extending nearly to, and at times in each season,
even beyond the tropic, over which the sun is, or has suortly
been, in the Zenith. Consequently no problem exists to be
solved, with respect to the fact of the umiformity of the Indo-
nesian and Polynesian Floras, even if the general climate of
both, were not as it is, one and the same, except in so far,
as mere difference of latitude, between any two given localities,
may influenee their respective details. By these same thermo-
equatorial winds and currents, doubtless the human population
of all Polynesia, has also been originally brought from the west-
ward. We now presume to think that we have in the course
of the foregoing remarks, cleared away the sandy foundations
on which Mr. Darwin has erected his theoretical fabric, so lea-

Eden

ving it tottering to it's fall. If Australia be ineluded in Mr.
Darwin's notion of isolated points, we should have been obliged
by his informing us of any other, offering more ostensible rea-
sons for putting forward the mysterious question fora solution.
If that country be not included in his said notion, then we
would ask why it has not? certainly it affords a somewhat broa-
der ground for the discussion, than does tlfe doubtful distinc-
tion of species, between the land turtles and a lizard or so,
of the Gallapagos Islands, and those of the germs to be found
elsewhere, and here; we may farther observe, with reference to
the foresaid question, that malgré the outery raised by bigotry,
cant, and interested hypocrisy, against the work entitled # Ves-
tiges of Creation,” its main principle, points to a solution ,
at once agreeable to facts, and to the most elevated ideas,
which the human intellect can conceive of the Creators om-
niscience, in creating organizations, capable of being developed
into variations of forms, aptitudes and faculties, harmonizing
with the development of the capacities of the land, the water
and the atmosphere, by successive geological changes.

XXVIJL »Briefly to recapitulate, In the first place, reefs are formed
» around islands, or on the coast of the mainland at that limited depth
»at which the efficient classes of zoophytes can live, and where the sea
pis shallow; irregular patches may likewise be produced afterwards, from
» the effects of a series of small subsidences; eneireling reefs, grand barriers,
por lagoon islands, are mere modifications of one necessary result. Se-
»eondly, it can be shewn , on the above views, that the intertropical ocean
»throughout more than a hemisphere, may be divided into linear and pa-
»rallel bands, of which the alternate ones, have undergone within a recent
« period the opposite movements of elevation and subsidence. Thirdly,
»that the points of eruption, seem invariably to fall within areas subject
»to propulsion from below. Fourthly, as the traveller who is an eye
» witness of some great and overwhelming earthquake, at one moment of
ptime loses all former associations of the land being a type of solidity,
»so will the geologist, if he believes in these oscillations of level, the
»deeply seated origin of which is betrayed by their forms and vast di-

»mensions, perhaps be more deeply impressed with the neverceasing mu-
»tability of this our world’?

Briefly to recapitulate. Reefs may and probably have been
commeneed in great depths by the calcareous exuviae of all

4 ES

or many of the creatures which lived, or have lived in those
depths, and collected that earth in their shells, spines &e and
these foundations have been and are, by the gradual ascen-
sion of these remains, accumulated upon, until high enough
even for enabling Mr. Darwin's ouly efficient reefbuilders to
commence work and carry it on to completion, 1. e. to „the
„level of lowest water spring tides”, his conclusion on this branch
of his theory, is therefore inadmissible. No evidence, worthy
of recognition, has been adduced by him, at all capable of sup-
porting his assumption, that a series of small subsidences has
ever, any where, taken place, but even if that were taken for
granted, the production of lagoon islands, by taking as Mr.
Darwin has done, the Cocos for a specimen, cannot be, nor
has been a result of such, or any other sort of subsidences,
and we here defy him, to find a geologist, who having his
mind unbewitched (in favour of a theory of his own invention),
and keeping his eyes open, whilst investigating the formation
of the Cocos, shall, after doing so affirm, that he agrees with
Mr. Darwin's conclusions, and can corroborate his assertions,
respecting them. Secondly, we have given some, and could
have given more instances, of upheavals, alias propulsions from
below, (during Mr. Darwin's recent period) wifkin the great
area which he addueces as the most certain one of subsidence,
and as being the main foundation of his theory. Thirdly, we
have shewn, that lagoon reefs are standing on his principal area
of elevation. Vide the Brill in the eastern part of the Java
Sea, Rat island and reef off Bencoolen and Trieste reef and
islet on the S. W. Sumatran coast submarine extension; also
in Ais elevation of the Red Sea, extensive barrier reefs and at
least, one well defined lagoon reef; and however bravely, on
false views, fb may be shewn, that the intertropical oceans
may be divided &c”, it cannot be even surmised, on any
truthful data. Fourthly, we have to remark, that if the
geologist has information worthy of his profession, he needs
no theory, much less one, so wild, as worthless as this of
Mr. Darwin's conception, to be deeply impressed with the

Sea Ae land are, in common with every
} ui, an in a patate of dn met EG

FLORAE AECHIPELAGL INDICI
SPECIES NOVAE

Onlangs is hier ontvangen de eerste aflevering van ZorminN-
Gem’s Systematisches Verzeichniss der im Indischen Archipel in
den Jahren 1842 — 1848 gesammelten, sowie der aus Japan
empfangenen Pflanzen, Zürich 1854 Se. Door de welwillend-
heid van den heer Zourincer was de redaktie in de gelegen-
heid nog voor de uitgave van gezegd werk in het 4e en 6e
deel van dit Tijdschrift de diagnosen mede te deelen van de
nieuwe Levermossen en Korstmossen in die Verzeichniss be-
schreven. Thans neemt zij daaruit over de diagnosen der
overige nieuwe soorten, in dezelfde aflevering bevat.

ALG A E.

Cladophora sumbawensis Sond. Bipolliearis, sordide viridis, ramosissi-
ma, fragillima; ramis ramulisque strictis, subadpressis, saepissime oppo-
sitis; artieulis elongatis, diametro 10-16-plo longioribus.

Habit. In rivulis Ins. Sumbawae.

Ketoearpus indichs Sond. Bipolliearis vel ultra, caespitosus, dilute oli-
vaceus; filis decomposito-ramosissimis, ramis ramulisque alternis, ultimis
subsecundis, articulis diametro subduplo longioribus; propagulis sessili-
bus ad ramulos superiores subsecunde dispositis, lineari-clavatis obtusis-
simis. -

Habit. Ad saxa calcarea pr. Pulau Kambing in Sinu Bima ins. Sum-

bawae.

Sargassum subfalcatum Sond. Caule brevissimo ; ramis pluribus subflexu-
osis compresso-planis apiee teretiuseulis; foliis oblongo-lanceolatis (14—2
poll. longis, 3-4 lin. latis), superioribus subfalcatis brevioribus, omni-
bus obtusiusculis margine denticulatis evanescenti-costatis glandulosis; ve=
siculis in petiolo, ipsis triplo breviore, subsphaericis pauciglandulosis mu-
ticis interdum submarginatis; receptaculis eylindrieis subclavatisve iner-
mibus vel apieem versus subdentatis supraaxillaribus solitariis furcatis,

in racemum laxum subaphylluam vesiculiferum dipositis.

EAN ere

Caulis bilinearis, basi scutatus. Rami prope basin circ. 12 lin, lat,
Folia disticha. Receptacula 2 lin. longa. &. dlicifolio Ag. non absimile.
Habit. In rivulo Mata Ins. Sumbawac.

Gymnogrongus javanicus Sond. Fronde cacspitosa, 2-3 pollicari, coria-
cea, teretiuscula, exsiccata fusco-purpurea, subcompressa, basi indivisa,
apice pauciramea, dichotomo-fastigiata, segmentis inferioribus 2 lin. latis,
terminalibus abbreviatis dimidio angustioribus obtusiusculis; cystocarpiis
solitariis paucisve, hemisphaerice prominentibus. Structura G. capensis.

Habit. Ad rupes littoris Javae austro-orientalis, provinciae Malang.

In Sinu Bima, Ins. Sumbawae.

Gelidium Zollingeri Sond. Fronde plana, purpurea, cireumscriptione or-
bieulari, distiche ramosa, basi subcostata; ramis (14-2 pollicaribus) bi-
tripinnatifidis, axillis obtusis, segmentis alternis integerrimis, primariis
lineam latis, ultimis brevissimis obtusis emarginatisve; fructu . . . Habitu
Thysanocladii, structura Gelidii.

Habit. Ad rupes littoris Javae austro-orientalis provinc. Malang.

Gigartina Chauvini J. Ag. var. javanica Sond. Frons ultrapedalis,
pollieem lata, e disco non prolifera, margine ciliata, distiche pinnata,
pinnis patentibus lanceolatis linearibusve attenuatis. Color et substantia
G. Chauvini peruanae! Fructus? An sp. diversa?

Habit. In Sinu Pampang, province. Banjuwangi Ins. Javac.

Rhodomenia javanica Sond. 2-4 pollicaris; radice seutata; fronde esti-
pitata coriaceo-membranacea, livide purpurea e basi cuneata lincari, 3—t+
lin. lata, sursum dilatata, bifida vel trifida, axillis acutis, laciniis ob-
longis vel sublinearibus obtusis integerrimis rarissime subdenticulatis, in=
divisis vel (in spec. majoribus) iterum dichotome divisis, laciniis lineari-
bus; coccidiis kemisphaericis, carpostomio pertusis, in disco frondis spar-
sis.

Affinis BR. Uigulatae Zanardi et R. Palmettae Ag.

Habit. Ad rupes litteris province. Malang.

FUNG E

Eurotium margaritaceum Lév. Receptaculo floecoso albo repente parvo,
conceptaculis sphaericis glabris subnitidis albis, sporis minutis globosis
levibus hyalinis.

Habit. Ad lignum putrilum Montis Prabakti, Javae occidentälis, 5000’

Ascroë multiradiata Zoll. Stipite cavo spongioso-bullato dilute carnco,
receptaculo stipite continuo ore subeonstrieto patelliforme explanato 10-
fido, lobis bipartitis s. súbinaequaliter 20-fido sinubus repandis, lobis
subulatis teretiusculis acutis; facies inferior colore stipitis, superior mi-
niata.

Habit. In monte Gedeh ad terram 4500'/’,

Aen

Phallus bambusinus Zoll. (Cynophallus) vulva ecoriacea sordide albida ir=
regulariter lacera, interiore breviore tenuissima alba; stipite tereti roseo
deorsum tenuiore et pallidiore elastico eribroso, capituli stipite contiguo
conico acuto impervio tuberculoso intense purpureo.

Habit. Ad Bambusas emortuas prope Bogor (Buitenzorg).

Phlebophora rugulosa Lev. Pileo membranaceo obtuso campanulato co-
riaceo tremelloso e vertiee depresso ad marginem incrassatum undulatum
rugoso-suleato, cinnamomeo, hymenii rugis vix prominulis pallidiuseulis,
stipite stricto eoriaeeo nudo fistuloso , pileo eoncolori,

Habit. Ad terram in monte Prabakti 2500’,

Zhelephora (Stereum) Friesi Lévy. Pileis sessilibus applanatis reflexis late-
re connexis concentrice suleatis sordide cinereis strigoso-spongiosis, hy-
menio glabro zonato violaceo-purpurascente e basi ad marginem flammce-
um costato.

Habit. Ad arbores Javae.

Thelephora spongiosa Liév. Pileis imbricatis sessilibus reflexis membrana-
ceis flexilibus subsulcatis tomento strigo aeruginoso vertitis, hymenio in-
aequabili albo.

Habit. Ad truncos Pandani in hortu Bogoriensi.

Merulius cuticularis Liév. Pileo sessili membranaceo tenui subpellucido
orbieulari resupinato nudo albo inaequabili puncto centrali adfixo, plicis
e centro radiantibus obtusis anastomosantibus cellulosisque pallide flavie.

Habit. Ad Bambusas emortuas.

Polyporus (Trametes) fuscellus Liév. Pileo sessili suberoso semiorbiculari
convexo zonato fibroso-aspero basi gibbo fusco margine acuto, poris mi-
nutis rotundis acie obtusis intus contentugue pileo concoloribus.

Habit. Ad arbores emortuos prov. Bari, ins. Flores.

Polyporus lenziteus Liév. Pileo suberoso ap. planato depresso nudo zona-
to albido laterali vel stipite brevissimo basi dilatato suffulto, poris hexa-
gonis sat magnis acie acutis ochroleucis versus marginem sublamellatis.

Habit. Ad arbores putridos in prov. Lampong, ins. Sumatra.

Polyporus manubriatus Lév. Pileo eoriaceo reniformi convexo azono le-
vi sanguineo-atro lanato, stipite dorsali marginali elongato eylindrico
glabro, pileo pallidiori basi dilatato, poris albis vix conspicuis arie ob-
tusis contentu albo.

Habit. Ad arbores prov. Lampong.

Hexagona tabacina Lév. Pileo membranacco sessili vel basi protracto te-
nuisime zonato hirsuto umbrino, poris hexagonis acie acutis saturatiori-
bus versus marginem acutum substerilem ferrugineis,

Habit. Ad arbores in monte Prabakti 3000’.

Lentinus braccatus Lév. Pileo submembranaceo leuto convexo profun=

ANG b7 PRCRE

de umbilicato tomento fusco setisque apice conniventibus obtecto, stipi-
te tereti ligneo pileo econformi, lamellis eonfertis angustis polydynamis
decurrentibus basi stipitis indumento definite velutis.

Habit. Ad lignum emortuum pr. Sangar, ins. Sumbawae.

Zentinus dichrous Lév. Pileo ecoriaceo profunde infundibuliformi azono
stipiteque elongato cylindrico aequali farcto strigoso setaceis (setis soli-
tariis) fusco-cervinis, lamellis confertissimis tenuibus polydynamis decur-
rentibus albis acie integris, basi strigosis.

Habit. Ad lignum emortuum prov. Sangar.

MEUTSRC HE

Fissidens Zippelianus Dz. et Mb. Dioicus; laxe caespitosus, erectus,
vage ramosus, rarius simplex, laxe foliosus; folia 10 —20 juga, remota,
versus ramorum apices majora densiusque approximata, in planta fructi-
fera subeomose conferta, homomalla, siceando crispato-tortilia, apice in-
curva, lineari-lanceolata, acuta, immarginata, costata, costa valide rufes-
cente ante apicem desinente, subintegerrima, dense et rotundate areola-
ta, subopaca; lamina foli inferne concava, superne carinato-complicata,
ultra medium producta; lamina dorsalis ad costae basin enata ibidemque
subrotundata angusta, dein parumper dilatata; capsula in pedicello elon-
gato flexuoso erecta, oblonga vel oblongo=eylindrica; operculum convexo-
econieum, rostellatum, rostello subulato subobliquo; calyptra conico-dimi-
diata, basi laeiniato-fissa.

Habitat insulam Javae, ubi primus legit ZiePerius. — Barbulae inflexae

Dub. admixtum ad rivulum prope Bantarpété Zoll. Nro, 1587,

Schistomitrium robustum Dz. et Mb. Dioieum, laxe caespitosum, robus-
tum; caulis erectns, subsimplex, apice subfasciculatim innovans, sterilis
dimidio humilior adseendens di-vel trichotome et densissime ramosus,
teres, turgidus; folia e luteo sordide glaucescentia, senio fusca, undique
densissime imbricata, erecto-patula, subseeunda, magna, e basi angusta
caulem amplectente oblongo lanceolata, obtusa subito in mucronem bre-
vem fascidulum terminata, valde concava, marginibus Jate et tenerrime
limbatis exstantibus, versus apicem marginibus prorsus involutis fistuloso-
eoncava ibidemque immarginata, integerrima, ecostata, e strato duplici
laxo composita, cellulis hexagono-subquadratis; capsula innovando lateras=
lis, breviter pedicellata, oblongo-cylindrica, angusta; operculum conico-
subulatum, rectum, capsulae longitudinem fere adaequans, calijptra coni-
co-subulata, laevis, basi eciliato-fimbriata: peristomii dentes sedecim con-
niventes, apice porum nodulosi.

Habitat insulam Javae, ubi primus legit TeIJSMANN.

Obs. Species proxima Schistomitrio specioso Hampe, quod vero differt,
foliis piliferis, obtusissimis, duplo brevioribus et latioribus, haud margi-

REE

natis, in apice innovaute caulis tantum porum secundis; peristomii den-
tibus multo brevioribus.

Seligeria apiculata Dz. et Mb. Dioica, pusilla, dense caespitulosa, ob-
scure viridis, erecta, simplex vel innovando dichotome ramosa, ramulis
erectiusculis saepiusque iterum dichotome innovantibus fastigiatis; folia
undique inserta, versus apicem caulis et ramorum longiora et in comam
perichaetialem conferta, erecta, stricta, siccando incurvo-tortilia, cauli
arcte adnata, linearia, obtusa, cellulis paucis hyalinis saepeque diffrac-
tis acute et brevissime apiculata, costata, costa valide ante apicem desi-
nente, earinato-concava, grosse praesertim in costa papilloso-scabra, basi
laeviuscula, sub majori augmento eellulis prominulis profunde erenulata,
subopaca; areolatione e cellulis minutis, quadrato-subrotundis, valde chlo-
rophyllosis, versus basin sensim pellucidioribus, in basi ipsa inanibus
elongate quadratis laxioribus; capsula in pedicello erecto laevi parum
flexuoso brevi erecta vel paullo inclinata, oblonga, cylindrica, laevis,
leptoderma, exannulata; operculum conico-rostratum, oblique incurviuscu-
lum, capsula brevius; peristomium simplex, breve, e dentibus 16 erec-
to-conniventibus, basi membrana brevissima unitis, bieruribus, eruribus
teneris fragillimis papilloso asperis.

Hab. Java.

Bartramtia javanica Dz. et Mb. Dioica, laxe caespitosa, adscendens vel
erecta, inferne dense radiculosa, laete viridis, laxe foliosa, vage vel sub-
fasciculatim ramosa; rami plerumque fastigiati, aeque ac imnovationes
radiculosi, erecti, apiee comoso-stellati; folia e basi erecta caulem vagi-
nante undique patentia, falcato reflexa, siccando laxe ineumbentia et tor-
ta, lanceolata, costata, costa valide apice serrulata excurrente carinato-
complicata, margine valde revoluta, versus apicem remote et simpliciter
serrulata, laevia; areolatione e cellulis minutis, quadratis, densis, in ba-
si majoribus et laxius dispositis, utriculo primordiali viridissimis; folia
periehaetii similia, at basi latiore e cellulis pellucidioribus laxiusque dis-
positis tenerius reticulata; capsula in pedicello ecapillari ereeto parum
flexuoso erecta vel obliqua ovato-subglobosa, rubro-fusca, profunde sul-
cata, eXannulata; peristomium duplex, breve; ezterdus e dentibus sede-
cim lanceolato-aeuminatis, trabeeulatis, linea divisuriali destitutis, laevi-
bus, subhorizontaliter econniventibus; gnterius e membrana lata, altius
exserta, sedecies plicata, apice in processus sedecim bicrures, producta,
interjeeto ciliolo.

Obs. Species proxima Bartramiae Oederi Sw. Differt autem jam satis
frorescentia dioica, folii minus profunde serratis eorumdemque directione
squarroso-reflexa. :

Habit. Java.

Bartramia prabaktiana Dz. et Mb. Dioica, laxe caesptiosa, humilis,
caulis e basi deeumbente adscendens vel erectus, tomento denso ferrugi-
neo ad apieem usque investitus, innovationibus ramulisve stellatim dispo-

ee ed

sitis luteo-viribibus faseieulato-ramosus; folia conferta, ereeto-patula, strie-
ta, comalia reliquis paruim longiora, ovato-laneeolata, costa longe excur-
rente et parum flexuosa piliformi-cuspidata, earinato-eoneaviusenla margi-
ne parum revoluto remote denticulata, dorso praesertim in costa papilloso-
seabra, areolatione e eellalis elongate quadratis, ad basin follit parum
Jatioribus; folia periehaetii e basi latiore longius et tenerius eespidata,
capsula in pedieello basi genieulato, firmo, valde elongato, flexuosos;
Siecando haud tortili, apiee inerassato, oblique ererto horizontalis, magis
minusve ventricosa, profunde sulcata, subsphaerica; operculum convexius-
cuium, breviter mamillatum; peristomium duplex: exterius e dentibus se-
deeim ereecto-incurvis, lanceolatis, trabeculatis, linea divisuriali notatis;
interius e@ membrana lutea, altius exserta, sedecim plicata, apice in pro-
cessus totidem bierures producta interjectis ciliolis 1-2,

Obs. Affinis Bartramiae rigidae D, Not., quae florescentia monoica jam
sufficientem notam differentialem largitur.

Habit. Ad rupes montis Prabakti, Javae insulae.

Frichostomum krintjingianum Dz. et Mb. Dioieum, gregarium, terres-
tre, humile, erectum, simplicissimum vel innovando infra eomam peri-
chaetialem subdichotome ramulosum; folia patula vel subsquarrulose re-
curva, siccitate tortilia, inferiora minora, superiora sensim longiora et
in comam stellatam congesta lanceolata, acutiuscula, sublaevia, costata,
costa valida concolori apicem planiusculum attingente profunde carinata,
margine parum flexuoso revoluta, integerrima vel sub majori augmento
apice nonnumguam ecellnlis prominulis subdenticulata, areolatione e cellu-
lis basi rectangularibus elóngatis pellucidis, superne minoribus quadrato-
subrotundis chlorophyllosis semipellucidis; folia eomae perichaetialis lon-
giora, intimís duobus eonvolutis vaginulam et pedicelli basin vaginanti-
bus, basi laxius et pellucidius areolata; capsula in pedicello elongato,
planta ipsa bis terve altiore rubro-purpureo laevi flexuoso et siccando
valde tortili magis minusve inclinata, siecando horizontalis, basi subin-
aequalis, cylindrica, laevis, siceando angustata et versus apicem subte-
tragona, exannulata;s peristomii dentes erecto-recurvi, siceando erecto-in-
curvi, scapsulae orificio interno demissius inserti, luteo-rubri, perforati
vel ad basin usque bierures, papiìlloso-rugulosi.

Habit. Ad montem Krintjing 6000/'/.

Didymodon cuspidetum Dz. et Mb. Dioicum, laxe caespitosum, fragi-
le, luteo-viride, laxe foliosum, dichotome ramosum, flexuoso-erectum;
folia inferiora breviora, superiora sensim longiora, e basi breviter vagi-
nante erecta patentissima, flaccida, varie tortuoso flexa, siecando eirrho-
so=tortilia, angusta, elongate lineari-acuminata, costata, costa valida in
cuspidulum hijalinum excurrente, papillosa, carinato-ceomplicata, margine
undulato eellulis prominulis erenulata; areolatione e eellulis eonfertis mi-
nutis quadrato-subrotundis valde chlorophyllosis subopaeis, in folii basilari
parte laxioribus inanibus elongate hexagono-qudratis; folia perichaetii basi

VIII. A

SEMO Ee

paulo latiora eeterum caulinis similia; capsula in pedicello laevi cupilla-
ri luteseente medioeri ereeta eylindraeva, parva, leptoderma, pallide fus-
ca, laevis, exannulata; peristomium simplex, orifieio eapsulae interno in-
sertum, breve, e dentibus sedeeim tenerrimis, erecto-conniventibus, strie-
tis, angustis, semipellucidis, pallide luteis, e basi latinseula brevi linea-
ribus, obtusiusculis, laevibus, inaequaliter articulatis, linea divisuriali hie
illie notatis; operculum et calyptra desunt.

Habit. insulam Javae, Bryo Decaisnei admixtum.

Obs. Planta mascula feminea laxius foliosa, infra gemmam floriferam
innovans et hine dichotome ramosa; gemmulae foriferae paucifoliae; fo-
lia e basi latiore valde’ eoncava hyalina laxe reticulata subito elongate
linearia, recurvo-patentia, intimis margine erispato-undulatis. Archego-
nia plurima, 20 et ultra, paraphysibus multis filiformibus teneris paullo
breviora.

Racomitrium javanicum Dz. et Mb. Dioieum, laxe caespitosum, luteo-
viride, senio nigrescens; caulis dichotome ramosus; rami subfasciculati,
fastigiati vel inaequales; folia dense conferta, patenti-reeurva vel siecitate
inprimis uneinato-secunda, lanceolato-acuminata obtusiuscula et mutica
vel pilo hyalino plerumque integerrimo terminata, integerrima, carinata,
margine reflexa, costata, costa valida infra apicem evanida, areolis om-
nibus elongatis angustis et valde sinuosis; capsula in pedicello laevi sic-
citate tortili erecta, rubro-fusca, ovali-cyliadrica; operculum subulatum,
rectum; calyptra conieo=subulata, apice asperula.

Habit. insulam Javae, ubi primus ditissime fructificans legit TEYsMANN.

Obs. Affinis Rhacomitrio fusciculart et heterosticho Brid. Ab hoe differt
statula robustiore, foliis longioribus minusque elongate piliferis; ab illo
discrepat foliis uncinato-secundis, plerumque hyalino-acuminatis, capsula
altius pedicellata; ab utraque areolatione foliorum diversa.

Distichophyllum (Mniadelphus) nanum Dz, et Mb. Dioicum; caespituli
humillimi, molles, laete virides, laxe cohaerentes; caulis fragilis, de-
pressiusculus, radiculosus, complanatus, simpliciusculus, vel subdichoto-
me ramulosus; folia caulina oectofaria, e basi brevissime et anguStissime
spathulata subrotunda, cuspidata, cuspide recto vel varie flexo, ubique
flavo-marginata, integerrima, concaviuscula, costata, costa tenui ad me-
dium vel paullo ultra producta, areolatione e cellulis laxiusculis limpidis
aequalibus hexagono-subrotundis, in folii basi et juxta costam laxioribus
elongate hexagonis; folia perichaetii pauca, oblonga, laxissime reticulata,
ceterum caulinis similias capsula in pedicello brevi rubro-purpureo laevi
geniculato-adscendente apiee arcuato et in collum dilatato inclinata, ovato-
subglobosa, dein obconica, siccitate infra orificvium constricta, scabrius-
cula, fusco-purpurea; operculum conico-rostratum, rostro subulato recto,
capsulam longitudine subaequans; calyptra glabra, conico-mitraeformis,

basi longe fimbriata.

Obs. Species intermedia inter Distichophyllum euspidatum Dz. et Mb. et

dT

Mniadelphum jungermannioïdem Müll. Differt a. D. spathulato statura mi-
nori, foliorum forma, capsulae pedicello laevi, a Mniadelpho jungerman-
nioide foliis euspidatis nee mueronatis, costa foliorum ad medium vel
parum ultra producta, foliis perichaetii haud vaginantibus.

Habit. Ad montem Salak, Javae insulae.

Hypnum kuripanum Dz. et Mb. H. plumuloso simillimum; sed minus,
rami laze plamulosi e pinnularum numero duplo fere minori ecompositi ,
capsula gracilius pedieellata. MZypnum gratum We Dz. et Mb. in Sched.

Habitat ad rupes caleareas Kuripan; ad arbores montis Semeru, altit.
4000’.

POLIJPODIACHAE.

Polijpodium dimorphum Zoll. P. fronde dispari, sterili, sessili ovato-ob-
longa pinnatifida, laciniis digitiformibus obtusis, fertili elongata profunde
remoteve pinnatifida laciniis acutis integerrimis rhomboidale-areolatis,
oris solitaris immersis rhachi glabriuscula approximatis.

Habit, In sijlvis Java.

Polijpodium rectangulare Zoll. Frondelongiter stipitata membranacea pin-
nata hirsuta, stipite angulato basi nigrescente superne rhachique hirto,
pinnis horizontalibus sessilibus superioribus confluentibus, inferioribus sub-
pinnatifidis subinvolutis lato-triangularibus infimis majoribus auriculiformi-
bus, soris majusculis ad angulum laciniorum solitariis.

Habit. In arenosis ad flum. Tjappus, ad montem Salak.

Polijpodium subsecundo-dissectun Zoll. Valde affinis praecedenti sed
differt: fronde bipinnatifida setis longis adspersa, pinnis lineari-lanceolata
deorsum membranaceo-marginata solum apicem versus dissecta, laciniis
subspathulata acuta, integra.

Valde affinis P. millefolio Sed.

Hab. In Hortu Bogoriensi.

Polijpodium lampongense Zoll. Prope P. subauriculatum Rl. ponendum.
Fronde dispari, utraque pinnata, pinnis lineari-lanceolatis superioribus cum
fertilibus (angustioribus) subensiformibus sessilibus eordatis deorsum sub-
auriculatis, venis tenerrimis approximatis anastomosantibus glabris nitidis,
rhachi angulata sparse paleaceo-villosa, soris obsolete 3 serialibus.

„Habit. In ripariis prope Telokbetong prov. Lampong, Sumatrac insulae.

Lomaria mollis Zoll. Fronde pinnata, pinnis ovato-lanceolatis acumi-
natis basi subobliquis acutis, crasse areolato-venosis supra nitidis infra
rhachique mollissime tomentosis.

Habit. In sijlvis Megamendong, Javaec insulae.

Nephrelepis celebica Zoll. Fronde pinnata, pinnis lineari-lanceolatis en-
Siformibus, inferioribus deerescentibus obtusis, glabris obscure viridibus

supra nitentibus, sessilibus eordatis, deorsum reniformi-auriculatis, obso-
lete repandis, soris minutis. biserialibus, rhachi minutissime hirsutula.

Habir. Ad cataract, prope Maros, ins. Celebes.
LIJCOPODIACHEAE.

Selaginella jungermannioïdes Zoll. 1—2 polliearis olivaeca, caule nitido fi-
liformi olivaceo-rufescente, foliis bifariis dimidiato-ovatis obtusis patentibus
basi decurrentibus margine superiore et ad apicem remote dentatis, spicis
filiformibus squamis bifariis ovatis obtusis integiis basi subtubulosis.

Habit. Ad arbores inter muscos ad montem Salak 6000’

Selaginella hijpnoides Zoll 128 polliearis erecta foliis bifariis pellueidis
ovaris acutis earinatis ad margineim et carinam subdentatis (sub lente) vix
deeurrentibus, ecapsulis axillaribus seminibusque squamis fertiibus folto
duplo-minoribus angustioribus dentieularis adpressis. L. pygmeum ZM. olim
in N. G. Arch. N. IT. 1845 p. 207,

Hab. In rupibus montis Penangungan 4000,

OVER DEN INVLOED

DOOR VERMINDERING OF UITROEIJING VAN

HOUTBOSSCHEN
UITGEOEFEND OP HET KLIMAAT.

DOOR

Br. P. EF. HE. FROMBERG

Tot eene geleidelijke behandeling van dit onderwerp, tot
eene bepaalde waardering der invloeden, waarvan sprake is, zal
ik in dit berigt den zin van het woord „ klimaat”

Vooraf. eenigzins ontleden, en de aandacht vestigen op zijne
hoofdverdeelingen, om daarna,

Ten tweede, aan te toonen, in welken zin het klimaat wordt
aangedaan door de aanwezigheid der bosschen,

Ten derde, te vermelden en toe te lichten, welke verandc-
ringen er in het klimaat, het voorkomen en de vegetatie van
verschillende landen, door vermindering of uitroeijing der bos-
schen ontstaan zijn, en dan,

Ten vierde, met betrekking tot Java, de vraag behandelen,
in hoeverre het uitroeijen der bosschen noodig of nuttig is.

1. Klimaat” zou men kunnen noemen: een veranderlijk voort-
brengsel van temperatuur, vochtigheid, elektriciteit en winden
of luchtstroomingen, dat door onze zinnen wordt waargenomen.

De warmtegraad of temperatuur, die eene zekere streek

EEN

lands in verschillende tijden des jaars bezit, is als de hoofd-
oorzaak van zijn klimaat te beschouwen. Naarmate eene
plaats meer of minder geografische breedte heeft, of wel,
bij gelijke breedte, meer of minder hoog boven de oppervlakte
der zee ligt, wordt er door den grond eene verschillende
hoeveelheid zonnewarmte terug gekaatst en aan de lucht me-
degedeeld ; — eene hoeveelheid, voor dezelfde plaats weder ver-
anderlijk met de deklinatie der zon- |

Een eerst uitwerksel der warmte op onzen aardbol is damp-
vorming, overal en naarmate op of in den bodem water aan-
wezig is. Die damp, bestaande door de afstootende kracht der
warmte, welke tusschen de vochtdeeltjes werkzaam is, dringt
met ongelijke snelheid in de onnoembaar kleine ruimten, die
wij ons tusschen de stoffelijke deelen der dampkringslucht moe-
ten denken.

Naarmate het vocht, waaruit die damp geboren wordt, eene
sterkere verhitting ondergaat, wordt de laatste sneller verspreid,
en ontvangt de lucht er, in gelijke tijdruimte, eene grootere
hoeveelheid van. Im zooverre hangt dus de vochtigheid des
dampkrings af van de temperatuur eener plaats.

Doch zeer grooten, dikwijls overwegenden invloed heeft daar-
op de gesteldheid des bodems, de verhouding van land en wa-
ter, de aard en hoeveelheid der gewassen. De reden daarvan
is klaar. Wanneer de hoeveelheid vochts, op eene plaats van
hooge temperatuur, kleiner is, dan die op eene andere van
mindere warmte, dan zal er op de laatste eene veel duurza-
mere ontwikkeling van dampen zijn. Dus zal, na eenigen tijd,
de lucht boven deze plaats eene grootere verhouding van damp
bevatten. Hierbij komt nog, dat, daar bij hoogere warmte
de dampen, door grootere elasticiteit, sneller omhoog stijgen,
zij zich ook verder van de aarde verwijderen, waardoor, in
een gegeven volumen lucht, de verhouding aan dampen boven
de warmere plaats nog minder wordt.

Door dit tweede bestanddeel wordt dus de mogelijke ver-
scheidenheid eens klimaats schier onbepaald vermeerderd. De
terugwerking der vochtigheid op de temperatuur der lucht draagt
nog verder hiertoe bij.

de

Vocht kan niet in damp overgaan, zonder eene hoeveelheid
warmte op te nemen, die aan de hoeveelheid damp, bij gelijke
drukking, beantwoordt. Naarmate er dus meer damp in de
lucht boven eene plaats ontstaat, wordt er meer warmte ver-
bruikt, om dien voort te brengen. Deze warmte, met den
damp verbonden zijnde, verliest haren invioed op gevoel en
thermometer; —zij is van vrije, in zoogenaamde gebondene
warmte overgegaan.

Dat de lucht door de warmte wordt uitgezet, dat is, de
tusschenruimten harer deeltjes vergroot worden, is de oorzaak ,
waarom warme lucht meer damp kan bevatten, dan koudere.
Wordt derhalve de lucht zooverre afgekoeld, worden die tus-
schenruimten zooveel verkleind, dat zij door de aanwezige hoe-
veelheid damp geheel worden aangevuld, dan is de lucht er
mede verzadigd.

Zoolang deze grens niet overschreden wordt, blijft de door-
schijnendheid der lucht onveranderd, want damp zelf is door-
schijnend; doch gaat die afkoeling nog verder, dan wordt aan
den damp zelven een gedeelte of al de warmte onttrokken, die
hij vroeger had opgenomen. Zijne onzigtbare deeltjes , niet meer
door de afstootende uitwerking der warmte van elkander ver-
wijderd, vereenigen zich tot kleine, zigtbare, lucht omsluiten-
de blaasjes. Deze trekken elkander aan en vormen of wol-
ken, op ongelijke hoogte boven de oppervlakte der aarde zwe-
vende, of nevels, die tot op den bodem dalen.

Deze wolken en nevels benemen der lucht hare doorschijnend
heid, en bemoeijelijken dus het doorstralen der warmte. Dit is,
bij dag, eene bron van afkoeling voor den bodem, zelfs als
die uit water bestaat nog zeer merkbaar.

De doorgaans bewolkte lucht boven de Rio Negro (onder
den ekwator) is oorzaak, dat haar water eene gemiddelde
temperatuur heeft van slechts 23°9 C., terwijl dat van de
Orinoco, (op 4° tot 8° nb), onder eenen helderen hemel,
21° tot 29°5 C. teekent. Wanneer dusde lucht boven eene
plaats bewolkt is, dan kan zij, bij dag, niet zooveel vocht

oe)
opnemen, als in den staat van helderheid.

cs este 3

Maar eene andere terugwerking volgt hierop, in tegenover-
gestelden zin, gedurende den nacht. Im dit tijdperk, wanneer
het land de warmte, gedurende den dag van de zon ontvan-
gen, voor zoo verre het die in zich opnam, weder aan de
nu koudere lucht afgeeft, wordt op plaatsen, waar de grond
niet tot op zekere diepte ten eenemale droog is, vroeger of
later daauw gevormd.

Dit is een zigtbaar bewijs der warmteuitstraling van den
grond; want daauw kan alleen daardoor ontstaan, dat de grond,
na zonsondergang, kouder wordt, dan de op hem rustende
luchtlaag. Daardoor moet deze, naarmate zij meer of minder
waterdamp bevat, en naarmate de grond meer of minder snel
zijne opgenomene warmte weder afgeeft, ook meer of minder
spoedig dien damp verliezen, welke zich dan, in kleine water-
dropjes, meest op geïsoleerde, slecht warmtegeleidende punten,
zoo als gras en struiken, nederslaat.

Maar de gelegenheid tot warmteverlies van den grond door
uitstraling, gedurende den nacht, staat in onmiddellijk verband
met, de helderheid en kalmte der lucht. Het is bekend, dat
men een plekje gronds slechts met eene mat of een ander voor-
werp, op één à twee voet hoogte, behoeft te bedekken, om
aldaar de daauwvorming te verhinderen. Dit ontstaat, door
dat de van den grond uitgaande warmtestralen weder grooten-
deels naar den grond worden teruggekaatst, en dus zijne afkoe-
lime bijna geheel verhinderd wordt.

Wat nu zulk eene bedekking op kleine schaal witrigt, dat
doen de wolken in het groot. Zij stellen zich tusschen de op-
pervlakte van den grond en het vrije hemelruim, en zenden
de warmte terug, welke de grond, reeds nabij zonsondergang,
door uitstraling zou verliezen.

De afkoeling wordt dus grootendeels belet, en wij hebben
zoele of minder koude nachten ook dan, wanneer de zon aan
gene zijde van den ekwator is.

Wordt, door dadelijk afnemende warmte of vermeerderde
dampvorming, het daauwpunt der lucht bereikt, dan slaan zich
de dampen, waaruit de wolken bestaan, als vloeibaar water ne-

EN

der, het begint te regenen. Daarmede ontstaat eene nieuwe
terugwerking op de warmte, die van afkoelenden aard is. Dit
is te voelbaarder, naarmate de regen van grootere hoogte valt,
omdat met de verheffing boven den grond, het luchtruim zelf
kouder is, en de wolken daarin deelen. Maar die afkoeling is
ook een gevolg van de verdamping, welke het afgestorte water
op den grond ondergaat. Het verbindt zich daartoe met een
gedeelte warmte, en onttrekt die dus aan onze waarneming,
Bij nachtelijken regen kan zeker deze oorzaak van verkoeling
niet werkzaam zijn.

De reaktie, door de vochtigheid der lucht op hare warmte
uitgeoefend, is dus van verschillenden aard. Als zevel, werkt
zij steeds verkoelend, omdat die ons in dadelijke aanraking
brengt met reeds gevormde waterblaasjes; als regen insgelijks,
zoo omdat zijne temperatuur lager is, dan die der beneden-
lucht, als wegens opvolgende onttrekking van warmte aan den
grond; als wolken, verkoelend, wanneer de grond meer warmte
ontvangt, dan verliest, verwarmend, wanneer het tegenoverge-
stelde gebeurt; als daauw aanvankelijk verwarmend voor den
grond, wegens het vrij worden van gebondene warmte, maar
later verkoelend, indien, bij een groot vochtgehalte des damp-
krimgs, door voortgaande uitstraling naar het luchtruim, de
nevel nederslaat, om het door de daauwvorming verbroken even-
wigt van vochtigheid te herstellen.

Bij deze, op talloze wijzen veranderlijke, invloeden, waar-
door het klimaat eener landstreek kan worden aangedaan, voegt
zich, in de derde plaats, de elektriciteit der lucht, waarvan
wij de werking als ouweder kennen. Deze werking hier te
ontwikkelen, zou mij te verleiden. Genoeg, dat bij elke wrij-
ving, bij ‘elke verandering van vorm, ja zelfs van afstand,
ook tusschen de molekulen eens ligchaams, elektriciteit vrij
wordt.

Tegenover de aarde, heeft de dampkring positieve elektrici-
teit; doch bij verdigting van dampen tot wolken, bij zamen-
vloeijing der wolkblaasjes tot regendroppels, ontstaat, reeds in
de lucht, in het algemeen, telkens de tegenovergestelde elek-

nn

triciteit, ofschoon de laatstgenoemde veranderlijk is, naar de
windrigting, waardoor de regen wordt aangevoerd.

Ook kunnen twee verschillende wolken tegenovergesteld geë-
lektriseerd zijn; en dit is waarschijnlijk altijd het geval, wan-
neer zij zich boven elkander, in verschillende luchtstreken be-
vinden; terwijl overigens de bovenzijde des wolks eene aan
die der benedenzijde tegenovergestelde elektriciteit bezit.

Naarmate de spanning dezer elektriciteit is, naarmate zij,
vooral bij hooge luchttemperatuur, op de buitenzijde der ge-
vormde waterblaasjes, der geheele wolk, is opgehoopt, is ook
de neiging tot veronzijdiging grooter, en wordt te eerder, te
krachtiger voldaan.

Deze veronzijdiging der elektriciteit, op groote schaal, ge-
schiedt onder de hoorbare en zigtbare verschijnselen van een
onweder. Dit zal des te zwaarder zijn, naarmate, bij hooge
temperatuur, de lucht met gekondenseerde waterdampen is be-
laden. ,

Dit is dus alseene nieuwe terugwerking van vocht op warm-
te te, beschouwen, die het klimaat eener streek aandoet; maar
die, de zigthare eigenschappen der stof zelve betreffende, van
een eigen karakter is. Zij staat ook, even als de warmte on-
middellijk, in een naauw verband met de vierde klasse van
oorzaken, namelijk:

De winden.

In den algemeensten zin, is wind, een in beweging gebragte
luchtstroom: verschil van warmte is de oorzaak dier beweging.
Door de uitzetting, die de laatste in alle voorwerpen doet ont-
staan, en die in gas- of luchtsoorten het grootste is, wordt de
kolom dampkringslucht boven eene verwarmde plaats hooger,
dan boven eene koudere. Het uitstekend gedeelte dier kolom
vloeit dus, als ware het, over op de lagere oppervlakte der
minder verwarmde, aangrenzende. Maar dewijl zij nu, in het-
zelfde volumen, minder stof bevat, dan vóór die uitzetting, is
zij soortelijk ligter, en zijn hare deeltjes bewegelijker, dan die
der laatstgenoemde. Zij moet dus wijken voor de zijdelingsche
drukking van deze, aanvankelijk koudere, digtere kolom, en

EAO

dat wijken van de eene, dat indringen van de andere lucht-
massa, noemen wij wind.

Men moet er bijvoegen, dat ook het vallen der warme
lucht op de koudere, hetwelk boven in den dampkring ge-
schiedt, eenen wind voortbrengt, die, in tegenstelling van den
anderen, warmte veroorzaakt.

Zonder den passaatwind te rekenen, waarbij de omwenteling
der aarde haren invloed voegt, zijn al de andere, zoowel de
moessons, als deland- en zee-, de berg- en dalwinden, uit deze
enkele oorzaak verklaarbaar.

Die ongelijke verwarmingen van de oppervlakte der aarde
geschieden, — met uitzondering van de streek der kalmten en
orkanen, tusschen den noord- en zuid- passaat, en van eenige
ingeslotene ruimten,— bijna onophoudelijk, en schier gedurig
wordt dus het evenwigt der lucht verstoord en weder hersteld.
Het verbazend uitgestrekte diepland van Siberië, tot aan den
Poolcirkel, en ook, ofschoon in minderen graad, de Sahara, zijn
indrukwekkende voorbeelden, hoezeer die insluiting de bewe-
ging der lucht voorkomen kan.

Vermits de vaste korst der aarde minder diep van de zonne-
warmte wordt doordrongen, dan het veel meer bewegelijke wa-
ter, blijft die warmte in de eerste tot eene dunnere laag
bepaald, welke, dientengevolge, in het zelfde tijdsverloop
meer verwarmd wordt, dan de nabij zijnde wateroppervlakte.
In dezelfde verhouding straalt de eerste ook meer warmte te-
rug, en daar de lucht schier alleen door die terugstraling eene
hoogere temperatuur aanneemt, zoo zal zij boven den vasten
grond, bijna zoolang de zon boven den horizon is, eene hoo-
gere kolom vormen, dan boven de zee. Er heeft dan beneden
eene luchtstrooming naar het land, boven naar de zee plaats.

Van deze terugwerking der lucht op de temperatuur ontstaat
weder eene talloze menigte wijzigingen van het klimaat, te
grooter in getal, omdat er de staat van vochtigheid en de elektri-
sche spanning ook op het menigvuldigst door worden aange-
daan.

Ingeval, bij voorbeeld, “de verhitte luchtkolom zich bevindt

BONE Te

boven eene groote, weinig of niet begroeide vlakte, te midden
van een uitgestrekt tropisch land, dan zal deze, zich overstor-
tende op eene minder warme, boven eene beperkte watervlakte
en zich daarmede vermengende, den regen meer of minder ver-
tragen, omdat zij en drooger en heeter is. Dit gebeurt, bij-
voorbeeld op Java, in de oostmoesson, afgescheiden van den
vasten passaatwind.

Zoo stelle men zich voor, dat, omgekeerd, de luchtkolom
boven een eiland, hetzij in eene gematigde of in de tropische
luchtstreek, en die boven de omringende zee zigtbaar waren.
Men zou dan, vooral gedurende den zomer, eene gestadige bo-
ven-overstorting van de land- op de zeelucht, een aanhoudend
beneden indringen der zee- op de landlucht ontwaren. Maar
de zeelucht, op eene steeds verdampende oppervlakte rustende,
is altijd meer nabij het daauwpunt, meer betrekkelijk vochtig,
dan de landlucht; en dit meerdere deelt zij aan de laatste on-
ophoudelijk mede. Deze verliest daardoor, althans wanneer de
dagwarmte nog gering is, of ook later nog, bij overmatigen
toevoer van waterdampen, min of meer hare doorschijnendheid,
omdat zij dan miet al de, van rondom instroomende, dampen
als zoodanig kan bevatten.

Ten gevolge daarvan, wordt een. deel derzelve tot nevelblaas-
jes, soms tot wolken verdigt, of slaat, bij grooten overvioed van
dampen, als regen neder. Van daar dat zeevarenden, reeds op
aanmerkelijken afstand, het aanwezen van een eiland kunnen
ontdekken, ja eenigermate zijnen vorm kunnen bepalen, naar die
dampspiegeling in de lucht. |

Hoogst veranderlijk in aantal zijn dus de verbindingen (sit
venia verbo), die het klimaat eener plaats vormen. Men is,
met reden, geneigd om te twijfelen aan de mogelijkheid, dat
eenige landstreek een vast klimaat kan bezitten.

Doch die dagelijksche ongelijkheden in de verschillende dee-
len des zoo bewegelijken luchtoceaans, heffen elkander, na
een zeker tijdsverloop, weder op, door de wederkeerige wer-
king van nabij elkander gelegene streken. Vandaar, dat wij
van sommige reeds in één jaar, van andere zeker eerst in

BdP Pe

langer tijd, doch hoogstens in. vijf jaren, het klimaat tamelijk
wel kunnen bepalen. Met andere woorden: de gemiddelde tem-
peratuur, vochtigheid, meer in hoeveelheid van regen dan wel
in aantal van regendagen, onweders en winden (in tal en rig-
ting), zijn voor dezelfde plaats, in eene periode van één tot
vijf jaren, ongeveer gelijk, in zoo verre er geene groote plaatse-
lijke veranderingen in dat tijdsbestek zijn voorgevallen.

Elke landstreek van eene zekere uitgestrektheid, bepaald
door belangrijke verheffingen of verdiepingen van den grond,
heeft dus een vast klimaat. Naarmate dit, voor verschillende
plaatsen afwijkt, zou men het in soorten en ondersoorten
kunnen verdeelen; maar het hoofdverschil over den ganschen
aardbodem is slechts tweeledig, namelijk.

Een oceanisch-eilands- of kusten-klimaat en een vaste-lands
klimaat.

Overal passen zij genoegzaam in eene dezer beide klassen;
niet ten aanzien der volstrekte hoeveelheid warmte, vochtigheid,
elektriciteit en de rigting der winden, want hierop heeft de
afstand van den ekwator eenen overwegenden. invloed; maar
ten opzigte der witersten, der hoogste en laagste hoeveelheden
van warmte, die in de twee tegenovergestelde jaargetijden, zo-
mer en winter, bereikt worden.

Het oceanisch klimaat heerscht op alle eilanden; het volko-
menst op de meest alleen liggende, en van geringe uitgebreid-
heid; zoomede aan de Westkust van Europa en Amerika. Het
hoofdelement is hierin de vochtigheid der lucht, waarvan de
hoeveelheid en verdeeling der vrije warmte het eerste uitwerk-
sel is.

Dat de lucht boven de zee, welker oppervlakte een deel der
zonnewarmte terugkaatst, terwijl een ander deel tot op zekere
diepte doordringt, altijd eene groote hoeveelheid waterdamp
moet bevatten, is na het vroeger gezegde, duidelijk. Ook is
een terugblik op de, zooeven gegevene, voorstelling der wederzijd-
sche invloeden tusschen de luchtkolommen boven een eiland en
de zee, voldoende, om den doorgaanden vochtigen toestand van
het eerste te begrijpen.

EN LE

Die gelijkmatige en betrekkelijk hooge graad van vochtig-
heid in de lucht bepaalt het klimaat, door haren invloed op de
warmte, alsmede op de elektriciteit en de winden.

Het ontstaan van waterdamp gaat gepaard met vermindering
van de temperatuur der lucht. De wolken, die zich daarna
vormen, matigen deze verder; gedurende den dag, door ver-
mindering der warmteaanwinst, en gedurende den nacht, door
vermindering van het warmteverlies.

Eenige opgaven van de uitersten der temperatuur, het ver-
schil tussehen de maxima en minima op sommige eilanden ,
zullen dit meer aanschouwelijk maken.

Bol EoP 'M 506 Jo ToSI oOI WOP TE 5
Bolt % 0 | 88E | &doB GL0IT So6 uopuorr, PUPS
olG 4 o6 of oPL Co6 UPE
LTo8& 4 of SLov9 % Gov GoLL 085 olë yeuueAejf EQ)
ELoLL 4 06E M Goú Co6L 085 o0% BLEUE f
[_ WAN | B86 eö LL |" S061 81 fpueg uorfeg
es Boda dovel 4 4 OOLT GT Oo6L Go0% Co0ö S10zuoj md vaer
© Slo9 Z do 7éLl O AL 568 8°0 Dot Vo9G v8oEG CIACFEEL
| 19) JD D D
er antennen ensen omsnsnsn
“oypaord "935 UoT 0oz op | "TEYOSIOA | “J9JUTA “ToULOZ | “ppruod
uoAod cn UOSILLId

“AUYosIje1d0oN) o38oor annjerodwog,

Tig ee

De verschillen, bij de vier eerste bestaande, wijken miet zeer
van elkander af, in weerwil van het verschil in hoogte bij twee
derzelve. Dit heeft alleen invloed op de gemiddelde jaarlijksche
warmte.

Verinits de betrekkelijke hoeveelheid van aaneengrenzend,
of digt bijeenliggend land en water, hoofdzakelijk de groot-
te dier verschillen bepaalt, spreekt het van zelf, dat, althans
op zekere breedte, in archipels, en nog minder op kusten,
waar zooveel van de heerschende winden afhangt, het oceanisch
klimaat niet zoo volkomen kan bestaan, als op meer afzonder-
lijke eilanden, liggende op dezelfde breedte.

Dit blijkt uit de volgende opgaven nopens kuststreken.

le)

véo09 [Blot 4 oes | 0% | 94PT | 88 uoSTog
18684 IP Fost 4 | A 008 33 Gol = Io0% | P98 _ WorIos
Bid Aelen 4 LPE | 97o% Baal eo 0T Sanquouvag
0&oT4# |EeT" 'O BO coen E6OT 06 SmaqrepPiN
60974 [880 Phorl | S4Lo7 8061 Leut oreuoon erf
LIET ROT "AA GL8T Gel GEDE G tE IOARO) UA HOT
Slo8v4 |I%G 4 GEET gel DLloë3 3 ortesten
| ELoOF # Gee. 0 BU lele BT CT sjoden
13 Green A Isa sd AOT \ BZT He, GOTë | GLSOT uoqessurf
CRE 4 BIN CLTT Gi pe COT SULA ANAIN
| algen Isar 0 Ga8T €9 03% CTL D[USLBEN
GEen Stelen Al 0% C008 E33 | E82 ogteweied
ve) 0 ve) de)
"aypaard ‘935 uar az op | TEY9SLoA | TOJUIA ‘owoz | ppruoö
uaAod uUosILETT

"AYDSIJLIËOK) 933001 anngerodwoy,

VIT.

SBE

Wij zien hieruit, dat Paramaribo, wegens zijne geringe
breedte, miet zeer in temperatuurverschil afwijkt van eenig,
nabij den ekwator liggend, eiland; verder, dat Tuissabon, Na-
pels, Fort van Couver en Bergen, in weerwil van de zooveel
hoogere breedte der twee laatste, zich van het gemiddelde,
12°81, niet zeer verwijderen.

Ongetwijfeld heeft de laatstgenoemde plaats haer betrekkelijk
zacht klimaat ook grootendeels aan de nabijheid van den war-
men golfstroom en aan den oostelijken bergketen te danken.
„Voor de overige plaatsen treden storende oorzaken tusschen
beide, die den regel echter bevestigen, zoo als voor Nieuw-
Orleans, Marseille, Nagasaki en Stokholm de nabijheid van
gesloten vastland, waardoor, naar de breedte, meerdere ver-
warming of verkoeling ontstaat.

Die storing heeft nog invloed, als dit vastland er door eene,
niet te groote, watervlakte is afgescheiden; vooral dan, wan-
ueer in een goed gedeelte van het jaar, de winden van daar
af naar de kust komen.

OOSTKUST

Temperatuur. | Geografische

Plaatsen. verschil
gemidd. { tusschen | lengte. breedte.
lmax.& min.
C. C.
Fort Brady 41°25 20°5 [W.67°25| N.46°54
London 9°83 13859 0. meoten
Oxford go47 12°01 lx Arn
Koppenhagen Ten 18°9 O;:12°35 |. 7 5
Kinfauns Castle ge 124 WED „ 56°28

Stokholm 564 28° O0. 18°4 v 59°2

Temperatuur. Geografische.

Plaatsen. verschil
gemidd. tusschen lengte. breedte.
max.& min.

ih C. @:

Fort van Couver 925 13245 FW:105? -E.Ne45°67
Eiland Man 9°97 One A a A
Kendal See PSS ve OMO DR
Lancaster 9°58 UrOTAoop peet 254230
Bergen 8°18 12°56 |O. 5°18| / 60°24

Het verschil kan voor Engeland niet groot zijn, daar het
door zijn algemeen klimaat en de scheidende watervlakte
wordt verminderd. En toch, voor de drie oostelijke plaatsen,
ofschoon gemiddeld op lagere breedte, bedraagt het gemiddelde
verschil 1226; voor de drie westelijke 11°02.

Doch zeer blijkbaar is het, zoo men Stokholm vergelijkt met
het 1° noordelijker gelegene Bergen; want dan bekomt men
een verschil van 15°5; en voor de twee, zooveel meer zuid-
waarts gelegene, amerikaansche stations, van bijna 7°. Hier
moeten echter ook de veelvuldige, koude en drooge n. w.
winden medewerken, waardoor de op gelijke breedte liggende
plaatsen aan de westkust minder, dan die aan de oostkust
worden: aangedaan.

Gelijk de in deze streken heerschende westelijke winden,
verwarmd door den bekenden golfstroom in de Atlantische en
in de Stille Zee aan de westkusten, zoo zijn aan de oostelijke
de koude en drooge n. o. winden, vaak door windstilte en
sterke nachtelijke uitstraling afgewisseld, als oorzaken te Le-
schouwen van de twee laatstgenoemde groote verschillen; doch
ook die noordoostelijke luchtstrooming zelve ontleent haar karak-
ter aan de geslotene landmassen, waarover zij heentrekt.

Hieruit volgt dus, en zoo komen wij tot de andere groote

rl enk
‘ 1
klasse, dat, waar groote, zamenhangende landvlakten, in weste-

lijke en oostelijke rigting, bestaan of de overhand hebben,
de gelijkmatigheid der warmteverdeeling in een jaarlijksch tijd-
verloop vermindert, dat zij afneemt met den afstand van de
kusten, zoodat in de binnenstreken groote verschillen bestaan
tusschen de maxima en minima. |

Dat dit zoo wezen moet, volgt reeds uit de vroeger gege-
vene verklaring van het oceanische klimaat; want hier hebben
wij juist het tegenovergestelde geval.

De zon verhit de vaste aardkorst, inzonderheid wanneer
die niet of schraal met geboomte begroeid en zandig is, in
zeer hooge mate; dit geldt, op hooge breedten, natuurlijk al-
leen voor den zomertijd. Die warmte wordt met groote inten-
siteit teruggekaatst, en er zijn geene evenredige massen wa-
ter bij de hand, om die warmte door dampvorming te vermin-
deren.

Het door den grond opgeslorpte wordt in de, meestal hel-
dere, nachten door uitstraling snel verloren, en de grond ou-
dergaat dan eene evenredige temperatuursverandering ín om-
gekeerden zin. Het gezegde geldt ook voor zomer en winter
buiten de keerkringslanden, en de afstanden tusschen de uiter-
sten der temperatuur moeten te grooter wezen, naarmate de

breedte toeneemt. Een blik op navolgende tabel zal dit aan-
schouwelijk maken.

Temperatuur.

MN She oe para AOS & min.

Geografische.

hoogte
Plaatsen. verschil | boven de
gemidd. tusschen ZEE. lengte. breedte.

| 6. Ö8
adras kel) 5275 O. 98° NEL
ateau van Punah| 20° 6° 1TOO Mep 1929 „ 18%
mbay 20°75 6°5 „ _ 90°5 han Gee
cutta 3025 ge 1068 PET
nares 20°25 14°5 300 „ {np 100% ” 25°25
„ Louis 10°5 215 AVE 2507 Peng lee
king ge g8° 900 / O. 184974 ” pa
ston die Ne W. 533 ete wand:305
ontreal 55 9525 wedn0 „ 45°5
eenen ROT 20°18 450 / O7 Ne me vise
rys 10°8 14°42 114 ” 930 „ 48°5
aag gie 20°87 168 » „er 1425 hena0 6
enburg Deal 26° nisl 15 „ 50°75
rlyn 1°93 18°62 070» me nd
asan j 9°08 80°%6 „ 49°3 n 55e
oskou 8°26 27°4 960 / Ank Sd Tie IE
kutsk. (1) —8° 44°5 ABO bee MAT Gejas 62?

Hier is wel, in Aetzelfde werelddeel, eene vrij geregelde op-

klimming in de verschillen, naar rangorde der breedte; maar

‘miet, zoo wij ons tot de oude wereld bepalen, in de verschil

lende. Europa, het schiereiland van Azië, ligt nader aan de

westelijke zee, en daarom zien wij zulk een aanzienlijk ver-
schil tusschen Praag, dat bovendien bijna 800 v. hoog ligt

en Orenburg. Reeds in Kuropa zelf heeft de lengte meer in-

vloed dan de breedte, zoo als eene vergelijking van Parys met
Weenen, Praag en Berlijn ons doet zien. Alleen op zeer hooge

(1) In het diepland van Turan, tusschen het meer Aral en den noor-
delijken oever der Kaspische zee (47°5 br.), heeft men in den winter van
1839-1840, het kwik zien bevriezen; terwijl, zelfs 2°5 meer noordelijk,
de temperatuur in Augustus tot 37° B. (115° HF.) steeg.

bn Be

breedten, Moskou en Jakutsk, herneemt deze haren meerderen
invloed, toe te schrijven aan de verbazende winterkoude.

Eene bijeenstelling der gemiddelde temperaturen en der ver-
schillen tusschen maxima en minima, op eilanden en in groote
streken vast land, op ongeveer gelijke breedte, zal de verge-

lijking tusschen een van de hoofdkenmerken van beider kli-
maat verligten.

Temperatuur.

Eilanden. verschil Breedte.
gemidd. der
extrem.
7 C. C.
Jamaica Ze 225 INE
Cuba. 20° 4°5 7 2516
Engeland (Zuiden) 9°5 BE „Bi
London 9°8 183°55 n 51°3
Man J0° 9°5 n 545
Temperatuur.
Vast Land. verschil Breedte.
gemidd. der
extrem.
C. C.
Madras VI LE N13?
Bombay 20°75 6°5 7 Ae
Calcutta a go „235
Orenburg lief 265 #0
Berlijn 7°93 18°%6 „5E
Kasan 9°08 50°%6 „ 5544

De verschillen stijgen met de breedte, zoo als uit den aard
der zaak volgt; want derzelver oorzaak wint in werking, naar-
mate de warmtehoeveelheid van de zon, per jaar, minder wordt.
Ferwijl het verschil, tusschen de zuidkust van Engeland en het

Om

3°5 meer noordwaarts gelegene eiland Man, slechts 0°5 be-

ear ijk

draagt, klimt dat tusschen Orenburg en het ruim 29° meer
westelijk gelegene Kasan met 4°.

Ten slotte van deze voorbereidende beschouwingen, zal het
nuttig zijn, een dergelijk vergelijkend overzigt te geven van
de gemiddelde jaarlijksche hoeveelheden regen, die met de tem-
peratuur. in een zoo naauw wederkeerig verband staat. Een
aantal kuststreken is hier bij de eilanden gevoegd.

Re

BILANDEN EN

KUSTEN.

Rezen |
ö Geogr.

Namen. in EO
\ jreedte.
ned. el |

San Luis de Maranhao 1.00 Zen
Paramaribo 5.82 N./5°75
Batavia 1.91 ZL. 6212
Buitenzorg 4,43 PMS
Candy 1.81 Ne 7725
Kust van Sierra Leona 2.20 u 350
Nieuw Grenada 2.84 zieke
Barbados 1.62 Pd KEE

Guadalonpe Basse Terre DD 6
Matouba 141 „ 16°5
St. Domingo 2:13 7 189833
Havanah 5 PIE UG
Lissabon 0.70 „ 8843
Coïmbra 3.00 „ 40°25
Bordeaux 0.66 „ 44°45
Ta Rochelle 0.66 „ 46°09
Gosport 0.75 „ 50°48
Dover 1.20 15108
Middelburg 0.69 151050
Rotterdam 0.57 RAN bad)
Franeker 0.77 1D
Laverpool 0.58 n 5587
Man 0.94 „ 5412

Bergen 2.25 „ 60°24

Namen. in GEN
breedte
ned. el

Bombay 2.00 N. 19°
Calcutta ) 1:92 2205
Peissenburg 0.54 „ 47°41
Straatsburg 0.69 „ 48°32
Metz ô 0.74 4 4846
Parys 0.54 „ 48°50
Regensburg 0.57 „ 49°01
Carlsruhe 0.67 „ 49°02
Manheum 0.57 „ 49°29
Praag 0.42 V/A 5006
Koppenhagen 0.47 „ 5541
Stokholm 0.52 „59221
St. Petersburg 0.46 „ 59°56
Abo 0.65 OUR

Met enkele uitzonderingen in de gematigde streken, alwaar
plaatselijke oorzaken soms overwegend kunnen zijn, is dus de
meerderheid in regen grootelijks aan de zijde der landen, waar
het oceanisch klimaat heerscht.

Het gemiddelde bedraagt:

ETEN

Binnen | Buiten

de keerkringen.

1.96 ned. el.
0.57 r/Á

Eilanden en Kusten. 8.60 ned. el.
Biunenlanden. 109"

De in gematigde streken meest heerschende luchtstroomen, de
westelijke, voeren, bij hunnen overtogt over groote watervlak-
ten, veel waterdamp mede, en zetten dien in te grootere ver-
houding aan de kuststreken af, naarmate die door grootere
hoogten van het binnenland zijn afgescheiden. De langs die

hoogten opstijgende luchtstroom moet, naarmate hij in de koe-

PE ER

lere luchtstreken komt, eene te grootere hoeveelheid water langs
de berghellingen nederslaan.

Met deze hoofdrigting der winden, valt meestal het warm-
ste gedeelte des jaars, zomer en herfst, zamen, en zoo zijn de
menigvuldige nederslagen uit den dampkring werkelijk de oor-
zaken der mindere afwijking tusschen de zomer- en- winter-
warmte op sellanden en kusten.

IL. Het klimaat eener landstreek moet wezenlijk aange-
daan worden door alles, wat op een der voren besprokene ver-
schijnselen ‘aanmerkelijken invloed heeft, en daartoe mag de
aanwezigheid van uitgestrekte bosschen wel in de eerste plaats
gerekend worden.

De graad van vochtigheid en de temperatuur des dampkrings
zijn het, die er veranderingen door ondergaan, welke zich ge-
volgelijk ook in de menigvuldigheid der onweders en plaatsc-
lijke winden zullen vertoonen.

Men kan de hoofdfunktiën der bosschen, met betrekking tot
het klimaat, bepalen tot vier, namelijk:
uitwaseming, witstraling, verdamping en beschaduwing; de twee-
de en derde echter kunnen gevoegelijk vereenigd worden.

1. Uitwaseming.

Elk blad van een gewas, dat der nederige waterplanten
uitgezonderd, bevat, vooral op de ondervlakte, eene zekere,
meestal eene zeer groote, hoeveelheid van openingen, die voor
het bloote oog onzigtbaar zijn. Hare funktie bestaat in het
dampvormig weder doorlaten (transpiratie) van de grootste
hoeveelheid (2/5 à 5/5 gedeelte) van het water, dat de wortels
uit den grond hebben opgenoinen. Deze soort van destillatie,
waarbij in de bladen verreweg het grootste gedeelte der zou-
ten, uit den bodem afkomstig, wordt neêrgelegd, is zulk eene
wezenlijke voorwaarde tot den lengtegroei van stam en takver-
deelingen, dat digt bijeenstaande en sterk beschaduwde boo-
men zich als om strijd verlengen, ten einde den invloed te ont-
vangen der zonnestralen, zonder welke die transpiratie zeer be-
moeijelijkt wordt.

Wat moet de dadelijke uitwerking zijn van deze funktie der

RIN Doen

bladen, dier massen van met vochten opgevuld celweefsel, door
vaten en dunne, vliezige bekleedsels tot eenen bepaalden vorm
gebragt? Dat zij, in evenredigheid van hun aantal, oppervlakte
en de hoeveelheid en hoegrootheid der porën, die zij bezitten,
waterdampen aan de omringende lucht mededeelen, en dus hare
vochtigheid regtstreeks vermeerderen.

Deze dampen zetten zich daarop tot grooter volume uit,
naar evenredigheid van de temperatuur der lucht; en door het
verlies van vrije warmte, dat deze daardoor plaatselijk onder-
gaat, ontstaan luchtstroomen, die de ontvangene vochtigheid,
tot op meer of min groote afstanden, verspreiden.

Aangezien de soorten van boomen, waaruit een woud be-
staat, afwisselen met de hoogte boven de zee en met de
hoedanigheid van den grond, mogen wij ook daardoor een
verschil van bladen, en dus ook van hunne werking op den
dampkring verwachten. In het oostelijke, zandige gedeelte
van Java, even als in het westelijke gedeelte van Nieuw-
Holland, zijn tjamaraboomen (Casuarina) veelvuldig. Hunne
naaldvormige, lederachtige bladen geven zeker even min groote
hoeveelheden waterdampen af, als die der pijn- en dennebos-
schen in Siberië, het noorden van Skandinavië en van Ame-
rika.

Ten opzigte van de verspreiding der waterdampen, komt nog
de hoogte, waarop een woud gelegen is, zoowel als de geogre=
fische breedte, in aanmerking.

Wij weten, uit de waarnemingen van: sommige natuuronder-
zoekers, dat de lucht drooger wordt, dat de regens verminde-
ren, naarmate men hooger stijgt. Dit heeft Gars-Lussac op
zijne luchtreis, dit hebben Von Humsorpr, BoussINGAULr en
anderen, dit heeft ook de heer Junamumn op zijne togten door
Java, alzoo bevonden. Tot bepaling onzer denkbeelden, deel
ik hier de uitkomsten mede der waarnemingen van BoussIN-
GAULT in Amerika, en van, den heer JunanumN op Java.

En MAD Me

EERE

Geografische

e Hoev®. Hoogte |
Plaatsen. BN boven
5 de zee. Lengte. | Breedte.

ned. el. ned. el.
Marmato in 1835 1.544 4644 | W.59. 4 | N.5°27
V/4 In 1834 Ver V/Á 1/4 V/4
Santa Fe 1.008 8445 „88.9 „ 4°36

De eijfers in de volgende tabel, ontleend aan het werk van
den heer JuneuumN, zijn de uitkomsten van waarnemingen,
die hoogstens over 18 dagen loopen, in verschillende maanden;
alleen die van Batavia zijn het gemiddelde van drie jaren.

Daar de eerstgenoemde echter alle tusschen September en
Maart vallen, zijn zij voor mijn doel alhier voldoende. In

meerdere opzigten zijn zij zeer leerzaam.

is

EET | 667 087

joote8 ‘A 9008 woaog [rwrdanny| ‘ann ST las '= 865 xoquordog | OSTTI (e) oorawog
Tee (9) | 494 1 38| 4 86 TOQWOAON | OGG OT (e) owoolpry

nejeld (CO CT [vvo (P)| # TS| # 86| qomo s adeg | 0089 Sur
‘9jPloqgesrsduor, | CF CT 60°OT 1 O8 4 64 zoq0M0 | £10'9 (e) tresouo
IGI 503 4 IS8| 4 8°/8 Igor NS 'uer | O87Y ops

19 eben NBIJELT

re‘or |vO@r(o)| ” g8| « g6| gaeepy-qwoooag | 0077 ueSuueSuog
“uosIaq "pad

“yosoqg sore tuo8

osoq gaut woyosen} TeC PELT peer) | 4 L4| “ 66| zoqwooog-3dog | 79CS LILSON EIIOS
joorjs opmnoqod | A8ST peo 1D 2 88 mAOPIOr JEEEE'S orelpued
oPfeIA oPrpuez (p/ LT |GETT |W/o6r[P/o 36 zoqwojdog | LGT (e) vapo

- ekke E 0/078 vIAeJE

"uorel onp “A “pptuoo
Nn | TTT

to mn |.
zn 78 LOOR MSD
u “uE “ue "UaJA0A
"ud “poryosoë e 2 OA
woburydouuwy EE uliz “uieem op | : “DUIWOUIELA ULA SJUUL
; qu En Dn ap uoAog :
“zyour “geur qa ULg q
EE ee! dap -ySrgYooA- | * — aloe

od zogen -OjBra -N

B OS

hk he

De invloed der hoogtevermindering op den staat des damp-
krings is hier zeer sprekend, en zou nog meer uitkomen,
indien de waarnemingen op grooten afstand van den bodem
geschied ware, Het is echter niet de verhouding van het
aanwezige vocht tot het maximum, dat naar de temperatuur
aanwezig kon zijn, waardoor de regel wordt bevestigd, want
deze hangt grootendeels van plaatselijke gesteldheid af, maar
de hoeveelheid water, die in een bepaald volumen lucht als
damp bestaat. Dat de zandige vlakte van Kediri hierin eene
afwijking vormt, is geheel aan den aard des gronds toe te
schrijven; daar deze, door zijne hevige terugstraling der warm-
te, de temperatuur der lucht buitengewoon verhoogt, en dus
de betrekkelijke hoeveelheid waterdamp vermindert.

Deze toename van droogte is een noodzakelijk gevolg van
de begrensdheid der dampen, die in de lucht opstijgen. Die
grens wisselt hier boven verhitte wateroppervlakten, of vochtige,
heete dieplanden (naar den heer JurenvrN), tusschen 4- en
7000 voeten af. Zij wordt natuurlijk lager, naarmate de be-
nedenlucht vochtiger is.

De oorzaak dier begrensdheid ligt in de temperatuur. De
terugstraling der zonnewarmte van den grond neemt af, met de
verwijdering daarvan. Waar die eindigt, daar heeft de koude
lucht ook alle damp doen mederslaan, als wolken of regen.

Is de grond met bergen van aanmerkelijke hoogte bedekt,
dan stijgen de, met vocht vervulde, benedenste luchtlagen,
door de zeewinden voortgedreven, tegen de hellingen op, wor-
den daar, met de afnemende dagtemperatuur, sterk afgekoeld,
en er ontstaat eene, daaraan evenredige, verdigting van dam-
pen.

Hierbij is aan te merken, dat die droogte der lucht nabij
de toppen der bergen betrekkelijk minder is, wanneer deze met

(a). Waarnemingen van één dag.
(b). De lucht was meestal op het daauwpunt.
Ce). De lucht was ééns op het daauwpunt.

(d). Onder zes waarnemingen, was de lucht viermaal op het daauwpunt.
(e). Ten 54 uur p. m.

— 18 — ,

bosch overgroeid zijn; want door de voortdurende transpiratie
der bladen, worden aan de lucht aanhoudend waterdampen toe-
gevoerd. De tegen boschrijke berghellingen opgestuwde lucht-
stroomen zullen dus nog eerder, en te overvloediger, wolken en
regen voortbrengen, daar zij in eene, reeds meer of min met
vocht verzadigde, bovenlucht komen.

Uit de tabel blijkt ook, dat de lucht boven het woudrijke
Pengalengan, ofschoon ruim 2000 voet hooger dan Pandjalo,
toch op het warmste gedeelte van den dag, een 26%/9 hooger
vochtgehalte had. Dat boven Diëng, en vooral boven de twee
laatstgenoemde bergen, welker hoogte de grens der atmosfe-
rische dampen overtreft, is wel grootendeels van plaatselijken
oorsprong, en mag dus eenigzins als maatstaf dienen van het
verschil in vochtvoortbrenging, tusschen eenen woudrijken en
eenen kalen bergtop.

Käarz berigt ons (Meteorologie Th. 1. p. 463), dat Erfurt
en Praag, door bergketenen bijna geheel van de, in den zo-
mer heerschende, westelijke winden afgesloten, toch in dat
jaargetijde bijna drie maal zooveel regen hebben, als in den
winter, wegens de nabijheid der bergwouden.

Bij nacht, wanneer de plantengroei genoegzaam stilstaat, is
er wel aan geene transpiratie der bladen te denken; op hooge
breedten, ver van de zee, is daarom ook het absolute vocht-
gehalte der lucht, zelfs nabij bosschen, betrekkelijk gering,
maar de zooveel lagere temperatuur werkt dan even als ver-
hooging van vochtgehalte. Van daar dat er, na zeer groote
hitte, bij digt begroeide streken, zoo dikwijls avond- en macht-
regens ontstaan of wolken gevormd worden. Deze voorkomen
dan het verlies van warmte, dat de grond bij heldere nachten,
door uitstraling ondergaat.

Boussincauwr (Economie rurale) schrijft, op gronden, waar-
mede ik mij niet geheel kan vereenigen, aan de thans bespro-
kene oorzaak van vochtigheid eene lagere plaats toe, dan aan
de daauwvorming in de bosschen. Het is hier niet noodig,
over deze rangorde uit te weiden, en daar de daauw zelf een

Ec

uitwerksel is van het temperatuurverschil tusschen grond en
lucht, zoo behoort deze beschouwing onder de nu volgende,
namelijk: de invloed der bosschen op de hoeveelheid der warm-
te.

2. Uitstraling en verdamping.

Het digt gebladerte werpt een groot gedeelte der zonnestralen
terug,
op zich zelf genomen, de luchtlagen, die op de kruinen der

en weert die dus af van den grond. Hierdoor moeten,

wouden rusten, verwarmd worden. Zulks geschiedt ook in ze-
kere mate; maar de bladen, die slechte geleiders der warmte
zijn, nemen er veel van op; en dewijl zij tusschen hun-
ne beide oppervlakten een met vochten gevuld weefsel be-
vatten, wordt die opgenomene warmte aldaar gebonden, on-
voelbaar gemaakt. Dit geeft aanleiding tot die soort van ver-
damping, waaraan alle verwarmde oppervlakten, naar gelang
van het vochtgehalte der ligchamen, deelnemen, en die door
de warmere lucht er buiten bevorderd wordt.

De bladen van een bosch treden aldus in de plaats des bo-
dems, maar met eene onvergelijkelijk grootere uitwerking: fez
eersten, wegens de zoo aanzienlijke vermeerderimmg van opper-
vlakte; ten tweede, wegens de dunheid en vochtigheid der uit-
dampende, en rondom met lucht omgevene voorwerpen, en tex
derde, omdat deze onophoudelijk en onverminderd nieuwen toe-
voer van vochten uit den bodem ontvangen. À

Het uitwerksel dezer verdamping is eene afkoeling der blad-
oppervlakten zelve. Bepaalde waarnemingen hierover bezitten
wij, naar mijn weten, niet, doch Boussineauur (con. ru-
rale p. 679) deelt ons de volgende bijzonderheden mede over
het temperatuurverschil tusschen gras, en de luchtlaag er bo-
ven, op 1,5 ned. el. hoogte.

| Temperatuur. de

Plaatsen Hoogte e=!

in de Cordilleras. boven’ de zee. | van heide =

gras. | lucht. en
Zupia 5904 Bv. lll See ae

Rodeo 5446 wv 14°4 | 17% or

Guadualexo 5596 # 10°0”| 1520 5e
Riosucio 15794 10°5- EDEN 4°5
Meneses 1993 5°5 8°1 2°6
San Jose 8853 Ard! 8°9 61

Vetas 10256 # 0°0 6°0 6°

Guadaloupe 10530 # 0°0 5%) 5
Tolima 11703 „ |—1°1 | 44 | 5,5

Tolima 18127.. neet l= 2een 1,
Guaguapichincha 14660 0°0 Pd Lr

Op 13.000 v. hoogte, kan de grasgroei niet meer vol of
weelderig zijn; want zij beantwoordt aan ongeveer 720 breed-
te, met eene gemiddelde temperatuur van 2° C. Van daar,
dat er zoo weinig warmte in de lucht werd uitgestraald. Het
verschil van 6° C, op eene hoogte van 8 tot 10000 voet, is
zeer aanzienlijk, en zou, boven de zoo veel meerdere en groo-
tere bladuitspansels van een tropenwoud zeker nog hooger
geklommen zijn, ten ware de meerdere vochtigheid er mogt te-
gen opwegen.

Even als bij de boven omschrevene transpiratie, geldt ook
hier de invloed der hoogte boven de zee. Door het feit der
uitstraling ontstaat bovendien, op hooge, boschrijke bergen,
eene bron van verwarming voor de bovenlucht, waardoor zij
meer vochtigheid Aax bevatten, terwijl er meer daarvan wordt
aangeboden, dan boven kale toppen, vóór dat het tot wolkvor-
ming en regen komt.

De gemeenschappelijke uitwerking dezer drie oorzaken moet
dus bestaan, in eene verhooging van de grens der waterdam-
pen.

3. Het beschaduwen van den grond is te wel als afkoe-
lend middel bekend, om hier lang bij stil te staan. De bo-

drf TA

dem wordt daardoor afgesloten van de regtstreeksche inwerking
der zonnestralen, geeft dus ook geene noemenswaardige warm-
te aan de lucht terug. Daarbij blijft hij aanhoudend zeer voch-
tig tot aan de oppervlakte, en draagt aldus mede bij tot damp-
vorming en afkoeling, ofschoon op veel meer beperkte schaal,
dan door het geboomte buitenwaarts geschiedt.

De weinige verandering in vochtigheid en temperatuur, die
de bodem van een digt bosch in opvolgende dag- en- nacht-
tijden ondergaat, wordt gevolgd door eene zekere gelijkmatig-
heid van den toestand der lucht iz het woud, zeer verschillen-
de van dien van eene opene, met, gras of struiken begroeide
streek, alwaar sterke verhitting 's daags door groote nachtelijke
uitstraling wordt vervangen.

Die uitstraling der 's daags ontvangene warmte geschiedt ras
en elken nacht volkomen, onder en nabij den ekwator, omdat

hier de lijn van bestendige grondtemperatuur aan de opper-

vlakte ligt; op hoogere breedten echter langzamer en slechts
ten deele, omdat die lijn zich daar op eenige, met de breed-
te toenemende, diepte bevindt. De op eenen zomerdag ver-
hitte aardlaag kan, wegens het geringe geleidingsvermogen
van den grond, de ontvangene warmte in den korten nacht
niet weder geheel afstaan.

De nachtelijke uitstralmg brengt dus in de ekwatorstreken
eene meer merkbare vermindering van temperatuur te weeg,
dan buiten de keerkringen, en de invloed der bosschen op’ den
bodem is, in dit opzigt, des te sprekender.

VIII. 6

Hoogte | Maanden { Temperatuur.

Plaats boven de | waarin de je
van waarnem. | zee, in | waarn. zijn ë Aanmerkingen
r. voeten. | geschied. max. mm.
GC. 6:
Pandjalo 2835 Oktober. 26°26 1 20°75 | Bebouwde streek
Soekanegara 2564 Sept-Dec. | 21°90 | 14°31 Dal tusschen berg
wouden.
Plateau tusschen
Pengalengán 4400 | Jan-Febr. | 22° 13°54 |_ bergen, alles me
bosch.
Selo 4480 Jan.-Febr. f 20°40 | 14°78
eige 5 E eza | jaerg | Met oorspronke-
G. Wajang 6775 April. 1913 kenen
Ding 6300 | Sept.-Oktob.| 13°87 [7°40(gy| Fiteau, zonder

wouden.

Bovenstaande tabel, weder uit het werk van den heer. June-
HUEN getrokken, toont, in weerwil van het verschil in tijd,
waarop de waarnemingen geschied zijn, den invloed der bosschen
op de temperatuur ten duidelijkste aan. Van de twee eerste
plaatsen, wier hoogteverschil nog eene vergelijking toelaat,
en die nog niet buiten de eigenlijke warme zone kunnen ge-
rekend worden, zien wij de met woud begroeide 5 à 6° min-
der warm, dan de bebouwde. Van de twee volgende, aan de
koele, doch subtropische streken beantwoordende, geeft Pen-
galengan eene hoogere dagtemperatuur van 14/39 aan; dit ver-
schil is gering, en ook ken ik de gesteldheid van Selo niet
genoegzaam. Maar ten sterkste komt het uit bij de twee laat-
ste, boven 6000 v. gelegene, plaatsen, waarvan de waarne-
mingstijd vrij wel met elkander vergelijkbaar is. Er is hier
weder een temperatuurverschil van 5° à 6° C., maar thans
ten woordeele der woudstreek. Dat is, met andere woorden,
in deze hooge, tropische luchtstreken, aan eene geografische

te)

breedte van 40° à 45° beantwoordende, schijnen de wouden

Ld
(8) De minima waren zeer onregelmatig, loopende van 4°3 tot 109,

Eri EN

eenen evênzeer verwarmenden invloed te hebben, als die in la-
gere en warmere streken verkoelend is.

_ Dat het, door meerdere ringgebergten omslotene, hoogvlak
van Diëng, waar winden betrekkelijk zeldzaam zijn, een zoo-
veel lager minimum van temperatuur vertoont, schijnt niet
vreemd, daar het een uitwerksel is van “de zeldzaamheid van
wolkbedekking. Doch dat zooveel lagere maaimum, dan op
den Wajane, kan ik alleen uit den moerassigen bodem van het
Diëngplateau afleiden.

De invloed der bosschen op de hevigheid en menigvuldigheid
der winden en onweders is eene middellijke, daar de eerste
geheel eene funktie der luchttemperatuur, de laatste tevens
ook van de vochtigheid zijn.

Wanneer wij ons eene zeer uitgestrekte, geheel en eentoo-
nig met hooge wouden overgrensde landstreek voorstellen, dan
volgt uit het vroeger gezegde, dat daar en in de nabijheid,
zooverre er geene groote watervlakten zijn, aan plaatselijke
winden en onweders bijna niet is te denken. De gelijkmatige
staat van warmte over het gansche woudgebied geeft geene
aanleiding tot oneffenheid in de oppervlakte der luchtkolom,
die er op rust; de doorgaande staat van vochtigheid, die daar-
boven en in den omtrek heerscht, die de temperatuur laag
houdt en effent, krijgt geene aanleiding tot verdigting, door
het invallen van koudere luchtstroomen, en van daar geene of
zeer weinige onweders.

Doch in meer of min verwijderde, bebouwde dalen of vlak-
ten,’ waar de verhoogde zonnewarmte minder waterdamp op-
waarts voert, daar rijst de meer verhitte luchtkolom boven die
van het aangrenzende woud en lokt, door eigene verdunning,
de zijden der laatstgenoemde tot zich. Deze dringt er op in,
evenals de zeewind op het land, deelt hare overmaat van vocht
mede aan de heetere, maar nu reeds verkoelde luchtzuil. Het
daauwpunt wordt snel bereikt; de regen, door soms hevige win-
den voorafgegaan, stort met kracht neder, en elektrische ontladin-
gen gaan daarmede gepaard; die evenredig zijn aan de hoeveelheid
van, in eenen gegeven’ tijd, verdigte dampen, en aan de tem-

peratuurverschillen vóór en na den regen.

heg: gr

Plaatselijke winden en onweders zullen dan te meermalen
voorkomen, naarmate het evenwigt in vochtgehalte en tempe-
ratuur te meermalen wordt verbroken, dat is: naarmate de af-
wisseling tusschen bebouwde landen en woudstreken menigvul-
diger is. Maar in dezelfde mate zal dat verbroken evenwigt
minder belangrijk zijn; want klimt die ongelijkheid tot genoeg-
zame hoogte, om winden en onweders te doen ontstaan, dan
zijn de middelen tot herstelling van het evenwigt te eerder bij
de hand, naarmate het luchtruim vochtiger is.

Ofschoon bij noorden en westen winden en de groote warmte,
die alhier in den regentijd heerschen, de wolken hooger in
het luchtruim zweven, en dus hare onderste grens + B. ster-
ke spanning tegenover de — B. aarde heeft, acht ik toch

de algemeene vochtigheid boven boschrijke plaatsen voldoende,

om het grootste gedeelte der wolkenelektriciteit te verstrooi-
jen; te meer, daar deze, wegens den tegenstand, door de af-
wisseling van oppervlakten (de wolkblaasjes) veroorzaakt, uit
het binnenste der wolken traag weder wordt aangevuld. Ook
de herhaalde plaatselijke winden zijn voor het ontstaan, voor
de volkomene ontwikkeling der onweders, hinderlijk.

De ondervinding leert, dat, naarmate men zich van de
westelijke kusten verwijdert, in de binnenlanden, hetzij dan
kaal of bebouwd, de zomeronweders toenemen. Im La Ro-
chelle en Middelburg bedragen zij gemiddeld, 49,70/, van
het jaarlijksehe aantal; in achttien plaatsen van Duitschland,
tusschen 8°27 en 16°22 o. lengte (Manheim tot Weenen),
660/9, en in 7 nog meer oostelijke plaatsen, tusschen 1908
en 115° lengte (Ofen en Nertschinsk), 79,30/9. Er bestaat
hier een, met die der zomerregens overeenkomstige gang, dat
is, met het zamentreffen van groote vochtigheid en hooge
temperatuur, op eene beperkte ruimte, waardoor eene snelle,
plaatselijke stijging der waterdampen veroorzaakt wordt.

Maar tevens is, voor gelijke breedte, het aantal onweders
kleiner, met: vermeerdering der lengte, dat is, met den af-
stand van de kusten. Kasan ligt 12° o. van Moskou, en
heeft gemiddeld 9 maal in het jaar onweder, terwijl dit in

Moskou 22 bedraagt. In Irkutsk, op 121°, 25 o. lengte, en
ongeveer 3°5 meer zuidelijk, dan de twee vorige plaatsen,
komt het per jaar S maal voor; te Nertschinsk, 12° meer 0,
slechts 3 maal.

Plaatselijke winden en onweders mogen dan, vooral in warme
oorden , menigvuldiger zijn, naarmate het bebouwde land met
bosschen wordt afgewisseld; zij zullen, in den regel, noch he-
vig, noch langdurig wezen. Im hoeverre daarbij de hier alge-
meen werkende oorzaken, de overgangen tusschen de moessons,
zullen verzwakt worden, is moeijelijk te beoordeelen.

De wetenschap leert ons dus, dat en hoe, in het algemeen,
door natuurlijke bosschen, invloed wordt uitgeoefend op het
klimaat. Dat zij, vooral door transpiratie en evaporatie (uit-
waseming en verwaseming) het vocht uit den bodem dampvor-
mig in de omgevende lucht overbrengen; dat zij, deels door
die dampvorming zelve, deels door afwering der zonnestralen,
de temperatuur plaatselijk verlagen; dat daartoe weder bijdraagt
de beschaduwing van den grond, waardoor deze niet of min-
der wel uitdroogt, en dus gedurig aanleiding geeft tot mieuwe
dampvorming, nieuwe afkoeling der lucht; dat zij bij nacht,
door vermindering van de helderheid der lucht, de temperatuur
weder verhoogen.

Voorts, dat zij de oorzaken zijn van menigvuldige, maar
meestal spoedig herstelde, storingen van het evenwigt, in tem-
peratuur en vochtigheid, met de luchtlagen, tot op zekeren
afstand buiten hunnen grenzen; tot veelvuldige, maar door-
gaans niet hevige, plaatselijke winden en onweders. Ik mag
er nog bijvoegen, dat zij, mechanisch, het doordringen van
sterke, algemeene luchtstroomingen belemmeren, en ook in dien
zin het klimaat van een land temperen.

Wij kunnen dus den invloed der, bosschen op het klimaat
nader bepalen, door dien te vergelijken met den vroeger om-
schrevenen, voortvloeijende uit de overmaat van water boven de
aangrenzende vaste oppervlakte. Men kan dien invloed eenen
bemiddelenden noemen, waardoor, even als op eilanden en kus-
ten, «de uitersten van temperatuur nader bijeengebragt, het
klimaat meer gelijkmatig worden.

BG >

Ik geloof, met Kiiurz, dat het moeijelijk is, aan te nemen,
dat de gemiddelde temperatuur eener plaats door bosschen zou
„worden verminderd. Deze hangt, althans in keerkringslanden ,
te overwegend van den hoogen stand der zon af. Het komt
mij integendeel waarschijnlijk voor, dat de. som der warm-
te, die eene bepaalde streek lands, in een jaar tijds, ontvangt,
door de tegenwoordigheid van groote bosschen, om zoo te spre-
ken, in meerdere breuken wordt verdeeld, en die kleinere groot-
heden in kortere tijdperken aan die streek worden uitgekeerd.

Doch ten aanzien der vochtsvermeerdering in een land,
moet ik een ander gevoelen koesteren. Immers, deze is slechts
voor een gedeelte afhankelijk van de temperatuursverlaging,
die de bosschen bij dag bewerken. Wat betreft de regtstreek-
sche toedeeling van waterdampen, deze is eigenlijk eene ver-
plaatsing van het water uit den grond, en verspreiding in de
lucht, over eene duizendvoudig grootere ruimte.

Wat door de afkoeling der wouden en berghellingen, als
regen, aan de lucht wordt onttrokken, geeft telkens weder
nieuwen toevoer aan de rivieren, wier meer bestendig gehoudene
oppervlakte, gevoegd bij de nu grootere uitgestrektheid gronds,
die zij aanhoudend bevochtigen, meerdere dampen uitzendt,
waardoor de lucht nog meer wint in vochtigheid en gematigd-
heid. De gemiddelde vochtigheid eener landstreek, zoo in en
op den grond, als in de lucht, wordt dus door de tegenwoor-
digheid van bosschen vermeerderd; terwijl tevens de verdeeling
daarvan tusschen lucht en bodem er zeer door gewijzigd wordt.

Het zal wel overbodig zijn, talrijke plaatsbeschrijvingen te
geven, tot staving van hetgeen hier gezegd is. Ik vergenoeg
mij dus met de mededeeling, dat de klhimatografie van bijna
al de landen des aardbodems, die ik geraadpleegd heb, aan-
toont: dat boschrijkheid, overvloed van water, vochtige damp-
kring, vruchtbaarheid en minder groote afwisseling van tem-
peratuur op ééne lijn staan, tegenover afwezigheid van bosschen,
dorheid, overwegende droogheid van klimaat, meerdere of min-
dere onvruchtbaarheid en eroote temperatuurverschillen, zoo in -

onderscheidene tijden des jaars, als tusschen dag en nacht.

le 1e

Het spreekt wel van zelf, dat, gelijk de eerste orde van
verschijnselen meer of min wordt gewijzigd door de geografi-
sche breedte, zoo ook de laatste wezenlijk wordt aangedaan
door de verhouding tusschen aaneengrenzend water en land,
en door den afstand van de westelijke kusten.

Als voorbeelden van landen, waar de bosschen nog in genoeg-
zame mate bestaan, en die daaraan grootendeels hun klimaat
ontleenen, noem ik slechts (zie Branc ’s Handbuch des wis-
senswürdigsten aus der Natur).

Van Europa:

In Duitschland: Wurtemberg en Nassau. In Frankrijk: Nor-
mandie, Poitou, Vlaanderen, Henegouwen, Artois, enz. In
Rusland: de streken tusschen 57° en 48° br.

Voorts: Bulgarijë, Kandia, en eenige der grootere Jonische
eilanden.

Van Azië:

Het hoogvlak Dekkan; de afhellingen van het hoogland van
Achter-Indië, Kaschmir, Nepaul, Ceylon en een deel van Sij-
rië en Mesopotamië, enz.

Van Amerika:

De staat Missouri, een deel van Kentuckij, en de zooge-
naamde, alleen door Indianen en de Trappers bewoonde Ter-
ritories;, Jamaïca, Haiti (?) en Portorico.

Van Nieuw Holland:

De streken nabij de oost- en zuidoost-kust.

Terwijl als toonbeelden van het tegenovergestelde mogen dienen :

In Europa:

De kleinere Jomische eilanden, en Rusland, ten zuiden van
58° br.

In Azië:

De hoogvlakken van Iran, Arabië en Achter-Indiö.

In Amerika:

Het gansche hoogvlak van Mexiko, de eilanden St. Thomas,
Antigua, een deel van Guadaloupe, enz.

In Nieuw Holland:

Verreweg de grootste ‘westelijke helft.

HIL Thans zal ik een aantal voorbeelden aanvoeren aan de

td

ondervinding ontleend, die den invloed van bosch-vermindering
en uitroeijing op het klimaat, de waterrijkheid en _vrnchtbaar-
heid der landen aanwijzen, om daarna de waargenomene ver-
schijnselen tot een algemeen beginsel terug te brengen.

(Das Ausland, 1853, No. 37). Midden-Zweden, in de streken,
waar thans Stokholm ligt, heeft zich lang door een eigen ka-
rakter van Zuid-Zweden onderscheiden. Ondoordringbare wou-
den sloten beide deelen van elkander af.

Deze zijn: nu, omstreeks de Mäler-zee, aanzienlijk gedund,
en sedert jaren hoort men klagten, dat de overstroomingen
van dit meer, door die boschkappingen, steeds toenemen.

(Branc’s Handbuch). Denemarken. Im vroegere eeuwen heeft
men, op eene onvergeeflijke wijze, de bosschen verkwist, zoo-
dat het westelijke en midden-gedeelte van het schiereiland ge-
heel van hout ontbloot zijn, en alleen de oostzijde (benevens
Zeeland) nog buitengemeen schoone bosschen bezit. In het
westergedeelte wordt, door de veelvuldige nevels en de hevige
westenwinden, die het zand opjagen, nadeel gedaan aan de zaad-
gewassen en aan den groei der boomen. De oostelijke zijde
daarentegen, geniet een aangenamer klimaat en heeft eene meer
weelderige vegetatie.

Duitschland. De bosschen waarmede, naar het getuigenis
der Ouden (zie ook „Crsar, de bello Gallico, onder anderen
Tiber VI Cap. 25), dit land vroeger bedekt was, zijn bui-
tengewoon verminderd. Zij zijn, door toename van bevolking
en akkerbouw, thans meer uit de vlakten verdrongen; doch
zelfs in het gebergte wordt de houtvoorraad jaarlijks veel
verminderd, vooral ten behoeve der mijnwerken (1).

De wijn, die in Saksen, Thuringen en Silezië, aan de Elbe,
de Saale en de Oder bereid wordt, is niet te vergelijken met
dien van Rijn, Moezel en Neckar. In vorige eeuwen vond
men echter wijnbergen in nog veel noordelijker streken, dan de
eerstgenoemde, blijkens de namen van vele heuvels in het Branden-

(1) In Pruissen is ruim 2 der oppervlakte van bosschen ontbloot; de
nog aanwezige zouden eene oppervlakte beslaan van 1116 OD mijlen.

A

burgsche. Slechts weinige overblijfsels daarvan, bij Potsdam,
en zelfs omstreeks Danzig, zijn nog als merkwaardigheden aan
te wijzen. î

Het klimaat van Duitschland is, ofschoon gematigd, toch ruw,
en schijnt zelfs in de laatste eeuwen kouder te zijn geworden.
Behalve dat daar, waar vroeger een aanmerkelijke wijnbouw be-
stond, de druiven thans zelfs aan latwerk zelden meer rijpen,
nemen ook de amandel- en notenboomen meer en meer af. Men
gelooft, dat de uitroeijing der bosschen daartoe heeft bijgedra-
gen (1).

Sardinië. De bergen in het westen zijn wel ten deele nog
met bosschen begroeid; maar veel hout blijft ongebruikt, we-
gens den slechten staat der wegen; in andere oorden is er ge-
brek aan. Het klimaat is er heet, doch veranderlijk; vaak is
er in drie maanden geen regen, en dan droogen de meeste ri-
vieren op.

Morea. Een bergachtig land, dat thans, na de onvoorzig-
tige uitroeijing der meeste bosschen, minder gezond, meer heet
en dor is, dan oudtijds. Waar water te brengen is, heerscht
nog steeds groote vruchtbaarheid.

„Das Ausland van 1853, no. 87, bevat eene beoordeeling
van, en eenige uittreksels uit het werk van Maury: „ Histoire
des grands forêts de la France et del’ ancienne Gaule,” waar-
van ik hier, in verband met berigten uit Branc's Handbuch,
het volgende zal mededeelen.

Ten tijde der eerste bevolking van Huropa, met name van
het meer Noordelijke gedeelte, begon de kultuur met het vellen
der wouden, zoo als thans nog in Noord-Amerika en Brazilië.

(0) Nederland, dat ten tijde van de Batavieren nog zoo digt met bosch
begroeid was, heeft, als laagland van het vorige, op eenigzins andere
wijze de uitroeiing daarvan ondervonden. Terwijl de heigronden, in het
wat hoogere gedeelte, thans aan algemeene dorheid lijden, en alle po-
gingen tot vrnchtbaarmakieg eenen schier onoverwinnelijken tegenstand
bieden, staan de moerassen der kusten daaraan weinig minderin den weg,
en geven het klimaat eene ongezonde vochtigheid, althans voor hen,
die er niet te huis behooren.

Ed

} en

Griekenland en andere, meer Noordelijke streken, leveren nog
treurige voorbeelden, dat op vele plaatsen die boschvernieling
nog voortgaat, met voor den landbouw zeer nadeelige gevolgen.

Groot-Brittange: (vinder bekend om de vruchtbaarheid zijns
bodems, dan wel om de, zeer begrijpelijke, krachtige ontwik-
keling van zijnen landbouw).

Hier voegden zich bij de gewone aanleiding tot het kappen
der bosschen, beweegredenen van veiligheid in de overoude,
onrustige tijden. JOHANN VAN LANCAsTAR bezigde 24.000 ar-
beiders, om de bosschen van Schotland neder te houwen. Ro-
BERT Bruce deed, ep zijnen togt naar Inverarij, eene. groote
menigte uitroeijen, en in het Noorden werd een aanzienlijk
gedeelte door de Denen verbrand. Er bestaat nog een bevel-
schrift van den generaal Monk, van 1654, waarin gelast wordt ,
de bosschen van Aberfoijle te verdelgen.

Lerland, vroeger het boschrijke eiland. geheetenen nog, dank
zij der gunstige ligging, het groene rin genoemd, bevat thans
(zie 7 Kare Industrial ressources of Ireland”) „geen hout ge-
noeg voor het oogmerk, waartoe het vooral dienstig is,” doch in
plaats daarvan zijn, van de 20.000000 acres, die zijne op-
pervlakte uitmaken, naar schatting, 2.830.000 acres moeras-
grond, waarvan 1.576,000 op vlakken bodem. Verre het groot-
ste gedeelte daarvan ligt bewesten de Shannon, tot aan de
Atlantische kust, juist waar de vochtige “westen-winden hunnen
grootsten invloed uitoefenen.

De gevolgen van dit alles laten zich hierin zamenvatten:
dat Engeland en Schotland, welker dalen zeer moerassig zijn,
in natuurlijke vruchtbaarheid achterstaan bij, en in vochtigheid
van klimaat, als eilanden, minder boven de westkusten van
het nog ten deele woudrijke Frankrijk vooruit hebben, dan
anders het geval zoude wezen; en dat zij thans, Jerland er
onder begrepen, eene overmaat van grondwater bevatten, dat,
om den landbouw te bevorderen, met vele kosten en arbeid
moet worden verwijderd.

De ontwouding van Mraakrijk is mede op eene groote schaal,

ofschoon minder algemeen, uitgevoerd. Toen de Romeinen te

EON

Massilia landden en noordwaarts doordrongen, stuitten zij op
bosschen, die al digter en grooter werden; zoo als in het ge-
bied van Vienne, en westwaarts; de bosschen der Cevennen;
voorts die aan deze zijde der Loire, tot aan het Semegebied.
Het tegenwoordige Boulonnais, Santerre, Artois, Vlaanderen
en Henegouwen waren, in Cosar's tijde met bosschen over-
dekt, en in verbinding met het beroemde Ardennerwoud.

Normandië, heette, ten tijde van Karen DEN GROOTE,
het boschrijkste gedeelte des lands; hier is, even als in Poi-
tou, Beauce en Orleannais, de uitroeijing tot nog toe beperkt ge-
weest.

Maar onder anderen is Anjou, in de 14e eeuw nog zoo
rijk in bosschen, er thans schraal van voorzien. Maine, vroe-
ger Pagus Silvanensis genoemd, heeft er nog maar geringe
overblijfsels van behouden. De groote kastanjebosschen van
Belay en Auvergne (thans Puy de Dome) zijn, sedert de 12e
eeuw, deels verdwenen, deels nog in kleine overblijfsels zigt-
baar. Even zoo is het gesteld met de verbazende woudmassen,
die vroeger tusschen Tanargne en Mesenk bestonden; zoo ook
met die van Neder-Languedoc en Opper-Armagnac. Parijs was
in de 11® en 12° eeuw nog door eenen breeden gordel van
bosschen, vooral in het z. en n., ingesloten.

Inzonderheid tusschen de 16° en 18° eeuw, ging het uit-
roeijen der bosschen, in het belang van landbouw en _mijnwe-
zen, snel voort. Doch te laat maakte men de opmerking, dat
de weiden, die de plaats der bosschen vervangen hadden, door
het stijgende grondwater meer of min bedorven, ja zelfs on-
bruikbaar gemaakt werden. Kort vóór de omwenteling waar-
schuwde& mannen, als RÉaumúr en Burron, tegen deze bosch-
verdelging; maar tijdens de anarchie ging die nog sterker: voort.

Thans gevoelt men op zeer vele plaatsen het dreigende ge-
vaar, maar het middel ter afwending moet nog gevonden wor-
den: en toch werd, na de verdrijving van Louis Puree,
door de republikeinsche regering een deel der nog overige Gou-
vernementsbosschen verkocht.

Onder de vruchtbaarste, best bewaterde provinciën var

at OB

Frankrijk noemt men thans: Normandië, Picardië, Poitou,
Anjou, Maine, Orleanais, Artois, Henegouwen, Vlaanderen’,
benevens de dalen in de departementen Rhone, Loire en Puy
de Dôme, en van het geheele Languedoc.

Onder de dorste en slechtst bewaterde: Champagne (dbor de
inwoners zelve „la Campagne pouilleuse” genoemd), de berg-
achtige streken van Puy de Dome en van Languedoc, welks,
sedert eeuwen aangroeijende, oeverstreken zeer moerassig zijn.

Toen Spanje, door de toevallige ontdekking van zilvermijnen
(Droporus Srcuuus V. 35) een aantal fenicische kooplieden tot
bewoners kreeg, nam de bevolking weldra zeer toe, en ver-
dwenen meerendeels de bosschen. 200 jaren voor Christus ge-
boorte waren de zgidelijke provinciën er nog ruim van voor-
zien, waaronder vooral de Tartesser en Tugiënser wouden ge-
noemd worden. Tegenwoordig (zie Merkantilische Notizen ueber
Spanien, van Dr. WacENER, 1823) is alles veranderd.

Van Cadix uit, binnensland’s gaande, ziet men niets dan
onafgebrokene woestijnen, waar ‘bijna enkel lavendel en ros-
marijn groeijen. Tot in de nabijheid van lseon ziet alles er
verbrand uit; bruine rotswanden, hier en daar eene eenzame
den dragende, is alles wat het oog ontwaart. ,

De Antillen waren, ten tijde harer ontdekking, alle met de
schoonste wouden begroeid. Deze vindt men nu alleen nog ten
deele op de grootste, die dan ook verreweg de vruchtbaarste en
het rijkste aan water zijn. Maar de kleine, op onvoorzigtige
wijze van alle bosschen beroofd, zijn dor, ten deele zonder
eere enkele bron, en hebben weinig vruchtbare gronden. An-
tigua en het noordoostelijke gedeelte van Guadeloupe (Grande
Terre) kunnen hiervan als voorbeelden dienen a

Martinique heeft, ma de verdelging zijner digte wouden
door de Franschen, schier al zijne rivieren en beken verloren;
het regent er hoogst zelden, en de vegetatie lijdt er dus zeer
door de droogte. Haiti en Cuba, nu meerendeels van hunne
zoo nuttige bosschen ontbloot, bieden reeds overeenkomstige
verschijnselen aan. Onder anderen had het laatstgenoemde, in
1844, veel van droogte te lijden. Het vee versmachtte, het

ANB

suikerriet werd als verschroeid, en honderden mijlen ver was
geen groen grashalmpje te zien.

Door het bijna ganschelijk uitroeijen der bosschen van Mewico,
niet alleen op het 5-8000 v. hooge plateau, maar ook op de
omringende bergen, is de waterstand in de meren veel lager
geworden, en hebben de vlakten van San luazaro schier geen
grasbekleedsel meer.

Meer bepaalde uitwerkselen van de uitroeijing der bosschen
zijn waargenomen door den beroemden De SAussurr, bij ver-
schillende meren van Zwitserland.

Het meer van Neufchatel, dat vijf geografische mijlen lang
en 11/4 op zijn breedst is, heeft, naar zijn gevoelen, vroeger
eenen veel grooteren omvang gehad, blijkens de groote, moc-
rassige weiden in het zuidwesten, die vroeger ontwijfelbaar met
water bedekt waren.

Het meer van Bienne, thans 1%/g geografische mijl lang en
5/g breed, is van het vorige alleen door eene ‘onafgebrokene
vlakte gescheiden. Dit geldt ook voor het meer Morat, dat
door horizontale moerassen nog met het eerstgenoemde in ver-
binding staat.

De volkrijkheid van dit vorstendom is bekend, en den graad
van landontginning mag men daar wel naar afmeten.

Het meer van Geneve biedt overeenkomstige verschijnselen
aan, die, naar gissing, sedert de 12e à 13e eeuw in gang zijn.
Het kwartier de Rive en de laag gelegene straten der stad
zijn klaarblijkelijk gebouwd, waar vroeger nog meer bestond,
en Dre Saussurm beweert, dat niet alleen het graven van een
afvoerkanaal, maar ook eene vermindering in de stroomen, die
het meer voeden, de oorzaken van zijne inkrimping zijn.

Uit de nasporingen van den heer A. Von Humsorprt, op
zijne togten door Azië, zijn dezelfde besluiten af te leiden. De
reeks van meren, die, van de vroeger als zoodanig aangenome
plaats van het Alghinisch gebergte, in het land der Kirghizen,
zich door de vlakten uitstrekt, waardoor de rivieren Ichim,
Omsk en Ob stroomen, hebben alle het voorkomen van over-
blijfsels ééner groote en algemeene waterplas.

NCN EES

In de steppe van Baraba, die de heer Vox Humsorpr door-
trok, om van Tobolsk naar Baraoul te komen, zag hij de
duidelijkste bewijzen, dat de uitdrooging snel toeneemt met het
bebouwen van den grond.

Boven heb ik reeds, met een enkel woord, van het verkwis-
tende neêrvellen der bosschen in Rusland gesproken, dat ook
voor het Aziatische gedeelte geldt.

Boussrxeauur vermeldt dergelijke verschijnselen, die in
Amerika plaats hebben, vooreerst, nabij het dorp Ubaté, in de
Cordilleras, 8165 r. v. boven den spiegel der zee. Tijdens zijn
verblijf, stond dit dorp in de nabijheid van twee meren, die
10 jaren vroeger vereenigd waren, zich uitstrekkende tot digt
bij Zimijaca, dat er nu 5/s geografische mijl van verwijderd lag.
De oudste bewoners konden die aanhoudende uitdrooging ge-
tuigen. De grond van zeer vruchtbare koornvelden was 30
jaren vroeger, nog onder het water bedolven. Uit de archie-
ven der onderscheidene dorpen bleek het eenparig, dat er groote
bosschen waren uitgeroeid geworden.

Het meer Fuquené, oost van Ubaté, in dezelfde vallei, ligt
op gelijke hoogte. Twee eeuwen vroeger werd het bezocht
door Lsvcas FrrNaNpez De PrieprAmra, bisschop van Panama,
die opgeeft, dat het 61/4 geogr. mijl lang en 17/g breed
was. BoussiNcauLr verzekert, meer dan eens bevonden te
hebben, dat genoemde schrijver steeds zeer naauwkeurig de
afstanden opgeeft. Nu heeft de heer RouriN, omstreeks 1840,
bij het opnemen van dit meer, tot uitkomst verkregen, dat
het toen minder dan 1. geogr. mijl lang en 5/g breed was.
Hier had het boschkappen genoegzaam opgehouden, en de uit-
drooging in het dal ging nu zoo langzaam voort, dat de in-
woners, om het toenemen van vruchtbare gronden te bespoe-
digen, aan meer regtstreeksche middelen dachten, en daartoe
werd in 1826 door spekulanten voorgesteld, om aan het water
eenen dadelijken afloop te verschaffen.

Doch het meest beslissend zijn de zorgvuldige waarnemingen
hieromtrent, het eerst door den heer Von Humsorpr verrigt in
het jaar 1800, vijf en twintig jaren later herhaald door Bous-

ten

NO

SINGAULT, die toen, door den loop der verschijnselen, de ge-
volgtrekkingen van den eerstgenoemde allezins moest bevestigen.

Ik bedoel, de afwisselende vermindering en wederuitbrei-
ding van het meer Tacarigua of Valencia, op 1300 rijnl. v.
hoogte, in de vallei van Aragua (Venezuela).

In 1800 vond de heer Von Humsorpr de bewoners dier streek
in verbazing, over de, sedert 80 jaren trapswijze voortgaande
uitdrooging van dat meer, die ook ten volle blijkbaar was. Het
stellige berigt van Ovrrpo, uit het laatst der 16e eeuw, dat
Nieuw-Valencia in 1555, op 2200 meters afstand van dit meer
gesticht werd, terwijl de heer Von Huasorpr de stad op 5260
meters afstand gelegen vond, was reeds voldoende, om het ge-
voelen der inwoners te bevestigen. Doch bovendien droegen
kleine hoogten in de omgevende vlakte nog den naam van
eilanden, zoo als vroeger. De droog gewordene gronden wer-
den herschapen in velden met suikerriet, katoen en pisang-
boomen. Van jaar tot jaar stonden de, bij den oever geplaat-
ste, gebouwen op grooteren afstand van het water. In 1796
verschenen er nieuwe eilandjes in het meer. Een fortje, in 1740
op het eiland Cabrera gebouwd, stond nu op een schiereiland.
In het struikgewas van twee granieteilanden, Cura en Ca-
bo Blanco, eenige meters boven den waterspiegel, vond de
heer Von Huwgzorpr fijn zand, vol met heliciten. |

Het vereenigingspunt van al de verklaringen, die de ge-
leerden van het land gaven, was; dat het meer eenen onder-
aardschen afloop naar de zee had.

Doch na een rijp en grondig “plaatselijk onderzoek, kwam.
de heer Von Humporpr tot het besluit, dat de ontginningen,
die sedert eene halve eeuw in gang waren, deze watervermin-
dering hadden veroorzaakt.

Ovirpo, noch eenig ander kronijkschrijver, maken melding
van zulk een verschijnsel te zijnen tijde. De latere uitbrei-
ding der kultunr van indigo, suikerriet, katoen en kakou ging
dan ook met snelheid voort, en in het jaar 1800 was de val-

lei van Antigua zoo digt bevolkt, als het beste distrikt van
Frankrijk.

Ge

Maar, tijdens het verblijf van Boussineaurr aldaar, had-
den de inwoners reeds sedert eenige jaren opgemerkt, dat het
meer weder duidelijk aan het stijgen was. Voormalige katoen-
aanplantigen waren onder water geraakt; de eilanden Tias Nue-
vas Aparecidas, in 1796 ontstaan, waren weder in gevaarlijke on-
diepten veranderd; de kleine landengte van Cabrera stond, bij
de geringste zwelling van het meer, geheel onder water, enz.

Maar in die 22 jaren, sedert de boven medegedeelde uiter-
ste verlaging van den waterstand verloopen, had Venezuela
zich van Spanje afgescheurd. In de vallei van Antigua had-
den bloedige gevechten plaats gehad. Op den kreet van on-
afhankelijkheid en vrijheid, had zich een groot aantal slaven
onder de vanen der republiek geschaard.

Das hielden niet alleen verdere ontginningen op, maar wer-
den de groote kultuurgronden verlaten, en het zoo ligt voort-
dringende tropische woud had een groot gedeelte van zijn ge-
bied heroverd, dat het sedert ruim een eeuw allengs verloren
had. De rivierbeddingen, vroeger zes maanden lang droog we-

gens de menigvuldige irrigatiën, waren nu weder met water

en

gevuld.

Om ten overvloede, door bewijzen van eene andere orde
allen redelijken twijfel aan de ware oorzaak dezer uitdrooging
op te heffen, voert BoussiNeauLrT nog de volgende waarnemin-
gen aan.

Het meer Tota, in Nieuw-Grenada, niet verre van dat van
Fuquene verwijderd, heeft volkomen dezelfde geologische forma-
tie, op ongeveer 12.700 r. v. hoogte, in de Cordilleras de
Sogamaso.

Hier heeft bijna alle plantengroei een einde. Het meer had,
volgens Prepraurra, in 1542 eene middellijn van ruim _ 11/2
geogr. mijl. Door de winden opgejaagd, overstelpten de gol-
ven den smallen weg, die in 1652 tusschen den uitersten rand
en hooge rotsmuren was aangelegd. Hetzelfde verschijnsel be-
stond nog, tijdens Boussinaaurr's bezoek; de waterspiegel
heeft, sedert de oudst bekende tijden, geene verandering on-
dergaan. $

de AEN eten

Het meer San Pablo, bij de inboorlingen Chileapan genoemd,
op den weg van Ibarra naar Quito, ligt op 8.806 r. v. hoog-
te. Men ziet hier talrijke velden met gerst, haver en aardap-
pelen, op eenen achtergrond van schoone weiden en met scha-
pen, bedekte heuvels. De talrijke dorpen bestonden reeds vóór
de verovering der Spanjaarden, en zijn bijna geheel door In-
dianen bewoond. Sedert onheugelijke tijden is het hoogvlak
van San Pablo van bosschen ontblgot; reeds onder de Inca's
was alles weiland. Laanger dan eene eeuw geleden, zijn er,
op de oevers van het meer, schaapsstallen en herderswonin-
gen opgerigt, maar men heeft haren afstand van de oevers
niet zien toenemen. Dezelfde weg, dien Huvyana Capac volg-
de, toen hij Quito verliet, om Otavalu te veroveren, maakt
nog heden de grens van het water uit.

Genoemd meer heeft in het noorden eene natuurlijke ope-

nine, waaruit de Rio Blanco stroomt. Door de meerdere be-

0
weging, te dezer plaatse in het water te weeg gebragt, moet
eeue schuring, en langzamerhand eene verdieping in het rot-
sige bed ontstaan; en zelfs in weerwil hiervan, is geene verla-
ging van den waterspiegel waargenomen.

Het niet ver van deze plaats gelegene meer van Quicocha
bevat twee eilandjes, door den kolonel Harr met veel zorg
onderzocht, en de bestendigheid der waterhoogte is er evenzeer
uit gebleken.

De heer JuramnurN heeft, in zijn werk over Java, de vol-
gende waarnemingen over de vermindering der bosschen mede-
gedeeld.

De berg Merbaboe was, toen Van Borknorp hem in Ok-
tober 1785 aan de noordzijde beklom, zoodanig met wouden
overdekt, dat hij het kompas moest gebruiken, om zijnen weg
te kunnen vervolgen.

In 1836 werd die berg door den heer JunamumN beste-
gen; en in plaats van wouden, zag hij miets dan alang-alang,
terwijl in de hoogste streken verschillende grassoorten groei-
den.

De berg Soembing, even als de Sendoro, heeft boven de
VIJL d

Oe

/

hoogte van 4.500 voet, zijne wouden en boschjes bijna geheel
verloren. Thans is de hoogste, bewoonde plek, het dorpje
Kadjepit, 3.876 v. boven de zee gelegen. Op veel grootere hoogte
is een aantal zacht glooijende streken, ter bewoning geschikt,
en ook nog van het vroeger bestaan van dorpen blijken dra-
gende. Doch gebrek aan water, dat sedert het uitroeijen dier
wouden van lieverlede ontstaan is, maakte die grootere hoogten
onbewoonbaar. Gewoonlijk ds, volgens den heer JunamuuN, op
met woud bedekte bergen, de grens der verzamelplaats van
regenwater, in kloven en scheuren, op 7 à 8000 voet hoogte;
doeh op den Soembing zijn, behalve kort nadat er regen ge-
vallen is, eerst beneden 8500 à 4000 v. hoogte kleine beken
en stroomen te vinden.

Fen begin der veranderingen, door het vellen van bosschen
veroorzaakt in den natuurlijken plantengroei, en dus in den
toestand van het klimaat, nam deze natuuronderzoeker waar
op het plateau van Pengalengan, 4000 à 4500 v. boven de
zee. Im 1839 was daar nog één onafgebroken woud. Ner-
gens werd de grond door een zonnestraal verlicht. In 1847
was er over minstens drie palen in de lengte, bosch geveld,
en 15 millioen koffijboomen, met bijbehoorende dadaps, na-
men zijne plaats in. Nu hadden zich twee kleine plantjes
(Ageratum conijzoides L. en Bidens leucantha Willd.) ontwik-
keld, waarvan vroeger geen spoor te vinden was, en zulks
ten gevolge der inwerking van het zonnelicht.

Deze plantjes veroorzaakten, door hunne snelle vermenigvul-
diging, aan de, met het onderhoud der tuinen belaste dorp-
bewoners, zeer veel moeite. Op eene uitgebreidheid van zes
voet vierkant werden 2412 dezer plantjes geteld.

Het blijkt dan uit talrijke verschijnsels, in verschillende oor-
den der wereld waargenomen, dat, na eenen korteren of lan-
geren tijd, de uitroeijing der bosschen, naarmate zij geschiedt,

gevolgd wordt door

ER RE

Vermindering van de vochtigheid der lucht en gevolgelijk
van daauw, wolken en regen.

Verhooging der zomer- en- dag-temperatuur.

Verlaging der winter- en nacht-temperatuur.

De bemiddelende oorzaken hiervan zijn: vermindering van
plaatselijke winden, en het toenemend doordringen en heer-
schen van die van meer algemeenen oorsprong en grootere kracht,
in zoo verre zij niet door hoog gebergte worden afgekeerd.

Onweders zullen tevens afnemen in aantal, maar heviger
worden, zoolang de temperatuur en hoeveelheid water niet al
te zeer afnemen. Im Siberië en de Sahara zijn zij genoegzaam
onbekend.

Dit alles laat zich vereenigen onder de algemeene uitdruk-
king:

Het klimaat der eilanden en kusten zal tot dat van het
vaste land naderen; in groote binnenlanden, met geslotene kus-
ten kan de tijpe van het laatste, op eene onherstelbare wijze,
bereikt worden.

Verder, ten aanzien des bodems:

Verlaging van den waterstand der meren, of tot een zeker
minimum, afhankelijk van andere natuurlijke middelen van wa-
ter aanvoer, of onbepaald, tot het vormen van moerassen en
wellen, waar zoodanige middelen ontbreken ;—tevens,

Mindere regelmatigheid in den loop en stand der rivieren.

De invloed, waarvan hier gesproken wordt, bestaat dus in
het bewerken eener andere werdeeling van vocht, beide in plaats
en in fid. Naarmate het uitroeijen der bosschen voortgaat,
zal er eene toenemende hoeveelheid water in den grond blij-
ven, en zich meer of minder ver van de oppervlakte verwijde-
ren. De verhouding van het in den dampkring overgevoerde
zal allengs verminderen, tot dat het quantum der luchtvoch-
tigheid beperkt blijft tot datgene, wat kan worden aangevoerd
door de, over naburige watervlakten strijkende, luchtmassen

— 100 —

of door de geringe verdamping der sneeuw van hooge bergtop-
pen.

Naarmate de eerste worden afgeweerd door hoog gebergte,
of reeds vroeger zijn vermengd geraakt met koudere lucht-
stroomen, zal het genoemde quantum ook minder bedragen.
In streken, waar de moessons heerschen, zal de regentijd kor-
ter duren, en zich zelfs diep landwaarts in minder doen ge-
voelen.

Het gevolg van dit alles moet zijn: vermindering der na-
tuurlijke vruchtbaarheid eens lands, die op geheele onvrucht-
baarheid kan uitloopen.

De vermindering der regens en de toeneming der tempera-
tuurverschillen, die op het uitroeijen der bosschen volgen,
kunnen op eilanden en kusten nooit zoo sterk zijn, als in
groote binnenlanden. De altijd vochtige zeelucht, in één rig-
ting werkende met den invloed der bosschen, zal ook in boom-
looze streken wolken en regen aanbrengen, mits zij niet op te
groote hoogte gelegen zijn, en den toevoer der stroomen in
zekeren graad onderhouden; maar dit zal, op hooge breedten,
meer in den winter, binnen de keerkringen meer des nachts
geschieden. Lilanden, die niet te digt bij een droog vast-
land liggen, ondervinden deze zeewinden bij dag altijd, ofschoon
in ongelijke mate. De w. en zw. winden in de Noorder
gematigde luchtstreek, zeewinden op groote schaal, dragen daar-
toe vooral bij, wegens de grootere luchtmassen, die zij ver-
plaatsen. Voor uitgestrekte binnenstreken, in bergachtige tro-
penlanden, waar de westmoesson alleen als zij zeer hevig waait,
en slechts op de hooglanden doordringt, is die vochtaanvoer door
meer algemeene winden tot kortere en afgeslotene perioden
beperkt.

De bijna kunstmatige snelheid, waarmede nu in den regen-
achtigen jaartijd de plantengroei zich ontwikkelt, verloopt in

eene even snelle verdorring

g, zoo dikwijls een nieuwe zeelucht-

— 101 —

stroom te lang uitblijft (1). De meer ongelijkmatige verdee-
ling der winden, op hoogere breedten, maakt dit gevaar daar
minder dreigend, dan waar geregelde moessons waaijen.

Die plantendorheid is niet zoo zeer een gevolg van ge-
brek aan vocht in het algemeen, maar van zijne onbereik-
baarheid. Nadat in de lagere streken der eilanden, of op
groote kontinentale vlakten, beide schraal van geboomte voor-
zien, zooveel regenwater weder is verdampt, als boven de linie
van bestendige grondtemperatuur aanwezig is (en die valt in
de tropenlanden genoegzaam met de oppervlakte zamen), dan
gaat dit proces, ofschoon trager en trager, toch voort, tot dat
de spiegel van het grondwater diep, en buiten bereik der lucht-
temperatuur is weggezonken. Dit gebeurt alleen in gelijkma-
tig zandige streken, die door de zon sterk verhit worden, maar
tevens het water onverhinderd doorlaten; en van zulke plaat-
sen kan men dan ook in waarheid zeggen, dat lucht en grond
beide, door het verlies van bosschen, drooger worden.

Het is waar, dat zelfs in de Sahara, althans in het ooste-
lijke gedeelte, dat hooger ligt en waar ook de meeste oasen
zijn, het water niet geheel verdwijnt. Het weekblad das Ausland
1854, No 27 meldt, in het artikel: „der Tropenschein”, dat
in de Nubische (2) woestijn, op een paar kleine streken, aan
den Nijl, in eenen zekeren jaartijd een weinig regen valt, ten
gevolge waarvan op de, hier geringe, diepte van 30 à 35
voet, naauwe vergaderbakken kunnen aangelegd worden :” — maar
de bodem daarvan bestond uit eene donkerroode, miet doorla-
tende kleilaag:

De gevolgen der boschuitroeijing, die bij de Mälerzee, in
Zweden (zie boven) zijn waargenomen, hangen, mijns inziens,
regtstreeks zamen met het vochtverbruik der wouden. De grond

(1) Men leze hieromtrent de schilderachtige beschrijving, die de heer Vor
Humeorpt geeft van den toestand dier onmetelijke boomlooze vlakten, de Llano’s
en Pampas van Zuid-Amerika, in de twee tegenovergestelde jaargetijden.

(2) De schrijver bragt, weken achtereen, dag en nacht in de open lucht door,
en zag nooit eenig spoor van daauw, terwijl zijne hijgrometers zelfs niet de
geringste vochtigheid aanwezen.

— 102 —

der dalen en de rivierbeddingen, gevormd uit het verweerde
veldspaath der granietbergen, die door geheel Skandinavië loo-
pen, kan slechts zeer weinig water doorlaten, en alles, wat
vroeger door middel der bosschen weder opgenomen en als
damp omhoog gezonden werd, voegt zich nu bij de gewone
hoeveelheid, grootendeels van de smeltende sneeuw afkomstig,
en veroorzaakt overstroomingen (1).

Zijn de gronden minder of in het geheel niet doorlatend,
en nog daarenboven rijk in humus, zoo als in Terland en een
groot gedeelte van Rusland, dan zinkt het niet meer door den
boomgroei benuttigde water ook niet weg. Het komt nabij,
of rijst in de koude jaargetijden zelfs boven de oppervlakte
van den grond. Hier zou dus eene oorzaak van vochtvermeerde-
ring in den dampkring aanwezig zijn; en werkelijk ziet men
ook, na heete dagen, boven deze stilstaande ondiepten of natte
gronden veel nevel ontstaan. Doch dit bepaalt zich tot de
benedenlucht, die hier bovendien plaatselijk wordt afgekoeld,
en dus niet veel damp kan bevatten. Zij kan die ook met of
weinig buiten de grenzen van het moeras verspreiden, daar zij,
uit den aard van deszelfs ligging, niet of weinig door de hoo-
gere luchtlagen wordt aangedaan. Wanneer die nevel, door
de warmte der zon, weder opgetrokken wordt, dan kan hij in
de hooge luchtstreken slechts weinig bijdragen tot verhooging
van het daauwpunt, zoo omdat zijn omvang doorgaans beperkt
is, als om de meerdere bewegelijkheid en ijlheid der boven-
lucht. De ongenoegzaamheid, zelfs van hoogst uitgestrekte
binnenlandsche wateren, om in het gemis van bosschen te
voorzien, tot onderhoud van de vochtigheid der lucht, komt
mij voor duidelijk te blijken uit een berigt over het klimaat
der Vereenigde Staten van Noord-Amerika, te vinden in w das
Ausland, 1853, No. 46.” De droogte van dat klimaat schijnt
vooral de Duitsche landverhuizers te verbazen. Alles verliest
er veel spoediger zijn vocht door verdamping, dan in Europa,

(1) Hierbij kan zich nog gevoegd hebben, het verstoppen of ophoogen der ri-
vierbeddíugen , ten gevolge van aardvallen in de van bosch ontbloote bergstreken.

ens

en zelfs de algemeene schraalte in ligchaamsbouw en stijfheid
der haren in het dierenrijk laat zich daarmit verklaren. Ook
de mensch is daarvan niet uitgezonderd. Zoo men al, in de
straten van New-York, Boston en Philadelphia, onder honderd
personen, naauwelijks één aantreft, die men zwaarlijvig kan
noemen, dan is deze nog meestal een vreemdeling. De al-
gemeene stijfheid der haren, bij de Amerikanen op te mer-
ken, en door de Engelschen tot karikatuur aangewend, is ze-
ker wel een dadelijk en ontwijfelbaar witwerksel van het drooge
klimaat. :

In weerwil daarvan is het aantal regendagen in Noord-Ame-
rika met dat in Europa, op overeenkomstige breedte, genoegzaam
gelijk te stellen, Engeland en Noorwegen uitgezonderd. De
meerdere droogte in de lucht kan dus alleen een gevolg zijn
van het meer volkomen nederslaan der vochtigheid, im den
vorm van regen, telkens als een drooge, koude luchtstroom in-
valt; zoodat, tusschen twee regenbuijen, het daauwpunt door-
gaans lager ligt, dan in Europa. Dit schijnt werkelijk het
geval te wezen, en de oorzaak is te zoeken in de heerschende
westen winden, die, de oostelijke deelen van Amerika bereikende,
hunne natuurlijke vochtigheid reeds grootendeels ten westen der
Roeky Mountains hebben afgegeven. Zij zijn dus met de droo»
ge oosten winden in Europa te vergelijken; en toch hebben zij
over watermassen moeten strijken, als die, welke de meren
Superior, Michigan, Huron, Brie en Ontario uitmaken, en die
de Hudson en St. Laurens voeden. Maar de Oostelijke staten

zijn ook verreweg het meest bevolkt, verreweg het meest is
daar de boschuitroeijing gevorderd.

Het ontstaan van wellen en moerassen, na het sloopen der
bosschen, is op eilanden en kuststreken minder schadelijk voor
klimaat en vruchtbaarheid, dan in groote binnenlanden. De
schrale zandgronden in de eerste hoogte-zone (acht geografische
mijlen zuid van het strand) van Surmame dragen, dank zij de
natuurlijke wellen, talrijke kreupelbosschen, en worden vruchtbaar
door den gevormden humus. Die van de Sahara bevatten slechts

zeer enkele groene plekjes, „en aan de westzijde worden die,

— 104 —

door de heerschende windrigting, allengs door zandregens ver-
drongen. — De moerassen van Jerland en tusschen de Schot-
sche Grampians, eenmaal gedroogd zijnde, zullen nog langen
tijd vruchtbare gronden opleveren; — die aan de grenzen der
Russische wouden, vervangers van het uitgeroeid geboomte,
slechts zoo lang, als het nog aanwezige de overhand heeft en
niet te ver verwijderd raakt.

Die moerasvorming, als gevolg van boschverdelging, kan
door verstandigen landbouw weggenomen, en ten nutte van
grond en klimaat gekeerd worden, eensdeels door het beplan-
ten met zekere boomen, die den grond het overtollige water
‘onttrekken, en zelve daarbij allengs goed voortgroeijen (W. Vor
BaumerGaN Betrachtungeu über die Abnahme der Walder, p. 60
sq), andersdeels door kunstmatige drooglegging en opvoering van
het verzamelde water naar de oppervlakte, in geregelde kana-
len. Met laatste vordert geestkracht en geldmiddelen, die ge-
lukkig doorgaans het meest daar worden aangetroffen, waar de
grond het meest wraak zou nemen op onverschilligheid en
traagheid. Met schijnt mij echter toe, dat dit niet veel kan
bijdragen tot herstel van de vroegere vochtigheid des klimaats.
Naarmate toch, bij gelijke hoeveelheden warmte, de lucht-
lagen vochtiger zijn, is de bovengrens der dampen digter bij
de aarde, en die vochtige luchtlaag van meer beperkte breed-
te en betrekkelijk lage temperatuur, daalt dus ras tot het
daauwpunt. Len bebouwde, boscharme landstreek echter, zoo
veel sterker dan een woud verwarmd wordende, straalt ook
over dezelfde rummte veel meer uit, terwijl zij, uit den aard
der zaak, minder waterdamp uitlaat. Van daar, opvoering tot
grootere hoogte en meerdere verdeeling der, oorspronkelijk reeds
mindere, dampen, waarvan eene mindere herhaling van regens
het gevolg moet wezen.

Ommen

De tijdruimte, waarin de gevolgen der boschvermindering
zich openbaren, is hoogst verschillend. In cen deel van Grie-
kenland, in Frankrijk, Duitschland, Zwitserland, Groot Brittanje ,

ema

Tan

— 105 —

waar door de nabijheid der zee en de veranderlijkheid der win-
den, of ook door opgehoopt water in vasten staat, de toevoer
van vochtige luchtstroomen over meerdere tijdpunten van het
jaar verdeeld is, waar meer toenadering is tot een Oceanisch
klimaat, daar doet de boschkapping op groote schaal, ofschoon
ook zonder wetenschappelijk overleg, hare gevolgen zeker
langzaam gevoelen. Doch zij blijven geenszins uit, en de
moeijelijkheid, om het kwaad te herstellen, die men, vooral
in Frankrijk, meer en meer inziet, is even verklaarbaar, als
de traagheid der natuur zelve, in dit opzigt.

Dat die gevolgen in Amerika, door Boussineaurr medege-
deeld, zooveel spoediger verschenen, is naar mijn gevoelen,
toe te schrijven, deels aan de lange tusschenruimten, die in
deze keerkringslanden den regen- en droogen tijd vaneen
scheiden, deels aan de groote hoogten dier plaatsen, onbereik-
baar voor de zeewinden, ook op geringen afstand van de kus-
ten.

De hier, bij grootere daghitte, zooveel nadeeligere afwezigheid
ven plaatselijke vochtaanbrengers, heeft natuurlijk de gevol-
gen der boschkapping grootelijks verhaast.

Zal of kan de natuur miet weder herstellen, wat de mensch
door onverstandigen ijver of uit kortzigtige winzucht, bedorven
heeft? Zeker, de natuur vermag veel; zij is altijd jong en
krachtig; maar zij hangt af van wetten, die hare werking be-
palen.

Wanneer men een uitwerksel wegneemt, dat zelf het mid-
del, de voorwaarde is geworden tot zijn blijvend bestaan, dan
kan dit bestaan alleen daar worden teruggeroepen, waar en in
zoo verre als de noodige middelen, in voldoende mate, van
elders kunnen komen.

Groote vochtigheid in de lucht is een uitwerksel van uit-
gebreide bosschen; maar zij is ook eene voorwaarde tot hunne
onveranderde voortduring. Die vochtigheid is het, welke, door
eenen hoogen warmtegraad ondersteund, de krachtige, weel-
derige en met de grootste verscheidenheid prijkende vegetatie
der keerkringslanden doet geboren worden.

— 106 —

Vermindert die vochtigheid der lucht, door uitroeijing van
het hooge geboomte, dan is alleen op tropische eilanden en kus-
ten, door de gelukkige vereeniging van bijna loodregte zon-
nestralen en groote watermassen, een min of meer spoedig her-
stel van het verlorene te verwachten; en dit nog slechts in
zoo verre, als de gevelde bosschen niet bovens de gemiddel-
den dampgrens der lucht liggen. Daar toch heeft geene her-
nieuwing van vochtige luchtstroomen plaats, die volgen den
heer JunernuunN op Java zeer zelden boven 7000 v., meer ge-
woonlijk tot op 4000 v. r. boven den spiegel der zee trekken.

Dit bepaalt dus de grens, en deze grens moet lager liggen,
naarmate de geografische breedte toeneemt, en de regens in
het koudere gedeelte des jaars vallen.

Een paar voorbeelden zal het gezegde volkomen bevesti-
gen. Ik kan ze alleen aan tropenlanden ontleenen, daar mij
geen voorbeeld van natuurlijke herstelling van uitgeroeide bos-
schen buiten de keerkringen bekend is.

Aangaande het meer Valencia, in Venezuela, is boven reeds
gemeld, dat in minder dan 25 jaren tijds, door het staken
van den landbouw wegens politieke gebeurtenissen, het woud
reeds een groot gedeelte van het gebied had hernomen, dat
het in ruim eene eeuw tijds verloren had. Het moet echter
aangeteekend worden, dat hier geene aflgeheele uitroeijing was
geschied; daar zeer veel afhangt van de verhouding tusschen
het reeds gekapte en het nog overgeblevene.

Aangaande* Suriname, komt een berigt voor in „das Aus-
land, 1854,” van de Duitsche Kommissie, die aldaar in het
belang der kolonisatie werkzaam was. Jm N°. 25, p. 994
wordt onder anderen gezegd, dat men de, na 10 of 12
jaren uitgeputte gronden, verlaat, en een ander deel van het
bosch uitkapt, ter bebouwing, terwijl de vorige grond, nu
braak liggende, door de verbazende groeikracht, snel weder met
kreupelhout begroeid wordt. |

Hier schijnen dus geene lange perioden noodig te zijn, ofschoon
zulk een sekundair bosch bij de oorspronkelijke wouden nog wel
veel zal achterstaan in voorkomen en invloed op het klimaat.

— 107 —-

In het meer vermelde werk van den heer JuranuunN komt
eene levendige beschrijving voor van den, eenmaal bloeijenden,
toestand van het voormalige rijk van Balambangan, ongeveer
ter plaatse van Banjoewangi. Ten tijde van Hourman's bezoek
(22-24 Januarij 1597), waren die streken zeer bevolkt en de
bewoners welvarend, waarmede een witgestrekte landbouw moet
zijn vereenigd geweest. Honderd jaren later heerschte daar
nog voorspoed, maar de reeds in 1590 aangevangen strijd tegen
de overheersching der mohammedaansche vorsten van Mataram,
die in 1765 nog voortduurde, schijnt eindelijk die welvaart
vernietigd te hebben. Bebouwde landen en bewoners vermin-
derden en verdwenen eindelijk geheel, en in gelijke mate trad
het woud in zijne vroegere grenzen terug. De nog aanwezige
bouwvallen van’ paleizen en tempels, met kreupelhout bewassen,
zijn onder even zulke hoogstammige boomen verscholen, als
een oorspronkelijk woud die kan aanbieden. Thans zegt de
schrijver, maken deze bosschen andermaal plaats voor de kultuur

Op het, nu moerassige, hoogvlak van Diëng, moet een der-
gelijke vernieuwde groei van hooge bosschen hebben plaats ge-
had, die in 1828 grootendeels op nieuw geveld zijn.

Hier wordt geen bepaalde tijd opgegeven, die tot dien twee-
den woudgroei benoodigd was, ofschoon die miet meer dan
150 jaren kan geweest zijn. Wij zien er althans de mogelijk-
heid uit, dat ineen tropenland uitgeroeide bosschen weder van
nature door andere kunnen vervangen worden, van gelijke
hoogte en digtheid.

Doch dit vermogen bepaalt zich tot eene zekere hoogte boven
de zee. Wordt die grens overschreden, dan nemen het vocht-
gehalte der lucht en de gemiddelde warmte te zeer af, om eenen
nieuwen boomgroei toe te laten. Niet ongelijk aan hetgeen op
hoogere Breedten gebeurt, maar sterker witgedrukt, door het lang
onafgebroken heerschen der drooge z.o. winden, verschijnt dan
een meer geharde plaatsvervanger, het schier onuitroeibare, de
grootste droogte tartende, en zelfs den groei van hoog geboomte
belettende, alang-alang. Dit was, volgen denzelfden schrijver, het
geval op de noordelijke helling van den Merbaboe, waar, tusschen

— 108 —

de jaren 1785 en 1836, het woud, van den top af, tot min-
stens 2000 voet benedenwaarts, meerendeels door dat hardnek-
kige gewas is vervangen.

Het grootere gemis van boomgroei op de bergen Soembing
en Sendoro, mede door alang-alang verplaatst, is als een an-
der voorbeeld aan te voeren, dat boven 6 à 7000 voet hoogte
het eens gevelde woud zich op Java met weder herstelt. Het
eigenaardige, rondom tegen winden beschermde Diëng-plateau
(6300 v.), kon alleen daarop eene uitzondering maken.

IV. Uit een praktisch oogpunt wordt het nu, met betrek-
kig tot het reeds zoo ruim bebouwde Java, eene belangrijke
vraag:

Is het witroeijen van bosschen onvoorwaardelijk af te keuren,
en, zoo neen, welke grenzen en regels zijn daarbij in het oog
te houden?

Het spreekt van zelf, dat het eerste ontkennend moet beant-
woord worden. Bewoond en bebouwd te worden, is de bestemming
der aarde, en voor landbouw, nijverheid en gezondheid is het
uitkappen der boschen even noodzakelijk.

Het schijnt inderdaad, alsof eene te groote gelijkvormig-
heid in de oppervlakte eens lands aan zijne bestermming even-
zeer hinderlijk is, als het gebrek aan insnijdingen in de kus-
ten. Die gelijkvormigheid moge bestaan in algemeene bosch-
bedekking, algemeene kaalheid, of algemeene vlakheid des bo-
dems, altijd is zij der bewoning nadeelig.

Wij lezen, dat de eilanden van Achter- Indië, met name de
Andamanen en de Nikobaren, met ondoordringbare wouden be-
dekt, vruchtbaar, doch, althans voor Europeanen, zeer ongezond
van klimaat zijn. Van het binnenste van Ceylon, de digte, nog
bijna onaangetaste bosschen, die de bergen van de kust afschei-
den, geldt hetzelfde: en ook de uiterst vruchtbare, maar zeer
vochtige, nog groote en digte wouden bevattende Philippijnen,
zijn voor de gezondheid van Europeanen niet gunstig.

Naar het schijnt, moet men aan het vellen van een goed
gedeelte der bosschen van het eiland Pinang, de gematigd
heid en gezondheid van zijn klimaat toeschrijven. Im het

— 109 —

binnenste van Noord-Amerika, dat wegens de vele insnijdingen
en groote binnenzeeën en rivieren, alsmede door zijne, in
het Westen nog zoo uitgestrekte wouden, een eemigzins Ocea-
nisch-klimaat heeft, is dit na de gedeeltelijke uitkappingen
zachter geworden. Namelijk: bij de verbazende hoeveelheid
sneeuw, die zelfs op 40° br. soms maanden achtereen ligt,
en dewijl verre de meeste regens, althans aan de oostkust, bij
noordoostsn (1) winden vallen, werd door de alles bedekkende
wouden een al te groot verlies van vrije warmte veroorzaakt.

Omgekeerd is het bijna vlakke, uiterst drooge Iran (het hoog-
land van Perzië), zeer gezomdl, blijkens den ligchamelijken toe-
stand van zijne bewoners; maar een groot gedeelte dier streek
is eene woestijn, welker hodem in dert zomer met eene zout-
korst is overtogen.

Ofschoon geheel het westelijk gedeelte van Nieuw-Hol-
land, uit eflene laaglanden mmet lage heuvels bestaande, even-
eens gezond, en door zijne uitgestrekte grasvlakten voor eene
afdeeling van den landbouw geschikt schijnt te zijn, is toch
de grond in den winter te moerassig, in den zomer te dor,
om Hmmer eene digte bevolking te kummen voeden.

Oneffenheid van oppervlakte, evenzeer als afwisseling van ve-
getatie, draagt wezenlijk bij tot het vormen van een gematigd
klimaat, in vergelijking 1met de geografische breedte eens
lands. Im het eerste opzigt kan Java met elk land ter wereld,
van gelijke witgestrektheid, wedijveren; de vraag rest nog,
wat blijft omtrent het laatste punt te werschen? Heeft de wt-
roeijing der bosschen reeds de grens der nuttigheid bereikt? Heeft
zij die hier en daar overschreden? Welke voorzorgen zijn, bij
verderen voortgang, noodig ?

Tot beantwoordimg dier vragen hebben wij te letten.

1. Op de moessons, die beurtelings op Java heerschen.

2. Op de strekking van het eiland, met de rigting dier

moessons meer of minder zamenvallende.

(1) Volgens waarnemingen te Cambridge, bij Boston.

— 110 —

3. Op de betrekkelijke verheffing van landmassen, en het
verschil van grond, in zijne oostelijk en westelijk ‘gedeelte.

4. Op den algemeenen vorm en de plaatselijke gesteldheid
van het naburige Nieuw-Holland, alsmede op die van de tus-
schen liggende kleine eilanden.

1. Het is bekend, dat de z. o. passaat, die in de boven-
luchtstreken het gansche jaar door waait, niets anders is dan

de Poolwind, welke de van den ekwator steeds hoog opstijgen-

de en hier zuidwaarts afvloeijende luchtkolom van ter zijde in-

dringt. Voorts, dat die polaire luchtstrooming, met de nade-

o%
rimg tot den ekwator, in betrekkelijke snelheid tot die van de
omwenteling der aarde verliezende, bij den waarnemer een ge-
voel van tegenstand verwekt, die uit het Oosten schijnt te
komen. Van deze twee faktoren wordt de z. o. passaatwind
geboren, die zich, zoo wegens zijnen oorsprong, als wegens
de hoogte der luchtstreken, die hij in beweging brengt, door
lage temperatuur en droogte kenmerkt.

Tusschen de maanden April en Oktober waait, vereenigd
met dezen en in dezelfde rigting, de z. o. moesson, welker
bestaan, als een uitgestrekte zeewind, ik, in weerwil van het
gevoelen van den heer JurenuuN, moet blijven aannemen,
eenvoudig om het bestaan eener n.w. moesson, waarvan de
vorige de terugwerking is.

Deze z. 0. moesson is, uit haren aard, in de lagere lucht-
streken te huis, even als de n. w. moesson, die volgens den heer
JunenvuN, de z.o. passaat niet hooger, dan 5000 voet boven
de oppervlakte der zee terugdrijft. — Tusschen de maanden
April en Oktober, waait dus over Java een wind, die, in het
benedengedeelte uit twee zamenwerkende oorzaken geboren,
aldaar — behalve de bovengenoemde hoedamgheden, — nog den
toestand overplant, waarin hij zelf is gebragt geworden, door
de plaatsen, waarover hij moet heentrekken.

In de mn. w. moesson stroomt over Java eene luchtmassa,
welker hoogte gewoonlijk tusschen 8000 en 6000 voeten

iden nd

— UI —

schijnt af te wisselen, en welke van af het tropische Afrika
over eene uitgestrekte watervlakte tot ons komende, de ontvan-
gene warmte em vochtigheid mededeelt. Boven dezen wind
waait bestendig de z.o. passaat, en al wat dus op Java boven
de grens de n. w. winden uitsteekt, blijft het gansche jaar
door aan droogte en afkoeling blootgesteld, waardoor het in
eenen toestand verkeert, eenigzins gelijkende naar dien van
een land, waarover de steppen-wind heen strijkt.

2. Dat de rigting dier winden ongeveer overeenkomt met de
strekking van Java, maar dat het tevens in de lengte-as eene
menigte van hooge bergen met vele, in verschillende rigtingen
loopende, bergjukken en heuvelreijen bezit, is van veel be-
lang voor zijn klimaat. Zonder die bergformatiën, zou dit
eiland, wegens zijne geringe breedte, beurtelings uitgedroogd
of door regens overstelpt worden.

De hijpsometrische vorm der oppervlakte belet, meer of min-
der, het doordringen der twee tegenovergestelde luchtstroomen
in de binnenstreken. Hier moeten, door het verschil in hoog-
te en begroeijing bijv. in bebouwde dalen of vlakten tusschen
boschrijke bergen, velerlei, door de rigting der oneffenheden
bepaalde, luchtstroomen ontstaan. Hóewel plaatselijk, kunnen
deze toch de heerschende winden min of meer wijzigen, ja,
over beperkte ruimten geheel verdringen. De heer JunenuuN
merkt aan, dat op het hoogvlak van Bandong bijna aanhou-
dend windstilte heerscht; dat op het plateau van Pengalengan
des nachts nooit de noordwesten-, in December en Januarij bij-
na elken dag een zuiden-wind waait, soms door den tegenover-
gestelden afgewisseld; en eindelijk, dat tusschen de vulkanen
van Oost-Java, vooral in de drooge moesson, den ganschen
dag tot laat im den avond een sterke zwidzeewind heerscht.

Het voorlaatste verschijnsel schrijft hij toe aan het, ten noorden
aangrenzende plateau van Bandong, werwaarts de koudere
lucht van Pengalengan afdaalt; het laatste aan het verschil in
temperatuur tusschen den Zuidelijken Ocecan en de Java-zee.

Door zoodanige, vrij talrijke plaatselijke winden, wordt een
groot gedeelte van Java aan den geregelden invloed der moes-

— 112 —

sons onttrokken, die dus alleen aan de kusten en strandvlakten
onbelemmerd heerschen.

Daar nu de z. o. wind de westelijke streken van Java eerst
bereikt, nadat hij de oostelijke bezocht heeft, en omgekeerd,
de n. westelijke het eerste over de westelijke gedeelten strijkt,
zoo verandert de beteekenis dier twee moessons voor de beide
helften van Java eenigzins van karakter.

De drooge z.o. wind kan, na over de gansche lengte van
dit nog woudrijke eiland te zijn heengetogen, niet meer zoo
droog zijn als te voren. Hij brengt dus in” de atmosfeer der
westelijke helft een geringer vochtverlies te weeg; de drooge
moesson is er minder scherp afgescheiden en duurt korter, dan
in de oostelijke helft.

De vochtige en warme, zooveel lager waaijende, n. w. wind
zal, vóórdat hij in volle sterkte heerscht, reeds aan de wes-
telijke helft een goed gedeelte zijner dampen als water hebben
afgegeven, eer dat hij de oostelijke streken bereikt, Wat hij
daar nog aanvoert, zal ten deele ontleend zijn aan de bos-
schen, over welke hij strijkt.

Op een later tijdstip dus, dan in de westelijke helft, en ook
meer plotseling, zal men aan den oostkant des eilands de volle
kracht der regens gevoelen.

Hieruit volgt van zelf, dat het gemiddelde vochtgehalte
der lucht in de westelijke helft van Java grooter moet zijn, dan in
in de oostelijke. Bene dergelijke tegenstelling zoude niet be-
staan, indien de rigting van het eiland miet zoo zeer met _
die der heerschende winden zamenviel.

8. Deze tegenstelling wordt nog versterkt door het verschil
in landontwikkeling en grondsoort.

Het westelijke gedeelte van Java is grootendeels als een hoog-
vlak te beschouwen, waarboven de hoogste bergen zich met
zachte hellingen verheffen.

Het oostelijke daarentegen bevat meer zuivere kegelbergen,
te midden van een bijna algemeen diepland. Bene horizontale
doorsnede, op 1500 tot 2000 v. boven de zee, over de geheele
lengte des eilands, zou aan de westelijke zijde, vergeleken met

E

„

— 118 —

de andere, eene grootere uitgestrektheid lands vertoonen.

Eene meerdere warmtestraling in den bovenliggenden dampkring
is daarvan het gevolg; en de grootere hoeveelheid vocht, welke
door de wouden dier grootere landmassa in den dampkring wordt
overgeplaatst, geeft dus geene aanleiding tot verlaging der damp-
grenzen.

Wij mogen dan aannemen, dat het vochtgehalte der lucht, in-
dien het zigtbaar voor ons ware, boven het westelijke gedeelte van
Java eene hoogere grens zou vertoonen, dan boven het oostelijke,
en dat zij de laatste zelfs ook in absolute vochtigheid zou over-
treffen.

Ten aanzien der gronden, is het vrij wel bekend, dat die in
het oosten van Java, over het geheel veel’ meer open en zan-
dig zijn, door de groote hoeveelheid zoogenaamde asch, die
door de meer werkzame vulkanen aldaar is uitgeworpen, en
langzamerhand met den eigenlijken leemgrond is vermengd ge-
raakt. In Pasoeroean, en ook hier en daar in Bezoeki en
Soerabaja, vindt men‘er zelfs vrij wat steengruis onder.

Deze gronden laten het water gereedelijk door, worden spoe=
dig droog en door de zonnewarmte zeer verhit, hetgeen zich
in de daarop rustende lucht sterk doet gevoelen. Zij is dan
ook boven zandgrond altijd minder vochthoudend, dan boven
eenen stijveren, kleiachtigen bodem.

Met uitzondering van eenige streken in het zuiden der Pre-
anger regentschappen, en verspreide plekken in Cheribon, is
het algemeene karakter der gronden van westelijk Java, leem-
achtig in het gebergte, kleiachtig in de alluviale vlakten.
Daar zulke gronden het water veel langer terughouden, dan
de vorige, stralen zij ook des daags veel minder vrije warmte
terug, en onderhouden langeren tijd de dampvorming.

De noodzakelijke witwerkselen van deze twee verschillende
bodemkarakters op de lucht, het klimaat, vallen met de sub
2 genoemde te zamen, en versterken dus nog meer de tegen-
stelling tusschen oostelijk en westelijk Java.

4. Kindelijk hebben wij nog te letten op de gesteldheid van
het werelddeel, dat ten z.o. van Java ligt; zoo om de nabij-

VII 8

— 114 —

heid, als omdat de rigting van Nieuw-Holland noordwest-
waarts, over eene reeks van kleïne eilanden loopt, waardoor
de tusschenliggende watervlakte betrekkelijk gering wordt. Ä

Van hoeveel invloed zelfs eene, door de zee gescheidene, na-
bijheid van een groot vastland op het klimaat, ook van een
eiland kan wezen, is reeds vroeger aangetoond, bij de opgaven
der verschillen tusschen de o. en w. kusten van Engeland,
Skandinavië en Noord-Amerika.

Nieuw-Holland iseen in het oosten en noorden vrij bergachtig
land, welkslagere hoogten aan de oostzijde zeer boschrijk zijn,
terwijl de westelijk gekeerde hoogere reijen slechts weinig bosch
bezitten. Deze noemt men de Blaauwe bergen, waarvan slechts
enkele hooger dan 4000 voet zijn. Ten noorden van deze verheffen
zich de Liverpoolsche en Hartwicker bergketenen; ten zuiden
de zoogenaamde Australische Alpen, die zelfs in den zomer be-
sneeuwde toppen hebben.

Van alle deze bergreeksen is de grond westwaarts afdalend,
eerst tot hoogvlakken met lage bergketenen, en verder tot zeer
uitgestrekte laaglanden, waar men ter naauwernood nog heuvels
vindt, en die uiterst schraal van beken en bronnen voorzien
zijn. Het weinige geboomte alhier bestaat uit kasuarinen, even
als in een groot gedeelte van oostelijk Java.

Daar het gebergte in het o. en z.o. meestal tof de zand-
steenformatie behoort, kan de losse bodem dezer onmetelijke
vlakten slechts weinig water terughouden.

Terwijl beken en bronnen soms geweldige overstroomin-
gen veroorzaken, verdwijnen zij soms bijna alle, door jaren
lang aanhoudende droogte. De rivieren vormen zelden een eigen-
lijk bed; men zou ze veeleer traag vloeijende, zamenhangende
meren kunnen noemen, die zich deels in moerassen verliezen,
en in den zomer dikwijls geheel uitdroogen. Zelfs de bergachti-
ge zuidoostkant van dit werelddeel is maauwelijks vruchtbaar
te noemen, en het algemeene karakter des lands is eenvormig-
heid en dorheid, die in het westelijke, naar Java gerigte ge-
deelte, het meeste: uitkomt. Van eigenlijke bosschen kan daar

geene sprake zijn; onafzienbare weiden, op een vierde van de

— 115 —

bekende oppervlakte geschat, maken de zacht golvende opper-
vlakte uit.

Bene luchtkolom, waarvan de basis minstens 100,000 0 mijlen
oppervlakte beslaat (de vlakte-inhoud van Nieuw-Holland wordt op
140.000 D mijlen geschat), van het weinige vocht, dat zij bij ha-
re lage gemiddelde temperatuur bevatten kan, grootendeels beroofd
door hare westelijk gerigte beweging over zulke zandige, dor-
re gronden, moet aan de streken, waarover zij vervolgens heen-
trekt, veel vocht oxtwemen, en wel te’ meer, naarmate zij in
warmere oorden komt, gelijk met de z.o. moessons het geval is.

Het dwars voor Nieuw-Holland liggende eiland Timor heeft
welligt daaraan grootelijks zijne dorheid te wijten; en de op-
volgende reeks van Flores, Sumbawa, Lombok en Bali, waar-
van wij, door meerendeels zeer onvolkomene berigten slechts
weten, dat zij vruchtbaar, zijn, hebben toch te weinig uit-
gebreidheid, om eene aanmerkelijke verhooging van vochtge-
halte in dezen Australischen wind te bewerken.

Bij al de oorzaken van uitdrooging, althans in de oost-
moesson, die ik vroeger heb opgenoemd, waardoor de oos-
telijke helft van Java zooveel meer wordt aangedaan, dan de
westelijke, voegt zich dus nog eene zeer magtige: de nabijheid
van een meestal dor en éénvormig laagland, met- geslotene
kusten, dat ruim een vierde van de oppervlakte van Afrika
beslaat, en bijna geheel in de zuider-gematigde luchtstreek
ligt.

Het is dus volstrekt niet bevreemdend, dat die oostelijke helft
zoo zeer nadert tot het karakter van een tropisch vastelands kli
maat, zich kenmerkende door scherpe afscheiding van een droog
en vochtig jaargetijde, door zamendringing der regens in een
betrekkelijk kort tijdperk, door groote, verzengende hitte ge-
durende den tropischen winter, op vele plaatsen door groote,
nachtelijke koude afgewisseld.

Wat deze, nog ten deele boschrijke, streken tusschen de
maanden April en- Oktober of November aan vocht verliezen,

— 116 —

bij het overstrijken van den z.o. wind (1) komt aan de wes-
telijke helft ten goede, en verhoogt dus voor deze, buitendien
meer boschrijke streken, alweder de gemiddelde vochtigheid
van het klimaat, vergeleken met die van het oostelijke ge-
deelte.

Uit deze gegevens laat zich vrij gemakkelijk afleiden, of,
in Aoeverre en waar bij voorkeur, de ontwouding van Java
kan voortgaan, zonder de vochtigheid van het klimaat te zeer
te verminderen.

Aangezien dit eiland, in het algemeen genomen, door zijne
geografische ligging en bergachtige gesteldheid, tot die stre-
ken behoort, waar ruime gelegenheid is tot het ontstaan van
vochtigheidin, en nederslagen uit den dampking, en de klima-
tologische invloed der bosschen in dezelfden zin werkt, als de
nabijheid van groote, stroomende watervlakten, zal eene ver-
dere uitkapping daarvan geene nadeelige vermindering in de
vochtigheid van het klimaat te weeg brengen. Doch vermits
verder blijkt uit het boven gezegde:

1. Dat het westen van Java de volle werking van de west.
moesson ondervindt, die, volgens den heer JuNerHumN, van
3000 tot 5000 v. hoog waait, en soms (in enkele gevallen
slechts) boven 9000 v. stijgt.

2. Dat de verdroogende invloed der oostmoesson alhier ver-
zwakt wordt.

3. Dat er eene aanmerkelijke landverheffing tot hoogvlakken
bestaat, waaruit de bergen doorgaans met zachte hellingen op-
rijzen.

A). Im September van het jaar 1850 met een onderzoek belast zijnde in de
fabriek van den kapitein chinees Orr-HokK-INa (in Pasoeroean), berigtte mij deze,
dat cen zeker gedeelte van zijn te velde staand riet aan de toppen geheel was uit-
gedroogd. Het is wel miet te betwijfelen, dat de drooge, van het Malangsche

platean afkomende, wind hieraan schuld was.

— 117 —

4. Dat de gronden in het algemeen vochthoudend en koel zijn:

Met één woord, daar het westen van Java alsnog kan gezegd
worden, een tropisch, oceanisch klimaat te bezitten, volgt,
dat hier nog eenige ruimte is voor gedeeltelijke boschkapping;
Men zou daarbij tot eene hoogte van 4500 v. kunnen op-
klimmen, zonder het klimaat of de vruchtbaarheid te benadeelen.

De binnenstreken vereischen echter meerdere sparing, daar
er de vochtigheid zoo zeer van plaatselijken oorsprong is.

En ten aanzien van oostelijk Java (beoosten Cheribon).

1. Dewijl door de tusschen liggende bergmassen de invloed
der westmoesson is belemmerd;

2. De oostmoesson er hare volle, uitdroogende werking wit-
oefent; .

8. Deze nog versterkt wordt door de nabij liggende, zandige en
dorre vlakten van Nieuw-Holland;

4. De landmassaer, op zekere hoogte, gering is, wegens het
menigvuldige diepland en de sterke helling der bergen; en

5 De gronden er meerendeels zandig, uitdroogend en heet
zijn (1), derhalve:

Dewijl in dit gedeelte eene natuurlijke toenadering tot een
tropisch, vastelands klimaat bestaan moet, zoo volgt: -

Dat de boschkapping hier slechts spaarzaam behoort te wor-
den voortgezet, en men daarbij, om klimaat en landbouw niet
te benadeelen, de hoogte van 8500 à 4000 v. niet moet over-

»
hd

(1) Von Baumer acht het aannemelijk, op grond van hetgeen voorkomt bij
Pour. Mera I.6en bij Prrvtus Hist. nat. V. 1. XIII. 14, 15, die den Niger
sijlvarum opificeem Aethiopas secantem moemt, dat de woestijnen van Afrika,
van nature begroeid geweest zijn, daar toch ook Amerika in dezelfde luchtstreek,
tijdens het ontdekt werd, de weelderigste bosschen bezat, zoo als het thans mee-
rendeels dorre, en zelfs met zoutkorsten bedekte, hoogvlak van Mexiko.

Bosschen op zandigen bodem, eens uitgeroeid zijnde, herstellen zich het minst
van allen; want het zand, van zijn bindmiddel beroofd, kan dan geenen vasten

grond meer aanbieden.

HBP SE

schrijden, daar dit hier waarschijnlijk de gemiddelde grens der
waterdampen is.

Het voorbeeld van Martinique en Antigun, reeds ten halve
gevolgd door Cuba, St. Domingo en Guadeloupe, kan ons lee-
ren, dat zelfs tropische eilanden aan uitdrooging en dorheid
onderworpen zijn, als de plaatselijke oorzaken van vochtigheid
zijn weggenomen.

TOG T

NAAR DEN

VULKAAN BATOR,
OP HET EILAND BALI,

DOOR

In de maand Maart dezes jaars was ik in de gelegenheid
het eiland Bali te doorreizen.

Alvorens mijnen togt te ondernemen, had ik mijne aanteeke-
ningen bij mijn zes maands verblijf in het fort te Boleling (1847)
en bij de beide expeditiën in 1848 en 1849 bijeenverzameld, de
beschrijving van Bali door den heer Laurs, de berigten om-
trent het land, wat zijne natuurlijke gesteldheid, zeden en ge-
woonten betrof, door den heer Zortineer in het Tijdschrift
van Nederlandsch Indië, en den heer Meuvir.r vAn CARNBEE in de
Moniteur des Indes geleverd, nog eens herlezen, terwijl ik het
eerste werk mede nam om zoo mogelijk de algemeene kaart
van het geheele land, die daarin gevonden wordt, op de
plaats zelve na te gaan.

Op deze reis bezocht ik den weinig bekenden of liever on-
juist beschrevenen vulkaan Bator, omstreeks in het midden
des eilands gelegen.

…

— 120 —

Vroeg in den morgen van den 28n April begaven wij ons
van uit het gehucht Daoessa, waar wij den vorigen dag van
de noordzijde des eilands waren aangekomen en hetwelk tus-
schen de 4 à 5000 voet boven de oppervlakte der zee ligt,
op marsch, ten eimde het schoone gezigt, dat ons dezen
dag verbeidde, miet te missen. De weg liep over smalle, slechts
met alang-alang begroeide ruggen, immer naar boven. De
diepe ravijnen regts en links begonnen hier en daar tjemara-
boomen (kasuarinen) te bevatten, en het terrein, nu ge-
heel onbewoond, werd hoe langer hoe woester. „Wij bereik-
ten eene insnijding met een hek afgezet, welke in den hoog-
sten dwarsrug zich bevindt. Eenige 100 el hep de weg vlak
en begon toen te dalen. Kasuarinen stonden hier in menigte,
en grond en wanden werden steenachtig. Zoo afdalende
langs een vrij sterk hellend, met zware steenen belegd pad,
immer aan onze linkerzijde eenen steilen 100 tot 200 voet hoogen
bergwand houdende, kwamen wij aan eene kleine vlakte ongeveer
800 voet lager gelegen dan het hoogste punt, dat wij zoo juist
waren overgetrokken. En hoe was ik verrast, links ziende,
den Bator voor mij te hebben, welke dien dag, meer dan ge-
woonlijk, donkerbruine wolken majestueus in het luchtruim
opzond. ä

Prachtig was het gezigt, dat wij hier over bijna het geheele
eiland genoten. In het noorden geheel Boleling en de zee;
oostelijk de Bator, de Telokbio en de Agong in eene zelf-
de lijn; iets noordelijker in het verschiet tusschen beide
laatste bergen, de blaauwe piek van Lombok; zuidoost, zuid
en zuidwestelijk het glooiende land van’ Bangli, het meer
bergachtige gedeelte van Karangassam en Klongkong, Gi-
anjar, Lombok, Noessa Pandita (Poelo Noessa of Bandieten
eiland), de zee aan die zijde, waarvan wij de witte brandin-
gen duidelijk onderscheiden konden, de zuidpunt van Badong
en de beide barats (golven), de Indische oceaan, het land
van Mengoei, Tabanan, de oostelijke bergreijen van het bosch-
rijke Djembrana, en de bergen van dJava's oosthoek in het

verschiet.

Langzaam reden wij tot bet uit 3 huizen bestaande Kotta-
dalem, stegen van onze paarden en zetten ons op een der
steenen neder, ten einde het tafereeel, dat voor ons lag, met
meer gemak te aanschouwen.

Wij bevonden ons digt aan eenen kratermuur van 600 à
» 1000 voet hoogte. Deze muur heeft eenen ovalen vorm, waarvan
de lange as ongeveer 5, de korte daarentegen 31/2 tot 4 paal
zal zijn.

Van het punt, waar wij ons bevonden, strekten zich vele
bergklaauwen in deze diepte tot ongeveer 1/4 der lengte uit, waar
eene vallei (krater) was, onmiddellijk sluitende aan den eruptie-
kegel zelven, die regelmatig zich ongeveer 1000 tot 1500 voet
zal verheffen.

En de klaauwen, èn de vallei zijn aan die zijde met alang-
alang en kasuarinen-bosschen overdekt en strekken tof schuil-
plaats der vele tijgers, die zich hier bevinden, welker sporen men
telkens aantreft en die hier menig mensch weghalen, die. of
in het aan den rand 8 paal verder gelegene Fjintenmani te
huis behooren of van de binnenlanden naar de noord of om-
gekeerd reizen. Wene aanbeveling om na half zes ure des avonds
niet meer buiten te gaan, en het verhaal, dat er in de laatste 8 à 4
maanden acht menschen waren verscheurd, zijn hier zoo vele
bewijzen van.

Nabij Kottadalem is de rug, waarover de weg loopt, vrij
smal; in het oosten sluit deze eerste zich aan het bergland,
dat glooijend doch zeer gebrokkeld naar zee afloopt, en verder
aan den Telokbio (naar een’ heiligen dus offertempel genoemd) aan
den rand des kraters, is op sommige plaatsen slechts 5 à 10
el breed, en keert zoo, na zacht afgeheld naar de zijde van
Bangli en eene vlakkere streek naar de zijde van de Tabanan-
sche bergen gevormd te hebben, naar Kottadalem weder, waar
zich aan de zijde van Boleling, de diepe ravijnhoofden bevinden
der rivieren, welke aan de noordkust van het eiland in zee stroomen.

Dit geheel vormt als t ware eenen ringberg, welke zich
tusschen de groep der bergen van Tabanan en het Agong-
sijsteem bevindt.

VILT. 9)

Afgeleid naar de hoogte van den Agong, omstreeks 10,000,
en van de bergen van Tabanan 7 à 8000 voet, reken ik
dat deze rand eene hoogte van 5 à 6000 voeten zal berei-
ken.

Door. het geheel overzigt, dat wij op dezen togt van het
eiland hadden, is het mij gebleken, dat er èn in de beschrijving
van Bali’s bergsijsteem, èn in de kaarten van dat eiland, groote
onnaauwkeurigheid bestaat.

De geheele bergmassa zoude in drie groepen te verdeelen
zijn. 4

Beginnende bij straat Bali treft men het eerst aan, de ber-
gen, die het landschap Djembrana bedekken en nabij de gren-
zen van Tabanan zich meer aan de hoogere toppen sluiten,
die aan de noordzijde het bergachtige Boleling, aansde zuidzijde
het veel lager gelegene en flaauw glooijende Tabanan en Men-
goei vormen.

Deze toppen liggen in eene rigting van het westen naar
het oosten over de grootste breedte des eilands, in eene berg-
reeks, die als % ware eindigt in den knoop der Tabanansche
bergen, welke nu sluiten aan het tweede sijsteem, gevormd door
het hiervoren omschreven opgeheven bergland, door den Bator
daargesteld. In het oosten ligt dan weder, aan dit laatste
sluitende, de Agong met zijnen wijd uitgestrekten voet.

Tusschen den Bator en den Agong, verheft zich de steile
wand van den kraterrand, den berg Telokbio, ook Abang
genaamd, vormende.

Van Kottadalem gezien, doet deze laatste zich voor, als
van den top geheel in tweeën gescheurd, daar hij aan de
tegenovergestelde zijde met een zadel aan den Agong is ver-
bonden. Onmiddellijk aan deze steilte bevindt zich een meer,
dat 1/4 der geheele vlakte in den krater zal beslaan en waarin
de oostelijke voet van den eruptiekegel zich verliest.

Dit meer is peilloos diep naar het zeggen der inlanders.
(In den- Moniteur des Indes Orientales staat hiervoor 40 à

50 vademen).

Steile wanden met diepe scheuren begrenzen zijne oostzijde,
welke zich verder langs den rand allengskens meer binnenwaarts
uitstrekken, om zich met de bergklaauwen nabij Kottadalem,
Tjintenmani en die aan de noordzijde te vereenigen.

Rondom den uitbarstingskegel en aan zijne beide zijden aan
het meer sluitende, ligt eene prachtige vallei, waarin tjema-
ra bosschen en zware stroomen van zwarte lava, welke gescheurd,
ontzagchelijke steenbrokken vormen.

Im deze vallei ligt beneden het gehucht Pannalokkan, dat zich
juist aan den rand bevindt, te midden van bouwland, het dorp
Bator, waarin eene groote tampatdewa wordt aangetroffen ter
eere van de godheid, die den krater des eruptiekegels bewoont. Dit
oord wordt als zeer heilig beschouwd, en het is hier, waar de vorsten
van Bang en Karangassem hunne godsdienstpligten vervul-
len. Bijgeloof is oorzaak, dat de berg niet beklommen wordt;
doch ik geloof toch, dat èn de menigvuldige aschregens, èn
de zware rookwolken, de beklimming bepaald beletten zouden.

Naar allen uiterlijken schijn is de berg Telokbio vroeger
een werkende vulkaan geweest, wiens westelijke glooijing met
de Pabananbergen een zadel vormde. Hene groote uitbarsting
zal hem van een gereten hebben; de westelijke helft van den
berg is ingestort; de diepte vulde zich met water en is tot
een meer aangegroeid; doch het onderaardsche vuur, zich eenen
weg banende, heeft den Bator in deze inzakking opgewor-
pen.

Met eenige wijziging zal men zich een juist denkbeeld van
dezen krater kunnen vormen, door de afbeelding na te gaan,
welke van den berg Rocca Monfina in Vorer's Geologie und
Petrefactenkunde voorkomt.

De weg, welken wij van af Kottadalem te volgen hadden,
liep geheel vlak, door woeste alang-alang streken, immer op
geringen afstand, dikwerf onmiddellijk langs den kratermuur.
Huiveringwekkend was het gezigt in de diepte, allerschilde-
rachtigst toen wij ons boven. Bator zelf bevonden.

Omstreeks ter hoogte van deze plaats gekomen, begon op

eens, omstreeks 10 ure, de berg zwarte wolken uit den boven-
sten kratermond uit te stooten.

Twee lager gelegene openingen, waarvan de eene meer
westelijk, rookten op de gewone wijze en aan deze bespeurden
wij geene verandering.

De wind kwam eenigzins sterker opzetten en weldra waren
wij met eene zwarte, scherpe asch overdekt, die ons bijna be-
lette de oogen open te houden, tets wat op dit smalle pad uiterst
noodig was.

Zoo bereikten wij het gehucht Panalokkan, waar de weg
eensklaps den kratermuur verlaat om in eene z: 0. rigting,
verder te loopen.

Weldra zoude het heerlijke tooneel voor ons oog bedekt zijn.
Wij wenschten het dus nog zooveel mogelijk te genieten en
een vol uur waren wij als aan de plaats gebonden.

Nu overzagen wij de geheele lange as der inzakking, de
geheele schoone zuidervallet, het heerlijke meer, den steilen
bergwand aan wiens voet op den meeroever schilderachtig eeni-
ge dessa’s lagen, den Goenoeng Agong met zijne beplanting
en voor ons den Bator, met zijne met zwarte lavastroomen
bedekte zijden, die, geweldig gescheurd, diepe ravijnen vormden
en onder den asch en rookwolken brakenden krater zigtbaar
waren.

Het is mij niet gelukt, uit den mond der inlanders,
of met eigene oogen de overtuiging te erlangen, dat het
meer eenige uitwatering heeft; dit durf ik echter niet stellig
verzekeren. Overal zag ik echter denzelfden steilen wand. -

Deze vulkaan, waarvan de rook van de zuidzijde des
eilands overal gezien wordt, is thans de eenig werkende. De
Agong rookt slechts nog wit eenige spleten aan zijne noordzij-
de; doeh een vulkaan in Djembrana of eenige andere op Bali,
zoo als in de meeste beschrijvingen voorkomt, is bij de inlan-

ders onbekend. (1)

(1) De heer MELVILL VAN CARNBEE, die in zijn „ Essai d'une deseription des

pn Nm

Wel bevinden zich imm het geberste, dat Tabanan en Djem-
brana van Bolelmg scheidt eenige meren, welke welligt oude
kraters zijn; doch op onze vragen heeft men immer ten
stelligste verzekerd, dat de Agong en Bator de eenigste vul-
kanen zijn.

Hoe gaarne ik den berg meer van nabij had willen zien, of
eenige mineralen daar verzameld hebben, tijdsgebrek was eene
onoverkomelijke hinderpaal. Dit zij hier nog bijgevoegd, dat wij
op den 8u Mei eene vrij hevige aardbeving (des morgens ten 81/2
ure) waarnamen, welke ongeveer 1 minuut duurde en eene schom-.
melende beweging van het zuiden naar het noorden voortbragt.

Als ook, dat, toen wij den Bator weder passeerden er zich
uit den bovensten kratermond naar de zijde van het meer een
stroompje gevormd had, dat aan den voet des bergs zich spli-
tsend, kronkelend in het meer uitliep. Ook de inlanders ver-
haalden ons, dat het toen slechts 4& dagen bestond en nooit
vroeger was waargenomen.

iles de Bali et de Lombok” in de „Moniteur des Indes”®van de uitbarsting van cenen
vulkaan in het Westen des eilands in het jaar 1804 melding maakt, deelt ons
mede, dat hij dit berigt getrokken heeft, uit het zelden voorkomende werk
van den majoor Tome getiteld: 7 Voijage aux Indes Orientales pendant les années
1802-1806. Paris 1810.” Op bladzijde 14 van het tweede deel van laatstgenoemd
werk leest men namelijk: „Mais ce paijs (Banjoewangi), doit principalement son
isalubrité à un vulcan dans Fouest de Pile de Balij à ure lieue et demi dans
Vintérieur, vis à vis de P établissement. Ce volcan vomit souvent une pluie de
eendres qui couvrent ct l’ établissement et les environs, eequi etait arrivé 1’ année
préeédente, et avait occasionné peu de temps après une grande quantité de mala-
dies mortelles” Tomrr bezocht Banjoewangi in 1805, zoodat de bedoelde uitbarsting
zou plaats gehad hebben in 1804. Volgens deze beschrijving zou het tegenover Banjoe-
wangi, digt bij de westkust van Bali gelegen gebergte Bakoengan eertijds een
werkenden vulkaan gehad hebben. De nabijheid van dit punt tot Banjoewang:
zou het wenschelijk maken, dat van daar uit een onderzoek plaats had, ten einde
de zaak opte helderen. Volgens den heer MerviuL VAN CARNBEE bedraagt de hoog-
te boven de zee van de drie hoogste toppen van het Bakoengan-gebergte 2023,
2029 en 1988 rijnl. voeten.

— 126 —

En eindelijk, dat in de streken om dezen ‚berg dooy ons,
en in het gaan, en in het terugkomen, een loetoeng gezien
werd, welke de heer Zourincer zegt, niet op Bali aanwezig
te zijn.

De ruwe schets, horizontale projektie en doorsnede, zal hoop

ik deze beschrijving verduidelijken.

Batavia, 1854.

Esaki

OVER

RC HIS HYPOGALA,

DOOR

JS. IJ. ALT EEM KE HB.

hi

In de Anmales de sciences naturelles 8e série XIX 1853 pag.
268 etc. komt een schrijven voor van den heer Porrrau,
over de Arachis Aypogaea of aardeihel (katjang tanah bij de
Maleijers geheeten, in Amerika onder de namen van caca/kuata,
mani, mundubi, enz. bekend). Om der belangrijkheid wille
ishetgeen de heer Porrrav er van mededeelt hier in zijn ge-
heel overgenomen, en luidt als volgt:

„Den 248 Messidor van het jaar X (13 Julij 1802) heb ik
in de afdeeling voor de natuur-en wiskunde van het instituut
van Frankrijk (l) mijn verslag voorgelezen van de reis, door
mij als kruidkundige van het gouvernement gedaan naar St. Do-
mingo, waar ìk tien jaren heb doorgebragt.

Na een gedeelte mijner werkzaamheden aan het instituut te
hebben voorgelegd, eindigde ik mijne mededeelingen met eene
beschrijving van de Arachis hypogaea, eene plant, dietoen nog
slechts zeer onvolledig bekend was, hoewel Provurer haar reeds
meer dan honderd jaren vroeger op de Antillen ontdekt had.
Ziehier wat ik aan het instituut van Frankrijk mededeelde:

(1) Mém. de P Institut., Sciences phys., Savants étrang. IL. p. 45ù.

— 128 —

Deze plant, die tegenwoordig door velen gewaardeerd wordt
als nuttig voor de zamenleving, verdient des te meer bekend te
worden in hare bewerktuiging, als de dwaling, voorspruitende
uit gebrek aan deze kennis, degenen ontmoedigt, die zich op
het aankweeken der plant hebben toegelegd, doch geene voldoen-
de witkomst hunner proefnemingen mogten erlangen.

En inderdaad, al de kruidkundigen, van den grondlegger
van het sexuele stelsel af tot op die van onzen tijd, komen
overeen mette zeggen dat de Arachis mannelijke bloemen voort-
brengt, vermengd met vrouwelijke of tweeslachtige. Daar het nu
uitgemaakt is, dat eene mannelijke bloem geene vruchten voort-
brengt, volgt uit de hypothese dier kruidkundigen, dat een
grooter of kleiner aantal der bloemen onvruchtbaar zoude zijn.
Maar gelukkig is deze voorstelling niets minder dan waar,
en ik haast mij de verzekering te geven aan allen, die zich op
de aankweeking dezer plant toeleggen, dat zij van de Arachis
even zooveel vruchten mogen verlangen als de plant bloemen
gedragen heeft.

Door overeenkomst geleid, zochten verder de kruidkundigen
het vruchtbeginsel der Arachis in dat gedeelte van den kelk, het-
welk nabij de andere bloemdeelen gelegen is, en waar het ma-
tuurlijk in alle andere vlinderbloemen wordt aangetroffen ; het
op die plaats intusschen niet gevonden hebbende, omdat het er
ook inderdaad niet aanwezig is, kwamen zij tot het besluit, dat
de bloemen mannelijk waren. Maar ziende, dat de plant, die
zij hadden onderzocht, vruchten voortbragt, waren zij door de
eerste dwaling gedwongen, om het zij vrouwelijke, het zij twee-
slachtige bloemen aan te nemen; en het is nog met die voor-
gegeven afwijkingen, dat wij de Arachis vinden opgegeven in
een bijzonder opstel van PÉNorzr (Ll) en in ENpracHer (2).

(1) TúNorw. Mem. sulle qualita’ gli usi e la coltura dell’ Arachide, Napoli;
1807, cum tab.

(2) Gen. p. 1288 no 6601.

pe 4

DD as

De oorzaak dezer dwaling, die op verschillende wijzen is
voorgedragen, hiet hierim, dat de kelk van de bloem der Ara-
ehis eene bijzonder lange buis heeft, die door de plantkun-
digen altijd.is aangezien voor een’ eenvoudigen bladsteel.

Ik heb gevonden, dat die zoogenoemde bladsteel buisvormig en
het vruchtbeginsel zittende (ovarium sessile) isop zijne basis, cen
stand, dien de krwdkundigen wel verre waren van te -vermoe-
den.

Uit deze waarneming blijkt, dat al de bloemen van de Arachis
tweeslachtig en vruchtbaar zijn; dat haar vruchtbeginsel, wel ver-
re van zich in de nabijheid der stamina te bevinden, zooals bij alle
andere Leguminosae, daar zeer verre van verwijderd is, zijnde
zittende op den tak, die de bloem draagt: eene buitengewone
plaatsing, die de kruidkuudigen nog niet hebben vermoed, niet-
tegenstaande er vijftig jaren verloopen zijn, dat ik zulks aan
het instituut van Frankrijk heb bekend gemaakt, en R. Brown
het ‘bevestigd heeft in zijne schoone verhandeling over de
Congo (1).

Zie hier de beschrijving van de Arachis hypogaea, door mij in
1797 te St. Domingo gemaakt:

Spec. kenmerken. — Tubus calicis filiformis, longissimus, tubu-
losus. Stamina oeto (?); filamenta “monodelpha; antherae ovatae
länceolataeque. Legumen reticulatum, dispermum: (?).

' Natuurlijke kenmerken.

Kelk eenbladerig, draadvormig, zeer lang, buisvormig; zoom
tweelippig, bovenlip breed, drie-spletig (?).

Bloemkroon vlndervormig, gekleurd; het vlagje hartvormig,
open, van boven ingesneden, met eenen korten rond uitgeholden
nagel voorzien; de vleugels eirond, genageld, de kiel omhul-
lende; de kiel tweebladerig, sikkelvormig, aan den top priem-

vormig.

(1) » This remarkable plant, whose siugular structure and eeonomy were first
correctly deseribed by M. Porreau” —(Corgo, p- 53, Compar. view).

VIiL 10

— 130 — ;

Stamina acht (?); hehndraden eenbroederig, aan den top ver-
deeld; helmknoppen afwisselend rond of lancetvormig.

Pistillum vrij; vruchtbeginsel zeer klein, eirond , gelegen aan
de basis van de kelkbuis, bevat twee eitjes (?); stijl draad-
vormig, zeer lang, van boven verdikt, behaard over het ge-
deelte, dat door de stamina omringd is; stempel puntig.

Periearpium; aangezwollen peul, lederachtig netvormig, twee-
kleppig, eenhokkig, bevattende twee (?) zaden.

Zaden, lang-eirond; embryo met dikke vleezige, oliehou-
dende zaadlobben (1).

Aanmerking. Na het afvallen van de bloem begint het ger-
men, dat nog zeer klein en naauwelijks in den bladoksel
zigtbaar was, zich te ontwikkelen, of liever, een stoppel
verheft het bij zijn ontstaan van lieverlede, zonder dat het
eenen bijzonderen vorm aanneemt, want het onderscheidt zich
nog niet van den stoppel, waardoor het gedragen wordt,
en maakt er slechts den stompen top van uit, waarin men ter
naauwernood den aanleg der zaden kan ontdekken.

Terwijl die stoppel zich intusschen verlengt, tracht hij in de
aarde doof te dringen of er zica onder te verbergen en bereikt
eene lengte van 2 tot 3 duimen. Nu begint het ovarium, dat
aan den top gelegen is, zich te ontwikkelen; het neemt eene
eironde gedaante aan, wordt langzamerhand grooter, en, geheel
ontwikkeld, draagt het twee zaden; maar wanneer het niet behoor-

(1) In de zitting der Société d’ encouragement, den 122, Junij 1852, sprak
Dumas het volgende: olijfolie is tegenwoordig tot cenen buitensporig hoogen prijs
gestegen, pict alleen in het zuiden van Frankrijk, maar ook op de kusten van Italië,
waar de olijfboomen geheel verdwenen zijn. De olie van de Arachis (katjangolie)
waarvan de naam bijna nog geheel onbekend is, maakt ongetwijfeld eene der be-
langrijkste produkten uit. Het is acht of tien jaren geleden dat een huis van
Marseille op het gelukkig denkbeeld kwam 4 of 5 med. ponden katjangolie naar
“Frankrijk over te brengen, en sedert die tien jaren is de invoer zoodanig toegeno-
men, dat hij tegenwoordig tot een cijfer is opgeklommen, hetwelk de suiker zelfs
niet bereikt: een cijfer van 70 millioen kilogrammen. Dit groote verbruik laat
zich gemakkelijk begrijpen, wanneer men in aanmerking neemt dat. katjang-olie

bijna al de eigenschappen bezit van olijfolie,

Ee 4

— 151 —

lijk kan doordringen onder de aarde, blijft het slechts onvolkomen,
neemt weinig of niets in omvang toe, en kan geene zaden
voortbrengen. Het zijn dus slechts de onderaardsche vruchten,
die zaden opleveren; en altijd ten getale van twee, hoewel
GarmrNer mededeelt dat Marcarave er zeven in dezelfde vrucht
zegt gezien te hebben.

Zoodanig is het gelegen met de vrucht van de Arachis of
aardeikel, die ik te St. Domingo vóór vijftig jaren heb waargeno-
men, én ik geloof niet, dat de bloemen of vruchten na dien
tijd zullen veranderd zijn.

Toen ik in 1839 te Londen de uitgestrekte tuinen
aan de oevers van de Teems bezocht, zag ik eene Araclus, die
wel negen of tien peulen bevattede en in geene daarvan heb
ik meer dan twee zaden waargenomen; bij gevolg komt mij het
gezegde van Marceravr, door GAERTNER aangehaald, zeer ge-
waagd voor.

Ik heb er ook geene gezien met drie zaden, zooals Garrr-
NER die heeft afgebeeld.

Toen ik die plant te St. Domingo afbeeldde, werd zij door
geen’ bewoner aangekweekt; slechts de negers van enkele plant-
taadjen kweekten haar aan voor eigew gebruik, en nooit heb
ik ze op de markten zien verkoopen.

Toen ik haar afteekende heb ik eenige zaden gegeten, na ze
in warme asch te hebben gebraden; ik heb ze eetbaar gevonden,
maar niet voortreffelijk van smaak. Later, toen ik naar Cayen-
ne gegaan ben, waar ik vier jaren heb doorgebragt, heb ik
nooit hooren zeggen, dat zij in die kolonie werd aangekweekt.
GAERTNER noemt drie schrijvers op, die haar in Indië hebben zien
aankweeken. Wel heeft Bosc in de Nouveau cours d'agricul-
ture de Derervirrm 1S21 t. TL p. 400 etc. een zeer lang
artikel geschreven over de Arachis of aardeikel, eene plant,
zegt hij, die in de vier werelddeelen wordt aangekweekt om
hare vrucht, die aangenaam is van smaak en overvloedig olie
bevat, — zoo ook sinds eenigen tijd in de zuidelijke deelen van
Frankrijk; — hij heeft haar aangekweekt gevonden in de Vereenig-

— 182 —

de staten van Amerika, maar de vrucht was niet naar zijn’
smaak; zij had, zegt hij, den smaak van amandelen, maar ook
tevens iets van drooge erwten of snijboonen. Bosc heeft intusschen
evenmin als de andere kruidkundigen het maaksel van de bloe-
men der Arachis gekend. Zie hier wat hij er van zest:

„In deze plant doet zich een pliysiologisch verschijnsel op,
dat wel der onderzoeking van - natuurkundigen mag waardig
geoordeeld worden. Slechts de vruchtbeginsels, die, van bloem-
kroon beroofd, zeer klein zijn en door lange zwakke bladstelen
gedragen worden, zijn vatbaar voor bevruchting; nadat deze
volbragt is, buigen zij zich neder, dringen in de aarde, en
hare ontwikkeling wordt voltooid; ‘zoodat het is als plukte
men de zaden van de wortels. De bovenaardsche vruchtbegin-
sels mislukken altijd.” N

Dat de bovenaardsche vruchtbeginsels of die aan het uitein-
de der takken geplaatst zijn, altijd mislukken, laat zich be-
grijpen; maar ik heb nooit de kleine bloemkroonen gezien,
die door lange bladstelen worden gedragen. Te St. Domingo
had het vexillum der bloemen altijd de breedte van een duim;
zoodat het mij voorkomt dat Bose die bloem niet beter heeft
onderzocht dan de overige kruidkundigen, zijne voorgangers.
Nog geen hunner heeft gezegd, hoe het vruchtbeginsel der
Arachis in de plant geplaatst is, en intusschen kent men haar
reeds langer dan twee honderd jaren.

Bose zegt, dat de plant reeds sinds zeer langen tijd in de
kruidtuinen gekweekt wordt, vooral in die van Parijs en te Mont-
pellier; ik zal er bijvoegen, dat dit nog meer het geval zis in
Spanje en vooralin Algiers. Hetgeen het meest de aankweeking
der plant tegenwerkt is volgens den heer Drcanporue: Le. de ver
woesting, die de ratten aanrigtten; 20 de moeite om den bast
los te maken, en 89 de onmogelijkheid om er de olie van te ver-
koopen. Volgens Urvoa levert de aankweeking van de Arachis
een’ 200-ja zelfs 300- voudigen oogst op, dat wel wat over-
dreven schijnt. Wat ten slotte Bose over de aankweeking
dezer plant mededeelt, schijnt: getrokken te zijn uit hetgeen

od

î
ee

— 138 —

Urroa er van zegt, zoo ook wat den overvloed en de uitmun-
tende hoedanigheid van de olie aangaat, die er uit getrokken
wordt. Wat de aankweeking in Frankrijk betreft, de Arachis
behoeft te zeer een warm klimaat, dan dat zij er anders als in
botanische tuinen kan worden aangekweekt”—

De Arachis hypogaca wordt, zooals trouwens genoegzaam be-
kend is, door de bevolking van Java, onder den naam van katjang
tanah (aardboonen) veelvuldig aangekweekt. Uit de zaden wordt
de katjang-olie geperst, die, hoewel in eigenschappen voor
de olijfolie verreweg moetende onderdoen, imtusschen voor
velerlei doeleinden wtmuntend geschikt is (Ll). Verder worden
de zaden door de inlanders geroost, en op andere wijzen toe-
bereid, gegeten onder de namen katjang goreng, bondar, enz.

Het kruid zelf is een zeer goed voedsel voor het vee, ter-
wijl de uitgeperste katjang-koeken aangeprezen worden ter be-
mesting der suikervelden.

Hiernevens heb ik eene afbeelding gevoegd van een’ tak

der katjang plant (A), benevens van eenige harer deelen (B.

C. D. B), hetzij in natuurlijke grootte, het zij bij geringe ver-
grooting onder het mikroskoop. De afwijkingen, die ik heb
waargenomen met de beschrijving van den heer Porrrau, vol-
gen luier onder met eenige verdere aanmerkingen. °

(1) De prijs van de katjang-olie staat gemiddeld tot die van klapperolie als
3: 4; niet zelden staan beide nagenoeg even hoog genoteerd. Volgens sommigen
verkrijgt men uit 3125 oude ponden zaad 165 kanuen clie, dus eirea 10 proc;
volgens anderen geeft het zaad bij koude uitpersing iets meer dan een derde van
zijn gewigt aan olie, die uitmuntende eigenschappen bezit; na verwarming der
zaden zou men ongeveer de helft van het gewigt verkrijgen eener minder goede
soort, die echter nog geschikt is om te branden, alsmede voor zeepfabricken en
andere eeonomische doeleinden (Diet. universel de mat. médic.; art. Arachis).

Herry en PAreN hebben de zaden scheikundig onderzocht: met de uitkomsy
dier analyse ben ik niet bekend; volgens mijn onderzoek bestaan de vruchten
ongeveer uit 79 °©/ zaden en 2L °% doppen. De zaden bevatten 4,35 %%
water en 49,5 °/% olie, zoodat de laatste opgave, ofsehoon te hoog, daar er
wel niet alle olie mechanisch uit te verwijderen is, het meest met de waarheid
schijnt overeen te komen.

— 184 —

De kelk (fie. B. Len 2)is tweelippig, de bovenlip vier sple-
tig,
B. 3, 4 en 5 stellen het vexillum voor in verschilende

zooals ook door ENprromer wordt opgegeven.

standen; B. 6 de uit twee vergroeide bladen bestaande carina,
B. 7 een der alae en B. S het filamentum. Deze laatste dec-
len komen overeen met hetgeen door den heer Porrrauen ENp-
LICHER gezegd wordt.

Wat intusschen wel bevreemding verdient, is, dat de heer
Porrrau slechts ac/t stamina in de bloem heeft waargenomen.

In alle bloemen, door mij onderzocht, bedroeg het aantal
10, zooals ook door HNprrenen wordt opgegeven. In sommige
gevallen waren er een of twee weinig ontwikkelde of mislukte
stamina aanwezig, zoodat deze omstandigheid den heer Porrsau
welligt mag geleid hebben slechts acht stamina aan deze plant
toe te kennen.

De antherae zijn doorgaans afwisselend, rondachtig of lang-
werpig, tweehokkig, overlangs openspringende, zooals in onze
figuur bij D. 1 2 en 8 is aangetoond (de stamina met ronde
antherae zijn in vele gevallen korter dan de andere). Het pol-
len is langwerpig eirond, met eene overlangsche sleuf voorzien.

Het pistillam, waarvan de stijl vrij in de kelkbuis gelegen is,
overtreft de stamina in lengte, zooals in B. 2 (eenigzins vergroot)
en in B S is aangetoond. Het is daar, waar het boven bet
vergroeide gedeelte der filamenta (zuiltje) uitkomt, eenigzins
verdikt, loopt puntig uit, en is over het bovenste gedeelte met
haren bezet, die welligt als zoovele stigmata moeten worden
aangemerkt (D 4).

Het ovarium, dat naauwelijks 1 mm. in doorsnede bedraagt
en onder in de kelkbuis gelegen is (B 2. C 3, 4 en 5), bevat
meestal slechts twee, maar in vele gevallen slechts één, im
andere weder drie of meer eitjes.

Fis. B 3 stelt de onderaardsche peulvrucht voor.

Wanneer men de bloemen met de verlengde kelkbuis zorg-
vuldig uit de halfstrooachtige schutbladen verwijdert (CG 1,
2 en 3), ontwaart: men het ovarium, zittende op de basis. Dit

heb ik bij alle bloemen gevonden, die van verschillende planten door
mij zijn onderzocht, zoodat ik daaruit, in verband met het
steeds aanwezig zijn van stamina en pistillum, veilig meen te
mogen besluiten, dat de bloemen alle tweeslachtig en vrucht-
dragend zijn. Nadat de bevruchting geschied is, begint de
stoppel (support, torus), waarop het ovarium gezeten is, zich
sterk te ontwikkelen; hij bereikt eene lengte van verscheiden
duimen (E. 1), is aanvankelijk rolrond en zacht behaard (C 5),
maar verkrijgt dan eene meer gladde oppervlakte, die eene
vijgengroene kleur bezit, tot dat hij, wanneer de onderaardsche
vrachten tot rijpheid gekomen zijn, strooachtig wordt en ein-
delijk geheel afsterft, zoodat dan de vrucht vrij in den bodem
ligt. Gedurende dien tijd is het ovarium, dat aan den
top gelegen is, hoewel van zeer geringen omvang, toch tame-
lijk wel ‚van dien vruchtdrager te onderscheiden, want het is
zeer glad en donker vuil violet gekleurd, welke kleur afkom-
stig is van de karmijnroode kleurstof (eene wijziging van chlo-
rophyllam?), die in de epidermiscellen is opgehoopt en van de
daaronder gelegen met chlorophyllum opgevulde cellen. Dikwijls,
vooral wanneer de vruchtdrager zich pas begint te ontwikkelen,
zijn er nog duidelijke overblijfselen van den stylus op het
ovarium voorhanden (C 4), terwijl zelfs miet zelden de kelk-
buis met of zonder de andere afgestorven bloemdeelen, aan den
uitloopenden vruchtdrager eenen geruimen tijd blijf vastge-
hecht (C. 5).

Fig. C. 7 stelt eene doorsnede voor van het ovarium, na
verwijdering der kelkbus; Fig C. 6 zoodanig eene van den
top eens uitloopers, beide bij eene geringe vergrooting.

Het ovarium, dat gedurende den sterken groei van den uit-
looper niet merkbaar in omvang is toegenomen, begint zich
weldra te ontwikkelen, zoodra het den bodem bereikt heeft
en in dezen verder doordringt (E. 1,2 en 3).

Het luidt vreemd wanneer de heer Porrrau zoo bepaaldelijk
zegt, dat het pericarpium slechts twee zaden bevat, miettegen-

staande zoovele andere botanici er meerdere in hebben aange-

— 136 —

troffen. De hoeveelheid der zaden immers kan moeijelijk als
eene standvastige eigenschap in aanmerking worden genomen,
al heeft de heer Porrrau op St. Domingo vóór vijftig jaren, en
naderhand te Lionden nooit meer nooit minder zaden in de
goed ontwikkelde vruchten gezien. (Gaarne gelooven wij met
den heer Porrrau, dat de bloemen en vruchten van St. Domingo
in wezenlijke kenmerken na vijftig jaren niet zullen veranderd
zijn, maar meenen ook geregtigd te zijn, aan te nemen, dat de-
zelfde plantenspecies, al groeit de eene op St. Domingo en de
andere op Java, daarin wel niet zal verschillen. De vruchten
van de katjang tanah, die in meniete hier op de bazars ten
verkoop worden aangeboden, bevatten wel meestal twee zaden,
maar toch zijn er ook veeltijds drie, zelden vier, meermalen
slechts één zaad in voorhanden. In dezelfde vrucht heb ik
wel onder de zeer vele nooit meer dan vier zaden, gezien,
maar het is duidelijk genoeg hoe onstandvastig het aantal
zaden is in de vrucht der Arachis, zoodat het nog de vraag
blijft, wiens gezegde het meest is gewaagd, dat van den heer
Porrrav of het door GarrtNER van Marcerave aangehaalde.

Wanneer men eene overlangsche doorsnede maakt van het
ovarium vóór de bevruchting, als de bloemen naauwelijks uit
de bladoksels te voorschijn komen, ziet men trouwens bij eene
geringe vergrooting daarin dikwijls meer dan twee wandstan-
dige kortgesteelde zaadknoppen.

Wat eindelijk den wortel aangaat, deze is penvormig, kmobbe-
lig en met talrijke wratvormige verhevenheden en wortelvezelen
voorzien (E). Sommigen hebben van dezen wortel gewild dat
hij om zijnen zoeten smaak den zoethoutwortel in de gences-
kunde zou kunnen vervangen (Ll). De smaak heeft daarmede
intusschen zeer weinig gemeen, hij is onaangenaam naar raau-

we sniiboonen of dergelijke vruchten.

(1) _Biblioth. physico-écon. L, 145; Journal de Pharm. VIII. 233.

{SCHEIKUNDIG ONDERZOEK

VAN

POUZZOLANE AARDE

AFKOMSTIG VAN DEN BERG WELIRAN IN OOST JAVA,

DOOR

Dr. J. MH. CROOCKEWIT.

De aarde, mij tot een scheikundig onderzoek geworden, be-
stond uit drie stukken zonder bepaalden vorm, die, hoewel in
een’ glazen mortier ligt fijn te wrijven zijnde, toch te hard wa-
ren, dan dat men dit tusschen de vingers zoude kunnen doen.
De stukken, van eene geelachtig grijze kleur, waren aan de
oppervlakte met eene dus gekleurde, zeer fijne stof bedekt: op
de breuk heeft de massa een veel grover aanzien, kunnende
men tevens vele zwarte puntjes onderscheiden.

Met eenig water zeer ligt afgewreven, hiet zich de stof in
drie verschillende ligchamen mechanisch scheiden, als:

Jo. In eene geelachtig grijze stof, die het water een melk-
achtig aanzien geeft, en niet dan na dagen lang rustig gestaan
te hebben, zich gedeeltelijk op den bodem van het vat afzette.

VIT. 11

— 138 —

2o. In eene vuil grijze stof, die specifiek veel zwaarder dan
No. 1. is, en zich vlokaardig spoedig preeipiteert, en

go. In een mengsel van zeer kleine witte korrels en uiterst
kleine zwarte stukjes aan geen van welke beiden eenige kristal-
vorm met de lens te ontdekken is; die zwarte korreltjes laten
zich ligt door den magneet aantrekken. Andere ligchamen of
kristallen zijn niet onderkend kunnen worden. De witte kor-
rels ontwikkelen geen koolzuur met een zuur overgoten zijnde,
zijn-dus geen koolzure kalk, maar waarschijnlijk feldspaath.

Densiteit.

E Bij 25° C. temperatuur verloren 9,7635 gr. dezer aarde
4,5635 gr. aan gewigt in water, waaruit het specifiek gewigt
gelijk 2,140 berekend wordt.

Kwalitatief onderzoek.

Eenige aarde, fijn gewreven, werd met water en alkohol uit-
gekookt: de vloeistoffen verdampt zijnde, bleef er van eene
betrekkelijk groote hoeveelheid aarde zoo weinig terug, dat een
verder onderzoek op dit restant onnoodig zoo niet ondoenlijk
voorkwam: de kleur van dit overblijvende was eenigzins geel-
achtig, en werd bij grootere aangebragte hitte iets bruiner, zoo-
dat zich eenige organische stof laat vermoeden.

De met water en alkohol uitgekookte aarde werd een paar
malen met zuur en daarna met koningswater uitgekookt, waarbij
volstrekt geene ontwikkeling van koolzuur werd waargenomen,
de zure vloeistof afgefiltreerd, en met water het overblijvende
goed afwewasschen.

De zoutzure vloeistof « werd tot droogwordens toe verdampt
en het overblijvende zout sterk gegloeid, waarna dit met konings-
water werd uitgekookt. Er bleef eene vrij belangrijke hoeveel-
heid kiezelzuur onopgelost terug.

Hen gedeelte der zure vloeistof (3, waaruit het kiezelzuur ver-

nad

— 139 —

wijderd was, gaf met nitras barijtue volstrekt geen precipitaat,
en bevat dus geen zwavelzuur. Een deel der vloeistof z gaf
met een paar druppels eyanid. potass. et ferr. vermengd een groen
blaauw overvloedig nederslag, bevat dus ijzeroxijdule.

Een ander deel der vloeistof y gaf met cyanur. potass. ct
ferri een donker blaauw precipitaat, dus deutoxydum ferri.
Ben ander deel der vloeistof (3 werd door ammonia liquida
geprecipiteerd: dit precipitaat werd van de vloeistof geschei-
den.

Het precipitaat werd met potassa caustica gekookt, waardoor
de kleur (ijzeroxijde) veel donkerder werd; de vloeistof à
werd daarop verdund, en het ijzeroxijde afgefiltreerd.

De vloeistof ò even zuur gemaakt zijnde, werd door am-
monia liquida genoegzaam geneutraliseerd en daarop carbonas
ammoniae toegevoegd, waardoor een overvloedig geleiachtig pre-
cipitaat van aluinaarde ontstond.

Bij een deel der vloeistof j, werden een paar druppels sulfur.
anmmon. gevoegd, waardoor geen precipitaat zieh vormde; dus
geen mangaanoxydule aanwezig.

Bij het andere gedeelte der vloeistof j, werd oxalas ammon. ge-
voegd: de vloeistof werd naauwelijks blaauwachtig troebel, zoo-
dat hier een spoor van kalk aangewezen werd, door filtratie
niet te verzamelen. Bij de helft, ter vergelijking dezer vloei-
stof, werd nu phosphas sodae gevoegd: na eenigen tijd gestaan te
hebben, hadden de beide vloeistoffen hetzelfde aanzien: er is
dus geene magnesia onderkend.

Ben ander deel der vloeistof (3 werd onder toevoeging van
ammonia en acetas sodae en koking op phosphorzuur onder-
zocht, op de wijze door den heer Frrsenrus aangegeven in zijne
Quantitat. ehem. Analyse pag. 200, bij welke behandeling
het phosphorzuur van de alkalische aarde gescheiden en aan het
ijzeroxijde verbonden wordt. Van het precipitaat wordt het
ijzeroxijde door zwavelammonium verwijderd, en blijft het phos-
phorzuur, indien het aanwezig is, in de oplossing: ik kon er
na toevoeging van sulf. magnesiae geen noemenswaardig pre-
erpitaat in herkennen.

— 140 —

Van het stuk pouzzolane-aarde, waarvan cen gedeelte tot
het kwalitatieve onderzoek gebezigd was, werd ook tot het kwan-
titatieve onderzoek een gedeelte gebruikt. Dit dient hier aan-
gehaald te worden, omdat een ter loops gedaan onderzoek van
e&n ander stuk pouzzolane-aarde, mij meer kalk en ook zeer
weinig phosphorzuur deed opsporen.

Het moge hieruit blijken, dat het gezondene monster geene
volkomen homogene massa daarstelt. Ook de zwarte glinsteren-
de puntjes, die in de stof herkend zijn, en gedeeltelijk slechts
door den magneet aangetrokken worden, zijn duidelijk onregel-
matig in de massa verspreid.

Het niet in zoutzuur oplosbare gedeelte, werd met drie ma-
len het gewigt watervrije carbonas sodae en carbonas potassae,
in atoomverhouding bij elkander gemengd, in eem platina-
kroesje gesmolten; de inhoud van het kroesje werd voorzigtig
in verdund zoutzuur opgelost, het vocht tot droogwordens uit-
gedampt, en het overblijvende zoute gegloeid, en verder ge-
heel als voren behandeld. Silica, ijzeroxijde en ijzeroxijdule en
aluinaarde werden wederom onderkend.

De verkregene silica werd met sulfas ammoniae en sterk
zwavelzuur in een platina-schaaltje. goed verwarmd, totdat
het zuur voor een deel verdampt was, en daarop alles in
veel water uitgestort en afgefiltreerd, De heldere oplossing
werd bij. koking niet troebel en bevatte dus geen titanium-
zuur.

Op potasch werd de met zoutzuur uitgekookte stof onderzocht,
doordat men haar met carbonas sodae zamensmolt, alles in
zoutzuur oploste, wederom de silica affiltreerde, ijzer en aluin-
aarde met carb. sod. in zeer kleine overmaat precipiteerde, af-
filtreerde, tot bijna droogwordens uitdampte, het overblijvende
in alkohol oploste, filtreerde, met zoutzuur even zuur maakte
er eenige druppels chlor. platin. toevoegde. Er werd geene
noemenswaardige troebelheid waargenomen.

Op soda reageerde ik, door een weinig met koningswater
uitgekookte aarde, met carbon. potass: die voor zichzelven de
vlam eener alkohollamp geene gele kleur mededeelde, te smel-

ne

— Ml —

ten, en het zout in het oog van een omgebogen platinadraadje
in de blaauwe alkoholvlam te houden: de vlam werd natuur-*
lijk schoon paars, door de potasch, maar volstrekt niet geel
door soda gekleurd. Tot tegenproef werd eene uiterst kleine
hoeveelheid carb. sodae onder het zout gemengd, en dan be-
kwam men dadelijk de gele kleur.

Een alkali, met silica verbonden, bevat dus de pouzzolane-
aarde, door mij onderzocht, niet.

Kwantitatief onderzoek.

‘

II. 4,6847 er. der pouzzolane-aarde werden in het water-
keteltje op 95° ruim gedroogd, tot er niet meer aan gewigt ver-
loren werd. De drooge stof woog 4,3682 gr. en heeft dus
6.16°/, aan water verloren.

IT. 45797 gr. der aarde werden in een platinakroesje ge-
gloeid: de stof werd hierbij een weinig licht ‘geelachtig gekleurd :
de gegloeide aarde woog 8.8650 gren heeft dus 15,61°/,
aan water verloren.

Ofschoon de stof geen koolzuur had doen onderkennen,
gloeide ik toch het resterende nogmaals zacht met een weinig
carb. ammoniae, maar bekwam geen verschil in gewigt.

Er is dus in de pouzzolane-aarde eene stof voorhanden, die het
water met. groote kracht terughoudt: zij zal wel niet anders zijn
dan de groote hoeveelheid onverbondene (in zuren oplosbare)
aluinaarde.

IV. 10.0660 gr. niet gedroogde fijn afgewrevene aarde, wer-
den eerst met alkohol, daarna met water wtgekookt, en op ge=
lijk afgewogene fltra verzameld, en in het waterketelije ge-
droogd, tot er geen verlies in gewigt meer waargenomen werd.
Er werden 9.3864 gr. teruggehouden. De 10.0660 gr. verhie-
zen in het waterketeltje volgens proef IL 676°/ of 0,6805 gr.
Ik bekwam aan verlies 0,7296 gr. In den alkohol en het water
zijn dus opgelost gewordn 0.0491 gr. of 0.49°/.

Ik heb deze stof niet gegloeid, waardoor de proef misschien

— 142

iets naauwkeuriger zoude geworden zijn, om te verhoeden, dat
de oplosbare aluinaarde moeijelijk oplosbaar wordt, en dan de
analijse eene andere voorstelling van het ligchaam zou geven,
dan mm natura het geval is.

De vloeistoffen, uitgedampt op een glazen schaaltje, lieten
een weinig geelachtige stof terug, die bij voorzigtige sterkere
hitte bruiner werd, en alzoo betrekkelijk veel organische stof
bevatte: misschien is ook deze aarde aan de oppervlakte van
den grond verzameld. Het resterende werd niet nader on-
derzocht. |

V. De van proef IV overgebleven stof werd nogmaals in
een agaten mortiertje fijn afgewreven, daarna in het waterke-
telfje nogmaals gedroogd, en 9.2250 gr. daarvan 2 malen met
sterk zoutzuur, en daarna nog eens met sterk koningswater
uitgekookt; de vloeistoffen verdund zijnde weder afgefiltreerd
en bij elkander gevoegd. Het overblijvende goed uitgespoeld
en gegloeid zijnde woog 5.4820 gr. en had eene bijna sneeuw-
witte kleur. Van de aarde in natura zijn dus in water en zu-
ren onoplosbaar 55.14°/. Deze onoplosbare stof wordt nader
behandeld.

VL De verkregen zure vloeistof werd tot droogwordens uit-
gedampt en gegloeid. Het overblijvende zout werd met zout-
zuur, koningswater en zwavelzuur, om de moeijelijk oplosbaar
gewordene aluinaarde op te lossen, uitgekookt, en van het silica
precipitaat afgefiltreerd. Dit precipitaat gegloeid zijnde woog
0.1040 gr. Het in zuren oplosbare gedeelte der aarde bevat
dus 3.49°/, oplosbare silica.

VIL Het doorgeloopen vocht werd door ammonia liquida
even alkalisch gemaakt, en het ontstane precipitaat verzameld
en goed uitgewasschen. Dit precipitaat werd daarop met potas-
sa caustica in een porseleinen schaaltje behandeld, waardoor de
aluinaarde oploste, en het ijzeroxyde door een filtrum afgezon-
derd kon worden. Dit werd langen tijd met kokend water uit-
gespoeld, gedroogd, gegloeid en gewogen, en bedroeg aan ge-
wigt 0.8500 gr. of 29.72°/, deutoxy® ferri van het in zuren

„ oplosbare gedeelte der aarde. Dit iijzeroxijde komt echter niet

— 143 —

alleen als deutoxyde voor, maar ook als protoxijde in de aarde
zelve, hetgeen echter niet afzonderlijk bepaald is.

VIIL De potaschoplossing, die de aluinaarde bevat, werd met
zoutzuur zuur gemaakt, daarna door ammonia genoegzaam ge-
neutraliseerd en er verder carbon. ammon. in overvloed toegevoegd.
De groote hoeveelheid hierdoor geprecipiteerde almmaarde werd ver-
zameld, maar door uitspoeling kon al het chlor. potass. onmogelijk
verwijderd worden. Daarom werd ze in zeer weinig zoutzuur nog-
maals opgelost, en als vroeger door ammon. liquid. en carb. amn-
moniae geprecipiteerd, verzameld, uitgespoeld, gedroogd, ge-
gloeid en gewogen, en bedroeg aan gewigt 2.0770 gr.of 72.62°/,
van het in zuren oplosbare gedeelte der aarde.

In zuren onoplosbare stof.

IX. 1.7090 dezer gedroogde stof werden met carb. sodae en
carb. pot. in een platina-kroesje goed gesmolten, daarna in
water, dat met acid. hijd. chlor. zuur was gemaakt opgelost,
het zuur verdampt, en het overblijvende zout gegloeid, en met
koningswater enz. uitgekookt, even als bij proef VL. Ik Meld
hierbij aan gegloeide silica 1.4446 gr. terug, dat is 84.54°/,
der in zuren onoplosbare stof.

X. Aan ijzeroxijde werd verzameld volgens reeds vroeger be-
schrevene wijze 0.1830 gr. of 10.71°/, der onoplosbare stof.

XT. Aluimaarde verkreeg ik, op gelijke wijze als vroeger mede-
gedeeld is, 0,0675 gr. of 3,95°/, der onoplosbare stof.

De geanalijseerde pouzzolane-aarde is, dus zamengesteld uit:

15,61°/, water:
0,49 „ in water en alkohol onoplosbare stoffen :
28,76 « in zuren oplosbare stoffen, bij aftrek-
king bepaald:
55,15 « in zuren onoplosbare stoffen:
100,00: |

— 144 —
De in zuren oplosbare stoffen bestaan uit:

8,49°/, silica.
29,72 # deutoxyd. ferm.
12,62 / alwinaarde en
een spoor kalk en phosphorzuur.

105,65. Deze uitkomst is 5,83°/, te hoog, daar
deutoxyd. voor protoxyd. ferri in rekening is gebragt. Eene
betere voorstelling, ofschoon niet de juiste, daar alle fouten der
analijse dan op het ijzer worden teruggebragt, verkrijgt men,
wanneer hetgeen te veel verkregen is als oxijgentum, dat
prot. ferri in, deutox. heeft veranderd in rekening gebragt

wordt.

De in zuren onoplosbare stof bestaat uit:

84,58°/, silica
10,71 „ iijjzeroxijde
3,95 / alwinaarde

Ld

99,20°/.
En de pouzzolanc-aarde in natura bestaat uit:

15,61°/, water.
0,49 / im alkohol water oplosbare stoffen.
1,05 # oplosbare silica.
: 20,89 « oplosbare aluinaarde.
8,55 # im zuren oplosbaar deut. ferri, voor een
groot gedeelte als protox. voorhanden.
46,61 „/ onoplosbare en verbondene silica:
2,21 / verbondene aluimaarde:
5,91 # im zuren onoplosbaar deutoxijd. ferri,
een spoor van kalk en phosphorzuur.
Met het ten mijner beschikking overgebleven gedeelte aarde,
heb ik vervolgens proeven genomen, op de wijze als door den
heer Van per Boon Mesen in zijne Verhandeling over het

vermogen van tras van St. Eustatius en dordtschen tras aange-

— 45 —

geven is (Tijdschrift van Nijverheid. Deel XIT pag. 189). Ik
heb daartoe de aarde met gewonen gebluschten kalk, welke hier
veelal van den kalkberg van Tjampea, + 1L palen west van
Buitenzorg, afkomstig is, innig vermengd, daarvan prismata uit
de hand- gemaakt van ruim 25 ned. duimen lengte en 2} dui-
men ruim breedte en hoogte. Nadat die prismata 6 dagen in
een vertrek gedroogd hadden bij de gewone temperatuur, werd
onderzocht door hoeveel in het midden aanhangend gewigt zij
verbraken, wanneer de steunpunten 15 ned. duim van elkander
aflagen. Daar de aarde zelve geen’ kalk bevat, heb ik bij 8
proeven de volgende mengsels genomen.
1. Gelijke deelen kalk en aarde.

IT. 10 deelen aarde en 12 deelen kalk.

HIL 12 deelen aarde en 10 deelen kalk.

Gebrek aan meer aarde belette mij, om nog mengsels te ma-
ken van meer aarde op minder kalk, welker draagvermogen waar-
schijnlijk nog wel grooter zal zijn. De draagkracht bedroeg.

No. T. No. IT. No. II.
le. proef. 4,90 ned. ®. 4,45 ned. ®. 6,10 ned €.
Be OON POUR Ov SEA a ED

gemiddeld. 5,25 # ASD Mone ver AGO 5 4 Dd

Van dordtschen tras droegen volgens bovengenoemde melledee-
ling de prismata van 8 ned. duimen breedte en hoogte
gelijke deelen kalk 10 deelen tras en bijna 12 deelen bijna tras,

en tras 12 „/ kalk en 10 deelen kalk
gemidd. 2,94 ned. t&. 2,81 ned. ®&. 9,89 ned. &.

Met regt meen ik alzoo wit deze weinige proeven te mogen
besluiten, dat bij eene gepaste vermenging met kalk het ver-
hardend vermogen der behandelde aarde tot dat van dordtschen
tras minstens staat in rede van 2:1.

Worden van de mengsels 1, IF en II bullen gemaakt van
omstreeks 3 med. duimen middellijn, en onmiddellijk onder water

gebragt, dan verharden die ballen miet dadelijk, maar vallen

— 146 —

uiteen. Uit de zamenstelling der aarde, liet zich dit misschien
wel verwachten. Zijn echter de ballen slechts 24 uren oud, en
worden zij dan onder water gebragt, zoo nemen zij op het ge-
voel genoegzaam denzelfden graad van hardheid aan, die de bal-
len, die in de lucht zijn verbleven, aantoonen. (L)

Buitenzorg den 28 Junij 1854.

(1) Zie omtreut de praktische proeven met weliranschen tras genomen verder
het artikel van den heer De Bruin, opgenomen in de 2° aflevering van het
Ze deel van het Tijdschrift voor Nijverheid in Nederlandsch Indië,

Rro.

OVER HET STEMORGAAN

VAN

PLATIJDACTIJLUS GUTTATUS

DOOR

Ebe. C.W. EPOLMSCEHIAE H.

Slechts weinige dieren, welke tot de geschubte reptiliën
behooren, hebben eene stem of het vermogen om een ge-
luid voort te brengen, en het is dus des te merkwaardiger, dat
juist deze weinigen het in eenen zoo hoogen graad bezitten. Ik
achtte het daarom wel de moeite waard om het stemorgaan
van den algemeen bekenden Gekko, dat zich door zijne vol-
maaktheid en kracht boven alle andere mij bekende amphibiën
onderscheidt, aan een ontleedkundig onderzoek te onderwerpen.

Het geluidgevend werktuig van Platijdactijlus guttatus is
even als bij de overige dieren, welke door de longen adem
halen, het strottenhoofd, hetwelk in gedaante, zamenstelling en
plaatsing volstrekt geen verschil oplevert, met dat dêr overige
amphibiën. Ook hier ontbreekt het strottenklepje en er is
slechts één paar, stembanden aanwezig, welke eene tamelijk wijde
stemspleet vormen.

‘De luchtpijp is kort en in verhouding met hare lengte
ruim en overal even wijd. De voorste vlakte is bedekt met
talrijke spiertjes, welke in geen maauwer verband staan met
de vorming der ster. Dit orgaan is echter geenszins vol-
doende, om een zoo buitengewoon sterk geluid te doen hoo-

»

— MS —

ren. Daarvoor bestaat een over den geheelen grond der mond-
holte uitgestrekte gekompliccerde toestel, bestaande uit de vol-
gende deelen :

1. Een vezelachtig, in hooge mate elastisch vlies, dat van
de geheele lengte der Zuea mijlohijoidea der onderkaak zijnen
oorsprong neemt, den bodem der mondholte naar voren begrenst,
zich vervolgens zoowel aan het strottenhoofd als aan de lucht-
pijp vasthecht en naar achteren in de fascia colli overgaat.

Zijne bovenste vlakte is door het slijmvlies van den moud
bekleed, terwijl de onderste met spieren bedekt is, welke ge-
deeltelijk dienen om de onderkaak te bewegen, gedeeltelijk
aan deze vastgehecht tot de uitspanning van het vlies bijdra-
gen. Dit vlies, dat men wegens zijne overeenkomst met „den
stemstoestel der Cikaden, trommelvlies zou kunnen noemen,
vormt ten weerszijde van het strottenhoofd, ter plaatse waar de
art. carotis zich in hare takken splitst, eene langwerpige plooi.

2. Van den uitstekenden voorrand van het strottenhoofd be-
gint een fibrokartilagineus, naar achter toe in twee zijdelingsche
horens uitloopend orgaan, dat zoo al niet als tongbeen, toch
als analogon daarvan te beschouwen is. Het voorste gedeelte
(g) verloopt in de middellijn, is aan zijne voorste helft veer-
krachtig ligamenteus en hecht zich aan den tuberus gemioideus
van de onderkaak vast. Door de spanning van dit gedeelte
wordt zoowel het vlies, als de luchtpijp in de lengte getrok-
ken. Het achterste gedeelte, de horens, oorsprong nemende
op de voorvlakte van de larijnx, krommen zich eerst naar ach-
teren en‚dan bovenwaarts naar den hoek van de onderkaak
en hechten zich daar vast, naast het onder No. 4 beschreven
kalkplaatje. Men zou deze horens met die van het tongbeen bij
sommige vogelsoorten kunnen vergelijken, maar hier staan zij in
onmiddellijke betrekking tot het stemorgaan.

Aan weerszijde van het voorste gedeelte, digt bij de larijnx
beginnende, ontspringt een plat, ongelijkzijdig vierkant spier-
tje (e), dat zich zijdelings aan de plooi van het trommelvlies
vasthecht en tot zijne spanning medewerkt.

3. Tusschen de achterste horens van het even beschreven

— 149 —

orgaan en den muse. masseter, ligt op het genoemde vlies een
bijna haarfijn, van de omliggende deelen geïsoleerd, insgelijks
kartilagineus, veerkrachtig staafje, dat naar voren toe in den
vorm van eenen hamer eindigt (b) en zich hier door middel
van een’ kleinen band (ì) aan het trommelvlies vasthecht.

4, Windelijk bevindt zich nog aan de buitenzijde van den hals,
aan weerszijde van het achterhoofd, een langwerpig, eivommig
plaatje (k) van kalkachtige zamenstelling. Dit plaatje is aan
de binnenzijde door een sterke spier aan de halswervelen en
naar voren door ‘een ligament aan het trommelvlies vastgehecht.

Mij is niets in de osteologie bekend, dat eenige analogie
heeft met het genoemde kalkplaatje, dat door zijne vasthech-
ting aan de halswervelen kan medewerken tot de spanning
van het vlies, naar de zijden toe.

De toestel van spieren, die tot spanning dezer veerkrach-
tige deelen vereischt wordt, is eveneens zeer zamengesteld
en tamelijk volledig. Vier paren spieren zijn zoodanig geplaatst,
dat door hunne werking eene spanning naar alle rigtingen
mogelijk wordt. Alle spieren, welke met dezen stemtoestel in
verband staan, zijn dus tensores; terwijl de ontspanning, de
toestand van rust, door de veerkracht van het vlies wordt daarge-
steld.

Zoodra een geluid in het strottenhoofd is voortgebragt, be-
hoeft deze versterkingstoestel slechts in medetrilling gebragt te
worden, om het sterke geluid, waardoor de Gekko bekend is,
voort te brengen. Deze voortplanting van trillingen geschiedt
zeer gemakkelijk door de nabijheid der beide toestellen.

Verklaring der afbeelding.
In A. is het stemorgaan van onder voorgesteld, na wegne-

ming der huid en der oppervlakkige spieren. a is de larijnx
met den musc. cricothijreoideus, b. het veerkrachtig kraakbee-

— 150 —

nig staafje, sub No. 8 beschreven, c. de luchtpijp, d. art. ea-
rotis, e. een klein vierkant spiertje, f. g. h. spanspieren van
het trommelvlies, i. een klein ligament, 0.0.0.0. het trommel-
wliesss 7

In B. van de halszijde gezien, k. het onder 4 beschreven

kalkachtig plaatje en 1. zijne spier.—

ACHTSTE BIJDRAGE

TOT DE KENNIS DER

ICHTHYOLOGISCHE FAUNA

VAN

BORN EO.

ZOETWATERVISSCHEN VAN BANDJURMASIN.
DOOK

HMDr. EP. BLEEK EN.

Ik geef hier weder eenige beschrijvingen van nog niet of weinig
bekende Borneosche zoetwatervisschen. Eene rijke verzameling van
Bandjermasin, mij geworden door den heer C. Herrrrer, officier
van gezondheid der 2e klasse te dier plaatse en bestaande uit 59
soorten, stelde mij daartoe in de gelegenheid. In de jaren 1850
en 1851 ontving ik reeds talrijke vischsoorten uit de rivier van
Bandjermasin door mijnen vriend den heer J. Worrr. Zijne belang-
rijke verzamelingen legden den grondslag voor de kennis van Bor-
neo's zoetwatervischfauna. Toen ik later van de stroomgebie-
den van westelijk Borneo, van Pontianak en Sambas, meerdere
“soorten ontving, welke mij van zuidoostelijk Borneo nog niet
waren onder de oogen gekomen, vermoedde ik, dat de rivier van
Bandjermasin nog talrijke soorten bevatte, welke ik van daar
nog niet ontvangen had, niettegenstaande ik reeds een negen-

eee

«

tigtal soorten van daar kende. Ik noodigde daarom den heer

Herrrrem, onder mededeeling van mijn vermoeden ten deze,

uit, mij behulpzaam te zijn om dit punt nader toe te lichten,

door op nieuw eene verzameling van zijne standplaats mij te

doen toekomen. Het is mij een genoegen, hier openlijk mijne

erkentelijkheid te betuigen voor de welwillende toezending daar-

van. De verzameling van den heer Herrrrcm bestaat uit de

volgende soorten.

Lates nobilis CV.
Ambassis apogonoïdes Blkr.

4 nalua CV.

5 Wolffi Blkr.
Datnioïdes polota Blkr.
Polynemus dubius Blkr.
Otolithus micerodon Blkr.
Corvina eelebica Blkr.

Ka jubata Blkr.

© © 69 Ton NR 9 19 mk

5 trachycephalus Blkr.
1 Scatophagus argus CV,

12 Toxotes jaenlator CV.

13 Anabas oligolepis Blkr.

14 Polyacanthus Helfrichii Blkr.
15 Helostoma Temminckii CV.
16 Trichopus Leerii Blkr.

17 Bs trichopterus CV.

18 Ophicephalus bankanensis Bkr.
19 n striatus Blkr.
Equula ensifera CV.

fen]

Mugil-borpeënsis Bikr.
Gobius kokius CV,

Periophthalmus borneënsis Bkr.

ge OO Lt

Bleotris melanostigma Blkr.

to to 19 19 te 129

vt

4 urophthalmus Bkr.
26 3
27 Silurus eryptopterus Blkr,

urophthalmoïdes Bkr.

2 _ hexapterus Blkr.
29 Pangasius macronema Blkr.

30 Bagrus gulio CV.

'

31 Bagrus nemurus CV.

32 Bagroïdes melanopterus Blkr.
Arius borneënsis Blkr.

+ Ketengus typus Blkr.

5 Pimelodus borneënsis Bkr.
Plotosus unicolor K. v. H.
37 Clarias pentapterus Blkr.
Chaca bankanensis Blkr.
Systgmus bulu Blkr.

40 ze melanopterus Blkr.
41 Rohita vittata CV.

42 „ __ Schlegelii Blkr.
Leuciscus dusonensis Blkr.
dt 2
Belene caudimacula Cuve

uranoscopus Blkr.

Hemiramphus borneênsis Blkr.
47 Clupeoïdes borneënsis Blkr.
Engraulis erocodilus Blkr.

49 kel
50
51 Notopterus hypselonotus Blkr.

melanochir Blkr.
Coilia borneënsis Blkr.

52 Synaptura panoïdes Bkr.

53 Achiroïdes melanorhynchos Blkr.
54 Plagusia oxyrhynchos Bikr.

55 Chonerhinos modestus Blkr,

56 D4 naritus B]kr.

57 Arothron potamophilus Blkr. «
58 Syngnathus boaja Bkr.

59 Trygon undulata Bikr.

Van deze soorten zijn 16 nieuw voor de fauna van Bandjer-

masin, t. w. Lates nobilis CV,

Otolithus microdon Blkr, Cor-

vina cclebica Blkr, Corvina jubata Blkr, Aunabas oligolepis

Blkr, Polgacanthus Helfrichiüi Blkr, Prichopus Leer Blkr,
Opkicephalus bankanensis Blkr, Bleotris urophthalmus Blkr,
Bagrus gulio CV., Plotosus wnieolor K.v.H., Chaca bankanen-
sis Blkr, MNotopterus Mypselonotus Blkr, Plagusia oryrhynchos
Blkr, Chozerhinos naritus Blkr en Zrygon undulata Blkr.
Het aantal der bekende Bandjermasinsche vischsoorten wordt
daardoor gebragt op 106. Van de bovengenoemde 16 soorten
waren echter reeds van andere plaatsen van Borneo bekend
Lates nobilis CV, Hleotris urophthalmoïdes Blkr en Chone-
rhinos naritus Blkr, zoodat 13 soorten overblijven, nieuw voor
de fauna van het eiland, waarvan nieuw voor de wetenschap
Corvina jubata, Anabas oligolepis en Polyacanthus Helfrichü.

Bij het herzien mijner Cyprinoïden van Indischen Archipel
ontwaarde ik, dat eene soort van Barbus, welke ik reeds in
1852, te gelijk met eenige exemplaren van Barbus erythropte-
rus Blkr van Pengaron, in zuidoostelijk Borneo, ontvangen had,
eene eigene soort daarstelf, welke ik hieronder als Barbus am-

blgcephalus heb beschreven, en welke alzoo in de lijst der Bor-
neosche visschen moet opgenomen worden.

Bovendien heeft de heer Hecker in zijne ichthyologie van
Russracer’s Reise (Fische Syriëns) enkele Borneosche Cypri-
noïden vermeld, welke ik verzuimd heb, in mijne vroegere lijs-
ten van Borneosche visschen op te nemen. Deze soorten zijn
Barbus carassioïdes Heck, Cyrene ocellata Heek. en Cyrene
festiva Heck. Van Barbus carassioïdes ken ik geene beschrij-
ving. Ik zie er slechts van aangeteekend, dat er de 3e onge-
splitste aarsvinstraal beemachtig zou zijn. Indien deze uitdruk-
king in volstrekten zin op te nemen is, bezit ik die soort niet.
Meerdere soorten van Barbus mijne verzameling hebben echter
dien straal aan de grondhelft beenachtig en is de uitdrukking
van den heer Hecker in dezen zin op te nemen, dan is zij
van geene soortelijke waarde en laat zich de soort daarnaar niet
bepalen. Ik stel dus deze soort voor memorie. De twee soor-
ten van Cyrene behooren tot het geslacht Dangila Valenc.

„Cyrene festiva Heck. bezit ik niet. Cyrene ocellata Heck.
daarentegen is dezelfde soort als mijne Dangila microlepis

VII. 12

De

(Nat. Tijd. N. Ind. V p. 595), die ik van Sumatra ontving en
welke voortaan, wegens de prioriteit der beschrijving van den
heer Heeren Dangila ocellata zal behooren genoemd ‘te worden.

Alle de bovengenoemde soorten voegende bij de reeds van
Borneo bekende, zijn thans van dit eiland bekend 224 visch-
soorten, welke hieronder naar hunne geografische verbreiding

over Borneo zijn opgenoemd.
SPECIES PISCIUM BORNEËNSIUM HUCUSQUE COGNITAE.

A
Habitatio borneêusis.

Nomina Systematica.

“Duson.
Pengaron.
Prabukarta.

Sampit.

Sambas
Pamangkat.

Pontianak.

IA
%
en]
==
G

1 Lates nobilis CV. Verh. Bat. Gen. XXII Pere. | | 1 nd 1
2 Amsbassis apogonoïdes Blkr, Nat. Tijdschr.
Ned. Ind. II p. 200, 1
3 » nalua CV. ibid. IV 458. 1 1.
4 » Wolfii Blkr, ibid. I 9. 1 hink î
5 Serranus erapao CV. Verh. B.G. XXII Perc. dij
6, Mesoprion immaculatus CV. ibid. 1
7 __„ _Johnii CV. Mesoprion unimacula-
tus Blkr. ibid. (nee QG. nec. CV). 4
8 Therapon servus CV. ibid. k zB Ll Ae
9 Datnioïdes polota Blkr, Nat. T.N,T. Vp. 441. 1 diehe
10 » microlepis Blkr. ibid. V p. 442. 1
11 Sillago malabarica Cuv. =S. acuta CV. Verh.
B. G. XXII Perc. 1 E
12 Polynemus dubius Blkr. sub nom. P. lon-
gifilis CV.N. T?N. IL. III 418. 1 41 4
13 » macronema Blkr, ibid.
u 419. 1 1
14 » mulufilis Schleg. = P. polydac-
tylus Blkr, ibid. HI 417. 1
15 » tetradactylus CV. Verh. B. G.
XXI Berc. - 1 1
16 Platycephalus insidiator Bl. ibid. Sclerop. =| Aopen REA
7 » scaber CV. ibid. BN MAO 15
18 Apistus cottoïdes CV. N. T. N. TL. IT 459. | Îf of lft efel:
19 Synanceia asteroblepa Richds. ibid, III 419.) -| -I.l.l.t lt. 4
20 Otolithus borneënsis Blkr, ibid. I 268. EET RES BA ODE a BL
DJ | » mierodon Blkr, ibid. V. B. XXII
Sciaen. : r
22 Corvina celebica Blkr, N. T. VIT. 244. 1 fi
23 » jubata Blkr, ibid. VIII. AES EN Wen 7
O7 > Kuhlit CV. V. B.G. XXIII Seciaën.) - pof tee
25 __» _ polykladiskos Bikr, N.T. 1IL420.} «| Af {tbe
26 » sampitensis Blkr, ibid. III 424. SE BEN ED Joa OE
27 » trachycephalus Blkr, ibid. IL 200. | -|1f.f.f.l 4 .f Af -
Transport . …. . [ f14[ 0! Of Ojs1| 6f 2| 4

Habitatio borneënsis.

EN A0 HES EA BEN EENES e=:
Nomina Systematica. sE 5 EISIAIENS eb
ae ZENE STel:
Pls{s lo ET n 5 nis
FE OA Vo re ON MI
| |
k Per transport ... | 114) Of Of Oftif 6f 2} 4
28 Corvina Wolfii Blkr. ibid, IL 68. 1 mile!
29 Pristipoma argenteum CV. V. B.G. XXIII
ens 1
30 » nageb Rüpp. ibid. 1
31 Diagramma erassispinum Rupp. ibid. É |
32 Waas oligolepis Blkr, N. T. Vill. |
33 » _seandens CV. WOR B, G. XXIII
Doolh. K. (ex parte). 1 if 1 dike
34 Polyacanthus Einthovenii Blkr, N. T. II. 423. 1 1
35 » Helfrichii Blkr, ibid. VII, „de
96 Helostoma Temminckii K. v. U. V. B. G. |
XXIII Doolh. K. Ls
97 Trichopus Leerii Blkr, N. T. HI 577, gilet
98 » striatus Blkr, ibid. 1106 V. B.G. |
XXIII Doolh. K. Tl
99 » trichopterus CV. V. B. G. XXIII |
Doolh. K. HI 1 5 1 5 5 5 e 7”
40 Betta anabatoides Blkr. ib. N.T.N. T.I269.f | 4, tt .f A Ä
41 Osphromenus olfax Comm. V. B. G. XXII |
Doolh. K. EM ABe indi Pr dl Helpt he
42 La En bankanensis Blkr,N.T.1IE726,) | Al |t. | )
43 lucius K.v.H. V.B.G. XXIII Doolh. EE a VEA EN lr SE EG Wd
44 pie maanulipides Blkr,N.T.N.I. IT 424.) lbo. Nh t
45 » __melasoma Blkr. Hed IL 424. ZI Nabiel ral EPE
46 » __micropeltes K.v.H. V. D.G. XXIII
Doolh. K. NEE TAU Le B ROAN|
47 » _ pleurophthalmus Blkr, N.T.I270.| | 4} : '
48 » _rhodotaenia Blkr, ibid. 1 425. Kle 1
49 » _ Stevensii Blkr, ibid. V 444. sAfkn die
50 » _ striatus Bl. V. B.G. XXII Doolh. K. dine lk 4 de
51 Scatophagus argus CV. ibid. XXIII Chaet. alien il 1 4 4
52 Drepane punctata CV. ibid. dis 1 1 4
53 Toxotes jaculator CV. ibid. Alie 4
54 Chorinemus Commersonianus CV. ibid.
XXIV Makr. balen 10 1
55 Trachinotus mookalee CV. ibid. de kn De 6
56 Trichiurus haumela CV. ibid. bb bel. 1
57 Caranx Forsteri CV. ibid. edible a ANNA
58 Equula ensifera CV. ibid. i Ek Stal il.
59 » _gerreoides Bkr, ib. N. T.N. IT. 1374 eend WIP k 1
60 2e fligera CV. V. B. G. XXIV Makr.l {| . 1
61 Amphacanthus marmoratus CV. 1 | N
62 Mastacembelus erythrotaenia Elkr, Nat. T.N.
Ind. 1 40. ‚| ú 1
63 ” unicolor CV. V. B.G. XXII Notac. die 1
64 Rhyochobdella ocellata CV. ibid. | f 1
65 Mugil borneënsis Blkr, N. T. N. I. IT 204. dien fi
66 _» melanochir K. v. H. ibid. III 423. dijk
67 _» oligolepis Blkr (sub nomine M. ma- |
erolepis Blkr) ib, III 422, $ KOM Kan 0 d
Transport . 21361 0! 4: 2122 21 7110

ee en

Nomina Systematica.

k Per transport...
Gobius borneënsis Blkr, ib. 1 10.

» chlorostigma Blkr, V. B.G. XXII Gob.

» Hoevenii Blkr, N.'T. N. IL. II 426.
» kokius CV. V. B. G. XXII Gob.

» _xanthozona Blkr, ibid.

Apocryptes changua CV. V. B. G. XXII Gob.

» maecrolepis Blkr, N. T. N. I[ 66.

Trypauchen vagina CV. V. B.G. XXII Gob.
> Periophthalmus borneënsis Blkr, 'N. T.N. 1

prdils

Boleophthalmus Boddaertii CV. Verh. B. G.

XXII Gob.

Eleotris marmorata Blkr, N. T. N. I. III 424.
» __mielanostigmaBlkr V.B.G. XXII Gob.
» __urophthalmus Blkr, N.T.N.I. TI 202.
» urophthalmoïdes Blkr, ibid. IV 273.

» Wolfhi Blkr, ibid. IT 253.
Philypnoïdes surakartensis Blkr, V. B. G
XXII Gob.
Callionymus sagitta Pall. N. T.N. LI 34.
Batrachus grunniens CV. ibid. II p- 487.
Nandus nebulosus Blkr, ibid. II p. 92.
Catopra fasciata Blkr, ibid. II 65.

Glyphiisodon modestus Schl. Mull. ib. TV 285.
» uaimaculatus CV. ibid. IV 284.
Wallago bimaculatus Blkr, = Silurus birua-
culatus Bl V. B. G. XXI Silur.

» __dinema Blkr, N.T.N.I. II 202.
p Leerii Blkr, ibid. II 427.
Silurus apogon Blkr, ibid. IT 67.
» _ bieirrhis CV. ibid. 1 271.
» _eryptopterus Blkr, ibid. IT 270.
» _ hexapterus Blkr, ibid. IT 203.
» _ lais Blkr, ibid. IT 429.
» _limpok Blkr, ibid. III 583,
» _ macronema Blkr, ibid. II 208.
» _ phaiosoma Blkr, ibid. IL 428.
» ___plalacronotus Blkr, ibid. II 428.
Bagrus gulio CV. V.B.G. XXV Bene.
» Hoevenii Blkr, ibid. XXI Silur. bat.
» macronema Blkr, ibid.
» _micracanthus Blkr, ibid.
» nemurus CV. ibid.
»

poecilopterus K. v. H. N.T.N.I. V 445.

» Wolfk Blkr, ibid. II 205.
Bagroïdes melanopterus Blkr, ibid. II 204,
Pangasius macronema Blkr, ibid. 1 14.

» pelyuranodon Blkr, ibid. III 425.

» rios Blkr, ibid. IF 205.
Transport.

Habitatio borneénsis.

ANNA
SIEISIEIENELE ÊIP
NE ENEN EN ANKE
PIEIAISIEIAIS IA |E

ans TD

. BRIERS ES
also) of 91 3l25l21133l11

— 157 —

EL OEM EN EE
Nomina Systematica. 5 US BLS
EEA
«SEA lenen
snid
Per transport ... | 4169f Of 9/ 8125
113 Arius borneënsis Blkr, ibid. II 67. 0 IA IN |
114 » truncatus CV. ibid. III 426.
115 Ketengus typus Blkr, ibid. 1 274. 1 à
116 Pimelodus borneënsis Blkr, ibid. IL 430. Siet ade et 1
117 Plotosus unicolor K. v. H. B.G. XXI Sil. bat.) | Af | .|
148 Chiaca bankanensis Blkr, N.T. N. IL. gallen oe
119 Clarias leiacanthus Blkr, ibid. IL 430. hihi eed
120 _» _ melasoma Blkr, ibid. III 427. IK EAN edn) HE PN EIS
AL » _pentapterus Blkr, ibid. IL 206. Ne Er asen Lin 0
Rs Repmnetatus CV V;B.G. XXT Sil. bat} F1} ttr eld
123 Heterobranchus tapeinopterus Blkr, N. T.
N. 1. III 733. dn edu den
124 Barbus amblycephalus Blkr, ibid. VIII p. ||. .i 1
125 » carassioïdes lieck. Spec.? 1
126 » erythropterus Blkr, V, B.G. XXIII
Tehth. M. 0. Jav. Biden wees
127 » heteronerna Blkr, N.T.N.I. V 446.| Bee
128 _» Hoevenii Blkr, ibid. IL 207. AR a dd NI
129 » _kallopterus Blkr, ibid. 1 13. É sb ban ME een
130 » _ kusanensis Blkr, ibid. III 429. brl Arae Ied Bleed
131 » laevis CV. ibid. V 447. U anke ES Tiles ek:
132 Systomus apogon CV, ibid. III 428. BELT nl VELE he keel
133 » bulu Blkr, ibid. IT 207. ear lt Wa Keel a
134 » janthochir Blkr, ibid, V 448. ie A Ee sen: a et
135 _» _melanopterus Blkr, ibid. V 449. le like ele el
136 _» __mierolepis Blkr, ibid. l 12: een U aoe Kaede IS
137 _» truncatus Blkr, ibid. 1 19. ils HA) the eK
138 Capoeta enoplos Blkr, ibid. JI 431. Lira 2d In
189 _» _ macrolepidota CV. V.B.G. XXII Icht.
M. 0. jav. Se
140 _» _microlepis Blkr, N. T. N.I.II206f | 1
141 Dangila festiva Blkr =Cyrene festiva Heck} 4
142 » ocellata Blkr == Cyrene ocellata Heck.
= Dangila microlepis Blkr, ib. 1595 1 | 4
143 _» _spilurus Blkr, ibid. I 272. ds ND
144 Rohita Artedii Blkr, ibid. II 484. Elac ee
145 _» erythrurus CV. ibid. V 452. | 1 p
146 _» _Hasseltii CV. ibid. V 450. 1 | 11 1
147 _x» __melanopleura Blkr, ibid. HI 430. Ale } 1
148 _» Schlegelii Blkr, ibid IL 432. Nt 1 |
149 » vittata CV. ibid. V 451. kt 1 2
150 Leuciscus dusonensis Blkr, ibid. I 14. sr Alfa 1
151 » Einthovenii Blkr, ibid. II 484. de LEN Ide ,
152 _» _kalloehroma Blkr, ibid, I 272, hel BB 4 AAW vr %
153 _» oxygaster CV. ibid. V 453. de? Ale
154 » oxygastroïdes Blkr, ibid, UI 431. É Ape
155 __» __uranoscopus Blkr, ibid. I î4. digen! 1 1
156 Cobitis barbatuloïdes Blkr, ibid. Il 435. }
157 _» _hymenophysa Blkr, ibid. II 602. 5 ek Î
Transport . 7je2f 1201 9[25/33/50

Habitatio borneénsis.

1

Parmangkat.

— 158 —

Habitatio borneënsis.

El Hals hits

Nomina Systematica. ed 2 5 e s ZIENS

slol8flei Eje Ale

SI eo 5 Li AN er

Tels ferslalsmlë

— 5 las Pt =

Per transport. « « « | 7182) Olagl 9125133150142

158 Belone canciloïdes Blìkr, ibid. V 454. U ee d Alike, Ë d

159 » caudimacula Cuv. V.B.G. XXIV Snoek. .| 1) . 2 ALENA 1
1.

160 Hemiramphus borneënsis Blkr ib. N.T. 1 68.
161 » _ Gaimardi CV. V.B.G. XXIV Snoek.
162 Panchax Buchanani CV. ib. XXV Nal. fchth.
Beng. |
165 Apterioptus pictorius Richds. if .
164 Luciocephalus pulcherBlkr, N.T.T, 273,11199.| | 1
165 Chirocentrus hypselosoma Blkr, ib. III 71. NRE ESD (al MIK
166 Osteoglossum formosum Sch). Mull. ib. IT 486.f | IJ Af Ital 4
167 Notopterus borneënsis Blkr, ib. 11437. V. B. G.
XXIV Chir. | ehehe enne
168 _x» hvypselonotus Blkr, ibid. BN (a MAN
169’ » lopisBlkrib. 1 423 V.B.G. XXIV Chir.f - foo fj
170 _» maculosus Bkr, ib. 11 488, ibid. cha ATI
171 Clupeoïdes borneënsis Blkr, ibid. [ 275 ib.
XXIV Har. … fed cop dette esn
172 Pellona Grayana CV? V.B,G. XXIV Har. Ds ON EE Se AI end
173 > Russellit Blkr, zb. ‚N.'TLN. T: III 275 of fot Nn
174 » _ xanthopterus Blkr , ib. [] 489. sf Efe EO RL
175 Spratella pseudopterus Blkr, ib. [II 432. 1
176 Pristigaster tartoor CV. V. B. G. XXIV Har. | -{ ff f Ee Ne
177 Alausa toli CV. i Eh A of EE
178 Engraulis Brownii CV. V. B.G. XXIV Har. | . afstal Kef sE EE
179 crocodilis Blkr, ib. N. T.N.L. 145.
180 melanochir Blkr, ibid. A «Frinks
181 Pfeifferi, Blkr,_N. TN. I- IJT4393. 0 fe ONSEN
182 rhinorhynchos Bikr, ib. II 435 V. B. ë
183 tri Blkr, ib III 434. ibid. ee
184 Coilia borneënsis Blkr, ib. III 487, ibid. Ld:
185 _» __maecrognathos Blkr, ibid. III 436. He eed ed ee ANA
186 Chatoessus chacunda CV. V. B.G. XXIV Har. .f it -i.l-l.t.id
187 Rhombus lentiginosus Richds.ib. XXIV Pleur.f 4 É
188 Synaptura ommatura(Solea onsmatura Richds).| 1
189 » panoïdes Blkr, V. B.G. XXIV Pleur.
NG ENT TOE B Me MON PE Oo
190 Achiroïdes melanorhijnehos Blkr, ib. ib. 45.| | 1{ -| | -
191 Plagusia Feldmanni Blkr, N. T.N.I.T455.) ft -| d
192 » _microlepis Blkr, ib. 1413 B.G. XXIV
Pleur. Arnd
195 » _oxyrhynchos Blkr, ibid. if A eu ARCANE ES
194 „_ potous Cuv. V.B.G, XXIV Pleur. zl A INS nief
195 Echeneis neuerates L. ibid. Chir. - . Bike
196 Conger talabon Cuv.N: T.‚N.I. V456 V.B.G,
XXV Mur. zoe POORE NS
197 Ophisurus hypselopterus Blkr, ib. 11 69 ibid} | 4) - :

Jee *

ek *

KE
he a *
DN ed Jd bed PE
ad
ee

ek *

198 » potamophilus Blkr, ibid. V 458. ib.f .| {| 1
199 Muraena bullata Richds. dike nde INS
200 » reticulata Richds. AUKE ERR

97) 1 al ol33laol59l25

Transport. « « … [12

Nomina Systematica.

mn
jmmmme

Per transport. ….
201 Symbranchus immaeulatus Bl. N. T.I 4388.
Vv. B. G. XXV Mur. Sijmbr.
202 Gastrophysus argenteus J. Mull. = Tetraö-
don argenteus Lacép.N.T. II 737.
203 » lunaris J. Mull. = Tetraödon lunaris
Cuv. V.B.G. XXIV Blootkak.
204 » oblongus J. Müll. 5 Tetraödon oblon-
gus Bl. ibid.
9205 Arothron leiurus Blkr= Tetraödon leiurus
Blkr, N.T.N.T. III 440.
206 » palembangensis Blkr= Tetraödon pa-
lembangensis Blkr, ibid. 605.
207 » potamop ilus Blkr Fetraödon pota-
mophilus Blkr, V. B.G. XXIV Blootk.
208 Chonerhinos modestus Blkr. — Petraödon
modestus Blkr, N. T.I 16, II 440.
209 » naritus Blkr = Tetraödon naritus Richds.
ibid. ILL 439 (1).
210 Balistes aculeatus L. V.B.G. XXIV Balist.
21 » _rectangulus Bl. Schn.
212 Triacanthus Nieuhofii Blkr, V. B.G. XXIV
BaleN ee 11459.
213 » Russellii Blkr, V. B.G. XXIV Balist.
214 Syngnathus boaja Blkr, N.T.1,16. V. B. G.
XXV Trosk. V.
215 » deokhatoides Blkr, V.B. G. XXV Trosk £V.
216 » heterosoma Blkr, ib. N. T. N.I. HL 444.
217 Sphyrna Blochii MH. V. B. G. XXIV Plag.
218 Pristis dubius Blkr, ib.N. T.N.I. V 459.
219 _» zysron Blkr, ibid. ibid. III 441.
220 Rhinobatus ligonifer Cant. V.B.G.XXIV Plag.
221 Trygon pareh Blkr, ibid.
223 » «undulata Blkr, ibid.
223 Pteroplatea mierurus MH. ibid.
224 Amphioxus Belcheri Gr.
Totaal.

Habitatio borneënsis.

5 bss 4
= : SAAN
HED ZWE =|
o 5 os Alle [A
al4l4' bielle
Epl © Le Alslsle
= me sale ln
E | as
fas) | As |

12| 97/ 1122| 9/33/40|59
zt A et BE
1
1
1
î
1
1 1| 1
1 1 1
N 1
et
1
3 1
1
1 1| 1
Ake
1
à 1
1
1 . E
: 1
° 1
nld
1

16106) 1/23/10136|45/67

Pamangkat.

25

28

Men ontwaart alzoo, dat tot nog toe van Bandjermasin verre

weg de meeste soorten zijn bekend geworden, terwijl Sambas

ten deze de tweede plaats en Pontianak de derde plaats in-

neemt, ofschoon laatstgenoemde plaats, door hare ligging aan
het uitgestrekte stroomgebied der Kapoeas zeker niet minder

rijk is aan soorten dan Bandjermasin.

(1) Et Sarawak,

DESCRIPTIONES SPECIERUM DIAGNOSTICAE,

SCIAENOIDEI.

Corvina jubata Blkr.

Corvin. corpore oblongo compresso, altitudine 42 cireiter in ejus lon-
gitudine, latitudine 12 in ejus altitudine; capite 4 et paulo in longitudine
corporis; altitudine capitis 1} ad 14, latitudine 12 circiter in ejus longi-
tudine; oculis diametro 32 ad 38 in longitudine capitis; linea rostro-dor-
sali declivi fronte concaviuscula; rostro obtuso convexo-truncato ante os
prominente oeulo breviore; maxilla superiore maxilla inferiore paulo lon-
giore sub oculi dimidio posteriore desinente 23 circiter in longitudine ca-
pitis; ore infero rictu subhorizontalis dentibus maxillis bene conspicuis
pluriseriatis, maxilla inferiore aequalibus, maxilla superiore serie externa
seriebus internis longioribus postrorsum longitudine decrescentibus utroque
latere p. m. 20; mento poris 5 bene conspicuis; praeoperculo, suboper-
culo interoperculoque denticulatis, denticulis gracilibus valde conspicuis;
praeoperculo margine posteriore convexo angulo obtuse rotundato, toto
margine dentibus p. m. 40, dentibus angularibus ceteris longioribus; linea
dorsali rotundata valde econvexa; linea. ventrali rectiuscula; linea laterali
usque sub 2% quarta parte pinnae dorsalis radiosae curvata, singulis squa-
mis plas minusve ramosa; squamis corpore, genis operculisgue cycloïdeis,
vertice et nucha et interdum etiam praeopercularibus inferioribus ctenoi-
deis, dentibus squamarum setiformibus vertice muchaque erectis curvatis
jubam quasi efficientibus; squamis lateribus 50 p. m. in serie longitudinali ;
pinna dorsali parte spinosa parte radiosa non altiore longitudine basi 14
eirciter in longitudine dorsalis radiosae spinis gracilibus non flexilibus
12 ceteris breviore, 22 32 multo, 8% 4* multo brevioribus, 4 ceteris
tongiore corpore plus daplo humiliore, ultima penultima longiore; dor-
sali radiosa convexiuscula postice rotundata; pectoralibus acutiusculis 6 et
paulo, ventralibus acutiusculis radio 1° parum producto 7 et paulo, cau-
dali rhomboidea 48 cireiter in longitudine corporis; amalí parte radiosa
obtusa convexa spina 2a radio 1° duplo breviore crassa striata 4 in longi-
tudine capitis; colore corpore superne dilute viridescente, inferne argen-
teo; operculo superne macula diffusa coerulea quasi subeutanea; pinnis
flavescentibus, ventralibus analique radiosa inferne late albidis, dorsali

spinosa fusco marginata, pectoralibus medio dense fusco arcnatis.

de ee

BRENDER /23evel 11/24 (rad: ant. simpl.). P. 2/18. V. 1/5, A 9/5
vel 2/9. C. 17 et lat. brev. :

Habit. Bandjermasin, in fluviis. :

Longitudo speciminis unici 127”.

Aanm. Deze soort is uiterst merkwaardig door hare schub-
vorming. De schubben van het geheele ligchaam, uitgezonderd
die van kruin en nek, zijn gladrandig (ongetand), terwijl daar-
entegen de kamschubben van nek en kruim de tandjes zooda-
nig ontwikkeld hebben, dat zij een borstelvormig aanzien er-
langen en door hunne gekromde rigting naar boven nek en
kruin een beborsteld of kort gemaand aanzien geven. De tand-
borstels bevinden zich bij mijn voorwerp ook aan de onderste
preoperkelschubben der regterzijde terwijl die der linkerzijde
gladrandig zijn. De soort staat overigens in verwantschap na-
bij Corvina Kuhlii CV, Corvina sina CV. enz. doch is er nog
door meerdere andere kenmerken gemakkelijk van te onder-
scheiden.

LABYRINTHIFORMES.

Anabas oligolepis Blkr.

Anab. eorpore oblongo compresso, altitudine spinam dorsi Im inter
et spinam ventralem 34 ad 53, supra spinam analem 1” 31 ad-3t in ejus
longitudine, latitudine (eapite) 14 ad 14 in ejus altitudine: capite obtuso
convexo 33 ad 4 et paulo in longitudine corporis; alvitudine capitis 12
ad 12 in ejus longitudine; oculis diametro 4 fere ad 4 et paulo in longi-
tudine capitis, diametris 14 ad 2 distantibus; linea rostro-frontali convexa;
rostro obtuso oculo breviore; maxillis aequalibus, superiore sub oculi di-
midio anteriore desinente; dentibus maxillis pluriseriatis serie externa
seriebus internis majoribus; dentibus vomerinis anticis parvis aequalibus
in vittam brevem semilunarem, vomerinis posticis valde conspicuis in figuram
T formem dispositis; osse suborbitali, operculo, suboperculo interopercu=
loque dentatis, dentibus angulo operculi et suboperculi elongatis; squa-
mis ectenoideis, lateribus 27 in serie longitudinali, 18 in serie transver-
sali; linea laterali singulis squamis tubulo simplice utroque Jatere poro
vel fovea munito notata sub spinis dorsi subposticis interrupta;s pinnis
dorsali et anali parte spinosa parte radiosa humilioribus spinis, anterio-
ribus 2 exceptis, subaequalibus, parte radiosa rotundatis corpore duplo cir-
eiter humilioribus; pectoralibus obtusis rotundatis 5 ad 54, ventralibus
acutis convexis 64 ad 63, caudali obtusa rotundata 44 ad 42 in longitu-

EDE

dine corporis; colore corpore superùe olivacco vel profande viridi inferne
aurantiaco; vittis maxillo-praeopereulari et maxillo-interopereulari fusces-
centibus; lateribus vulgo vittis longitudinalibus diffusis profunde olivaceis;
cauda basi pinnae macula magna rotunda nigro-fusca aetate provectiori-
bus minus conspicua; pinnis dorsali, anali et caudali violaceo- vel auran-
tiaco-olivascentibus, eaudali, dorsali et anali radiosis junioribus auran-
tiaco, dorsali et anali spinosis nigro marginatis; pectoralibus membrana
aurantiacis apice frequenter fuscis.

B. 6. D. 17/8 vel 17/9 vel 18/8 vel 18/9 vel 16/8 vel 16/9. P. 2/14

vel 2/13. V. 1/5. A. 10/9 vel 10/10 vel 9/9 vel 9/10 6-15 vel
16 et lat. brev.

Syn. Zkan Betol: Malaie.

Habit. Bandjermasin, in aquis dulcibus.

Longitudo 9 speciminunm 82” ad 115”,

Aanm. Het wordt meer en meer tot zekerheid, dat de zoete
wateren van den Indischen Archipel meerdere soorten van Ana-
bas bevatten. Im 1851 reeds beschreef ik eene nieuwe soort
van. Celebes onder den naam van Arabas variegatus, naar eene
teekening, nagelaten door wijlen het hd der Natuurkundige
kommissie ForsreN. De talrijke voorwerpen, welke ik bezit
van Anabas scandens CV. vertoonen onderling zoovele afwij-
kingen, dat ik vermoed, dat zij tot drie verschillende soorten
behooren. Een daarvan, Anabas macrocephalus Blkr van Java,
is reeds in het 7e deel van het Natuurkundig Tijdschrift voor
Ned. Indië beschreven. De onderwerpelijke soort is eene van
Anabas scandens OV. zoowel als van Awabas macrocephalus
Blkr verschillende, welke zich standvastig onderscheidt door
grootere schubben, waarvan er slechts 27 op eene overlangsche
rel gaan, terwijl de overige soorten minstens 30 schubben op
zoodanige rei hebben. Verdere kenmerken zijn gelegen in het
stompe bolle profiel en de groote staartvlek, doch deze ken-
merken zijn minder wezenlijk en in vergelijking met de andere
soorten niet zoo scherp op te vatten.

Polyacanthus Helfrichii Bkr.

Polyac. corpore oblongo compresso, altitudine 54 ad 33 in ejus longi-
tudine, latitudine 2 fere in ejus altitudine ; capite acutiusculo 44 ad 44 in
longitudine corporis, aeque alto circiter ae longo, poris notato; oculis
subposteris diametro 34 circiter in longitudine capitis ; lineis rostro-frontali
declivi convexiuscula, rostro-pectorali econvexa; rostro oculo breviore;s

— 163 —

dentibus maxillis serie externa seriebus internis longioribus, maxilla in-
feriore antice S p- m. eeteris omnibus longioribus; denticulis praeopereu-
laribus vix conspicuis; squamis ctenoideis, lateribus 82 p. m. in serie lon-
gitudinali; linea laterali sub pinnae dorsalis spinosae parte posteriore val-
de deflexa vel subinterrupta, cauda rectiuscula; pinnis dorsali et anali ra-
diosis valde acutis radiis longissimis corpore interdum vix vel non hu-
milioribus;s peectoralibus et caudali obtusis rotundatis:4 circiter in longi-
tudine corporis; ventralibus radio bifido producto peectoralibus longiore;
colore ecorpore pinnisque violascente-viridi; dorsali analique radiosis at-
que caudali membrana inter singulos radios venula ramosa coerulescente-
violacea; ventralibus plus minusve aurantiacis,

B NZ U vel 19/12 vel 18/11 vel 18/12. P-lZlls Ve 1/5. A.

17/11 vel 17/12 vel 16/12 vel 16/13. C. 16 et lat. brev.
Habit. Bandjermasin, in fluviis.

EEE)
J .

Longitudo 2 speciminum 112” et 12

Aanm. Ik durf niet met zekerheid bepalen of de bovenbe-
schrevene voorwerpen tot eene eigene soort behooren. Zij zijn
zeker zeer na verwant aan Polyacauthus Hasseltië CV, doch
bij alle mijne voorwerpen dezer laatstgenoemde species gaat
de hoogte des ligchaams nog geene driemaal in zijne lengte en
is het ligchaam alzoo zeer aanmerkelijk minder slank dan bij
Polyacanthus Helfrichis. Grootere reijen voorwerpen van ver-
schillende grootte van Polyacanthus Helfrichiö zullen eerst laten
beslissen of zij welligt slechts eene klimaatsverscheidenheid is van
Polyacanthus Hasseltii. Haren naam heb ik ontleend aan den
heer C. Herrricm, officier van gezondheid der 2e kl. te Bandjer-
masin, aan wiens welwillende toezending hare kennis te _dan-
ken is.

SILUROIDEI

Bagrus gulio CV. Poiss. XIV p. 810. Blkr, Verh. Bat. Gen.
XXV Nalez. Ichth. Beng, p. 116.

Bagr. corpore subelongato vel elongato compresso, altitudine 42 ad 52
in ejus longitudine; capite acuto 41 ad 43 in longitudine corporis; altitu-
dine eapitis 13 ad 12, latitudine 12 ad 12 in ejus longitudine; linea ros-
tro-dorsali capite deelivi rectiuscula vel convexiuscula; oeulis diametro 5
ad 64 in longitudine ecapitis, diametris 2 ad 3 distantibus; scuto capitis
granuloso, granulis confertis, irregulariter collocatis, sulco longitudinali

— 164 —

parte anteriore tantum diviso; erista interparietali trigona duplo cîrciter
longiore quam basi lata, dimidio basali granulosa granulis eonfertis, apice
glabra os interspinosum acutum granulosum vel glabrum attingente vel
subattingente; rostro depresso acuto oculo junioribus minus, adultis plus
‘duplo longiore, linea anteriore obtusa rotundata; dentibus maxillis pluri-
seriatis setosis aequalibus, vomero-palatinis pluriseriatis in vittam semi-
lunarem indivisam dispositis; cirris 8, nasalibus regionem postocularem,
supramaxillaribus ventrales vel analem, inframaxillaribus externis pecto-
ralis partem posteriorem, inframaxillaribus internis spinam pectoralem
fere attingentibus; maxilla superiore maxilla inferiore longiore; operculo
radiatim rugoso granuloso; osse scapulari acuto granuloso; linea laterali
simplice non fimbriata inferne porosa, rectiuscula; pinna dorsali radiosa
acuta corpore non vel vix humiliore, spina valida longitudine 1% ad 12
in longitudine capitis, antice granosa, lateribus rugosa, postice et antice
apice dentibus bene conspicuis serrata; dorsali adiposa plus duplo ejus
longitudinis a dorsali radiosa remota, capite triplo ecirciter breviore, mar-
gine anteriore superiore obliquo convexo; pinnis pectoralibus acutis 12
ad 14 in longitudine capitis, spina crassa spina dorsali longiore antice
granulosa lateribus sulcosa postice dentibus magnis 8 ad 16 serrata; ven-
tralibus angulatis oblique subtrunecatis pectoralibus multo brevioribus;
anali angulata nor emarginata, vix vel non altiore quam longa, dorsali
adiposa longiore; caudali profunde incisa lobis acutis superiore longiore
4 ad 5 in longitudine eorporis; colore corpore superne nigricante vel pro-
funde vel nitide viridi, inferne margaritaceo vel flavescente; pinnis roseo-
vel violascente-viridibus plus minusve fusco arenatis vel rubro tinetis.
B. 9 vel 10. D. 1/7. P. 1/s vel 1/9. V 1/5. As d/T0N ve on
57/1. GC. 17, et lat brev.
Synon. Pennevisch Nieul. Gedenkw. Zee- en Lantreiz. p. 272 fig.
Pimelodus gulio Bach. Ham. Gang. Fisch. p. 201, 379 tab. 23 fig. 66.
Bagre gulio CV. Poiss. XIV p. 510.
Pünelodus abbreviatus K. v. H. apud CV. Poiss, XIV p. 3ll.
Bagrus abbreviatus CV. Poiss. XIV p. 8311. Cant. Cat. Mal. Fish.
p- 255. Blkr. loe. plur.
Bagre raccourci CV. ibid.
Bagrus albilabris CV. Poiss. XIV p. 308.
Bagre à lèvres blanches CV. ibid.
Bagrus fuscus CV. ibid. p. 309.
Bagre brun CV. ibid.
Bagrus gulioides Blkr. Verh. Bat. Gen. XXL Silur. batav.
Bagrus melas Blkr. ibid.
Bagrus Schlegelii Blkr. ibid.
Bagrus rhodopterygius Blkr. ibid.
Tope keleti Indig. Pontic.

Nonatora Bengah.

Î
-
j

— 165 —

Gulio Bengal.
Jkan Lundu Mal. et Sundan.
Habit. Bandjermasin, in fluviis.
Batavia, Cheribon, Banten, Javae insulae, in mari , aquis
_ fluvio-marinis et in fluviis.
Calcutta, in flumine Hooghly.
Longitudo plus quam 50 speciminum 95” ad 210”.

Aanm. Elders reeds heb ik mij verklaard over de zamentrek-
king der verschillende namen, onder welke deze soort beschreven is,
en hunnen grond hadden in de talrijke schakeringen in kleur
en gedaante, welke zich bij haar voordoen. Daar de soort eene
ruime geografische verbreiding heeft en langs de westkust van
Java in onnoemelijk aantal voorwerpen voorkomt, bevreemdt het
mij, haar onlangs eerst van Borneo en nog nooit van eenig an-
der eiland in den Indischen Archipel ontvangen te hebben.

Chaca bankanensis Blkr.

Chace. corpore antice maxime depresso postice compresso, altitndine 10

ad 84, latitudine maxima 4 fere ad 3% in ejus longitudine; capite maxi-

me depresso 34 ad 84 in longituding corporis; latitudine capitis 1 et paulo
ad 12, altitndine 3 ad 4 in ejus longitudine; oculis diametro 16 eirciter
in longitudine capitis; scuto capitis glabro crista interparietali brevissima
os interspinosum longissimum acutum glabrum attingente; rostro linea
anteriore valde obtusa; osse supramaxillari longe post os intermaxillare
produeto post oeulum desinente; maxilla superiore maxilla inferiore mul-
to breviore;, dentibus intermaxillaribus et inframaxillaribus pluriseriatig
minimis, intermaxillaribus in vittam ecnrvatam angulatam, inframaxillari-
bus in vittam semilunarem dispositis; ovbita antice cirro duplice et fronte
paulo post oculum cirro simplice oculo vix vel non longioribus obtusis;
naribus posterioribus longe ante oculos, naribus anticis tubulatis rostri
apice sitis; ecirro labiali utroque latere osse supramaxillari breviore; re-
gione maxillo-opereulari eirris brevibus plaribus in seriem longitudinalem
dispositis; cirris inframaxillaribus 4 internis anticis symphysi approxima-
tis angulum oris non attingentibus, externis posticis post angulum oris
insertis angulum maxillae inferioris posteriorem subattingentibus; cirris
eorpore nullis conspicuis; cute toto corpore glandulosa glandulis conspicuis;
linea laterali antice maxime conspicua elevata postice parum econspicua;
pinna dorsali 1? convexa spina crassa radijs humiliore antice apicem
versus bidentata postice glabra; pectoralibus spina latissima spina dorsali
longiore , superne carinata, inferne rotundata convexa, antice dentibus
sluribus serrata, postice glabra; ventralibus obtusis rotundatis pectorali-
pbu longioribus 7 fere in longitudine corporis; anali 12 post initium dor-

— 166 —

salis 2*e inserta obtusa rotundata paulo altiore quam basi longa; dorgali
24 etanali 2 eum caudali unitis radiis valde conspicuis dorsali et anali
simplicibus; caudali postice rotundata radiis fissis mediis 6 cireciter in lon-
gitudine corporis; corpore violascente-viridi fusco nebulato; cirris
labialibus inframaxillaribusque fusco et aurantiaco annulatis; pinnis viola-
eeo-fuscescentibus, dorsali l*, peetoralibus, ventralibus analique 1* fusco
reticulatis, dorsali 2%, caudali analique 2* fuseo oblique transversim subfas-
ciatis et reticulatis.

B. 7D Nel P. 1/4. V6. Ault SuD (osstos ee taro:

I= 45 vel D 2, 244HC. 11 + A 2% 12=47,
Habit. Bandjermasin, in fluviis. Ù
Banka, in fluviis.
Longitudo 4 speciminum 68°” ad 134”.

Aanm. Ik beschreef deze soort reeds in Junij 1852 in mijne
Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van het eiland
Banka (Nat. Tijdschr. N. Ind. TI Pp. 455) naar het eenige mij
toen beschikbare defekte exemplaar. Sedert onving ik grootere
en beter bewaarde voorwerpen, zoodat ik de vroegere diagnose
thans heb kunnen verbeteren en vollediger maken. Van C4aca
lophioïdes CV. verschilt zij, behalve door andere kenmerken, door
door de afwezigheid van de onderlipsdraden en van de draden
op rug en zijden boven en onder de zijlijn.

CYPRINOÏLDEL.

Barbus amblyeephalus Blkr.

Barb. corpore oblongo campresso, altitudine 3 in ejus longitudine, la-
titudine 3 fere in ejus altitudine; Capite obtuso convexo 6 in longitudine
corporis, aeque alto ae longo; latitudine capitis 12 circiter in ejus longi-
tudine; oculis diametro 34 circiter in longitudine capitis, 12 in capitis
parte postoculari, 13 fere distantibus; linea rostro-dorsali ubique fere
convexa vertice ad nucham tantum vix concava; rostro valde obtuso sub=
truncato oculo multo breviore non ante os prominente; maxilla superiore
maxilla inferiore longiore, medioeriter deorsum protractili, 3 in longitu-
dine capitis, sub oculi parte anteriore desinente ; maxilla inferiore sym-
physi non uncinata vix tuberculata; rictu obliquo; labiis gracilibus tere-
tibus; cirris pupillam attingentibus labialibus maxillaribus vix longioribus;
Operculo minus duplo altiore quam longo margine inferiore rectiusculo ;
dentibus pharyngealibus uncinato-subeochlearibus 2. 3. 5: 5. 3. 2, serie lon-
giore 2 conicis apice acuminatis; osse scapulari obtuso rotundato; dorso
angulato antice valde convexo ventre convexo altiore; squamis parte lí-

Ja MN

— 167 —

bera longitudinaliter striatis, 35 vel 36 in linea laterali, 11 vel 12 in
serie verticali quarum 6 supra lineam Jateralem; linea laterali curvata
lineam rostro-caudalem attingente, singulis squamis tubulo simplice notata;
pinna dorsali acuta emarginata corpore duplo fere humiliore; spina dorsali
crassa dentibus magniusculis serrata, capite paulo longiore, paulo post bäsin
ventralium inserta, apice flexili, parte ossea 8 circiter in longitudine cor-
poris; pinnis pectoralibus acutis ventrales non attingentibus et ventralibus
acutis 6 et paulo, caudali lobis acutis 4 fere in longitudine corporis; ana-
li acuta emarginata dorsali non multo humiliore, multo minus duplo al-
tiore quam basi longa, radio simplice 35° cartilagineo; co]ore corpore su-
perne virideseente, inferne argenteo ; squamis dorso lateribusque basi vit-
tula transversa violascente; pinnis roseis vel flavescentibus, ventralibus
analique albescentibus, dorsali superne et caudali postice fuscescente mar-
ginatis.

B. 3.’ D. 4/8 vel 4/9. P. 2/15. V. 2/8. A. 3/5 vel 3/5. C. 7/11 /1

(lat. brev. inel.).
Habit. Pengaron, Borneo austro-orientalis, in fluviis.

229

Longitudo speciminis unici 290

Aanm. Na verwant aan Barbus erijthropterus Blkr, verschilt
onderwerpelijke soort daarvan echter door veel boller profiel van
den kop, welke even hoog als lang is, door kortere voeldraden,
stomperen snuit, door een paar schubben meer in de zijlijn en
door een rei schubben minder boven de zijlijn, welke ook min-
der gebogen is, en voorts nog door lagere rugvin, minder ge-
wapenden en achter de basis der buikvinnen ingeplanten rug-
doorn, enz.

Ik ontving mijn eenig voorwerp van Pengaron, in zuidoostelijk
Borneo, gelijktijdig met eenige voorwerpen van Barbus erijthro-
pterus Blkr.

TRYGONES.
Prygon undulata Blkr. Verh. Bat. Gen. XXIV Plagiost. p. 70.

Tryg. corpore disciformi , disco paulo longiore quam alto, antice acuto,
linea rostro-pectorali antice praesertim eoneaviuscula; capite longitudine
22 eireiter in latitudine disci maximay rostro acuta 4 fere in Jatitudine
disci, superne medio suleo longitudinali gracilis oculis diametro ó ad 6
in longitudine rostri, diametris 34 ad 35 distantibus; foramine temporali
trigono oculo majore; valvula nasali anteriore rictum non attingente, ciliis
valde conspicuis; rictu sinuoso latitudine 3 circiter in longitudine rostri
praeorali; velo postmaxillari superiore fimbriatos fundo cavitatis oris qua-
dri- vel quinque-papillato; dentibus maxillis obtusis; dorso linea media ef

— 168 —

circa lineam mediam granulis subeordi formibus, granulis actate provectiore
aetate juvenili numero multo majoribus; regione granulosa antice ad ros-
trum postice ad partem caudae liberam sese extendente; medio dorso tu-
berculis 2 vel 1 granulis multo majoribus; cauda disco multo longiore
vestigio pinnarum nullo, basi spinulis nullis sed post spinam longam spi-
nulis minimis scabra; appendicibus genitalibus pinnas ventrales non supe-
rantibus eonicis non valvatis; colore corpore superne profunde viridi vit-
tis latis flexuosis et maculis magnis polymorphis fusco- vel nigrieante-vio-
laceis, inferne albestente; cauda fusco-violaeeo annulata.

Synon. kan Parch kassi Mal. Batav.

Habit. Bandjermasin, in fluviis.

Batavia, Samarang, Javae insulae, in mari.
Longitudo 5 speeiminum 270” ad 320”.

Aanm. Prygon wadulata is na verwant aan Frygon warnak
Rüpp. doch onderscheidt er zich soortelijk van door het golfs-
en mevelsgewijze gevlekt zijn van het bovenste gedeelte des lig-
chaams, doordien de ligehaamsschijf langer dan breed is, de
breedte van de bekspleet 3 maal gaat in de lengte van den
snuit voor de bekspleet, de lengte van den kop slechts 24 maal
gaat in de grootste breedte van de schijf, de oogen kleiner zijn,
enz. Zij wordt tot meer dan 4 voeten breed en is te Batavia,
hoezeer niet dagelijks voorkomende, toch ook niet zeldzaam.

Scripsi Batavia Calendis Novembris upeeeur.

DERDE BIJDRAGE

TOT DE KENNIS DER

ICHTHYOLOGISCHE FAUNA

VAN DE

KOKOS-EILANDEN,

DOOR

Dr. P. BLEEKER.

Nieuwe bezendingen van de Kokos-eilanden, mij geworden
door de welwillendheid van den heer J. G. C. Ross, zoon van
wijlen den heer J. C. Ross, wiens verzamelingen mij aanleiding
gaven tot mijne eerste Bijdragen (1) tot de kennis der vischfauna
van deze eilanden, stellen mij in de gelegenheid, de kennis
dier fauna weder met die van eenige soorten te verrijken. In
het begin van December 1854 ontving ik van den ‘heer J. C.
G. Ross een 24 tal vischsoorten van de Kokos-eilanden t. w.

1* Amphiprionichthys apistus Blkr. 8% Salarias Hasseltii Blkr.

2* Synanceia brachio CV. GV A. melanocephalus Blkr.

9 Chaetodon auriga CV. dOr NEE sumatranns Blkr.

BE ae, ephippium CV. 11 Gobius eocosensis Blkr.

Da ae lineolatus QG.= Chae- 12* Plesiops coeruleolineatus Rüpp.
todon lunatus Ehr. CV. 18* Pomacentrus evanospilos Blkr.

6* Trachinotus mookalee CV. EEn NEN prosopotaenioïdes Blkr.

7* Salarias arenatus Blkr. 15* Pomaeentrus taeniops CV.

(1) Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van de Kokos-ei-
landen. Nat, Tijdschr. Ned. Ind. DI. VIT 1854 p. 36—43.
Over eenige nieuwe visschen van de Kokos-eilanden. Ibid p. 353—9358.

VI. 138

— 170 —

16 Daseyllus arnanus CV. 21* Rhombus eocosensis Blkr.

17 Glyphisodon Rossii Bikr. 22 , pantherinus Rüpp. = Rhom-
18 5 unimaculatus CV. ‚_bus sumatranus Bkr.
dE cÔ sordidus CV. 235 4, pavonBike

20* Julis (Julis) Souleijetii CV. 24 Oxybelus Brandesii Blkr.

Van deze soorten zijn de met een * geteekende, ten getale
van miet minder dan 17, nieuw voor de kennis der Kokos-ei-
landen. Daarvan bevonden zich nog niet in mijne verzameling:
Amphiprioniechthys apistus Blkr, Salarias arenatus Blkr, Salarias
Hasseltiiù Blkr, Julis (Julis) Souleyetii CV, Rhombus pavo Blkr
en Lhombus cocosensis Blkr, welke soorten, met uitzondering
van Salarias Hasseltii Blkr en Julis (Julis) Souleyeti CV,
tevens nieuw zijn voor de wetenschap.

De bedoelde 17 soorten optellende bij de vroeger reeds van
daar bekend gemaakte erlangt men een cijfer van 61 soorten,
als het geheele aantal der thans van deze eilanden bekende visch-
soorten voorstellende t. w.

Mulloïdes flavolineatus Blkr, ibid. III p. 697.
Amphiprionichthys apistus Bikr, ibid. VII p. 172.

10 Synanceia brachio CV., Verh. Bat. Gen. XXII Seclerop.

11 Pentapus aureolineatus CV., Nat. Tijdschr. N. Ind. VI p. 55.
12 Lethrinus eveosensis Blkr, ibid. VI p. 40.

13 Gerres acinaces Blkr, ibid. VI p. 194.

14 ‚‚ _oyena CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Spar. Maen.

15 Chactodon auriga Forsk., Nat. T. Ned. Ind, V p. 164.

16 0 ephippium CV., ibid. V p. SB

5 lineolatus QG. = Chaetodon lanatus Ehr., ibid. VIp. 322.
13 Platax Boersii Blkr, ibid. III p 758.

19 „‚ teira CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.

20 Pimelepterus altipinnis CV., Nat. T. Ned. Ind. II p. 727.

21 Trachinotus mookalee CV., Verh. B. G. XXIV, Makr.

22 Caranx Forsteri CV., ibid. Nat. Tijdschr. N. Ind. III p. 164.

1 Apogon novemfasciatus CV., Nat. Tijdschr. N. Ind. II p. 163,
2 Serranus hexagonatus CV., ibid. VI p. 191.

3 35 urodelus CV., ibid. VII p. 39.

4 Mesoprion marginatus Blkr, ibid. III p. 554.

5 0 monostigma Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Pere.

6 Holocentrum leo CV., Nat. Tijdschr. Ned. Ind. VI p. 355.

rd n poecilopterus Blkr, ibid. VII p. 956.

8

9

— WI —

23 Seriolichthys bipinnulatus Blkr, Nat. T. Ned. Ind. VI p. 196.
24 Amphacanthus hexagonatus Blkr, ibid. VI p. 44.

25 Acanthurus matoïdes CV., Verh. B. Gen. XXIII Teuth.

26 5 triostegus CV, ibid.

27 B5 velifer Bl, Nat. Tijdschr. N. Ind. VII p. 42.

28 Mugil maerocheilos Bikr, ibid. VII p. 48.
29 » Rossii Blkr, ibid. VII p. 45.

30 Salarias arenatus Blkr, ibid. VI p. 178.
ij | Ds Hasseltii Blkr, ibid. VIII p. 174.
RT nas melanocephalus Blkr, Verh. B. G. XXII Blenn.
33 55 quadricornis CV?

94 is sumatranus Blkr, Nat. T. Ned. Ind. I p. 256.
35 Gobius cocosensis Blkr, ibid, VII p. 46.

36 ‚> _ ophthalmotaenia Blkr, ibid. VII p. 47.

37 Plesiops coeruleolineatus Rüpp., ibid. EV p. 116,

IN

33 Pomacentrus eyanospilos Bikr, ibid. II p. 709.

99 A prosopotaenioïdes Blkr, ibid. II p. 286.
40 3 taeniops CV. ibid. V p. 512.

Al Daseyllus aruanus CV., ibid. VI p. 108.

42 Glyphisodon bioecellatus CV, ibid. IV p. 286.

43 55 Rossii Blkr, ivid. VIT p. 48.
A4 43 sordidus CV., Verh. B. G. XXI Labr. Cten.
45 5 unimaculatus CV. Nat. Tijdschr. N. Ind. IV p. 284.

46 Julis (Julis) Souleyetii CV., ibid. VII p. 176. S
- 47 Cheilinus diagrammus CV. == Sparus radiatus Bl. Sehn., Verh. B. G.
XXII Gladsch. Labr.
48 Scarus chlorodon Jen.
49 ‚„ _Jenynsii Bkr.
50 ‚> mastax Rüpp, Nat. Tijdschr. N. Ind. VIp. 199.
51 Rhombus cocosensis Blkr, ibid, VIII p. 178.
52 2 pantherinus Rüpp. = Rhombus sumatranus Bikr, iuid. 1 409.
Verh. B. Gen. XXIV Pleur.
‚53 55 pavo Blkr, Nat. T., Ned. Ind. VOL p. 477.
54 Saurus synodus CV, ibid. IL p. 257. Verh. B.G. XXIV Chiroe. etc.
55 Oxybelus Brandesii Blkr, ibid., ibid. I p. 276, VII p. 162.
56 Muraena eancellata Richds., ibid. V p. 581, Verh. B. Gen. XXV Mur.
57 Gastrophysus implutus Blkr= Tetraödon implutus Jen.
58 Balistes aculeatus Bl, Verh. Bat. Gen. XXIV Dalist,
59 p vidua Soland, Nat. T. Ned. Ind. II p. 565.
60 Alutarius laevis Cuv., ibid. II p. 304, Verh. Bat. Gen. XXIV Balist.
61 Ostracton cubicus Bl, Verh. Bat. Gen. XXIV Balist. Ostrac.

DESCRIPTIONES SPECIERUM DIAGNOSTICAE.

SCLEROPAREI.
AMmruerioNicHrHys Blkr.

Caput corpusque compressa. Dentes maxillis parvi pluriseriati,
vomerini palatinique nulli. Ossa suborbitalia, praeoperculum
operculumque aculeata. Operculum et suboperculum exigua
membranam brachiostegam sexradiatam non tegentia. Apertura
branchialis ampla verticalis. Pinnae dorsalis et analis a cau-
dali sejunctae, dorsalis unica partem spinosam et radiosam inter
emarginata. Pinnae ventrales thoracicae rudimentariae. Radi
dorsales, anales caudalesque fissae; radii pectorales simplices
uniti. Spinae anales 2.

Aanm. De algemeene habitus van dit geslacht herinnert da-
delijk de geslachten Premnas en Amphiprion, de indruk van
welken habitus nog versterkt wordt door de doornen van onder-
oogkuilsbeen en kieuwdekselbeenderen. De schublooze huid en
de onafgebrokene zijlijn verbieden echter reeds bij den eersten
oogopslag het tot de Kamschubbige Labroïden te brengen, ter-
wijl een nader onderzoek ook aantoont, dat de onderste keelgats-
beenderen niet vereenigd zijn en het achterste onderoogkuils-
been zich tot nabij den bovenachterrand van het preoperkel wit-
strekt. Merkwaardig bij dit geslacht is het niet bedekt zijn van
het kieuwvlies door het operkel en onderoperkel, welke, weinig
ontwikkeld, naar boven zijn teruggedrongen en het kieuwvlies
beneden zich geheel vrij laten.

‚ Het geslacht behoort mijns inziens tot de Seleroparei en in
de nabijheid van Apistus, Aploactis en Mimous, van welke
het echter door meerdere kenmerken en habitus nog aanmerke-
lijk verschilt.

— 178 —

Amphiprionichthys apistus Blkr.

Amphiprionichth. corpore oblongo valde compresso, altitudine 21 ad
22 in ejus longitudine, latitudine 34 ecirciter in ejus altitudine; capite
obtusissimo convexo 84 eirciter in longitudine corporis, paulo altiore
quam longo; oculis diametro 4 fere in longitudine capitis; linea ros-
tro-dorsali valde convexa; vertiee, fronte rostroque tuberculis conicis
osseis scabris; genis cirris brevibug villosis; rostro obtuso oeculo bre-
viore; osse suborbitali anteriore oculo non vel paulo humiliore inferne
spinis 2 vel 3 deorsum postrorsum spectantibus spina posteriore anteriori-
bus longiore; maxilla superiore ramis lateralibus subverticaliter descen-
dentibus maxillam inferiorem amplectentibus; dentibus maxillis pluriseria=
tis parvis sed bene conspicuis; praeoperculo subrectangnlo margine poste-
riore parce dentato, angulo dentibus 3 magnis spinaeformibus; interoper-
culo postice spina postrorsum spectante; operculo parvo postice spinis 2
planis obtusis; suboperenlo marginem operculi inferiorem vix superante ;
radiis membrana branckiostega omnibus conspicuis nudis; cute laevi ale-
pidota regione scapulo-thoracica decursuque lineac lateralis cirris brevibus
villosa; linea laterali parum curvata caudam attingente; pinna dorsali su-
pra angulum opereuli posteriorem incipiente, partem radiosam inter et
spinosam emarginata, parte spinosa parte radiosa humiliore spinis brevi-
bus mediis ceteris longioribus corpore plus quadruplo humilioribus, parte
radiosa obtusa convexa corpore minus quadruplo humiliore; pectoralibus
Jatis obtusis rotundatis capite duplo circiter brevioribus;s ventralibus rudi-
mentariis spina brevi crassa radijs vix conspicuis; anali dorsali spinosa
multo humiliore obtusa convexa; caudali obtusa rotundata 5% ad 6 in
longitudine corporis; ecolore corpore aurantiaco-fuseo dorso profundiore;
eapite corporeque ubique dense punctis irregularibus fuscis arenatis; pin=
nis fuscis, pectoralibus ceteris dilutioribus.

Br 6D: 8/14. P: 14 (omn. simpl.). V. 1/2 vel 1/3. A. 2/12. C. 21

vel 22 (lat. brev. inclus.).

Habit. Ins. Cocos, in marì.

luongitudo 2 speciminum 36” et 41°”,

Aanm. De vorm van ligchaam en vinnen en zelfs de bewa-
pening van de onderoogkuilsbeenderen dezer soort doen dade-
lijk denken aan Premras biaculeatus, doch de verdere bijzon-
derheden der organisatie doen de soort in de nabijheid van
Apistus en Mimous brengen.

BLENNIOIDEI.

Salarias arenatus Blkr.

Salar. corpore elongato compresso, altitudine 7 et paulo in ejus longi-

— 174 —

tudine; ecapite oblique truncato 54 in longitudine corporis altiore quam
lato; altitudine capitis 14 circiter in ejus longitudine; fronte obtusangula
rotundata; .oculis diametro 8% cirgiter in’ longitudine capitis; crista vel
tentaculis occipitalibus nullis: tentaculis superciliari et nasali divisis subae-
qualibus oeulo brevioribus; maxilla inferiore utroque latere canino conico
brêvij cute laevis linea laterali curvata paulo post apieem pinnae pectoralis
desinente; pinnis dorsali et anali cum caudali non unitis; dorsali partem
spinosam inter et radiosam profunde exeisa, parte radiosa parte spinosa
altiore corpore humiliore; pectoralibus obtusis rotundatis 5 circiter, ven-
tralibus 82 circiter, caudali obtusa rotundata 52 ad 54 in longitudine cor-
poris; analì dorsali radiosa paulo humiliore; colore corpore superne aureo
inferne aurantiaco-roseo; ecorpore maculis numerosis irregularibus violaceo-
purpureis variegato, spatiis inter macnlas dorso lateribusque violaeeo punc-
tatis; regione suprascapulari maecnla nigricante; ecapite aurantiaco viola-
ceo-purpureo maculato et dense arenato, regione postoculari vitta trans-
versa nigro-violacea,"regione inframaxillari vittis aliquot purpureis; pin-
nis aurantiacis, dorsali singulis spinis radiisque ‘maculis parvis 2 vel 3
fuscis, caudali singulis radiis maculis 5 parvis quadratis fuscis in vittas
transversas seriatis.

B. 6. D. 12/15. P. 14. V. 2. A. 17. C. 17 (lat. brev. inelus.).

Habit. Ins. Cocos, ia mari.

Longitudo speeïimiuis uniei 62///,

Aanm. In habitus en kleurteekeming verwant aan Salarias
Porsteri CV, onderscheidt onderwerpelijke soort zich echter
daarvan door eenige bijzonderheden in de kleurteekening, door
de aanwezigheid van 2 hondstanden in de onderkaak, door
minder afgeknot profiel, door aanmerkelijk geringer aantal rug-
en aarsvinstralen, enz. Salarias striatus CV. moet insgelijks eene
verwante soort zijn, doch deze is hooger van ligchaam, heeft
nekdraden doch geene neusdraden, D. 12 v. 13/16. A. 18,
andere bijzonderheden der kleurteekening, enz.

Salarias Masseltii Bìkr, Nat. Tijdschr. Ned. Ind. 11850 p. 257
sec. figur. Hasself.

Salar. corpore elongato compresso, altitudine 74 ad 8 in ejus longitu-
dine; eapite truneato rostro couvexo 52 ad 62 in longitudine corporis, al-
tore quam latoj altitudine ecapiis 14 circiter in ejus longitudine; fronte
subreetangula rotundata; oeulis diametro 3 ad 34 in longitudine capiùs;
crista occipitali maseulis elevata semielliptiea, feminis nulla; tentaculis su-
praci.iari et nasalí oeulo brevioribus arborescentibus; maxilla inferiore ca-

niufs nullis; cute laevis línea lateral ante apicem pinnac pectoralis desi

— 115 —

nente; pinna dorsali eum basi exudalis unita, partem radiosam inter et spi-
nosam profunde emarginata, parte radiosa parte spinosa vix altiore cor-
pore humiiiore; peetoralibus obtnsis rotundatis 6 ad,64, ventralibus 82 ad

92, caudali obtusa rotundata 54 ad 6 in_longitudine corporis; anali dorsali

radiosa humiliore; colore ecorpore superne coerulescente-vel violascente-ro-
seo, iuferne margaritaceo-roseo, capite violaseente ; dorso lateribusque vittis 4
vel’5 diffusis longitudinalibus flavis vel luteis et insuper vestigiis fascia-
rum violacearum transversarum diffusis; cauda plerumque punctis violaceis
longitudinaliter subseriatis; pinna dorsali violascente-fusca masculis quam
‚feminis multo profundiore, dimidio basali vittis obliquis diffusis coerules-
centibus, superne coeruleo marginata infra marginem vitta dupliee longi-
tudinali fusca et aurantiaca; pectoralibus ventralibusque aurantiacis; anali
feminis aurantiaca masculis fuscescente coeruleo et fusco profundiore mar-
ginata; caudali feminis aurantiaca, masculis fusca aurantiaco marginata
membrana inter singulos radios vitta longitudinali eoerulescente-rosea,

B. 6. D. 12/23. P. 14. V. 2. A. 24 vel 25. C. 17 (lat. brev. inclus.)

Habit. Ins. Cocos, in mari.

Longitudo 18 speciminum 60°” ad 105”.

Aanm. Ik houd deze soort voor dezelfde, als die, welke ik
in het eerste deel van het Natuurkundig Tijdschrift voor Ne-
derlandsch Indië beschreven heb onder den naam van Salarias
Hasseltii, maar eene aldaar gelithografieerde schetsteekening,
door Van Hasserr nagelaten en genomen naar een voorwerp
van Tjilankanhan, aan de zuidkust van Banten, van het eiland
Java. Toen tot die ongekleurde schets beperkt, kon ik de be-
schrijving slechts daarnaar geven en de enkele daarin voorko-
mende onnaauwkeurigheden niet aantoonen, zooals bijvoorbeeld
de te groote hoogte van de eerste rugvin en het niet vereenigd
zijn der rugvin met de staartvin. De kleuren mijner voorwer-
pen van de Kokos-eilanden schijnen niet bijzonder goed be-
waard gebleven te zijn, zoodat eene herziening daarvan naar
versche exemplaren nog wenschelijk is.

Salarias quadricornis CV. moet. na aan Salurias Masseltit
verwant zijn, doch bij deze soort gaat de hoogte des ligchaams
slechts 54 of 6 maal in zijne lengte, bevindt zich een cir-
rus aan beide zijden van den nek, is het ligchaam met 8 paar
dwarsche bruine banden geteekend, heeft de aarsvin overlang-
sche banden, ontbreken de overlangsche banden des ligchaams,

enz. Imdien de nekdraden niet standvastig bij alle mijne voor-

— 176 —

werpen ontbraken, zou ik geneigd zijn, hunne overige geringe
verschillen te brengen op verscheidenheden of bewaringstoe-
standen van Salarias quadricornis CV., welke ook reeds bij de
Kokos-eilanden schijnt gevonden te zijn, althans indien Salarias
guadricornis CV? Jen. uit de Zoölogie van de Beagle inderdaad
Salarias quadricornis CV. voorstelt.

LABROÏDEI CYCLOIDEL

Julis (Julis) Souleyetii Valene. Poiss. XII p. 334. Zoöl. Voyage
Bonite L p. 190. Atl. Poiss. tab. 6 fig. 2.

Jul. eorpore oblongo compresso, altitudine 42 eireiter in ejus longitu-
dine, latitudine 2 fere in ejus altitudine; capite acuto 4circiter in lon-
gitudine corporis; altitudine capitis 1% eirciter in ejus longitudine; oculis
diametro 42 eirciter in longitudine capitis ; linea rostro-frontali declivi rostro
reetiuscula fronte convexa; labiis earnosis; maxilla superiore maxilla infe-
riore vix longiore ante oeulum desinente; dentibus maxillis eonicis acutis
antieis 2 eaninis superioribus inferioribus longioribus; maxilla superiore
angulo orig dente prominente nullo; squa is lateribus 29 vel 30 in serie lon-
gitudinali; linea laterali singulis squamis tubulo ramoso notata; pinnis dorsali,
anali eaudalique basi squamosis, dosali analique postiee angulatis; dorsali ra-
diosa dorsali spinosa altiore eorpore plus duplo humiliore; peetoralibus acute
rotundatis 53 cireiter, ventralibus acute rotundatis 9 eirciter, caudali postice
Jeviter convexa angulis acuta 62 eireiter in longitudine corporis; colore
eorpore superne flavo ‘inferne margaritaceo-roseo; fasciis medio corpore 2
eephalo-caudalibus diffusis luteis;s capite corpore vittulis et maculis rubro-
violaceis variegato; rostro, operculis et vertiee vittulis parcis; rostro antice
vitta transversa post angulum oris nares versus curvata; lateribus antice
vittulis transversis leviter eurvatis; dorso , lateribus postiee caudaque ma-
eulis rotundis sed plerisquê oblongis angulatis transversis in series 3 dû-
plices vel triplices longitudinales irregulares dispositiss pinna dorsali basi
et medio flava, inter Havum fascia lata undulatim emarginata rubro-viola-
Cea, supra flavum roseo-rubra, margine superiore dilute coerulea, superne
spinam 1m et 3m inter macula magna nigra; peetoralibus roseis, apicem ver-
sus violnccis, basi vitta transversa flava; ventralibus roseis; anali basi ru-
bro-violaeea, medio flava, inferne roseo-rubra, margine inferiore dilute
enerulea; caudali flava, radiis maxima parte rosea.

B. 6. D. 8/13 vel 8/14. P. 2/1ä. V. 1/5. A. 3/11 vel 3/12. Ge Met

lat. brev.

— 17] —

Synon. Girelle de Souleyet CV. Poiss. XII p. 334, Zoöl. Voy. Bonite
I p. 130. Atl: Poiss. tab, 6 fig. 2.

Habit. Ins. Cveos, in marie

Longitudo speeïminis uniei 111///,

Aanm. De beschrijving van Julis Souleijetii in de groote
Histoire naturelle des Poissons beantwoordt vrij goed aan mijn
voorwerp, ofschoon die der kleuren, door den ouderdom der
voorwerpen, welke de heer VareNcrennes ter zijner beschik-
king had, veel te wenschen overlaat.

Vergelijk ik mijn voorwerp met de bovenaangehaalde af-
beelding, dan kan ik aan de identiteit van beide soorten niet
twijfelen, doch die afbeelding laat nog veel te wenschen over,
vooral wat de kleuren aangaat, niettegenstaande Soursiser in
de korte aanteekening,
soort geeft, beweert, dat de kleuren zijner afbeelding beter

die hij in de reis der Bonite van de

zijn dan de door den heer VALENCIENNES opgegevene. Daar
de kleuren van mijn voorwerp zeer goed zijn bewaard gebleven
heb ik ze beter kunnen vermelden dan mijne voorgangers.

De soort was reeds bekend van Mauritius en Oewaoe.

PLEURONECTEOÏDEL
Lhombus pavo Blkr.

Rhomb. eorpore ovali, altitudine 2t eireiter in ejus longitudine; capite
non eornuto 44 cireiter in longitudine eorporis, altiore quam longo; oculis
sinistris diametro 12 cireiter distantivus, diametro 5 et paulo in longitudi-
ne eayiis, inferiore toto fere ante superiorem sito; linea rostro-dorsali
ante oeulos evneava; regione interoeulari antice alepidota; rictu curvato;
maxillis aequalibus, superiore 3 fere in longitudine eapitis sub medio ceu-
li inferioris circiter desinente, inferiore antiee oblique trunecato; dentibus
maxillis parvis intermaxillaribus inframaxillaribus brevioribus subaequalibus
utroque latere p. m. 80; praeopereulo obtusangulo angulo rotundato, mar-
gine inferiore coucavo; squamis latere oeulari etenoïdeis, latere anophthal-
mo eyeloïdeis, latere oculari 90 p. m. in serie longitudinalis; linea laterali
antice curvatura valde convexa flexura longitudine capitis duplo circiter
breviore; pinuis, eaudali excepta, radiis omnibus simplicibus, dorsali et
anali rotundautis altitudine 4 ad 5 in altitudine corporisj dorsali rostro
paulo supra oeulum inferiorem ineipiente; peetorali sinistra acuta 54 circi-

ter, dextra obtusa 8 cireiter, candali obtusa subrhombeoïdea rotundata 6

— 178 —

eireiter in longitudine eorporis; ventrali sinistra ventrali dextra maulto latiore
peetorali sinistra duplo circiter breviore; evlore corpole pinnisque latere oculari
pulehre flavo-aurantiaco; corpore pinnisque oecellis numerosis majoribus ct
ninoribus rotundis, oblongis et irregularibus margaritaceis coeruleo-roseo
annulatis, singulis oeellis plerumque centro puneto nigrieante-fusco auran-
tiaco eineto; maeculis insuper corpore praesertim magnis rotundis diffusis
fuscis quarum 5 vel 6 in linea lateralis spatiis inter oeellos maculasque fus-
cas punetis pareis nigricante-fuscis; radiis peetorali sinistra fusco parce va-
riegatis; corpore latere anophthalmo albido; pinnis pectorali ventralique
dextris aurantiacis, immaculatis.

B. 6. D. 99 vel 100. P. sinistr. 12, dextr. ll. V.sinistr. etdextr. 6. A.

78. TAL5/2.
Habit. Ins. Cocos, in mari.
Longitudo speciminis unici 185///,

Aanm. Deze fraaije soort is verwant aan MèAombus paun-
therinus Rüpp, voornamelijk wat kleurteekening betreft. Zij is
echter gemakkelijk herkenbaar aan hol profiel, verder van een
slaande oogen, gedeeltelijk schublooze tusschenoogstreek, tal-
rijker schubben en vinstralen, enz. In habitus en vlektee-
kening heeft zij nog meer van LAombus argus CV. (Plewronec-
Les argus Bl. Ausl. Fisch. tab. 48) van de Antillen, doch de
rug- en aanvinstralen zijn er aanmerkelijk talrijker, vermits de
formule dier stralen bij Zhombus argus Cuv. volgens Brocn
zou zijn D. 79 A. 69. Rhombus maneus (Pleuronectes mancus)
heeft volgens de fraaije afbeelding van Broussoner insgelijks
veel van de onderwerpelijke, doch de snuit heeft er een kegel-
vormig uitsteeksel, de oogen staan er verder van een en de
borstvin reikt er tot bijkans aan den staart. Dit laatste ken-
merk schijnt echter miet soortelijk te zijn, hebbende ik kor-
telings onwaard, dat de wijfjes van BAombus pantherinus Rüpp.
de borstvin der linkerzijde veel korter dan den kop hebben
terwijl deze vin bij de mannetjes soms tot nabij den staart
toe verlengd is. Vroeger slechts wijfjes van Zhombus panthe-
rinus Rüpp. bezittende hield ik ze wegens de kortheid der
borstvin voor eene van LAombus pantherinus Rüpp. verschillen-
de soort, welke in het 24e deel Verhandelingen van het Bataviaasch
Genootschap van Kunsten en: Wetenschappen en in het le deel
van het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië

— 179 —

onder den den naam van Rhombus sumatranus Blkr beschre-

ven Is.

Rhombus cocosensis Blkr.

Rhomb. corpore ovali, altitudine 2% c'reiter in ejus longifudine; capite
non eornuto 424 eireiter in longitudine eorporis, paulo altiore quam longo; o-
eulis sinistris diametro 2 circiter distantibus, superiore non vel vix ante
inferiorem prominente eoque paulo majore, diametro 4 et paulo in longi-
tudine eapitis; linea rostro-dorsali ante oeulos concaviuseula; regione inter-
oeulari antiee alepidota; rictu curvato; maxillis subaequalibus superiore
22 cireiter in longitudine capitis sub oculi inferioris parte anteriore desinen-
te; maxilla inferiore antiee oblique truncato, dentibts maxillis parvis, inter-
maxillaribus inframaxillaribus brevioribus anterioribus posterioribus majori-
bus utroque latere 22 p. m., inframaxillaribus inaequalibus utroque latere
p. m: 15; praeoperculo obtusangulo angulo rotundato margine infereriore
concaviusculo; squamis latere oculati ctenoïdeis, latere anophthalmo cy-
eloïdeis, latere oculari 45 p. m. in serie longitudinali; linea laterali antice
curvatura valde convexa flexura longitudine capiiis minus duplo breviore;
pinnis, caudali excepta, radiis omnibus simplicibus, dorsali et anali rotun-
datis, corpore quadruplo eireiter humiiioribus, anali dorsali vix altiore,
dorsali radiis anterioribus radiis mediis vix brevioribus, radio anteriore apice
rostri approximato, pectorali sinistra acuta 72, peetorali dextra obtusa Set
paulo, caudali subrhomboïdeo-rotundata obtusa 52 circiter in longitudine
corporis, ventrali sinistra pectorali sinistra vix breviore; colore corpore
pinnisque latere oeulari umbrino-viridescente, ocellis numerosis margarita-
ceis everuleo cinctis, maculis ocellis majoribus sed parcioribus irregularibus
fuscis, punctisque majoribus minoribusque fuscis numerosis variegatis; la-
tere anophthalmo albido; pinníis ventrali peectoraliqgue dextris flaveseontibus
immaeculatis,

B. 6. D. 77. P. sinistr. 18, dextr. 10, V. dextr. et sinistr. Ge A. 59.

GAAB /1:

Habit. Insul. Cocos, in mari.

IN

Longitudo speciminis unici 89'//,

Aanm. AAombus cocosensis staat in verwantschap tusschen
Lhombus pantherinus Rüpp. en Rhombus lentiginosus Richds.
Zij onderscheidt zich van eerstgenoemde door eenigzins hol
profiel, minder ver van een staande oogen, minder talrijke rug-
vinstralen enz.; van laatstgenoemde door verder van een staan-

— 180 —

de oogen, welke in dezelfde vertikale lijn zijn gelegen, door
kleinere tanden, enz, en van beide en andere verwante soorten
bovendien en voornamelijk door hare groote schubben, waarvan
er bij de beide genoemde species 70 tot meer dan 80 op eene

overlangsche rei gaan.

Seripsi Batavia Calendis Decembris Mpccerrv.

VERGADERINGEN
DER

NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH INDIE.

BESTUURSVERGADERING,

GEHOUDEN DEN 28n DerceuBeR 1854, TEN HUIZE VAN DEN
HEER De BrurN Kors.

Tegenwoordig zijn de besturende leden de HH.

P. BrEEKER, President

G. F. De Bruun Koers.

P. Baron MeuviLr. vAN CARNBEE.
A. J. D. Steenstra Toussarnrt.
Gros De LANGE, Sekretaris.

terwijl de heer P. A. Werrzer, kapitein adjudant van zijne
excellentie den luitenant generaal kommandant van het Indi-
sche leger, als gast de vergadering bijwoont.

Worden voorgelezen: Í

le. Brief van den heer Dr J. A. C. OupeEMmans, van Lel-
den den 17e Augustus 1854, waarin bij zijnen dank betuigt
voor de hem bewezene onderscheiding door de benoeming tot
korresponderend lid der Vereeniging.

Aangenomen voor berigt.

2e. Brief van het lid den majoor der genie Jkhr. T. J. H. Ge-
VERS, van Batavia den 20u December, verzoekende, dat hij na

—… 182 —

zijn aanstaand vertrek naar Nederland, tot zijne terugkomst in
Indie, niet als lid beschouwd worde.

Wordt verstaan den naam van den heer Gevers van de
ledenlijst of te voeren tot na zijne terugkomst in Indië.

3e, Brief van den heer J. K. HasskKaArt, van Tjipannas den 25u
December 1854, aanbiedende de resultaten zijner metereologische
waarnemingen, verrigt gedurende: zijne reis van Peru naar
Makassar.

Wordt besloten tot in het tijdschrift opnamen.

4e. Brief van het lid den heer F. Arrrèns, mededeelende ,
dat hij te Ponorogo begonnen had eenen zelf op teekenenden
windrigting- en windkrachtmeter zamen te stellen, doch door
zijne verplaatsing naar Sumanap dezen toestel niet heeft voltooid en
zulks op zijne nieuwe standplaats hoopt te doen, zeggende hij
der Vereeniging de daarmede te verkrijgene waarnemingen toe.

De Direktie ziet met belangstelling deze meteorologische aan-
teekeningen te gemoet.

Overeenkomstig het verzoek van het lid den heer F. D.J. Van
DER PANr bij monde van den president aan de direktie medege-
deeld, wordt besloten, zijn verslag over de kultuur en bereiding
van Indigo voor alsnog niet in het tijdschrift te plaatsen, dewijl
de schrijver een uitgebreider en vollediger stuk over dit onder-
werp bewerkt.

Door den heer De Brom Kors worden ter tafel gebragt,
twee exemplaren van petrefakten benevens een exemplaar van
versteend hout door den heer A. A. WorrersenK te Bolang-
ilier verzameld.

Besloten tot plaatsmg in het kabinet.

De verwezenlijking van het voorstel, door den heer KRArrn-
BRINK in de vorige vergadering gebragt, betrekkelijk het doen
van meteorologische waarnemingen, op nieuw ter sprake gebragt
zijnde, schijnt der direktie, voor alsnog, aan zoo vele zwarig-
heden onderworpen , dat besloten wordt, dit voorstel voorloopig nog
in advies te houden en den voorsteller mede te deelen dat ter
gelegener tijd daarop zal worden teruggekomen.

Nadat bij algemeene stemmen de betrekkingen van Penning-
meester en Sekretaris, en van Bibliothekaris en Direkteur van

EE

— 183 —

t museum fakultatief gesplitst zijn, worden, ter naleving van
art. 15 der wet, de stemmen van de aanwezige leden, en die
van het besturend lid Rosr vaN ToNNINGEN (bij missive in-
gekomen) opgenomen ter benoeming van een President, Vice-
president, Sekretaris, Bibliothekaris, Hoofdredakteur, Direkteur
van tmuseum, en Thesaurier, terwijl den sekretaris wordt op-
gedragen de niet aanwezige besturende leden uit te noodigen,
hunne stemmen ingelijks te willen inzenden.

De president herinnert der Direktie, dat het tijdstip waarop
eene algemeene vergadering moet belegd worden, nabij is. Hij
noodigt de besturende leden uit om voor die gelegenheid bij-
dragen te leveren, of anderen daartoe op te wekken.

In die vergadering zal het bij de wet bepaald algemeen verslag
der werkzaamheden van de Vereeniging in 1854 worden gegeven,
tevens rekening en verantwoording worden gedaan van het gel-
delijk beheer en tot de benoeming van nieuwe leden worden
overgegaan.

Ingekomene boekwerken:

The Indian Annals of Medical Science a half-yearly journal of practica Me-
dicine and Surgery No. IIL (aangekocht).

Tot kandidaten voor het gewone lidmaatschap voorgesteld en
aangenomen de heeren Jd. K. Hasskarr. en P. A. Werrzer..

De Sekretaris,
G. A. Dre LANGE.

BESTUURSVERGADERING,

GEHOUDEN DEN 98 JANvARIJ 1855 TEN HUIZE VAN DEN HEER

BrLrEKER.

Tegenwoordig zijn de HH.

P. BrrexKer, President.

J. Grorr.

P. J. Marrr, Direkteur van het Nfuseum en Bibliothekaris.
P. Baron MeuviLL VAN CARNBEE.

W. M. Surr.

A. J. D. SrrensrtrA Toussaint.

G. A..De LANGE, Sekretaris en Thesaurier,

terwijl de gewone leden de HH. J. J. Araneem en O.
Moxunrike de vergadering als gasten bijwonen.

De president deelt mede, dat de vicepresident de heer S.
H. Dre Laer door eene ernstige ongesteldheid ook thans we-
der verhinderd is de vergadering bij te wonen en drukt den
wensch uit, dat eene spoedige herstelling den waardigen onder-
voorzitter in staat moge stellen, zijne plaats in de bijeenkom-
sten der Vereeniging weder in te nemen.

Wordt medegedeeld de uitslag der stemming voor de vervul-
ling der verschillende betrekkingen bij het bestuur. Daaruit
blijkt, dat zijn herkozen voor het jaar 1855 tot

President, .… … … de heer P. BrerKeR.
Vicepresident, p # S. H. Dre LANcz.
Hoofdredakteur, . .… / P. BrerKen.
Direkteur van het Museum, w P. J. Maren.

.

SOKTELAS, „ G. A. Dr LANGE,

— 185 —

terwijl ter vervulling der betrekkingen van Thesaurier en
Bibliothekaris voor het jaar 1855 zijn verkozen, tot

Thesaurier, . . . de heer J. Grorr.

Bibliothekaris, renee DESBRUUN Kors,

De heeren Groru, G. A. De Larner en Marer zich hun-
ne verkiezing latende welgevallen, wenscht de“ President het
bestuur daarmede geluk, terwijl hij zelf betuigt zich vereerd
te achten door zijne dubbele herkiezing tot voorzitter en hoofd-
redakteur. Hij brengt den bestuursleden zijnen dank voor het
in hem gestelde vertrouwen en zegt niet te aarzelen het presi-
dium en de hoofdredaktie nogmaals op zich te nemen, hoezeer
dit, door zijn voorgenomen vertrek naar Nederland, waarschijn-
lijk slechts voor eenige weinige maanden zal zijn.

Worden ter tafel gebragt.

le, Brief van het lid den heer J. J. Aurmrer van den
9n Januarij 1855, waarin hij der vergadering bekend maakt,
dat het mineraalwater, hem in de bestuursvergadering van
12 November jl. ter scheikundig onderzoek aangeboden,
niet voor het gewenschte doel toereikend is, terwijl hij voorts
nog mededeelt, dat vele dienst-, en andere bezigheden hem belet-
ten om op de gewone vergaderingen populaire voorlezingen te
houden.

Van wege de Direktie zal beproefd worden, om van het be-
doelde mineraalwater eene grootere hoeveelheid te verkrijgen.
Overigens is de Direktie teleurgesteld, dat de voorgenomene
populaire voorlezingen van den heer Arrmeer vooreerst niet
kunnen plaats hebben.

De heer Aurreer neemt op zich, het mineraalwater van Banjoe-
wedan, door de zorg van den adsistent-resident van Banjoewangi
der Direktie toegezonden, te onderzoeken (Zie notulen der ver-
gadering van 18 November jl).

go. Brief van den heer HasskarrL, van (Üjandjioer den
In Jamuarij 1855, waarin hij zich bereid verklaart, om naar
aanleiding van het verzoek der Direktie een artikel over de
Plantae Junghuhnianae voor het Tijdschrift te bewerken.

30. Brief van het besturend lid den heer Corneris pr

VII. | 14

— 186 —

Groor, waaruit blijkt, dat hij gemagtigd is, voor rekening
van het gouvernement in te teekenen opeen exemplaar van het
Tijdschrift der Vereeniging, aanvangende met deel VI.

Aangenomen voor kennisname.

4e. Bene bijdrage van den heer BrrekKer, getsteld: Achtste
Bijdrage tot de kennis der ichthijologische fauna van Borneo.
Zoetwatervisschen van Bandjermasin.

Wordt besloten tot plaatsing in het Tijdschrift.

Wordt medegedeeld, dat het Museum verrijkt is met eene
keurige verzameling houtsoorten van het eiland Noesakamban-
gan, hetwelk de majoor der genie de heer Jhr. FE. J. H.
Gevers der Vereeniging ten geschenke heeft aangeboden.

De heer Mornrike deelt mede, dat hij in der tijd van den voor-
maligen adsistent-resident ter Oostkust van Borneo, den heer Von
Dewarr., vernomen heeft, dat een stam der \Dajahs, genaamd
de Mogon, welke drie dagreizen boven Samarinda verblijf houdt,
eene zoetsmakende aardsoort tot voedsel gebruikt; deze aarde ligt
2 palmen dik op den bodem eener rivier, welker oevers twee tot
drie honderd voeten hoog zijn.

Wordt besloten hierover den resident van Zuid- en Onee
deeling van Borneo ter verkrijging van meerdere inlichtingen te
schrijven en hem tevens uit te noodigen, eene hoeveelheid van
die aarde der Direktie te willen doen toezenden.

De heer Mountkr, morgen Batavia zullende verlaten, wordt
uitgenoodigd, op zijne nieuwe standplaats in de Molukken de
belangen der Vereeniging te behartigen. De heer Mounikr
verklaart zieh daartoe volkomen bereid.

Ingekomen boekwerken:

Met Regt in Nederlandsch Indië. Regtskundig Tijdschrift, Vijfde Jaarg. No.
83 (van de Redaktie).

De Sekretaris,
G. A. Dr LANGE.

BESTUURSVERGADELRING,

GEHOUDEN DEN 24 JANUARIJ 1855, TEN HUIZE VAN DEN

HEER PP. BaroN Mervu.r. VAN CARNBEE.

Tegenwoordig zijn de besturende leden de HH.

P. BrreKER, President.

J. GROLL, Thesaurier.

G. Ï. De BrurnN Kors, Bibliothekaris.
P. Baron Mrrviu.r van CauNBer.
W. M. Saur.

Á. J. D. Steenstra Toussaint.

G. A. De LANGE, Sekretaris,

terwijl de HH. J.J. Arrrrrr en D. L. Van Harruu de
vergadering als gasten bijwonen.

Worden voorgelezen.

le. Brief van het hd, den heer C. A. GrANPRÉ Morrère,
van Batavia den 20n Januarij 1855, kennis gevende dat hij,
ten gevolge van zijn aanstaand vertrek naar Nederland, als lid
der Vereeniging wenscht af te treden.

Besloten, den naam van den heer GrANPRÓ Morrùrr van
de ledenlijst af te voeren.

ge. Brief van den direkteur der kultures, van Batavia den
18n Januarij 1855, ten geleide van de rapporten van den
heer F. D. J. Van per Pant, nopens de kultuur en bereiding
van Imdigo en over den invloed dier kultuur op de vrucht-
baarheid van den grond in de residentie Banjoemas.

Wordt besloten deze rapporten (zie daaromtrent de notulen
van 28 December a. p.) bij de besturende leden ter lezing te
laten rondgaan.

8e. Brief van den resident van Banjoemas, den heer Jkhr

BB lee

Mr. H. C. Van per Wrisck van Banjoemas den 16n Januarij
1855 begeleidende zijnen partikulieren brief, houdende aan-
teekeningen nopens het vinden van goud in Tjilatjap, benevens
eenige monsters daarvan, met afschriften van rapporten betrek-
kelijk deze aangelegenheid van de heeren Juremumn en Marr.

Wordt besloten den inzender den dank der Direktie voor
de toezending te betuigen, en gemelde stukken bij de besturende
leden ter rondlezing te zenden, om daarop later te beslissen.

De president noodigt besturende leden uit, om eenige nieuwe
desiderata te ontwerpen, ten einde die in het programma der
Vereeniging voor het jaar 1855 kunnen worden opgenomen.

Door de aanwezigheid van den heer Van Hartum wordt
op nieuw ter sprake gebragt, de verandering welke de klei bij
de suikerfabrikatie ondergaat. De heer Van Harrum verze-
kert, daf de klei, door witzoeting gezuiverd, niet hare vorige ei-
genschappen terug erlangt; hij doet overigens de toezegging
der Direktie eene hoeveelheid der tot. kleijing gebezigde en
niet gebezigde klei te zullen zenden, ten einde die aan een
scheikundig onderzoek kunne worden onderworpen.

Wordt besloten, wegens overplaatsing naar Batavia van het
lid, den majoor der genie D. J. UrrenBecK, tot lid korres-
pondent ter Westkust van Sumatra te benoemen het lid den heer
L. H. Dreveman, kapitein der genie.

Ingekomene boekwerken:

De Gymnastiek als volksonderwijs voor allen bevattelijk gemaakt, door J. C. J.
Smrirs, 1845 8° (van den schrijver). ú

Tijdschrift voor Nederlandsch Indie, onder redaktie van Dr. W. R. Van Hot-
VELL 1851, Jaargangen 1851, 1852 & 1853 (van de redaktie).

Java bode, Nieuws-, Handels- en Advertentie blad voor Nederlandsch Indië No. 98
tot 104 1854 en No. 1 tot 7 1855 (van de redaktie).

Bromartani. Javaansche Courant. Soerakarta 1854 (proefblad).

Tot kandidaat voor het gewone lidmaatschap wordt voorgesteld

en aangenomen de heer Jhr. Mr. H. C. Vanper Wosck, resi-

dent van Banjoemas.
De Sekretaris,
G. A. De LANGE.

ad

BEBIGTEN VAN VERSCHILLENDEN AARD.

Aardbevingen in den Indischen Archipel.

Te Poerworedjo en te Wonosobo is den 12en Oktober 1854
„omstreeks half zes ‘snamiddags eene gevoelige schudding der
aarde waargenomen, welke, zoover kon worden nagegaan de
strekking had van het noordoosten het naar zuidwesten.
(Java Courant 25 Oktober 1854.)
In den avond van den 27m September werd te Ternate eene
zeebeving waargenomen, welke echter voor zooverre bekend geene
schade heeft weroorzaakt.
(Java Courant 15 November 1854.)
Den 22 Oktober waren te Padang eenige ligte schokken van
aardbeving waargenomen.
(Java Courant 25 November 1354-)
In den morgen van den 61 November omstreeks 8 ure werd te
Padang een ligte schok van aardbeving gevuld en had tegen
den namiddag een zware storm uit het noordwesten vergezeld
van stortregen geheerscht, die twee uren aanhield. ë
(Java Courant 80 December 1854.)
Den J8n en 24“ November waren te Amboina een paar
zachte aardbevingen waargenomen. De bewegingen waren alle
horizontaal, en de rigting van het noorden naar het zuiden.
Manado. Den Sn Oktober werden des voormiddags ten elf ure
te Amoerang zware schokken van aardbeving gevoeld, als ook
de Sen November des avonds omstreeks tien ure op dezelfde
plaatsen te Ratahan, en op den 24en dier maand des middags
ongeveer half een uur, eene circa twee minuten aanhoudende
beweging door de geheele Mimahassa.

— 190 —

Den 24en November, des namiddags ten 124 ure, had men te
Ternate eene hevige aardbeving gevoeld, die met eene vertikale
beweging begonnen, met eene ‘horizontale eindigde; ook door de
ter reede liggende schepen werd zij gevoeld; volgens sommige
waarnemers zou de schok drie minuten geduurd hebben; op Batjan
was dezelfde aardbeving gevoeld.

(Java Courant 8 Januarij 1855.)

Banda. In December worden weder eenige vrij hevige aard-
bevingen waargenomen, waardoor sommige gebouwen nog al
hebben geleden.

Manado. In November worden aldaar twee schokken van
aardbeving waargenomen.

(Java Courant 17 Februarij 1855.)

Verrigtingen der mijningenieurs in Nederlandsche Indië.

Banka. De ingenieur C. De Groor, den 9en September op
Banka aangekomen, zoude naar de mijnen vertrekken. Den
15e September 1854 overleed te Muntok de ingens 2e ‚kl.
voor de mijnen Ì. E. H. Lrenerr.

Westerafdeeling Borneo. De aspirant ingenieur R. EveRwiJN
onderzocht het gebergte Tampi aan de Peniti-rivier. Aldaar
werd kopererts in gedegen’ toestand, doch in geringe hoeveelheid
gevonden. Voornamelijk kwam er koperglans of zwavelkoper voor.

(Java Courant 8 November 1854.)

Banka. De ingenieur C. De Groor was den 6en Oktober naar
de mijndistrikten vertrokken, om proeven te nemen zoowel met
eene door hem uitgedachte methode van putgraving in loopend
zand, door middel van eene ijzeren schaft, als met de smel-
ting van tinerts, ter bepaling der verhouding tusschen het ge-
produceerde tin en het verlies door wegwerping van stukken.

De methode van putgraving met de ijzeren schaft was deug-
delijk bevonden. In de praktijk stuitte zij nog op eenige lo-
kale bezwaren, die echter te overwinnen zijn.

— 191 —

De aspirant ingenieur AxkrriNGa had in September bij Tan-
jong Pimoedja een terrein gevonden, waarin in vroegeren tijd
een aanvang schijnt gemaakt te zijn met ontginning; uit den
bovengrond had hij veel erts van eene bijzonder groote kor-
rel gewasschen. Met den erts had hij in den bovengrond stuk-
ken gevonden van eene kwartsader, met tinerts van hetzelfde
uiterlijk voorkomen en dezelfde korrel in graniet.

Verder had hij in een der takken van Soengei Rembang, als
ook in Jeboes, tinerts gevonden.

Ternate (Batjan). Den 80en September was de ingenieur
ScnreuDer van Ternate teruggekeerd naar Batjan.

Gedurende zijne afwezigheid had de voorman Dreuponné de
werkzaamheden voortgezet, bestaande in het schoonmaken van
het terrein en het opslaan van een voorloopig gebouw voor
de kettinggangers.

Zuidooster-afdeeling van Borneo. De aspirant ingenieur RANr
had een onderzoek gedaan naar den toestand der kolenmijn
Oranje Nassau, en tevens de funktiën van administrateur der
mijnen waargenomen.

Wester-afdeeling van Borneo, De aspirant ingenieur Ever-
WIJN was gereed met zijn rapport en daarbij behoorende kaar-
ten van zijne laatste onderzoekingreis in Soekadana en op de
Karimata-eilanden.

(Java Courant 9 December 1854.)

Kopererts van Batjan.

Ternate. Op de noordoostkust van Batjan bij de rivier Kali-
reo was door den resident een stuk kopererts gevonden, het-
welk door den mijningenieur Scrrruper bij onderzoek, al-
hoewel onvoldoende met behulp der blaaspijp, bevonden werd
ruim 20 perct. zuiver koper te bevatten; de ingenieur had in
de formatie van den grond dezelfde bestanddeelen gevonden
als te Cornwallis, ter plaatse der kopermijnen. Een meer gere-
geld onderzoek zal later plaats hebben.

(Java Courant 3 Januarij 1855.)

— 192 —
Antennarius Lindgreeni, eene niewwe soort van Banka.

Benige dagen geleden ontving ik door de welwillendheid
van den heer J.J. LaxperneN, officier van gezondheid 1° kl. te
Mauntok, eene soort van Antennarius, welke ik als nieuw voor
de wetenschap beschouw en ter eere van den toezender heb
genoemd.

Antennarius Lindgreemì Blkr.

Antenn. corpore ovali ecompresso, altitudine 2t circiter in ejus longitudine,
latitudine 24 circiter in ejus altitudine; oculis diametro 7 fere in longitudine
maxillae superioris; rictu subverticali postrorsum descendente; maxilla superiore
52 in longitudine corporis; dentibus acutis seriebus internis seriebus externis lon-
gioribus, intermaxillaribus anticis triseriatis posticis biseriatis, inframaxillaribus
vomerinisque triseriatis, palatinis biseriatis; tharmis dentalibus vomerinis spatio
glabro lato a se invicem remotis; thurmis palatinis thurmis vomerinis multo mi-
noribus ijsque approximatis; apertura branchiali rotunda oeulo multo majore; cute
toto corpore spinulis plurimis bifurcatis couspicuis valde scabra; capite superne
lateribusque et dorso antiee tubereculis osseis parvis seriatis; fimbriis capite superne
dorso, lateribus, ventre pinnisque parvis parcis, capite inferne aliquot oculo
multo longioribus plus minusve arborescentibus; radio rostro libero tubereulo
scabro apice rostri inserto 5 eirciter in longitudine corporis; apice multifimbriato
fimbriis latis longis; pinna dorsali spinosa spina 1% libera obtusa antrorsum flexili,
spina 22 spipa 12 duplo fere longiore maxilla superiore breviore membrana lata
paulo antrorsum flexilis dorsali radiosa analique rotundatis altitudine subaequalibus,
dorsali anali plus duplo longiore; caudali obtusa rotundata 4 eireiter in longitu-
dine corporis; ventralibus maxilla superiore brevioribus; corpore pinnisque rubris
violaeeo-nigro reticulatis cellulis retis irregularibus plurimis oeulo multo majoribus;
pinnis dimidio libero wiolaceo-nigro variegatis, ecaudali vitis 8 vel 9 transversis
undulatis inaequalibus nigris; radio rostrali rubro et fuseo anmulato fimbriis nigro-
violaceis.

B. 6. D. 2—13 (omn. fiss.). P. 9 (omn. simpl.) V, 5 (omn. simpl.) A. 7 (postic.

tantum simpl.) C. 9 (omn. fiss.).

Habit. Muntok, Bankae insulae, in mari.

Longitudo speciminis uniei.

Aanm. Deze Antennarius is het naaste verwant aan Anten-
narius urophthalmus Blkr (Chironectes caudimaculatus Richds.
nee Rüpp.) en Antennarius notophthalmus Blkr. Van deze beide
soorten heb ik eerstgenoemde beschreven ik mijne bijdrage tot
de kennis der ichthijologische fauna van Riouw (Nat. Tijdschr.
Ned. Indië II p. 488). Toen nog niet in het bezit zijnde van

an eeen a mn en a ie

— 193 —

de zoölogie der reis van de Erebus en Terror, was het mij on-
bekend, dat dezelfde soort onder den Rüppellschen naam van
Cheironectes caudimaculatus door den heer Rrcmarpson was be-
schreven en afgebeeld. De heer Rrcmarpson houdt echter ten
onregte zijne Cheironectes caudimaculatus voor dezelfde soort als
de gelijknamige Rüppellsche. Zij is daardoor reeds er van te
onderkennen, dat er de bovenkaak niet, zooals bij de Rüppell-
sche soort, naar voren, maar naar achteren is gerigt en dat de
kleurteekening er aanmerkelijk verschilt en de staartvin veel-
reijige en veel talrijker oogen heeft. De soortnaam van den heer
RromArpsoN alzoo miet voor deze soort kunnende blijven be-
staan, als tot verwarring leidende, kan de door mij voorge-
slagene geschikt behouden blijven, hetwelk niet wegneemt dat
de soort toch door den heer RrcmarpsoN het eerst is bekend
gemaakt.

Antennarius Lindgreeni Blkr onderscheidt zich zoo wel yan
Antennarius urophthalmus Blkr als van Antennarius notophthal-
mus Blkr door aanmerkelijk langere bovenkaak en daardoor
grootere bekspleet, alsmede door de lengte en talrijkheid der
snuitstraaldraden. Bovendien mist zij de kenmerkende groote
geringde rugvinvlek van Antennarius notophthalmus en de staart-
vinoogen van Antennarius urophthalmus, enz.

\

Nieuwe Mollusken van den Indischen Archipel.

Helix euchroes Pfr. T., semiobtecte perforata, solidula, oblique irre-
gulariter striata et sub lente minutissime granulata, nitidula, rubello-ful-
va, fasciis castaneis et unica latiore candida ad suturam ornata; spira
regulariter conica, sursum lilaceo-rosea, apice acutiuscula; anfr. 7 mo-
dice convexi, sensim accrescentes, ultimus non descendens, subrotundatus;
apertura perobliqua, subrhombeo-lunaris, intus griseo-albida; perist. te-
nue, extus castaneum, marginibus callo tenui junctis, dextro late expan-
so et reflexiusculo, basali substricto, reflexo, cum columellari subverti-
_eali, leviter arcuato, in laminam triangularem, planam dilatato, angulum
formante. — Diam. maj. 36, min. 28, alt. 35 mill. (Coll. Gruner.)

Habitat in Archipelago indico.

(Ueber Helix pileus Müll. and einige nahe verwandte Eormen von
Dr. L. P, Preirrer Malokozoöl, Bl, 1854 p. 57).

an dn rn en

— 194 — ij

Helix sulcosa Pfr. T. umbilicata, convexe-depressa , solidiuscula, mi-
nute striatula et punctata, unicolor castanea; spira vix convexa, obtusa;
anfr. 54 planiusculi, sensim accreseentes, ultimus inflatus, malleatus et
sulcis irregularibus subspiralibus sculptus, latere aperturae opposito sub-
gibbosus, antice non descendens, circa umbilieum medioerem, pervium
subcompressus ef excavatus; apertura parum obliqua, lunaris, intus livida;
perist. simplex, undique late expansum, marginibus vix convergentibus,
dextro perarcuato, basali leviter arcuato, columellari superne dilatato,
fornicato-reflexo. — Diam. maj. 43, min. 34, alt. 22 mill. (Coll. Gruner).

Habitat in Archipelago indico teste VerERREAUX.

(Diagnosen neuer Heliceën von Dr. L. P. Prrirrer Malokozoöl. Bl.
1854 p. 65).

Cassidula Gruneri Pfr. T. subperforata, ovato-oblonga, solidula, longi-
tudinaliter minute striata, sulcis spiralibus confertis (prope suturam pro-
fundioribus, distantioribus) decussata, nigro-fusca,saepe erosaj spira con-
vexo-conoidea, obtusa; sutura linearis; anfr. fere 5 eonvexiusculi, ultimus
2 longit. aequans, ovatus, basi subattenuatus, obsolete tuberculatus;
apertura vix obliqua, semiovalis; plica parietalis 1 compressa, subtrans-
versa; plica eolumellaris paulo minor, illi parallela; perist. simplex, mar-
Sing dextro antice subeontracto, vix reflexiusculo, intus paulo supra
medium unidentato, columellari dilatato, tenui, subpatente. — Long. 7,
diam. 44 mill. Ap. 5 mill. lonza, 14 lata,

Hab. in insul. Borneo ( GRUNER).

(Neue Auriculaceën vonDr. L. P, Preieren, Malokozoöl. Bl. 1854 p. 42).

Personaliën.

Afgetreden als Lid der Vereeniging wegens vertrek naar Nederland, de heer
A. Granerú Momùerr, President van de faktorij der Nederlandsche
Handelmaatschappij te Batavia.

Afgetreden als Lid der Vereeniging wegens vertrek naar Nederland, de heer
Jkhr. J. H. Gevers, Majoor der genie.

Overgeplaatst naar Batavia het Lid korrespondent, de heer D.J. UuLENBECK,
Majoor der genie, R. M. W. O0.

Naar Borneo’s Westkust vertrokken, het Lid de heer Mr. A. Prins, Gou-
vernements Kommissaris voor de Westkust van Borneo.

Vertrokken van Batavia naar Amboina, het Lid de heer Dr. O. Mounikk,
Officier van gezondheid 1e kl, R. O. N. L.

Vertrokken van Batavia naar Soerabaja, het Lid de heer Dr. J. Harrz-
FELD, Officier van gezondheid 1° kl,

Bevorderd van Ingenieur der £° kl. tot Ingenieur der 1° klasse bij het
Mijnwezen in Nederlandsch Indië, het Besturend lid de heer C, De
Groor.

Fe en zá 54 Ze
Dn en 2
… vie Ä hr | _ Ln ie
Deuter antyen=) ed

Em
N
N

\
\

Ee elle 2 .

Zath. der Genie & Batarra JOSS

Zebh. der Genre
Batavia IEÓS.

UITTREKSEL UIT EEN DAGVERHAAL

EENER REIS DOOR.

MIDDEN-JA VA,

\ DOOR

EF. E. FEIJSMANN.

Den 20n Mai 1854 aanvaardde ik mijne reis van Buitenzorg
(paal 39) naar Tjiandjoer (paal 74/4).

Van dezen weg, zoo algemeen bekend, valt weinig nieuws
te melden. Hij loopt meest klimmende, door vruchtbare be-
bouwde streken, tot Toegoe, de vierde poststation van Buiten-
zorg (paal 56), ter hoogte van + 3800’, van waar men eerst meer
aanhoudend begint te klimmen, zoodat men geene paarden, maar en-
kel, en bij verwisseling 2 tot 3 spannen buffels, tot het optrekken
van den wagen noodig heeft, tot op den Pontjak (hoogste punt)
van den Megamendoeng, tusschen paal 58 en 59. Dit hoog-
ste punt van den weg, op + 4700’ boven de zeevlakte ge-
legen, maakt tevens de scheiding uit tusschen Buitenzorg en
de Preanger-regentschappen. Het geheele terrein van Toegoe
tot den Pontjak is, met uitzondering van enkele warongs, geheel
onbewoond, en het benedenste gedeelte met eenige koffijtuinen
bedekt.

Van den Pontjak aan de andere zijde in gelijke mate weder
afdalende als men aan deze zijde opgeklommen is, komt men,
bij paal 61, aan de rivier Tjikoendoel, op + 3600’ hoogte, waar-
over eene goede houten brug ligt, en waar de sterke afhellingen

VI Ii

— 196 —

van den Megamendoeng eindigen en door zachtere hellingen
van den Gedeh vervangen worden, tot dat men bij paal 64 te
Tjipannas aankomt, welke plaats op + 3400’ hoogte gelegen
is en waar hoofdzakelijk groenten, doch ook verscheidene, zoo
in-als uitlandsche planten gekweekt worden.

Hooger op aan den Gedeh en Pangerangoh zijn ook proef-
tuinen aangelegd voor europesche en andere planten, uit
koudere klimaten, doch deze hebben, wegens de slechte gron-
den, en het, voor deze planten, ongunstige, vochtige klimaat,
op enkele uitzonderingen na, weinig bevredigende resultaten
opgeleverd, hoewel te Fjipannas vele uitheemsche planten, die
in den plantentuin te Buitenzorg volstrekt niet tieren willen,
met goed gevolg gekweekt worden.

Aan den weg naar den krater van den Gedeh en den top van
den Pangerangoh, welken laatsten berg men geheel te paard kan
beklimmen, vindt men, te Tjiboddas, op £ 4300’ hoogte, eene
Cinchona calisaija, met eenige Olea europaea aangeplant, die
aanvankelijk goed schijnen te slagen. Op 51/4 paal van Tjipan-
nas, ter hoogte van 5100’, komt men te Tjiburrum, waar ecne
pleisterplaats (een kleime tuin en een planken huisje, waarin
eene ijzeren kagchel) gevonden wordt. Op 85/4 paal, ter hoog-
te van 7700’, is eene tweede pleisterplaats, Kandangbadak,
waar ook een kleine tuin is aangelegd, en waar meermalen
huisjes gebouwd zijn, die echter steeds door de gloeijende
steenen, welke uit den krater van den Gedeh daarop geworpen
werden, zijn afgebrand.

In de nabijheid van Kandangbadak scheidt zich de weg
in tweeën, waarvan de een, naar den krater van den Gedeb, slechts
te voet, doch die naar den top van den Pangerangoh, te paard
kan afgelegd worden. Op den top van den Pangerangoh vindt men
weder een’ kleinen proeftuin, die aanvankelijk veel beloofde,
doch door gebrek aan mest thans weinig meer oplevert. Ook
vindt men hier weder een planken huisje, met eene ijzeren
kagchel, hetwelk naar omstandigheden een goed nachtverblijf
aanbiedt. Daar de top des bergs komvormig is, zakt uit de

verhevene randen steeds water genoeg, om eene kleine beek,

— 197 —

welke door het midden stroomt, te voeden, zoodat men steeds
het zuiverste drinkwater bij de hand heeft.

Doordien het water hier reeds op 190” Fahr. kookt, bij eene
mchttemperatuur van 40°—63°, is het moeijelijk vleesch en groen-
ten gaar te koken, wat dan ook niet als door stoom volbragt
kan worden.

Op Kandangbadak kookt het water op 196°, bij eene lucht-
temperatuur van 46° tot 6S°.

Op Tjiburrum heeft dit plaats op 2014/5° bij eene luchttem-
peratuur van 45° — 76°,

En eindelijk te Tjipannas op 206°, bij 52° tot 80° luchttempe- _
ratuur.

Van af de rivier Tjikoendoel vindt men weder rijstvelden
en wordt hier en daar, op de hellingen der bergen, veel tabak
en groente voor de markt van Buitenzorg, Batavia en Tji-
andjoer gekweekt, zooals kool, aardappelen, selderij, snijboonen,
uijen, doperwten, enz., terwijl men ook het hooger gelegene
gedeelte, tusschen den top van den Megamendoeng en de ri-
vier Tjikoêndoel, wat sterk hellend is en waar geene rijstvelden ge-
vonden worden, van zijne bosschen begint te zuiveren, en
behalve met koffij, ook met tabak en groenten te beplanten.

Van Tjipannas loopt de weg, meestal dalende, door bebouw-
de streken, veelal rijstvelden en kampongs, totdat men te
Tjiandjoer tot op + 1500’ is gedaald. Zoo hier als elders
wordt de aangegevene hoogte gerekend in rijnl. voeten en met
betrekking tot de oppervlakte der zee.

Daar deze streken vroeger reeds meermalen door mij bezocht
waren, had ik geene hoop, hier iets nieuws te zullen vinden
en haastte mij dus, verder te reizen.

21: Mei naar Bandong vertrokken. Bij paal 82 passeert
men de rivier ‘Tjitaroem, om bij paal 115 Bandong te bereiken,
dat + 2200’ hoog ligt. Deze weg levert nog al vrij moeijelijke
passages op, vooral over de Tjisokan en Tjitaroem. Over de
eerste ligt eene amerikaansche brug, doch deze begint eerst
ver beneden het begane terrein, in de helling der rivieroevers,
zoodat men voor en na, een aanmerkelijk eind dalen en klim-

— 198 —

men moet, daar beide oevers nagenoeg van gelijke hoogte zijn, en

de bedding der rivier + 150’ lager ligt. Bven voor de Tjita-
roem moet men nog door eene kleine rivier waden, waarover
men echter bezig is eene amerikaansche brug te slaan. Over
de rivier Tjitaroem zelve vaart men met eene pont, uit vier
kanoos zamengesteld. Hare oevers zijn even steil als die
van de Ïjisokan, zullende 860’ bedragen, zoodat hier even
als daar, eenige spannen buffels noodig zijn, om den wagen op
te trekken, terwijl bij het afrijden niet alleen de remschoen,
maar ook nog menschen behulpzaam, moeten zijn, om den wa-
gen af te laten. Vroeger was ook hier, door den voormaligen
regent van Bandong, eene brug over de rivier gelegd, die
echter spoedig door een’ banjer (hooge vloed) is weggeslagen.

De weg van Tjiandjoer naar de Tjisokan is aan weerszij-
den meestal met rijstvelden en kampongs bezet, doch nadat
men deze rivier gepasseerd is, verandert het terrein in eene
volkomene wildernis, met boomen, struiken en grasvelden, tot-
dat men de rivier Tjitaroem nadert, waar weder eenige kul-
tuur is doorgedrongen. Deze wildernis levert voorhet eerst
eenige afwisseling in het plantenrijk op, vergeleken met de
meer westelijke streken, waartoe de gronden wel voornamelijk
het hunne zullen bijdragen. Deze bestaan uit eene zwarte vet-
te klei, en staan in den regentijd veelal onder water zoodat
ook alleen die planten daar welig tieren, welke tegen deze
voorwaarde bestand zijn en wel halve-moerasplanten kunnen
genoemd worden. Opmerkelijk is het, dat sommige zaaiplanten
bij uitsluiting in dergelijke gronden voorkomen, zooals Exa-
cum tricolor, Diceros lorgifolius, Crotallaria pilosa, Camsco-
ra perfoliata, Knoxia lineata, enz. waarvan de zaden meestal
zeer fijn zijn. Zoodra deze planten rijpe zaden hebben voort
gebragt, loopt het terrein onder water. De afgevallene zaden
worden echter in den modder zoo lang bewaard, totdat het
water afloopt of verdampt, als wanneer ze in dien modder ont-
kiemen, in den droogen tijd bloeijen en op nieuw zaden voort-
brengen, om hetzelfde lot als hunne voorouders te ondergaan.

De Graminecën, Cijperaceeën, heesters en boomen , welke in deze

— 199 —

gronden voorkomen, schijnen veelal moerasplanten te zijn. Zij zijn
althans bestand tegen overstrooming , en hoewel men er geene zware
boomen aantreft, bereiken toch sommigen, b; v. de Nauclea
maerophijlla, Colbertia speciosa, enz. eene aanmerkelijke hoogte, ter-
wijl het te vooronderstellen is, dat reeds vele der zwaarste boomen
zijn uitgekapt. Het komt mij zelfs voor, dat op de meer verhevene
plaatsen of heuveltjes, vroeger ook de Teetonia:grandis (djati)
gevonden werd. Op eenige dezer heuveltjes vond ik eene fraaije
soort van aardorchidee met gele bloemen, aan eene bloemsteng
van 3’ hoogte, welke zelfs eene nieuwe species van het geslacht
Eulophia schijnt te zijn. Exacum tricolor, Camscora perfoliata
en Knoxia lineata waren tot dusverre ook nog niet in den plan-
tentuin overgebragt.

Het baart verwondering, dat zulk een fraai en vruchtbaar
terrein nog niet in kultuur is gebragt, daar toch de na-
bijheid van de rivier 'Tjitaroem, welker bedding daar ter plaatse
vrij diep is, de gelegendheid aanbiedt, om deze gronden van
het overtollige water te ontlasten en minstens voor de rijstkul-
tuur zeer geschikt te maken. Zij zijn op & 800’ hoogte ge-
legen.

De rivier Tjitaroem gepasseerd zijnde, rijdt men door Rad-
jamandala, dat reenigzins het voorkomen van eene buitenplaats
heeft en waar een wedana (distriktshoofd) gevestigd is, door
heuvelachtige en ongastvrije streken, berg- op en af, langs af-
gronden en kalkrotsen, die hier en daar prachtige gezigten
opleveren, voornamelijk daar waar de hooge, regtstandige kalk-
rotsen met groen geboomte en struiken als bekransd zijn.
Door de hulp van buffels, remschoen en menschen, nadert
men eindelijk het fraaije dal van Bandong, dat opeen paar posten
van de hoofdplaats reeds eenen aanvang neemt en waar men
niets anders meer ziet als vruchtbare rijstvelden, hier en daar
door belommerde kampongs afgewisseld.

22 Mei, naar Lembang, 9 palen van Bandong, ter hoogte
van 4100. De weg kan geheel met den wagen afgelegd
worden.

Op geringen afstand van Bandong rijdt men door theetui-

— 200 —

nen, die daarna door koffijtuinen vervangen, en langs den ge-
heelen weg tot Lsembang gevonden worden. Hoe fraai de daartoe
gebezigde gronden er ook uitzien, laat de koffijheester toch
veel te wenschen over. Te Lembang is hier ook een koffijpel-
molen, waarin veel koffij verwerkt wordt.

De gronden in de omstreken van Lemabng zouden wel ín
aanmerking kunnen komen bij eene eventuêle uitbreiding der
kinakultuur. Zij bestaan uit eene dikke zwarte laag van vulka-
nischen oorsprong, hoedanige men in deze streken overal ter dikte
van meerdere voeten aantreft, en steken sterk af bij de roode,
minder vruchtbare gronden van Buitenzorg en sommige streken
van het Gedehgebergte.

In deze streken worden zeer goede aardappelen gekweekt, be-
nevens kool en andere groenten, voor het gebruik der Europea-
nen. De weinige konsumptie te Bandong en het moeijelijke
transport naar elders moedigen deze kultuur echter niet sterk
aan.

De nabijheid van den krater van den Tangkoebanprahoe,
veroorzaakt er dikwerf een’ onaangenamen zwavelreuk.

23 Mei. Den krater van den Tangkoebanprahoe bezocht,
welke -& 6200’ hoog ligt. Men kan hem te paard beklim-
men en hij is slechts 4 palen van Lsembang verwijderd.

Deze krater is nog altijd in werking en stoot met een oorver-
doovend geluid van zijn middenpunt eene schuinsche dampkolom
uit, in welks nabijheid een klein bekken met water gevuld
aanwezig is, dat nu stil was, doch op andere tijden koken zou.

Een weinig oostelijker ontwikkelt zich op den bodem des
kraters uit eene effene oppervlakte ook een weinig rook, waar-
bij twee plaatsen, met zwavel bedekt, zigtbaar zijn, waarvan
dit laatste produkt in zeer fraage kristallen verkregen wordt,
doch waarschijnlijk niet in groote hoeveelheden zal te bekomen
zijn. Buitendien is het afstijgen in den krater zeer moeije-
lijk en niet zonder gevaar, dewijl nog onlangs eenige menschen,
welligt door sterke ontwikkeling van zwaveldamp, daarin zou-
den gestikt zijn.

Aan de westzijde van den grooten krater, bevindt zich, zoo

— 201 —

als bekend is, nog een meer verhevene, kleinere krater, welke
mede rook ontwikkelt, doeh evenmin als de westelijke top bij
de laatste eruptie in 1846 veel geleden heeft, dewijl in en
op dien top, alles nog met Wricaceeën begroeid is, zijnde aan
de oostzijde alles verbrand en slechts de stammen der dikkere
boomen, half verkoold, overgebleven. Deze brand heeft zich
aan die zijde, door alle de direkt aan den krater eenen aan-
vang nemende valleijen, ten getale van zes en ter lengte
van + 1/3 paal, uitgebreid, zonder de tusschen gelegene hoo-
gere ruggen in de nabijheid des kraters te verschoonen.

Aan den oostelijken rand des kraters heeft men een prach-
tig gezigt op de omliggende streken, dat enkel aan de west-
zijde door den meer verhevenen top des bergs zelven gestuit
wordt. ‘Ten noordwesten ontwaart men de reede van Batavia en
den hoek van Krawang; daaraan grenzen oostwaarts de Kra-
wangsche vlakke landen. Bezuiden het oosten ziet men in de
verte de bergen Tjiremeh en Slamat, naderbij den Galoengoeng
en Tjikoeraij, terwijl nog meerop den voorgrond, zich van het
oosten naar en door het zuiden voordoen de Toengoel, Goen-
toer, Malebar en Patoewa, welke de zoo vruchtbare streek, van
het meer effene en met rijstvelden bedekte Bandong insluiten.

Het verhaal der inlanders nopens deze aaneengeschakelde
bergen luidt als volgt. De berg Toengoel is de oorspronke-
lijke boom , die afgebroken, slechts een’ toengoel (afgeknotte boom)
achterliet. Uit zijnen stam werd de Tangkoebanprahoe (omge-
keerde praauw) gevormd, terwijl uit zijne vele takken de Boe-
rangrang (takken des booms) daargesteld werd.

De vegetatie op den Tangkoebanprahoe heeft veel overeen-
komst met die van het Gedeh- en Salakgebergte, hoewel de
reus van dit laatstgenoemde, de Liquidambar Altingiana (rassa-
mala), die op den Gedeh en Salak de eerste plaats bekleedt, zoo
om zijne hoogte als kolossalen omvang en bruikbaarheid, hier
reeds geheel ontbreekt. De zich hier het meest voordoende boo-
men zijn: Gordonia Wallichiti (poespa), Podocarpus cupressinus,
(heuer djamoedjoe), eenige Quercus soorten (passang), Acronoda
punctata (puttagk), Tetranthera rimosa (hoeroe luheur), Tetran-

Denn

thera citrata (lemoh) en andere Luaurineae, Mijrtaccae, Melia-
ceae, Fricaceae enz.

Eene kompositee van Brazilië, voor eenige jaren te Buiten-
zorg ingevoerd, was reeds tot op dezen berg overgewaaid en
in het wild groeijende.

Hoewel ik niet veel nieuws op dit gebergte vond verza-
melde ik toch eenige species, welke in den plantentuin te Bui-
tenzorg nog niet aanwezig waren, ZO als Adenosma uligi-
nosum en uit den tuin van den heer Purreerau te Lembang
eene Cineraria petasites, uit Huropa overgebragt, welke eene
fraaije sierplant voor den tuin van Tjipannas zijn zal, dewijl het
mij vergund werd eenige stekken daarvan te nemen, die de
reis naar Buitenzorg in goeden staat hebben afgelegd.

Men vindt te Lsembang ook lagen van ijzererts, welke ech-
ter, volgens de verklaring van deskundigen, te weinig ijzer be-
vatten om met voordeel bewerkt te kunnen worden. Is het
niet wel mogelijk, dat de fraaije gronden, waarop de koffij niet
tieren wil, eene overmaat van iijzerdeelen bevatten?

Bandong heeft een heerlijk klimaat, doch het is er zeer
vochtig. Het wordt er des morgens om 8 à 81/3 uur eerst
goed dag, daar het tot zoo lang onder eene wolkenmassa
bedolven ligt, zoodat men van het gebergte, over de ge-
heele kom, geen land, maar slechts eene zee van wolken ont-
waren kan.

Nog denzelfden dag keerde ik derwaarts terug.

24 Mei. Na het verzamelde, zoo van zaden als planten en
herbarium voor de verzending naar Buitenzorg gereed gemaakt
te hebben, vertrok ik naar Garoet, en had nu nog gelegenheid
om de uitgestrekte rijstvelden in het Bandongsche te bewon-
deren. Bandong is de voorraadschuur van rijst van alle aan-
grenzende plaatsen, terwijl nog een groot gedeelte naar Batavia
en elders kan worden wtgevoerd.

De eerste 13 palen, of tot paal 128, volgt men den groo-
ten postweg, als wanneer men regts daarvan afwijkt, zichte
Tjitjadlengka, halverwege Garoet, waar eene passangrahan is,
wat versterkt, en dan verder, nog steeds door onafzienbare

— 208 —

rijstvelden, tot aan het gebergte Mandelawangi over een’ vrij
goeden weg voortrijdt, welke laatste, dit gebergte im alle rig-
tingen bergop en bergaf doorbrekende, wel zeer schoone na-
tuurbooneelen aanbiedt, doeh ook soms veel onaangenaams op-
levert. Door de steile wegen en afgronden, welke men tepas-
seren heeft, komt men met veel moeite, door behulp van
buffels, remschoen en menschen, eindelijk aan de andere zijde
van dit gebergte en daalt nu zacht neder im een dal, even
vruchtbaar en met rijstvelden overdekt, als dat men zoo even
verlaten heeft. Na ook dit dal gepasseerd te zijn gaat men
langs het Agong-gebergte en vrij digt langs den Goentoer.
Het mulle zand dat, uitgeworpen door den Goentoer, hier hein-
de en verre verspreid ligt, maakt den weg vrij moeijelijk, zoodat
men hier door 4 paarden en 6 buffels met moeite opgetrokken
wordt. Dit uit den Goentoer geworpen zand, dat op zich zelf zeer
schraal is, maakt de omliggende streken echter zeer vruchtbaar
indien het, met den oorspronkelijken bodem, die uit roode
aarde bestaat, vermengd wordt. Vooral heeft dit eene goede
uitwerking op den tabak, die hier dan ook met goed gevolg
wordt aangeplant.

Weder in de vlakte nedergedaald zijnde, komt men voor de
derde maal in eene vruchtbare streek, met rijstvelden be-
dekt.

De hellingen van den Goentoer maken hier echter een groot
kontrast met de bebouwde landen, daar die zonder de minste
vegetatie, tot aan den weg afdalen en het voorkomen hebben
van eene pas uitgeworpene massa steenkolen, terwijl andere
hellingen, door het afspoelen van welwater als met modder
bestreken uitzien.

Hindelijk nadert men Trogong , eene distriktshoofd plaats, waar
eene passangrahan is, 2 paal van de rivier Tjimanoek, welke tevens
de scheiding van Bandong met Lämbangan uitmaakt. Deze
rivier gepasseerd zijnde heeft men nog slechts 1/9 paal tot
Garoet (40 palen van Bandong), de zetel van den regent van
Limbangan, af te leggen, waar ik tegen den avond aankwam.

Garoet, zoo als in de wandeling het regentschap Limbangan

— 204 —

genoemd wordt, is het kleinste regentschap der Preanger en op
+ 2200’ hoogte gelegen. Aan de oost- en zuidzijde is het ge-
heel door bergen ingesloten, doeh in de benedenlanden vrij wel
met rijstvelden en kampongs bebouwd.

Het klimaat is aangenaam en men vindt er heerlijke oranje-
appelen, waarvan door den regent 800 boomen waren aange-
plant, die reeds alle vruchtbaar waren. Ook andere vruchten en
groenten zouden hier goed voortkomen.

Naardien hier in de binnenlanden geene logementen bestaan,
logeert men uit noodzakelijkheid bij de regenten, waar men
steeds zeer gastvrij ontvangen wordt.

Daar er geene kwestie is in de bebouwde landen iets zeld-
zaams uit het plantenrijk te vinden, moet men voor dit
doel steeds zijne toevlugt tot het gebergte of de oorspron-
kelijke bosschen nemen, waar de vermielende hand des men-
schen. nog niet is doorgedrongen.

25 Mei begaf ik mij dan ook weder derwaarts en wel naar
den Telagaboddas, 16 palen van Garoet, waarvan men 10
palen met den wagen kan afleggen, tot de passangrahan Mana-
sehdah, van waar men door eenige koffijtuinen en vervolgens
door de oorspronkelijke bosschen, te paard, de overige zes pa-
len, tot aan den Telagaboddas (wit meer) opklimt.

Het js een verrassend gezigt, hier midden in het hoog ge-
bergte, een meer van eene witachtig-groene kleur en vrij groo-
ten omvang aan te treffen. Het wordt rondom door min of
meer hooge bergtoppen ingesloten, en heeft enkel aan de
noordzijde eene kleine uitwatering, terwijl de eigenlijke kruin
zich ten westen verheft, hoewel deze niet zeer hoog boven den
waterspiegel verheven is.

De steile wanden zijn rondom begroeid met Agapetes varin-
giaefolia, hier huhbulkatjuh genoemd, Gaultheria punctata (gan-
darassa), Rhododendron retusum,, Mijrica javanica, Acronoda punc-
tata, Pharsellanthus multiflorus (sehreh goenoeng), Imperata Koe-_
nig (alangalang), Filiees, Lijcopodiaceae enz. enz.

Men kan het meer oostelijk omwandelen, over rotsblokken
en door Thibaudia-struiken, waar door rhinocerossen de weg ge-

en DÛ ee

baand is, tot in het zuiden, waar de wand te steil wordt
en waar vroeger nog eenige werking van den vulkaan zigtbaar
was, welke nu evenwel geheel is verdwenen. Slechts ontwaart men
aan den oostelijken rand nog sporen van werking, zoo door het
opborrelen van het water in het meer (den krater) zelf, als door
het uitstooten van een weinig zwaveldamp en het sublimeren van
zwavel aan de oppervlakte in den rotswand van het meer. Ik
maakte van het vlot, zamengesteld wit drie kanoos, waarop
eene bamboezen vloer, een linnen verhemelte en eene zitbank,
gebruik, om de terugreis over het meer te doen, wat eene ge-
noegelijke vaart zoude kunnen genoemd worden, ware het niet,
dat het schitterende van het zwavelwater de oogen te zeer aan-
deed, en een ondragelijke zwavelreuk de ademhaling bemoeijelijkte.
Men kan hierbij nog ter jagt varen, dewijl een paar soorten van
wilde eenden, zich op dit meer ophoudt. De eene soort schijnt
de gewone blibies te zijn, die ook in de benedenlanden voor-
komt, doch de andere, die grooter en anders geteekend is,
wordt anawadak genoemd, en schijnt enkel in het gebergte te
huis te behooren. Van deze soort waren er echter slechts zes
te zien. Het meer zoude 61/9 vadem diepte en eenen omtrek
van 407 roeden hebben. Er is geen spoor van visschen of eenig
ander levend wezen in aanwezig, zoodat het vreemd schijnt,
dat de eenden zich hier veel ophouden.

Bij den terugtogt maakte ik nog eene afwijking van den
weg, naar Padjagalan, hetwelk aan de oostzijde van, doch verre
beneden, het meer gelegen is, waar zich soms gassen schijnen
te ontwikkelen, die eene doodelijke uitwerking hebben, althans
verhaalde men mij, dat hier wel eens lijken van verschil
lende dieren, zelfs eens van een’ rhinoceros, gevonden zijn.
Ik vond er het skelet van eene wilde kat (matjan tjongkok)
welker gebeente zuiver uitgebleekt, en waarbij nog slechts een wei-
nig haar te vinden was. In de nabijheid daarvan lag nog het
haar van eenen wilden hond (adjak), waarvan al het gebeente
verdwenen was. Verscheidene doode kevers en vlinders werden
ook in den omtrek gevonden. De plaats gelijkt eenigzins op
eene solfatara, daar sommige steenen een wit en zwavelachtig

— 206 —

aanzien hebben. Er was echter geen spoor van dampen waar te
nemen; de hond, die bij ons rond liep, ondervond geen’ den
minsten hinder in zijne ademhaling.

Rhinoeerossen zijn hier in menigte, zooals blijkt uit de door
hen gebaande wegen, welke met hunne uitwerpselen als bezaaid
zijn. In den verschen mest vindt men gemeenlijk een paar
eener zeer groote soort van ‘kevers, welke ik nergens elders
aantrof.

Het plantenrijk leverde hier weinig verschil op met dat op
den Tangkoebanprahoe, doch ik vond enkele planten, welke ik
elders nog niet had aangetroffen, waaronder eene fraaije Cijm-
bidiumsoort, die met zijne lange afhangende bloemtrossen en
schoon gekleurde groote bloemen, nog al menigvuldig parasi-
tisch voorkomt; eene Lepidazathis met groote witte bloemen;
eene Porana elegans, die met zijne lange bloemtrossen en veel-
vuldige klokvormige witte bloempjes eene ware sierplant wor-
den kan; nog eene fraaije Acanthacee, benevens een paar bran-
dende Urtica, Clematis, enz.

25 Mei van Garoet naar den Goentoer. Ik reed met den wagen
terug naar Îrogong, van daar twee palen te paard door bebouw-
de streken en kampongs, totdat wij de streek naderden, waar
welnig of geene vegetatie meer voorkomt, en de’ lavabrokken en
de steilte des bergs beletten verder van- de paarden gebruik te
maken, zoodat wij de voetreis aan de z. o. zijde des bergs,
die 4 palen lang zoude zijn, begonnen. In den beginne be-
stond onze weg uit fijn zand, dat echter zoo mul opgestapeld
is, dat het onder den voet wegschuift. Hier en daar vindt men
kleine en groote steenen en soms geheele rotsgevaarten, die
uit den krater geworpen en derwaarts geslingerd zijn. Hoe
verder men komt, des te steiler en moeijelijker wordt het
klimmen, daar de ronde lavabrokken, die veel naar uitgebrande
steenkolen gelijken, in het mulle zand geen vast steunpunt voor
den voet aanbieden. Voorts zijn die brokken zoodamig op-
gehoopt en wordt het terrein zoo steil, dat men niet meer weet,
waar den voet te zetten, daar men bij elke schrede bijna

evenveel terugglijdt als men voorwaarts kwam. Men zoekt

— 207 —

daarom, zooveel mogelijk, hier en daar een rotsblok te bereiken,
dat door eigene zwaarte diep genoeg in de lava gezakt is, om
een vast steunpunt aan te bieden, om daarop gezeten wat uit
te rusten. Ik wanhoopte reeds den top des bergs of zijnen
krater te zullen bereiken, doch de hooge streek, waarin wij
thans verkeerden, herstelde spoediger onze krachten, dan dit
meer beneden het geval zoude geweest zijn, zoodat wij ein-
delijk, soms op handen en voeten over de scherpe steenen voort-
kruipende, zeer vermoeid, den krater bereikten, die niet op
den top des bergs, maar eenige 100 voeten ten oosten van,
en beneden dien top, gelegen is. Daar de lucht niet helder
was, door gedurig voorbij drijvende wolken en de ontwikkeling
van diete zwaveldampen uit den omtrek des kraters, was deze
slechts nu en dan even te zien, en leverde weinig indrukwekkends
op, daar hij geheel wtgebrand en enkel rondom, aan zijnen boven-
sten rand, nog hier en daar een weinig rook, uit kleine spleten,
uitstoot. Ten westen van den krater, tusschen dezen en den top
des bergs, loopen verscheidene regtlijnige spleten, van z. naar n.
die gedeeltelijk den rand des kraters snijden, en zelfs verder dan
die noordwaarts loopen. Zij zijn hier en daar pas even zigt-
baar, doch op andere plaatsen meer dan 6 voeten breed, alle
rook en zwaveldamp ontlastende. Hen groot gedeelte van dit
terrein is door het vuur geheel ondermijnd, en zelfs daar, waar
geene spleten zijn, zeer heet en op sommige plaatsen met zwavel
bedekt, die daar als uit den bodem schijnt te vloeijen. Van de-
zen westelijken rand des kraters verheft zich de bodem lang-
zaam over het nu werkzame gedeelte, om al spoedig in een’
bijna regtstandigen muur van den top des bergs over te
gaan.

De top des bergs is geheel kaal en in rust, heinde en verre
met lava overdekt, die over het geheel een zwartachtig’ aanzien
heeft, doch op sommige plaatsen pikzwart is en naar stcen-
kolen gelijkt, waarop geene de minste vegetatie bestaat. Aan
de noordzijde is de berg echter nog begroeid en schijnt daar
enkel eene witstrooming van heet water te hebben plaats gehad,
die de vegetatie hier en daar gedood heeft. \

— 208 —

Aan de zuidoosthelling des bergs vloeit steeds heet water
uit vele spleten af.

Bij het opstijgen zagen wij in eene z. w. rigting, tegen
eene der met vulkanische asch bedekte berghellingen , een’
rhinoceros zich in de zon koesteren. Het spoor vanwaar hij
was gekomen was zeer duidelijk in het mulle zand, zigzagsgewijze,
afgedrukt.

Het afdalen des bergs was voor de inlanders bijna nog
moeijelijker dan het opstijgen, dewijl hunne voeten bij het be-
klimmen, op de scherpe lavabrokken, reeds zeer gewond wa-
ren en nu door het verschuiven van zand en steenen, dat eene
sterke wrijving veroorzaakte, nog veel meer beleedigd werden.
Wel hadden sommigen zich van laarzen voorzien, doch hier-
mede niet kunnende loopen, werden deze, op dezelfde wijze als
men ze medegebragt had, op de schouders, in stede van aan
de voeten, teruggedragen. Zelf van goede schoenen voorzien
zijnde, had ik volstrekt geen’ last van het scherpe zand,
doeh ten laatsten weigerde mijne knieën mij bijna verder te
dragen, door den last des ligchaams en de schokken, door de
sterke afdaling te weeg gebragt.

Eindelijk bereikten wij onze paarden en vonden daar eenige
verversching gereed, die zeer van pas kwam, dewijl ik dezen
morgen nog niets dan een weinig brood genuttigd, maar door
de vermoeijenis bij het klimmen, des te meer water gedronken
had. Ook aan water kregen wij ten laatste gebrek, daar onze
voorraad hiervan reeds gekonsumeerd was, alvorens wij den top
hadden bereikt. Bij dergelijke togten is drinkwater eene eerste
behoefte.

Hoewel de Goentoer aan deze zijde weinig of geene vegeta-
tie bezit, vonden wij evenwel op onzen weg, bij het begin der
voetreis, enkele verspreide planten, b. v. Imperata Koenig
(alangalang), Phragmitis Roxburghii (glaga), Filiees en Mus-
ci. Zelfs vond ik een paar nieuwe soorten voor onzen tuin t. w.
eene Desmodium en eene Metabolus.

Wij waren des morgens 6 uur van Garoet vertrokken. Om 12

uur bereikten wij den krater en om 8 uur waren wij reeds te-

— 209 —

EN

rug te Trogon, alwaar ik weder plaats in den wagen nam, om
naar Tjisoeroepan, 123/4 paal van Trogong, te rijden, waar ik
om half zes aankwam en overnachtte.

In den tuin te Tjisoeroepan vond ik eene mieuwe soort van
Sauropus (katoek), die een fraaije heester voor onze tuinen
worden kan en welke waarschijnlijk van elders is ingevoerd.

27 Mei, van Tjisoeroepan naar den Papandaijan, 51/2 paal,
welke bijna geheel te paard kunnen worden afgelegd. En-
kel in de nabijheid van den vulkaan worden de rotsblokken te
groot en is de weg door zware regenvloeden te veel uitgespoeld
om dat gedeelte ook te paard te kunnen bestijgen.

Papandaijan is eene smitse, van Pandaij, smid. De berg
heeft eene hoogte van + 6800’. De weg loopt door oude koflij-
tuinen (van 1822-1824), die nog een veel beter aanzien hebben dan
vele der later aangeplante. Jammer dat ze ook te digt geplant
zijn. Ware dit niet het geval geweest, dan zoude men hier de
volle overtuiging kunnen bekomen, dat het toppen der koffijboomen
eene doodelijke operatie is en dat men van den koffijboom een?
boom kan kweeken, die door de uitgebreidheid zijner takken meer
vruchten kan voortbrengen dan tien door het toppen half-
vermoorde boomen.

Verder, waar de koffijtuinen eindigen, komt men in het oor-
spronkelijke bosch, waar eene weelderige vegetatie heerscht. De
meest voorkomende soort is hier de Gordonia Wallichti (poespa).
Eimdelijk komt men aan dat gedeelte des bergs, dat in 1772
zulk een’ geweldigen schok ondergaan heeft, waardoor de geheele
top des bergs, met uitzondering van een klem z. w. gedeelte, en de
n. w. en z.o. hellingen, ter breedte van 1/3 en ter lengte
van + 8 palen, is ingezakt, kampongs, menschen en vee over-
dekkende, waardoor 40 kampongs en 3000 menschen zou-
den bedolven zijn geworden.

Voor dien tijd had de berg geen spoor van vulkanische
werking vertoond, doch sedert dien tijd is hij onophoudelijk

werkzaam, ter plaatse waar vroeger de top des bergs was, me

4

eene door vele riviertjes, met helder water doorsnedene, eenig=

zins hellende, oppervlakte, welke ten z. w., n. w. en z. o. be-
grensd is door het staande geblevene gedeelte des bergs, welks
loodregte wanden zich soms 100 en meer voeten boven den
krater verheffen, terwijl hij tegen het n. o. afhellende, daar
geheel open ligt, werwaarts ook het uit de hellingen vloeijende
water wordt afgevoerd, dat al spoedig een riviertje vormt, waarin
men, tot aan zijne uitmonding in de rivier Tjimanoek, geene
visschen vindt. |

De berg bromt sterker dan eenige andere, door mij geziene
vulkaan. Op de ruggen, tusschen de beekjes en valleijen,
komen 58 zoo groote als kleine vuurkolken aan de oppervlakte,
behalve de ontelbare spleten en den verhitten bodem, waaruit
rook en zwaveldamp opstijgen.

De grootste dezer kolken maken bij het, uitstooten der zwa-
veldampen, meestal in eene schuinsche rigting, zulk een oorver-
doovend gedruisch, dat men elkander in hunne nabijheid miet
verstaan kan. Zij leveren zwavel van de fraaiste soort, in groote
hoeveelheid, die zich tot meer de l/o voet dikte aan de op-
pervlakte kristalliseert, soms door de groote hitte zamensmelt,
en dan door de inlanders waliran kembang (zwavelbloemen).
genoemd wordt. Deze zwavel, niet ingezameld wordende, valt,
zoodra de massa te zwaar wordt, in de kolken terug, om op
nieuw gesublimeerd te worden. Welligt zoude het de moeite
beloonen, om hier zwavel in het groot te verzamelen, daar het
transportloon niet zeer hoog zal komen, dewijl zij slechts 51/3
paal, over een’ goed gebaanden weg moet gedragen worden,
om van Tjisoeroepan per as vervoerd te kunnen worden.

De zwaveldamp doet de ademhaling en zelfs de oogen sterk
aan, zoodat men soms genoodzaakt is, een’ doek voor mond
en oogen te houden om deze dampen te passeren. Men kau
het geheele terrein rond gaan en alle kolken bezoeken. Daar-
onder bevinden zich ook heete modderwellen, waarbij een van
een roede in diameter, die het gele zwavelwater wel tot een

paar voeten hoog met geweld doet opborrelen.

HS een

Te dezer plaatse heeft men een ruim en open uitzigt naar
het noordoosten, over de in eene zachte helling uitgebreide massa
en het gebergte Mandelapoentang.

Im de nabijheid van dezen vulkaan. vindt men witte steenen ,
waarvan sommige zeer paar marmer gelijken en andere met
zwavel bezet zijn, terwijl er ook roode gevonden worden, die
zeer ijzerhoudend schijnen te zijn, terwijl de bodem van het
riviertje veel ijzeroxijde bevat.

De uitgestorte of weggeschovene massa is sterk begroeid,
en levert een groot kontrast op met dat gedeelte, wat is staan-
de gebleven, daar het laatste eene weelderige vegetatie heeft
en de eerste slechts kleine planten en heesters voortbrengt.
Thibaudia varingiaefolia bekleedt ook hier, even als bij alle vul-
kanen, eene eerste plaats. Voorts vindt men op dit terrein Rhodo-
dendron retusum, Gaultheria punctata en leucocarpa, Mijrica ja-
vanica, Gompositae, Nepenthes, Orchideae, Melastomaccae, Gra-
mineae, Lijcopodiaceae, Hilices, enz. enz. Nieuwe soorten mogt
ik-er echter niet aantreffen, tenzij eene Eupatorium welligt
daartoe behoort.

De jonge bladen van 'Lhibaudia varingiaefolia worden ge-
kaauwd en ook bij de rijst gegeten en hebben een’ aangenamen
zuurachtigen smaak. De bladen van Gaultheria punctata worden
bij de sirih gebruikt.

De boschvegetatie tusschen de scherp afgeteekende vulkani-
sche uitstorting en de koffijtuinen bestaat veelal uit hoog ge-
boomte, gelijk op de meer westelijke bergen. Wvenwel vond ik
daar, als nieuw, eene fraaije soort uit de familie der Acantha-
ceae, met groote witte bloemen en dikke vruchttrossen ; zoo ook
de schoone Porana elegans en eenige nieuwe Urticeae, die zeer
brandend waren.

In de nabijheid van Tjisoeroepan ligt Tjikadjang, eene thee-
plantaadje, op ruim 3 palen, en Tjiboeloe, een koffijmolen, op
even zooveel afstands.

Des middags vertrok ik van Tjisoeroepan weder naar Garoet,
waar ik tegen den avond aankwam.

28 Mei bragt ik mijne verzameling van de bergen Telaga-

VIJL 16

boddas, Goentoer en Papandajan voor de verzending naar Bui-
tenzorg in orde. #

Garoet is eene geschikte plaats om van daaruit verschillen-
de bergen te beklimmen en te botaniseren. De hoofdvege-
tatie is bij deze bergen echter meestal dezelfde als in het
Buiteuzorgsche, hoewel ook hier, even als verder over geheel
Java, de hoofdvorm, Liquidambar Altingiana (rasamala), ont-
breekt. Bvenwel vond ik toch verscheidene planten, die ik el-
ders niet heb aangetroffen. Orchideae groeijen bij duizenden
in het hooge geboomte, zoodat het nog al moeijelijk is ze te
bekomen, doch de omgekapte of omgevallene boomen, op welker
takken men vele soorten vindt, toonen genoegzaam aan, dat
er weinig belangrijks te vinden is.

29 Mei verliet ik Garoet en sloeg den weg in naar Manon-
djaja, de hoofdplaats van het regentschap Soekapoera.

Het terrein krijgt nu spoedig een ander aanzien. Deze weg
is een pedattiweg, ofschoon hij ook met reiswagens bereden
wordt. Hij was pas hersteld, dus wel in goeden staat voor
buffelkarren, maar minder voor een rijtuig, zoodat ik in 7 uren
nog slechts. de helft der reis (44 palen) had afgelegd, zonder
mij ergens een oogenblik te hebben opgehouden. De buffels
waren een goed gedeelte van dezen weg behulpzaam geweest, om
den wagen op te trekken, terwijl deze op verscheidene plaatsen
met behulp van menschen weder afgelaten werd. Ik beklaagde
bij voorraad de arme bufels, die dezen weg, met zwaar bela-
dene pedattis moeten plat trappen, en herinnerde mij hoe nut-
tig het wezen zou, indien ze hier, even als de ossen in som-
mige streken van Europa, beslagen werden, waartegen wel gee-
ne groote bezwaren zullen bestaan, terwijl het die dieren een
langer leven en hunne eigenaars groot voordeel zoude aan-
brengen.

Op 10 palen (2 posten) van Garoet passeert men de rivier
Tjikoeraij, die naar het oosten loopt en in de Tjiwoelan uitwa-
tert. Deze maakt de scheiding uit tusschen Luimbangan en
Soekapoera.

Op 22 palen (4 posten) van Garoet, te Mangonredja, pas-

— 213 —

seert men dezelfde rivier weder, die nu echter reeds den naam van
Tjiwoelan draagten verderop naar het zuiderstrand voert. Haar
gepasseerd zijnde, komt men op Sumedangschen bodem, passeert
Singaparna en Tassikmalaija, om kort daarna weder op het
Soekapoerasche over te gaan, waar men, op 44 palen afstands
van Garoet, te Manondjaja, de zetel van den regent van Socka-
poera, aankomt.

Het terrein wordt van Garoet af meer en meer berg- en
heuvelachtig. Na den Goenoeng Tjikoeraij gepasseerd te heb-
ben is het meestal slechts met gras en kreupelhout begroeid,
terwijl het eene zeldzaamheid is eeren boom aan te treffen,
te meer, dewijl hier geene kampongs zijn, maar slechts hier en
daar enkele afzonderlijke woningen gevonden worden. De zon-
derlinge heuvelachtige gedaante van den bodem, geeft “wel gen
romantisch aanzien, doch maakt alle kultuur zeer moeijelijk.

Dit terreimm blijft zoo tot aan de rivier Tjikoeraij, en na de-
ze overgestoken te zijn werd het nog woester, doch in min-
der, in alle rigtingen zich uitstrekkende, heuvelruggen ver-
deeld. Men volgt nu steeds de helling van eenen bergrug langs
de rivier Tjikoeraij, welks helling slechts toelaat eenen niet zecr
breeden weg daaruit te kappen, zoodat men regts eenen bijna
loodregten bergwand en links eenen afgrond ontwaart, waar
de rivier eenige palen ver langs stroomt. Dit, gevoegd bij den
steenachtigen niet zeer breeden weg en slechte paarden, zoodat
het minste ongeval ons dreigt in den afgrond neêr te storten,
maakt dat men wel eens van de bewondering der fraaijs na-
tuurtooneelen tot verontrustende gedachten overslaat. Bindelijk
verlaat men ook dezen oever en komt in meer vlakke streken,
die echter alweder met vele valleijen doorsneden zijn, tot dat
men Mangonredja nadert, waar «ook weder bevolking gevon-
den wordt. Daarna komt men te Singaparna, eene groote kam-
pong mét fraaije passangrahan en na ook Tassikmalaija gepas-
serd te zijn komt men spoedig te Manondjaja.

Dit terrein, aan den voet van den Galoengoeng, tot nabij
Manondjaja, heeft weder een nieuw en zonderling aanzien,
doordien het in vroegere jaren door de uitwerpselen van den

el ON a

Galoengoeng geheel overdekt werd, hetgeen zich in 1828 nog-

maals herhaald heeft. Ter dezer plaatse woonden (volgens over-
levering) vroeger zeer rijke landlieden, die voor een groot
gedeelte onder de uitgestorte massa begraven zijn. Men aan-
schouwt hier duizenden van kegelvormige heuvels, van 10?
tot 20’ en meer hoogte, die talrijke rijstvelden insluiten of
daardoor ingesloten worden.

30 Mei. Van Mamondjaja valt weinig bijzonders op te
merken.

De regent had de vriendelijkheid om de noodige bevelen uit
te vaardigen voor mijn vertrek naar Bandjar en van daar stroom-
afwaarts naar Noessakambangan en Tjilatjap, waartoe hij de
noodige praauwen liet gereed maken.

31 Mei vertrok ik naar Bandjar, hetwelk 20 palen van Ma-
nondjaja verwijderd is, en welk trajekt ik in 8 uren, over
eenen vrij oneffenen en hobbeligen weg, aflegde.

De weg leverde niets belangrijks op, daar het geheele ter-
rein uit hellende gronden bestaat, die maar weinig gekulti-
veerd worden en toch geheel van bosschen ontbloot zijn,
uitgezonderd een gedeelte in de nabijheid van Bandjar, alwaar
weder geboomte en bosschen worden aangetroffen. De geringe
bevolking van het regentschap Soekapoera zal wel de hoofd-
oorzaak zijn, dat hier zoo weinig gekultiveerd wordt. Daar-
bij zijn de gronden hier ook niet zoo vruchtbaar als in het
Bandongsche en een gedeelte van Limbangan.

Digt bij Bandjar, waar men de rivier Tjitandoeij nadert,
begint het plantenrijk te herleven, en maakt de tangkolloh
of kajoe timoh (Kleinhovia hospita) de hoofdvegetatie uit. De
gronden worden hier vruchtbaarder, doch de bevolking is
mede gering, zoodat men weinig bebouwde gronden aantreft.
Ik vond hier voor het eerst Fluggea microcarpa, eenige Con-
volvulaccae, Urticeae, Colbertia obovata en meer andere plan-
ten, doch weinige Orchideae. Bandjar is de verzamelplaats
van koffij, indigo, zout, enz. van Bandong, Sumedang, Tjia-
mies, Soekapoera, Garoet en een gedeelte van Banjoemas, welke
produkten van Bandjar, over de rivier 'Fjitandoeij, naar en van

Tjilatjap vervoerd worden.

1 Junij. Des morgens 7 uren vertrok ik van Bandjar,
de rivier Tjitandoeij af, op eene praauw-sassak of bandongan,
dat is: twee kanoos, - waarop eene bamboezen vloer gelegd is,
waarmede de kanoos aan elkander verbonden worden. Mijn
wagen volgde op eene dergelijke praauw, uit 8 kanoos zamen-
gesteld. Over de eerste was eene waterdigte tent gespannen
het achterste gedeelte door gordijnen afgeschoten em tot eene
legerstede ingerigt, en in het voorste gedeelte eene stoel en
tafel.

Dit togtje leverde eene groote tegenstelling met het hotsen
in eenen wagen, over hobbelige wegen. Wij roeiden, den loop
der rivier volgende, welker kronkelingen ontelbaar zijn, langs
digt begroeide oevers, in den beginne zelfs nog met hoog ge-

boomte, meestal tangkolloh bezet, en welke rivier de scheiding

tusschen Soekapoera en de residentie Cheribon uitmaakt. Eindelijk
nadert men links de rivier Kidjohlan, die zich in de ‘Tjitandoei)
stort en de scheiding daarstelt tusschen Cheribon en Banjoemas,
terwijl de regteroever, tot aan zee, onder Soekapoera blijft be-
hooren, zoodat wij nu tusschen Soekapoera en Banjoemas voort-
reisden.

Hetzij hier ter loops aangemerkt, dat Bandjar op de kaart
van Le Crrrea geheel verkeerd geplaatst is en veel noorde-
lijker aan de hoofdrivier Tjitandoeij ligt.

Deze rivier moet, volgens de inlanders, veel visch bevat-
ten, doch er was weinig van te bespeuren. Een paar soorten
van iijsvogels (tjangkohkah) van eene schitterende blaauwe
kleur, en een insekt (bengbaijang) [haft] was al wat men
over het water zweven zag.

De oevers, die nog veel boven den waterspiegel verheven
waren, en daardoor, alsook door de digte en weelderige ve-
getatie, het uitzigt over het land beletten, zijn hier en daar
met enkele huizen of hutten bezet.

Ik zag hier voor het eerst, niet ver van Bandjar, Saguerus

lanekab (lanekab). Oncosperma filamentosum (mboene, hier
o D IE 5 o%

genaamd handiwoeng en ook ehrang) begint iets verder. Ca-

lijptroealijx spicatus (iewoel en ook soms niboeng genaamd)
\

— 216 —

die mede in de benedenlanden te huis behoort, was hier ech-
ter miet bekend.

Om 2 uren arriveerden wij te Sapoangien, eene kleine
pleisterplaats, op 22 palen afstands van Bandjar. Hier werd
mijne praauw verwisseld, waarna de reis op nieuw aan-
ving, naar Kalipoetjang, wat gelegen is op 25 palen van
Bandjar.

De oevers waren gedurende de laatste vaart, en ook nu nog,
sterk begroeid, doch zonder groote boomen. Dit veranderde ech-
ter: spoedig; er vertoonden zich nu weder boomen, die met rot-
tan en andere slingerplanten behangen waren. De vegetatie
is hier zoo weelderig, dat het, zonder zich met een kapmes
eerst een’ weg te banen, onmogelijk was van de oevers bosch-
waarts in te dringen. Dit werd vooral veroorzaakt door de vele,
sterk gedoornde, Calamus (rottan), waarvan hier verscheidene
soorten groeijen, als:

Hoemboet pait of rottan tjatjing (Calamus ciliaris).

Hooëh perlas of rottan njappah (Ceratolobus glaucescens).

Hooëh gelang (Daemonorhops crinitus).

Hooëh beloekboek (Daemonorhops oblongus).

Hooëh sellang (Daemonorhops melanochoetes).

Hooëh segeh (Calamus heteroideus var. refractus), en amde-
re planten, die miet alleen den doortogt versperden, maar zelfs
het gezigt, tot op weinige roeden afstands, belemmerden. Deze
wildernissen zijn op eene lengte van + 25 palen onbewoond,
daar even voorbij Sapoangien, tot bijna aan Kalipoetjang,
geene hutten meer gevonden worden, met uitzondering van zeer
enkele plaatsen, waar men eenig bosch gekapt had om pa-
di te planten, en waar de bewerker, hoog boven den grond
verheven, eene soort van hut op afgekapte boomen bevestigd
had, waarschijnlijk om zich tegen tijgers te beveiligen.

Nabij Sapoangien vertoonen zich de eerste Corijpha geban-
ga (gebang), die nu verder in menigte, tusschen ander geboomte
en rottan, voorkomt. Deze palm sterft na zijne vruchten tot
rijpheid gebragt te hebben, en wij merkten wij vele stammen op,

die hunne taak reeds volbragt hadden, en dus geheel blader-

— U —

loos, nog slechts hunne kale, kruinlooze stammen vertoon-
den.

De oevers der rivier zijn hier en daar met galongong, eene
soort van riet, sterk begroeid. Men treft er ook meestal bantengs
(wilde runderen), paauwen en krokodillen aan. Van de eersten zag
ik slechts één ter loops zich in het digte bosch verwijderen.
Paauwen zag ik meer en korter bij, op den oever, terwijl
vele krokodillen (boaja) op de droogten, aan den kant der ri-
vier, zich in de zon koesterden. Men vindt hier ook een’
fraaijen gelen vogel (tjoetjoe rawah) iets grooter dan eene behöh,
welke even als laatstgenoemde van vruchten leeft en om zijn
gezang of liever gekwaak, in kooijen gehouden en hoog op
prijs gesteld: wordt.

Om 4 uren des middags kwam een zwaar onweder op, verge-
zeld van eene hevige regenbui. Een felle bliksemstraal vie
voor ons uit op de rivier. De slag was zoo zwaar, dat allen
er onwillekeurig van schrikten, en de roeijers gebeden prevel-
den, waaronder ik, bij het vallen van meerdere slagen, vooral
hun wpigie sehtan” (weg duivel) opmerkte.

Er bestaat ook een weg over-land van Bandjar naar Kali-
poetjang, die slechts 32 palen lang is, doch daar hij over
heuvels en door moerassen loopt, kan men dien enkel te paard
bereizen.

Door het invallen van den nacht was onze reis niet geheel
buiten gevaar, daar de rivier op vele plaatsen met wortels
en boomstammen bezet is, die bij hooge vloeden van boven
zijn afgedreven of van de kanten afgeslagen en soms geheel
met water bedekt. Het stooten der praauwen daarop is zeer
gevaarlijk, doch niettegenstaande de duisternis en bewolkten
hemel wisten de roeïjers, met behulp van de geringe terug-
kaatsing des lichts op het watervlak, die gevaarlijke plaatsen te
vermijden en kwamen wij om 10 uren des avonds te Kali-
poetjang aan. Hier was het nog altijd regentijd, waardoor
het terrein als in een’ modderpoel herschapen was, zoodat
men mij in eene draagstoel plaatste en 150 roeden ver, tot
aan de passangrahan, droeg, wat niet dan met veel moeite

— ÎlBien

geschiedde, dewijl de zoogenaamde weg vrij oneffen was.

Ik vernachtte hier in eene oude, vervallene, niet zeer zindelijke,
passangraban en moest den anderen dag, 2 Junij, tot des mid-
dags 2 uren aldaar verblijven, om mijnen wagen, waarin alle
mijne goederen waren, af te wachten. Deze gearriveerd zijnde, be-
gaf ik mij weder op reis, de rivier af naar Bantengmati, op
het eiland Noessakambangan, welke reis in een paar uren
volbragt werd, zijnde de afstand slechts 6 palen.

In stede van eene praauw bandongan, kreeg ik nu eene een-
voudige kano, met een dakje van mipabladen, en voorzien van
matras en kussens, waarin ik kon zitten en liggen doch niet
staan. Dit maakte wel het roeijen gemakkelijker, doeh de posi-
tie, In welke ik mij houden moest, was minder aanbevelens-
waard!g.

De verdere reis de rivier af leverde niets belangrijks op.
De rivier werd hoe langer hoe breeder, en terwijl zij bij Ban-
djar + 100’ breed zal geweest zijn, werd zij ten laatsten wel
dubbel zoo breed. Wij roeiden niet de hoofdrivier Tjitandoeij uit,
maar sloegen eenen zijtak in, de Tjisehehl, om dwars over de
Segara anakan (kleine zee), een der zwidwestelijk punten van
het eiland Noessakambangan (drijvend eiland) om te roeijen en
zoodoende Bantengmati te bereiken.

Op eenigen afstand van de kust neemt, langs de rivier Tji-
tandoeij, in zoet water, de strandvegetatie reeds eenen aanvang,
zooals Nipa fruticans (mipa) en Sonmeratia acida (pidada, hiet
bogzgem genaamd), met nog eene species van dit geslacht, be-

kend onder den naam van prapat (Sonneratia obovata), die ech-

ter ook in zout water en aan zee groeijen. Wimdelijk vertoont.

zich een geheel mieuwe en zeer belangwekkende plantengroei op
de boorden der rivier, bestaande hoofdzakelijk uit verscheidene
soorten van rhizophora of kanekka (hier bakoh genaamd), Xij-
locarpus obovatus (miri), met groote ronde hangende vruchten, die
rijp geworden zijnde open springen en de zonderling in elkan-
der gedrukte zaden in het water laten vallen, waar ze
ontkiemen, en, een punt vindende, waar zich de wortels in

den modder kunnen vasthechten, tot nieuwe stammen opgroei-

— 219 —

jen. Verder ziet men de boorden omzoomd met Diltvaria ilici-
folia (djaroedjoe), Nipa fruticans (mipa), Aegiceras obovatum
(taroengtoeng), Avicenmia alba (apiapi) en Sonmeratia acida
(pidada), eene geheele strandvegetatie, waarvan de rhizophoren
de zonderlingste vormen vertoonen, zich met hare takken over
de zee witbreiden, en, zich steeds vertakkende, een ondoor-
dringbaar paalwerk daarstellen, waartusschen zich het slib der
rivier afzet en nieuw land voBnt. Daarenboven vallen hare
pijlvormige vruchten, wanneer die tot rijpheid gekomen zijn,
loodregt in den modder, waar zij, door hare zwaarte en het
puntige van het benedeneinde, dadelijk worden ingeplant en
alzoo weder vele nieuwe boomen voortbengen. Wel is waar gaan.
door den golfslag velen verloren en drijven ginds en herwaarts in
de rivier en langs de kust rond, doch het eiland Noessakam-
bangan zelf-levert het bewijs, wat deze vegetatie vermag, daar
het noordelijke gedeelte van dit eiland er eene groote uitbreiding
aan te danken heeft. Ik vond vier soorten van deze familie,
als bakoh (Rhizophora conjugata), bakoh katjang (Rhizophora
mucronata), tandjan (Bruguiera Rumphii) en tantjang (Kan-
delia Rheedii), waarvan ik ook zaden naar den tuin te Bui-

tenzorg zond, die daar goed zijn aangekomen. Hoewel ze

„er nooit zoo weelderig zullen groeijen als aan de kusten,

in het zoute water, is het toch opmerkenswaardig, dat ze
ook in zoet water leven kunnen. Ditzelfde heeft ook plaats
met meerdere strandplanten, die elders bij uitsluiting in zout
water voorkomen, zooals Sonneratia acida, die te Buiten-
zorg zelfs weelderig groeit, rijpe vruchten oplevert en ook
zonderlinge luchtwortels van ongeveer eene duim dikte, uit
den modder, regtstandig, tot een voet hoogte en zelfs hooger,
uitschiet, zonder dat het blijkt, waartoe die bepaald nuttig zijn,
daar men ze afkappen kan, zonder dat de boom daardoor
nadeel lijdt.

Het zij hier ter loops aangemerkt, dat Bantengmati -ver-
keerdop de kaart van Lm Crrra gebragt is, en in stede van
op den noord-, op den zuidkant van de noordwestelijke punt
moet geplaatst worden.

8 Junij, begaf ik mij in eene kano rond de westpunt, om
aan de noordzijde, waar eene veilige ligplaats voor de praau-
wen is, weder te landen, en dwars over land naar Banteng-
mati terug te keeren. Op dit togtje was ik verscheidene malen
aan land geweest, doch vond tot mijn leedwezen geene Raf-
flesia patma, hoewel de Cissus, waarop zij voorkomt, ook hier
in overvloed gevonden wordt. Er waren echter sporen aan-
wezig, dat ook hier patmaas groeiden doch door de bevolking
uitgegraven waren. Eindelijk vond ik dam ook eenige, nog
zeer jonge exemplaren. Het botaniseren was hier juist miet
zeer gemakkelijk, daar de bodem, uit zwarte klei bestaande,
na de vele ‘regens zoo glad was, dat men niet dan met groote
inspanning de kleine heuvels beklimmen kon.

In de bosschen vindt men weinig, dat interesseert, daar de
vegetatie weinig van die van den vasten wal van Java verschilt,
hoewel men er eene groote verscheidenheid van planten aan-
treft. _Imdien men het gansche eiland eens goed konde on-
derzoeken, zouden welligt ook nog nieuwe soorten te voorschijn
komen. De naam van Bloemeneiland is ten onregte afgeleid
van kambangan, waarvan men kembangan gemaakt heeft. De
patma wordt, zooals bekend is, ook op meerdere plaatsen van
Java aangetroffen. Het is evenwel niet te ontkennen, dat
Noessakambangan rijker aan deze laatste soort is dan eenige
plaats op Java.

Bij het varen langs de kust merkte ik meerdere fraaije plan-
tenvormen op, doch slechts de weinige, zoo evengenoemde,
strandplanten, welke echter scherp begrensd zijn door de slechts
weinig hooger groeijende,-doch aan geen zeewater blootgestel-
de, beomen en heesters.

4 Junij, bezocht ik, in eene kano, den westelijken inham,
tusschen de twee uiterste punten van het eiland. Ik kon hier
een goed eind, tusschen rhizophoren, eene soort van riviertje
invaren, dat vroeger klaarblijkelijk opene zee was. Eindelijk
liet de modder het verder invaren niet toe, hoewel er nog
geen begaanbare weg bestond, zoodat wij door den mod-

der en over boomstammen, eindelijk den vasten bodem be-

— 221 —

reikten. Nu ging het over en langs heuvels en door kleine
valleijen voorwaarts, totdat mijn gids mij weder aan het
strand bragt, en wel schuins tegen over het fortje Banteng-
mati.

Hier groeide, digt aan het strand, doch in schaduwrijke
bosschen, die niet door de zee overstroomd worden, eene me-
nigte Cissusplanten, waarop men gewoonlijk de Rafflesia patma
aantreft, en het kostte dan hier ook weinig moeite, om in kor-
ten tijd een paar pas geopende bloemen, benevens verscheidene,
bijna volwassene knoppen, te vinden. Ik had daarbij gelegen-
heid op te merken, dat de patma miet bij uitsluiting op dezelf
de Cissussoort voorkomt. Ik vond haar hier op twee ver-
schillende soorten, waarvan de eene plat en lintvormig (Cissus
scariosa) doch de andere rond van steng is. Mijne aandacht
werd hier naar het strand afgeleid, dat hier uit nat duinzand
bestaat, waartegen de golven met donderend geraas breken.
Juist op de grens der hier heerschende vegetatie en van dit
duinzand, vindt men eene rei van overoude boomen van Ca-
lophijllam Blumii (njamploeng of kaporantjak). Het is een
zonderling verschijnsel, dat geen enkele dezer boomen regtstan-
dig is, maar alle met hunne kroonen eene schuinsche rigting
naar zee hebben, zoo zelfs, dat sommige bijna horizontaal groeijen
en op eenigen hunner dikke takken een steunpunt vinden. Zij
zijn bijna geheel bekleed met Orchideae, en deze waren het,
welke voornamelijk mijne aandacht trokken. Het getal soorten
was er onuitputtelijk, doch tot mijn leedwezen vond ik niet
dan kleinbloemige, behalve eene Cijmbidium, die nog al fraai
was. Ik zond evenwel van allen naar den tuin te Buitenzorg,
dewijl deze familie miet direkt aan de bladen te herkennen is
en bloemen veelal ontbraken. Het is dan ook later gebleken,
dat er nog nieuwe soorten onder waren.

De overige vegetatie ter dezer plaatse verschilde van de
overige door mij geziene gedeelten even als het strand zelf,
waar eene zachtere branding staat. Hier groeijen geene rhi-
zophoren met daarbij behoorende strandplanten, maar behalve

de reeds genoemde Calophijllum, ook Terminalia catappa (die

oe BRA

hier te huis behoort), Barringtonia speciosa, Hernandia sonora,
Scaevola sericea, Paritium tiliaceum enz. welke laatste, met
Crinum asiaticum, de grens tusschen het bosch en het strand
daarstelt, terwijl de Calophijllum zelfs tot in het dorre duin-
zand voortschrijdt.

Daar het tijd werd om den terugtogt aan te nemen, om met
den avond op Bantengmati terug te zijn, keerden wij op onze
schreden terug. Ik zag hier verscheidene heesters en boomen,
door den heer Boumr in 1825 reeds beschreven, die nog miet
in den plantentuin zijn overgebragt, en dewijl ik van de -mees-
te noch zaden, noch jonge planten bekomen kon, moest ik ze
ongetroost verlaten, in de hoop later nog eens in de gelegen-
heid te zullen komen ze magtig te worden.

Ter plaatse gekomen, waar ik de kano verlaten had, zag ik
met leedwezen dat deze zich daar miet meer bevond, maar
de eb volgende, meer naar buiten gebragt en vlottende
was gehouden. De spruit, die wij ingekomen waren, was bijna
geheel droog geloopen en daar hare oevers miet begaanbaar
waren, zoo om de massa van Pongamia uliginosa, die in den
modder geworteld was, als omdat deze modder te week was
om er over te kunnen gaan, was ik verpligt, eerst in de bed-
ding der spruit zelve door het water te wandelen. Doch spoe-
dig werd de bodem ook daarin zoo zacht, dat ik tot aan mijne
knieën door den modder waden moest en soms moeite had,
om er mijne beenen weder uit te trekken. Zoodoende bereikten
wij toch eindelijk onze kano, waarmede de terugtogt werd aan-
gevangen. Wij bereikten nog voor den donker, met eenen
rijken buiten van Rafflesia patma, vele Orchideae en andere
planten, Bantengmati, waar ik alles inpakte, om den volgen-
den morgen vroegtijdig, door de Segara anakan, maar Tjilatjap
te kunnen vertrekken.

Iet geheele eiland is slechts schraal bewoond. Hier en daar
vindt men enkele hutten, en dan nog meestal van vreemdelin-
sen, welke hier padi komen planten (tegen het hellende terrein),
waartoe de gronden bijzonder geschikt schijven te zijn en beter dan

voor die kultuurplanten, welke eenen dieperen bodem tot hun wel-

slagen vereischen, daar hier wel eene vette laag humus voor-
handen is, doch meestal niet zeer dik en op de kalkrots rusten-
de. Het hellende van het terrein maakt de gronden dan ook
voor aanhoudende kultuur ongeschikt. De op het eiland wonen-
de inlanders zijn vrij van heerendiensten, zoodat het hier eene
guust is als men een paar koelies, door tusschenkomst van
hun hoofd (pennatoes, die in rang zoowat gelijk staat met een’
nen patingi in de Preanger Regentschappen) kan bekomen.

5 Junij, des morgens voor zes uren van Bantengmati ver-
trokken. Wij roeiden den noerdwesthoek van het eiland om,
en kwamen toen in de Segara anakan (kleine zee) alwaar wij
het langs de kust hielden, tot dat wij in de straat kwamen,
die maar Tjilatjap voert. Hier hield ik mij met het verzame-
len van planten langer bezig dan in ons belang was, dewijl in-
tusschen de oostenwind opsteeg en tegen den stroom zoo ge-
weldig inwerkte, dat wij, de straat gepasseerd en in de tweede
Segara anakan gekomen zijnde, de zee zoo hol wonden, dat
verscheide golfslagen over het boord der kano heensloegen.
Uit het kommando, dat onze bevelhebber der bemanning gaf,
meende ik te moeten opmaken, dat wij niet geheel buiten
gevaar waren, ofschoon ik andere kanoos, met padi beladen en
welker boord met het water gelijk scheen te staan en slechts
door een persoon voortgestuwd, zonder de minste vrees dezelf-
de zee zag bevaren. Wij vonden ons evenwel genoodzaakt 1/3
uur lang voor anker te gaan liggen, dat is, ons vaartuig met
een touw aan eene paal midden in den stroom vast te binden,
totdat het water genoegzaam was afgeloopen, waardoor de dei-
ning vrij wat bedaard was, en waarna wij onze reis vervolgden
en om 2 uren des middags te Tjilatjap voet aan wal zetten.

Het was hier nog steeds regentijd.

De praauw bandongan, waarop mijn wagen en goederen ge-
laden waren, durfde men echter de tweede Segara anakan niet
doen passeren, dewijl zij nog minder tegen de golven bestand
was. Zij bleef dan ook in de straat voor anker, en arriveerde
eerst des anderen daags morgens om 8 uren te Tjilatjap.

Op deze geheele reis door de Segara anakan heeft de ve-

getatie weinig afwisseling, bestaande de oevers geheel uit rhi-
zophoren en de haar steeds vergezellende strandplanten. Eemge
ikan pressoet of toenkal (bruinvisschen) gaven nog eenige af-
wisseling. Ook ontmoetten wij een zwaar vlot, zamengesteld
uit 60 stuks dikke bamboe gombong en beladen met 81 balken.

Wij passeerden de kampongs Peniten en Oedjoengalang, die
in de Segara anakan geheel op palen gebouwd zijn en waar
vroeger zeeroovers zouden gehuisvest zijn geweest. Wij deden
ook nog ter loops de Messegiet: sella aan, eene heilige grot op
Noessakambangan, aan de noordzijde van de Segara anakan
gelegen, waarin het eenvoudige graf, benevens andere, voor
de mohammedanen zeer interessante zaken, van een’ ngabie of
heilige te vinden zijn, doch waarvan ik wegens de in de
grot heerschende duisternis maar weinig te zien kreeg, daar
men vergeten had flambouwen mede te nemen. Deze grot is ech-
ter, even als eene dergelijke digt bij Bantengmati, zeer in-
teressant: zij zijn beide geheel van kalksteen en met druip-
steen van allerlei zonderlinge figuren als behangen.

De ngabie, welke in de grot Messegiet sella begraven ligt,
heeft volgens de overleveringen der Javanen, het eiland Noes-
sakambangan uit het heilige land herwaarts overgebragt. Van-
daar de naam van Vlottend eiland (noessa Kambangan). Bij
aankomst ter plaatse, waar het nu gelegen is, lag het door
middel van de rivier Tjitandoeij aan het gebergte voor anker.

6 Junij. Het verzamelde van planten enz, bestaande uit 4
kisten, een mand en een vat, ingepakt en met de bark Char-
lotta, kapt. Sorrus, naar Batavia verzonden. Door de lange
reis naar Batavia van deze bark had vooral het herbaxium, dat
nog niet geheel droog was, bij aankomst op Buitenzorg veel
geleden. De planten en zaden kwamen evenwel vrij goed over.

7 Junij bezocht ik nogmaals Noessakambangan, doch nu
aan het tegenovergestelde uiteinde, bij Karangbollong, waar
men de: rots in eene prachtige vesting herschapen heeft. Na
de vesting bezocht te hebben, roeiden wij nog een eind wegs
langs het strand, maar Banjoenjapa en Karangtenga, het
eerste eene benteng, waar alle binnenkomende schepen langs

Den :

moeten zeilen, en het laatste de woning van den heer Scurok
architekt, belast met het bouwen der vesting voornoemd. Ik
vond hier, aan strand, juist rijpe vruchten van eene nieuwe soort
van Cijnometra, welke ik ook bij Bantengmati gezien had.
Phalaenopsis amabilis komt hier ook reeds voor, doch wordt
overvloediger gevonden in de omstreken en strandbosschen bij
Tjilatjap.

Des middags maakte ik nog eene wandeling langs het strand,
en vond daar nog eenige mij onbekende planten, waarvan ik
zaden verzamelde, ook van Scaevola sericea, Barringtonia spe-
ciosa, Cassijta filiformis, enz.

Gaarne had ik ook de rots in zee bezocht, waarop de bij
de inlanders zoo beruchte widjaija koesoema groeit, een boom
van + 30 voeten hoog en 2 voet diameter, die alleen bloe-
men zoude voortbrengen, wanneer die aan de vorstelijke hoven,
bij groote feesten, benoodigd zijn. Het ongunstige weder en
holle zee lieten het derwaarts varen echter niet toe, doch mij
werden bloemen er van op spiritus toegezegd, zoodat ik hoop
heb, dit wonder eens nader opgehelderd te zien.

8 Junij. Van Tjilatjap maar Adipala, ook wel genoemd Adi-
radja, 14 palen van Tjilatjap, waar ik reeds om 9 uren des
morgêns aankwam. De weg is aan beide zijden beplant met
djatiboomen (Tectonia grandis) en daar achter ziet men fraaije
kaneeltuinen. Op 10 palen van Tjilatjap passeert men de rivier
Seraijoe, die daar wel niet diep, doch zeer breed is. Daar de
sterke branding, welke langs deze geheele kust heerscht, de vaart
tot in zee niet toelaat, heeft men tot vervoer der produkten
uit deze rivier, een bevaarbaar kanaal naar ‘Tjilatjap gegraven.

Daar ik van hier uit de vogelnestklippen te Karangbol-
long, in Bagelen, wenschte te bezoeken, ging ik per bendie
naar Djetties, 12 palen ver, waar ik, na op een paar palen van
Adipala eene zeer lange, vlottende, bamboezen brug, over de
Adiradja (een zeeboezem) gepasseerd te zijn, om 12 uren
aankwam. Deze plaats is zeer digt aan zee gelegen. De weg
derwaarts loopt geheel door de vlakte, waar men links nog
vele kaneeltuinen aantreft, en regts onafzienbare vlakten tot

— 226 —.

aan zee ziet, die veelal met padi schijnen beplant te worden. -
Deze streken zijn dan ook zeer rijk aan padi, zoo zelfs, dat
in den snijtijd het landvolk van heinde en verre derwaarts
stroomt en ‘Ùjilatjap daardoor soms gebrek aan koelies heeft.

Daarna zetteik mij te paard, om de rivier Djetties met eene
praauw bandongan over te varen en op Bagelenschen grond over
te gaan en doorkruiste het Aija-gebergte, 8 palen, tot Karang-
bollong, waar ik om 8 uren arriveerde.

Daar het nog vroeg was maakte ik nog eene wandeling in
de omstreken en naar het strand, waar ik door eenen langen
gang, onder de rots door (ook al eene Karangbollong) de zee
bereikte. Ik vond daar nog eenige gewenschte planten, waarbij
verscheidene Aerides subulata, die van de boomen afhangende,
eene uitgebreidheid van meer dan een vadem lengte en breedte
hadden. Van de hoogte had ik een heerlijk uitzigt over de
vlakke landen van Ambal en Keboemen, die daar door de zee
bespoeld worden.

9 Junij. In den vroegen morgen begaf ik mij met den heer
Sarrortus op weg naar de vogelnestklippen. Dit uitstapje is
nog al vermoeijend, dewijl men eerst tegen de steile rots (die
echter overal begroeid en met aarde bedekt is en waar een
goede weg is aanglegd, dien men zelfs te paard kan afléegen)
opklimmen moet, om aan de andere zijde, die nog steiler is,
tot in zee af te dalen. Het laatste gedeelte, waar men de
naakte rots bijna loodregt moet afklimmen, is niet voor allen
zonder gevaar, zoodat men hier dan ook, uit voorzorg, een Tot-
tan-touw gespannen had, waaraan men zich in evenwigt kan
houden. Deze toer geëindigd zijnde, komt men op eene, in
zee gelegene, oneffene en verbrijzelde rots, die soms door de
zee overstroomd wordt, waarvan wij de proef, door het be-
komen van een paar natte voeten, veroorzaakt door eenen over-
rollenden golfslag, doorstonden. Hier windt men het eigenlijke
Karangbollong, zijnde een van de hooge rotsen in- zee uit-
stekende punt, die geheel is uitgehold en daardoor het aan-
zien heeft van eene kolossale poort. Het gezigt, dat men van

dit punt heeft, is indrukwekkend, dewijl men hier, als van

Ke

— UW —

het land gescheiden, op de rots midden in zee staat. Van dif
punt kan men bijna alle de holen, waarin de zwaluwen hare
eetbare nestjes bouwen, overzien, doch dit is ook al, dewijl
men ze uit zee niet naderen kan wegens de sterke branding,
die alle vaartuigen tegen de rotsen verbrijzelt, zoodat de pluk-
kers der nesten zich langs eene ladder van rottan van de steile
rotsen moeten aflaten om den ingang der holen te bereiken.
Dit is daarenboven nog zeer gevaarlijk, dewijl de zee in som-
mige holen ver maar binnen dringt, zoodat men nog een eind
zwemmen moet, alvorens vasten voet op de rots te kunnen zet-
ten. Als men nu nog weet, dat ook de bamboe, tot het maken
van stelligen benoodigd, op dezelfde wijze naar binnen moet
gevoerd worden, dan moet men zich te regt verwonderen over
de koenheid en bekwaamheid der Javanen, die dit werk ver-
rigten, waarbij evenwel ook wel eens ongelukken plaats hebben
en sommigen het met den dood bekoopen.

Van het inwendige der holen, waar de zwaluwen hare nos-
ten bouwen, krijgt men niets te zien, dewijl een Europeaan
het miet ligt wagen zal om zich, even als de Javanen, met
roftan-ladders van de hoogte der steile rotsen tot in zee af te la-
ten. Men ziet dus niets van de zwaluwen, tenzij die, welke
in de lucht zweven, waarop de sperwers soms jagt maken, en
waaraan het wel zal moeten worden toegeschreven, dat het
produkt in sommige holen jaarlijks merkbaar afneemt. Het

“ware te wenschen, dat er jagt op deze roofvogels gemaakt werd,

dewijl ze ontegenzeggelijk veel verlies aan de vogelnesten ver-
oorzaken.

Wie dus vogelnestklippen van nabij beschouwen wil, bege-
ve zich niet naar Karangbollong, maar zal daarin op het land
Fjampea, mm het Buitenzorgsche, beter slagen.

De vogelnesten van Karangbollong worden door de vorsten-
landen maar Samarang getransporteerd, terwijl Tjilatjap slechts
41 palen van daar verwijderd is. Zonderling genoeg dat men,
ook uit een financiëel oogpunt, daarin tot dusverre geene ver-
andering gebragt heeft.

Daar er nu verder niets meer te bewonderen viel, keerden

VII. hid

— 228 —

wij op onze schreden naar het dal, waar de opziener en de
verdere ambtenaren wonen, terug. Met verwondering beschouw-
de ik het bruidsbed (duivelsbed) ten dienste van Njaij Lohrok
kidoel, en de muzijkinstrumenten, welke bij de in het pakhuis
geborgene vogelnesten behooren, om op zekere tijden, bij fees-
ten, ter verzoening der booze geesten te dienen, als wanneer
den boozen geest dit bruidsbed wordt aangeboden en hem eene
oude ronging toegevoegd. Zonder deze plegtigheden zouden
de Javanen, voor onheilen beducht, den oogst der nesten niet
durven ondernemen. Men vindt hier ook het graf van den
ontdekker der vogelnesten, waarbij alle donderdagen geofferd
wordt. Een waringienboom (Ficus benjamina), welke op dit
graf gevonden wordt, zegt men, dat uit den navel van dezen
heilige ontsproten is.

De heer Sartorius verhaalde mij nog de volgende bijzon-
derheden nopens de onderscheidene holen, waarin de vogelnes-
ten gevonden worden, als:

1. Gowa Dahoe, is 11/3 paal van het pakhuis verwijderd en
gelegen aan den bergrug Andeeandee. De ingang is naar het
zuidoosten gerigt. Om dezen te bereiken moet men 802’ langs
eene steile helling afklimmen. De opening is 41’ breed, 48°
hoog, 486’ diep. In deze is eene zoetwaterwel, genaamd Ba-
njoe teroes.

2. Gowa Tjeleleng, mede 11/3 paal van het pakhuis, aan
der bergrug Tjileleng. De ingang is naar het zuidoosten, 874
berg-af, met nog 114’, die zoo steil zijn, dat men met eene
rottanladder moet afdalen. De opening is 34’ breed, 45’ hoog
en 268’ diep.

3. Gowa Gedeh, op 2 palen afstands van het pakhuis, aan den
bergrug Pamoeran. De ingang is naar het zuidoosten gerigt, 147’
steil berg-af. De opening is 120’ breed, 70’ hoog, 464’ diep.
In deze grot komen nog 2 andere holen uit, t. w. Linkong
en Mandoeloro, beiden ten westen van Gowa Gedeh. De opec-
ning der eerste is naar het z. o., 60’ breed, 25° hoog en 304’
diep. De tweede ten n. o. 30’ breed, 96’ hoog en 176’ diep. Ten
noorden van Gowa Gedehis nog eene grot, genaamd Gebioeran,

waarin men met eene bamboezen ladder van 80’ lengte afdaalt,
en dan nog 96° zwemmen moet, alvorens den vasten bodem te
bereiken. :

4. Gowa Djoembling, op 4 palen van het pakhuis, aan den
bergrug Penaitan. De ingang is naar het-z. o., 2618’ berg-af;
vervolgens moet men langs eene rottan-ladder 660’ langs de steile
rots afklimmen. De opening is 82’ breed, S’ hoog en 50’ diep.

5. Gowa Loewee, op 3 palen van het pakhuis, aan den berg-
rug Penaitan. De ingang is maar het zuidoosten, 320’ berg-af,
en vervolgens langs eene rottanladder 180’ steil naar beneden.
De opening is 30’ breed, 24’ hoog en 216’ diep.

6. Gowa Tjangak, mede aan den bergrug Penaitan. De in-
gangis naar het z. o, 320’ berg-af en verder langs eene rot-
tanladder 180’ steil naar beneden. De opening is 50’ breed, 40’
hoog en 32’ diep.

7. Gowa Renditan, op 8 palen van het pakhuis, aan den berg-
rug Watoeboetak. De ingang is maar het z. o., 527’ berg-af
en verder 200° langs eene rottanladder steil naar beneden. De
opening is 35’ breed, 25° hoog en 450’ diep. Im deze grot
zijn nog twee kleine holen als: Moesigiet, aan de oostzijde,
12’ breed, 24° hoog en 162’ diep, en Djientako, aan de noord-
zijde, 18° breed, 25’ hoog en 240’ diep.

8 Gowa Linkoong, op 8 palen van het pakhuis, mede aan

0
den bergrug Watoeboetak. De ingang is naar het z. w., 710’
berg-af en verder langs eene rottanladder 16’ steil naar be-
neden, waarna men nog 48° zwemmen moet om vasten bodem
te bereiken. De opening is 160’ breed, 85’ hoog en 718’ diep.
Deze grot is van zoet water voorzien, genaamd Bedjie.

9. Gowa Temon, op 3 palen van het pakhuis, ook aan den
bergrug Watoeboetak. De ingang naar het z. w., 1260’ berg-af
en langs eene rottanladder 210’ steil naar beneden, en dan
nog 130° zwemmen om het doel te bereiken. De opening is
15’ breed, 85’ hoog en 646’ diep.

10. Gowa Nogosari, aan den bergrug Sawangan nogosarl.
De ingang naarhet z. w, 985’ berg-af en langs eene bamboe-
zen ladder 27° steil naar beneden; verder over eene van rottan

«

— 250 —

gespannene brug van 102. De opening is 41° breed, 25’ hoog

en 219’ diep.

11. Gowa Madjiengklak, aan den bergrug Moedjan. De in-
gang naar het z. w, dien men met eene bamboezen ladder van
30° bereikt; De opening is 87’ breed, 25° hoog en 88
diep. \

Om 10 uren des morgens nam ik de terugreis te paard
aan. Daar mijn paard vrij oud was, had ik 8 volle uren tot
de reis naar Djetties noodig. De togt over het Aija-gebergte
levert groote verscheidenheid op, daar het even als Noessakam-
bangan met heuvels doorsneden is en even als dit uit kalk
bestaat, terwijl de rots aan zee loodregt is afgebroken, zoodat
het zich voordoet als of het vroeger met dit eiland verbonden
was en daarmede een geheel uitmaakte, waarvan het noorde-
lijke uiteinde zich in het vaste land van Java verliest, terwijl
het midden-gedeelte, langs de kust van Banjoemas, door de
uitstrooming van de rivier Seraijoe en de Segara anakan schijnt
weggespoeld te zijn. Dit gebergte is weinig bebouwd. Men
vindt er enkele koffijtuinen, doch de heesters stooten wegens
de ‘Junne laag humus, spoedig op de kalkrots en beloven
daardoor geen lang en weelderig leven, evenmin als de djati-
boomen, die langs den weg zijn aangeplant. Ook vindt men
enkele woningen van inlanders en kleine aanplantingen voor eigen
gebruik. Klapperboomen komen nog al veel voor, doch men
schijnt aan hunne vruchten weinig waarde te hechten, daar de
bloemstengen meestal afgetapt worden, om suiker te koken,
waardoor de vruchten verloren gaan. De vegetatie heeft overi-
geus veel van die van Noessakamb&ngan, doch ik vond wei-
nig van mijne gading. Slechts van eene Hedera en Wilices be-
kwam ik zaden en planten,-terwijl men mij eene nieuwe Cijcas
beloofde, waarvan de vruchten eetbaar en aangenaam van smaak
waren en de stam gedoornd zoude zijn, hetwelk echter aan de
jonge planten, die de heer SArrorrus mij daarvan bezorgde,
niet zigtbaar was. Daar deze evenwel levend naar Buitenzorg
zijn overgebragt, zal het later blijken of zij iets anders zijn

dan Cijeas eircinalis.

— 21 —

Nadat ik te Djetties mij wat versterkt had, zette ik mij om
1 uur weder in de bendie, om naar Adipala terug te keeren, en had
reeds 3 posten zonder tegenspoed afgelegd, toen het vierde paard
weigerde mij verder te brengen en zijn tuig geheel uit clkan-
der scheurde, waarom ik mij te paard zette en om 4 uren te
Adipala aankwam. Het werd nu te laat om paar Banjoemas
door te reizen, waarom ik genoodzaakt werd te Adipala te
vernachten. De wedono had de goedheid mij eene kamer in
zijn huis aan te bieden, dewijl de passangrahan te bouwvallig
was.

In de nabijheid is eene kancelfabriek, waar zeer fraaije kaneel
vervaardigd wordt.

10 Junij, van Adipala naar Banjoemas, 22 palen, welke ik in
3 uren aflegde. Ook hier waren djatiboomen langs de wegen
geplant. _ De weg loopt langs en door moerassige streken, waarin
eehter overal padi geplant wordt. Aan de laatste poststation
begint het terrein te rijzen en wordt al spoedig bergachtig,
zoo zelfs, dat men op sommige plaatsen den bergrug wel tot £
40° heeft doorgegraven, om den rijweg daar te stellen. Hin-
delijk daalt men weder, om in de fraaije, met rijstvelden
bedekte vlakte wan Banjoemas te komen. Alvorens echter
den bergrug te verlaten, en aan het prachtige residentiehuis te
komen, ziet men de begraafplaats der Kuropeanen, welker witte
en verhevene tomben (waaronder in het midden die van wijlen
den resident Doornik als eene kleine kapel uitsteekt) een som-
ber gevoel te weeg brengen, dat echter spoedig door het gezigt
op het verder gelegene residentiehuis met zijne environs wordt
uitgewischt. Het residentiehuis is geheel van het eigenlijke
oude Bamjoemas afgescheiden en op eenigen afstand daarvan
verwijderd. Daarbij behooren nog zeer fraaije bijgebouwen en
de kantoren. Ook vindt men in de nabijheid een paar par-
tikuliere woningen. Behalve de ruime, onderhoudene tumen
rondom het hoofdgebouw, is men geheel omringd van padti-
velden.

Banjoemas zelf liet aan de rivier Seraijoe. Het is im re-

_gelmatige vierkanten verdeeld, waardoor ruime rijwegen loo-

— 232 —

pen, waarvan een regelregt van het residentichuis binnen-

lands leidt. Men vindt er vele europesche woningen.

De resident Jonkhr Mr H.C. Van per Wreck had de
goedheid mij huisvesting aan te bieden en mij verder alle
mogelijke hulp voor mijne. verdere reis te verleenen.

Voor mij was echter in deze vlakke streken niets nieuws
te vinden, waarom ik, na mijne zaden, planten en herbarium
te hebben ingepakt en verzonden, mij weder op reis begaf.

12 Junij vertrok ik naar Bandjarnegara, 82 palen, langs
eenen gelijken, goed onderhoudenen weg, langs welken in zijne
geheele lengte djatiboomen zijn aangeplant. Deze schijnen
echter, zoo hier als elders langs de wegen, niet zwaar te zul-
len worden, hoerijk de gronden ook wezen mogen, dewijl daar-
tegen twee groote bezwaren bestaan, namelijk, dat ze slechts voedsel
uit den rijweg kunnen opnemen, vermits tot lozing van het regen-
water aan beide zijden goten gegraven zijn, en dewijl de boom,
op zich zelven staande, zeer genegen is, vele zijtakken te ma-
ken die echter gedurig worden afgekapt. Im de natuurlijke bos-
schen, waar deze boomen digt bij elkander groeien, maken
ze minder zijtakken, en worden daar even als de dennen in
Europa tegen elkander opgezweept. De grootste, welke ik aan-
trof, waren niet dikker dan 1’ diameter en deze werden be-
reids voor timmerhout geveld …

Te Bandjarnegara is, behalve de plaats zelve, weinig anders
te zien als rijstvelden en kampongs, even als in de door
mij doorgetrokkene vlakten van Banjoemas, zoodat ik mij des
morgens van den Sden Junij, in gezelschap van den wedono
van Bator en zijn gevolg, weder op reis begaf naar Bator, 25
palen, welke nu te paard moesten afgelegd worden, terwijl
ik mijnen wagen met 20 koelies naar Wonosobo, 18 palen
ver, doorzond, daar de weg voor rijtuig met paarden te Ban-
djarnegara eindigt en van daar naar Wonosobo vrij slecht
moet zijn, zoo door het klimmen en dalen, als door de groote
rotsblokken, waaruit sommige wegen in deze streken geheel
schijnen te bestaan.

Alvorens ik de benedenlanden verlaat, moet ik nog eenen blik

— 239 —

„werpen op de werkzaamheden en gereedschappen der inlanders,
die mijns inziens beide zeer veel te wenschen overlaten. In het
algemeen vond ik de Javanen hier veel trager en onverschilli-
ger dan in de Soendalanden. Om niet slechts mijn’ wagen tot
voorbeeld te nemen, dien menin de Preanger-landen gemakke-
lijk met de helft der koelies zoude vervoerd hebben, zag ik
verder kalk en andere materialen vervoeren, waarvan iedere
pikolan stellig geen 10 ned. ponden woog. Ook hebben ze
geene behoorlijke draagmanden maar binden de artikelen slechts
in ruwe, bij elkander gelapte bamboezen, te zamen, welke
zij na het gebruik wegwerpen. De vrouwen zijn eigenlijk de
lastdraagsters: ze dragen alles in een kleedje (kain) gebonden,
op den rug. Met het dragen mijner bagaadje was het steeds
even zoo gesteld, dat ze namelijk een dubbel getal koelies
vereischte, die dan nog buiten alle evenredigheid lang onder
weg bleven, waarvan de oorzaak scheen te zijn, dat ze, voor-
uit betaald wordende, eerst hunne duiten verspelen alvorens
de reis te aanvaarden. Aan den anderen kant scheen het mij
evenwel toe, dat ze wel werken kunnen. Daarvan getuigden
de goed onderhoudene kaneel- en koffijtuinen

Met hunne gereedschappen, zoo voor den land- als huis-
bouw, is het niet veel beter gesteld en ook hierin staan ze
ver bij de Soendanezen ten achter. Voor het zoo doelma-
tige kapmes (gollok) der Soendanezen, waarmede deze steeds
op zijde gewapend zijn, hebben zij een soort van hakmes, dat
kort en breed, is, in verschillende dimensiën, met of zon-
der kromme punt, breeder of smaller. Zij dragen dit in
een’ houten, platte, vierkanten bak van + 1/g voet lang, 4
voeten breed en 1” voet dik, met een riem om het lijf, op den
rug. Voor de parang hebben ze eene soort van krom hou-
weeltje, ook al van verschillende vormen, dat veel naar kinder-
speelgoed gelijkt, waaraan ze eenen lossen steel zetten, even als
men hier voor de bijlen (balioeng), waarmede de zwaarste boo-
men gekapt worden, gebruikt. Dit werktuig wordt meestal op
en nèer bewogen, en niet zooals de parang in eene horizonta-
le, maaijende, rigting. De parang (sikkel) ziet men er zelden,

zn PE en

en hunne patjols (houweelen) zijn van hout, met een klein
stukje ijzeren beslag aan de punt, zoo als men hier bij uitzon-
dering voor de natte rijstvelden gebruikt. |

Van Bandjarnegara begint de weg al spoedig te rijzen en
loopt vervolgens tot Bator over en langs heuvels en door da-
len, met vele bogten, om de diepe valleijen te vermijden»
waardoor de weg stellig de helft langer is dan de werkelijke
afstand hemelsbreedte.

Op 7 palen van Bandjarnegara komt men te Selappar, eene
pleisterplaats, waar ik van fgaard verwisselde.

Op 14 palen ligt Pagentang, waar ik om 12 uren aan-
kwam, een goed ontbijt gereed vond, en nogmaals van paard
verwisselde, waarmede ik om half vier uren te Bator aan-
kwam. Onder weg verzamelde ik nog eenige planten, voor-
namelijk Orchideën, en eene fraaije Capparis, die juist hare
volle bloemenpracht ten toon spreidde en waarvan ik het geluk
had eene plant te vinden, die vervoerbaar was, en ook levend
te- Buitenzorg is aangekomen.

Bator bestaat uit hellende vlakten, waarop men vroeger thee-
heesters geplant heeft, waarvan nog velen zijn overgebleven, die,
hoewel geheel verlaten, met onkruid begroeid en door koeijen
vertrapt, evenwel blijven voortgroeijen, zonder dat men zeg-
gen kan dat zo er weelderig uitzien. Het terrein is met vele

regthoekige slokkans (kanalen) doorsneden, die daar geduren-
de de theeaanplanting zijn aangelegd. Zij zijn meestal droog,
maar door het regenwater vrij diep witgespoeld. Door sommi-
gen vloeit levend water, dat uit de valleijen van den achter Bator
gelegenen berg Peterangan stroomt. De grond is zandig en
vruchtbaar en dit, gevoegd bij het daar heerschende klimaat,
maakt deze streek bijzonder geschikt voor vele europesche
en andere, in dergelijke klimaten te huis behoorende, planten. De
voornaamste produkten zijn hier: tabak , kool, aardappelen, kmof-
look, groote of boereboonen, en eenige weinige andere groen-
ten, die er alle bijzonder goed tieren, niettegenstaande de
landbouwers niet ver in de kunst der warmoezerij zijn ingewijd.

De tabak wordt wiet bemest, maar op nieuwe of lang braak

_— 235 —

gelegen hebbende gronden geplant, zelfs tegen de steilste hel-
hingen van den Peterangan , waartegen men niet dan met groote
inspanning kap epklimmen. Daar plant men ook kool en aard-
appelen, zonder bemesting. De teelt van den tabak laat veel
te wenschen over. Het zaad wordt te digt gezaaid, zoodat de jon-
ge planten spillig opschieten, en vervolgens te oud uitgeplant wor-
den, als zij reeds een’ dunnen steng zonder bladen hebben, waar-
door ze lang staan te kwijnen alvorens tot verhaal te komen, want
deze steng is te zwak om door te groeijen. Kerst moet de plant
zich beneden aan den voet uitzetten en nieuwe bladen vormen,
om daaruit later haren steng met kracht te kunnen ontwikke-
len. Dewijl erop die wijze vele uitsterven, meenen de planters
daarin te kunnen voorzien door 2 à 8 planten bij elkander te
zetten, dat, bij doorgroeijen van allen, alweder groot nadeel aan
de eene, te behoudene plant toebrengt en haar in hare ontwik-
keling zeer nadeelig is. Ik raadde hun om ruimer te zaaijen en
de planten jonger uit te planten. Tegen het eerste woog als be-
zwaar op, de“meerdere zaadbeddingen, die ze dan zouden moeten
aanleggen, hoewel ze niet rekenden de vele planten, die nu ver-
loren gaan, waardoor ze toch evenveel terrein bezaaijen moeten.
Tesen het tweede punt bragt men in, dat de planten, jong uit-
geplant, te veel van insekten te lijden hadden. Men let hierbij er
echter niet op, dat die insekten de planten zoowel op de zaai-
beddingen als uitgeplant kunnen verslinden. Ook is dit bezwaar
zoo groot miet indien iëdere planter zijne tuinen behoorlijk naziet,
en de weinige wormen, die hier of elders soms enkele planten
afkmagen, verdelgt. Ware het klimaat hier niet zoo gunstig, dan
zoude van deze kuituur maar luttel weinig teregt komen, hoe-
wel de tabak nu een’ vrij grooten tak van handel uitmaakt.
Kool, aardappelen enz. op tagalvelden geplant, worden meest-
al bemest, waarom men hier koeijen en buffels, enkel voor den
mest, aanhoudt, en er geen ander gebruik van maakt, miette-

geschikt zijn om beploegd te wor-

genstaande vele velden zeer
gen;— doch ploegen kende men hier niet. De wedono was
echter zeer gelukkig, toen ik hem beloofde, een model van een’

ei

ploeg te zullen zenden, waaraan ik later voldaan heb.

— 256 —

De djagong (maïs) staat hier 7-10 maanden te velde. Het
ware wenschelijk, proeven te nemen met die soorten, welke in
de benedenlanden slechts 3 maanden te velde staan.

Groote boonen zijn hier klem en niet grooter dan paarde-
boonen. Ik zond later betere hollandsehe zaden, die er zeker
goed zullen slagen.

Doperwten groeiden er zeer weelderig, even als snijboonen,
sasawi, zuring, enz. De aardbeziën gaven geene vruchten meer,
omdat ze, even als de artisjokken, sedert jaren niet verplant
waren. '

Van vruchtboomen vindt men hier enkel de wilde persik, die
vele, doeh slechte vruchten draagt. Bene kleine wilde appel-
soort, die maar zelden vruchten voortbrengt, vindt men in de
kampongs overal aangeplant. De Acacia vulcanica, hier ge-
naamd kamalandiengan, behoort onder de vruchtboomen. Hare
zaden worden even als die van Parkia' speciosa (petch) in de
benedenlanden gegeten, en hebben een’ niet minder onaangena-
men reuk- Koffij groeit hier ook nog, schiet zelfs hoog op,
doch geeft zeer weinige vruchten. Ook heeft die boom door de
koude hier een geheel ander aanzien gekregen, zoodat men
hem bijna niet herkennen zou.

De treurwilg groeit weelderig. Van Lijctum europacum (da-
won kokki) worden de jonge bladen gegeten.

Alle europesche groenten zonden hier met goed gevolg kun-
nen gekweekt worden, dewijl èn gronden èn klimaat daartoe gun-
stig zijn, wat maar op weinige bergen van Java zamengaat.
Wel heeft men op alle hooge bergen het klimaat naar keuze,
maar weinig vindt men op die hoogte goede, gelijke gronden.

Er woont hier ook een chinesche groentenplanter, die zijne
waar heinde en verre, zelfs naar Pelantoengan, te koop brengt.
Jammer maar, dat hij van geene betere zaden voorzien is.

Tarwe zou hier ook met goed gevolg kunnen geteeld wor-
den. Rijst groeit er echter niet meer.

Indien de hoogte van 5385 rijnl. voeten, waarop Bator ligt,
voor de kinateelt voordeelig mogt zijn, dan voorzeker is deze
plaats allezins aanbevelenswaardig.

— 237 —

Er is hier eene ruime, vrij goede passangrahan, tot verblijf
van Europeanen, zamengesteld uit hout, met zes logeerkamers,
binnen-en voorzaal, en zelfs van glazen ramen voorzien. Er
zijn twee gemetselde vuurhaarden, regts en links „in den
wand aangebragt, die vooral «des avonds goede diensten be-
wijzen. De vloer is uit vierkante, gehouwen, steenen zamenge-
steld, die men daartoe, even als eenige boedhistische beelden ,
welke voor het huis prijken, van Diëng heeft aangevoerd.

Behalve de hoofddessa Bator, waar een wedono woont, zijn
in de omstreken nog 12 andere dessa’s. Slechts in de eerst-
genoemde mogen Chinezen wonen. Deze leven geheel van den
handel en voornamelijk van het opkoopen van tabak. Hoe meer
konkurrentie hier bestaat, hoe meer partij de planter dus van
zijn produkt trekken zal. De overige dessabewoners zijn Ja-
vanen uit de residentiën Banjoemas, Bagelen, Kadoe, Pekalon-
gan, enz.

De hoofddessa is regelmatig, in eene regte lijn, met ver-
scheidene achterstraten, gebouwd, die evenwel een vrij havenloos
aanzien hebben. De huizen zijn meestal met houten stijlen ge-
bouwd; enkele met planken of bamboezen paggers, doch de mees-
ten met riet (kassoo) beschoten; het dak is van alangalang. De
heggen (paggers) langs de wegen zijn alle van riet, daar
bamboe hier niet meer groeit, behalve eene soort, genaamd
bamboe luggie (bamboe atter), die echter ook niet zeer weel-
derig voortkomt. Het hout moet ver van de steile berghel-
lingen van het Prahoegebergte in het Bageleensche, met veel
moeite, worden aangevoerd, en wordt door menschen gedragen,
terwijl de buffels en koeijen, die het zeer goed, even als in
West-Java, slepen konden, rustig loopen te grazen. In de om-
streken van Bator is geen enkele boom meer te vinden, zijnde
alle weggekapt. Voornamelijk tot het droogstoken van den tabak
wordt veel hout gebruikt, dat men nu uit de nieuwe vegeta-
tie van jonge boompjes en struiken vinden moet, en dewijl de
bodem zeer vruchtbaar is, herstelt zich deze vegetatie vrij spoe-
dig.

14 Junij, doorkruiste ik de omstreken, doch aangezien hier

— 238 —

overal kultuur bestaat of bestaan heeft, vond ik slechts wei-
nig, dat mij interesseerde. Echter verzamelde ik toch nog
verscheidene soorten waaronder eene fraaije Iieguminoos, eene
soort van Parochaetes (semangen), welker bladen mij aan eene
Oxalis deden denken en welke even als sommige dier soorten
over den bodem heenkroop. Hare bloemen zijn zeer fraai, van
de grootte van die van Lathijrus odoratus. Ik verzamelde
hiervan vele zaden, voornamelijk met het doel, om ze naar
Nederland te verzenden. Op Buitenzorg zijn ze zeer goed op-
gekomen en ook te Tjipannas aangeplant. Bene soort van Cij-
noglossum spreidde daar mede hare prachtige paarse bloemen
ten toon, en ook hiervan vond ik rijpe zaden (dezelfde plant
vond ik later op den top van den berg Tjeremeh, in het
Cheribonsche terug). Zij belooft een sieraad onzer tuinen te
zullen worden. Wahlenbergia lavendulaefolia behoort hier ook te
huis, even als verscheidene soorten van Rubus, Fragaria, Plan-
tago, Solanum, Campanumoca javanica, verscheidene Composi-
tae, Labiatae, waaronder eere zeer fraaije Scutellaria, Urticcae,
Äraliaceae, enz. enz.

Ik leerde hier vele Javasche plantennamen, waarin som-
mige inlanders zeer bedreven zijn, zelfs veel beter dan in
West-Java.

Des avonds begon het sterk te waaijen en den ganschen
nacht regende het zonder ophouden, wat een slecht vooruitzigt
was, om den volgenden dag naar Diëng te reizen, dewijl de ster
ie wegen nu uiterst glad waren. \

15 Junij. Daar het ’s morgens nog altijd bleef doorregenen
kon ik miet voor 9 uren vertrekken, om de 7 palen naar
Diëng af teleggen. Deze weg is zeer interessant, door de vele
bijzonderheden, die men er aantreft. Op +3 palen van Ba-
tor komt men bij Tjondrohdimoekah, eene heete bron, die
sterk kookt, en de geheele oppervlakte van het water, die
cen paar roeden in diameter zal beslaan, van 5 tot 10 voeten
hoog, met geweld, opheft. Deze bron ligt in eene valle:, door
hooge en steile wanden ingesloten, die als bij witzondering

nog met geboomte begroeid zijn, dewijl de wanden te steil zijn,

— 299 —

om ze te kunnen vervoeren. Van hier rijdt men L/e paal terug
om weder op den weg naar Diëng te komen.

Verder, op bijna 4 palen van Bator, komt mij bij Pakareman,
het zoo beruchte doodendal. Het ligt 1/4 paal van den weg
in eene kom’ aan den berg Djimat. Bij den ingang van het
dal zal het & 50’ diep zijn, terwijl de steile bergwand, aan
de overzijde en verder rondom, die ook met geboomte begroeid
is, wel een paar honderd voeten hoog van uit het dal oprijzen
zal. Alles is begroeid met struiken en grassoorten, tot zelfs
beneden in het dal. Enkel de plaats, waar zich de stiklucht
(koolzuur) ontlast, ter grootte van + 25 vierkante roeden, is
kaal en zonder de minste vegetatie. Aan een stuk rots, te
midden dezer gasuitstroomingen staande, kan men zien tot hoe
hoog deze dampen doodelijk zijn, dewijl daarop tot de hoogte
van 4’ of 5’ zelfs geene enkele mossoort groeit, maar daar
boven weder planten worden waargenomen. Eene kip, die men
op den bodem nederwierp, ondervond miet het minste leed;
daarentegen zag ik eenige lijken van honden in het rond ver-
spreid, die reeds in een’ gevorderden toestand van ontbinding
waren.

Op 41/5 paal van Bator ligt, op 1/s paal van den weg naar
Diëng, de Telagalerie, waar zich uitgestrekte heete en kou-
de modderwellen bevinden. Sommigen zijn zoo heet, dat er
eijeren in hard gekookt kunnen worden. Het meer ligt in
eene kom, door het gebergte Goenoeng Paggar omgeven, wat
nog rijkelijk met hooge boomen begroeid is. Om het te ge-
naken, moet men eene menigte trappen af klimmen, die ook al
uit langwerpig-vierkante, gehouwene steenen, van Diëng af-
komstig, zijn daargesteld. Het terrein ziet er vrij woest uit.
Hier en daar tusschen en op de modderwellen, groeijen planten
op kleine eilandjes in het meer. Deze planten bestaan hoofdza-
kelijk uit de krater-vegetatie, Agapetes, vooral Thibaudia miero-
phylla J. (komadas); verder Phragmites sp. (glongong), Glei-
chenia Hermanni (pakkies tjeboek), enz., welke laatste ik hier
voor het eerst op mijne reis aantrof. Ik kwam met den we-

dono overeen, om deze in groote hoeveelheid ten dienste van

— 240 —

het gouvernement te verzamelen, waaraan ook gevolg is ge-
geven, dewijl die plantensoort in geene genoegzame hoeveelheid
aan het Gedehgebergte meer te verkrijgen is.

In het grootere meer met witachtig troebel zwavelwater, dat
door het bijkomende koude water geheel is afgekoeld en waarin
alle wellen zich ontlasten, terwijl het daarna in een beekje weg-
stroomt, ziet men vele wilde eenden (blibies) rondzwemmen.
Het is echter niet gemakkelijk om er jagt op te maken. Wel
kan men hier en daar rondwandelen, doch steeds over wellen,
waarbij men de grootste voorzigtigheid moet in acht nemen,
om niet door de korst heen te zakken. _

Bij het meer heeft men eene vaste loots opgeslagen. Daar-
bij is een badhuisje, waarin eene goot, die warm water aanvoert,
alsmede verscheidene kommen met water van verschillenden
warmtegraad. Hier wordt ook zwavel verkregen, doch in ge-
ringe hoeveelheid en zeer onzuiver. Men heeft daartoe eene
bijzondere wijze, door namelijk, de oppervlakte, waar zwavel
uitgestooten wordt, met droog alangalang en andere ruigte te
bedekken, waarin zich de zwavel aanzet. Im de loots zelve vond
ik eene dikke massa, die uit den bodem scheen voort te komen,
veel naar zwavel, doch ook wel eenigzins naar zwammen ge-
lijkende, en uit schoone kristallen bestaande. (1)

Terwijl wij ons hier eenigen tijd met de beschouwing van
deze zonderlinge natuurtooneelen hadden bezig gehouden, be-
gon er een stofregen te vallen, en daar er weinig vooruit-
zigt bestond dat deze spoedig eindigen zou, begaven wij
ons weder op weg naar Diëng, in de hoop verder op eene
heldere lucht te zullen vinden. Hierin werden wij echter
zeer teleurgesteld, daar de regen meer en meer toenam en in
een’ volslagen’ stortregen overging, waarmede wij om 1/2 twee
uren doornat op Diëng aankwamen, waar men gelukkig reeds
een goed vuur had aangelegd. Ik had het geluk mijne goe-

(1) Zie over de geologische gesteldheid en beteekenis van het Diëngsche plateau
en zijne omgevingen de werken van den heer JuNemuuN en de Fragmenten

eener reis over Java van den heer BLEEKER.

ne

deren reeds daar te vinden, zoodat ik mij onmiddellijk kon
verschoonen, waardoor ik minder van de koude leed.

Te Diëng is, even als te Bator, eene goede passangrahan,
met 6 kamers, eene middenzaal met een’ vuurhaard en eene
groote opene voorgaanderij, die even als te Bator met steenen
der gesloopte boedhistische tempels belegd is. Binnenshuis heeft
men echter eene houten, vloer. Voor het huis prijken eenige
verminkte steenen beelden, en een paar zoogenaamde holland-
sche rozen (Rosa centifolia) van hoogen ouderdom en reus-
achtige grootte. Verder vindt men nog een planken bijgebouw
met 6 kamers.

Over het plateau van den Diëng loopt de scheiding van
Banjoemas met Bagelen, die door het riviertje Kalitoclies,
wordt aangewezen, waarin zich nog kleine vischjes (boenter en
parai) bevinden (1).

Mij in de voorgaanderij tot schrijven gezet hebbende, moest
ik dit welhaast staken en naar het vuur verhuizen, dewijl mijne
vingers, door de koude verstijfd, de pen miet meer voeren kon-
den.

Tegen den avond klaarde het weêr op, zoodat ik nog eene
wandeling doen kon, waarbij ik vele mij onbekende planten
opmerkte. Ook bleek het later, dat hier een rijke schat uit
het plantenrijk te verzamelen is. Jammer maar, dat deze planten
in de benedenlanden miet met goed gevolg kunnen worden overge-
bragt, daar vooral vele javasche planten aan zekere hoogten
en klimaten gebonden zijn, waarvan ze niet, dan met opoffe-
ring van hare schoonheid of zelfs van haar leven kunnen verwij-
derd worden.

16 Junij bezocht ik de nog overgeblevene boedhistische tem-
pels, die zich op het plateau van Diëng bevinden, en begon
met dien, welke aan den weg naar den krater (Kawa kidang)
staat, en weloekohdoroh genoemd wordt, waarvan de spits reeds
is afgestort. Het is een vierkant piramidaal gebouw, even als al-

(1) De boenter is Barbus oresigenes Blkr, de parai een Leuciseus, waar-
schijnlijk Leuciseus cijanotaenia Blkr.

— 242 —

le dergelijke javasche oudheden van gehouwene steenen, die
op elkander geslepen zijn, zonder eenige metselspeeie ter vers
binding, hoewel soms met zwaluwstaarten, in den steen zelven
gehouwen, in elkander gezet. Het uitwendige is ruim voorzien
van beeld- en loofwerk, waaronder nog vele zeer goed bewaard
geblevene figuren, hoewel andere reeds veel door den tand des
tijds geleden hebben.

Vervolgens leidt de weg langs het meer Telagatroes, wat veel
lager ligt dan de weg, naar bovengenoemden krater Kawa kidang,
Men ziet verder verscheidene vulkanische werkingen, waaron-
der eene groote kom, waarin de modder tot een paar voeten
hoog opkookt, andere waaruit mede modder, helder water, of
ook enkel waterdamp te voorschijn treedt. Zwavel schijnt er
weinig wtgedampt te worden. Thans is de nog hier en daar
werkende kom voor het grootste gedeelte met gras en strui-
ken, waaronder alweder Agapetes varingiaefolia, begroeid, en
aan twee zijden door gebergte ingesloten, terwijl de eene zij-
de zich tusschen het gebergte naar ‘de meren verlengt en aan
de andere zijde de witwatering plaats heeft. De aan den krater
grenzende en slechts door lage dammen van elkander geschei-
dene meren, zijn bij opvolging: Telagatroes, waaruit hier en
daar aan de kanten nog heet water opborrelt en begroeid
met Scirpus en andere Cyperaceae; — Telagawerno en Tela-
gapengilon, welke alle van uit het laatstgenoemde gevoed
worden en eene witwatering ten z. o. van Diëng hebben.
Telagabalikambang, dat in vergelijkimg der vorige slechts klein
is, ligt hooger en op het plateau Diëng zelf. Op het plateau
is nog een onderaardsche gang, waardoor een man, te paard
gezeten, passeren kan, die in eene hellende rigting, onder
het gebergte door, 10 palen ver tot in de benedenlanden zoude
voortloopen. Men verhaalde mij er verder van, dat die was
aangelegd, om de vrouw van Ardjoeno, die te Diëng woonde,
te gaan schaken, waarbij de uitvoerders van dit plan gevangen
genomen werden en het leven zoude verloren hebben. Het is
waarschijnlijker, dat dit reuzenwerk door de stichters van de

steenen gewrochten op Diëng zelve daargesteld is.

— 243 —

Van dit uitstapje keerde ik niet ledig terug, maar vond vele
en zeer merkwaardige planten, waarvan de opgave hier nader
volgen zal.

Om 3 uren des middags moest ik wegens de koude mijne
pen nederleggen en maakte ik nogmaals eene wandeling ten
zuiden van de passangrahan. Na het plateau ‘verlaten te heb-
ben, loopt de weg langs den westervoet van een zacht
hellend, miet hoog en afgerond, zeer vruchtbaar gebergte,
aan de andere zijde door het meer Pengilon begrensd. Op
dezen weg vond ‚ik aan den voet des bergs geheele stre-
ken met Berberis asiatica en eene heesterachtige Cocculus
begroeid. Het gebergte omgaande, komt men aan de oostzijde
daarvan op den weg maar Wonosobo, waar men een prachtig
uitzigt heeft, ter plaatse waar de weg over eenen natuurlijken
dam loopt, die niet breeder is dan voor eenen goeden rij-
weg noodzakelijk is. Aan de westzijde ziet men, diep bene-
den, het meer Pengilon en de andere daaraan grenzende me-
ren, in hunne geheele schoonheid, en aan de oostzijde een
vruchtbaar dal, dat even diep, zoo niet nog dieper dan het
meer gelegen is en waarin verscheidene dessa’s als aan de steile

bergwanden hangen, welke, hoe steil ook, toch meerendeels met
maïs, tabak en kool bebouwd worden. Van rijst,‚is hier geene
kwestie meer, daar Diëng op 6622’, bijna 1800’ hooger ligt
dan Bator, terwijl de eigenlijke Prahoe aan de overzijde de
scheiding met Pekalongan uitmaakt. Deze vallei stelt eigenlijk
eene vijfde kom daar.

Voor de kinakultuur zouden deze gronden, waar ze niet al
te steil zijn, met voordeel kunnen gebezigd worden.

Maïs en tabak zijn hier weder de hoofdprodukten. Koól en
groote boonen vindt men bij iederen landman, even als bij de
boeren in Huropa. De vegetatie is hier, evenals te Bator, zeer

“weelderig en verschilt in soorten veel van de op dezelfde hoog-
ten aan het Gedeh-Pangerangoh- en Salak-gebergte voorkomen-
de. Daarvoor zijn echter gewigtige redenen. Vooreerst zijn laatst-
genoemde bergen, tot aan huune kruinen, geheel met geboomte
begroeid, hetwelk de ontwikkeling van vele plantensoorten be-

VIII. 18

— 244 —

LJ

let, voor anderen daarentegen voordeelig is. Ten anderen zijn die
bergen meestal zeer steil en miet zoo rijk aan humus, zoodat
het te verwonderen is, hoe er nog zulke kolossale boomen in
groeijen kunnen, wat echter voornamelijk aan de vele regens
toe te schrijven is. Over het geheel is Westelijk Java minder
rijk aan goede teelaarde, bestaande deze daar meer wit roode
magere klei dan meer oostelijk. In de Preanger Regentschap-
pen, voornamelijk in het Bandongsche, begint men daarin reeds
verandering te bespeuren, hoewel de zwarte gronden, die men
daar aantreft, even als op vele andere plaatsen, veelal vulkanisch
schijnen te zijn. Bij Diëng ontbreekt het aan geene goede
teelaarde en het steeds vochtige klimaat helpt de vruchtbaar-
heid niet weinig vermeerderen.

Hout is hier ook al moeijelijk te bekomen, daar slechts de
steile berghellingen nog daarmede bedekt zijn, terwijl in de
bewoonde streken alles heinde en verre is weggekapt.

Dit bergachtige land is wel schilderachtig, doch voor de kul-
tuur hoogst bezwarend. Gelukkig evenwel, dat er een rijke hu-
mus voorhanden is, die slechts van onkruid gezuiverd behoeft
te worden, om eenen goeden oogst te kunnen opleveren , dewijl
er van het omwerken met de patjol geene kwestie is. Even-
min heeft men hier ooit ploegen gezien.

Vele planten van westelijk Java, op gelijke hoogten groeijen-
de, vindt men hier terug, doch ook meerdere, die daar niet
voorkomen, even als men daar sommige vindt, die hier geheel
ontbreken. Vele namen stemmen met elkander overeen, doch
andere verschillen grootelijks. Daarbij komt, dat de Soendane-
zen voor meest alle boomennamen hun ki (hout) plaatsen , waar-
voor de Javanen weder hun kadjeng (hout) voegen, en alhoewel er
planten zijn, die over geheel Java denzelfden naam blijven be-
houden, wisselt die van de meeste toch in de verschil-
lende residentiën weder af, en wat nog erger is, men verstaat
in de eene residentie onder denzelfden naam soms eene geheel
andere plant dan op eene aangrenzende plaats. Daarbij zijn er
plantenkenners, die nooit een antwoord schuldig blijven, maar
voor de vuist weg een’ naam noemen, die echter niet altijd de

— 245 —

juiste is. De bewoners dezer hooge streken, en de Javanen in
het algemeen, waren meer met plantennamen bekend dan de
Soendanezen, wat welligt daaraan is toe te schrijven, dat de
hoogere streken, waar de meeste soorten voorkomen, hier meer
bewoond zijn dan in de Soendalanden, waardoor men hier meer
in aanraking met de bergvegetatie gekomen is.

De Javanen maakten zich vrolijk met de naar hun gehoor
zeer lompe soendasche taal en de soendasche plantennamen,
die de mij volgende bedienden uitspraken; zoo ook over hunne
kleederdragt, die dan ook in vergelijking met die der Javanen er
vrij armoedig uitzag, dewijl de geringste Javaan, zonder zijne sa-
rong niet gekleed is en daarbij de kris vooral niet missen kan. Zij
schenen zich dan ook ver boven de Soendanezen verheven
te gevoelen, hoewel deze laatsten die minderheid geenszins er-
kennen.

17 Junij. Na mijne planten en zaden, den vorigen dag ver-
zameld, verzorgd en erde javaansche namen van opgeteekend te
hebben, ging ik om half negen ure weder eene wandeling ma-
ken, en deze keer naar de vijf nog overgeblevene tempels, die
in de vlakte of liever moerassen voor de passangrahan gelegen
zijn. Zij zijn echter ook al zoo zeer in verval, dat ze na eenige
jaren nog slechts tot de geschiedenis zullen behooren. Nu reeds
zijn ze van de meeste beelden beroofd, behalve die, welke in
den muur zelven gebeiteld zijn. De eerste dezer tempels (roema
Samaar), welke het westelijkste en meer afgezonderd ligt, is de
laagste van allen. De vier overige, welke n. en z. op eene regte
lijn geplaatst zijn, zijn alle roema Ardjoeno, waarvan de eerste
vlak tegen over de roema Samaar staat en waarin zich, in het
midden, een steenen vierkante waterbak bevindt, waarin steeds
water moet druipen, of het regent of miet. Hvenwel zag ik, nu
het niet regende, geen’ enkelen druppel neervallen. Er was echter
nog water in den bak voorhanden, waarmede alle de mij ver-
gezellende personen hunne aangezigten bevochtigden en mij uit-
noodigden zulks ook te doen, dewijl dit water eene bijzondere
kracht zou bezitten en men daarvan alles goeds te verwachten
zou hebben. Daar het er alles behalve zuiver uitzag, verschoonde

— 246 —

ik mij door mij te houden als of ik hun niet verstond. In
derzelfden tempel zag ik ook klapperdoppen met asch gevuld, ten
teeken dat men hier nog soms tereere der voormalige goden offert.

De drie nu volgende tempels stonden vol water, dewijl men
ze vroeger uitgegraven heeft, om maar het goud te zoeken, dat
een boedhistische vorst daarin geborgen zoude hebben. Toen
deze onderneming ongunstig uitviel, vergat mende uitgravingen
weder te dempen.

Het is hoogst waarschijnlijk, dat het plateau van Diëng
vroeger eene drooge vlakte was. Thans staat in den regentijd
het plateau grootendeels onder water, doch in den droogen
tijd is ruim de helft droog en als weide voor rundvee en
paarden geschikt, waartoe het dan ook gebezigd wordt. Het
terrein is echter moeijelijk te bewandelen, daar er niets dan
polgras groeit, van ongeveer een voet hoog, terwijl de tusschen-
ruimten in den regentijd onder water staan, doch in den droogen
tijd door het grazende vee gebruikt worden.

Het zou zeer uitvoerlijk zijn het plateau op nieuw droog
te leggen, door eene doorgraving, zoowel ten z.o. als ten w. Die
arbeid zou echter welligt door niets beloond worden, tenzij
door het droogleggen van duizende, in het moeras verzonkene
steenen en beelden.

Ik vond op deze vlakte eene grassoort, die vrij algemeen
moederkoorn voortbrengt, soms 3 à 4 op één halm, waarvan
ik eene goede hoeveelheid verzamelde en aan den chef der ge-
neeskundige dienst den heer Wassink tot informatie toezond.
De Javanen verhaalden mij, dat dit de rijst der vroeger hier
gewoond hebbende Boedhisten uitmaakte.

Mijne wandeling dwars over het plateau verder uitstrekken-
de, beklom ik heb aan de overzijde der passangrahan gelegene
lage gebergte, waar ik ook nog eene menigte ruïnen van in-
gestorte tempels aantrof. Ten laatsten wees men mij aan de west-
zijde, op het plateau zelf, den ingang van den hiervoren bedoel-
den onderaardschen gang, die echter zoodanig begroeid en met
ingestorte aarde verstopt was, dat ik er mij geenen doortogt
kon banen.

— 241 —

Ik vond niet zoovele mij nog onbekende planten als gis-
teren, hoewel de tempels zelve er nog eenige opleverden,
waarbij zaden van Pimpinella pruatjan Molkb. (poerwotjeng), die
op het plateau overvloedig groeit, doch waar ik te vergeefs naar
bloemen en zaden gezocht had. In de muren der tempels vond
ik nu evenwel het verlangde. Deze plant staat bij de Javanen
ik hooge achting als zullende hare aromatische wortels groo-
te versterkende krachten bezitten. Men had mij aanvankelijk
gezegd, dat deze en meer andere planten, waaronder ook
Acorus calamus (driengoh), nimmer bloemen of vruchten voort-
brengen. Toen ik ze echter bij de meesten vond en den in-
landers zelfs die van de driengoh toonde, hadden ze niets meer in
te brengen, en schenen er zich zelfs weinig over te verwonderen.

Uit deze Pimpinella en andere planten, die allen den bijnaam
van poerwo dragen, bereidt men, bij wijze van thee, eenen
drank, die voor alle ziekten: en kwalen als nuttig beschouwd
wordt, namelijk:

Poerwo tjeng Pimpinella pruatjan De wortels.
„___sottoh Gaultheria leucocarpa Idem.
„___djamboe Gaultheria punctata. De bladen.
ME Ene Agapetes varingiaefolia Idem.
„__koening Hijpericum javanieum De wortel.
„___koetjet Rubus limeatus Idem.
Blikken Elatostemma sp. De steng.

Deze kompositee wordt gedroogd, fijn gesneden en vermengd
als thee gedronken.

Van Gaultheria punctata wordt elders op Java ook eene sterke
en welriekende olie gestookt, bekend onder den naam van gon-
dohpoeroh.

De meeste der hier en te Bator groeijende planten komen
ook elders voor, doch de hiervolgende, met een * geteekende,
zag ik vroeger nergens. Van de meeste en voornaamste zond
ik zaden naar Buitenzorg, die daar in het algemeen zeer goed
zijn opgekomen:

*_ _Parochaetus communis. . . . . Semangen.
eG pnoelossumsep..….. … … wa fBeRdn.

Alchemilla villosa
Cassijta sp.
Pimpinella pruatjan.
Elatostemma sp.
Scutellaria sp.
Lijsimachia sp.
Berberis astatica.
Coeculus sp. -
Labiatae.

Xijris sp.
Eriocaulon sp.
Pogonostemon sp.
Dicrocephala sp.

—— sp.
Spilanthes sp.
Fragaria sp.
Galium sp.
Blephilia hirsuta.
Vernonia sp. …
Hijdrocotijle sp. .

Gens. dubia).
I 4 VA
4 Pr ©
V/d V/d
V/d I
I r/Á

Agrimonia suaveolens.

Polijgonum sp. .

V/d I
Solanum ”
r/Á I e

Rubus prwnosus.
„ __hmeatus.
„javanicus.

„__alpestris.

Kojoor.

. . .

Krawitan.

Poerwotjeng-
„_Poerwoika.
Songketlanan.
. _… … _Ketoembaran.
Rasiseer.
Tjokkottoewa.
Pluman.

- .

Leketang warak.
Miendoengan.
Oedelan.
Pluman.

Pran.
Oepanoepan.
Legetang.
Kierman.
Djaren.

sa at ej Kassen

…_… … … _Semboengkoeoek.

. _… Oetjioetji.

Tjijenresmi.

. … Kelluoran.
Andem.
„Barak:
._lambak.
se BAP
._Tjiboelan.

… Baranss
Assemasseman.
Bondot. j

ian

vhs APG TE

Kalakoetjet.

Oedjensapi.

Ribadjien.

— 249 —

Wahlenbergia lavendulaefolia.

Plantago 8 sp.

Pithecolabium montanum.

Campanumoea javanica
Nertera depressa
Hedijchium Roxburgh.
Composita.
Gijnura sp.
Prenanthes sp.
Eupatorium celebicum. .
Thalietrum javanicum. .
Gentiana quadrifaria.
Tijlophora sp.
Gaultheria repens.
Drapiezia multiflora.
Pratia montana.
Begonia sp.
Cijrtandra sp.
Sauraija sp:
Desmodium sp.
Metabolos sp.
Sonchus fallax. ,
Maesa sp.
Boehmeria sp.

I/Á ij
Elatostemma sp.

V/Á W

Aralia montana.

Angkebangkeb.
Koepieng-miendjangan.
Kamalandiengan.
Serientielientiel.
Pehtehan.

Angrek.

Sendoeroh.
Tjipohkak.
Tjomplongan.
Tehtehan.
Tespongan.
Angkebangkeb.
Walisana.
Grintingkawa.
Besieran.
Serientiel.
Assemtambiloengan.
Ketohprak.
Oembeloembelan.
Waliekkatoepoh.
Siemboekankebouw.
Gembos.

Kemalon.
Orangorangan.
Tambilikan.
Pohpohan.
Soempalwoewoe.
Garangoenoeng enz. enz.

Van boomen is hier weinig te vinden. Ik zag slechts de over-

Acer niveum:
Podocarpus cupressinus.
Quercus sp. AA
Engelhardtia spicata.
Astronia macrophij!la.
Turpinia sphaerocarpa.

blijfselen der volgende soorten, aan de steile berghellingen:

Waliklar.
‘Tjamara.
Passang.
Sohwoh.
Seganen.
Bantjet.

Vernonia javanica. . - … … Semboeng dedak.
Aeronoda punctata. … …« . . Geniestri.
Mijrsine affinis. . . . . … Sambarantoe.
Sijmplocos spot eiser « Tee rd Nv imke

Tetranthera citrata enz.

Slechts de zes eerstgenoemde groeijen op tot hooge boomen en
bruikbaar werkhout. Het lijdt geen twijfel, of de nog met boomen
en struiken begroeide bergtoppen zullen een veel grooter aantal
soorten opleveren. Mijn tijd was echter te kort om alles naauw-
keurig te onderzoeken.

Vergeleken met het westelijke gedeelte van Java, vond ik
hier de meeste nieuwe soorten, niettegenstaande het totale cij-
fer der soorten hier veel minder is.

18 Junij vertrok ik naar Wonosobo, 15 palen van Diëng.
Nadat men eene steilte van het lage gebergte ten zuiden
is overgetrokken, daalt men 5 palen ver langs den Pakoewodjoh
of Tjaddaspoeti. Uit dezen berg schijnen de stichters der won-
deren van Diëng geput te hebben, om hun reuzenwerk tot stand
te brengen. Hij steekt zonderling af bij al het omliggende
gebergte. Men ziet er rotsklompen van alle dimensiën, zelfs
tot + 50’ hoogte boven de daartusschen liggende vruchtbare
teelaarde uitsteken.

De weg loopt bijna regt op den berg Sindohroh aan doch
keert zich later regtsaf, zoodat men den Sindohroh aan de
lmkerhand krijgt.

Op de hoogere punten, bij de afreis van Diëng, heeft men
overal fraaije en zeer interessante gezigten, zoo op de in het
verschiet liggende bergen, als in de vruchtbare gedeeltelijk
bebouwde valleijen. Op den voorgrond vertoont zich de Sin-
dohroh en iets verder de Soembieng. Verder nog ontwaart men
den Merbaboe en Merapi. Na nog drie palen in zigzag, op
en neer, langs den voet van het gebergte ter regterhand,
waarop nu ook geene rotsblokken meer te zien zijn, te zijn
voortgereden, komt men, op S palen van Diëng, te Maron,
waar het fraaije meer Mendjer aan den Goenoeng Pagger-
tipies gelegen is. Dit meer bevat meestal helder en zuiver

— 251 —

water, wat men van de steile helling des bergs in zich er
ziet neerstorten, doeh soms zou het troebel en zwavelachtig
worden. $

Ik verwisselde hier van paard, waarmede ik nog 7 palen, tot
Wonosobo moest afleggen. De weg derwaarts leverde niets bij-
zonders op, als loopende meestal door bebouwde streken, met
kampongs en rijstvelden bedekt, hoewel het terrein nog steeds
bergachtig en met valleijen doorsneden is. Men vindt bij Men-
jer ook nog eene theeplantaadje, waar de heesters op stêlten
stonden, en die men te Wonosobo polkathee noemde. De hel-
lende gronden waren sedert de aanplanting meestal wel een
voet diep weggespoeld, doch door de dikke, onuitputtelijke
laag humus, waren de wortels steeds dieper ingedrongen, zoo-
dat de primitieve wortels in stammen veranderd waren; en toch
zagen deze struiken, hoe klein en onaanzienlijk ook, er niet
ziekelijk uit, en maakten in verhouding tot het koele klimaat
vrij goed jong schot. Men was echter bezig om mieuwe aan-
plantingen te doen, doch nu op daartoe vooraf bewerkte vlak-
ke beddingen, bij wijze van rijstvelden, waardoor het verdere
wegspoelen in den vervolge zal belet worden.

Ik verwijlde te Wonosobo tot den 21m Junij. Mijn wagen
was met koelies van Bandjarnegara hier aangekomen, doch
dewijl ook hier wegens het ongunstige terrein en de dientenge-
volge slechte wegen, geene regentspaarden gestationeerd zijn,
zond ik hem weder met koeltes door naar Temangong, in de
residentie Kadoe. Wonosobo ligt 2540’ boven zee.

21 Junij reed ik te paard, in gezelschap van den resident
van Kadoe, naar Temangong, en legde de laatste 11 palen per
as af. Het geheele trajekt bedroeg 27 palen, waarvan 11 palen
an het Bagelensche en de rest in Kadoe.

Het terrein is steeds golvende, de weg klimmende en da-
lende tot Kretek 5 palen van Wonosobo, waar eene _pas-
sangrahan is. Van daar begint men geregeld, hoewel niet steil,
den bergrug te beklimmen, die den Sindohroh met den Soem-
bing verbindt, en waarover de groote weg loopt. Op 11 pa-
len van Wonosobo komt men te Redjo, waar weder eene pas-

ND

sangrahan gevonden wordt, en tevens de grens is van Bage
len en Kadoe. Men vindt hier ook nog theeheesters in tui-
nen, die tot Bagelen behooren, welk, in tegenstelling van
die bij Menjer, langs den grond schenen te kruipen. Al spoe-
dig bereikt men het hoogste punt van den verbindingsrug tus-
schen de twee voornoemde bergen. Daarna weder afdalende komt
men te Parahan, waar de heerlijke rijstvelden voor goed een
begin nemen.

Tfengs dezen geheelen weg heeft men de prachtigste gezig-
ten, zoowel op den Soembieng en de bebouwde streken, als op
het gebergte, dat Kadoe omsluit.

De gronden schijnen zeer vruchtbaar te zijn en uit zandi-
gen leemgrond te bestaan.

Nog voor Parahan, of 16 palen van Womosobo, stond de
wagen van den resident gereed, waarmede wij in vollen ren
naar Temangong snelden, welke plaats nog 1800’ boven zee ver-
heven ligt. Hier vond ik bij den regent een goed logies en eene
goede tafel doch ik werd niet weinig teleurgesteld door de koelies,
die mijn’ wagen en verdere goederen transporteerden, daar zij
even na mij hadden moeten aankomen, maar eerst des ande-
ren daags om 1 uur s'middags kwamen opdagen, terwijl mijn
wagen eerst in den avond van dien dag aankwam.

Ik vond bij den regent een’ zeer goeden wil om mij behulp-
zaam te zijn, zoodat ik dan ook eene menigte javaansche plan-
tennamen kon opteekenen, waartoe op zijnen last de noodige
bouwstoffen werden aangebragt.

Ik verbleef hier eenige dagen, zoo tot het verzamelen van
planten en plantennamen, als tot het droogen van mijn her-
barium en het inpakken van levende planten, welk een en an-
der ik den 26° Junij naar Samarang verzond, om het van daar
over zee Batavia en verder Buitenzorg te doen bereiken. Deze
zending, bestaande uit eene kist en eene mand met levende plan-
ten en eene mand met herbarium en zaden, die tevens al het op
Bator en Diëng verzamelde bevatte, is in goeden staat te
Buitenzorg aangekomen en behalve het daarvan naar Nederland

gezondene, tieren hiervan verscheidene planten zeer weelderig

es OR

in den plantentuin te Tjipannas en hooger op aan het Gedeh-
gebergte.

26, Junij naar Magelang, 15 palen van Temangong, ver-
trokken. 83 palen van Temangong passeert men de rivier Progo,
iets verder de woning van den kontroleur van Prapak en op 8
palen komt men te Setjang, aan den hoofdweg van Samarang naar
Magelang gelegen. Mijn weg was regts naar Magelang, terwijl
men links door en over het Djamboegebergte en Ambarawa
naar Samarang reist.

Het terrein was tot Setjang met rivieren en valleijen doorsneden
en de weg daardoor zeer golvende. Van Setjang tot Magelang
is de weg vrij effen, en loopt overal door beweonde streken en
rijstvelden.

De Javanen hebben hier geheel andere gewoonten als in
de Soendalanden. De mannen dragen b.v. zware lasten op het
hoofd, die daarbij soms vrij hoog zijn, doch welke ze zeer goed
weten te balanceren. Zeldzamer ziet men ze met bamboezen pi-
kolans (draagstokken) op de schouders dragen. De vrouwen
dragen de lasten op den rug, enkel met eene slendang
(gordel) over den schouder en onder den arm door voor de
borst vastgemaakt.

Bosschen vindt men in deze streken evenmin als in Ba-
gelen en Banjoemas, en zelfs in het zuidoostelijke gedeelte der Pre-
anger Regentschappen, in het regentschap Soekapoera, begin-
nen ze te ontbreken. Men is wel overal bezig geweest om
djatiboomen aan te planten, doch daarin veelal niet zeer gelukkig
geslaagd, daar deze boom een warm klimaat en goede gronden
bemint, zooals men dit een en ander op zijne natuurlijke groei-
plaatsen aantreft. Het zou doelmatiger zijn, om op elke hoog-
te die soorten van hout aan te planten, welke door de natuur
daartoe zijn aangewezen, dewijl men overal zeer goede houtsoor-
ten vindt, waarvan wel geene met het djati kan wedijveren,
maar die het voordeel hebben van in veel korteren tijd bruik-
baar hout voor den huisbouw op te leveren. Immers is djati
wel het beste en duurzaamste hout, wat Java oplevert, en zelfs
verre boven het europesche eikenhout te verkiezen, doch zijne

— 254 —

groei is, hoe weelderig hij ook in den beginne opschiet, om
tot volkomenheid en een zwaren boom te geraken uiterst
langzaam, zijnde er stellig 100 jaren noodig, om hem zij-
nen vollen wasdom te doen bereiken. Van het niveau der zee
tot & 1000’ hoogte, kan djatihout met goed gevolg worden
aangeplant, indien de gronden daarvoor geschlkt zijn,
er eene genoegzaame laag aarde voorhanden is en de penwor-
tels noch op de rotsen stuiten noch in te vochtigen bodem ver-
rotten. Op laatstbedoelde gronden plant men die soorten,
welke of geen’ pen wortel maken, maar hunne dikke zijwortels
even onder de oppervlakte uitspreiden, of wel, penwortel ma-
kende, zich naar de omstandigheden weten te schikken en toch
tot volwassene boomen opgroeijen b.v. sawo (Mimusops kauki),
njamplong (Calophijlum Blumei), pilang (lmga umbellata),
dliesem of kiboddas (Blackwellia spiralis), sempoor (Colbertia
obovata), laban of kajoe arak (Vitex pubescens), dangka (Ar-
tocarpus integrifolia), boengoer (Lagerstroemia reginae), dam-
mar (Dammara alba), angsama of sonoh (Pterocarpus indicus),
marong _(Cratoxijlon Hornschuchii), rangas (Gluta benghas),
kihiang of weroe (Albizzia odoratissima) enz. Verscheidene dezer
soorten kan men zelfs tot eene hoogte van 2000’ opvoeren, zelfs
die, welke in moerassige gronden voorkomen b. v. soempoor
tjaij (Dillenia speciosa), gumpohl (Nauclea grandifolia) enz.,
Zelfs de djati komt in gronden voor, die in den regentijd
eenen geruimen tijd onder water staan. Men kieze overigens
voor elke soort van gronden de beste soorten, die er natuur-
lijk voorkomen of vroeger daar gegroeid hebben. De inlander
is genoegzaam bekend, zoowel met de beste houtsoorten, als met
de natuurlijke vegetatie.

Boven de 2000’ begint de rasamala (Liquidambar Al-
tingiana), Swelke alleen in westelijk Java gevonden wordt,
doch welke even als alle andere gewenschte soorten door
zaden gemakkelijk naar elders zoude zijn over te brengen,
tot + 4000 zijn gebied in te nemen, met de hem vergezel-
lende zeer bruikbare soorten van hoeroe (Laurineae), waarvan
meerderen zeer gezochte houtsoorten opleveren, en waartoe ook

behooren, de kitallus, kirantja, kisereh of kibedas, enz. voorts
mangliet (Michelia pubimervia), kibanen, kibabi of pongokan.
(Crijpteronia paniculata), verscheidene Meliaceae, als: kihadji,
kapinango, maranginan, baloenienjoek, troesgoenoeng, kibawang,
tanglar # piengkoe, kitjarirang enz. verder nog gadok (Bischoffia
javanica), hiroeng (Agatisanthes javanica), soeren (Cedrela febri-
fuga), angriet en tjantjeratan (Nauclea-soorten), kibima (Podo-
carpus-soorten), passang (Quereus-soorten), saninfen, toengurruk
en tangoogoo, (Castanea-soorten), kawoijang (Prunus javanicus),
kiho&djan (Engelhardtia spicata), enz. enz. Henigen van deze
groeijen zelfs tot eene hoogte van 5000’ en daarboven.
Van 4000’ tot 7000’ bestaat de hoofdvegetatie uit kimerak,
djamoedjoe, aroh of ook wel tjamaragoenoeng (Podocarpus
cupressinus). Deze boom is de vervanger van den rasamala,
en evenaart hem geheel in hoogte en dikte. Voorts poespa (Gordo-
nia Wallichii), kimanjel (Gordonia excelsa), hoeroe manoek of
walieklar (Acer niveum), passang (eenige Quercussoorten), kihoe-
djan of sohwoh (Engelhardtia), enz. De boom eindelijk, welke
het hoogste groeit en nog voor timmerhout geschikt is, is de
tjamara goenoeng (Casuarina montana), die zelfs tot op eene
hoogte van 10,000’ gevonden wordt. Gebrek aan goede
soorten heeft Java dus evenmin als aan geschikte gronden,
indien alles slechts met kennis van zaken wordt daargesteld;
en wat dit verder nog worden kan, indien men ook de uit-
muntende soorten van timmerhout van Sumatra, Borneo, de
Molukken, enz. zal hebben overgebragt, laat zich gemakelijk
voorspellen. Hierbij dient echter eene vaste regeling te wor-
den tot stand gebragt, want het aanplanten van bosschen is
niet moeijelijk, maar het onderhoud van het jeugdige plantsoen
en het beveiligen tegen het hoornvee, zijn zaken van meer ge-
wigt, en hiertoe zouden mijns inziens vooraf de beschikbare
gronden moeten worden uitgezocht, en de bewerking van het
terrein bij wijze van kultuur onder de opgezetenen worden
verdeeld, met dien verstande, dat wel een ieder voor zij-
ne aanplant aansprakelijk is, doch in de eerste jaren, den grond

als zijn eigendom kan beschouwen, en daarop tusschen de boom-

kultuur, voor eigen gebruik kan planten wat hij verkiest. Op
die wijze zal het geen bezwaar voor hem zijn en hij zelfs aan-
gemoedigd worden, om zijne produkten te vermeerderen, ter-
wijl de onderneming kosteloos zal tot stand komen, en tegen
het beschadigen door het vee beveiligd zijn, terwijl na den tijd,
dat het terrein voor bijkulturen ongeschikt wordt, het onder-
houd aan de gronden zeer luttel zal zijn. Bij deze aanplan-
tingen dient ook in aanmerking te worden genomen, wat daar-
bij in den natuurstaat plaats heeft, waarin namelijk de bosschen
op enkele uitzonderingen na, uit verschillende soorten van *boo-
men bestaan, die digt naast en door elkander groeijen, zoodanig,
dat die welke overtollig zijn, van zelve verdrukt worden en te
niet gaan, tenzij men er in tijds nog partij van trekken wil,
zooals zulks in Huropa met de dennenbosschen het geval is,
welke zeer digt gezaaid worden. Van de eerste verdrukkelingen
maakt men tabakspijlen, van de volgende boonenstaken, en
later kapt men er ook nog dakribben enz. uit, alvorens ze ge-
noegzaan zijn uitgedund om tot volwassene boomen te kunnen
opgroeijen. Plant men daarentegen niet digt genoeg, dan maakt
het plantsoen te vele zijtakken, die beletten dat ze tot regte
gave stammen opgroeijen. Slechts twee soorten van boomen
zijn mij hier bekend, die niet met andere soorten vermengd
voorkomen, namelijk het djatihout, en de tjamaragoenoeng;
de eerste omdat de drup en de schaduw zijner groote bladen
zulks niet veroorloven, en de laatste, dewijl in die hooge stre-

ken, waar ze natuurlijk voorkomen, geene andere boomsoorten

gevonden worden. Het zijn daarbij de hoogst en de laagst groei

jende van Java.

Buffels worden van af de Bamjoemas hoe langer hoe zeld-
zaner, daarentegen het rundvee mepigvuldiger, doeh ook dit
moet thans schaarscher zijn dan vroeger, dewijl het niet al-
leen voor de slagtbank en het ploegen der velden dient, maar
de aannemers van gouvernementsprodukten vele ten grave
slepen. Het pond ossenvleesch kost hier en elders van 14
tot 30 duiten. Pikolpaarden zijn hier ook algemeen in ge-
bruik en van goede hoedanigheid, daar ze vrij zware lasten

|

dragen, en zeer gewillig en voorzigtig deze niet altijd eflene
baan volgen, zoodat geheele troepen elkander op den voet vol-
gen, zonder eenige de minste besturing. Jammer dat het vroc-
ger zoo beroemde kadoesche ras bijna geheelis uitgestorven en
niet op aieuw in goede hengsten voorzien wordt, die men zegt
dat vroeger van friesch ras waren.

Niet alleen hier, maar meest overal elders, is gebrek aan goe-
de dekhengsten. Vele regenten zoude die gaarne goed beta-
len, indien ze van goed makassaarsch ras te bekomen waren. De
preanger paarden worden hoe langer hoe kleiner en beginnen,
uitgezonderd de weinige nog voorhandene bastaards, veel naar
ezels te gelijken. Het verwonderde mij dus zeer, in het aan-
grenzende Banjoemas reeds een geheel verschillend en ook
grooter ras aan tetreffen. Voor rijpaarden zijn ze echter slecht
gedresseerd en kunnen miets anders als handgalopperen. Draven
doen zij slecht en het stappen gaat nog onhandiger. Op den
telgang legt: men zich zeer weinig toe. De manen laat men
meestal doorgroeijen, terwijl die in West-Java zoowel bij in-
landers als Chinezen steeds worden afgeschoren. De telgang
wordt hier boven alle bewegingen bemind. Ì

De zoogenaamde regentspaarden, bestemd voor de wagendienst,
waar geene gouvernementspaarden geplaatst zijn, worden daar,
waar geen direkt europeesch toezigt is, slecht verzorgd, krijgen
nooit padi en moeten soms hard werken, zoodat ze er in
het algemeen slecht uitzien, hoewel de paarden van eene vrij
goede hoogte zijn, zoodra men beoosten de Preanger Regent-
schappen is.

Te Magelang is een logement, alwaar ik mijnen intrek nam,
doch daar op deze hoofdplaats ook alles bebouwd is, had ik
geene hoop, hier iets nieuws te vinden, waarom ik er slechts
één macht vertoefde.

Uit den vroeger zoo beroemden doch geheel vervallenen tuin
bij het residentiehuis heeft men een allerprachtigst gezigt op
den Soembieng. Im de nabijheid zijn in 1836 djatibosch-
jes aangeplant, die echter naar hunnen ouderdom gerekend

niet zeer weelderig zijn opgegroeid. Indiën men echter in het

oog houdt hoe langzaam de djatiboom zich in de dikte uitzet,
dan is er welligt over jaren nog iets van te hopen.

27 Junij. Naar Boroboedho, 10 palen van Magelang, in ge-
zelschap van den heer Van Crrrens, die de beleefdheid had
mij te vergezellen. Den weg naar Djokjakarta volgende, slaat
men aan de eerste poststation, regts eenen zijweg in, passeert de
rivier Progo over eene drijvende bamboezen brug, en rijdt nu
door koffijtuimnen naar de beroemde reeds van verre zigtbare
plaats.

Deze geheele weg loopt weder meestal door bebouwde stre-
ken, waaronder vele suikerrietvelden. Daarbij heeft men een
prachtig gezigt op den hier in de vlakte gelegen’ heuvel Ti-
dar, welke door de Javanen met den naam van poesser of na-
vel van Java bestempeld wordt, als zullende hij juist het midden-
punt van dit eiland uitmaken.

Boroboedho is te veel beschreven, dan dat ik van dit trot-
sche gebouw iets nieuws zoude kunnen verhalen. Wij doorwan-
delden eenige galerijen, om eenigen der duizenden en duizen-
den beelden en beeldjes te beschouwen en beklommen den koe-
pel, die later op zijn’ top is opgerigt. Was de bewondering
bij het aanschouwen van die massa gehouwene en met beelden
versierde steenen hoog gestegen, het gezigt wat ik van den
top genoot was uiterst belangrijk. Daar de tempel op eenen
ronden heuvel is opgerigt, heeft men het gezigt rondom vrij
en kan het oog overal in de vruchtbare vlakten rondwaren,
terwijl het een rustpunt vindt in het westelijk gelegene ge-
bergte, hetwelk naakt daarstaat, en vanwaar de bouwmeesters
waarschijnlijk het materieel voor hunnen arbeid verkregen hebben.
Jammer, ja duizendwerf jammer! dat en moedwil en de tand des
tijds reeds zooveel van dit wonderwerk hebben gesloopt. Het
nu nog overblijvende dreigt op vele plaatsen, waar de gaan-
derijen uit hun verband zijn geraakt, in te storten.

Van hier vertrokken wij naar Mendoet, waar mede een
oude tempel staat, die, in pijramidalen vorm opgetrokken, meer
dan 50’ hoog schijnt te zijn en evenwel eerst voor eenige jaren
door den heer HarrmAN is ontdekt, die hem van onder de

— 259 —

aarde heeft doen opdelven. Hij is mede uit groote steenblokken
opgebouwd, van buiten met beelden en loofwerk versierd, en
bevat inwendig drie kolossale beelden, waarvan het middelste
en grootste is acaterover gezakt. Duizenden vledermuizen be-
wonen deze ruimte en veroorzaken er eenen ondragelijken stank.
Ook dit gebouw gaat met rassche schreden zijne slooping te
gemoet.

Even voor Batian kwamen wij weder op den grooten weg en
hadden nu nog 6 palen tot Montilan af te leggen. Het was
nu te laat geworden om naar Djokdjokarta door te reizen , zoo-
dat ik te Montilan overnachtte.

Im deze streken worden vele en fraaije vloer-, bank- en stoelmat-
jes vervaardigd, de fraaiste uit de gespletene bladen van de pandan-
lawoet (Pandanus repens), hier pandan pondoh of ook wel serengseng
geheeten, welke men overal langs de velden en dessa’s ziet
aangeplant. Hene mindere kwaliteit maakt men uit biezen (men-
dong) van eene Scirpus, die daartoe expresselijk in rawa's of
op rijstvelden wordt aangeplant. Men drijft zoowel handel in
deze biezen, bij bossen van 2’ of 8’ lengte, als in de gespletene
pandanbladen, 2’ lang, en in het daarvan reeds vervaardigde fa-
brikaat van matten enz. De kampong Pasantren, bij Montilan, is we-
gens dezen handel, vooral in fijne matten, beroemd, en men kan daar
bestellingen doen voor alle dimensiën en teekeningen. Op ba-
zaardagen is de weg als bezaaid met menschen, die zoowel de
grondstoffen als de matten zelve ter markt brengen, waar als-
dan weder opkoopers gevonden worden, die ze naar Samarang
en door de Vorstenlanden vervoeren.

28 Junij, van Montilan naar Djokdjokarta, 16 palen. Bij
Tempel, de eerste poststation van Montilan, passeert men, over
eene fraaije brug, een’ tak van de rivier Progo, welke tevens
de scheiding daarstelt tus®Bhen Kadoe en Djokdjokarta.

De weg is overal vrij vlak, een weinig afdalende, en van
verscheidene spruiten die zich in de Progo ontlasten doorsneden,
over welke deels zeer goede en fraaije bruggen zijn geslagen,
terwijl andere bruggen nog in aanbouw zijn. De weg zelf was,
wegens de nog heerschende regens, in geenen te besten staat.

VII | 19

— 260 —

Eindelijk komt men nabij de vorstelijke residentie, hetgeen door
de schoone lanen van waringienboomen (Ficus benjamina), die
men alsnu doorrijdt, wordt aangekondigd.

De gronden, in Kadoe reeds zoo vruchtbaar, worden hier
niet minder van kwaliteit. Alies is bebouwd met rijst en
indigo, welke laatste hier beter dan ergens elders schijnt te sla-
gen, waartoe eene goede regeling, die hier bij de partikuliere
planters schijnt te bestaan, ook wel het hare zal bijdragen.
Het schijnt zoowel voor de rijst als voor de indigo en meer andere
kultuurplanten zeer nuttig te zijn, dat er geregeld jaarlijks
afwisseling plaats hebbe, waardoor een veld, dat een jaar met
indigo is beplant geweest, dit produkt weder met voordeel kan
opleveren, als het daarna een jaar met padi beplant en over-
stroomd is geweest. Heeft men genoegzame velden ter verwis-
seling, dan is het voor de indigo en ook voor de rijst welligt
nog beter, dat twee jaren padi en een jaar indigo gekweekt
wordt.

Djokdjokarta heeft een geheel ander aanzien dan de tot dus
verre door mij geziene residentiën, zoowel door het fort met zijne
gele muren als door de kraton van den sulthan. Het meeste
interesseert een oude, vervallene en thans geheel verlatene dool-
hóf van gebouwen, het zoogenaamde Waterkasteel (l'emansari),
waar nog de bouwvallen te zien zijn van torens, onderaardsche
gangen, baden, vijvers, kolossale bloempotten waarin het on-
kruid welig tiert, enz. enz. Ër wordt echter niets meer aan ten
koste gelegd, zoodat het zijne slooping met rassche schreden te
gemoet gaat. Dergelijke, doch reeds meer vergane, gewrochten
der kunst, de werken van vroegere vorsten, vindt men in de
environs in menigte. Van sommigen zijn slechts alleen de
muren staande gebleven.

2 Julij, naar het zuidergebergte (@benoeng Kidoel) vertrokken.
De weg derwaarts kan met den wagen bereisd worden tot aan
Piongan, 7 palen van de hoofdplaats. Ik raad echter een ieder
aan de reis te paard te doen, dewijl de weg slecht is, en men
5 riviertjes, die van den Merapi ontspringen en zich in de
rivier Opoh ontlasten, zonder bruggen te passeren heeft.

— 261 —

De Opoh stroomt hier langs den voet van het Zuidergeberg-
te. Deze met eene praauw sassak overgestoken zijnde, begint
men aan de overzijde, nu te paard, al spoedig het kalkgeberg-
te te beklimmen, welks hoogste punt niet zeer verheven is, en
na dit bereikt te hebben, gaat het door half-bebouwde streken,
die meerendeels met djati en ander wild hout en struiken be-
groeid zijn, langzaam op en af‚ totdat men op 6 palen van
Piongan bij Boender, eene postloots, en op 61/3 paal te Se-
_mienkar aankomt.

Dit gebergte wordt door 8 wedono’s en 8 rongoh’s, onder
de bevelen van den rijksbestierder van Djokdjakarta, beheerd,
en schijnt hoofdzakelijk uit kalk te bestaan. Men vindt er
nog vele bosschen, hoofdzakelijk van djati, doch ook van an-
dere gemengde soorten van boomen. De djati schijnt vooral die
plaatsen in te nemen, waar de kalkrots tot aan de oppervlakte reikt.
Was het hieraan toe te schrijven dat ik hier geene fraaije djatiboo-
men heb aangetroffen? of waren die reeds vroeger weggekapt? Waar
de djati, door de bebouwing der gronden, verdwenen is, komt
de Butea frondosa (plossoh) in zijne plaats, en dewijl de-
ze uit hare wortels overal jonge spruiten schiet, is zij bij
het beploegen der gronden zeer moeijelijk uit te roeijen. De
Colbertia minor (sempoh) komt tusschen de djati als boom ook
menigvuldig voor, terwijl de Emblica officinalis (mlokkoh), meer
struikachtig, met nog verscheidene andere heesters en planten,
het terrein onder het geboomte inneemt. Het geheele terrein,
dat de kalkrots tot grondslag heeft en waarop betrekkelijk
maar weinig teelaarde schijnt voorhanden te zijn, is arm aan
soorten. Hvenwel vond ik daarop nog de volgende: Caspa-
rea castrata (kendaijaän), Luagerstroemia reginae (woengoe),
Nauclea grandifolia (klepo), Vitex pubescens (laban), Jambosa
densiflorg (klampoh), StäAmannia sideroxijlon (kesambi), Albiz-
zìa purpurascens (sengon), Albizzia odoratissima (weroe), Inga
umbellata (pilang), Acacia melanochaetes (klampies), Caillica
calistachijs (pong), Blackwellia tomentosa (dliesem), Kleinhovia
hospita (timoh), 'Tridesmis formosa (pati-ati), Wrightia pubes-
cens (bientaus) enz. enz., terwijl die streken, waar de kalk-

rots door eene dikkere laag teelaarde buiten het bereik der
wortels scheen te, liggen, geen’ enkelen djati voortbragten.
Het getal der andere boomsoorten was er daarentegen des
te menigvuldiger, waaronder boomen van kolossale grootte, vooral
in een bosch, waar de bijl, wegens het. heilige der plaats,
nog geenen toegang gevonden had. Hieruit zoude men beslui-
ten dat de djati vooral kalkgronden bemint, zooals ook in
andere streken van Java wel is opgemerkt geworden. Hoe dik-
ker echter de laag verweerden kalk en humus is, des te krach-
tiger groeit de boom ops mits nog altijd partij van den kalk-
bodem trekkende. Van Orchideae vindt men slechts weinige
soorten, doch dezelfde soort menigvuldig op de djati- en _plos-
sohboomen.

Den 3* Julij maakte ik, in gezelschap den resident van Djok-
djokarta, den heer HasserMAN, een uitstapje te paard in
zuidelijke rigting. De weg hep, nadat wij de rivier Ohjoh
gepasseerd waren, een goed eind zacht klimmende, over en tus-
schen kalkrotsen, waarover een paard uit de vlakte zeer ze-
ker zijne beenen zoude gebroken hebben, doch deze dieren
zijn hier zoo gewoon aan klimmen en dalen en het springen
over steenen, dat ik mij meermalen daarover verwonderde. Hen-
maal daalde ik met mijn paard, van den stelen oever der ri-
vier, stellig zes voeten diep, in een’ sprong, loodregt naar
beneden, zoodat het dier, geheel op zijne voorpooten rustende,
met zijn achtergedeelte regtop stond en hoewel ik er nog al-
tijd op zat, was dit voor het dier geen het minste bezwaar om
zijn’ weg door de bedding der rivier zonder moeite te vervolgen.
In deze bedding vond ik eene menigte struiken van ,Spathio-
stemon javanense.

Pusschen deze kalkrotsen groeiden djati-boomen met eenige
der hen steeds vergezellende boomsdSrten, doch ook fier vond
ik geen’ enkelen kolossalen stam. Voor nieuwe plantensoorten was
hier ook weinig hoop. Evenwel bekwam ik toch eenige zaden
van nog miet in den plantentuin voorhandene soorten, vooral
van Acanthaceac. Toen wij eenige palen aldus afgelegd had-
den, kwamen wij aan hoogvlakten, die hier en daar in kul-

fi

„

2 OB

tuur gebragt waren, en meestal met padi gaen beplant worden,
dewijl hier aan geen stroomend water te denken is. Zelfs
aan goed drinkwater heeft men overal gebrek, daar wel is
waar de valleijen water genoeg opleveren, doch dit water
vond ik steeds onsmakelijk en troebel. Men schijnt hier veelal bij
het beploegen der akkers gemeenschappelijk te werken, al-
fhans vond ik op een stuk land yvan een paar bouws grootte
25 span buffels te gelijk aan het ploegen, en verwonderde het mij
hier bij dit werk zoovele buffels aan te treffen, daar men in de
vlakten der benedenlanden meestal runderen voor dezen arbeid
bezigt en de buffels daar veel spaarzamer voorkomen. Paauwen,
wilde varkens en herten vindt men hier ook overvloedig. Ik
zag daarvan meerdere opvliegen of in de bosschen verdwijnen.

Wij maakten eenen cirkel, om langs eenen anderen weg
huiswaarts te keeren, en daar het nu op het midden van den
dag was, en wij geene boomen ter beschutting hadden, was
de hitte miet minder fel dan in lage aan zee gelegene streken.
Bvenwel is dit geheele gebergte welligt ook niet hooger dan +
1000’ boven de zee verheven, en bestaat uit heuvels en dalen,
aan welker verhevenste punten men soms loodregte, naakte rots-
wanden en opgestapelde rotsblokken gewaar wordt. In de da-
len of valleijen is de meeste kultuur, zelfs van natte rijstvelden,
terwijl op de hoogvlakten en aan de hellingen der bergen drooge
rijstvelden zijn aangelegd of andere kultuurplanten gekweekt
worden, b.v. Sesamum indieum (wiedjin), Zea mais (djagong),
Rieinus communis (djarak), Allium-soorten (bawang), enz.

4 Jalij, weder een uitstapje te paard gemaakt, doch thans
in eene tegenovergestelde rigting, naar het noorden. De wegen
zijn zeer slecht, doch wij bezigden er toch paarden. Deze loo-
pen over de dijkjes van rijstvelden waar een mensch moeite
heeft, zgader vallen, over te gaan en baden door den diepen
modder der rijstvelden, waar ze tot den buik toe inzakken,
en toch komen ze steeds behouden te regt. Wij naderden
eenige steile rotsen, die den top van dit gebergte witma-
ken, en welker wanden geheel kaal, zelfs van de eerste vegeta-

tie, het mos, noe niet voorzien zijn. Hier vonden wij weder

— 264 —

eene verschillende vegetatie, weinig djati en slechts enkele
sempoh, mlokkoh, dliesem en plossoh, met eenige struiken
en veel lang gras, wordende deze streken bij afwisseling be-
bouwd en verlaten. Men plant hier voornamelijk tabak en dja-
rak, van welke laatste de zaden tot het maken van lampolie
gebezigd worden. Aan den voet dezer rotsen vindt men nog
enkele dessa’s in eene vallei. Men plant hier zelfs nog padi
op rijstvelden, die, geen levend water bezittende, door de
zware regens in den regentijd gevoed worden.

Tijgers en wilde varkens wonen hier in menigte, vooral de
laatste. Paauwen zagen wij zes te gelijk opvliegen.

Op dezen weg heeft men een allerprachtigst gezigt over
bijna het geheele Zuidergebergte (Goenoeng Kidoel), dat geheel
uit heuvels en dalen en ook uit kleine vlakten bestaat. Ik
vond weinige planten, die mij interesseerden ‚ en van die weinigen
nog de meesten zonder vruchten of bloemen.

5 Julij begaven wij ons weder op reis, in dezelfde rigting als
gisteren, doch nu wat meer oostelijk aanhoudende. Hier von-
den wij een echt oorspronkelijk woud, zooals ik er nooit te voren
een zag. Het was hier des morgens om 9 uren letterlijk zoo don-
ker, dat ik de planten en boomen niet dan met moeite her-
kennen kon, wel te verstaan de soorten, daar het toch nim-
mer zoo donker wezen kan, dat men over dag flambouwen in
deze digt begroeide bosschen zoude behoeven, zoo als som-
mige schrijvers dit wel eens hebben voorgesteld. De kolos-
sale boomen, die hier. nooit gekapt worden, omdat er heiligen
zouden gewoond hebben, die nooit rijst aten, maar zich met.
de bladen van het geboomte, enz. vergenoegden, beletten ge-
heel het doordringen der zonnestralen, zoodat ik die reuzen
van het woud slechts zelden herkennen kon, en zeker waren
er velen onder, welker vruchten ik in het belang mijner
reis zoo zeer wenschte. De verscheidenheid van boomen en
planten was daarbij zeer groot, doch ongelukkig droegen
slechts weinigen bloemen of rijpe vruchten, die daarbij nog moeije-
lijk te bekomen waren. De rongo beloofde mij echter, later
zooveel mogelijk daarvan te zullen zenden, terwijl de heer Hassur-

— 265 *—

MAN zich bereidwillig toonde voor de verzending te zullen
zorgen. ;

Aan palmen, varens en standelkruiden zijn deze streken zeer
arm. In dit uitgestrekte woud vond ik van palmen slechts
eene Pinanga, eene Carijota, eene Daemonorhops en Zalacca
edulis. Onder het geboomte groeijen in het wild vele in-
landsche vruchtboomen, als: Inga bigemina (djengkol), Parkia
africana (kadawoeng), Pangium edule (pitjoeng), Artocarpus in-
tegrifolia (nangka), Aleurites moluccana (kamiri), enz.

6 Julij. Nogmaals een uitstapje gemaakt en thans meer
westelijk dan eergisteren Ik zag al spoedig, dat ik hier
miet veel meer te verwachten had, maar vond evenwel nog eene
fraaije, wieuwe Lieguminoos, waarvan ik vele rijpe zaden kon
verzamelen.

Zonderling was het ook hier te zien, hoe de djati-vegeta-
tie zich regelmatig van de gemengde bosschen afscheidt, wat
dus bepaald aan den bodem zelven moet toe te schrijven zijn, die
juist in de djatibosschen het minst gunstig is. Het gemengde
bosch, waar eene dikkere laag teelaarde schijnt voorhanden te
zijn, bevat geene of slechts enkele, verdrongene djatiboomen,
maar brengt verschillende andere soorten van de grootste soort
voort. Het schijnt dus, dat de reden van het niet voorkomen
van djati op de beste gronden, miet daarin gelegen is, dat
ze er niet in tieren willen, maar dat ze wegens hunnen min-
der snellen groei door het andere geboomte overschaduwd en
verdrukt worden, dewijl ze ten eenenmale ongeschikt zijn, om
onder bedekking van ander geboomte te groeijen. De soor-
ten van boomen en planten waren ovk hier zeer talrijk.
Hier en daar treft men geheele uitgestrektheden aan van Pan-
danus humilis en Daemonorhops melanochaetes, welke min-
der aangenaam voor de wandelaars zijn, dewijl hier geene ge-
baande wegen gevonden worden, maar men zich eenen weg
door de struiken banen moet. Waar dit niet meer mogelijk
is, moet men vooraf het kapmes gebruiken. Bovenal zijn de
bamboe doeri (Bambusa Blumeana) zeer gevaarlijk. Deze heeft

weerhaken aan alle zijden, zoodat men haar niet ongestraft

— 266 —

te na kan komen. De sterke helling van het terrein brengt
het hare toe om de wandeling te bemoeijelijken, even als ook
de van ouderdom omgevallene boomstammen, die den doortogt
naar alle zijden versperren.

Alvorens deze fraaije landstreek te verlaten, waarin ik wel
een geheel jaar had willen ronddolen, deel ik nog een kort
overzigt van mijn verblijf aldaar mede. Het huis, wat ik
bewoonde, was eigenlijk dat van den radhen rongo, die het
mij welwillend had afgestaan en zelf in een bijgebouw logeerde.
Dat dit niet zeer brillant was, zal uit de beschrijving van het
hoofdgebouw zelf blijken. Dit laatste dan was geheel van
bamboe, doch met houten stijlen. Voor hetzelve is een soort
van portaal, met eene platte, bamboezen sassak gedekt, die
wel tegen de zon, maar niet tegen den regen beschut. Dan volgt
eene pondoppo of voorzaal, waarop wel een dak is, doch verder
rondom open. De vloer bestaat uit zachte klei; het ameuble-
ment uit 4 stoelen, 1 groote en 2 kleine tafels, 4 schil-
derijen, voorstellende viervoetige dieren en vogels, 2 kleine
spiegels en eindelijk nog 8 hangstolpen.

Achter deze pondoppo, onder hetzelfde dak, of liever een
aangrenzend dwars-dak, is het eigenlijke huis, dat tot slaap-
vertrek dient, en even als de pondoppo met klei bevloerd is. De
ruimte was voor mij meer dan voldoende, terwijl er ánders waar-
schijnlijk de geheele familie in logeert. Het ameublement bestaat
uit een ledikant, twee groote bali-balies (britsen) van een voet
hoog, 2 stoelen, 1 tafeltje, L hangstolp en eene kopere nachtlamp.
De lampen, hoewel alle aangestoken, wilden maar volstrekt niet
branden, omdat men de pitten eerst in water gedompeld had,
alvorens ze in de olie te zetten. Zolders zijn hier miet in de
mode en de wanden bestaan uit grof bewerkte paggers, waar
de wind frisch doorwaaijen kan, vooral op de hoeken, die
niet zuiver sluiten.

Des nachts was het er vrij koel (70° F.) zoodat ik, daarop niet
gerekend hebbende, al dadelijk eene fiksche verkoudheid op-
deed.

Wij zetteden ons des morgens te paard, even als de vo-

ID Ee

rige dagen, met cen gevolg, dat voor ieder gentleman zoo
noodig is als de eerste levenbehoefte, bestaande uit den radhen
rongo zelven, 8 à 4 bekels te paard en 2 à 8 man te voet
behalve mijne twee bedienden. Een bekel rijdt voorop, en
de rest slut zich bij den trein aan.

Wij reden zoo naar Piongan, waar ik mijnen wagen en
paarden terugvond, en daar de hoofden, bij het einde der
vasten, allen ten hove moeten verschijnen, en deze heugelijke
dag nabij was; reed mijn gastheer met mij mede naar Djokdjo-
karta, waar wij na veel hotsen en stooten eindelijk behouden
aankwamen.

Dit uitstapje heeft meerdere soorten van planten voor den
plantentuin opgeleverd, en ware het mij gegund geweest,
langen tijd in dit gebergte te verblijven, dan voorzeker zoude
nog memige nieuwe plant te voorschijn zijn gekomen, doch hiertoe
zouden eenige maanden vereischt worden, wat trouwens over
geheel Java in de niet geheel bebouwde streken het geval is.
Jammer dat van wege den plantentuin geen reizende botanist
kan worden witgezonden om alle streken naauwkeurig te onder-
zoeken en daarvan zooveel mogelijk partij te trekken.

8 Julij bezocht ik de graven van den tweeden sulthan van
Djokdjokarta en zijne familie, te Kottagedeh, ook genaamd
Passergedeh, zijnde eene bemuurde begraafplaats, die met gra-
ven van personen uit vorstelijken bloede is bedekt. Alle graven
zijn volgens een zeker model bedekt met eene soort van
zandsteen, die zich. gemakkelijk laat bewerken. De breedte
en hoogte dezer bedekking is van + een voet, terwijl aan het
„hoofd- en voeten-einde dergelijke, min of meer fraai bewerk-
te, opstaande steenen geplaatst zijn. De hooge personaadjes,
hebben het voordeel van door eene loots overdekt en met
lijnwaad omhangen te zijn. De overige zijn daarentegen aan
weer en wind blootgesteld. Ik had het voorregt om in alle
deze heiligdommen te worden toegelaten, waar mijn geleider
mij de namen der begravenen opgaf. ‘Lusschen de graven zijn
hier en daar eenige boomen en heesters aangeplant, die echter
maar weinig lommer aanbieden.

ze AGE —

In de nabijheid dezer graven is een kleme gemetselde vij-
ver, waarin verscheidene ikan lehleh (1) rondzwommen, die door
het plassen met de hand in het water te voorschijn komen,
en: zoo tam zijn, dat ze de hand aanraken, waaruit ze waar-
schijnlijk gewoon zijn hun voedsel te ontvangen. Onder dit plassen
en door het roepen, kwamen eindelijk ook twee witte schild-
padden (boeloes) van onder de steenen te voorschijn, bereikten
de oppervlakte van het water, lieten zich den kop kraauwen,
doch niets ontvangende, duikten ze spoedig weder onder water
en verdwenen onder de steenen. Deze twee schildpadden moe-
ten zeer oud zijn, zoo zelfs, dat men haren oorsprong niet
wist. opte helderen. Er moet in eenen anderen vijver eene me-
nigte jongen van dit paar voorhanden zijn, daar men mij on-
gevraagd een paar daarvan aanbood, die ik gaarne tegen eene
kleine belooning aannam doch het. geluk niet had levend naar
Buitenzorg over te brengen.

lets verder vindt men eenen grooten vierkanten platten steen,
die in het Tijdschrift van Nederlandsch Indië is vermeld en
afgebeeld.

9 Julij. Dit was een dag van groote vreugde en vertoon
van vorstelijke pracht. Het was namelijk de dag van den
afloop der vasten (grehbegk). Om 10 uren des morgens begaf
de resident zich met den kommandant, de onafkanhelijke prin-
sen Pakor Aram en Noro Propso en alle verdere notabele
ingezetenen, onder een daverend geluid van alle soorten van
muziek en alle gezetenin wagens, naar de kraton, terwijl
aan weerszijden van den weg de troepen des sulthans in al-
lerlei zonderlinge kostumen geschaard stonden. De resident
plaatste zich met den sulthan op den troon, terwijl op den
voorgrond aan de eene zijde de prinsen en aan de andere zijde
de overige heeren op stoelen onder eene platteforme van ge-
vlochten bamboe plaats namen. Vervolgens werd er een bezoek
gebragt aan de ratoe.

Nadat de sulthan en“de resident zich weder op den troon

(1) Clorias punctatus CV.

we HEN

geplaatst hadden en de prinsen en andere heeren hunne plaat-
sen weder hadden ingenomen, kwam de rijksbestierder, ge-
knield, een verbaal van den toestand des rijks ophangen,
waarvan ik echter geen woord verstond, dewijl het zuiver Ja-
vaansch was, en begonnen de legioenen des sulthans te defileren.
De rijkssieraden werden mede rondgedragen. Twee groote oli-
fanten en verscheidene staatsiepaarden paradeerden bij den in-
gang der poort, terwijl de overige ruimte in de kraton letter-
lijk met mrenschen scheen volgepropt. Daar de sulthan niet
alle dagen voor een ieder te zien is, maar zich thans aan den
volke vertoonde, maakte een ieder van deze gunstige gele-
genheid gebruik.

Onder deze bedrijven werden er eenige toosten door den
resident uitgebragt. Daarna werden er aanstalten gemaakt om
de kraton te verlaten en geleidde de resident den sulthan naar
een’ staatsiewagen, waarin beide plaats namen, waarna de trein
zich langzaam en statig in beweging zette en alzoo stapvoets,
door de gelederen der zonderling uitgedoschte armee des sul-
thans, naar het residentiehuis optrok, makende de twee olifan-
ten en de staatsiepaarden de voorhoede uit. Daarna werd bij
den resident gedineerd, waarbij meer dan 100 personen waren
aangezeten.

10 en 11 Julij maakte ik mijne verzameling in orde. 12
Julij deed ik nog een uitstapje naar Megiri, 10 of 12 palen
van de hoofdplaats, waar zich de graven der sulthans van
Djokdjokarta en Soerakarta bevinden. Deze plaats is zeer
fraai gelegen, ‘aan de helling van het Zuidergebergte. Hen
wagenweg voert derwaarts, tot aan eene kapel of messegiet,
die er juist niet zeer grootsch uitziet. Van daar begint men
een getal van 333 onregelmatige trappen, van ongelijke hoog-
te en breedte, uit gebakken’ steen zamengesteld, te beklim-
men, welke tot de eigenlijke ommuurde grafplaats voeren. Deze
is zelve weder in onderscheidene vakken, die tevens terrassen
vormen, afgescheiden. Elk terras heeft eenen ingang in het mid-
den, die in eene regte lijn tot het bovenste vak doorloopt. Alle
vakken zijn met stevige deuren gesloten en de portalen in

— 210 —

zonderlinge, kunstige vormen uitgebouwd. Elk terras is in de
breedte op dezelfde wijze verdeeld. De hoogste punten zijn
door onderscheidene sulthans ingenomen, terwijl hun nageslacht
in de voorliggende lagere vakken rust. Links van den mid-
delsten ingang, waar de voornoemde trap regt op aanloopt,
zijn de graven der Solosche vorsten, terwijl die van Djok-
djokarta in het midden en ook regts gelegen zijn. De 2de
sulthan van Djokdjokarta is te Kottahgedeh begraven, zoo-
als ik hiervoren reeds heb aangemerkt, wat echter enkel wit
noodzakelijkheid is geschied, daar tijdens den oorlog met Dr-
ro Neeoro de weg naar Megiri niet veilig was en men vrees-
de, dat het lijk onderweg zoude geroofd worden.

De voormalige sulthans, die hun verblijf op de hoogste pun-
ten gekozen hebben, had ik de eer niet te mogen bezoeken,
daar alle sloten, behalve deze, voor mij geopend werden. Bch-
ter werd ik toegelaten tot het graf des vaders van den thans
nog levenden sulthan.

Geen greintje kalk is bij het daarstellen der vrij hooge
en dikke muren gebezigd, die hoewel alle van gebakken’ steen
opgetrokken, zoo gelijk op elkander geslepen zijn, dat ner-
gens de minste opening te bespeuren is. Ze dreigen reeds hier en
daar in te storten, waarschijnlijk door verzakking der fonda-
menten

De vierkante vakken of terrassen, welke de begraafplaats uit-
maken, zijn tusschen de graven meestal beplant, vooral met
kruidnagel- en muskaanootboomen, terwijl men buiten ze vele
nogosariboomen (Mesua ferra) aantreft, welker bloemen op hoo-
gen prijs gesteld wordan.

Ik vond hier ook Santalum album, reeds verwilderd, daar men
eenen ouden boom binnen de begraafplaats vindt, wiens “vruch
ten, waarschijnlijk door het gevogelte overgebragt, thans bui-
ten de omheining in menigte van zelve opkomen en zich
door wortelspruiten voortplanten. Buiten deze vond ik niets
interessants of vreemds bij deze graven, waarvan ik mij zoo-
veel had voorgesteld. Zoo maakt men ook grooten ophef van
de boewa kepuhl, die enkel in de kratons der vorsten zou-

Rm

— 21l —

de groeijen en door geen minderen Javaan mag gegeten worden.
Deze vrucht is niets anders dan de in het westen van Java
menig vuldig in het wild voorkomende burahal (Uvaria burahal),
die men het daar niet de moeite waardig acht in de kampongs
aan te planten.

13 Julij mijne verzameling over Magelang naar Samarang
verzonden, t. w. eene kist met levende planten en eene dito
met zaden, waaronder de fraaije kolossale vruchten van Pan-
danus repens (welke de resident de goedheid had voor mij van
het zuiderstrand te laten komen), Pandanus humilis, eenige
degenvormige vruchtscheeden van Entada monostachis, enz.

Het werd nu hoog tijd-om Djokdjokarta te verlaten, daar de
mij gestelde termijn bijna verstreken was. Gaarne had ik hier
echter nog een paar maanden in de omliggende gebergten
doorgebragt.

Djokdjokarta schijnt het land bij uitnemendheid voor de in-
digokultuur te zijn. Men vindt er dan ook vele ondernemers,
die meest alle goede zaken schijnen te maken. Zij hebben hunne
landen met de daarop wonende bevolking, zoo van den sulthan
zelven als van de prinsen, in huur. Volgens oud regt hebben
zij aanspraak op 4/5 van den grond, terwijl slechts 1/5 aan de
dessa’s behoort. Nu staat de huurder nog 2/5 van zijnen grond
aan de dessa’s af, waarvoor en voor het regt van te heffene pa-
djak, de bevolking zijne resterende 2/5 kosteloos bewerkt, ter-
wijl bij den oogst en fabrikatie de verdere arbeid moet be-
taald worden. f

14 Julij vertrok ik naar Soerakarta, 42 palen. Op deze reis
maakte ik weder gebruik van postpaarden, daar ik sedert het
verlaten van den grooten postweg in het Bandongsche, steeds
met regentspaarden had gereisd.

Van af Tjilatjap worden meestal zes paarden voor den wagen
gespannen, met een’ postrijder op het linksche voorpaard. Man-
keert soms een paard dan spant men slechts één voor op, en
mankeren er twee, dan doet men het ook met vier af.

De weg liep door vruchtbare landen, tot op twee posten

van Djokdjokarta, waar men de scheiding passeert tusschen deze

ROR

residentie en Soerakarta. Daar vindt men de ruïnen van Bramba-
nan, terwijl men even te voren de twee tempels van Kalisan
passeert. Deze laatste, op geringen afstand van den grooten post-
weg gelegen, zijn prachtige gebouwen, die almede der verwoes-
ting zijn prijs gegeven, daar ze behalve door eigene zwaarte en
daardoor veroorzaakte inzakkingen, ook nog door de wortels van
daarop groeijende boomen en struiken ondermijnd en uit hun
verband gerukt worden. Brambanan is mede niet ver van den
grooten weg verwijderd, en thans in eene ingestorte steenmassa
veranderd.

Bij de 4de poststation passeert men het fort Klatten, bij de 7de
poststation den driesprong van het voormalige Kartasoera, waar
men links naar Salatiga en regts naar Soerakarta rijdt.

Soerakarta of Solo heeft een veel vorstelijker aanzien, dan
Djokdjokarta.

15 Julij. Daar de resident afwezig was, maakte ik mijne opwach-
ting bij den heer H. C. AcreNBacH, adsistent resident. Deze
heer had de goedheid het noodige voor mijne voorgenomene
reis naar den berg Lawoe te beramen, zoodat ik reeds den vol-
genden dag derwaarts vertrekken kon.

Op de paschban voor de kraton waren negen koningstijgers
in een hok te zamen opgesloten Het gebrul dezer onvrien-
delijke gasten kon men reeds van verre hooren, en bij het
naderen hunner gevangenis werd dit geluid oorverdoovend en
schrikverwekkend, veroorzaakt doordien ze elkander zoodanig ha-
venden, dat twee hunner reeds stervende waren. Zoolang een
ieder rustig op zijne plaats bleef, bepaalde het gebrul zich
slechts tot korte perioden, doch zoodra een hunner zich naar eene
andere plaats bewoog, verhief het gebrul zich met dubbele woede
en hadden daarbij hevige aanvallen plaats, waarbij soms stukken
vleesch uit hun ligchaam verloren gingen.

De kraton zelve heeft eene goed en zindelijk aanzien, daar
alle muren goed onderhouden en fraai gewit zijn.

Voor de kraton staan eenige, zeer lange, oude stukken
geschut, waaraan, hoewel zij misschien onbruikbaar zijn, toch
groote waarde gehecht wordt. In de nabijheid laten de muzi-

ME De

kanten des keizers des middags europesche muziek hooren,
waarbij zich echter maar weinige bewonderaars opdoen.

16 Julij vertrok ik naar Karangpanden, 4 posten of 21 palen
van Solo. Te Karangpanden stonden paarden gereed, waarmede
ik nog 5 palen, tot Kamoenieng, aflegde, welke plaats op +
8000’ hoogte gelegen is.

Fen paar palen van Solo passeert men de Solosche rivier,
die hier reeds bevaarbaar is, met een vlot, hetgeen nog al
moeijelijk voor rijtuigen is. Prins Prana Wepono, aan wien
deze streken toebehooren, zoude aangeboden hebben om voor
eigen rekening hier eene brug te leggen, mits het regt verkrij-
gende tot het heffen van een matig tolgeld.

De weg wordt al spoedig oneffen is en met groote rolsteenen
als bezaaid. De wagen wordt tusschen twee poststations geheel
door buffels getrokken. De paarden, aan deze steile wegen gewoon,
trekken zeer goed.

Karangpanden is eene lustplaats van prins Prance WepoNo
of Manekor Nreoro, geheel op europesche wijze gebouwd
en gemeubileerd. Men vindt er groote hertenkampen, zoo van
geylekte als van gewone grijze javasche herten. De prinsen
gaan hier dikwijls ter jagt, terwijl er ook soms Europeanen
komen logeren, dewijl deze plaats zeer aangenaam is gelegen
op eenen heuvel, 2069’ hoog, en een gezond klimaat met fraaije
gezigten, zoo op den berg Lawoe als op de omliggende ber-
gruggen en benedenlanden, aanbiedt.

Even voor Kamoening ligt het fraaije koffij-etablissement en
de woning van den heer Du Rurrer pe Winpr in eene vlakte,
terwijl het terrein, den voet van den berg Lawoe uitmakende, im
het algemeen heuvelachtig is en uit lange bergruggen met daar tus-
schen liggende valleijen bestaat. Van deze bergruggen en hellende
gronden trekken de ondernemers partij voor hunne koffijaanplan-
tingen. Vele dergelijke ondernemingen, waartoe de gronden van
den prins Prang Weporo ingehuurd zijn, vindt men zoo aan dit
als aan het meer noordelijk gelegene gedeelte van den voet des
Liaawoe.

Dezelfde gebreken, die der koffijkultuur in de gouverne-

en

mentslanden aankleven, vindt men ook hier terug, hoofdza-
kelijk bestaande in het toppen en eene te digte aanplanting. In
het algemeen zijn de gronden niet zeer gunstig, vooral op de
hoogste punten der bergruggen. Evenwel wordt die kultuur bij
de tegenwoordige hooge prijzen der koffij, aan sommige hel-
lingen en voornamelijk in de valleijen, waar de humus zich
door het afspoelen der hoogere gedeelten meer heeft opgehoopt,
met voordeel gedreven. Ik zag zelfs plaatsen, waar de boomen
zeer weelderig groeiden, doch men wegens de ondoelmatige
bewerking niet dat voordeel trok, wat er van te behalen zoude
geweest zijn.

De huurders der gronden beschikken hier over den arbeid
der opgezetenen, een dag van de vijf, om in de koffijtuinen te
werken, terwijl nog als heerendiensten gerekend wordt het on-
derhoud der wegen, welke echter niet in te besten toestand zijn.

De kultuur der Javanen is hier hoofdzakelijk nog die van
rijst, voor zoo ver er water in de valleijen of lagere ge-
deelten voorhanden is. Voorts bouwen zij maïs (djagong), uijen,
eenige europesche groenten enz.

17 Julij. Eindelijk mogt ik weder eens eene botanische wan
deling maken, die nog al naar genoegen uitviel. Op eene begraaf-
plaats vond ik op eene Plumieria acutifolia, (sembodjoh) , eene me-
nigte Orchideae, welke, zoo hier als elders, dien boom en de
Tamarindus indicus (kamal of assem) boven alle andere boomen
schijnen te beminnen. De zaden schijnen daarop, door de ge-
steldheid der schors, beter tot ontwikkeling te komen. Voort-
wandelende vond ik wel eene groote verscheidenheid van plan-
ten, doch weinige mij niet bekende. Hvenwel had ik het ge-
luk de zeer fraaije Solanum comitis te vinden, die heesterach-
tig en met paarse bloemen als overdekt, eene ware sier-
plant ís, en waaraan juist rijpe zaden voorhanden waren.

18 Julij. Heden dacht ik het toppunt mijner wenschen te
bereiken, daarik mij van de beklimming van den berg Lawoe
groot voordeel beloofd had, naardien deze berg van alle, die ik
reeds beklommen had of op deze reis verder beklimmen zoude,
het verste van Buitenzorg gelegen is. Ik dacht dat hier ook de

— 215 —

vegetatie heb meest verschillend moest zijn; waarin ik mij echter
wel eenigzins vond teleurgesteld.

Wij verlieten in den vroegen morgen Kamoening te paard,
doch moesten, na een paal gereden te hebben, den verderen
togt geheel te voet afleggen, Deze togt zal welligt niet langer
dan + 10 palen geweest zijn, doch was hoogst vermoeijend,
zoodat wij eerst des middags om 4 uren den hoogsten top be-
reikten, die 10414’ hoog moet zijn.

Onze weg leidde aanvankelijk een paar palen, door met gras,
alang-alang (Imperata Koenig) en struikgewas begroeide heu-
vels, waar al het geboomte door vroegere kultuur schijnt ver-
drongen te zijn, hoewel nog slechts weinig spoor van kultuur
overig was. Op eene enkele plaats passeerden wij eenige oude
kasuarinen (tjamara goenoeng), die geheel met Orchideae be-
kleed waren. Ik vond hier ook een paar nieuwe Compositac,
eene Hupatorium, Pteronia marginata Jungh. en eene fraaije
Leguminoos, Phlebospirum cijtisoïdes Jungh., die onder de fraaiste
sierplanten mag gerekend worden. De weg was niet in te besten
staat en de alang-alang slechts ter aarde gedrukt, zoodat ons pad
wel zacht, doch door de sterke helling zoo glad was, dat wij
‘gedurig witgleden en terugschoven, waarom wij ons gelukkig
achtten eindelijk het oorspronkelijke woud te bereiken. Dit woud
is scherp door de alang-alang begrensd, hetgeen niet zoo zeer
aan den bodem schijnt toe te schrijven te zijn, als wel aan de
omstandigheid, dat de bosschen juist tot zoover zijn uitge-
roeid, om de gronden in kultuur te brengen. De hoogte was
hier naar gissing + 4000. Deze bosschen zijn nog ruim van
boomen, heesters en planten voorzien, en de vegetatie kan hier
zelfs weelderig genoemd worden, daar de grond geheel met planten
begroeid is, zoodat men niet van den weg kan afwijken
zonder vooraf het kapmes te gebruiken. Onze weg was hoofd-
zakelijk daargesteld door. het slepen van hout, dat hier en
daar gekapt wordt en door menschen wordt afgevoerd. Het
slepen door buffels schijnt hier niet in gebruik te zijn zoo-
als in westelijk Java, maar de zwaarste balken worden soms
door. menschen gedragen en op verre afstanden vervoerd.

VII. 20

— 216 —

De grootste boomen, welke ik hier waarnam waren Acer ni-
veum, Platea latifolia, Astronia macrophijlla, Daphniphijllum
glaucescens, Podocarpus cupressinus en eenige Quercussoorten.
Waar deze ophielden, begonnen veelal nieuwe soorten te ver-
schijnen, die evenwel niet meer zoo kolossaal optraden als
meer beneden, b. v. Mijrsine avenis en _Diplijcosia latifo-
lia, welke laatste echter nooit eenen regten stam maakt, maar,
hoewel nog al vrij dik, zich in alle rigtingen ginds en her-
waarts buigt. Strobilanthus eernuus vergezelde ons bijna de
geheele reis, en het bosch was daarmede zoodanig opgevuld,
dat men soms slechts weinige schreden van zich afzien
kon. In het hoogere gedeelte bloeide hij reeds rijkelijk,
terwijl hij meer beneden * veel hooger en wel tot acht
voeten hoogte was opgeschoten, maar daar nog geene bloemen
voortbragt. Van boomvarens zag ik ook verscheidene soorten,
die echter dezelfde als elders waren. Aan Orchidese ontbrak
het mede niet, daar de meeste boomen er als mede behangen
waren. Hene enkele soort volgde ons tot bijna aan den top des
bergs. Dezelfde Berberis asiatica, die ik te Diëng aantrof,
vond ik ook hier terug. Eene sterk naar wijnruit (Ruta gra-
veolens) riekende plant, waarschijnlijk Podostaurus thalictroïdes
Jungh. zag ik ook hier voor de eerste maal. Thalietrum java-
nieum, Galium javanieum, enz. groeiden hier mede overvloedig.
Nabij den top veranderde de vegetatie nogmaals en bestond nu uit
Casuarina montana, Agapetes varingiaefolia, Gnaphalium of An-
tennaria van 10 à 12’ hoogte, welker stammen geheel met mos
behangen, als doode boompjes uitzien, doch aan den top met fraaije
bloemen prijken; voorts Hijpericum javanicum , Ganltheria leu-
cocarpa, Gaultheria repens, Ophelia javanica, Wahlenbergia sp.,
met veel grootere bloemen dan Wahlenbergia lavendulaefolia ,
eene soort van Galium, zelfs eene aardorchidee (Thelijmitra
angustifolia), Alchemilla villosa, eene grassoort (Festuca nubi-
gena) en eene Plantago. Ik geloof dat er buiten deze, wei-
nige andere soorten op den top zullen aangetroffen worden.

[Iet gezigt wat zich van den top voor onze oogen opdeed
was werkelijk vreemd en indrukwekkend, betgeen nog door de

bas

— 211 —

stilte aan dergelijke hooge streken eigen, verhoogd werd. Deze
top heeft enkel aan de westzijde, die wij beklommen, eene
beklimbare helling, doch aan gene zijde loopt de wand lood-
regt naar beneden, zoodat daar ter plaatse aan geen afstij-
gen te denken valt. In het aan die zijde welligt 1000’ la-
ger gelegene dal, wat men hier aanschouwt en welks omtrek
weder door meer verhevene ruggen ingesloten is, die reeds aan
de residentie Madioen behooren, en alle met Casuarina montana
begroeid zijn, schijnt hoog gras te groeijen, en zagen wij
verscheidene herten rondloopen. Dit gezigt heeft iets eu-
ropeesch en herinnert de dennenbosschen, dewijl de Ka-
suarinen niet alleen in de verte op de dennen gelijken,
maar hier ook slechts eene en dezelfde soort van boomen
wordt aangetroffen, die groepsgewijze geplaatst zijn en door
grasvlakten worden afgewisseld, terwijl in de lagere streken al-
gemeen gemengde vegetatie voorkomt. Ten noorden zagen
wij, even als ten zuiden, nog twee andere toppen, die ook tot
den Lawoe behooren, waarvan wij echter het hoogste punt
schenen bereikt te hebben. Deze afzonderlijke toppen zijn
door diepe kloven van elkander gescheiden, die men des noods
zoude kunnen af- en opklimmen, waaraan wij echter weinig
behoefte gevoelden, dewijl alles zoowat dezelfde vegetatie scheen
te dragen, die hier tusschen groote en kleine steenen schaarsch
en doodsch uitziet. De koude was mede miet zeer aanmoedi-
gend om ons leger te verlaten. In een der kloven, verre
beneden, vonden onze Javanen goed drinkwater, wat ons allen
zeer welkom was. Men zeide dat het water hier soms ook
bevriest, wat nu echter niet het geval was.

Wij sloegen ons bivoeak op het hoogste punt des bergs op,
omdat er juist daar eene goede gelegenheid voor was, in twee
langwerpige vierkante ruimten, die door menschenhanden (waar-
schijnlijk ook al door de vroegere Boedhisten), geheel gelijk
waren gemaakt, en met eenen aarden en steenen wal, ter hoog-
te van & à 5’ omringd, hetgeen ons voornamelijk tegen de win
den beschutte. Onze begeleiders hadden daar ter plaatse eenige
vuren aangelegd, nabij welke zij eene mat (tikar pandan) aan

: iS

vier palen hadden gespannen, waaronder wij op het zachte doch -

bultige gras den nacht doorbragten. Na den eersten slaap werden
wij door de koude, diemu 42° Fahr. was, gewekt, niettegen-
staande wij onze kleeding verdubbeld hadden, zoodat de nacht
ons zeer lang viel en wij de zon met groot verlangen verbeidden.

19 Julij, om half acht uren. namen wij de terugreis aan.

Onder weg verzamelde ik mog vele planten en zaden en
bereikte om twee uren in den middag Kamoening weder, na-
dat ik de laatste paal te paard had afgelegd.

20 Julij. Dezen dag bezigde ik, om het verzamelde in orde
te brengen.

21 Julij. Een toertje te paard naar Soekoe gemaakt, dat 3
palen van Kamoening verwijderd ligt, op eene hoogte van
3647’, waar een vervallen oude tempel en andere uit steen ver-
vaardigde oudheden gevonden worden. Door de Javanen worden
dergelijke plaatsen met den naam van Redjo bestempeld. Het
hoofdgebouw is eene vierkante afgeknotte piramide, die men
langs eenen inwendigen steenen trap bestijgt.

22 Julij naar Solo teruggekeerd. Ik nam mijnen weg te
paard over Karangpandan naar Pablingan, langs een uitgestrekt
omheind hertenpark van den prins Praxe Weporo, op wiens
grondgebied ik mij op deze reis steeds bewogen had. Aan voed-
sel was geen gebrek, daar het lange gras alle herten verborg,
althans zag ik er geen te voorschijn komen, Wier en daar ziet
men enkele Buteafrondosa (plossoh) uit het gras en de strui-
ken opstijgen, doch van groot geboomte is niets voorhanden.

Te Pablingan worden mede eenige weinige steenen oudheden
gevonden Het meeste interesseren hier de bronnen, welke
verschillende watersoorten, zeer nabij elkander gelegen, voort-
brengen.

Van hier de reis te paard vervolgende, kwam ik langs een?
balsbrekenden weg, door modder, steenen en riviertjes, bij de
poststation Kron (een post van Karangpandan, werwaarts ik mij-
nen wagen had laten trekken) weder op den wagenweg teregt, en
bereikte nu met den wagen spoedig de keizerlijke residentie weder.

23 Julij. De noodige tochereidselen voor de afreis gemaakt.

— 219 —

24 Julij. Over Boyolali naar Gebiok. Van Solo tot den drie-
sprong bij Kartasoera reed ik denzelfden weg terug, van waar ik
voor eenige dagen gekomen was, doch verder regtdoor naar Salatiga,
latende den weg naar Djokdjokarta links higgen. Twee posten ver-

‚der passeerde ik, op 1S palen van Solo, Boyolali, waar men

een rijpaard voor mij gereed had, om een paar palen verder of
van de 20ste paal, den wagen te verlaten en te paard den
weg te vervolgen. Hen keizerlijke lansier was mijn g geleider, doch
wie van ons beiden het slechtste paard had was niet uitgemaakt.
Na den middag bereikte ik Gebiok, dat 10 à 12 palen
van den grooten weg, op + 5000’ hoogte gelegen is.

Na den grooten weg verlaten te hebben, begint het terrein
meer en meer te klimmen, vooral waar men door de koffij
tuinen rijdt. De koffij groeit hier zeer goed op die plaat-
sen, waar genoegzame humus voorhanden is, maar op sommi-
ge plaatsen ziet men de rots de oppervlakte bereiken en daar
wil zelfs de dadap niet eens tieren, zoodat niet alle terrein
even goed gekozen is.

Gebiok is een nieuwe aanleg van eenen groententuin. Hooger op
is nog een tuin, het bekende Selo.

De meeste groenten welke naar Solo en Samarang en de om-
streken ter verkoop worden gezonden worden hier geteeld.

Gaarne had ik den top van den Merbaboe bestegen, doch de
vermoeijenissen van den Lawoe deden mij daarvan afzien.

Ik besloot dus mij tot de omstreken te bepalen, daar toch
de Merbaboe, even als de Merapi, Siendoroh, Soembieng, enz.
beneden van alle geboomte ontbloot en daarvan slechts aan top
nog eenigzins voorzien is, waar echter vermoedelijk miet veel
zeldzsams is te vinden, want de vegetatie van alle bergtoppen,
tob dus verre door gezien, bestaat meest uit dezelfde soorten,
met dit verschil dat de eene top meer soorten oplevert dan de
andere. De rijkste toppen ten dezen opzigte zijn wel die van
den Pangerangoh en Sallak.

De meeste groenten tieren hier buitengewoon goed, voor-
namelijk kropsalade, die ik nergers op Java zoo mooi zag. Hr

is echter wel eens gebrek aan europesche zaden van die soor-

— 280 —

ten, welke hier geen zaad voortbrengen. De gronden zijn zeer
geschikt en bestaan uit eene dikke laag lava, die zeer vrucht-
baar is wanneer zij een weinig wordt bemest.

25 Julij eene wandeling gemaakt naar Selo, en van daar
naar Aglee, een buiten, met eenen grooten, zeer vruchtbaren
groententuin, door den keizer afgestaan aan de tijdelijke re-
sidenten. Het wordt ten onregte veelal Selo genoemd. Er
is een planken woonhuis, waarbij een bloementuin, die, vooral
toen de heer Hartman resident was, zeer bloeide. De heer
HarrmaN bragt er vele in Europa gekweekt wordende bloemen
over, waarvan nog de sporen te zien zijn.

Deze plaats is zeer aangenaam gelegen, op den verbindings
zadel van den Merapi en Merbaboe en heeft enkel een open
uitzigt naar de benedenlanden in het oosten. Ik vond hier
Hehotropium peruvianum, Calendula offiemmalis, Rosa multiflora,
Rosa centifolia enz., Pijrethrum indicum, Calliopsis tinctoria,
Dianthus, Lavathera plebeja, Callistemma hortense, Passiflora
coerulea en alata, Lathijrus odoratus, Leonurus, eene prachtige
ingevoerde plant, waarvan hier heggen gemaakt waren, enz.
Van vruchtboomen vond ik slechts wilde persiken, japansche
stoofperen (hier algemeen voor renetappelen doorgaande) en eene
kleine wilde appelsoort.

De groententuin bevat vele soorten, die alle zeer weelderig
tieren, waartoe en klimaat en gronden zamenwerken, behalve
dat er nog bemest wordt. Kool groeit er van kolossale grootte.
De aardappelen hebben hetzelfde aanzien als is Europa, wat niet
overal op Java, waar ze geteeld worden, het geval is. Boeren-
boonen geven hier ook vruchten, even als artisjokken, aardbeziën
enz. Het ontbreekt bij dit alles echter aan sommige der voor-
naamste europesche soorten, die hier. wel zouden groeijen, doch
waarvan geene zaden voorhanden zijn. In dezen tuin vond ik
nog eene menigte japansche eiken- en kamferboomen, door
vroegere residenten aangeplant.

Zoowel de Merapi als de Merbaboe, zijn tot bijna aan hunne
kruinen van geboomte en zelfs van struikgewas ontbloot, en
toch zijn de gronden over het algemeen zeer vruchtbaar, zoo-

— 281 —-

dat men hieruit zoude afleiden, dat de vroegere vegetatie,
zoo door kultuur, als door behoefte aan hout, is uitgeroeid,
wat te waarschijnlijker is, doordien de hoogere streken tot
dE 1000 voeten beneden het toppunt van den Merbaboe nog

met geboomte en struiken begroeid zijn. Daar beneden groeijen

slechts Gramineae en enkele. kleine heesters, die men niet
groot laat worden, wegens behoefte aan brandhout. De Me-
rapi is daarentegen in dezelfde streek geheel ontbloot, en heeft
een zwartachtig voorkomen, veroorzaakt door de uitbarstingen
van den vulkaan, die nog in volle werking is, doch zijne zwarte
asch- en damp-wolken meestal naar de overzijde in de residentie
Kadoe ontlast. De Merbaboe schijnt echter geheel in rust
te zijn. Deze bergen hebben reeds in de verte, van den grooten
postweg gezien, een vreemd voorkomen, door de amphiteaters-
gewijze hellingen, die voor kultuur worden aangelegd en we-
der voor nieuwe gronden verlaten. Deze kultuur strekt zich hier
en daar welligt tot + 6000 hoogte uit. Voor de maïs laat men
de gronden 5 à 6 jaren braak liggen. Het in dien tijd gevorm-
de gras wordt als bemesting gebezigd, nadat het door ploegen
is ontworteld en door de zon gedroogd. Meer oostelijk, aan
den Merbaboe, vindt men aan deze hellingen meer dessa’s dan
in het middenpunt, waar de twee bergen in elkander overgaan.
Onder het weinige struikgewas dat men hier en daar, op
in langen tijd niet gekultiveerde hellingen, nog aantreft, vindt
men fraaije exemplaren van Rhododendron javanicum, Nepen-
thes, enz.

De Javanen bouwen hier voornamelijk maïs; voorts tarwe, die
wel bemesting schijnt te vorderen (waaraan hier, bij het wei-
nige rundvee wat men vindt, weinig te denken valt), aardap-
pelen, Convolvulus batatas, roode uijen, knoflook, kool, erw-
ten en boonen. Tabak, zegt men, dat hier zonder bemes-
ting niet slaagt, zooals op Diëng, waar de gronden ook meer
humus schijnen te bevatten, terwijl ze hier meer uit lava be-
staan. De bevolkingis echter gering.

26 Julij vertrok ik te paard naar Ampel (9 palen). Mijn weg
leidde oostelijk, langs de hellingen van den Merbaboe, zoodat

— 282 —

ik verscheidene zeer diepe ravijnen moest doortrekken _waar- -
door de weg in zigzag af en op voert en soms zelfs zoo steil is,

dat ik van mijn paard moest afstijgen. Eindelijk geraakte ik op
de helling, die door koffijtuinen naar Ampel voert, waar ik nu
spoedig aankwam en van de gastvrijheid van den heer Raket
profiteerde om te overnachten. Eene wandeling in de environs,
die alle bebouwd waren, leverde niets bijzonders op dan de
begraafplaats der familie Drzerrse, waar vele fraaije tomben
gevonden worden.

Ampel ligt op 23 palen van Selo. Hen paar palen verder
bereikt men de scheiding tusschen Soerakarta en Samarang.

27 Julij. Te Awmpel vond ik mijnen wagen terug} waarme-
de ik naar Salatiga, 10 palen van Ampel, afreisde, met voor-
nemen om tot Samarang door te reizen. Dewijl men mij echter
wegens de drukke passage, geene paarden kon verstrekken,
was ik verpligt ook hier te overnachten.

Dit reisje levert zeer fraaije gezigten op de hellingen van
den Merbaboe, die hier meer bebouwd en bevolkt zijn. Men
krijst ook de bergen Andong en Telemojo te zien, die geheel
met geboomte bedekt zijn.

28. Julij naar Samarang, 31 à 32 palen van Salatiga, ver-
trokken. Op 22 à 23 palen van Samarang passeert men Bawen,
en op 13 palen Oenarang.

De gronden veranderen allengs zeer van uitzien, in vergelij-
king met die van de vorstenlanden. Men ziet ze hier van de-
zelfde roode kleur als in westelijk Java, waaraan ik sederk
mijne komst in Bamjoemas niet meer gewoon was, daar, op
enkele uitzonderingen na, mijn weg steeds over zwarte hu-
musrijke of lava-gronden geloopen had, welke laatste men in
verschillende nuancen van pikzwart tot bijna wit aantreft. _ De
uitzonderingen waren enkele gebergten, waar de vergane rot-
sen nog niet genoegzaam door humus of lava bedekt waren.
De vlakke landen in Kadoe en de Vorstenlanden bestaan veel-

|l uit licht gekleurde zandige klei.

29 Julij maakte ik een uitstapje langs het strand, waar
zich weder eene geheel verschillende vegetatie voordoet, die

Le

— 285 —

slechts uit weinige soorten bestaat, doch ook bepaald in die
aangeslibde gronden en moerassen te huis behoort. Men trekt
hier van die moerassen partij, door ze uit te diepen, en van den
modder dijkjes te maken, zoodat het geheel in sloten en vij-
vers herschapen is, waartusschen de dijkjes, die juist breed ge-
noeg zijn, om er over te gaan. Het water in deze vijvers,
heeft gemeenschap met de zee, zoodat de visch er bij hoog
water inloopt en door sehrohs of paggers belet wordt terug
te keeren. Langs deze dijkjes en im de moerassen, die in
lange niet zijn uitgediept, vindt men hoofdzakelijk Avicenna
alba (kajoe apiapi) en Aegiceras obovatum (troentoen). Nipa
fruticans (nipa) schijnt hier op sommige plaatsen aangeplant,
doch elders langs de kust, in het wild in de moerassen voor
te komen. De nipabladen zijn overal zeer gezocht, zoo tot het
dekken van huizen en praauwen als tot het maken van matten,
voor emballage van goederen, het omkleedsel der inlandsche
sigaren enz. Salicornia brachiata (kamaladiengan) en Trian-
thema polijandrum (krokket) groeijen hier met eenige Gramt-
neae en Cijperaceae door elkander. Hoewel het strand moeras-
sig en miet te bewandelen is, dan over de voornoemde dijkjes,
heeft men toch een fraai gezigt op de reede, waar vele schepen
ten anker lagen.

Des middags werden twee kisten met herbarium, planten
en zaden ingepakt, die den volgenden dag met eene stoom-_
boot naar Batavia werden verzonden, te gelijk met mijne bezen-
ding van Djokdjokarta, die hier reeds sedert 14 dagen naar
scheepsgelegenheid gewacht had.

80 Julij begaf ik mij andermaal naar het strand, doch nu meer
westelijk, langs de rivier. Ik moest echter onverrigter zake terug-
keeren, daar het terrein er hier nog veel woester uitzag en de
moerassen niet toelieten, daarin door te dringen, zoodat ik slechts
tot het kruidmagazijn kon naderen. Aan de westzijde van
den weg zijn graslanden en ook eenige rijstvelden.

Te Samarang zag ik niets bijzonders uit het plantenrijk, ten-
zij geheele lanen met Diospijros melanoxijlon (kleedong), welker
vruchten gegeten worden doch op verre na niet zoo smakelijk
zijn als die der chinesche Diospijros kaka (kikwee).

NON

Des middags maakte ik een uitstapje naar ‘Ljipiring, de
suikerfabriek van de heeren Van Hrer & Co, welke, op 22/3
paal van Samarang, aan den grooten postweg naar Pekalongan -
gelegen is.

De weg van Samarang loopt over Bodjong, is over het al-
gemeen vrij gelijk en tusschen het strand en het lage gebergte
gelegen. Hier wordt veel djatihout gevonden, dat echter veelal
schijnt uitgekapt te zijn, zonder dat men voor herstel der bos-
schen zorgt, waarvan sommige geheel uitgeroeid en met koftij
enz. beplant zijn. Regts van den weg aan de zeezijde vindt
men nog enkele heuvels, doch meestal vlakten en alluvialen
bodem. Bij paal 19 passeert men Kendal, in welks nabijheid
eene lange brug over de Kaliwoengoe geslagen is.

31 Julij. Na des morgens de schoone suikerfabriek van Tji-
piring, die met eene stoommachine en luchtledige ketels werkf,
met den medeeigenaar, den heer Van peN Broek, bezigtigd
te hebben, nam ik de reis aan. naar Pekalongen. Bij paal 32
van Samarang passeert men met eene pont de rivier Koetoe,
welke de scheiding tusschen Samarang en Pekalongan uitmaakt.
Bij paal 35 eindigt het vlakke land. De weg loopt nu over
laag gebergte door het bosch van Plellet, waar de wagen met
6 paarden en 4 buffels wordt opgetrokken, hoewel de buffels
slechts dienst bewijzen en de paarden enkel uit staatsie schij-
nen mede te gaan.

De gronden waren tot hiertoe regts van den weg af aan de
zeezijde, geheel alluviaal. Het voornoemde gebergte Plellet strekt
zich tot niet ver van zee uit, zoodat het schijnt, dat men den
grooten postweg daar niet langs het strand heeft kunnen leggen
wegens de moerassige strandbosschen, die bij paal 30 wit het nog
overgeblevene gedeelte van het bosch van Welleri reeds zigt-
baar worden. De geheele noordkust schijnt tot Cheribon toe
uit vruchtbare alluviale gronden te bestaan, die zich onregel-
matig tot aan den voet van het gebergte uitstrekken en waar-
op vele suikerplantaadjes gevonden worden.

Het bosch van Plellet bestaat meestal uit djati, wat ech-
ter ook al zeer veel onder den bijl der fabrikanten geleden

NE

heeft. Op sommige plaatsen heeft men er koffij voor in de plaats
gesteld. De gronden zijn hier ook weder roodachtig. Het ter-
rein is klimmende en dalende, totdat men in de vlakten van
Pekalongen afdaalt.

Bij paal 43—45 wordt men aangenaam verrast door eene
bergvlakte, met padi beplant en omgeven met dessa’s, klapper-
palmen en’ djatibeomen. Hetzelfde herhaalt zich bij paal 46 en ver-
volsens heeft men steeds afwisseling van bosschen, bebouwde
streken en uitgebreide bamboe-aanplantingen. Eindelijk komt
men bij Siembang, waar de heer Hprprrseuen eene groote
uitgestrektheid gronden in huur heeft Hier vindt men bij paal
51 koffijtuinen en bij paal 52 eene suikerfabriek.

Bij paal 55 heeft men een interessant gezigt over de vlak-
ten tot in zee. Tot paal 58 daalt men nog steeds af, als wanneer
men de vlakten weder bereikt heeft, en hoewel de gronden hier
nog roodachtig zijn, gaan die hoe meer men Pekalongan nadert,
weder in zwarte zandige klei,over. Pekalongan is op 64 pa-
len van Samarang aan zee gelegen.

1 Augustus bezocht ik het strand, wat hier een geheel ander
voorkomen heeft als te Samarang, dewijl het zandig en begaan-
baar is, hoewel onmiddellijk daarachter landwaarts in nog moe-
rassen met strandvegetatie gevonden worden, vooral Panda-
nus samak (pandohga), Lieuala peltata (sadang), Nipa fruticans
(mipa) enz., doch geene Rhizophoren en Avicenniën, die mees-
tal onmiddellijk aan zee in moerassen groeijen, welke door zout wa-
ter overstroomd worden. De heer HourmaN, gepensioneerd chi-
rurgijn majoor daar ter plaatse, maakte mij‘bekend met zekere
vruchten, die als galmoten gebezigd worden en bekend zijn
onder den naam van djohhoh (Ferminalia laurinoïdes), waar-
van ook naar Puropa gezonden zijn onder den naam van Mij-
riobalanus, doch aangezien ze slechts den geringen prijs van
f 8 de pikol hebben opgebragt, heeft dit den handel daarin
niet aangemoedigd.

Des middags vertrok ik naar de suikerfabriek van den heer
Vrraris, waar ik overnachtte.

2 Augustus vervolgde ik de reiste paard langs de fabriek

— 286 —

Tiomal, passeerde de rivier Tjomal, die de erens van Teeal uit-
ij ’ ’ Fe) fe)

maakt en reisde door naar Tegal, welke plaats 1051/32 palen
van Samarang verwijderd ligt.

8 Augustus dacht ik de strandvegetatie te Tegal op te-
nemen, doch hiervan was niets meer te vinden, daar de ge-
bouwen zich zeer kort aan zee bevinden, welker strand droog
en zandig is. Im den namiddag zette ik mijne reis voort. De
weg van Tegal naar Cheribon, loopt even als die van Pekalon-
gan naar Tegal, over alluviale gronden digt langs het strand,
zoodat men op vele plaatsen de zee te zien krijgt. Zelfs is de
weg op sommige plaatsen slechts weinige roeden van zee ver-
wijderd. De vlakten zijn meestal bebouwd, doch men treft oek
nog vele moerassen aan, waarvan sommige met wild hout en
struiken begroeid zijn. Voornamelijk vindt men daar vele doorn-
achtige Acacia-soorten, en op andere plaatsen geheele velden
met enkel Avicennia’s bezet, die men niet hoog laat opgroeijen
maar spoedig wegkapt, om ze tot brandhout te doen dienen.
Zulk een groen veld, geheel met jonge heesters bezet, geeft
aan de boorden der zee een eigenaardig vreemd aanzien. Langs
den weg groeit Parkinsonia aculeata, die ik nergens dan hier
en in het Cheribonsche aantrof. Bij paal 1811/9 passeert men
met eene praauw de rivier Singaroeng, die tevens de scheiding
tusschen Tegal en Cheribon uitmaakt. Des avonds kwam ik
te Cheribon, 158 palen van Samarang, aan.

Van de stad naar Tangkil (het residentiehuis) is digt langs
strand, eene laan van Inocarpus dulis “(gajam), de bloemen van
welke boomex een’ aangenamen geur verspreiden. De vruchten
van dezen boom worden gegeten. Tusschen deze laan en de
zee is nog eene smalle strook rijstvelden, waarop onmiddellijk
een zandig strand volgt, waarop niets groeit dan eene grassoort,
Trichiurus squarrosus, en enkele struiken van Indigofera paueifolia.

4. Augustus. Daar de mij beschikbare tijd reeds lang verstre-
ken was, haastte ik mij huiswaarts te keeren. Vooraf wensch-
te ik echter nog den Tjeremeh te beklimmen, waartoe ik de
hulp van den resident den heer Ament inriep, welke hulp mij
met de meeste bereidwilligheid werd verleend.

EEE
PR

zand he

B:

— 281 —

Des middags bezocht ik nog het zoo vermaarde lusthwus
des ouden sulthans (Siengaragi), wat reeds geheel vervallen is.
Men ziet er nog de bouwvallen van watervallen, badplaatsen,
enz.

5 Augustus aanvaardde ik de reis naar den Tjeremech. Het
terrein begint buiten de hoofdplaats al spoedig te rijzen en be-
staat daar uit roode gronden met steenblokken. Vroeger waren
er djatibosschen, doch die zijn nu bijna geheel uitgeroeid. Het
wordt hier zoo steil, dat men zelfs buffels voor den wagen ge-
bruiken moet. Verder op wordende gronden vlakker en bestaan
daar uit zwarte aarde, doch zij worden al spoedig weder door
roode gronden vervangen, die een golvend terrein daarstellen ,
waarop rijst gebouwd wordt. Ik maakte een uitstapje naar Lin-
gadjati, waar volgens den hoogleeraar C. L. Bruma Melaleuca
viridiflora groeijen zoude, waarvan ik zaden wenschte te verza-
melen. Tot mijn leedwezen vond ik haar echter niet meer in
den vervallen’ tuin van Lingadjati, zoodat ik onverrigter zake
naar den hoofdweg terugkeerde, en mijnen weg door bebouwde
streken vervolgde tot de hoofdplaats Koeningan, die op 22 pa-
len afstands van Cheribon het.

Na mij te Koeningan wat versterkt te hebben, vervolgde ik
de reis langs den voet. van den ‘Ljeremeh over hellende, nu
eens rijzende dan weder dalende, vruchtbare gronden, die meest-
al met rijstvelden bedekt zijn en in het zuiden door den Goe-
noeng Bongkok begrensd worden.

Op + paal 82 komt men te Manies, waar men eenen steilen
afgrond nadert, en toch heeft men daarlangs een’ weg in zig-
zag aangelegd, waarover het mogelijk is om een’ wagen, met
behulp van remschoen en menschen, af te laten. Men had hier
een rijpaard voor mij gereed, wat ik besteeg en waarmede ik
spoedig Talaga bereikte. Mijn wagen volgde onmiddellijk en
werd, na van de steilte te zijn afgelaten, weder met paarden
bespannen.

Te Talaga is eene fraaije passangrahan, waarin ik overnachtte.
Ik vond er Clerodendrum fallax, als eene aanwinst voor den
plantentuin. 8

— 288 —

6 Augustus begon eerst het bestijgen van den berg te paard
van Telaga naar Argalinga, de hoogste bewoonde plaats aan
den Tjeremeh op 12 palen van Talaga. Mijn’ wagen zond ik
door naar Madja.

De weg van Talaga naar Argalinga is zeer interessant. In
het begin rijdt men nog door rijstvelden. Hooger beginnen
de koffijtuinen. Ik passeerde een’ bergrug, die geheel uit rots-
blokken scheen te bestaan. Tusschen die blokken vindt men
zwarte zandachtige lava, en hoewel zij maar weinig te zien
was, daar de rotsblakken bijna alles bedekten, stond de daar-
tusschen geplante koffij hier en daar uitnemend, op ande-
re plaatsen echter zeer schraal. De theeheester, die hier vroeger
scheen aangeplant, was er nu wild geworden. Deze bergrug
gepasseerd zijnde, daalden wij in eene vruchtbare vallei af, waar
de gronden uit humus en zwarte lava bestonden, waarop de
koffij weelderig tierde. Men ziet daarvan tuinen, welker boomen
meer dan 20 voeten hoogte bereikt hebben en zoo digt im
elkander gegroeid zijn, dat zij op zekere hoogte een ondoordring-
baar woud daarstellen, hoewel de stammen van anderen kaal zijn en
men er gemakkelijk tusschen door wandelen kan. Jammer dat
men hier niet ruimer geplant heeft. Elke boom zou dan eeni-
ge gantangs koffij hebben kunnen opleveren, terwijl men nu
zelfs met ladders de vruchten der toppen niet eens plukken kan.

Voor het eerst zag ik hier eene meer doelmatige wijze van
het toppen der koffijboomen, zijnde de boomen van jongs af
daaraan gewend, zoodat ze geene nieuwe toppen meer maken,
maar de hoogste horizontale zijtakken met het einde van den
stam vergroeid zijn. Waren zenu niet ook al te digt geplant,
en regelmatig op zes voeten getopt (men vindt er onder die
geene 8’ hoog en geheel plat gegroeid zijn), dan ware deze ma-
nier niet zoo verderfelijk, als zulks elders het geval is, waar
men oude boomen op de helft hunner lengte afslaat en ze
dan weder laat doorgroeijen.… Zoo dit laatste niet geschiedt, rot-
ten de dikke stammen, die nu niet meer met de zijtakken
vergroeijen kunnen, omdat ze te oud en te dik zijn, en de
boom kwijnt weg en sterft. Even zoo handelt men met jonge

280 —

boomen, die eenmaal getopt worden, waarna ze meerdere takken uit-
schieten, die, alle doorgroeijende, te zwaar worden om door den
betrekkelijk zwakken stam gedragen te kunnen worden, daar-
door ombuigen en een ineengegroeid kreupelbosch daarstellen.
Ik houd het toppen echter ten allen tijde voor nadeelig en het
ruim planten minstens op 12’ en hoogtens op 15’ afstands
paar gelang de gronden minder of meer vruchtbaar zijn voor
noodzakelijk.

Onze weg leidde nu verder door koffijtuinen, langs en door
valleijen. Na meerderen dezer valleijen te zijn doorgetrok-
ken, komt men, na even te voren nog de kampong Apoeij,
midden in de koffijtumen, te zijn gepasseerd, op het schoone
plateau Argalinga, op eene hoogte van 8880’. Daar staat eene
passangrahan, waarbij een groententuin van den resident van
Cheribon wordt onderhouden, en eenige vruchtboomen, als
persiken, pruimen enz. te vinden zijn. Een en ander laat
echter veel te wenschen over.

De passangrahan bestaat uit vier kamers, eene binnenzaal,
waarin een ijzeren kagcheltje, eene voorzaal en voorgaanderij
en is overigens niet zeer rijk gemeubileerd, waartoe wel veel
mag bijdragen dat het eene adat is, dat de regent van Mad-
jalengka, onder wiens gebied deze plaats behoort, nimmer den
Tjeremeh mag bestijgen. Vaste ingezetenen zijn-hier niet.

De gronden zijn hier uitmuntend, uit zwarte zandige lava
en vette humus bestaande. Men heeft daarop reeds voor de
tweede maal koffij geplant, doch dit slaagt hier evenmin als
elders, naar wensch.

In dit koele klimaat heerschen nog daarenboven zware win-
den, zoowel in de oost-als westmoesson, die zich van den top
des bergs tot Madja en zelfs verder zouden witstrekken. Dit
maakt het verblijf te Argalinga juist niet zeer aangenaam,
dewijl de koude er reeds hinderlijk is. De plaats gelijkt veel
op eenen europeschen boomgaard, met heesters en vruchtboomen
beplant. De heesters zijn de koffijboomen en de boomen slechts
dadap (Erijthrina secundiflora), die daar echter een geheel ander

aanzien hebben als in de benedenlanden. Jammer dat men voor

en

schaduwboomen , waar die voor de koffij noodig zijn (op Argalinga
stellig niet) geene deugdzame houtsoorten aanplant, hetzij vrucht-
boomen of timmerhout. Moge de koffij, door sommige soor-

ten, in den onmiddellijken omtrek dier/boomen, ook al iets

minder opleveren, zulks zal naderhand dubbel vergoed worden
door de vruchten of het hout. Thans ziet men alle bergen,
die tot het aanplanten van koffij geschikt schijnen, geheel
kaal kappen en met koffij en dadap beplanten. De kof
slaagt niet altijd, zoodat men dan niet alleen vergeefsche moei-
te gedaan heeft, maar ook het oorspronkelijke bosch met
welligt deugdzame en bruikbare houtsoorten uitgeroeid, zon-
der iets daarvoor in de plaats te stellen. Ook bij welsla-
gen der koffij ziet men, nadat de heesters hebben uitge-
leefd, geheele bosschen van het nietswaardige dadaphout over-
blijven, wat miet eens tot brandhout kan gebezigd worden.
Had men nu boomen van goede kwaliteit geplant, dan waren
die intusschen zoo groot geworden, dat ze van het onkruid
niet meer te lijden hadden, en alzoo geen verder onderhoud
behoefden, en men trok er of reeds de vruchten van, of men
had er over eenige jaren goed timmerhout van te verwachten,
terwijl na de uitroeijing van deze boomen de gronden weder
voor de koffijkultuur zouden geschikt zijn.

7 Augustus ging de reiste paard naar den top van den Tje-
remeh, op 7 palen afstands gelegen. Door de steilten en
ongebaanden weg is men ieder oogenblik verpligt af te stij-
gen, en hebben de paarden ook zonder ruiter werk genoeg
om over de dikke blootliggende wortels der boomen te klim-
men, daar die hier en daar dammen van 8’ hoogte gevormd
hebben, of den zeer smallen weg geheel bedekken, zoodat de
hoeven der paarden op de vochtige gladde wortels geen steun-
punt vinden en ze er alzoo moeten overheen glijden. Wen-
maal stortte mijn paard in een gat, wat, door ruigte be-
dekt, onzigtbaar was. Deze weg is niets anders, dan het
begaande spoor van rhinocerossen, wat een weinig is bijge-
holpen, doch altijd nog zoodanig, dat men hier en daar
in de struiken blijft hangen, of met hoofd en beenen in eene

.

— 291 —

onaangename aanraking met uitstekende takken en boom-
stammen komt. Ter hoogte + 5000 begint eerst het oor-
spronkelijke bosch. Het lager gelegene terrein is geheel
schoon gekapt en met koffij, of waar het daarvoor reeds te hoog
en te koud wordt, met aardappelen, kool, knoflook, tabak enz.
beplant. Het bosch zelf bestaat even als op andere bergen,
uit eene gemengde veelsoortige vegetatie. Hooger op vindt
men weinig anders dan Podocarpus cupressinus (hier djamoe-
djoe), die wel een paar duizend voeten hoogte inneemt, waar
ze eindelijk ook plotselimg ophoudt en door Acacia montana
(hier pelendieng) vervangen worden, die tot bijna aan den
top weder een paar duizend voeten hoogte beslaan, en dan met.
Agapetes varingiaefolia vermengd voorkomen. Eindelijk be-
reikte ik den top of den krater des bergs aau de zuidzijde.

De top biedt hier eene kleine naakte vlakte aan, waarop
slechts enkele zoogenaamde tjeremehheestertjes (Agapetes varin-
giaefolia) voorkomen, waaraan de berg zijnen naam te danken
heeft, en dit nog wel zeer ten onregte, daar het geene tjere-
mehboompjes (Cicca nudiflora) raar tjantigi zijn. De oost- en
west-zijden van den top brengen meer sterke heesters en boomp-
jes van die soort voort, benevens andere planten, aan derge-
lijke hoogten eigen, vooral als ze vulkanisch zijn. De noord-
zijde was het sterkste begroeid, zelfs tot aan den rand des
kraters. |

De geheele top des bergs wordt door eenen krater van eene
ovale gedaante met de lengte-as van o.—w. ingenomen, ter-
wijl in zijn midden, beneden, een lage dam of afscheiding
tusschen twee kolken bestaat. Deze kolken ontlasten slechts
weinig damp, dien men enkel te zien krijgt als men den boven-
rand genaderd is, zoodat men in de benedenlanden niets van
die dampen waarneemt. Deze weinige damp sublimeert echter
een weinig zwavel, die niet dan met groote moeite verkregen
wordt. Er zijn maar enkele Javanen, die het wagen in den
krater af te stijgen.

Wij wandelden den geheelen krater rond, wat in den begin-
ne zeer gemakkelijk ging, daar wij slechts het spoor van

VLIL 21

— 2 —

rhinocerossen te volgen hadden, die hier talrijk schijnen te
zijn. In de rots of liever het aan elkander gebakkene lava-
zand, waaruit de rand des kraters aan deze zijde bestaat, zijn
geheele voren door den gang der rhimocerossen uitgehold, zoo
diep zelfs, dat dit dier met zijnen buik de zijwanden dezer voren
heeft glad geschuurd. Op dezen weg kwamen wij langs een hol
in de gedaante van eenen bakoven, wat echter naar achter spits
toeloopt en met eene kleine opening in den regtstandigen kra-
terwand uitkomt. Het is echter groot genoeg om een twaalftal
menschen tot schuilplaats te verstrekken.

Aan de oostzijde gekomen, hadden wij een prachtig gezigt
op de reede van Cheribon, waar wij duidelijk zes schepen
konden onderkennen. Verder oostwaarts zagen wij duidelijk
den Slamat van Tegal, met nog drie kleinere bergtoppen, waar-
schijnlijk Goenoeng Depok, Goenoeng Peterangan en het Pra-
hoegebergte. Ten zuiden en zuidwesten ontwaardde ik den
Bongkok met eene geheele reeks van daaraan grenzende ber-
gen en ten westen den Tampomas. De benedenlanden in het
westen lagen geheel in wolken gehuld.

Aan de noordzijde van den top moesten wij ons eenen weg
door de struiken en over de rotsen langs den afgrond des
kraters banen, wat soms niet dan op handen en voeten ge-
schieden kon, daar de bodem aan deze zijde uit groote op elkander
gestapelde blokken bestaat. Zoo bereikten wij met groote inspan-
ning het punt weder, van waar wij waren uitgegaan.

De vegetatie van den top dezes bergs levert niets bijzonders
op en is zelfs minder rijk dan andere meer westelijk gelegene
hooge vulkanen.

Om half tien uren des morgens hadden wij den top bereikt.
Om 12 uren daalden wij weder naar Argalinga af, waar wij om
3 uren aankwamen. Tegen 4 uren zetteik mij weder te paard
en bereikte om 5 uren Madja, 5 palen van Argalinga, met het
voornemen om naar Madjalengka door te reizen, maar daar er noch
koetsier, noch paarden gestationeerd waren, moest ik tot den vol-
genden morgen vertoeven. Den heer Meper, kontroleur aldaar,
was zoo vriendelijk mij logies aan te bieden, wat ik in dank

— 295 —

aannam. De weg van Argalinga naar Madja is zeer fraai,
steeds afdalende, loopt eerst door koffijtuinen en vervolgens
door rijstvelden, waarop als tweede gewas, aardappelen, mais :
enz. geplant worden. Madja heeft een frisch en aangenaam
klimaat. Het is in vruchtbare bebouwde streken gelegen. De
gronden wisselen er af van roode tot zwarte. Mogt te eeniger
tijd eene nieuwe kultuur voor het schoone plateau van Arga-
linga beschoren zijn, dan is deze plaats buitengewoon gemak-
kelijk te naderen, daar men tot Madja met den wagen komen
kan en dan nog slechts 5 palen langs eenen goeden weg naar
Argalinga af te leggen heeft.

8 Augustus. Van Madja naar Madjalengka, 7 palen. Van
Madjalengka reed ik door naar Karangsamboong (9 à 10 palen),
“waarik weder op den grooten postweg kwam. Karangsamboong
ligt 186 palen van Samarang en 168 palen van Batavia.

Van Madja naar Madjalengka loopt de weg door bergvlak-
ten en hellingen, die alle bebouwd of met kampongs bedekt
zijn, tot men eimdelijk de suikerfabriek Kadipaten passeert, al-
vorens op. den grooten postweg te komen.

Te Karangsamboong aankomende zag ik aan de overzijde
der rivier Tjimanoek eenen wagen onder de postloots staan, die,
van Cheribon gekomen, even te voren de rivier gepasseerd was en
nujuist doorreed. Dit was geen vrolijk vooruitzigt- Evenwel liet
ik mij overzetten, doch moest, aan de overzijde gekomen zijn-
de, 8 volle uren wachten, alvorens ik de reeds eenmaal ge-
bruikte postpaarden voor mijn’ wagen spannen zag.

Nu ging het weder voorwaarts, doch langzaam, daar zoo-
wel de loopers als de paarden en buffels afgemat waren. De
weg is meerendeels klimmende en loopt door uitgeroeide djati-
bosschen, die nu in wildernissen herschapen zijn. Verder, waar
het terrein vlakker wordt, zijn rijstvelden aangelegd, en ein-
delijk aan de hellingen van den Tampomas koffijtuinen, waarin,
tegen het vallen van den avond, vele wilde varkens. onbevreesd
tot in de nabijheid van den grooten weg ronddwaalden.

Van Karangsamboong naar Sumadang is de afstand 25 palen,
(paal 168—143 van Batavia). De twee laatste posten tusschen

— 2 —

beide genoemde plaatsen daalt men langzaam van de hellingen
van den Tampomas naar Sumedang af, waar ik om half zeven
aankwam.

9 Augustus, vertrok ik naar Bandong. De weg loopt in
het Sumedangsche steeds over heuvels en door dalen en over
den bergrug, die het hoogland van Bandong aan de oostzijde
insluit. fi

Zoodra men in het Bandongsche komt, wordt de weg gelij-
ker en loopt geheel door bebouwde streken, rijstvelden en
kampongs. De gronden beginnen hier weder donkerder van
kleur te worden. Bij paal 188 passeerde ik den zijweg, dien
ik den 24e Mei had ingeslagen, om mijne reis te beginnen en
herdacht daarbij menig avontuur, wat ik op deze reis onder-
vonden had, maar hield mijne reis daarbij ook voor geeindigd en
haastte mij dus huiswaarts te keeren.

10 Augustus naar Tjandjoer De postpaarden waren reeds be-
sproken, zoodat ik mij met regentspaarden moest vergenoegen.
Ik maakte nog een uitstapje op het woeste terrein, wat tus-
schen de rivieren Tjitaroem en Tjisokan gelegen is. Ik had
dan ook het geluk planten en zaden te verzamelen van eene
fraaïje nieuwe soort van aardorchidee, met eene 3’ hooge
bloemsteng en gele bloemen, voorts Nauclea macrophijlla, Exa-
eum tricolor, Canscora perfoliata, Knoxia lineata, enz. alle nieuw
voor den plantentuin.

11 Augustus kwam ik te Buitenzorg terug.

Mij rest nog de aangename taak om aan alle autoriteiten
en vrienden, openlijk, mijnen welgemeenden dank te betuigen,
voor de hulp en vriendschap, die ik het geluk had zoo ruim-
schoots van allen te ondervinden.

Buitenzorg, Maart 1854.

VIJFDE BIJDRAGE.

»
TOT DE KENNIS DER

ICHTHYOLOGISCHE FAUNA

VAN

bio Bi nlRNoaAe oid

DOOR

Dr. P. BLEEKER.

Na in verschillende bijdragen (1) over de fauna van het
eiland Ternate het van daar bekende aantal vischsoorten gebragt
te hebben tot 102, ontving ik in November 1854 van daar
weder eene verzameling, welke mij in de gelegenheid heeft ge-
steld, de kennis der ichthyologische verhoudingen van Ternate
op nieuw eenigzins uit te breiden. Hven als de vroeger van
Ter-nate ontvangene verzamelingen had ik’ ook deze weder
te danken aan de vriendschappelijke welwillendheid en weten-
schappelijken zin van den heer Jkhr. C. F. GorpMann. De

(1) Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Ternate. Nat.
Tijdschr. Ned. Ind. IV 1853 p. 131—140.

Nieuwe Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Ternate
en Halmaheira (Gilolo). Nat. Tijdschr. Ned. Ind. IV p. 595—610.

Diagramma haematochir, eene nieuwe soort van Ternate. Nat. Tijdschr.
Ned. Ind. VI 1854 p. 175—176.

Iets over visschen levende in zeesterren en over eene nieuwe scort van
Oxybeles. Nat. Tijdschr. Ned. Ind. VIT 1854 p. 162, 163.

'

— 296 —

onderwerpelijke verzameling bestond uit de hieronder genoem-

de 58 species.

Species piscium Ternatenses collectionis Goldmannianae.

Ll Apogon koilomatodon Blkr.
2* Serranus hexagonatus CV.

8 in Hoevenii Blkr.

4 5 Jeucogrammicus Rwât.
je 5 marginalis CV.

6 55 mieroprion Blkr.
zis zi myriaster CV.

s* 5 punetulatus CV.
EES 5 Sebae Bkr.

10% 5 spilurus CV.

11* Mesoprion microchir Blkr.
12% nn monostigma CV.
15* Holocentrum diadema CV.
14% oe leonoïdes Blkr.
Wp 5 tiereoïdes Bkr.

16* Myripristis adustus Blkr.

17 pl parvidens CV.

18* Sphyraena jello CV.

19 Upeneus trifasciatus CV.

20* Diagramma crassispinum Rüpp.
Dlt ee plectorhynchus CV.
22* Gerres filamentosus CV.

23 Chaetodon baronessa CV.

ga 5 citrinellus Brouss.
25E ij dorsalis Rwdt.
26 En vagabuudus Bl.
27 ka virescens CV.

28 Ds vittatus Bl. Schn.

29* Heniochus melanistion Blkr.

Alle deze visschen, weinig

80”
Is
32%
g3*
34* Toxotes jaculator CV.

35 Scomber loo CV.

36* Auxis thynnoïdes Bikr.

87 Chorinemus sancti Petri CV.
38* Decapterus lajang Blkr.

839* Caranx Forsteri CV.

40* Equula ensifera CV.

41 Amphacantus cyanotaenia Blkr,.
42* Acanthurus matoïdes CV.

Holacanthus bicolor CV.
5 Jeucopleura Blkr.
ge Vrolikii Blkr.
Pempheris molucca CV.

437 » scopas CV.
arr In strigosus Benn.
45" 2 triostegus CV.

46 Atherina duodecimalis CV,
47* Pomacentrus parvo Lacép.
4AS* Glyphisodon lacrymatus QG.
49 5 rahti CV.

50 sh ternatensis Bkr.
Sl* Julis (Julis) lunaris CV.

52* Cheilinus decacanthus Blkr.
53* Callyodon vaigiensis CV.

54 Hemiramphus Commersonii CV.
55* Muraena isingleenoïdes Blkr.
56 Balistes lineatus Bl.

57* Monacanthus Houttuyni Blkr.
58* Ostracion cubicus Blkr,

in de netten komende, zijn volgens

den heer GoLpMANN gevangen in kleine manden, die door een’
duiker aan de riffen worden vastgehecht. s’ Nachts komen de be-
zoekers en zijn weldra in den val (1).

(1) Ook bij de visschens der eilandjes van de reede van Batavia is der-

gelijke methode in gebruik. Deze visschers brengen hunnen visch in klei-

nere praauwen, prahoe boeboe geheeten, te Batavia ter markt,

— 201 —

Van de bovengemelde 58 soorten waren de met een * gemerkte,
(ten getale van 48, nog niet van Ternate bekend, zoodat slechts
15 er van reeds in vroegere verzamelingen van Ternate werden
aangetroffen. Van alle die soorten bevonden zich nog niet in mijn
kabinet Auwis thynnoïdes Blkr-, Decapterus lajang Blkr en Gly-
phisodon laerymatus QG, de beide eerste van welke ik beschouw
als nieuw voor de wetenschap. Im eene ter mijner bêschikking
zijnde teekening, vervaardigd te Ternate, heb ik bovendien her-
kend Chaetodon faleula Bl, welke tot nog toe slechts bij de
kust van Koromandel was aangetroffen en mij tijdens het af-
drukken dezer bijdrage ook van de Batoe-eilanden, nabij Su-
matras westkust is geworden. Het aantal van Ternate bekende
vischsoorten is daardoor thans geklommen tot 146 t. w.

SPECIES PISCIUM TERNATENSES HUCUSQUE COGNITAE.

1 Cheilodipterus quinquelineatus CV. Nat. Tijdschr, Ned. Ind. III p. 253-
2 Apogon koilomatodon Blkr, ibid. IV p. 184.

3 oe macropterus K. v. H. Verh. Bat. Gen. XXII Pere.

4 Serranus hexagonatus CV. Nat. Tijdschr. N. Ind. VI p. 191.

oe Hoevenii Blkr. Verh. Bat. Gen. XXII Perce.

ze horridus K. v. H. ibid.

si

6
Ed 3 lencogrammicus Rwdt, ibid.
8 5 marginalis CV. ibid.

9 ki mieroprion Blkr, Nat. T. Ned. Ind. III p. 552.
10 ze myriaster Blkr, ibid, VI p. 192.

11 A pardalis Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.
12 he punctulatus CV. Nat. T. Ned. Ind. III p. 570.
13 5 Sebae Blkr, ibid. VI p. 488.

14 5 spilurus Bkr, ibid. VI p. 322,

15 Pleerropoma maculatum CV. ibid. VI p. 418.

16 Mesoprion amboinensis Bikr, ibid III p. 259.

17 a chrysotaenia Blkr, ibid. III p. 259.

18 DE decussatus CV. Verh. B. Gen. XXII Perc.

19 35 fulviflamma Blkr = Mesoprion unimaculatus QG. CV. =
Diacope fulviflamma CV. Rüpp. ibid. HI p. 553.

20 se lineolatus Blkr, Verh. Bat Gen. XXII Perce.

21 De mierochir Blkr, Nat. T. Ned. Ind. V p. 332.

22 Ns monostigma CV ?, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.

23 Therapon servus CV., ibid.
24 Holocentrum diadema CV. Nat. Tijdschr. N. Ind. III p. 259.
25 55 leonoïdes Bkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.

— 298 —

26 Holoeentrum sammara CV, Nat. T. Ned. Ind. III p. 555.

27

2

tiereoïdes Blkr, ibid. V p. 334.

28 Myripristis adustus Blkr, ibid. IV p. 108.

29
50
sl
32
38

49

en en Ur Ul UU EU Ut TT OU
RUP WP me

del

M-:M-E-:- K-K----
SS ASS NW OS

2

2

parvidens CV?, ibid. III p. 260.
pralinius CV, ibid. II p. 234.

Sphyraena Commersonii CV, ibid. VII p. 425.

„2

„,

jello CV. ibid. VII p. 369.
obtusata CV. ibid. VII p. 364.

Polynemus kuru Bikr, ibid. IV p. 600.
Upeneus barberinoïdes Blkr, ibid. III p. 262.

2

bid

Rosselli CV, Verh. Bat. Gen. XXII Pere.
trifasciatus CV., Nat. T. Ned. Ind. II p. 237.

Maulloïdes flavolineatus Blkr, ibid. III p. 697.

’

vanicolensis Blkr, ibid. IV p. 601.

Dactylopterus orientalis CV., ibid. III p. 264.

Pterois volitans CV., Verh. B. Gen. XXII Seclerop.

Platycephalus isacanthus CV., Nat. T. Ned Ind. II p. 481, III p‚ 63.
Synanceia brachio CV.… Verh. B. Gen. XXII Selerop.

Diagramma crassispinum Rüpp, ibid. XXIII Sciaen.

bd

,,

Goldmanni Biìkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 602.
haematochir Blkr, ibid. VI p. 175.

Lessonii CV., ibid. IV p. 463.

plectorhynchus CV. Verh. Bat. Gen, XXIII Seiacn.

Scolopsides monogramma K. v. H., ibid,
Heterognathodon bifasciatus Blkr, ibid.

,,

Ed

xanthopleura Blkr, ibid. Nat. T. Ned. Ind. I p. 101.

Caesio coerulaureus Lacép. Verh. Bat. Gen. XXII[ Maen.
Gerres filamentosus CV., ibid.
Chaetodon baronessa CV. Nat. T. N. Ind. II p. 239.

citrinellus Brouss., ibid. V p. 50.

dorsalis Rwdt, ibid. II p. 240.

falcula Bl.

Kleinit CV,

oligacanthus Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet., Nat. T.
Ned. Ind. I p. 105.

oxycephalus Blkr, Nat. Tijdschr. N. Ind IV p. 603,

princeps CV, Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.

vagabundus Bl, ibid.

virescens CV., ibid.

vittatus Bl. Schn. ibid.

5 Heniochus melanistion Blkr, Nat. T. N. Ind. VI p. 98.

Zanclus cornutus CV., Verh. B. G. XXIII Chaet.
Holacanthus bicolor CV, Nat. T. Ned. Ind. V p. 77.

23

:

Jeucopleura Blkr, ibid. V p. 79.
Vrolikii Blkr, ibid. V p. 339,

== BOO

70 Pempheris molucea CV! Vierhs Bats Gen: XXIII. Chaets

71 1e oualensis CV, Nat. Tijdschr. N. Ind. II p. 242.

72, Pimelepterus ternatensis Blkr, ibid. IV p. 604.

#3 Toxotes jaculator CV. Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.

A Seomber loo CV. ibid. XXIV Makr.

75 Auxis thynnoïdes Blkr, Nat. T. Ned. Ind. VIII p. 801.

76 Chorinemus sancti Petri CV, Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.
77 Decapterus lajang Blkr, Nat. Tijdschr. Ned. Ind. VIII p. 302.
78 Selar boöps Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.

79 _„ torvus Blkr, ibid.

80 Caranx Forsteri CV. ibid., Nat. T. N. Ind. II p. 164.

81 Carangoïdes blepharis Biìkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.

82 En hemigymnostethus Bikr, ibid. Nat. T. N. Ind. IL p. 564,
83 Gnathanodon speciosus Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.
84 Equula ensifera CV., ibid.

85 Amphacanthus cyanotaenia Blìkr, Nat. T. Ned. Ind. IV p. 606.

86 5 doliatus CV, ibid. IV p. 605.

37 5 dorsalis CV, Verh. Bat. Gen. XXII Teuth.

38 Do vulpinus Schl. Mull, Net. T. Ned. Ind. IV p. 185.
89 Acanthurus matoides CV. Verh. Bat. Gen, XXIII Tenth.

50 z scopas CV., Nat. Tijdschr. Ned. Ind. IL p. 248,

91 3 strigosus Benn., ibid. IV p. 264,

92 5 triostegus CV. Verh. Bat. Gen. XXIII Tenth.

93 Atherina duodecimalis CV. Nat. T. Ned, Ind. II p. 485,

91 Petroskirtes Temminckii Blkr, ibid. IL p. 243.

95 se Thepassii Blkr, ibid. IV p. 186.

96 Beheneis neucrates L., Verh. Bat. Gen. XXIV Chir. ete.

97 Amphiprion chrysargurus Richds. (sub nom. Amph. xaatharus Dkr
nee CV.) Nat. T. Ned. Ind. III p. 560.

93 Pomacentrus katunko Blkr, ibid. II p. 169.

59 eb moluccensis Bìkr, ibid. IV p. 118.
100 5 nematopterus Blkr, ibid. III p. 285.
101 55 notophthalmus Blkr, ibid. IV p. 187.
102 4 pavo Lacép. ibid. II p. 247.

103 Dascyllus aruanus CV. ibid, VI p. 108.
104 Glyphisodon lacrymatus QG., ibid. VIII p. 303.

105 ós rahti CV., ibid. III p. 287.

106 5 Schlegelii Blkr, ibid. IV p. 188.

107 Áb ternatensis Blkr, ibid. IV p. 137.
108 5 trifasciatus Blkr, Verh. Bat. Gen. XXI Labr. Cten.

109 Heliases fraenatus CV., Nat. Tijdschr. Ned. Ind. IL p. 710.

110 15 xanthochir Blkr, ibid, IT p. 249.

A11 Cossyphus maerodon Blkr, Verh. Bat. Gen, XXII Gladsech. Labr.
112 Cheilio hemichrysos CV., Nat. T. Ned. Ind. II p. 255.

113 Jutis (Julis) lunaris CV, Verh. Bat, Gem. XXII Gladsch, Labr.

VII. 22

— 300 —

114 Julis (Halichoeres) binotopsis Blkr, Nat. T. Ned. Ind. III p. 170.

dE et KC Es ) bandanensis Blkr., ibid. II p. 254.

sj (Se Li ) Harloffii Blkr, Verh. B.G. XXII Gladsch. Labr.

hd Ee ) kallosoma Blkr, Nat. T. Ned, Ind. III p. 289.

CN A zi ) Schwarzii Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Ichth. Bali.

119 Cheilinus decacanthus Blkr, Nat. T. Ned. Ind, II p. 256.

120 Scarus janthochir Blkr, ibid. IV p. 139.

421 „ Queyi CV, ibid. IV p. 607.

122 Callyodon vaigiensis CV, ibid. II p. 256.

123 Amphisile seutata Cuv., ibid. II rp. 245.

124 Polypterichthys Valentini Blkr, ibid. IV p. 608.

125 Fistularia immaculata Comm, ibid, III p. 281.

126 Belone eylindriea Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Snoek.

127 Hemiramphus Commersonii CV „ Verh. Bat. Gen. XXIV Snoek.

128 58 Russellii CV., ibid.

129 Exocoetus mento CV., ibid.

130 Clupeoïdes macassariensis Bìkr, ibid., Nat. T. Ned. Ind. HI p. 772,

131 Harengula moluccensis Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 609.

182 Spratelloïdes argyrotaenia Blkr, ibid. III p. 775, V. B. G. XXIV Har.

133 Saurida nebulosa CV. Nat. T. N. Ind, III p. 292.

134 Oxybelus Brandesii Blkr, ibid. I p. 276, VII p. 162. Verh Bat. Gen.
XXIV Chiroe. etc.

185 Muraena isingleenoïdes Blkr, Verh. Bat. Gen. XXV Mauraen.

136 Arothron virgatus Blkr= Tetraödon virgatus Richds, ibid. II p. 299,
ibid. XXIV Blootk.

137 Tropidichthys striolatus Blkr= Tetraödon papua Blkr olim, Nat T.
Ned. VI p. 5083.

138 Diodon punctatus Cuv., Verh. Bat. Gen. XXIV Blootk.

139 Balistes lineatus Bl. ibid. XXIV Balist.

140 35 praslinus Luacép., ibid.

141 Monacanthus Cantoris Blkr, ibid. Nat. T. Ned. Ind. III p. 80.

142 Da Houttuyni Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 533,

143 5 tomentosus Cuv. Verh. Bat. Gen. XXIV Balist.

144 Ostracion eubieus Bl. ibid. XXIV Ostrac,

145 Syngnathus haematopterus Blkr= Syngnathus fasciatus Gray, Verh.
Bat. Gen. XXV Troskieuw.

146 Solenognathus Blochii Blkr, ibid.

3

DESCRIPTIONES SPECIERUN DIAGNOSTICAE.

SCOMBEROÏD EL

Auwvis thynnoïdes Blkr.

Aux. eorpore elongato compresso, altitudine 54 eireiter in ejus longi-
tudine, latitudine 14 ad 12 in ejus algitudine; capite acuto 41 eirciter in
Jongitudine corporis; altitudine capitis IX eirciter in ejus longitudine;
oeulis diametro 44 cireiter in longitudine capitis, 24 ad 22 in capitis parte
postoculari; linea rostro-dorsali vertiee convexa, fronte et rostro declivi
rectiuscula; rostro acuto oculo vix breviore; maxillis aequalibus superiore
sub oeuli dimidio anteriore desinente; dentibus utraque maxilla utroque
latere pe m. 40 parvis aequalibus; dentibus vomerinis vel palatinis conspi-
euis nullis; margine operculari membranaceo eroso-fimbriato; cataphracta
dorso ad pinnam dôrsi 2, lateribus in linea laterali longe post pinnas pec-
torales, ventre paulo post pinnas ventrales desinente, utroque latere inci-
suris 2 magnis inferiore angulo aperturae branchiali approximata; pinnis
dorsalibus plus dimidia capitis longitudine distantibus, spinosa acuta vor-
pore minus duplo humiliore, radiosa squamosa spinosa plus duplo humi-
lore; peetoralibus acutis ventralibus acutis longioribus capite duplo bre-
vioribus 8% circiter in longitudine corporis; anali post dorsalem radiosam
inserta; caudali profunde incisa lobis acutis 7 circiter in longitudine cor-
poris; eolore corpore superne coerulescente-viridi inferne griseo-argenteo;
dorso fasciis transversis obliquis curvatis ex parte interruptis confertis
violaceo-coeruleis; orbita inferne postice macula oblonga profunde coeru-
lea; pinnis hyalino-violascentibus, pectoralib® ec ventralibus antice al-
bidis vel argenteis postice nigrtcantibus; dorsali spinosa membrana ante
sìngulas spinas vitta verticali nigricante; ecaudali intra marginem pos-
teriorem vitta nigricante.

Bee. Ll 2/9 + 8 spur. P. 2/21 vel 2/22, V. 1/5. A. 3/11 +7

spur. C. 17 vel 19 et lat. brev.

Habit. Ternate, in mari.

Longitudo speciminis unici 283”,

Aan Deze soort onderscheidt zich van Aumis vulgaris CV.
door grootere oogen, eenigzins andere getallen der vinstralen (bij
Auxis vulgaris CV. D. 1l—12. A. 12:) en kleinere borstvinnen

(10 maal in het ligchaam). Ik kan haar daarom niet terug

— 302 —

brengen tot Auris taso CV, welke in de groote Histoire natu-

relle des Poissons gezegd wordt nagenoeg volkomen overeen te
komen met Auris vulgaris CV. Voorts zou bij Zuris taso CV.
de rug zonder vlekken of banden zijn. Eene onderoogsvlek als
waarvan bij duwris taso CV. spraak is, bestaat ook bij mijn
voorwerp. Mijn voorwerp is echter zeer na aan duwis taso CV.
verwant en het zou wel kunnen zijn, dat de opgenoemde ver-
schillen slechts bestaan in de beschrijvingen en niet in de na-
tuur en dat mijn voorwerp alzoo tot Auwis taso terug te brengen
is. Auris tapeinosoma BÌkr van Japan (Nat. Tijdschr. N. Indië
Dl. VI p. 408) heeft slanker ligchaam, 12 rugdoornen, 9 val-
sche rugvinnen, enz.

Drcarrervs Blkr. Verh. Bat. Genootsch. XXIV 1852 Makr
Vissch. p. 49. Nat. Tijdschr. Ned. Ind. I p. 358.

Lmmea lateralis scutis armata. Dentes inframaxillares uniseriati
aeqjuales, intermaxillares interdum vix vel non conspicui. Den-
tes vomerini, palatini, linguales. Pinna dorsalis et analis spuria
unica. Membrana branchiostega radiis 7.

Aanm. Ik stelde dit geslacht op in Oktober 1850 ten koste
van het groote Cuviersche geslacht Caranx. Als eene fout in
mijne toenmalige diagnose komt voor, dat de tong geene tan-
djes zou hebben. Deze opgave berustte op eene onnaauwkeurige
waarneming van Decaggerus urra, Blkr, bij welke soort de
tongtandjes slechts aan de basis geplaatst zijn en de voorste
helft der tong glad is.

Decapterus lajang Dkr.

Deecapt. corpore elongato compresso, altitudine 6 eirciter in ejus lon-
gitudine, latitudine 14 eirciter in ejus altitudine; capite acuto 44 circiter
in longitudine corporis; altitudine capitis 12 circiter in ejus longitudine;
linea rostro-frontali deelivi rectiuscula vel eoncaviuscula; oculis diametro
31 circiter in longitudine capitis; rostro oculo paulo longiore; maxilla
superiore maxilla inferiore paulo breviore ante oculum desinente, 3 cir-
citer in longitudine capitis; dentibus maxillis uniseriatis, maxilla inferiore

oeulo nudo conspicuis, maxilla superiore minimis tactu maegis quam visu

— 903 —

conspicuiss dentibus vomerinis, palatinis et lingualibus minimis, vomeri-
nis in vittam —T- formem, palatinis utroque latere et lingualibus linea lin-
gua media in vittam gracilem elongatam dispositis; triangulis pectorali-
bus lateralibus et‘inferiore totis squamosis; squamis corpore parvis sed bene
conspicuis; linea laterali usque paulo ante mediam dorsalem radiosam cur-
vata, curvatura debili, postice scutis armatis 81 p. m. verticaliter sitis
latissimis 5 circiter in altitudine corporis; pinnis dorsalibus distantibus,
spinosa radiosa altiore acuta spina 22 ceteris longiore corpore multo mi-
nus duplo humiliore, radiosa longitudine 32 circiter in longitudine corporis;
pectoralibus subfalciformibas capite paulo brevioribus 5 eirciter, ventralibus
acutis 10 cireiter, caudali usque ad basin fere excisa lobis acutis 6 et pau-
lo in longitudine corporis; spina anali anteriore spina anali posteriore
multo longiore; anali radiosa dorsali radiosa paulo humiliore longitudine
4 ecirciter in longitudine corporis; ecolore corpore superne coerulescente-
viridi, inferne argenteo; rostro antice fuscescente; genis operculisque au-
reo tinctis; operculo superne postice macula nigra; pinnis flavescente-vel
violaceo-hyalinis.

B. 7. D. 1 proe. subeatan. + 8—1/31 + 1 spur. P. 2/20. V. 1/5. A.

2/20. V. 1/5. A. 2—1/27 +4 1 sput. C. 17 et lat. brev.
Habit. Ternate, in mari.

Longitudo speciminis unici 228”,

Aanm. Deze Decapterus staat in verwantschap nabij Deea-
pterus hurra CV., doch laatstgenoemde heeft een minder slank
ligchaam, hoogeren kop, langere bovenkaak, de schilden bree-
der en talrijker, de 8e en 4e rugvindoornen langer dan de ove-
rige, de kleur van den rug veel lichter groen, enz. Decapterus
maruadsì Blkr (Caranx marvadsi T. Schl.) van Japan is ins-
gelijks aan de onderwerpelijke verwant, doch heeft talrijker rug-
vin- en aarsvinstralen, korteren en hoogeren kop, langere borst-
vinnen, enz.

Ik heb den soortnaam ontleend aan de maleische benaming,
onder welke twee javasche soorten van het geslacht (Decapte-
rus hurra Blkr en Decapterus maerosoma Blkr) bekend zijn.

N

LABROÏDEI CTENOÏDEL

Glyphisodon laerymatus QG. Zoöl. Voy. Uranie I, 2, p. 988 tab.
62 fig. 7. CV. Poiss. V p. 358.

Glyphis. eorpore oblongo compresso, altitudine 2% eirciter in ejus lon-
egitudine, latitudine 24 eiriter in ejus altitudine; capite 4 circiter in lon-

— 804 —

gitudine corporis, aeque alto ecireiter ac longo; oculis diametro 3 circi-

ter in longitudine capitis; linea rostro-dorsali nucha et ante oculos con-
vexa vertieg concaviuscula; linea rostro-frontali parum convexa; rostro
oculo breviore; osse suborbitali angulo oris oculi diametro duplo ecireiter
humiliore; maxiltis aequalibus, superiore sub oculi margine anteriore de-
sinente; dentibus utraque maxilla p. m. 40; praeoperculo subrectangulo
angulo rotundato; squamis lateribus 27 p. m. in serie longitudinali; linea
laterali sub medio dorsalis radiosae interrupta; pinuis dorsali et anali spi=
nosis valde squamosis, radiosis postice ‘dimidie basali tantum squamatis;
dorsali spinis posterioribus spinis ceteris longioribus , parte radiosa obtusa ro-
tundata parte spinosa altiore corpore duplo eireiter humiliore; pectoralibus
rotundatis 44 circiter, ventralibus acutis radio 19 paulo producto 4fere, cau-
dali emarginata lobis rotundatis 44 eireiter in longitudine corporis; anali ob-
tusa rotundata dorsali radiosa non humiliore spina 2% radiis mediis bre-
viore sed spiuis dorsalibus postieis longiore; colore corpore fusco, marginibus
squamarum fusco-violaceo; guttulis capite, corpore squamisque pinnis valde
parcis sparsis coeruleis sub oculo autem vittam interruptam efficientibus;
pianis dorsali, anali ventralibusque fuscis, dorsali radiosa superne et anali
inferne aurantiacis, pectoralibus, caudali caudaque postice fuscescente-au-
rantiacis; pectoralibus basi macula transversa nigricante.

B. 6. D: 12/15. vel 12/16: P. 2/18..V. 1/5. A, 2/13 vel SAE

et lat. brev.

Synon. Glyphisodon Vidal QG. Zoöl. Voy. Uranie 12. p. 358 tab. 62 fig. 7.

Glyphisodon à gouttelettes CV. Poiss. V p. 358,

Habit. Ternate, in mari.

Longitudo specimiuis unici 90”,

Aanm. Mijn voorwerp beantwoordt zoo goed in habitus en
kleurteekening aan de aangehaalde afbeelding in de Reis der
Uranie, vervaardigd naar een voorwerp van Guam, dat ik miet
twijfel aan de identiteit der soort. De getallen rug- en aarsvin-
stralen zijn in beide aangehaalde werken verschillend opgegeven
t.w. in de Voyage de l'Uranie D. 18/13. A. 2/14 en in de
groote Histoire des Poissons D. 12/18. A. 2/18, geene van

welke beide formulen aan die van mijn voorwerp beantwoordt.

Seripsi Batavia Calendis Deeembris mpeoerav.

BIJ DRAG E

TOT DE KENNIS DER

ICHTHYOLOGISCHE FAUNA

VAN DE

BATOE EILANDEN.

DOOR

EP. WLR EN KE.

De Batoe-eilanden behooren in een geografisch opzigt tot Su-
matra en zijn gelegen nagenoeg onder de evennachtslijn op eeni-
ge mijlen afstands van de westkust van genoemd eiland. De
heer H. ScuwenNK, majoor der infanterie bij het nederlandsch-
indische leger, had de welwillendheid, te bewerken, dat eenc
verzameling van visschen van de Batoegroep aan mij werd af-
gestaan. Ik ontving die in Februarij 1855. Zij is zeer be-
langrijk en bestaat uit niet minder dan 76 soorten, welker na-
men ik hieronder laat volgen.

1*, Apogon hypselonotus Bkr.

2. 5 novemfasciatus CV., Nat. T. N. Ind. III p« 163.
3% Cheilodipterus quinquelineatus CV., ibid. III p. 253,

4, Grammistes orientalis Bl. Schn., ibid. IV p. 105.

5e Serranus hexagonatus CV., ibid. VI p. 191.

6% … __uropbthalmus Blkr.

— 006 —

7, Holocentrum diadema CV., Nat. T, N. Ind. III p. 259 (varictas vite.

ta pinna dorsali alba vel rosea continua).

8*. _… _leonoides Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.

9%. Myripristis adustus Blkr, Nat. T. N, Ind. IV p. 108.
10, Pterois volitans CV., Ann Bat. Gen, XXII Sclerop.
NIS ss zebra CM Natal Needndeelln sen
12%, Scorpaena polylepis Rh ibid. IL p. 178.

. Synanceia brachio CV., Verh. Bat. Gen. XXII Sclerop.

14%. Chaetodon baronessa CV., Nat. T. N. Ind. IL p. 239.

Den ne taleula Bl:

16% _„ _trifascialis QG. == Chaetodon bifascialis CV.

IizS ‚> _ vagabundus L. Verh. Bat. Gen. XXIII Chact.

18. 5 _ vittatus Bl. Schn. ibid. \
19. Zanclus cornutus CV., ibid.
20%, Holacanthus mesoleucos CV. ibid.
21, Scatophagus argus CV. ibid.
22, Placax vespertilio Rüpp. == Platax Blochii CV. ibid.
3 „‚ _teira CV. ibid.

ot, Pempheris Schwenkii Blkr.
25. Amphacanthus dorsalis CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Teuth.
26%, Acanthurus melanurus CV., Nat. T. N« Ind. IL p. 271.
21%, scopas CV., ibid. II p. 348.

28. » _ strigosus Benn., ibid. IV p. 264.

29% _… velifer Bl (nee CV. nee Rüpp. nee Bìkr olim).

0%, Naseus lituratus CV., Nat. T. N. Ind. III p. 763.

1, Priodon annularis CV., ibid. III p. 558.

2*, Salarias celebicus Blkr, ibid. VII p. 250
33% _ ,, _phaiosoma Blkr.
4

34%, _ „ __quadripinnis CV. Verh. Bat. Gen.

35%. Dinematichthys iluocoeteoïdes’ Blkr.

86%, Gobius quinquestrigatus CV. Verh. Bat. Gen. XXII Gob.
37. ‘Eeheneis neucrates L, ibid. XXIV Chiroe. etc,

88%, Amphisile scutata Cuv., Nat. T. Ned. Ind. II p. 245.

59. Plesiops coeruleolineatus Rüpp., ibid. IV p. 116.

40%. _oxycephalus Blkr ib. VIII p. 314.

41%, Pseudochromis fuscus Müll. Trosch., ibid. III p. 708.

2%, Amphiprion ephippium Bl. Schn.

„ __ pereula CV., Nat. T. N. Ind. III p. 287

4%, Premnas biaculeatus Blkr, ibid. VI p. 105.

5e Dascyllus aruanus CV., ibid. VI p. 108, Et

46*, Pomacentrus bankanensis Blkr, ibid. II p. 729 (sub nom, Pomaece
taeniops CV).

AT moluccensis Bike, ibid. IV p. 118.

48. Glyphisodon biocellatus CV., ibid, IV p. 286.

trifasciatus Bikr, Verhe Bat. Gen. XXI Luabr, cten.

Ke

AG
Je Pr

aen

— 80/ —

50, Tautora melapterus CV., ibid. XXII Gladsch. Labr.
51, Julis (Julis) urostigma Bìkr, Nat. T, N. Ind, IV p. 287.
52, …„ (Halichoeres) annularis K. v. H., ibid. V p. 513.

53e 5 (> ) hortulanus CV., ibid, EV p. 486.
Oe Je miniatus Kv. Hi, ibid, II p.l71.
DO 0) „notopsis-K..ve He, ibid. IV p. 290.
OE 0) platopus Bkr, abides LV p. 291.
Due Cs ) phaiotnenia Bikr, ibid. VII p. 318.

B8E „ ( » ) Vrolikii Bìkr, ibid. VIII p. 319.

59, Plotosus anguillaris Cuv. == Plotosus lineatus CV. Verh. Bat. Gen.
XXI Silur. bat.

60%, Memiramphus dispar CV. Nat. T. N, Ind. VI p. 498,

61. „ _Dussumierii CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Esoc.

62. Saurus synodus CV., ibid, XXIV Chir, Nat. T. N. I, II p. 257.

63. Plagusia marmorata Blkr, ibid, XXIV Pleur., ibid. I p. 411.

64%, Mauraenichthys gymnopterus Blkr, Verh. Bat. Gen. XXV Muraen.

65. Muraena cancellata Richds., ibid. Nat. T. N, IL. V p. 531.

66%, „ __ colubrina Richds., Nat. T. N. Ind. VI p. 335.

67%, „ _ griseobadia Richds., ibid. VIII p.

68. „ __isingleenoïdes Blkr, Verh. Bat. Gen. XXV Mur.

69. Arothron trichoderma Blkr, Nat. T. N. Ind. V. p. 532,

70. Gastrophysus lunaris J. Müll., Verh. Bat. Gen. XXIV Blootk.

71. Diodon punctatus Cuv. ibid.

72, Balistes lineatus Bl, ibid. XXIV Balist.

73%. Monacanthus chrysospilos Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 126.

74E, „ _ melanocephalus Bikr, ibid, V p. 95 Variet. toto corpore (usco.

75%. Syngnathus brachysoma Blkr, ibid VIII, p. 325.

76, „ _ haematopterus Bikr, Verh. Bat. Gen. XXV Trosk. Vissch.

Alle deze soorten zijn nieuw voor de kennis der Batoe-ei-
landen. Beschouwt men deze eilanden als tot Sumatra te be-
hooren en wil men hunne fauna tot die van Sumatra brengen,
dan wordt de kennis dezer fauna, niettegenstaande ik het aan-
tal bekende Sumatrasche visschen in mijne laatste verhandeling
over de ichthyologische fauna van Sumatra op 618 bragt,
waarbij nog 4 soorten van Tikoe te voegen zijn, waaromtrent
in dit Tijdschrift is berigt, met niet minder dan 40 soorten,
in de lijst met een * gemerkt, verrijkt en het cijfer der thans

(1) Overzigt der ichtbyologische Fauna van Sumatra met beschijving
van eenige nieuwe soorten. Nat. Tijdschr. Ned. Indië Dl, VI 1854 p.
49— 108,

AEEEE. 25

— 303 —

bekende vischsoorten van Sumatra alzoo op 662 gebragt. Niet
minder dan 14 der bovengenoemde soorten bevonden zich nog
niet in mijn kabinet, waaronder de door de schrijvers reeds
vermelde CAaetodon fulcula Bl, Chaetodon trifascialis QG.
Acanthurus velifer Bl. (ne CV. ne Rüpp. ne Blkr olim),
Amphiprion ephippium Bl. Schn. en Mwraena griseobadia Richds.
alle welke ik door nieuwe beschrijvingen hierachter heb toege-
licht.

De overige soorten. nieuw voor mijn kabinet, beschouw ik
tevens als nieuw voor de wetenschap, t. w. Apogon Aypselono-
tus, Serranus urophthalmus, Pempheris Schwenkiù, Salarias
phaiosoma, Dinematichthys iluocoeteoïdes, Plesiops oxyeephalus,
Julis (Halichoeres) phaiotaenia, Julis (Halichoeres) Vrolikii
en Syngnathus brachysoma.

De verhouding der nieuwe soorten tot het aantal gezondene
doet weder zien, dat de fauna van de wateren van Sumatra nog
volstrekt niet uitgeput is en dat nieuwe toezendingen van daar
nog rijke vruchten voor de wetenschap beloven.

DESCRIPTIONES SPECIERUM DIAGNOSTICAE,

PERCOÏIDEL

Apogon Aypselonotus Blkr.

Apog. corpore oblongo compresso, altitudine 3 in ejus longitudine, la-
titudine 2 circiter in ejus altitudine; capite 3% ecirciter in longitudine
corporis, paulo longiore quam alto; oculis diametro 24 circiter in lonzi-
tudine capitis, diametro 2 circiter distantibus; linea rostro-frontali con-
vexiuscula; orbita, osse suborbitali, crista praeopereuli intramarginali,
suboperculo interoperculoque edentulis; maxilla superiore maxilla infe-
riore longiore sub oculi limbo posteriore desinente; dentibus » axillis
pluriseriatis minimis subaequalibus, vomerinis in vittam A formem,
palatinis utroque latere in vittam gravilem dispositis; praeoperculo ro-
tundato margine denticulis parum conspicuis serrato; operculo spina
parva plana vix conspicua; osse suprascapulari edentulo; dorso ele-
vato angulato ventre multo altiofe; squamis lateribus 23 ad 25 in se-
rie longitudinali, 9 p. m, in serie transversali; linea laterali singulis
squamis tubulo simplice notata; pinnis dorsalibus spinosa et radiosa alti-
tudine aequalibus, spinosa spìnis medioeribus 2* eeteris longiore et cras-
siore 12 eirciter in altitudine corporis, radiosa acuta nec emarginata nec
convexa spina radio 1° multo minus duplo breviore; peectoralibus rotun-
datis 41, ventralibus acutis 5 et paulo, caudali profunde emarginata lo-
bis rotundatis 4 et paulo in longitudine eorporis; anali obtusa econvexa
dorsali radiosa paulo humiliore; colore eorpore flavescente-vel viridescen-
te-hyalino maculis vel vittis nullis; pinnis flavescente-vel roseo-hyalinis.

B. 7. D. 6—1/9 vel 6—1/10 P, 2/10, V. 1/5. A. 2/8 vel 2/9, C,

6/15/5 (lat. brev. inel.).

Habit. Archipel. Batu.

Longitudo speciminis uniei 38///,

Aanm. De onderwerpelijke is de 38e soort van Apogon van
den Imdischen Archipel mijner verzameling. Zij laat zich tot
geene der 82 overige terugbrengen, doch is nog het naaste
verwant aan Apogon Moevenis Blkr. Zij is gemakkelijk her-

— 910 —

kenbaar aan hare gedrongene gedaante, hoogen rug, ongevlekt
lgcehaam en vinnen, 6 rugdoornen van welke de 2* de langste
en dikste is, diep uitgerande staartvin, ongetand bovenschou-
derbladsbeen, enz. In habitus nadert zij het meest tot 4gpo-
gon Novae Hollandiae Nalenc. doch deze is nog hooger van
ligchaam en heeft 7 rugdoornen, waarvan de 83° de langste is,
terwijl er de staartvin, volgens de afbeelding er van in de
Nouvelles Annales du Mus. d’ Hist. Nat. (Vol. I tab. 4 fig. 2),
welke echter naar een defekt exemplaar schijnt genomen te
zijn, niet uitgerand schijnt te wezen.

Serranus urophthalmus Bkr.

Serran. corpore oblongo compresso, altitudine 44 circiter in ejus lon-
gitudine, latitudine 24 fere in ejus altitudine; capite valde acuto 34 cir-
eiter in longitudine corporis; altitudine capitis 12 circiter in ejus longi-
tudine; oculis diametro 4} ad 43 in longitudine capitis; linea rostro-dor-
sali eapite deelivi reetiuseula rostro eonvexiuseula; rostro secuto squamo-
so; maxilla superiore maxilla inferiore breviore, post oceulum desinente,
2 in longitudine capitis absque maxilla inferiore; osse supramaxillari squamis
parvis eonspieuis; osse intermaxillari dentibus pluriseriatis serie externa eo-
nieis seriebus internis antiee longioribus in thurmas 2 eolloeutis et insuper
eanino parvo; maxilla inferiore dentibus antiee pluriseriatis serie interna lon-
gioribus eaninis nullis; praeoperculo obtusangulo rotundato margine poste-
riore anguloque dentibus 18 p. m.serrato dente angulari 1 spinaeformi den-
tibus eeteris majore ; subopereulo inferne et interoperculo superne dentieulatis;
opereulo spinis 3 medioeribus spina media ceteris longiore; dorso angu-
lato ventre multo altiore; linea laterali valde eurvata antiee ceulo diame-
tro 4 cireiter a linea dorsali remota; squamis lateribus 10 p. m. in serie
longitudinali; pinnis dorsaii et anali rotundatis, dorsali spinosa et dor-
sali radiosa altitudine aequalibus, spinosa spinis 8* et 4* ceteris longiori-
bus corpore minus duplo humilioribus, spina 1 sjina 3* duplo circiter bre-
viore, membrana inter singulas sinas emarginata non lobata; pinnis peetora-
libus obtusis rotundatis 54 ad 54, ventralibus acutis 64 circiter, caudali obtusa
convexa 54 ad 54 in longitudine corporis; anali spina media spiuis eeteris
longiore corpore duplo humüiore; corpore pulchre rubro vittis utroque
latere 8 longitudinaiibus eoeruleis et fuscescentibus alternantibus violaceo
limbatis dorso eurvatis latere rectis horigontalibus, capite rectis obliquis;
rostro apieem versus utroque latere macula nigra; pinnis aurantisco-rubiis,
caudali basi dimilio superiore macula rotunda rigra coeruleo annulata.

B. 7D. M/15 vel 11/16. B, 2/l4s Ve 1/5. A. 3/8 vel SERGE

lat. breve.

— 311 —

Habit. Archipel. Batu.

Longitudo speeiminis uuiei 95///,

Aanm. In kleurteekening moet deze soort verwant zijn aan
Serranus lineatus CV. van Pondichery. Deze zou echter langs
de zijden van den rug 4 of 5 blaauwe strepen hebben, ter-
wijl er in de beschrijving van Cuvier geen sprake is van de
banden op de zijden en van de zwarte vlekken van snuit en
staartvin en het getal der rugvinstralen er == 11/18 is opgege-
ven. Zij kan alzoo niet de onderwerpelijke species zijn. Ook
Serranus chloroeephalus CN. van Tongataboe, heeft eene eenig-
zins overeenkomstige kleurteekening, t. w. 7 of 8 overlangsche
afwisselend bruingroene en oranjegele banden, doch de rug- en
aarsvin hebben er aan de basis bruine vlekken en de staartvin
is er met dwarsche roodachtige banden geteekend, terwijl er
insgelijks geen sprake is van de zwarte snuit- en staartvin-
vlek en de formule der rugvinstralen er is= 11/17. Serrauus
urophthalmus beschouw ik als eene nog onbeschrevene soort,
welke gemakkelijk herkenbaar is, behalve aan hare kleurteeke-
ning, aan haar slank ligchaam, spitsen kop, 11 rugdoornen,
kleine schubben, enz.

CHAETODONTOÏDEL

Chaetodon falcula Bl. Ausl. Fisch. Vol. IX p. 102 tab. 425
fig. 2. Bl. Schn. Syst. posth. p. 225. CV. Poiss. VIT p.
Sl

Chaetod. corpore disciformi, diametro dorso-ventrali 24 ad 2% in lon-
gitudine corporis; capite valde acuto 34 circiter in longitudine corporis;
oculis diametro 33 ad 84 in longitudine capitis; linea rostro-dorsali capite valde
concava nucha convexiuscula linea rostro ventrali non vel vix longiore;
rostro acuto oculo longiore postice squamoso; praeoperculo obtuse rotundato
margine posteriore denticulis vix conspicuis scabro; squamis lateribus 25 p. m.
in serie longitudinali, squamis lateralibus dorsalibusque mediis squamis ce-
teris majoribus; linea laterali valde curvata usque sub spinis dorsalibus
posterioribus adscendente; pinnis dorsali et anali obtusis rotundatis, dor-
sali spinis posterioribus subaequalibus spinis ceteris longioribus; pectora-
libus acute rotundatis 43 ad 4%, ventralibus acutis radio 1° paulo pro-

— 312 —

ducto 4 ad 4 fere, caudali convexa angulis acuta 6 et paulo in longitudi-
ne corporis; colore corpore pinnisque, ventralibus albis exceptis, flavo, o-
pereculis regioneque nucho-thoracica flavescente-margaritaceo; fascia nucho-
oeulari nigra oeulo non latiore nucha eum fasica lateris oppositi unitas
dorso fasciis 2 latis transversis nigris, anteriore subfalciformi trigona ba-
sia pinnae dorsalis parte anteriore oblique postrorsum descendente lineam
lateralem paulo superante, posteriore falriformi-subtrigona fascia anteri-
ore graeciliore basi a pinnae dorsalis spinosae parte superiore posteriore
et dorsalis radiosae parte superiore anteriore deseendente; lateribus vit-
tis violaceis © 12 vel 13 transversis subverticalibus subparallelis lineam
ventralem non attingentibus, antica ab apicee fusciae dorsalis anteri-
oris, postice ab apice fasciae dorsalis posterioris descendente; cauda me-
dia fascia nigra superne et inferne cum fascia lateris oppositi unitas fasciis
nigris oeulari eaudalique antiee et posticee, dorsalibus antice margaritaceo
limbatis; pinna dorsali radiosa post fasciam migram vitta transversa vio-
lascente margini fasciae posteriori parallela, margine superiore et caudalis
margine posteriore violaceis vitta intramarginali nigra; anali media vittis
2 gracilibus longitudinalibus antiee unitis violaceis vittaque intramarginali
gracili triplice violacea, dilute coerulea et nigra.
B. 6. D. 12/26 ad 12/28, P. 2/14, V. 1/5. A. 3/22 vel 3/23. CGaalz
et lat. brev.
Synon. Sichelfleck Bl. Ausl. Fisch. IX p. 102 tab. 425 fig. 2,
Faucille Bl. ibid.
Sickle Chetodon Bl. ibid.
Chétodon faucille CV. Poiss. VIT p. 31.
Habit. Archipel. Batu.

Longitudo 2 speciminum 94’ et 104///.

Aanm. De afbeelding van Brocu is in vergelijking van de-

meeste zijner afbeeldingen vrij goed, doch de middelste aarsvin-
bandjes en het dwarsche rugvinbandje ontbreken er, terwijl er
de binnenrands-aarsvinband als enkel is afgebeeld, de oogband
te breed en de preoperkeltandjes te groot zijn voorgesteld, om
van andere kleinere onnaauwkeurigheden niet te gewagen. De
rugvin bevat slechts 12 doornen en 26 tot 28 verdeelde stralen
en niet 19 doornen en 87 stralen zooals Broc opgeeft. Mijn
grootste voorwerp is slechts eenige millimeters kleiner dan de
afbeelding van Brocn.

In de groote Histoire naturelle des Poissons is deze visch naar
Brocm's afbeelding beschreven. De rugvinstralen zijn daar evenmin
juist vermeld, t. w. 13/24. Hij schijnt in den Indischen Ar-

de Eman

ke

gr

— 813 —

chipel zeer zeldzaam te zijn, daar ik hem tot nog toe slechts
van de Batoe-eilanden heb ontvangen. Evenwel bezit ik eene,
trouwens gebrekkige, teekening, nagelaten door wijlen het lid
der Natuurkundige kommissie in Nederlandsch Indië ForsreN,
welke zonder twijfel tot Chaetodon fuleula Bl. behoort. Ter-
nate is op die afbeelding als woonplaats dezer soort opgege-
ven. De lengte dier afbeelding bedraagt 155’ zoodat de soort
waarschijnlijk aanmerkelijk grooter wordt dan de voorwerpen
door Brocm en mij waargenomen.

Chaetodon trifascialis QG. Loöl. Voyage Uranie et Physicienn.
II p. 379 tab. 62 fig. 5.

Chaetod. corpore disciformi oblongo, diametro dorso-ventrali 24 circiter
in longitudine corporis; capite acuto 84 circiter in longitudine corporis;
oculis diametro 2% ad 23 in longitudine ecapitis; linea rostro-dorsali rostro
concava, fronte et vertice deelivi rectiuscula, nucha eonvexa, linea rostro-
ventrali vix vel non longiore; rostro acutiuseulo oculo breviore, superne
toto squamoso; praeoperculo subrectangulo angulo rotundato margine pos-
teriore et inferiore dentibus parvis conspicuis serrato; squamis lateribus
28 ad 80 in serie longitudinali, squamis Jateralibus dorsalibusque squamis
ceteris majoribus; linea laterali parum curvata usque sub spina dorsali 7
vel 8° cireiter adseendente; pinna dorsali radiosa angulata angulo rotunda-
ta, spinosa spinis mediis spinis eeteris longioribus; pectoralibus acutiuscule
rotundatis 5 fere, ventralibus aecutis analem attingentibus 44 circiter, cau-
dali convexa angulis acuta 54 circiter in longitudine eorporis; anali radio-
sa obtusa rotundata dorsali radiosa vix humiliore; evlore corpore pinnisque ,
ventraljbus albis exceptis, flavo; fascia oculari nigra oeulo non latiore nucha
et inferne cum fascia lateris oppositi unita, antiee et postice margaritaceo
limbata; vittis nigricante-violaceis dorso obliquis transversis 18 p, m. antror-
sum descendentibus lineam lateralem superantibus, lateribus obliquis trans-
versis 10 vel ll antrorsum adscendentibus superne angulo obtuso cum vittis
dorsalibus unitis; fascia lata transversa nigra antice late margaritaceo lim-
bata dorsalem radiosam tota fere tegente subverticaliter descendente et
partem analis radiosae posteriorem amplectente, margine fasciae anteriore
convexo; dorsali analique radiosis postice flavescente vel margaritaceo mar-
ginatis; caudali medio vitta transversa nigra, post vittam violaceo-hyalina.

B. 6. D. 14/17 P, 2/13, V. 1/5. A. 4/15. C, 17 set lat. brev.

Synon. Chétodon Taunay QG. Zoöl. Voy. Uranie et Physicienne II p-

879 tab. 62 fig. 5.
Chaetodon bifascialis CV, Poiss. VII p. 37,

‘314 —

Chétodon bifascial CV. ibid.
Habit. Archipel. Batu.
Longitudo speeiminis unici 54///,

Aanm. Quvors en GaArmarD ontdekten deze soort bij Guam.
Hunne afbeelding, hoezeer in meerdere opzigten te wenschen
overlatende wat de gedaante der vinnen, de kleurteekening en
de beschubbing betreft, is zeer goed herkenbaar. Ik zie niet
in, waarom de benaming van Quors en GArMarD in de groote
Histoire naturelle des Poissons in dien van Chaetodon bifascia-
lis veranderd is, daar inderdaad het ligchaam met de staartvin
8 dwarsche zwarte banden heeft.

Pempheris Schwenkii Blkr.

Pempher. corpore oblongo compresso, diametro dorso-ventrali 3 fere
in longitudine corporis; capite obtuso 4% ad 42 in longitudine corporis,
aeque alto eirciter ac longo; oculis diametro 2 ad 2 et paulo in longitu-
dine capitis; orbita lineam rostro-frontalem attingente; fronte depressa;
linea rostro-dorsali rostro convexa, fronte concavaj; linea rostro-ventrali
linea rostro-dorsali non vel vix longiore; squamis lateribus 35 p. m. in
serie longitudinali; pinna dorsali acuta angulata ecorpore duplo circiter
altiore; pectoralibus acutis 43 ad 42, ventralibus acutis 82 ad 9 et pau-
lo, caudali extensa vix emarginata angulis acuta 4% ad 42 in longitudine
corporis; anali vix emarginata basi 2 in longitudine corporis absque pin-
na caudali; corpore superne fuscescente-aureo inferne dilutiore vel argen-
teo, ubique fusco arenato; pinnis roseo-rubris; dorsali apice late nigri-
cante; caudali superne, postice et inferne late nigricante-fusco marginata;
anali tota basi vitta longitudinali nigra antice latiore.

B. 7. D. 6/9 vel 6/10. P. 2/15 vel 2/16. V. 1/5. A. 3/36 vel 3/37.

C. 1/15/! et lat. brev.

Habit. Archipel. Batu.

Longitudo 2 speciminum 117’! et 119///,

Aanm. Deze soort is kenbaar aan haar konkaaf voorhoofds-
profiel, zwarte rugvintopvlek, zwarten band langs de basis der
aarsvin, het geheel ingevat zijn der staartvin met een’ zwarten
rand, gering aantal aarsvinstralen, afwezigheid van zwarte okselvlek,
enz. Zij schijnt nog het naaste verwant te zijn aan Pemphe-
ris nesogallica CV., indien deze inderdaad eene eigene soort is.

— dl —

Van geene enkele soort van Pempheris zie ik een’ band langs
de staartvinbasis vermeld, zoodat deze band kenmerkende voor
Pempheris Schwenkii schijnt te zijn. Den soortnaam heb ik
ontleend aan den heer H. ScHweNK, majoor der infanterie van
het nederlandsch-indische leger, aan wien hare kennis te dan-
ken is.

TEUTHIDES.

Acanthurus velifer Bl. Ausl. Fisch. LX p. 106 tab. 427 fig. 1
Bl. Schneid. Syst. posthum. p. 215. Lacép. Poiss. IV
p. 547, 553 (nec CV. nec Rüpp. nec Blkr olim).

Aeanth. corpore oblongo compresso, altitudine 2 fere in ejus longitu-
dine, latitudine 4 circiter in ejus alticudine; capite 4 ci; citer in longitudine cor-
poris, absque crista interparietali, paulo altiore quam longo; oculis diametro
21 adt inlongitudine capitis; linea rostro-frontali rostro concava; linea in-
teroculari convexiuscula; fronte plana; sulco praeoculari trigono valde conspi-
cuo; rostro acuto oculi diametro paulo altiore; dentibus cuneiformibus utraque
maxilla p. m. 14, maxilla superiore dimidio apicali utrinque serratis 7- ad
1l-lobis, maxilla inferiore apice serratis 3- ad 5-lobis; praeoperculo valde
obtusangulo angulo rotundato; operculo non, osse scapulari valde striatis;
squamis minimis toto capite corporeque punctiformibus vix conspicuis;
linea laterali conspicua simplice antice valde curvata cauda supra spinam
caudalem decurrente; spina caudali oeulo plus duplo breviore; pinnis dor-
sali et anali obtusis rotundatis; dorsali parte spinosa parte radiosa humiliore ,
spina postica spinis ceteris longiore; dorsali radiosa antiee quam medio
et postieg altiore altitudine 12 eireiter in altitudine corporis; apali eorpo-
re duplo vel duplo fere humiliore; pectoralibus acutis 4 ad 4 fere, ven-
tralibus acutis 5 cireiter, caudali extensa convexa angulis acuta 44 circi-
ter in longitudine corporis; colore corpore flavescente-aurantiaco, regione
operculari margaritaceo; fasciis corpore transversis fuseis 10 totum corpus cin-
geutibus, fasciis 2 anterioribus et caudali fasciis ceteris multo latioribus, 1° nu-
eho-oealo-ventrali antiee coeruleo limbata, 2* dorso-operculo-thoracica anum
attingente; fasciis lateiibus omnibus dorso-analivus vitta simplice vel du-
plice coerulea percursis; faseia posteiiore eaudali totam caudam fere amplec-
tente; pionis dorsali ct anali radiüs aurantiacis membrana antice ûilute
poetice profunde violaceis; dorsali dimidio posteriore vittis coerulcis 7 vel
8 obliquis margiui pinnae posteriori subparallelis antice in guttas coeruleas
transeuntibus; anali dimidio posteriore vitus 3 vel 4 coeruleis longitudina-
libus antie plus miuusve in guttas coeruleas transeuntibus; pinvis peeto-

— 316 —

ralibus, ventralibus eaudalijue hyaliuis radijs gurantiacis, eaudali postice
violaseente-hyalino marginata.

B. 5. D. 4/28 vel 4/29. P. 2/14. V. 1/5. %, 3/24 vel 3/25 CoA

(lat. brev. incl).
Synon. Segeltrager Bl. Ausl. Fi ch. IX p. 106 tab. 427 fig. 1.
Voilier Bl. ibid.
Sail Bl. ibid.
Acanthure voilier Lacép. Puiss, IV p. 547, 558 (mee CV).

Habit. Arc'ipel. Batu.

Longitudo 2 speeiminum 67/'/ et 70/!/,

Aanm. Vroeger, steunende op het gezag van den heer Rür-
per, beschreef ik onder den naam van deautAurus velifer Bl.
eene andere soort van de Kokoseilanden (Nat. Tijdschr. Ned.
Ind. VIT p. 43), welke echter dezelfde is als die, welke de
heer Rüreeun onder den naam van dAcazthurus velifer Bl.
heeft beschreven en afgebeeld. Thans in de gelegenheid om
den echten Acanthurus velifer Bl. naar de natuur te onder-
zoeken, blijkt het mij, dat deze, niettegenstaande eenige al-
gemeene trekken van overeenkomst, nog in zeer talrijke op-
zigten van Rürrrur's dcauthurus velifer verschilt. Deze ver-
schillen kunnen blijken uit de vergelijking van deze beschrij-
ving met mijne boven aangehaalde en maken het noodig, de
soort van de Kokoseilanden en van de Roode zee een’ anderen
naam te geven, stellende ik voor die deauthurus Rüppellii
te noemen, naar den beroemden ichthijoloog, die haar het eerst
heeft afgebeeld.

Brocm’s afbeelding van dcauthurus velifer, hoezeer goed
herkenbaar, bezit talrijke onnaauwkeurigheden, zoowel wat de
kleurteekening als de gedaante der vinnen betreft. De rugvin
vooral is er zeer onjuist en van voren veel te laag afgebeeld.
De getallen der stralen zijn alle, zoowel in zijne beschrijving
als afbeelding, min of meer foutief aangegeven t. w. B. 6. D.
3/31. V. 1/6. A. 2/23. C. 22.

De beschrijving van Lacèrèpe schijnt naar de beschrijving
en afbeelding van Broc overgenomen te zijn en bezit alzoo
dezelfde onnaauwkeurigheden.

Het artikel Meanthurus velifer in de groote Histoire natu-
relle des Poissons heeft de sijnonijmie der soort geheel in ver-

— 317 —

warring gebragt. Die beschrijving en de daarachter ingelasch-
te opgave van Dussumier omtrent de kleuren, passen meer op
Acanthurus Rüppellii Blkr dan op Brocm’s Acanthurus velifer,
onder welken naam zij echter gebragt zijn. Bovendien heeft
de heer VaArENcieNNEs nog geheel andere soorten tot de Bloch-
sche gebragt, zooals de Zhan Kipas van VALENrIjN en RrNArD
(Acanthurus kipas Blkr.) en Zeuthis australis Graij (Acan-
thurus australis Blkr), welke insgelijks hoogstwaarschijnlijk eene
eigene soort is.

BLENNIOÏIDEI.

Salarias phaiosona Blkr.

Salar. corpore oblongo compresso, altitudine 4 circiter in ejus longitu=
dine, latitudine 2 circiter in ejus altitudine; ecapite obtuso truncato-con-
vexo 52 circiter in longitudine corporis, vix longiore quam alto; fronte
et rostro valde convexis, rostro valde ante frontem prominente; oculis dia-
metro 3 fere in longitudine capitis; utroque latere nucha, orbita naribus-
que tentaculo simplice oculo breviore; maxillis dentibus caninis nullis;
labio superiore erenato; cute laevis linea laterali supra apicem pinnae pec-
toralis desinente; pinna dorsali integra non emarginata, postice quam an-
tice multo altiore corpore humiliore, superne couvexa, postice angulata
eum basi pinnae caudalis unita; pectoralibus obtusis rotundatis 5, ventrali-
bus 72 ad 72, caudali obtusa convexa 42 circiter in longitudine corporis;
anali dorsali radiosa humiliore, inter singnlos radios profunde incisa, pos-
tice acuta eum ecaudali non unita, radiis anterioribus non productis; colore
toto ecorpore fusco; pinnis pectoralibus aurantiacis basi fuscescentibus, basi
superne macula nigricante; pinnis ceteris fusco-violaceis immaculatis, cau-
dali dorsali et anali dilutioribus.

B. 6. D. 13/17 vel 30. P. 16. V. 2. A. 21. C. 13 (Rad. pinn. omn.

simpl.).

Synon. Salarias fuscus Rüpp. N. Wirb. Faun. Abyss. F. R. M. p. 135

tab. 32 fig. 2.? Verzeichn. Mus. Senekenb. Fische p. 16??
Salartas frontalis Ehr. CV. Poiss. XI p. 242??
Habit. Archip. Batu.
Longitudo speciminis unici 78'//,

Aanm. Salarias frontalis Ehr., in de groote Histoire natu-
relle des Poissons oppervlakkig beschreven , schijnt zeer na aan de

Ei GRE

onderwerpelijke verwant te zijn. In die beschrijving is echter
niets te vinden wat de gedaante der rugvin, de hoogte des
ligchaams enz. betreft, en daar er sprake is van lange oogdra-
den, 19 aarsvinstralen, steenroode kleur des ligchaams, oranje-
kleurige achterste staarthelft en rugvin- en aarsvin-basis, zijn
nog nadere waarnemingen noodig om mijn specimen tot Sala-
rias frontalis Ehr. terug te brengen of het als eene eigene
soort te blijven beschouwen. Waarschijnlijk is Salarias frontalis
dezelfde soort als Salarias fuseus Rüpp. Indien dit zoo is, laat
zich de vergelijking beter maken, doordien de heer Rürrerr van
zijne Salarias fuscus eene afbeelding heeft gegeven. Uit die
vergelijking blijkt de groote verwantschap van mijn specimen
met laatstgenoemde soort en ik zou niet aarzelen het daartoe te
brengen, indien de heer Rürererr niet bepaald sprak van de
afwezigheid van neusdraden, van de gelijke hoogte der rugvin
(de eerste stralen niet medegerekend) en van het geïsoleerd
zijn van eenige der voorste aarsvinstralen, terwijl er bovendien
geen sprake is van nekdraad en de afbeelding den kop hoe-
kiger en de borstvin korter voorstelt. Daar Salarias fuscus
Rüpp. in het Museum van het Senekenbergsche Genootschap
bewaard wordt, zal eene vergelijking daarvan met mijne be-
schrijving kunnen leeren of de opgegevene verschillen aan min-
der juiste waarneming of bewaringstoestanden zijn toe te schrij-
ven of eene soortelijke waarde bezitten.

DinemaricntHiJs Blkr.

Pinnae dorsalis, pectorales, ventrales, analis caudalisque ra-
dis omnibus articulatis, dorsalis indivisa, ventrales filiformes
uniradiatae jugulares, caudalis libera. Corpus squamosum. Cirri
nulli. Dentes maxillis, vomerini et palatini pluriseriati. A-
pertura branchialis amplissima. Membrana branchiostega radiis
6. Operculum aculeatum.

Aanm. Dit geslacht behoort tot de geschubte Blennioïden
en is verwant aan Zlwocoetes en Phucocoetes, in de Zoölo-

ED gn

gie der reis van de Beagle beschreven en afgebeeld. Het is
naar dezelfde tijpe gebouwd, zoowel wat het geheele ligchaam
betreft, als ten opzigte van het tanden- en vinstelsel. Het laat
zich echter gemakkelijk van de genoemde zuid-amerikaansche
geslachten onderkennen aan hare vrije, niet met de rug- en
aarsvin ineenvloeijende staartvin, geschubt ligchaam , lange buik-
vinnen en veelreijige kaak- en gehemelte-tanden. lwocoetes
heeft daarenboven 5 kieuwstralen, 8 buikvinstralen en talrijke
fimbriën aan den kop, terwijl bij PAucocoetes de kieuwopemng
zeer klein is en de ploegbeenstanden slechts 2 of 3 in getal
zijn. Alle drie geslachten zijn, wat hunnen vinbouw betreft,
echte Malacopterijgii en duiden op eene nadere verwantschap
tusschen de Gadoïden en Ophidinen met de Blennioïden, dan
in de systemen is aangewezen.

Dinematichthys iluocoeteoïdes Blkr.

Dinematichth. corpore elongato compresso, altitudine 5 circiter in ejus
longitudine, latitudine 12 in ejus altitudine; capite 4% in longitudine cor-
poris; altitudine capitis 14 circiter, latitudine 2 circiter in ejus longitudine;
oculis diametro 5 et paulo in longitudine capitis, diametro 1 et paulo di-
stantibus; linea rostro-frontali convexa; rostro valde eonvexo oculo breviorc;
naribus oculo valde approximatis; maxilla superiore maxilla inferiore vix
longiore, 2 fere in longitudine capitis, postice lata, inferne angulo processu
spinaeformi; dentibus maxillis pluriseriatis seriebus externis parvis, serie
interna seriebus ceteris majoribus, inframaxillaribus lateralibus ceteris om-
nibus longioribus; dentibus vomerinis pluriseriatis parvis in vittam A for=
mem dispositis posterioribus utroque ecrure 2 ad 4 ceteris longioribus; den-
tibus palatinis 3. ad 4- seriatis utroque latere in vittam gracilem dispositis
serie interna seriebus ceteris majoribus; vertice, praeoperculo operculoque
squamosis; praeoperculo rotundato; operculo postice spina valida bene con-
spicua; squamis corpore minimis parum conspicuis 100 circiter in serie longie
tudinali; linea laterali recta per media latera decurrente basin caudalis at-
tingente; pinnis dorsali et anali basin caudalis subattingentibus, radiis
omnibus fissis, dorsali supra medias pinnas pectorales incipiente corpore
plus duplo humiliore; anali toto corpore duplo fere breviore, dorsali
paulo altiore; pectoralibus obtusis rotundatis 7 circiter, ventralibus fili-
formibus valde approximatis 4%, caudali obtusa rotundata 10 circiter in
longitudine corporis; colore corpore superne dilute favescente-viridi inferne
margaritaceo, pinnis flavescente-aurantiaco; regione postoculari vitta trans-
versa violaceo-coerulea.

— 820 —-

B, 6e D. 83: P, 32 vel. 23,-V. le A 69e Or 14.
Habit. Archip. Batu.
Longitudo speciminis unici 70/'/,

Aanm. De kleuren van mijn voorwerp hebben waarschijn-
lijk door den wijngeest geleden, zoodat ik voor de juistheid
mijner opgave ten dezen opzigte niet kan instaan. De habi-
tus van den kop herinnert dien van de soorten van Corvina

en Umbrina.

PSEUDOCHROMIDKES.

Plesiops oxycephalus Blkr.

Ples. corpore oblongo compresso, altitudine 3% ad 82 in ejus longitudi-
ne, latitudine 14 ad 1% in ejus altitudine; capite acuto 34 circiter in lon-
gitudine corporis; altitudine ecapitis 14 ad 12, latitucine 18 ci citer in ejus
longitudine; oeulis diametro 8 et paulo in longitudine expi.is; linea rostro-
frontali declivi reetiuseula; maxiilis aequalibus, supeiiore vix post oculum
desinente 2 in longitudine eapitis; 1ictu obliquo; dentibus pluriseriatis,
maxillis serie externa antice aliguot majoribus, vomerinis iu thurmam A
formem, palatiuis in thurmas 2 oblongas dispositis; praeopereulo rotunda-
to squamis plus quam 80 teeto; squamis opercularibus squamis praeoper-
cularibus multo majoribus; squamis lateribus 26 p. m. in serie longitudi-
pali, anterioribus pluriseriatis eyeloïdeis, posterioribus ctenvïdeis; linea la-
terali tubulis simplicibus notata sub fine pinnae dorsalis abrupta et medio
latere sub spina dorsi penultima cireiter reïncipiente; pinna dorsali spinosa
spina postica spina antica plus duplo longiore, membrana inter singulas
spinas antice praesertim valde incisa lobata; dorsali radiosa et anali dor-
sali spinosa minus duplo altioribus corpore multo humilioribus acutiuscule
rotundatiss peetoralibus obtusis rotundatis 54 eireiter, ventralibus radio 1°
bifido produeto lateribus membranaeeo 23 ad 3, ecaudali obtusa rotundata
5 eireiter in longitudine eorporis; radiis peectoralibus iaferiorisus filosis;
colore corpore virideseente-violaeeo; squamis plurimis macula dilute coeru-
lea; regione opereulai aurantiaca; membrana branchiostega superne au-
rantiaca inferne violacea; pinna dorsali profunde violacea vitta longitudi-
nali obliqua coerulea, lobis spinalibus aurantiaca, membranis ipterradiali-
bus singulis vitta coerulea; peetoralibus violaceis aurantiaco marginatis basi
vitta transversa nigricante; ventralibus antice aurantiacis postice violascentibus
coeruleo guttatis; anali profunde violacea aurantiaco limbata membrana
interradiali coeruleo vittata; caudali profunde violacea aurantiaco margina-
ta, medio fascia lata aurantiaca formam ferii equii referente radicibus ra-
dios pinnae laterales breves attingente media pinna interdum interrupta.

zn Ben

B: 6. D. 19/7 vel 19/8. P. 2/18. V. 1/4. A. 3/8 vel 3/9. C. 15 fiss.
et lat. brev.
Halit. Areclip. Batu,

Loneitudo 2 speeiminum 87/// et 97'//,
te}

Aanm. Deze soort is gemakkelijk herkenbaar aan haren
spitsen kop, kleine preoperkelschubben, oranjekleurig achter-
oogkuilsgedeelte van den kop en breeden hoefijzervormigen
oranjekleurigen band midden over de staartvin.

LABROIDEI CTENOÏDEI.

Amphiprion ephippium Bl Schn. Syst. posth. p. 200. CV. Poiss.
V p. 290. Schleg. Mull. Overz. Amphipr. etc. in Verh.
Nat. Gesch. N. Ov. Bez. Vissch. p. 18.

Ampbipr. corpore oblongo compresso, altitudine 23 ad 2% in ejus lon-
gitudine, latitudine 2% and 22 inejus altitudine; capite obtuso convexo 4
eivciter in longitudine corporis, altiore quam longo; linea rostro-frontali
eonvexa; fronte convexiuscula tota squamosa; oeulis diametro 3 et paulo ad
4 fere in longitudine capitis; osse suborbitali sub oculo altitudine 2fere ad 1% in
oculi diametro, dentato, spina majore deorsum spcetante; maxtllis aequa-
libus superiore sub oeuli parte anteriore desinente; dentibus conicis obtu-
sis valde eonspicuis utraque maxilla p. m. 36; rictu eurvato; praeoperculo
subreetangulo angulo rotundato postice denticulis bene econspicuis; ossibus
operecularibus ceteris spinoso-dentatis dentibus vel sjinis brevibus; squamis
lateribus 50 p. m. in serie longitudinali;, linea laterali valde curvata sim-
plice sub pinnae dorsalis radiosae dimidio posteriore interrupta; pinna dor-
sali partem spinogam inter et radiosam vix emarginata, parte spinosa par-
te radiosa multo humiliore s,iuis posterivribus subaequalibus spiuis ceteris
longioribus, parte radivsa obtusa rotundata altitudine 24 ad 3 in altitudine
eorporis; pectoralibus, ventralibus caudaligue obtusis rotundatis, pectorali-
bus 4 ad 42, ventralibus 41 ad 44, caudali at ad 5 in longitudine eorpo-
ris; anali pos'ice subangulata obtuse rotundata dorsali radiosa non vel
vix humiliore; colore corpore pinnisgue pulehre rubro; doiss postice pla-
ga maxima vivlaeeo-nigra aetate provectis totum doisum fere et latera
postice tota fere partemque caudae tegente, junioribus quam aetate pro-
vectis multo minore; squamis corpore singulis punetis dilute coeruleis nota-
ts; pinnis ventralibus analiqgue antice fusco marginatis.

B. 5. D. 10/16 vel 10/17 vel 11/16 vel 11/17. P. 9/18. V. 1/5. A.

2/\4 vel 2/15 (rad. 2 vel l ant. simpl. OC, A4, vel 15 fiss, et lat.
simpl. brev.

Bee

Synon Prochilus ovutae figurae Klein Miss. Pisc. V p. 60 tab. 12 fig. 1. _
Chaetodon albescens ad dorsum nigricans laminis operculorum ser-
ratis Seb. Thesaur. III p. 70 tab. 26 fig. 25,
Lutjanus ephippium Bl, Aus'. Fisch. IV p. 121 tab. 201 fig. 2,
Lacép. Puiss. IV p. 229, 230.
Sattel Bl. ibid.
Selle Bl itid.
Lutjan selle Luacíp. Poiss. IV p. 228, 229.
Amphiprion selle CV. Poiss. V p. 290.
Habi’. Archip. Batu,

Longicvudo 5 speeiminum 55''/ ad 96''!,

Aanm. Niettegenstaande de beschrijvingen van Krein, SeB4
Brociu, ScuNerpeR, LuacÊrèpe, Cuvier en van de heeren H.
Scurmorn en S. Mürrer en de afbeeldingen der drie eerstge-
noemde schrijvers, liet de juiste kennis dezer soort nog te wen-
schen over, ook wat de kleuren betreft. Mijne uitmuntend
bewaarde voorwerpen hebben toegelaten, de fouten ten dezen
opzigte van mijne voorgangers te verbeteren. 10 schijnt het
normale getal der rugdoornen te zijn, vermits ik er slechts 11
tel bij één mijner vijf exemplaren. De schubjes, zoowel van de
groote zwarte rugvlek als van het overige ligchaam, zijn met
kleine lichtblaauwe stipjes geteekend.

Behalve mijne bovenbeschrevene voorwerpen bezit ik nog een
zesde, hetwelk eene lengte heeft van 48” en met een’ licht-
blaauwen zwart gezoomden nekoperkelband geteekend is, die
van de middellijn van den mek tot op het midden van den
achterrand des preoperkels afdaalt. Dit voorwerp is slechts 7°”
kleiner dan het kleinste mijner bovenbeschrevene, hetwelk ech-
ter geen spoor van zoodanige bandteekening vertoont, hoezeer
het in alle overige opzigten er mede overeenkomt. Ik breng
bedoeld voorwerp tot eene verscheidenheid welke ik noem:

Var. Amphiprion ephippium, nuchalis.

LABROIDEIL CYCLOIDEI.

Julis (Halichoeres) phaiotaenia Blkr.

Jul. (Halich.) corpore oblongo compresso, aliitudine 4% cireiter iu ejus
longitudine, latitudine 2 ci.citgr in ejus altitudine; cryite aeuto 4 eci:citov

— 923 —

in longitudine eorporis; alitudine capitis 12 cieciter in ejus longitudine;
oculis diametro 3 et paulo in longitudine capitis; linea rostro-frontali de-
clivi convexiuscula; labiis carnosis; maxillis subaequalibus, superiore ante
oculum desinente; dentibus maxillis conicis acutis, maxilla superiore anti-
ee caninis 2 magnis curvatis et angulo oris dente prominente, maxil-
Ja inferiore antiee caninis 2 medioeribuss squamis lateribus 27 p. m. in
serie longitudinali, thoracicis ceteris non majoribus; linea laterali singulis
squamis tubulo simpliee notata; pinnis dorsali et anali basi alepidotis pos-
tice angulatis; dorsali spinosa dorsalí radiosa humiliore spinis posterioribus
spinis anterioribus longioribus; pcetoralibus subflabelliformibus apice acu-
tiuseulis 6 ciiciter, ventralibus acutis 8 circiter, caudali obtusa convexa
54 circiter in longitudine corporis; colore corpore dilute roseo, rostro
flaveseente ; fascia oculo-caudali fusca margarituceo limbata antice sub line-
am lateralem cauda supra lineam lateralem deeurrente ; linea laterali fusees-
eente; squamis corpore singulis stria transversa curvata lutea vel margaritacea;
pinnis aurantiaeis, dorsali et anali punctis minimis margaritaccis arenatis.

Bee D. 9/11 vel 9/12. P. 2/12. V. 1/5. A. 3/11 vel 3/12. C. 1/12/1

et lat. brev.
Habit. Archip. Batu.
Longitudo speciminis unici 48'!/,

Aanm. Deze soort schijnt na verwant te zijn aan Julis
Finlaysoniù CV. van Ceylon, van welke ik echter slechts de
kleurteekening, zonder iets meer, in de groote Histoire matu-
relle des Poissons beschreven zie. Daar achter in deze be-
schrijving sprake is van rug-, aarsvin- en staartvinbanden en
van een overlangschen band aan het onderste gedeelte van den

kop, zal zij wel tot eene andere soort dan de bovenbeschrevene
betrekking hebben.

Julis (Halichoeres) Vrolikùù Blkr. :

Jul. (Halich.) corpore oblongo compresso, altitudine 44 ad 4 fere in
ejus longitudine, latitudine 24 ad 24 in ejus altitudine; capite acuto 42 ad
41 in longitudine corporis; altitudine capitis 14 circiter in ejus longitudine;
oculis diametro 3 et paulo ad 34 in longitudine capitis; linea rostro-fron-
tali deetivi rectiuscula; labiis earnosis; maxillis subaequalibus superiore an-
te oeulam desinente; dentibus maxillis conicis acutis anticis 2 caminoïdeis;
maxilla superiore angulo oris dente prominente medioeri; squamis lateribus
28 p. m. in serie longitudinalìi, thoracieis eeteris non majoribus; linea la-
terali squamis plurimis tubulo bifido notata; pinnis dorsali et anali basi
leviter squamatis postiee angulatis; dorsali spinosa dorsali radiosa humilio-

re spinis posterioribus spinis anterioribus longiorihus; peetoralibys subflabel-

VII B

liformibus apice acutis 6 circiter, ventralibus acutis radio 1° producto 64
ad 5 fere, caudali obtusa convexa 54 ad 5% in longitudine corporis; co-
lore capite flavo vel aurantiaco, dorso violaceo, lateribus violascente, in-
ferne dilute-roseo; capite vittis rubro-violaeeis rubro profundo vel violaceo
limbatis, rostro-oculaii recta, suboculo-opereulari eurvata, postoeulari CT
formi, restro-frontali \/ formi, membrana operculari oblonga transversa
brevi; dorso antice macalis oblongis et rotundis ex parte coalitis rubro-
violaceis vittas 6 ad S longitudinales efficientibus; dorso postice fasciis vel
maculis oblongis transversis 4 flavis violaceo limbatis lineam lateralem non
vel paulo superantibus, 1* sub spiuis dorsalibus 2 posticis, 2* sub radijs 4° et
ho, 8* sub radiis 7° et 8° vel 8° et 99, 4* maculaeformi ad basin radii ulti-
mi; squamis lateribus singulis vitta transversa semilunari violeeea; pinna
dorsali rosea basi et media altitudine inter singulas spinas radiosque ocello
rubro coeruleo cineto, oeellis in series 2 longitudinales dispositis, dimidio
superiore maculis obìiquis oblongis rubris coeruleo cincis longitudinaliter
seriatis, vitta intramarginali duplice coerulea et violacea; pectoralibus ro-
seis basi flavis basi superne macula trigona nigra: ventralibus flavescente-
roseis antice violascente vel coeruleo marginatis; anali dimidio basali ro-*
sea dimidio libero violeseente vittis 2 vel 3 longitudinalibus undulatis
rubro-violaeeis coeruleo limbatis, vitta intramarginali duplice coerulea et
violacen; eaudali basi rosea medio et postiee dilute violascente, ceellis ru-
bro-violaeeis coeruleo cinctis ex parte transversim vel longitudinaliter uri-
tis in series 4 vel 5 transversas dispositis, postice vitta intramarginali so-
milunari violacea anguìis pinnae margini externo non parallela.

B. 6. D. 9/12 vel 9/13. P.:2/12. V. 1/5. A. 3/12 vel 3/18 vel 3414,

C. 1/12/1 et lat. brev.
Habit. Archipel. Batu,
Longkitudo 4 speeïiminum 64/// ad 81///,

Aanm. De onderwerpelijke Julis is verwant in kleurteeke-
ning aan Julis (Halichoeres) dieschismenacanthoïdes Bkr. Zij
mist echter de donkere violette dwarsche banden en de violet-
blaauwe rugvinvlek dezer soort, terwijl daarentegen de gele
dwarsche rugbanden er zich verder op de zijden uitstrek-
ken, de borstvinvoet van boven eene driehoekige zwarte vlek
heeft, de eerste rugdoornen niet zoo divergeren, enz. Wat ha-
ren bouw betreft, behoort zij meer tot de groep van Julis (Hali-
choeres) annularis K. H., Julis (Halichoeres) Temminck Blkr,
Julis (Halichoeres) hallopisos Blkr, enz., van welke zij ook in het
algemeene der kleurverdeeling niet veel verschilt. Ik draag haar
op aan den hoogleeraar W. Vrorik te Amsterdam, wiens
uitstekende vergelijkend anatomische werken wereldberoemd zijn.

a RE
MURAENOÏIDEL.

Muraena griseo-badia Richds. Zoöl. Ereb. Terror, Fisch. p. 89.

Muraen. corpore elongato compresso, altitudine 17 ad 18 in ejus longi-
tudine; eapite acutiuseulo 82 circiter in longitudine corporis, duplo circiter
longiore quam alto; oculis diametro 8 ad 9 in longitudine eapiis; naribus
anterioiibus tubulatis, posterioribus non tubulatis; rostro acutiuseulo con-
vexo oeulo paulo longiore, paulo ante masxillam inferiorem prominente;
rietu post oeulos producto 3 fere in longitudine capitis; dentibus conicis
acutiuseulis, palatinis biseriatis utroque latere serie externa p. m. 12, se-
rie interna p. me S, internis externis majoribus; dentibus nasalibus acutis
dentibus palatinis et vomerinis longioribus, peripherieis uniseriatis 12 vel
13, mediis 2; vomerinis uniseriatis p. m. 12; inframaxillaribus biseriatis
anterioribus posterioribus longioribus, utroque latere serie externa p. m. 18,
serie interna p. m. 15, 3 anterioribus magnis mobilibus, eeteris minimis;
apertura branchiali oculo majore in media altitudine corporis sita; linea
laterali poris distantibus conspieua; pinna dorsali ante aperturam branchin-
lem incipiente eorpore plus duplo humiliore; anali in media corporis longi-
tudine ineipiente dorsali humiliore; corpore pinnisque fuseescente-aurantisecis
ubiqgue fere maeulis irregularibus nigricante-fuse's minùwis econfertissimis
pinvis subpunctiformibus.

SOE A. 212 pe me C.19 p. mm.

Habir. Archipel. Batu.

Longiudo speeiminis unici 145'//,

Aanm. Deze Muraena behoort tot de groep met tweereijige
gehemelte- en onderkaakstanden en eenreijige neus-en ploegbeens-
tanden en laat zich geheel terugbrengen tot de beschrijving van
Muraena griseo-badia Richds. van de Tonga-eilanden De ge-
tallen der vinstralen zijn door den heer RrcmarpsoN niet op-
gegeven en zijne beschrijving der kleuren komt op hetzelfde
neder, indien men de zwartbruine vlekjes, welke echter zeer
scherp geteekend zijn, de grondkleur wil noemen, latende zij
een bruin-oranjekleurig fijn netwerk tusschen zich. Muraena
Pratbernoniana (Murène Pratbernon=s Muraena variegata QG.
nee Forst. nec Blkr) heeft in kleurteekening veel van Mu-
raena griseo-badia Richds. doch de onderkaak zou er voor de
bovenkaak uitpuilen en de tanden er weinig scherp en van
gelijke grootte zijn (de reijen en getallen der tanden zie ik
niet vermeld), zoodat zij waarschijnlijk tot eene andere soort,

misschien zelfs tot eene andere groep van Muraena behoort.

Muraena cancellata Richds. Zoöl. Ereb. Terr. Fish. p. 87 tab.

46 fig. 1—5. Blkr, Verh. Bat. Gen. XXV Mur. p. 74.
(Junior ?).

Muraen. eorpore elongato compresso, altitudine 19 ad 20 in ejus longi-
tudine; cajite acuto 72 in longitudine corporis; altitudine capitis 9 ad
24 in ejus longitudine; oculis diametro 8 eireiter in longitudine ecapitis;
linea restro-frontali fronte concava; naribus anterioribus tubulats, pos-
terioribus non tubulatis; rostro acuto valde econvexo oculo multo minus
duplo longiore non ante maxillam inferiorem prominente; rictu post ocus
lum producto, 24 cireiter in longitudine capitis; dentibus acutis, palatinis biseri=
at's serie externa utroque latere p. me. 14, serie interna 2 tantum; dentibus na-
salibus palatin's majoribus subulat's periphericis 9 vel 10, mediis 3 mobili-
bus; dentibus vomerinis uniseriatis brevibus conicis acutiusculis; inframaxil-
laribus uniseriatis utroque latere p. m. 23 anticis 2 vel 3 ceteris multo longiori-
bus; apertura branchiali oeulo non vel vix majore in media altitudine eorpo-
ris sita; linea laterali poris distantibus vix conspicua; pinna dorsali ante
aperturam branchialem incipiente corpore duplo ecíireiter humiliore; anali
postice in anteriore dimidio corporis incipiente dorsali plus duplo humi-
liore; corpore pinnisque fusvis vittis aurantiacis transveisis curvat's p. m.
50 ramis obliquis hine inde marmoratis; pinna dorsali aurantiaco sub-
reticulata.

Desto mn Ar 258 pm Gl PA.

Habit. Archipel. Batu.

Longitudo speciminis unici 311///,

Aanm. Ik breng het bovenbeschreven voorwerp, hoezeer nog aar-
zelende, tot Muraena cancellata Richds., van welke soort het den
jeugdigen leeftijdstoestand schijnt voorte stellen. Ik bezit thans
4 andere voorwepen van Mwraena eanecellata Richds. van 4407
tot 802” lengte. Het verschil in hoogte des ligchaams en in de
cijfers der tanden en vinstralen van mijn voorwerp met die der
oudere exemplaren, welke ik ter bovenaangehaalde plaatse be-
schreven heb, kan op rekening te brengen zijn van verschil in
leeftijd. Wat mij nog doet aarzelen dat voorwerp tot de ge-
noemde soort terug te brengen is de aanmerkelijk stompere,
bollere en betrekkelijk kortere snuit, welke het profiel een ge-
heel ander aanzien geeft, zelfs dan bij mijn voorwerp van Mu-
raena cancellata van 440’ lengte. Het spitser worden des
snuits bij Muraena bij toenemenden leeftijd schijnt echter bij
meerdere soorten plaats te hebben, althans is zulks ook het
geval bij Muraena isingleenoides Blkr.

— DU —

SYNGNATHOIDEL.
|

Syngnathus brachysoma Blkr.

Syngnath. corpore elongato antice heptagono postice tetragono, altitu-
dine 11 eirciter in ejus longitudine, altiore quam lato; ecapite 5 et pau-
lo in longitudine corporis; oculis diametro 5 ad 5 et paulo in longitudi-
ne capitis; linea rostro-frontali ante oculum concava; rostro capitis parte
postoculari paulo longiore, compresso, triplo circiter longiore quam par-
te gracillima alto; fronte depressa; eristis orbitali, temporali undulata, oc-
cipitali laterali bipartita et linea verticis media denticalis minimis sca-
bris; opereulo erista longitudinali media scabra, supra et infra eristam
striis divergentibus; scutis trunco 17, cauda 18, scutis singulis laminis-
que intersuturalibus ovalibus reticulatim striatis; carinis scutis elevatis
denticulis minimis aequalibus scabris; carinis ventralibus lateralibus mas-
eulis verticaliter deorsum productis saecum embryophorum cellulosum
membranaceum lateraliter amplectentibus; cauda absque pinna trunca abs-
que capite paulo breviore; pinna dorsali eorpore multo humiliore scuto
truncì 12° incipiente et scuto truncì 16° desinente; anali minima vix con-
spicuas caudali capitis parte postoculari breviore; colore ecorpore roseo-
viridi; vitta rostro-oculo-temporali fusca; carinis dorsalibus vinlaceo-fuscis,
ventralibus lateralibus vivlaceo-nigriss scutis trunco caudaque lateribus
oeellis minimis vel punctis margaritaceo-coeruleis annulo coeruleo profun-
diore cinc:is in series longitudiaales dispositis; pinuis, caudali fuscescente
excepta, roseo-hyalinis.

BMD IONE. 22 vel. 23. A73 vald. CB.

Habit. Archivel. Batu. .

Longi:udo speciminis uniei maseuliui 52'/’,

Aanm. Deze Sijngnathus is merkwaardig door hare gedron-
gene vormen van ligchaam en staart. Zij behoort tot de groep,
bij welke de eihouder onder de rompschilden is geplaatst en zij-
delijk beschut door de benedenwaarts verlengde zijdelijke buik-
kielen, welke groep door den heer Kaurp met den naam van
Dorijramphinae bestempeld is. De soort staat in verwant-
schap mabij Súxguathus brachijurus Blkr, doch deze is veel
slanker van ligchaam (hoogte 22 tot 24 maal in de lengte),
heeft den snuit meer dan dubbel zoo lang als het achteroogkuils-
gedeelte van den kop, 21 romp- en 19 tot 10 staartschilden,
de rugvin grootendeels achter den anus geplaatst en uit onge-
veer 40 stralen bestaande, enz. De heer Kaur heeft zijne Do-

rijramplhinae nog in meerdere geslachten verdeeld, t. w. Dorij-
ramphus, Choeroichthijs, Dorijichthijs en Hemimarsupium, en
brengt daartoe in zijn Uebersicht der Lophobranchiër 12 soor-
ten. Noch die geslachten noch die soorten zijn echter in ge-
noemd artikel beschreven, zoodat het niet mogelijk is te bepa-
len of bovenbeschreven voorwerp tot een dier soorten te brengen
is of niet, waarom ik het voorloopig onder een’ eigen naam
breng.

Seripsi Batavia Calendis Marti Mmpceeuv.

SCHEIKUNDIG ONDERZOEK

VAN

HET AFZEISEL UIT HET WATER DER WARME BRON

SAS ORNE

AFDEELING MALANG, RESIDENTIE PASOEROEAN
DOOR

B. 5. ALE BEE WE ER.

1. Het afzetsel bestaat uit eene geel gekleurde, los zamenhan-
gende massa, zonder reuk of smaak, die in water onoplosbaar
is (Zie II d.) en in zuren gemakkelijk oplost, zonder ontwik-
keling van koolzuur. Hierbij blijven eenige plantaardige deelen ,
fragmenten van grassoorten, benevens eenige weinige zandkor-
rels, terug. Door gloeijen wordt de massa donker bruin. Na
bekoeling blijft zij donker rood gekleurd, zoodat het afzetsel
ten opzigte dezer eigenschappen overeenkomt met ijzeroker.

Verder bestaat het afzetsel uit water, ijzeroxyde en kiezel-
zuur; kalk en magnesia zijn niet aanwezig, zoo min als andere
zuren en bases.

IL. Daar de organische stof, het kiezelzuur en zand wel
niet gelijkmatig onder de massa zijn verdeeld, volgen hier twee
kwantitatieve analysen, waarvan onder IIL het gemiddeld als
normale zamenstelling is aangenomen.

a. Bepaling van het Water en de Organische stof.

1. 0,185 grm. stof worden zacht verhit en vervolgens
gegloeid :

BBE

Water en organische stof = 0,049 grm.
2. 1,7905 grm. geven:
Water en organische stof = 0,449 grm.

b. Bepaling van het Kiezelzuur en Zand.

1. 0,133 erm. der gegloeide massa worden in zeezoutzuur
opgelost, tot droogwordens toe uitgedampt, met
zeezoutzuur uitgetrokken enz.

Zand en kiezelzúur —= 0,033 grm.

2. 0,127 grm. der gegloeide massa geven:
Zand en kiezelzuur = 0,0875.

c. Bepaling van het IJzeroayde.

18 Het Albraabs uit bd wordt met ammonia liquida ko-
kend neêrgeslagen, afgefiltreerd, enz.
___ IJzeroxyde =-0,0995 grm.
2. Het filtraat uit 5, 2 op dezelfde wijze behandeld, geeft,

IJzeroxyde —= 0,09 grm.

d. Bepaling van het in water Oplosbare gedeelte.

0,9775 grammen der luchtdrooge stof worden met water gekookt, -
met kokend water zoolang uitgespoeld als er in de doorloopen-
de vloeistof nog sporen van vaste zelfstandigheid zijn aan te
wijzen, enz.

In water onoplosbare stof = 0,975 grm. De in water op-
losbare stoffen bedragen dus 0,25°/.

ILL. De zamenstelling van het afzetsel is alzoo:

Het gemiddeld uit A.
en B berekend tot

A B. „aon
Water en org. stof = 26,49 25,08 25,19.
Kiezelzuur = 18,24 22,08 20,14.
IJzeroxyde = 54,12 52,88 58,82.

Sporen van chloorso-
dium, chloormag-
nesium, extrak-
tiefstof enz.

Il
k=
zo
Le)
©
0
ar
En
io
a

zel + B

Dit afzetsel blijkt dus te zijn wjzeroker, waarin noch zwavel
noch phosphorus, in welken vorm ook, voorhanden zijn, zoo-
dat, wanneer de optreding niet plaatselijk ware en in geringe
hoeveelheid, het een uitmuntende erts zou zijn ter staalbereiding.

Al het gebruik, dat van den oker der bergwerken getrokken
wordt, die onder de namen gele aarde, gele ijzeroker, gele
umbra enz. voorkomen, is van dit gele afzetsel mede te maken.
Door slibben kan het in zeer fijn verdeelden toestand worden
gebragt, bij welke bewerking men het tevens zuivert. Door
gloeijen en vermengen met grootere of klemere hoeveelheden
der gele aarde, kan men er eene reeks van nuancen uit te
voorschijn roepen, als: geel, donker geel, vuil oranje, helder
rood, roodbruin enz., zoodat het als verwstof niet van waarde
ontbloot is.

Maar veel minder vreemde inmengselen bevattende, dan ge-
woonlijk de meeste andere soorten van ijzeroker, zou deze soort
kunnen dienen ter bereiding van pharmaceutisch reine en zelfs
van chemisch zuivere ijzeroxydezouten, daar de aanhangende zout-

‘deelen door water zijn te verwijderen, het kiezelzuur door uit-
damping met zoutzuur, de organische stof door filtreren.

VERGADERINGEN

DER

NATUURKUNDIGE VEREENIGING IN NEDERLANDSCH INDIE.

BESTUURSVERGADERING,

GEHOUDEN DEN 21% FPEBRUARIJ 1955 TEN HUIZE VAN DEN
HEER BLEEKER.

Tegenwoordig zijn de besturende leden de HH.

P. BrEEKER, President.

J. GROLL Thesaurier.

G. PF. De Bruin Kors, Bibliothekaris.
P. BARON MeELviLnL VAN CARNBEE.
A. J. D. Sreensrtra Toussarnr.

W. M: Surr.

G. A. De LANGE Sekretaris,

wonende de HH. A. W. P. Werrzer en J. J. Aururer de
vergadering als gasten bij.

Wordt voorgelezen het Algemeen Verslag van de Werkzaam-
heden der Vereeniging gedurende het jaar 1854. De Direktie
neemt kennis en keurt de strekking goed van dit verslag, hetwelk
door den president zal worden medegedeeld aan de Algemeene
vergadering, welke wordt vastgesteld op aanstaanden Woensdag-
avond ten 8 urein het lokaal van het Bataviaasch Genootschap
van Kunsten en Wetenschappen.

— 330 —

Wordt voorgelezen het Programma, behelzende de vragen, door
de Vereeniging het vorige jaar uitgeschreven, en besloten deze
vragen in het Programma voor 1855 weder op te nemen,
terwijl nog eenige andere vraagpunten daarbij worden gevoegd,
om gezamenlijk aan de goedkeuring der Algemeene vergade-
ring te worden onderworpen. ,

Worden aangenomen als kandidaten, om in de Algemeene
vergadering te worden voorgedragen voor het korresponderend
Jidmaatschap, de HH. Dr. S. Brerkrope, hoogleeraar te Delft,
Dr. L. Art Conen, ter Groningen en Dr.S. Mürrer, oud lid
der Natuurkundige kommissie in Nederlandsch Indië, en voor
het gewoon lidmaatschap de heer H. ScrnwerNkK, majoor der in-
fanterie ter Sumatra's westkust.

Worden ter tafel gebragt: N

le. Brief van den chef der geneeskundige dienst, gedag-
teekend Buitenzorg den 24n Januarij 1855 Ne, 183, begeleidende
een exemplaar van de 3de aflevering van het werk getiteld:
Plantae Junghuhnianae als vervolg op de eerste afleveringen, reeds
vroeger voor de bibliotheek der Vereeniging van die zijde ge-
schonken.

Wordt besloten tot plaatsing in de boekerij.

2e, Brief van den sekretaris der Koninklijke Akademie van
Wetenschappen te Amsterdam van den 4* November 1854, onder
dankbetuiging de ontvangst erkennende van aflev. 5 en 6 van
het zesde deel van het Tijdschrift der Vereeniging.

Aangenomen voor berigt.

ge. Brief van het hd den heer D. J. UnvenBrcK van Pa-
dang den 1lù Februarij 1855, waarin kennis wordt gegeven dat
hij de benoeming tot lid korrespondent heeft aangenomen, maar
tevens berigt dat zijne overplaatsing naar Java eene andere be-
noeming noodzakelijk zal maken.

Hierin heeft de. Direktie reeds voorzien, door de benoeming
als zoodanig van het lid den heer H. L. DerreMan.

4e, Brief van het lid H. L. Derreman van Padang den 122
Februarij 1855, meldende dat hij de betrekking van lid kor-
respondent ter Westkust van Sumatra heeft aanvaard.

— JA —

5e, Brief van het lid den heer D. J. UurenBreK van Padang
den Gn Februarij 1855, waarbij hij der Vereeniging aanbiedt
eene reeks van weerkundige waarnemingen over een tijdvak van
25 achtereenvolgende maanden, te Padang gehouden.

Wordt besloten tot rondzending bij de leden der direktie.

6e, Brief van het hidden heer KRAJENBRINK te Toelokdjambe,
waarin 6 flesschen met Tagalwaroesch mineraal water der Ver-
eeniging worden toegezegd.

Aangenomen voor berigt.

7e. Brief van het lid korrespondent te Amboma, den heer
Horpr, waarin hij berigt de verzending eener kollektie visschen
van Amboina en tevens toezegt eene verzameling van hout-
soorten van de Amboinsche eilanden. Een en ander wordt met
belangstelling te gemoet gezien.

ge. Brief van het lid den heer M. Tr. Rrronr te Padang,

meldende de verzending eener kist met vischsoorten van de

Batoe-eilanden hem ter verzending herwaarts toegezonden door
den heer H. ScmweNkK, majoor der infanterie.

ge. Brief van het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en
Wetenschappen van den 19! Febr. 1855, aanbiedende de ta-
bellen van de te Desima gedane metereologische waarnemingen
van Oktober 1858 tot en met September 1854.

Aangezien duplikaten van deze tabellen worden gezonden aan
de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam
wordt besloten ze in het archief der Vereeniging te deponeren.

10e, Brief van den heer Haarmar, lid korrespondent te Soec-
rabaja, van den 8" Februarij j. l. meldende de verzending van
eenige naturaliën, door het lid den heer BrorKmrigeR op den
Bromo verzameld. Deze naturaliën zijn ter tafel en worden
voor het museum bestemd.

11e. Twee brieven van het lid den heer BROEKMEIJER van Pa-
soeroean den 4n en 14m Februarij 1855, waarin hij, ter voldoe-
ping aan dezerzijdsche uitnoodiging, mededeeling doet van verschil
lende bijzonderheden betrekkelijk de bronnen in de nabijheid
van den Koekoesan, en tevens belooft per eerste gelegenheid
eene nieuwe verzameling van water uit die bronnen der Ver-

eeniging toe te zenden.

— 335 —

De heer Aurneer, die (zie notulen 12 November deel)
het onderzoek dier wateren op zich heeft genomen, wordt uit-
genoodigd van bovengenoemde mededeeling gebruik te maken
bij zijne scheikundige onderzoekingen.

In den brief van 4 Februarij wordt de verzending der reeds
ontvangene naturaliën gemeld, en daarbij eene schets van de
plaats waar ze verzameld zijn.

12°. Ben vervolg op de Chronologische overzigten der vul-
kanische verschijnselen op Java, van het lid korrespondent den heer
HacrMaN, hetwelk in het tijdschrift zal worden geplaatst.

13°. Ken fragment uit het Journaal van den majoor der in-
fanterie J. C. J. Smrrs, hetwelk hij gedurende zijn verblijf
aan de Zwid- en Oostkust van Borneo gehouden heeft, waar-
in bijzonderheden zijn vermeld betrekkelijk de diamantputten
van Wauwaan.

Wordt besloten tot rondzending bij de dirigerende leden.

14e. Wordt vernomen uit een’ brief aan den president van
den heer LinpereeN te Muntok, dat deze een exemplaar eener
bijzondere vischsoort heeft doen toekomen, welke is gebleken eene
nieuwe soort van Antennarius te zijn, door den heer Brrrken
Antennarius Landgreeni genoemd en waaromtrent reeds een be-
rigt in het tijdschrift is geplaatst.

15e. Brief van den heer Hasskarr, van het Kimaplantsoen
Tjibodas van den 24® Januarij 1855, ten geleide van het begin
van een verslag over en uittreksel uit de Plantae Junghuhnianae.

Wordt besloten dit verslag im het Tijdschrift op te nemen.

16°. Brief van den heer Mr. L. J A. Torrens, met aan-
bieding van twee jaargangen der Warnasarie.

Wordt besloten tot plaatsing in de boekerij.

De heer Tourens de werkzaamheden der Vereeniging wen-
schende te ondersteunen, biedt aan eene bijdrage van WAD
's jaars, welk aanbod onder dankbetuiging wordt aangenomen.

17e. Brief van den fungerenden eerste adjunkt sekretaris van
het gouvernement van den 13% Februarij j.l. no. 263, begeleidende
een artikel getiteld: Bijdragen tot de geologische en mineralo-

gische kennis van Nederlandsch Indië door de ingenieurs van

— 996 —

het mijnwezen in Nederlandsch Indië. Onderzoek naar de kolen

gevonden langs het strand der Meeuwenbaai residentie Bantam
door Arwasr BoacHr.

Dit stuk zal bij de besturende leden in rondlezing gezon-
denworden.

18e. Brief van het hid korrespondent den heer Terssmann,
terug aanbiedende de afbeeldingen vaneenige soorten van Nepen-
thes, welke het lid de heer De Sersrr naar de natuur heeft doen
vervaardigen, tijdens zijne jongste reis over Banka.

De heer TergsmanN berigt, dat hij deze soorten miet met
zekerheid kan bepalen, zoolang hij niet is im het bezit van
bloeijende planten, om welke reden dezerzijds de resident van
Banka zal worden uitgenoodigd der Vereeniging eenige van die
levende planten toe te zenden.

Verder deelt de heer TrigsmanN mede, dat de suikerrietsoor-
ten door bemiddeling van de Direktie hem toegezonden, gedeel-
telijk zijn gestorven, maar dat hij bereid is om bij eene nieuwe
toezending nogmaals de beste zorg aan het opkweeken te willen
besteden.

Wordt besloten te trachten den heer TerssmanN nieuwe stek-
ken te doen geworden, met inachtneming der voorzorgen door
hem opgegeven, om de vernieling, door de witte mieren ver-
oorzaakt, te voorkomen.

19e. Brief van den heer W.C. Mururr, officier van gezondheid
1 kl. aan het besturend lid den heer W. M. Sxrr van den 14m Fe-
bruarij 1855, met een monster van plantenvet, afkomstig van de
Oostkust van Borneo, bij de inlanders genaamd mienjak tankawang;
hetwelk zich door groote duurzaamheid onderscheidt, en omtrent

welker bereiding en aanwending nieuwe berigten door den heer

Smrr worden ingewonnen om daarop later terug te komen.

De heer Sreensrra Toussaint brengt ter tafel een stuk
hout, takjes met bladen en vruchten van eene houtsoort, welke
bijzonder aan versteening onderhevig is. Hij zal daaromtrent
nog verdere berigten inwinnen om daarop dan terug te komen.
Intusschen wordt besloten tot plaatsing van bovengenoemde voor-

werpen in het kabinet.

— 33 —

Wordt besloten in het Tijdschrift te plaatsen.

1. Vijfde bijdrage tot de kennis der Ichthyologische fauna
van Ternate, door P. BrrEKen.

2. Scheikundig onderzoek van het afzetsel uit het water der
warme bron Sigoriti, afdeeling Malang, residentie Pasoeroean, door
J. J. ALTHEER.

3. Rapporten van het lid den heer F. D. J. Van per Pan,
nopens de kultuur en bereiding van Indigo en over den invloed
der Indigo-kultuur op de vruchtbaarheid van den grond in de
residentie Banjoemas.

Wordt besloten den heer Marer uit te noodigen uit de aan-
teekeningen nopens het vinden van goud te Tjilatjap, door den
heer Jkhr. Van per Wrsck resident van Banjoemas der Direktie
toegezonden, voor het Tijdschrift een opstel te bewerken.

Wordt besloten voor de boekerij in te teekenen op het werk
getiteld Flora van Nederlandsch Indië door WB. A. W. Mr-
QurL, hoogleeraar te Amsterdam.

De Sekretaris,
G. A. Dr Larner.

BERIGTEN VAN VERSCHILLENDEN AARD.

Overzigt der vulkanische verschijnselen op Java in 1854.

Uur van | Stand der

5
EE
1854. Aardbevingen. Rigting. den das: A, BE Berigt.
À 5
BEE SACRIEIGO
3 Mei. | Te Prigi in Kediri, Ì
zuchte trilling met Nat. T.
eindschok. N.0—Z.W.f 94 v.m. IN. M. +6. f6700. VI 363.
dato. | Te Probolingo. Z.O.—N.W.| 9. vm. ib. 535. —J. GC.
Te Pradjekan. ib. ib. ib.
17 Mei. | Te Tjamies. P 4.v.m. }V.M.+ 5. |1000. J.C. 41.
Te Garoet. P È ib.

(alwaar bijkans we-
kelijks aardbevingen
gevoeld worden.)

14 Junij.) In Kediri. OW. 8S.n.m. |V. M. + 24/1000. JAG: de
Tamelijk hevige schok

20 Aug.f Op het Fort Erf- N07, w,| 10-v-m-
prins; Schudding. [104834 | L.K. 448 | 100. eigen waarneming
24. Sept.| In het distirkt Salem 7
Le) 8 Ee n. m. van N. Een, UE
2 ligte schokken. k nnn bieder ; J.C. 80.
12 Okt. f Te Poerworedjo, en VEEN
Wonosobo. ib. 332.
Gevoelige schudding.[N.0.—Z.W.| 54n.m. | V.M.+6. [1000.
18 Okt. | In Bandong,
2 hevige schokken. P TEn.m. |L. K. +4. |1000. ib.
28 Okt.f Te Buitenzorg, ;
ligte schok. ? s midd. |N.M.+64f 500.ftb. 485. J. B. 88

id

Bewogene oppervlakte benaderend in vierk. palen 11,450.

De maand Oktober gaat zelden voorbij, zonder in westelijk Java
aardbevingen aan te brengen. De schudding van 20 Augustus
verdeelde zich in drie ligte horizontale schokken, die het water
in de glazen en de hanglampen in beweging deden komen. Zij
duurden 7—S8 sekonden. De thermometer stond op 84° F.

— 899 —

Omtrent berguitbarstingen, bergvallen, opheffingen op Java,
voorgevallen in 1854, zijn geene berigten of mededeelingen
ergens voorgekomen. Imdien er werkelijk nergens op Java
eenige eruptie heeft plaats gehad, dan is zulks opmerkelijk,

en mogen wij eerlang meer werkzaamheid bij de vulkanen ver-

wachten. De dagelijksche woelingen der krachten van de La-

mongan, Bromo, Keloed, Slamat, Goentoer en eenige anderen

in West-Java, kan men niet tot de buitengewone gebeurtenissen
rekenen.

J. HAGEMAN, Joz.

Aardbeving te Batavia.

In den nacht van den 30* op 81e Maart 1855 ongeveer ten
11/4 uur, zijn te Batavia twee vrij hevige schokken van aardbe-
ving waargenomen in de rigting van z. naar n. Het weder was
daarbij zeer fraai met helder maanlicht. s’ Middags van denzelf-
den dag ontstond een hevig omweder, waardoor een inlander
doodelijk werd getroffen.

‚ Aardbeving te Brakoe, eiland Engano.

Op den 27 Junij 1854 voelde men aan boord Z. M. schoe-
ner brik Sijlph, ten anker liggende voor Brahoe, op het eiland
Engano, ten half vier in den morgen eene zeebeving en kort
daarop 6 schokken, vergezeld van onderaardsch gedruisch, en
later tot 3 ure 's namiddags nog 5 schokken. De rigting der
schudding was van het z. w. naar het n. o. Dorre boomstam-
men vielen om en\het bosch was in beweging alsof het door
eenen wervelwind bewogen werd.

VII. 25

— 84) —

Diamantputten van Wauwaan, Zuid- en Oost-Kust van
Borneo. (1)

Den 24u Juli) 1852, om 51/3 uur des s'morgens, vertrokken
wij van Praboekarta om de diamantputten van Wauwaan, lig-
gende op den regteroever der Koessanrivier, in de nabijheid
der spruit genaamd Wauwaan, te bezoeken. Om 21/9 uur waren
wij aan de plaats van waar de weg over land loopt, en ten
31/3 uur kwamen wij aan de diamantputten, na eenen zeer
ghbberigen ongemakkelijken weg over boomstammen enz. afge-
legd te hebben.

Wil iemand diamanten graven, dan verzoekt hij aan den
pangeran verlof, om diamantgronden te zoeken. Heeft hij die
gevonden, dan geeft hij daarvan kennis aan den pembekel van
de digst bij gelegene kampong, die met hem naar den pan-
geran gaaf. Alsdan verleent de pangeran vergunning om on-
der bepaalde voorwaarden diamanten te zoeken, en plaatst een
of meer opzieners bij de nieuw te ontginnen putten, die ook
zelve diamanten graven.

Het grootste gedeelte der diamantwasschers zijn Bandjarezen.
Slechts weinige Koessanners maken van het diamantzoeken eene
kostwinning.

De gronden, die diamanten bevatten, worden opgespoord door
zoogenaamde malim (loodsen), waarvan er zich tegenwoordig vier
of vijf te Koessan bevinden. Zij gaan volgens mededeeling
van pangeran ABpuu Kraprr, vergezeld van drie à vier man,
tegen zonsondergang door de bosschen en wildernissen, nadat zij,
met eene zekere betooverende olie, de mienjakh tjelank boemi,
eene vertikale streep tusschen hunne oogen hebben getrokken.
Deze olie zou hun het vermogen schenken om de verborgenheden
van het binnenste der aarde te aanschouwen. Ook zouden zij boven
den grond, waaronder diamanten bedolven zijn, eenen glans zien, ge-
lijk aan dien van den vuurworm, groot of klein naarmate van de
diamanten, die daardoor worden aangegeven.

De malim is zoo zeker van zijne zaak, en de diamantwas-

(1) Uittreksel uit het dagboek eener reie naar Borneo es Zuid- en Oostkust.

— SAL —

schers hechten zoo onvoorwaardelijk geloof aan zijne aanwij-
zingen, dat noch de malim, noch de diamantgravers zich door
opdelven van den grond van het voorhanden zijn van diamant-
houdend gesteente overtuigen, maar zonder verder onderzoek
de werkzaamheden beginnen.

Heeft de malim op die wijze diamantgronden opgespoord,
dan geeft hij daarvan kennis aan den pangeran, zonder dat
hij daarvoor eene andere belooning ontvangt, dan de vergun-
ning voor zich zelven en zijne drie of vier makkers, om op
de aangewezene plaats diamanten te wasschen, met vrijstelling
van de belasting van f/ Ll per maand, aan de overige diamant-
wasschers opgelegd.

Om nu de diamanten opte delven, graaft men eene put van
drie à vier voet vierkant, tot dat men op de diamant bevatten-
de laag, bestaande uit een mengsel van kiezel, stukjes zand-
steen en klei van eene bijzondere roode kleur, of wel op
eene laag genaamd peinsakkan komt. De peinsakkan bevat den
zoogenaamden batoe amparanom en vaste klei en ligt altijd
onmiddellijk onder de diamantlaag. Als men hem ontmoet
zonder nog de laatstgenoemde te hebben aangetroffen, dan is
dit een zeker teeken, dater geene diamanten op die plaats gevon-
den zullen worden, en men graaft eenen anderen put.

Stoot men bij het graven op het hierboven beschreven
mengsel, dan wordt het opgedolven en in een met boom-
schors afgezet vierkant verzameld, waarna het, wanneer er eene
genoegzame hoeveelheid bijeen is, aan een stroomend water
gebragt wordt, om het daar in eene soort van mand, genaamd
legéh, door kneden en omroeren van alle aarddeelen te zuiveren.

De legéh is p. m. twee voet lang en heeft eene half cilin-
dervormige gedaante; het bolle gedeelte is van fijn gespletene
bamboezen gemaakt, die met rottan zoo digt naast elkander
bevestigd zijn, dat de tusschenruimten ook niet het kleinste
steentje, maar de slechts in het water opgehoudene kleiaarde door-
laten. Aan de beide einden is de legéh door twee halfcirkel-
vormige plankjes gesloten.

De steenen, op die wijze van aarde gezuiverd, worden in

vlakke elliptische van rottan gevlochtene bakken, aijanh genoemd,
boven eene legéh gezift.

De aijanh laat alle steenen beneden drie karaat door. Wat
er in terug blijft wordt naauwkeurig onderzocht, aangezien
daarin de groote diamanten, waarvan de pangeran het monopo-
hie heeft, gevonden worden.

De kleine in de lexéh verzamelde steenen worden dan in den
lenggangan gebragt, een vlakke trechtervormige houten bak
van twee à twee en een half voet diameter en een half à
drie vierde voet diepte.

Men brengt er slechts eene kleine hoeveelueid te gelijk in,
waarna de lengeangan op het water wordt gezet en door den
diamantwasscher in eene draaijende en te gelijker tijd slinge-
rende beweging wordt gebragt, zoodat hij van tijd tot tijd
water schept, waardoor de ligte steenen aan de tegenovergestel-
de zijde naar buiten gespoeld worden. Het overblijvende wordt met
de hand over de geheele binnenvlakte van den lenggangan dun
uitgestreken en naauwkeurig onderzocht, waarna er eene mieu-
we hoeveelheid uit de tweede legéh wordt toegevoegd.

De putten zijn drie à vier voet in het vierkant en tien à
vijftten voeten diep, naarmate van de diepte der diamantlagen.
Zij hggen op ongelijke afstanden van elkander, van twaalf tot
achttien voeten.

Ís men de diamantlaag door, en op de peinsakkan gekomen,
dan wordt de eerstgenoemde horizontaal tusschen de putten
uitgegraven, zoodat eene onderlinge gemeenschap tusschen ze
ontstaat. Zijn de tusschen de putten zich bevindende dia-
mant bevattende gronden opgedolven, dan gaat men over, tot
het graven van nieuwe putten.

Wij kwamen met de diamantwasschers overeen, dat zij voor
f 21/3 een’ hoop gereed liegende diamantaarde voor ons zou-
den wasschen.

Weldra waren zes à acht man bezig om den grond maar
het water te brengen, waar anderen hem verder bewerk-
ten. In korten tijd werden er drie diamantjes in onze tegenwoor-

digheid gevonden.

an ed

en NO

Aan de diamantputten van Wauwaan werken ongeveer hon-
derd vijftig personen. Deze putten zijn sedert ongeveer twintig
jaren de meest winst gevende van geheel Koessan, doch slechts in
de regenmoesson te bewerken, zijnde er in het drooge jaar-
getijde gebrek aan water, en gaande de diamantwasschers
van Wauwaan alsdan naar de putten van Bekarangan.

Bij elke diamantmijn zijn soms drie à vier opzieners van
den pangeran, voor de diamanten van drie karaat en daar-
boven. Ì

Het oppertoezigt over alle mijnen is door den pangeran,
aan twee broeders toevertrouwd, die van alles aanteekening
houden.

Aan één put werken een, twee tot zes personen. De putten
door een enkelen persoon bewerkt, zijn het moeijelijkste te bewa-
ken. Hoe meer personen aan één put, des te moeijelijker wordt
het verduisteren der diamanten.

Uit de aanteekeningen bleek, dat uit de putten van Wauwaan
in de laatste zes maanden 1500 karaat kleine diamanten wa-
ren opgedolven.

De eerste diamanten in Koessan zijn ongeveer.80 jaren ge-
leden, in de nabijheid van Damarpoenggal gevonden. Daar
werden toen in een jaar voor ,f 50,000 diamanten gewasschen.
Men heeft er putten gehad, waarvan elke voor f 600 diaman-
ten heeft opgeleverd, en waaraan soms vijfhonderd man werk-
zaam waren.

De zoogenaamde zwarte diamanten hebben hooge waarde,
voornamelijk die, welke de diamantwasschers vxtaun katja hitam
dat is, fleschglaskleurige diamanten noemen.

Treft men den zoogenaamden boentat imtan aan, dan is dit
een teeken, dat men niet veel diamanten op die plaats zal
aantreffen,

J. C. J. Surrs.

— ddd —

Visschen van de Duizendeilanden.

Van de Duizendeilanden, gelegen in de Javazee ten noor-
den van de residentie Banten, waren tot nog toe geene visch-
soorten bekend geworden. Het hiet zich verwachten, dat de visch-
fauna dier eilanden groote overeenkomst zou bezitten met die
van de eilandjes der reede van Batavia. Zulks wordt allezins
bevestigd door eene verzameling visschen van daar, welke de
inlandsche chef der Duizendeilanden voor mij heeft doen verza-
melen en bestaat uit de hieronder genoemde soorten: t. w. Serran-
‚ichthys altivelis Bkr, Serranus cyanostigma K. v. H., Serra-
nus bataviensis Blkr, Serranus pardalis Blkr, Mesoprion decus-
satus K. v. H‚ Mesoprion Johuù CV.…, Mesoprion octolineatus
Blkr, Mesoprion madras CV, “Therapon servus CV, Holocentrum
orientale CV, Upeneoïdes variegatus Blkr, Scolopsides margari-
tifer CV, Scolopsides Vosmeri CV, Diagramma punctatum Ehr.,
Pentapus setosus CV, Lethrinus opercularis CV, Caesio ery-
throgaster K.v. H, Caesio chrysozona K. v. H, Chaetodon octo-
fasciatus Bl, Heniochus macrolepidotus CV, Holacanthus meso-
leucos CV, Chelmon rostratus CV., Platax bataviensis CV, Gna-
thanodon speciosus Blkr, Amphacanthus virgatus CV, Premnas
biaculeatus Blkr, Glyphisodon leucogaster Blkr, Glyphisodon coe-
lestinus Sol, Heliases cinerascens CV, Pomacentrus trimaculatus
CV, Amphiprion xanthurus CV, Epibulus insidiator OV, Chei-
linus chlorurus Blkr, Cheilinus fasciatus CV., Tautoga me-
lapterus CV, Scarus Blochii CV, Scarus haridoïdes Blkr (Scarus
harid Blkr. nee Forsk.), Julis (Julis) lunaris CV, Julis (Hali-
choeres) modestus Blkr, Julis (Halichoeres) Cuvieri Blkr, Julis
(Halichoeres) mola Cuv, Hemiramphus Russelli CV, Muraena
tessellata Richds, Tropidichthys margaritatus Blkr, Monacan-
thus tomentosus Cuv., Ostracion rhinorhynchos Blkr en Seyllium
maculatum Gr.

Met uitzondering van Muraena tessellata Richds. en Tropid-
ichthys margaritatus Blkr, zijn mij alle bovengenoemde soorten
ook geworden van de wateren der eilandjes, noordelijk van
Batavia gelegen.

Batavia, 14 Maart 1855. P. BrErKEn.

dd —
Visschen van Tikoe, Swmatra’s Westküst.

De heer M. Tg. Rerour had onlangs de goedheid mij een
aantal visschen, bij Tikoe gevangen, te doen geworden. De soor-
ten dezer verzameling zijn: -Serranus hexagonatus CV, Serra-
nus formosus CV, Mesoprion Russellii Blkr, Mesoprion coeru-
leopunctatus Blkr, Mesoprion janthinuropterus Blkr, Mesoprion
fulviflamma Blkr, Mesoprion vitta Blkr, Mesoprion annularis CV,
Therapon theraps CV, Holocentrum orientale CV, Priacanthus
Blochi Blkr, Sphyraena jello CV, Polynemus plebejus Brouss.,
Polynemus melanochir CV, Upeneoïdes vittatus Blkr, Pterois
kodipungi Blkr, Corvina hypostoma Blkr, Dentex Blochiü Blkr,
Chaetodon vagabundus Bl, Trichiurus haumela CV, Cybium
konam Blkr, Chorinemus toloo CV, Chorinemus tol CV, Caranx
Forsteri CV, Carangoïdes citula Blkr, Selar boops Blkr, Gazza
equulaeformis Rüpp. Lactarius delicatulus CV, Equula interrup-
te CV, Plesiops coeruleolineatus Rüpp. Glyphisodon unimacula-
tus CV, Julis (Halichoeres) mola Cav. (J. (Hal.) notophthal-
mus Blkr), Julis (Halichoeres) polyophthalmus Blkr, Echeneis
neucrates L., Arius nasutus CV. Plotosus anguillaris Cuv., Ha-
rengula moluccensis Blkr, Pristigaster tartoor CV, Pellona dit-
choa CV. Pellona Hoevenii Blkr, Engraulis mystacoïdes Blkr,
Engraulis Brownii CV., Engraulis setirostris CV., Dussumieria
Hasselt Blkr, Dussumieria elopsoïdes Blkr, Rhombus polyspilos
Blkr en Plagusia polytaenia Blkr.

Met uitzondering van Mesoprion janthinuropterus Blkr, Po-
lynemus plebejus Brouss., Dentex Blochii Blkr en Selar boops
Blkr, waren alle deze soorten reeds van Sumatra bekend.

Batavia, 15 Maart 1855. P. BurgxKen.

en TRAS
Personaliën.

Benoemd tot Honorair Lid van het Natuurkistorisch Genootschap Isis te Dres-
den, het Lid de heer G. Wassink, Chef der Geneeskundige dienst in Neder-
landseh Indië, te Batavia.

Benoemd tot Korresponderend Lil van de Société Impériale des Sciences Natu-
relles à Cherbourg, de President der Vereeniging de heer P. BLEEKER.

Benoemd tot Honorair Lid van het Natuurhistorisch Genootschap Isiste Dresden ,
de President der Vereeniging de heer P. BrreeKer.

Van Borneo’s westkust op Java aangekomen het Lid de heer R. EveRwIJN, Im-
genieur der Mijnen.

Overgeplaatst van Batavia naar Soerabaja, het Lidde heer J. R. A. Bauer, Of-
ficier van Gezondheid 2, kl.

Aangekomen te Batavia en vertrokken naar Willem I, het Lidde heer D.J. Uu-

LENBECK, Majoor der Genie. j
Bevorderd tot Gouverneur der Moluksche eilanden, het Lid de heer Jkhr C. F.

GOLDMANN, Resident van Ternate.

Benoemd tot Ridder der Orde van Albrecht van Saksen, het Lid de heer W. C.

VoN SCHIERBRAND, Kolonel Direkteur der Genie, te Batavia.

Benoemd. tot Honorair Lid van het Natuurhistorisch Genootschap Isis te Dres-
den , het Lid de heer W. C. Vor SCHIERBRAND.

_

bed ber 0.
GESCHIEDENIS, KULTUUR EN FABRIKAAT

F. D. 5. VAN DER PANT.

De indigo is eene der gewigtigste en duurzaamste verwstof-
fen. In vroegeren tijd waren de gevoelens omtrent deze kleur-
stof zeer uiteenloopend. Sommige meenden dat zij even als de
gomsoorten, een produkt van uitzweeting was, dat, met klei
tot koekjes gevormd, werd aangevoerd; anderen beschouwden haar
als een kostbaar metaal.

Printus had reeds duidelijke begrippen van hare kostbare ei-
genschappen. Beckman tracht te bewijzen, dat de indigo vóór
dien tijd bekend was en als verwstof werd aangevoerd. In hoe-
ver laatstgenoemde schrijver der waarheid nabij komt, kunnen
wij niet beslissen. Het schijnt echter zeker, dat de Hollandsche
Kompagnie, in 1602, groote hoeveelheden indigo uit Oost-Indië
heeft overgebragt, die eertijds, voordat de weg over zee bekend
was, over Alexandrië naar Wuropa moesten komen.

Nrska deelt mede, dat in 1680 de indigo sinds 30 jaren in
Duitschland bekend was.

In de verordeningen, door Frrpinanp IL uitgevaardigd,
wordt van deze verwstof gesproken, als sedert verscheidene jaren
uit Holland ingevoerd. Hoe onbeduidend die invoer, in verge-
lijking van heden, moet geweest zijn, bewijst de lading van
1631, uit Oost-Indië met zeven schepen aangebragt: zij brag-
ten te zamen 580.545 oude ponden mede.

NEE:

2
asp)

— 248 —

Eerst kort na de ontdekking van Amerika ving men aan,
grootere hoeveelheden indigo aan te planten. Hierdoor nam de
hoeveelheid indigo op de europesche markt toe en verdrong in
Europa de pastel-(Isatis tinctoria) kultuur, van welke de indi-
go tot dien tijd alleen voor het blaauwverwen werd aangewend.
Daar laatstgenoemde kultuur in Duitschland een groote tak
van landbouw en nijverheid uitmaakte, begon deze te kwijnen en
dreigde geheel te niet te gaan, toenin 1654 bijeen keizerlijk
edikt verboden werd, indigo in te voeren, daar zulks de pastel-
kultuur en binnenhandel bedierf en het geld uit het land ver-
wijderde. Om dezelfde reden werd de invoer uit Saksen ge-
weerd, terwijl die ook in Frankrijk bij edikt werd verboden.
Onder koningin Errzaperu werd een drukkend besluit voor den
indigohandel in Engeland genomen, zoodat door deze maatre-
gelen de aanvoer van indigo zoodanig verminderde, dat men
er aan twijfelde, of dit produkt met der tijd een beduidende
tak van handel zou uitmaken. De indische markt werd door
de amerikaansche verdrongen en ging te miet, terwijl Europa
ten laatste dit produkt alleen uit Amerika ontving.

In 1788 werd de aandacht van het. engelsche gouvernement
op deze deugdzame verwstof gevestigd en eene ongekende uit-
breiding im zijne overzeesche bezittingen aan deze kultuur ge-
geven. Tot welke hoogte deze thans gestegen is, kunnen wij
uit de volgende opgaven zien.

In 1810—11l was de geheele uitvoer naar Engeland 19,500
kisten, in 1811-12,22,000, en bleef de produktie tot 1824
gemiddeld 22,000 kisten. Deze was in 1825-26,41,000 kis-
ten, en het daarop volgende jaar 25,000; in 1827—28 weder-
om 42,000 kisten; in 1828—29 slechts 26,500. De gemid-
delde afvoer van 1855 tot 1840 bedroeg 9 millioen ponden,
terwijl thans van Bengalen alleen een dergelijk aantal ponden
wordt verzonden.

Buiten den afvoer naar Engeland, Frankrijk, Holland en de
Vereenigde Staten gaat een groot gedeelte naar de Golf van Per-
zië, van waar het naar het zuiden van Rusland verzonden wordt.

De landen in welke de indigo het meest geplant wordt, zijn

— 919 —

Bengalen en zijne provinciën, op 20° tot 30° noorderbreedte,
Bombay, de kust van Coromandel, Java, de Philippijnsche
eilanden, Bourbon, Isle de France, Madera, eenige staten van
Heypte en Senegal, Guatimala, Caracas, Mexiko, Brazilië,
Zuid-Carolina, Louisiana en St. Domingo.

De voornaamste indigo-soorten, van welke de kleurstof be-
reid wordt, zijn de volgende:

Indigofera tinetoria, in Oost-Indië, St. Domingo, Madagaskar
Isle de France en Malabar gevonden, geeft eene groote hoe-
veelheid kleurstof, welke niet van de beste soort is.

Indigofera indica, door Rumem beschreven en afgebeeld,
groeit in Malabar in het wild. Zij levert weinig kleurstof op
en moet volgens DrcaNporrr de volgende varieteiten hebben:
«. Macrocarpa, lange vruchtdragende, 8—10 zadige vruch-
ten. Volgens de meening van velen stamt deze wit Indië af.

Als synoniem met deze soort beschouwt men de Indigofe-
ra sumatrana, en het is nog niet beslist of de Indigofera coeru-
lea, door Dr. RoxBure gevonden, hiertoe behoort.

b. Brachycarpa, korte vruchtdragende 8—4 zadige vruchten,
waartoe Indigofera guatimala schijnt te behooren.

Indígofera americana, veel overeenstemmende met Indigo-
fera tinctoria.

Indigofera argentea, door CouuvuBus op Haïti gevonden;
wordt als de beste en fijnste soort beschouwd.

Indigofera pseudo-tinctoria, in Oost-Indië te huis behoorende.

Indigofera glauca, in Arabië en Egypte aangetroffen.

Imdigofera anil, in Oost-Indië voorkomende.

Verder nog de Isatis tinctoria, Nerium tinetorium, Polygo-
num tinetorium enz., welke laatstgenoemde de minst fraaije
verwstof opleveren.

De indigoplant groeit het best in warme streken en men
neemt aan, dat zij eene gemiddelde warmte van 25° à 28°. R,.
verlangt, doch zij wordt ook onder eene temperatuur van 14°— 16°,
tusschen 41°—43° noorderbreedte, met voordeel gekweekt, en
kan eene nog lagere temperatuur zonder schade verdragen.

In het hooger centraal westelijk gedeelte van Bengalen, op

Ee Nee

900 voet hoogte, krijgt men jaarlijks twee sneden, van welke de
produktie, per bouw berekend, wordt gemeld te bedragen 50
amst. ponden.

Op 1500 voet hoogte verkreeg Burrers in een’ lusttuin, bij
Turin gelegen, waar hij indigo geplant had, drie sneden in het
jaar van 5 voet hooge planten.

Even zoo voordeelig vielen de proeven, in de departementen
van Vaucluse, door Icarp pe BATALIGNI genomen, uit, ter-
wijl ook in het midden van Europa van tropische planten be-
tere resultaten dan in haar eigen vaderland werden verkregen.

Aanvankelijk was de produktie op Java van hooggelegene plaat-
sen gunstig te noemen en ofschoon door de lagere temperatuur
de planten langzamer ontwikkelden, was de hoeveelheid indigo,
van vruchtbare gronden verkregen, gelijk aan die van lager ge-
legene. De produktie verminderde spoedig en daalde op som-
mige plaatsen tot 13 pond per bouw.

De oorzaak is alleen in de uitputting der gronden te zoeken,
die, op hellingen gelegen, door de veelvuldige regens, geduren-
de negen maanden in de residentie Banjoemas vallende, de
vruchtbare aarde wegspoelen, en een’ voor de indigo ongeschik-
ten bodem achter laten. Het scheikundig onderzoek dezer gron-
den, wat bij de behandeling der grondsoorten dezer residentie zal
opgegeven worden, draagt hiervan de sprekendste bewijzen.

Het is alzoo voor. Java niet bewezen, dat,op hooge gronden
van 6 tot 1000 voet, geen indigo met vocrdeel kan geplant
worden. Ik twijfel geen oogenblik aan de goede uitkomsten die
van de indigokultuur op gemelde hoogten van vlakke en vrucht-
bare gronden te verwachten zijn.

De verschillende indigo-soorten, uit haar vaderland naar an-
dere landen overgebragt, kunnen onder gunstige omstandighe-
den met goed gevolg aangekweekt worden.

Op de meeste plaatsen bereidt men de kleurstof uit planten,
van de zaai-indigo verkregen, hetgeen ook vroeger op Java
plaats had, doch langdurige droogte of zware regens maakten
deze kultuur tot eene wisselvallige, en dikwerf gebeurde het, dat
de oogst geheel mislukte, terwijl deze zeer fijne kleurstof moeije-

lijk te verzamelen was en de kultuur veel zorg vereischte.

— d5l —

Om deze redenen heeft men getracht de zaai-indigo te stek-
ken, en daar zij welig groeide en een redelijk produkt gaf.
is deze wijze van planten algemeen op Java aangenomen.

Van welke zaai-soorten men op Java deze stekken heeft ge-
nomen kan ik niet naauwkeurig nagaan.

‚ De heer Pere heeft in 1808 de zaden van de Imdigofera
tinctoria van Isle de France naar Java overgebragt en na dien
tijd de heer Doveras van Manilla, die van de Indigofera anil.
Beide soorten zijn op Java uitmuntend geslaagd. Later zijn er
proeven met de Indigofera coerulea en argentea genomen, doch
van deze minder krachtige soorten waren de stekken te zwak.

_ Het is waarschijnlijk, dat op Java indigo-soorten inheemsch
zijn. Zoo vindt men alhier vele in het wild groeijende en heeft
men ter bestemming van eene dier soorten van nila, anil
gemaakt.

De Javaan in Banjoemas onderscheidt buiten de taroem kem-
bang vier soorten, te weten: tom gianti, tom randoe, tora winong
en tom biok, welke hij uit zaad verkrijgt en aanplant om zijne
kleedingstukken te verwen.

Zoo ver ik wit de beschrijving heb kunnen nagaan, behooren
tom randoe en tom winong tot de Indigofera tinctoria, en tom giantt
tot de Indigofera anil, welke laatste meer verwstof dan beide
eerste geeft en daarom bij den Javaan meer gewild is. Tom biok
vindt men veel in het distrikt Bongas, afdeeling Pemalang, re-
sidentie Tegal, doch deze schijnt ook hier in het gebergte bekend
te zijn en tot verwen aangewend te worden. Haar voorkomen
verschilt geheel van dat der bekende soorten, terwijl hare bladen
veel op die der melatti gelijken. Hare verwstof is, volgens mede-
deeling, gering en van eene slechte hoedanigheid.

Oorspronkelijk uit zaad verkregen, geven de stekken van ge-
melde soorten ontkiembare zaden. Ook nog de stekken van de-
ze zaden, zullen, ofschoon in mindere hoeveelheid, vruchtbare
zaden voortbrengen, doch de stekken van dit tweede zaad ge-
ven ledige zaadhuisjes, die miet meer opkomen.

Door snoeijing en bemesting van de taroem kembang, heb
ik getracht, de ontkieming op te wekken. Wel verkreeg ik de

— 352 —

peulvormige vruchtew met zaadjes gevuld, doch deze, met zorg _
op nieuw gezaaid, ontkiemden niet. De zaai-indigo krijgt verti-
kale wortels doch deze worden bij de gestekte langzamerhand ho-
rizontaal en verspreiden zich in den bovengrond.

Men ziet hieruit, dat de soort door te stekken spoedig ont-
aardt, en naar de meening van ambtenaren, sinds langen tijd
bij deze kultuur werkzaam, zou deze ontaarding invloed op de
hoeveelheid verwstof hebben en deze jaarlijks doen vwermin-
deren.

Volgens hen hadden de planten meer bladen dan thans, en
waren deze steviger, zoodat zij, den vollen wasdom bereikt
hebbende, onder het buigen braken. Ik heb dit verschijn-
sel bij de tegenwoordige taroem kembang niet waargeno-
men. De volwassene bladen kunnen gemakkelijk gebogen
worden doch breken niet. Daar ook op nog onbeplante vrucht-
bare gronden dit verschijnsel zich niet voerdoet, zou deze
meening juist kunnen zijn en aan de waarheid getoetst worden,
door op nieuw van de zaden van de Indigofera tinctoria anil, de
meest waarschijnlijke stamplant van de taroem kembang, stek-
ken te winnen en te planten.

Kultuur.

Men plant de indigo in het algemeen op sawah- en tegal- vel-
den, op laatstgenoemde wanneer deze voorhanden en geschikt
zijn.

Na het snijden der padi wordt het stroo er van verbrand
en de grond van een tot driemaal omgeploegd, in dier voege,
dat de galangans (dijkjes) in hare oorspronkelijke rigting blij-
ven bestaan, opdat, bij het op nieuw in sawah brengen, de ver-
deeling en het werk zoo veel mogelijk bespoedigd worden.

Na eenigen tijd, van 1 tot 4 maanden, aldus gelegen te
hebben, worden er beddingen van S tot 12 voct breedte met
den patjol gemaakt, en tusschen deze goten van l voet breed en
1 voet diep uitgegraven, met eene geringe helling ter verwijde-
ring van het regenwater.

Het ploegen geschiedt veelal zeer gebrekkig, hetgeen ten
deele aan het werktuig, ten deele aan den zorgeloozen land-
bouwer moet worden toegeschreven.

Men kan met den java-ploeg losse gronden 5/4 voet diep
omploegen, en meermalen zag ik, dat het ijzeren mes, aan de
punt des ploegs geschoven, miste, terwijl de landbouwer weinig
op het indringen des ploegs in den grond acht gaf.

Op vele plaatsen zijn de goten slechts 8 duim breed en even
diep uitgegraven, terwijl in het algemeen de hellingen niet zui-
ver zijn en het water in de goten blijft staan. Het doel, om
door eene grootere oppervlakte den grond gemakkelijker te doen
uitdroogen, wordt in het eerste geval geheel gemist, terwijl in
het laatste dit stilstaande water op nieuw door den grond zal
worden opgenomen.

Het planten geschiedt zooveel mogelijk met stekken van de
tweede snede van 9 rijnl. duim lengte, op 1 voet bij 11/2
voet afstands in de rei. De stekken worden twee bijeen op 4 rijn.
duimen afstands, 41/3 duim diep in leemgronden, maar slechts
81/4 in zware kleigronden, geplant, omdat laatstgenoemde
gronden de eigenschàp bezitten vochtiger te blijven, en bij
gebrek aan lucht de wortels in den vochtigen ondergrond zouden
verrotten.

Het planten van twee stekken bijeen dient ter besparing
van arbeid, dien het aanhoudend inboeten door het uitsterven ten
gevolge zou hebben, en om steeds genoegzamen voorraad bibiet
voor de volgende aanplanting te hebben.

Bij groote aanplantingen met weinig europeesch toezigt, kan
men moeijelijk zorgen, dat krachtige stekken of die van de
tweede snede worden geplant, daar ongunstige weêrsgesteld-
heid of slechte gronden ook deze niet zullen opleveren.

Men heeft aangeraden een stek van 1 pink dikte op 2 voet
vierkant te planten. A priori kan men beslissen, dat het
planten met een stek van een’ halven pink dikte op gedrai-
neerde losse en vruchtbare gronden, allergunstigste uitkom-
sten zal opleveren, omdat de wortels dieper in deze gronden kun-
nen dringen en de planten door winden noch zware regenbuijen

— dd —

kunnen omvallen. Doch, de eerste vraag is hier, van waar haalt
men, voor het planten en inboeten, minstens 80.000.000 derge-
lijke stekken van een pink dikte, voor eene aanplanting van

2500 bouws, als die van de afdeeling Poerbolingo; vooral he-

den, nu na vier maanden droogte, het dikste hout der planten
de diameter van een dunnen pijpensteel heeft?

Ik heb een honderdvijftigtal stekken van de tweede snede,
de helft van 1 pink dikte, met moeite verzameld, de andere
helft van een’ halven pink dikte, op twee voet vierkant in een’
goeden tuingrond 4 duim diep geplant en met de meeste zorg
behandeld: De bovengrond was Ll voet diep omgespit en had
een maand opengelegen. Ofschoon van een heining omringd,
zijn de planten tweemaal door de hevige winden en zware re-
gens omgevallen, zoodat ik ze moest opbinden. Na inde vijf-
de maand gesneden te zijn, gaven die van een’ halven pink dik-
te bijna dezelfde hoeveelheid verwstof als die der gouvernements-
aanplanting. Im de achtste maand hadden deze planten door’
twee maanden droogte zoo zeer geleden, dat ik er slechts 80
goede stekken van heb kunnen verzamelen. De hoeveelheid ver-
wstof van die van een pink dikte heb ik miet kunnen nagaan,
aangezien ze alle uitgestorven waren.

Om deze reden doeh ook om den meerderen arbeid, die
het inboeten ten gevolge zou hebben, ben ik huiverig, onder de
bestaande omstandigheden het planten met een stek aan te ra-
den. De proeven, daarmede in het groot genomen, hebben geene
betere uitkomsten opgeleverd en men is daarvan teruggekomen.

De stekken maken in tegenovorstelling der indigo-zaden ho-
rizontale wortels en dringen zelden dieper dan 10 rijnl. duimen
in den grond. Zij vallen daarom gemakkelijker in losse gron-
den om en worden in deze 41/2 duim diep geplant. Bij gun-
stige weêrsgesteldheid loopen zij tusschen de 10 en 14 dagen
uit en hebben bij de vijf maanden noodig om de eerste xíaal
te kunnen gesneden worden.

Omtrent het punt van rijpheid (daaronder verstaat men
wanneer de plant de meeste hoeveelheid verwstof bevat), gaat
men op den ouderdom, den bloei en eindelijk op het geheele

ee eed

voorkomen af @mtrent genoemde, kenteekenen, heb ik eemige
proeven, zooveel mogelijk onder dezelfde omstandigheden , van
de eerste snede genomen, die ik hier laat volgen.

Datum. Voorkomen. Eems

_29 December. | half in bloei 0.19
80 „ idem. 0.20
2 Januarij. bijna in vollen bloei 0.22

ö „ idem. 0.22

8 zig in vollen bloei geopend 0.25

9 idem. 0.25
16 # bij het vallen des bloesems 0.21
14 „ idem. 0.21

Men ziet duidelijk, dat de plant in vollen bloei de meeste hoe-
veelheid verwstof bezit en dat deze bij het vallen van den bloe-
sem vermindert, en, voor zoo ver ik heb kunnen nagaan, in de
oude bladen bijna geheel verdwijnt. Hetgeen voornamelijk hier-
uit op te merken valt, is dat men de aanplantingen naar de ka-
paciteiten der fabrieken moet regelen, wil men de meeste hoe-
veelheid verwstof verzamelen, en nooit later dan 4 dagen na den
vollen bloei eene aanplanting verwerken.

Voor den tijd van planten algemeene voorschriften te geven,
zou dwaasheid zijn, daar het zich naar de weêrsgesteldheid en
plaatselijke omstandigheden moet regelen. Zoo die voorschriften
te geven waren, zou men maandelijks 1/13 moeten aanplanten;
in drooge maanden ditop van water te voorziene velden kunnen
bewerkstelligen en alzoo steeds bibiet van de tweede snede
verzamelen, terwijl men in de gelegenheid zijn zou, de rijpe
aanplantingen, binnen bepaalde tijden, te verwerken:

Ik ben van het zoogenaamde irrigeren der velden na eene
langdurige droogte getuige geweest en merkte op, dat vele
planten uitstierven. Ik moet dit gedeeltelijk aan de plotse-
linge afkoeling van den grond, door het munderen instede van
irrigeren toeschrijven. Ook hadden de wortels door het scheuren der
gronden veel geleden, wat tot de sterfte kan hebben bijgedragen.
Doch, wanneer men na 14 dagen bij het invallen van het drooge

En DR

jaargetijde, de goten met water gevuld, en ditewater, door de
beddingen opgenomen, vernieuwd had, totdat zij geheel daarmede
doordrongen waren, zou men geene uitsterving te betreuren hebben
gehad en de grond had niet kunnen scheuren.

Regen en zonneschijn hebben de planten ter ontwikkeling
noodig en zij oefenen tijdens den bloeitijd eenen grooten doch
niet steeds gunstigen invloed op de hoeveelheid verwstof*uit. De
kleurstof is in de plant aan gedurige vorming en ontleding on-
derhevig, en behoeft hiervoor lichtstralen en water, maar ook ter
ontwikkeling van de plant zijn beide noodzakelijk. Daarom is
het aan te raden op drooge gedraineerde gronden meer uit een
te planten, zoodat de lichtstralen naar binnen kunnen dringen.

Dat bij regen of droogte meer kleurstof ontleed dan gevormd
wordt, zal ik met eenige voorbeelden, zooveel mogelijk onder
gelijke omstandigheden genomen, ophelderen.

Weersgesteldheid inde
Na 8 dagen droogte. 0.25
vj 10 V/A V/A 0.24
r/Á TL V/A / 0.24
Len u eden: 0D
glen ” 1 0%
MD PD, ” 0.19

Aanhoudende regen of droogte ontlasten dus eene groote
hoeveelheid verwstof. Slechts afwisselende regens en vooral een
paar dagen droogte, bij het naderen van den vollen bloei, geven,
volgens de meening van ambtenaren, bij deze kultuur vele jaren
werkzaam, de meeste verwstof.

Het denkbeeld door vele ambtenaren gekoesterd, dat de kleur-
stof zich aan de oppervlakte der bladen bevindt, is onjuist en
komt alleen daarvan, dat hunne witte kleederen bij het door-
rijden der velden, bij aanraking der bladen, blaauw gekleurd wor-
den. Bij veel regen, die de bladen doet zwellen, en de stof door hunne
poriën naar buiten doet drijven, kan men den witten doek, waar-
mede men de bladen zacht afneemt, aan den dampkring zien blaauw

— 351 —

worden. Waarom deze stof de oppervlakte der bladen niet
blaauw kleurt, kan men alleen verklaren door het waarschijnlijk
meest voorkomen er van in de bladen.

Wanneer eenige bladen van eene bloeijende plant van 10
tot 16 uren in koud water getrokken hebben en de vloeistof
voorzigtigin een wit vat afgeheveld wordt, ziet men eerst na
eenige uren de blaauwstof op den bodem te voorschijn komen, ter-
wijl, wanneer een gedeelte dezer vloeistof van het eene in het andere
glas wordt overgegoten dit verschijnsel spoedig is waar te nemen.
Gedesoxydeërde indigo kleurt aan den dampkring oogenblikke-
lijk weder blaauw, en men kan hieruit welligt afleiden, dat
de kleurstof in de bladen zich in blaasjes moet bevinden, die
door het zwellen dezer, door opname van water naar buiten ge-
perst, door wrijving, kloppen of eene andere mechanische wer-
king verbrijzeld worden, zoodat de witte kleurstof door aanra-
king met de zuurstof van den dampkring blaauw gekleurd wordt.

De blaadjes van jeugdige planten bevatten reeds verwstof.
Deze neemt toe naarmate zij haren vollen bloet naderen.

Bij eene bloeijende aanplanting ziet men hetzelfde, doch het
houtige en groene deel der plant bevat geene kleurstof.

Proc.
Indigo.

De kleinste blaadjes van 2 maanden oude planten. 0.04

De grootste „ / „ OAN DD,

De kleinste blaadjes van volwassene planten. _. … 0.07

De grootste „ ” „ wrr Aers AG

Wij hebben gezien, dat de eerste snede van 5 maanden oude
planten werd genomen. Die der tweede en derde sneden hebben
slechts drie maanden noodig,
te bereiken. Op vruchtbare gronden kan men van dezelfde plant

om op nieuw haren vollen bloet

tot zeven sneden verkrijgen, doch in gelijke reden vermindert
de kleurstof. Wegens de uitputting der gronden en het verlies
aan deze voor den Javaan, heeft dit thans opgehouden te bestaan
en worden slechts drie sneden genomen.

Hoe eene plant zich naar hare behandeling kan eigenen, heb
ik bij de stek-indigo waargenomen. Ik liet een gedeelte der

— DDS —

kleine aanplanting, waarvan ik zoo even gesproken heb, met de
vijfde maand niet snijden en zag na eenige dagen de bladen
geel worden en afvallen. Zestien dagen later kwamen weder
nieuwe loten en daarna bladen te voorschijn. Na negen maan-
den had hetzelfde plaats en wij zien de meening van velen hier
bevestigd, dat de planten, even als de dieren, door eene andere
behandeling of voedsel kunnen gedwongen worden eene andere
rigting of inwendig zamenstel aan te nemen.

De hoeveelheid bladen en hout van de drie sneden loopen zeer uit-
een. Gedurende langen tijd op eene fabriek proeven nemende,
was ik in de gelegenheid, dagelijks een gedeelte der bladen
af te plukken, een paar uur voor het daauw- en regenwater in
de schaduw te laten droogen en af te wegen. Ik had toen daar-
mede het produktief vermogen der verschillende sneden in het
oog, doch kon later zeer nabij bepalen in hoever de indigo-
kultuur nadeelig op die der padi werkt.

Van 64 proeven laat ik hier eenige volgen. Van elk dier
proeven is het gemiddelde van twee wegingen genomen.

… [S{ Proce || Proc {sf Proc
Namen der dessa's. jz bladen. = bladen. je bladen.
Poerbolingo koelon. 1 40 2 41 ö 31
Kandang gampang. | 1 58 2 39 8 52
Tjoeroe getjang. il 38 2 4,0 3 30
Timbang. 1 4.0) 3 43 8 32
Poerbolingo kidool. 1 39 2 42 3 80
gemiddeld 39 —= 41 en 31

Het verschil tusschen de eerste en tweede snede is gering,
tusschen deze en de derde groot te noemen. Deze proeven zijn
onder bijzonder gunstige omstandigheden genomen en kunnen
tot vergelijking met aanplantingen van andere residentiën die-
nen. In geval echter eene langdurige droogte de eerste of tweede
snede getroffen had, zouden de daarop volgende tweede en der-
de sneden betere uitkomsten gegeven hebben en eene slechte
verhouding tusschen gemelde opgave daarstellen.

De hoeveelheid indigo, per bouw van de verschillende sneden

en

te verkrijgen, hangt van den aard der gronden, hare goede be-

werking en de meteorologische gesteldheid des dampkrings af.
Zoo verkreesr ik te Poerbolingo in de maanden November en

December 1853 na twee en drie maanden droogte, per bouw:

es | Amst. leet: Amst. Ies | Amst.
eb) Leb) (eb)
si ponden. | & | ponden. |= | ponden.
November. 1 15 g 14 3 10
” 1 14 2, 13 3 10
December. k 9 2 550 3 8
72 1 S 2 10 8 d

Dus gemiddeld van de drie sneden per bouw in November
38 amst. ® en in December 26 amst. ®.

In Maart 1854 bij afwisselende droogte en regen 16 amst.
® van de tweede snede.

In April in de fabriek Bandjaranjar, afdeeling Banjoemas,
onder dezelfde omstandigheden, van de eerste snede, gemiddeld
17 amsterd. pond.

Eindelijk in Julij in de fabriek: Soemegedeh, afdeeling Ban-
joemas, van de tweede snede 21 amst. pond. per bouw.

Het groote verschil in produktie tusschen genoemde distrikten
is in het bewerken der gronden en hun doelmatig verwisselen
te zoeken.

Im de afdeeling Banjoemas heeft het bestuur, na veel inspan-
ning het madeelig misbruik, de sawahs, na het snijden der
padi ongeopend te laten liggen en een tweede en derde ge-
was in hetzelfde jaar van deze te vergen, zooveel mogelijk te-
gen gegaan. Ofschoon deze velden minder organische zelfstan-
digheden bezitten, hebben zij meer oplosbare zouten.

Het snijden der plant geschiedt met konkaaf gevormde mes-
‚sen (arit), om de plant zoo min mogelijk te schudden in
eene nederwaartsche rigting.

Wanneer de messen niet scherp zijn, wat meermalen het ge-
val is, scheuren de wortelvezels door de sterke beweging af,
en splijten de takken, waardoor de plant gedeeltelijk zijne voe-
dingskanalen verliest, en de gespleten tak, voor bibiet gebruikt,
noodwendig moet witsterven.

— 360 —

In de afdeeling Banjoemas heb ik op een’ stok, onder den
te snijden tak gehouden, zien kappen, wat de voorkeur verdient,
omdat beide genoemde bezwaren op deze wijze bijna geheel
overwonnen worden. Doch het snijden zal ligter vallen en nog
meer het doel naderen, wanneer de stokken lang genoeg zijn,
dat zij met het eene einde op den grond kunnen steunen en
het andere op de hand van den snijder.

| Het Fabrikaat.

De bladen der planten van de Imdigofera bevatten een
ligchaam in den vorm van indigowit, hetwelk in water, alkohol
en ether oplosbaar is en door middel van deze uit de bladen
kan getrokken worden. Deze stof, in water opgelost, wordt door
opname van zuurstof blaauw gekleurd en in water onoplosbaar.
Van daar dat men algemeen daarvoor water gebruikt, doch de
temperatuur van dit water oefent een’ grooten invloed op de
spoedige uittrekking der hoeveelheid kleurstof uit.

Het mag verwonderen, dat het verzamelen dier kleurstof
zoo weinig de aandacht van deskundigen heeft getrokken en in
het algemeen weinig pogingen zijn aangewend om de meeste hoe-
veelheid kleurstof te verzamelen en dat eene onzekere methode bij-
na overal wordt opgevolgd.

De Peyptenaren trekken door middel van warm water de
kleurstof uit de bladen der kleime indigo-tuinen, nabij hun-
ne woningen gelegen Zij gebruiken daarvoor aarden potten,
met imdigobladen gevuld, en laten deze gedurende twee uren
met warm water trekken. De indigo is zeer fraai en van eenen
hoogen prijs.

In Bengalen heeft RoxBurem zich met een indigo-onder-
zoek onledig gehouden en als de beste wijze voorgesteld de
bladen met water te koken. Hij liet eene fabriek met bat-
terijen van acht koperen ketels bouwen, in deze de bladen met
water eenige uren koken en daarna de opgeloste kleurstof door
klopping afzonderen.

De eerste methode is in het groot niet van toepassing, de

— dl —

tweede kostbaar en aan wisselvalligheden onderhevig en de daar-
door verkregene indigo in den handel niet zeer gewild. RoxBurem
beweert dat de meerdere hoeveelheid, op deze wijze verkregen,
de kosten en zorgen dubbel beloont.

In de meeste landen wordt de indigo even als die van Java
verzameld.

Men trekt de bladen in steenen gemetselde bakken met koud
water en heeft deze bewerking den naam van gisting (fermenta-
tie) gegeven.

Ik heb een aantal dagen de temperatuur in den bak op ver-
schillende tijden gedurende de bewerking waargenomen, en opge-
merkt dat deze eene koude trekking is, terwijl, wanneer de gis-
ting invalt, het vocht van de bladen moet verwijderd worden.

Lj
- Ee) f 5 5 p)
5 [28 5 5 BARS 3 E
zel Si) 7) 5 == ei ie, 5,
ed EN MEERN If EI EM PEN E
NS Se 4 ES sea I8eoElssel 5,a
suis Slessl s Se ee PENS
Is si & Te TD © mei Siene 5 d
ER er je ies mi ales) nee xv
pn) = È Md ae 5 rr
5 D= 5 2 2 =
zl AS le) == = z o [A
> re © jef = 2 ©

6 November. | 10/29.25/80. 5 8048300 DS:

28
11/80.75/51. 5/28. |91.75|28. 5181. 5/28.
Hi20nrs 190. 28: Sial. s. ard le. 1285
Ehe0 100. 20, Dtolmnisem oli » 120::D
7 ” 11/29. 5/80. 5128. [80. 5|28. 180. |28.
4129.-5/81:5128: 190. |28. 581. 128.
8 „ 14/275-5129..-5/28.:0 129.-5128 129. 5128.
421. 180.75/27.75/80. 5128. 180. 512
9 / 11/28.25/29. 128. 129. 5128. (2 |28.
4129.75/82. |28.15/92. 12875432. |28. 5
10 „ 11128.75/28.75|28. [28.175/28. 129. (28,
od an node AO ABe LS
11 y 1129./5/28. 5128. 128. 5128. |29, 128,
Rele A0 ToT. 148. not. ISO,
12 „ 11/29. 128.75/28. |28. 5/28. [28 75/28.

4[27.15:31.15128. 5129.15|28. [29.75)28.

Uit deze waarnemingen ziet men duidelijk, dat de tempera-
tuur boven in den bak (deze zijn niet overdekt) aan de warm-
te der zonnestralen en buitenlucht is toe te schrijven, en klimt
of daalt, naarmate de zon het zenith nadert of daarvan afwijkt.

— 362 —

De temperatuur blijft op den bodem, bij eene geringe afwij-
king, standvastig. Bij de laatste periode der trekking heeft er
ontleding (gisting) plaats; dat bewijzen de gasbellen die om-
hoog stijgen en zich aan de oppervlakte vertoonen alsmede de
eigenaardige geur. De temperatuur neemt dan toe en stijgt bin-
neu het uur van 28° tot 84° GC. Dergelijke warmtevermeer-
dering, op den bodem des baks waargenomen, bewijst, dat de ont-
leding ten nadeele der kleurstof heeft gewerkt.

De gisting heeft haren oorsprong in de organische zelfstan-
digheden zoo als planteneiwit, lijm enz, die met de kleurstof
uit het houtige deel en de bladen door het water worden uit-
getrokken. Deze ligehamen gaan, vooral door de in den bak
dringende zonnestralen geholpen, tot gisting over, en zoo deze
ontleed zijn, gaat de ontleding op de kleurstof over.

De meeste fabrikanten weten zeer goed, wanneer de gisting
invalt en zij het vocht moeten aftappen. Zij gebruiken vele
middelen om dit punt nabij te bepalen, en kunnen, ervaren zijnde,
opshet voorkomen, de kleur en den smaak van het vocht, vrij
zeker het geschikste oogenblik ter verwijdering van het vocht
nagaan. Niet altijd nemen zij de vereischte voorzorgen in acht,
en het is der onverschilligheid, den Javaan eigen, gedeeltelijk te
wijten, dat de handel zoo vele letters aan de java- indigo ge-
geven heeft, en haar prijs van f/ 1,50 tot f 6 het pond
verschilt. |

Alle bekende middelen heb ik beproefd en getracht door het
bepalen van het soortelijk gewigt van het vocht een vast punt
te kunnen aangeven. Doch wit den aard der bewerking zel-
ve ligt dit buiten ons bereik. Nadat de bladen een aantal
uren getrokken zijn, kan de kennis der gasbellen, van den bo-
dem des baks opstijgende, het meest nabij komend oogenblik
van aftapping bepalen. De gasbellen, aan de oppervlakte van
het vocht gedurende de eerste periode der trekking waar te ne-
men, zijn luchtbellen, die de bladen verlaten. Zij zijn kleur-
loos en breken spoedig. Bij den aanvang der laatste periode
stijgen kleine zamengedrongen gasbellen omhoog, die allengs

grooter worden, veelvuldiger te voorschijn komen en cen smaragd

— 068 —

gekleurd vocht met zich voeren, dat na eenige sekonden aan
de oppervlakte een’ purperen metaalglans verspreidt. Het snel
achtereen volgend opstijgen van dergelijke gasbellen is een
kenteeken, dat de verwstof mede ontleed wordt en deze ontle-
ding nadeelig op de hoedanigheid der kleurstof heeft ingewerkt

leder fabrikant kent den nadeeligen invloed dezer gisting en
zal aan de kleur van het fabrikaat kunnen herkennen, hoe laug
deze heeft aangehouden. Hoe langer de indigo aan dergelijke
inwerking is blootgesteld, hoe doffer en meer naar het zwarte
hellend ook zijne kleur zijn zal, terwijl de indigo zelf ontaardt
in een broos, hard, zwaar en zwart ligchaam, dat veel met
“sommige steenkoolsoorten overeenkomt.

Nadat de bladen de eerste trekking ondergaan hebben, stij-
gen er spoedig meer en meer gasbellen in korten tijd omhoog,
terwijl de temperatuur toeneemt.

Tot een zeker punt van ontleding gekomen, nemen deze we-
derom af, tot dat nu en dan slechts een enkele gasbel zich ver-
toont en het vocht tot rust schijnt te komen. Na twee of meer
uren, naar de weêrsgesteldheid, komen er weder gasbellen te
voorschijn, die sneller en menigvuldiger dan bij de eerste gis-
ting omhoog stijgen, totdat de geheele inhoud van den bak
in beweging «geraakt. Deze bewerking noemt men de dubbele
gisting (fermentatie). à

Wanneer de fabrikant, om welke reden ook, de trekking te
lang heeft doen aanhouden, zoodat de slechte kleurstof hem on-
aangenaamheden zou bezorgen, kan hij, wanneer de gasbellen
der zoogenaamde dubbele gisting te voorschijn komen, op een
zeker oogenblik den bak aftappende, de pap van dezen indigo
met zuiver water koken en afschuimen, zoo doende het verlies
gedeeltelijk herstellen, en eene redelijk goede indigo-soort ver-
krijgen.

Op deze volgen eene derde en vierde gisting met kortere
tusschenperioden, die weinig indigo-blaauw, doch een zwart
ligchaam geven.

Deze dubbele gisting laat zich welligt aldus verklaren. Zoo als
ik zeide, neemt het water buiten de kleurstof nog plantenlijm,

VL 21

ze en

eiwit, extrakticfstoffen enz. uit de bladen op, en zullen laatst-
genoemde ligchamen eerst ontleed worden, later ontledend op de
kleurstof werken, onder vorming van een ander ligchaam, dat
insgelijks door opname van zuurstof in water onoplosbaar en
zwart wordt. De temperatuur zal dan toegenomen zijn en
is onder deze ontleding van 28° tot 84° C. gestegen. De ont-
ledende inwerking dezer stoffen op de kleurstof neemt af naar-
mate zij in hoeveelheid verminderen, tot dat wederom een nieuwe
voorraad dezer stoffen uit de bladen en het houtige deel der
planten is opgelost en de dubbele gisting invalt. Waarschijnlijk
zijn de stoffen, die het ligchaam vormde, dat aan den dampkring
zwart gekleurd wordt, zeer onzamenhangend, en worden zij
door de ontledende werking der tweede gisting weder ontleed,
doch ook spoedig wederom gevormd, daar de fabrikant hier een
oogenblik heeft waar te nemen, dat zeer moeijelijk te bepalen is,
zoodat het fabrikaat van deze dubbele gisting veelal mislukt.

De bladen van eene overrijpe aanplanting bezitten eene groo-
tere hoeveelheid dezer ontledende stoffen, en gaan, met wa-
ter getrokken, spoediger tot gisting (L) over, zoodat de trekking
van deze korter zal moeten aanhouden.

Dat de gisting nadeelig op de kleurstof werkt, en dat de bewer-
king, op Java gevolgd, geene gisting maar eene koude trekking
der bladen met water is, meen ik te hebben bewezen.

Niet al de kleurstof wordt, vóór dat de gisting invalt, uit de
bladen getrokken, hetgeen ik hier met een paar voorbeelden zal

ophelderen.
le Proef.
Gewigt der bos- | Verkregen indi-|Hoeveelheid in-| Van waar uit
sen mm ned. ®. | go in ned. ®. | digo procent. den bak.
4,949 0.00.413 0.08 boven.
4.731 0.00.204 0.04 midden.
4.582 0.00.101 0.02 beneden.

Te zamen 0.140/0; berekend 0.047 indigo.

(1) Ik heb het woord gisting voor deze bewerking gebruikt, ofschoon men in bet
algemeen door gisting de verandering van suiker in alkoholenz. verstaat. Of men
haar den naam van gisting of verrotting moet geven, laat ik onbeslist, doch uit den
aard en dem inhoud der gasbellen ziet men duidelijk dat er ontleding plaats heeft.

— 065 —
2e Proef.

Gewigt der bos- | Verkregen indi-| Hoeveelheid in-| Van waar uit

sen in ned. ®. | go in ned. ®. | digo in procent. den bak.
4.861 0.00.416 | 0.08 boven.
4.155 0.00.178 0.03 midden.
0.01 beneden.

4,932 0.00. 09
Te zamen 0.120/0; berekend 0.04 indigo.

ge Proef.
4632 000.403 0.08 - boven.
4.695 0.00.168 0.03 midden.
4.726 0.00.109 0.02 beneden.

Te zamen 0.130/9; berekend 0.043 indigo.

De fabrikant had van de bladen reeds verkregen:

1 2 ö
0.28°/, 0.20°/, 0.21°/,

Zoo als hierboven gemeld is, verkreeg ik nog:
0.047°/. 0.04°/, 0.043°/.,

Ofschoon deze proeven des avonds na zes ure werden geno-
men, en door den gistenden toestand der bladen een gering
verlies van indigo aangeven, zullen wij later zien, dat zulks
onder betere omstandigheden, van 25 tot 50 en meer procen-
ten aan kleurstof kan beloopen.

De gemetselde steenen bakken, waarin de bladen getrokken
worden, zijn van verschillenden inhoud, en, wat de oppervlakte
aangaat, kan deze, nuwij de theorie der bewerking kennen, op
de goede of slechte uittrekking der bladen geen’ invloed uit-
oefenen, doch wel hunne diepte.

Vroeger had men bakken, die bij 800 no voeten oppervlakte
5 à6 voeten diepte hadden, en de ondervinding heeft reeds bewe-
zen, dat 21/5 voeten diepte eene grootere hoeveelheid verwstof
deed wittrekken. Wanneer men spoedig en zooveel mogelijk kleur-
stof wt de bladen wil verzamelen, kan de oppervlakte niet te
groot zijn en de diepte nog met 1/2 voet verminderd worden.

— 866 —

Het vullen met bladen in deze bakken is zeer verschillend
en kan een groot verlies aan kleurstof ten gevolge: hebben,
wanneer, bij eene groote en gelijktijdig rijpe aanplanting, de
bladen van deze te spoedige moeten verwerkt, en de bakken
met geweld vol geperst worden, zoodat na de trekking een
groot gedeelte der bladen droog is gebleven.

Ik zal dit met eenige voorbeelden ophelderen.

Verkre-
Welke | Amst.®. {gen indi-| Proc.
snede. | bladen. | go amst. | indigo.

1.
4. Julij Soemogedeh. 2 6.855 | 11.808 0.18
5) ” 7 6.190 | 11.808 0.19
6. / / 5.490 8.856 0.16
De 7 / 5.025 8.856 0.17
25. April Bandjaranjar. 1 10.514 |15. 4 0.10
26. 7 7 14.074 | 18. 4 0.12
98. 7 ” 8.095 119. 4 0.11
29. 7 / 4.680 |15. 8 0.15

De verschillende wasdom der bladen mag op het groote ver-
schil der uitkomsten dezer proeven eenigen invloed hebben gehad
maar het verschil tusschen sommige dezer is te groot, dan dat
men niet duidelijk kan zien, dat in de fabriek Bandjaranjar
bp den 2ór, 26u en 28n April de trekbakken met te veel bla-
den zijn gevuld geweest; dat ook te Soemogedeh den 4den Julij
de kleurstof van 665 ponden bladen op deze wijze verloren ging.

De geschiktste trekbakken, bij fabrieken van 50 bouws aan-
plant, zijn de zoodanige, die bij eene lengte van 20 rijnlandsche
voeten, 15 voet breed en 21/3 voet diep zijn, en, voor het afloopen
van het vocht, een’ weinig hellenden bodem hebben. Bij het vullen
der bakken worden de losgesnedene bossen met den top naar beneden
geplaatst. De hoeveelheid bladen, in zoodanigen bak getrokken,
moet het gewigt van 5000 amst. ponden niet te bovengaan. Ook
moet de bak des morgens ten 8 ure gevuld zijn. Geschiedt zulks één

of twee uren later dan verschuift zulks de volgende bewerking, zoo-
1

— 36 —

dat de klopping na den ondergang der zon zal moeten plaats heb-
ben en tot verlies aanleiding geven. Op de bladen worden bam-
boezen nevens elkander gelegd, en op deze twee of meer dwars-
balken, welke door middel van andere, aan de wanden van den
bak bevestigde balken, worden gedrukt. Wanneer deze dienen om
de bladen beneden de oppervlakte van het water te houden,
is deze verrigting aan te raden, doch in geen geval zoo zij
moet dienen om de bladen te persen.

De beschrijving en behandeling der op Java gebruikelijke
methode, om de kleurstof uit de bladen te trekken, hiermede
afgeloopen zijnde, zal het, alvorens de verdere bewerkingen te
beschrijven, die de indigo moet ondergaan, welligt dienstig zijn
eene andere methode mede te deelen, die door mij werd uitge-
vonden, en door proeven bewezen, onder zekere omstandigheden
van toepassing te zijn.

Zoo als ik vroeger mededeelde, trokken de Wgyptenaren de
bladen met warm water. Dr. RoxsBurem in Bengalen het ze
met water koken. Beide methoden waren voor Java niet van
toepassing doch bragten mij op het denkbeeld, dat door stoom
verhit water de moeijelijkheden en kosten, aan beide eerste
methoden verbonden, zou kunnen overwinnen. Door eene lang-
zame stijging van warmte zullen, nu wij weten dat koud water en
geene gisting de bladen uittrekt, deze meer, even als de thee-
bladen, uitgetrokken worden, terwijl bij het stijgen dezer warmte
het eiwit stolt en de gisting niet mogelijk wordt. Ik heb op-
gemerkt, dat eene trekking van 1 uur, bij eene temperatuur
van 70° C. voldoende was, om al de kleurstof wt de bladen
te verzamelen.

Om dit zoo naauwkeurig mogelijk te bepalen, had ik een’
eenvoudigen toestel, bestaande uit eene glazen retort met eene daar-
aan verbondene regthoekig gebogene glazen buis, zamengesteld.
Deze retort, met water gevuld, door eene alkoholvlam verhit,
diende door middel van den opstijgenden stoom, om de bladen met
water in een glas te verhitten. Met dezen toestel. bragt ik de
temperatuur van het water en de bladen binnen het uur op
10° C., terwijl langzamerhand gedurende de verwarming het vocht

— 363 —

eene smaragdgroene kleur aannam en de bladen hunne oor-
spronkelijke groene kleur verloren. Door een’ doek werden deze
van het vocht gescheiden, met warm water afgespoeld en het vocht
eenige malen van het eene in het andere glas overgegoten, tot-
dat al het indigowit in indigoblaauw veranderd was; waarna de
kleurstof op twee gelijke filtra opgevangen, met kokend water
uitgespoeld en op 100°C. werd gedroogd en gewogen.

Om het verschil tusschen deze en de gewone wijze met zekerheid
te bepalen, begaf ik mij des morgens vroegtijdig naar den indigo-
tuin, waar de planten, voor dien dag te verwerken, gesneden werden.

Nadat deze bewerking afgeloopen was, werd het gesnedene
stuk opgemeten, de bladen met het houtige deel aan de fa-
briek gewogen, in den trekbak gelegd en op de gewone wijze
afgewerkt. Een afgewogen gedeelte dezer bladen werd op de
bovengemelde stoomwijze behandeld.

Van 12 proeven, aldus genomen, zal ik hier eenige mededeelen.

le proef. De bladen van 108.506 grm. snede gaven met
3/4 ned. kan water gestoomd

0,2974 grm. indigo;
dus 0.22°/,

De 3.033 ned. pond snede gaven, op de gewone wijze door

den fabrikant verwerkt
2.78 ned. pond indigo;
dus 0.09°/,

2e proef. De bladen van 953.064 grm. snede gaven met 11/2
ned. kan water gestoomd

2.221 grm. indigo;
dus 0.23°/,

De 4.068 ned. pond snede gaven, op de gewone wijze
door den fabrikant verwerkt:

4.464 ned. pond indigo;
dus "Onnes

3e proef. De bladen van 182.926 grm. snede gaven, met 1
ned. kan water gestoomd:

0.398 germ. indigo;
dus 0.22°/.

— 869 —

De 2.675 ned. pond snede gaven, op. de gewone wijze door

den fabrikant verwerkt:
8.515 ned. pond indigo;
o
dus 0.13°/.
4e proef. De bladen van 118.596 grm. snede gaven, met
een ned. kan water gestoomd :
} bite a.
0.272 grm. indigo;
dus 0.24°/
2 8 in
De 2.607 ned. pond snede gaven, op de gewone wijze
door den fabrikant verwerkt:
8.284 ned. pond indigo;
go
dus 0.12°/,
Deze proeven, met elkander vergeleken, geven een verlies in

procenten van:

SN Jo elke , 8
Stoom-indigo. Indigo op de | verlies volgens laatst-

gewone wijze. genoemde in proc.
1 proef. 0.22 0.09 144
2 ” 0.28 {11 109
AN, 0.22 0.13 70
dare on 0.24 0.12 100

Beide proeven werden in de maand December genomen, ter-
wijl de aanplantingen door langdurige droogte veel geleden
hadden en om deze reden twee maanden ouder, dan onder gunstige
omstandigheden het geval zoude geweest zijn, werden gesneden;
van daar de geringe hoeveelheid indigo, door den fabrikant ver-
kregen; maar ook omdat oude bladen bij minder kleurstof,
meer planteneiwit, lijm enz. bevatten, welke eene voegzame trek-
king onmogelijk maken, en minstens deze met een uur doen
verkorten, zoodat eene belangrijke hoeveelheid kleurstof in de
bladen terug blijft. Daarentegen werden de stoomproeven, zon-
der merkbaar verlies, met zorg genomen, en, daar er geene
vrees voor gisting bestond, al de kleurstof verzameld.

Deze proeven heb ik op eene grootere schaal herhaald, en wel
door, door middel van een’ eenvoudigen destilleerketel, aan wiens

— 310 —

helm eene regthoekig gebogene blikken pijp bevestigd was, die
op den bodem van een daarneven geplaatst houten vat, 500 nederl.
kan inhoudende, reikte, de bladen door stoom te verhitten.

Dit vat werd met de geheele snede der indigobladen, en
een vierde minder water, dan gewoonlijk gebruikt wordt, gevuld,
en had in anderhalf uur eene temperatuur van 70° C. verkregen.

Na een kwart uur rust, om het zand en aarde, aan de bla-
den klevende, te laten bezinken, werd het vocht afgetapt en
op dezelfde wijze, als hier gebruikelijk is, afgewerkt.

Ter vergelijking van deze, met de gewone wijze van werken,
heb ik dezelfde voorzorgen als bij de proeven in het klein in
acht genomen, en met dezelfde bladen als de fabrikant gewerkt.

Van tien proeven verkreeg ik de volgende uitkomsten.

E ï I

5 s : fcb) ie (ee
Seles B
Sk Rezi zi Do len
Oe Si © de aile Sla
Z e ld nl PQ O zals
© 5) < An Zi RIEN CK)
© © 80 I= ® eos | 8 3
> d ON co) md We
Beno Ais EN eN PS
gei KT — NE lg Ax
Oi © O o Er 5 ® Oo
ele 5 js 6

1 proef. (94.100) 0.366 | 0.36 |S : |2582.9| 6.795 | 0.25
2 / |49.400[0.182[ 0.37 |e E0l2658.7| 6.853 | 0.25
el 3 # 139.026) 0.157 | 0.40 |= 5 |2513.9| 5.484 | 0.21
El 4 „ {69160f0.312|045 |> 226988) 7.01 025
E | 5 p |83.980|0.362| 043 | 5 … |2867.6| 7.88 | 0.25
EN 6 „ |98.306/0.373| 038 |E E|28543| 6.14/ 0.21
ef 7 / |99.294|0.368| 037 | GE |2617.7| 5.255 | 0.20
af s „ {79.040|0317| 041 SE [279.01| 6.634 | 0.23
9 _# |74.100f 0.267 | 0.36 |Ó' 5 [268.85/ 5.442 | 0-20
10 „ |[74100/0252| 0.34 | "=|299.26/ 5.872 | 0.19

— 971 —

Procentsgewijze deze resultaten vergelijkende, dan volgt hieruit:

Versclul mm

Stoomwijze. Oude wijze. f
procenten.
1 proef. 0.36 0.25 44:
akad OE 0.25 48
DE le #7 0.40 0.21 90
4 / 0.45 0.25 80
5 / 0.45 0.25 Sg
67 7 0.38 0.21 712
Pen 0.37 0.20 85
S „ 0.41 0.23 8
Dei 0.36 0.20 80
10 / 0.34 | 0.19 80

gemiddeld 74°/, meer.

Het verschil der stoomproeven is vooral bij de eerste proc-
ven aan verlies van vocht door het gebruik van nieuwe houten
vaten en klopbak te wijten, terwijl het verschil der latere uit-
komsten in de bladen van de verschillende aanplantingen is te
zoeken; zoo zijn de 1e, 2e, Been 4e proeven van de derde snede
van zeer fraaije aanplantingen, de 8°, 6° en S° van de tweede
snede en eindelijk de 7e, 9° en 10° van de eerste snede
genomen. á

Gaan wij de eigenschappen der beide verkregene indigo-soor-
ten na, dan is de stoomindigo, op het oog te oordeelen, van
minder goede hoedanigheid. Hij was blaauw van kleur en vaster,
‚beide eigenschappen, door den handel met den naam van rood-
gevuurd bestempeld.

Deze eigenschappen waren een gevolg van het gebruik van
gebrekkige werktuigen.

Plantenlijm, eiwit, extraktiefstoffen, die in de ruime hoe-
veelheid met de blaauwe pap vermengd bleven, alsmede de
stoffen, welke door de warme oplossing uit de vaten en houten
klopbak uitgetrokken waren, heb ik door koking met zuiver
water, aangezien ik hiervoor geen ketel beschikbaar had, niet
kunnen verwijderen.

De juiste hoeveelheid dezer nevenstoffen heb ik nog niet

NE

kunnen bepalen, maar uit den aard der bewerking is het te
verwachten, dat zij in grootere hoeveelheid in den stoomindigo dan
in dien, welke op de gewone wijze verkregen is, zullen worden
gevonden.

Het verzoek van den resident den heer Mr. H. C. van per
Wisek, om te Kalibagor, waar de heer BarNeverp eene kleine
indigo-fabriek en eenen kleinen stoomketel had, de proeven voort
te zetten, was van zeer veel belang voor de vermeerdering der
kennis van den stoomindigo en werd nog verhoogd, doordien
nabij deze de indigo-fabriek Bandjaranjar, welke zeer gunstige
resultaten gaf, gelegen was, waar ik de vergelijkende proeven
zou nemen.

De fabriek van den heer BarNeverp werd, zoo veel moge-
lijk, door het aanmaken van een water- en kloprad en fornui-
zen, voor het nemen der proeven ingerigt.

Het was te bejammeren dat de trekbak bij 81 0 voeten op-
pervlakte slechts 2 voeten diepte had, en dat dit gebrek door omstan-
digheden niet was te verhelpen. Bij de eerste proef bleek reeds,
dat er veel warmte verloren ging en zoowel om deze reden,
als wegens de kleinte des stoomketels, was ik genoodzaakt den
destilleerketel bij dezen te gebruiken. Beide ketels, te zamen 35
ned. kan water inhoudende, bragten den stoom door middel
van geleiders in den trekbak, terwijl een dezer gebogen op den
bodem lag, de andere in een der hoeken tot op dezen reikte.

Ik heb met deze kleine ketels, die eene zeer onregelmatige
warmte in den bak verspreidden, nooit het vocht tot op 70° C.
kunnen verwarmen, en vond in de bovenste bladen, na uit-
getrokken te zijn, hier en daar nog kleurstof.

Het afgetrokken vocht werd geklopt door eene door een wa-
terrad bewogen as, waaraan latten en en aan dezen „blikken en
bamboezen kokers gespijkerd waren.

De indigopap van de verschillende werkdagen, gestoomd of
gekookt, werd gezift, op de druiptafel en van daar naar den
persbak gebragt.

Om de grootte van den persbak, heb ik de pap der vijf
eerste en 4 laatste werkdagen bewaard en bij elkander geperst.

— 818 —

De uitkomsten in de fabriek Bandjaranjar werden, terwijl
men bezig was aan de fabriek Kaliebagor de genoemde ver-
anderingen te maken, nagegaan.

Zij waren van twee werkdagen (25 en 26 April) de vol-
gende:

le proef. Van 5.194 ned. pond snede op de gewone wijze
door den fabrikant verkregen:

9.75 ned. pond indigo;
dus 0.18°/.

ge proef. Van 6.953 ned. pond snede op dezelfde wijze
verkregen : k [
14.13 ned. pond indigo;
Ä dus 0.20°/
Het gemiddelde tusschen deze proeven 0.19°/,.

Eerst 26 dagen later, den 21n Mei, was de stoomfabriek

o'

gereed en hadden de bladen van dezelfde aanplanting door
het aanhoudende drooge weder, gedurende het tijdsverloop veel
geleden en waren vele afgevallen. Ik verkreeg evenwel van
1,966 ned. pond snede, in water gedurende 2 uren met stoom
verhit:
4.805 ned. pond indigo;
dus 0.25°/.,

waardoor een voordeel van 32°/, verkregen werd boven den
op de gewone wijze bereiden indigo.

De tweede vergelijkende proeven, op den len,3enen 4en Julij
met bladen van denzelfden aanplant genomen, hadden onder
betere omstandigheden plaats.

le proef. Van 2.848 ned. pond snede verkreeg de fabri-
kant op de gewone wijze:

6.695 ned. pond indigo;
dus 0.23 °/….

2e proef. Van 2,936 ned. pond snede, op dezelfde wijze
verkregen :

6.739 ned. pond indigo;
dus 0.22°/.
Op de stoomfabriek verkreeg ik van 1.724 ned. pond snede:

— 814 —

6.09 ned. pond indigo;
dus 0.35°/,

Wat in procenten een verschil van 59 meer ten voordeele
van den door stoom bereiden indigo oplevert.

Het minder groote verschil tusschen de eerste stoomproef en
de gewone bewerking is geheel aan den minder gunstigen
toestand en mindere hoeveelheid bladen bij meer hout, bij.
deze proef gebruikt, toe te schrijven,

Het was te betreuren, dat ik uit gebrek aan rijpe aanplan-
tingen, bij deze fabriek gelegen, de proeven moest staken.

Zoo als ik vroeger mededeelde, was ik, door de kleinte des
trekbaks en de grootte van de pers, genoodzaakt, de pappen
van de 5 eerste en 4 laatste werkdagen verkregen, elk afzon-
derlijk bij een te persen. Deze pappen, niet geheel van aanhan-
gende organische zelfstandigheden ontdaan , ondergaan verandering
door ontleding (gisting) van stoffen. De onaangename reuk, dien
zij alsdan verspreiden, is hiervoor een bewijs. Ik had de pap
van de eerste dagen gedurende een uur op een open vuur ge-
kookt, die der laatste dagen 2 uren gestoomd.

De geheel gestoomde indigo was het fraaiste van kleur; hieruit
waren, ofschoon niet genoegzaam, de bedoelde stoffen verwijderd.
Bovendien waren de koekjes te spoedig gedroogd en ten nadeele
der kleurstof behandeld.

De proeven met drooge indigo-bladen ‘genomen, zijn slechts
weinige, doch genoeg om daarover voor deze residentie eenig
oordeel te kunnen vellen. jm

Van dezelfde bladen, op de fabriek Poerbolingo verwerkt,
werd een gedeelte afgezonderd en in de schaduw gedroogd.
Dit droogen had 14 uren aangehouden, toen de bladen door
zacht” kloppen van het houtige deel te scheiden waren.

De gedroogde bladen werden in eene houten kist verzameld,
en hadden na 14 dagen eenen loodglans verkregen.

(1) Wanneer van een’ zekeren tijd gestoomd gesproken wordt, wordt daar-
mede het oogenblik, waarin de eerste stoombellen in het door stoom te verhitten

vocht dringen, bedoeld.

lee) AE

Op deze wijze gedroogd, heb ik met de bladen op werschillen-
de tijdstippen drie proeven, en met bladen, met het houtige deel
gedroogd, op een bali-bali bewaard, 2 proeven genomen. É

Ter vergelijking zal ik de hoeveelheid indigo uit dezelfde, doch
versche bladen, in de fabriek verkregen, hierbij voegen.

De trekking geschiedde even, als die in de fabriek met koud water.

OE Le À
Hi Sif 2 o ES
Pel OE „ap : d ED
je ns ei o Kb) Eel 5
ten Fm 20 es 5 E
o B A Es Des p= ‚6
d , © 4
ged se 5 5 Zn fen ES
za © 4 = … ei = e=
© a Oe Een @
Ed NEE En Az En 5
ae) El es o Te © 2
a ) e= o 5 © | 2
nd an ie=| SS E4 3 — ken!
EN > zi FN
. Q Se © Fx 3 5 Fa
EB = 5
> ei

Gedroogde. bladen. |14dagen{380{0.623/0.164|6.315/9.965|0.157

V/d V/d 30 V/d 4.60 0.878 0.169

72 ” 45 m155110.56210. 16
id. met het houtigedeel.|14 #/ |[336/0.471/0. 14/6.142{8.135{0.132
” 7 n 190 wp 1275/0.402/0.146

Uit deze proeven blijkt dat, het grootste verschil is 0,012°/,
en 0.014°/, meer kleurstof ten voordeele der gedroogde bladen.

Dat mag bij algemeene toepassing groot genoemd worden,
doch de bewerking blijft aan dezelfde foûten als de trekking
met versche bladen onderhevig, terwijl de meerdere zorg ge-
durende de trekking, door eene spoedigere gisting veroorzaakt,
deze nog wisselvalliger maakt. Na de gewone uittrekking heb
ik nog kleurstof in deze bladen gevonden, terwijl: de goede
middensoort indigo, uit deze bladen getrokken, niet beter was
dan die uit versche bladen verkregen.

Het droogen gaat mede met veel moeite gepaard, daar dit,
wil men de meeste hoeveelheid kleurstof verkrijgen, in de
schaduw moet geschieden. Hen aanzienlijk aantal groote lood-
sen zouden moeten aangebouwd worden, terwijl het opzigt en de
werkzaamheden vermeerderen. —_

In deze residentie, waar vele regens vallen en de damp-
kring gedurende dien tijd met waterdampen verzadigd is, zou
in elk geval het droogen der bladen gedurende zes maanden
van het jaar onmogelijk zijn.

se BB

Gedurende het werken met drooge bladen kwam bij mij het
denkbeeld op, dat welligt het verzenden van drooge bladen
naar Europa groot voordeel kon aanbieden, en wel omdat de
kleur in de bladen voorkomt, zoo als die tot het verwen wordt
“gebezigd. De groote kosten om den indigo in dien toestand
te brengen, zouden dan vervallen, terwijl het gouvernement van
een lastig fabrikaat bevrijd bleef.

Ik heb daartoe gedroogde bladen, sinds drie maanden ge-
kuipt, aan eene uittrekking, met betrekkelijk weinig water, on-
derworpen, na twee uren het vocht van de bladen afge-
zonderd en in eene goed geslotene flesch met kalk ge-
mengd 24 uren laten trekken, daarna door het bovenstaande
heldere vocht met water uitgekookt katoen gehaald. Ik heb
deze doorhaling drie maal moeten herhalen, alvorens het ka-
toen donker-blaauw gekleurd was.

Het is slechts eene mededeeling van het. begin der proeven
en veel nog zal moeten bewezen worden, alvorens tot de wit-
voering zal kunnen worden overgegaan. Wanneer het mij ver-
gund wordt dit werk voort te zetten, zal ik mij daarmede
gaarne belasten.

De tweede bewerking, van alle bekende wijzen, is het klop-
pen: het im beweging brengen van het vocht, om des te spoe-
diger door opname van zuurstof uit den damkring het indigowit
in blaauw te veranderen en in water onoplosbaar te maken.
Het geschiedt in iets lager dan de trekbak gelegene gemet-
‘selde bakken, door middel van houten spaden door menschen
of door werktuigen met water bewogen.

Onder het kloppen ziet men het vocht spoedig veranderen
en onder schuimen eene fraaije blaauwe kleur aannemen. Op
dit tijdstip heeft zich het grein (zoo als men het noemt) ge-
vormd, dat is: heeft de indigo zich afgecheiden en verschijnt
in den vorm van eenparig verspreide molekulen, welke zich
daarna vereenigen, ophoopen, meer zamenhang verkrijgen en
uit het vocht zich trachten af te zetten.

Bij deze bewerking kan de fabrikant, bij eenige zorg, het
einde der klopping zeer juist bepalen. Wanneer namelijk uit een

— Al —

gedeelte van het vocht op een wit aarden bord, het grein zich
in zamenhangende massen afzet en de randen van het vocht
helder roodachtig tegen het bord doorschijnen, is de klopping
volbragt..

Ook bij deze bewerking kunnen verliezen geleden worden.

De fabrikant kan te kort of te lang laten kloppen. Wanneer
te kort geklopt wordt, zal het bovenstaande vocht niet geoxy-
deerde verwdeelen bevatten, Houdt de klopping te lang aan
en isde indigo te fijn verdeeld, dan zal deze niet binnen den tijd
van rust geheel kunnen bezinken en nog verwdeelen in het
vocht blijven zweven, welke met dit vocht tijdens de aftapping
worden medegevoerd.

Het lijdt geen twijfel of beide gevallen gebeuren op Java
dikwerf. Ik ben in de gelegenheid geweest dit op te merken
en zal een paar gevallen mededeelen.

Te kort geklopt. Bij het openen des baks wit elk spongat een
ned. kan van het vocht genomen, op nieuw geklopt, de indigo
op een filtrum verzameld en verkregen:

lspongat 0.019 grm. indigo van Ll ned. kan.
he 0.018 „ tmf #
Dd ze 0.019 " ow iben wl
bh QEOND Ver „ We ARIE „
be 0.021 „» „ nan Sp „
te zamen 0.096 grm. indigo, dus 0.019.

De hoeveelheid vocht naar den inhoud des baks en de hoogte
van het vocht daarin berekend, was 6800 ned. kannen, en gaf
naar deze berekening een verlies van 0.235 ned. pond indigo.

Van het te lang kloppen was het verlies nog grooter en
verkreeg ik van deze proef, op dezelfde wijze als de vorige
genomen :

1 spongat 0.005 grm. indigo van Ll ned. kan.
2 „ 0: OM „ NE BO AD
ö „ 0.015 „ jeje „
4 „ 0.025 7] PT /
5 ” 0.03 ” „ IDD ” Pp,

te zamen 0.086 gem. indigo, dus 0.0172 indigo.

— BIS —
\

De hoeveelheid vocht in dezen bak was 112.000 ned. kan-

nen. Het verlies, naar deze hoeveelheid berekend bedroeg
0.3853 ned. pond indigo.

Beide verliezen kan men gedeeltelijk voorkomen, door, nadat
de klopping afgeloopen is, op fabrieken waar goed water is, de
klopbakken daarmede te laten vol loopen

Bij te korte klopping zal de zuurstof, in het water opgelost,
de niet gekleurde verwstof oxyderen, bij te lang kloppen, deze
hoeveelheid water, het vocht, waarin ook lijm is opgelost, aan-
zienlijk verdunnen, en het afzetten der zwevende deeltjes be-
vorderen, doch in beide gevallen is alleen om de groote ver-
dunning van het vocht deze toevoeging aan te raden.

Het kloppen door middel van een rad, zoo als hier op Java
nog al geschiedt, geeft een even groot verlies als het te lang
kloppen door arbeiders. De stralen van het vocht vallen op
de as en andere houtwerken van het kloprad; de kleurstof
wordt hierdoor gedeeltelijk te fijn verdeeld, om, binnen den
bepaalden tijd, te kunnen bezinken.

Naar mijne meening kunnen bij het aanwenden van een goed
ingerigt kloprad met goten in'stede van bamboezen kokers, geene
bezwaren ten nadeele der verwstof door deze bewerking bestaan,
en zij is ter besparing van handenarbeid bovendien aan te be-
velen.

Bij de opgegevene grootte van den trekbak is 25 rijnl. voe-
ten lengte, bij 15 voet diepte, een geschikte inhoud voor een’
klopbak, waarin het vocht door menschenhanden moet bewo-
gen worden, terwijl de helling des bodems zeer gering moet
zijn, zoodat het onderste spongat slechts 1 duim boven de op-
pervlakte van den bodem komt.

Door den zamenhang der verwdeeltjes kan op deze wijze
bijna al het vocht uit den bak verwijderd worden, en alzoo de
verwijdering van het vocht door middel van eene druiptafel
onnoodig worden gemaakt.

Op vele fabrieken wordt de dunne pap, na door cen’ linnen
zak geloopen te hebben, uit den klopbak, alvorens gekookt te

— ò19 —

J
worden, op eene druiptafel gebragt, en door middel van lin-
nen het vocht van den indigo afgescheiden.

Deze bewerking is zeer aan te raden. Hoe meer men den
indigo van de oplosbare aanhangende stoffen kan zuiveren, des
te fraaijer wordt hare kleur en stijgt hare waarde.

Men meent in kleine bezinkbakken de pap te kunnen reini-

gen door haar met koud water te roeren. Het is een zeer gebrek-

kie middel, dat met verlies van tijd en kleurstof gepaard gaat,
terwijl deze onzuiverheden zoodanig aan den indigo hangen, dat
eene koking van eenige uren met zuiver water noodig is om deze
stoffen te verwijderen.

Van de druiptafel komende, wordt de dikke indizopap, in
ijzeren ingemetselde fornuizen, met zuiver water gekookt.

De fabrikant kent twee wijzen van koken, welke hij noemt
te oud of te jong gekookt. Onder de eerstgemelde uitdrukking
verstaat hij, dat de indigo onder het koken tweemaal moet op-
komen (opborrelen), onder de laatstgenoemde, dat, zoodra de
koking aanvangt, het vuur verwijderd wordt.

Het koken dient om het lijm en de extraktiefstoffen oplosbaar te
maken en het eiwit te doen stollen. Om laatstgenoemde reden
dient men zoo lang te laten koken, totdat er geen blijvend
schuim meer aan de- oppervlakte komt.

Gekookt zijnde filtreert men door fijn katoen, ter afscheiding
van het gestolde eiwit, in de tweede druiptafel.

Op rde fabriek Bandjaranjer loopt de schoorsteen onder de
druiptafel en verhit deze. Dit kan niet anders dan de af-
scheiding van het lijm bevorderen en is daarom zeer aan te
bevelen.

Van de druiptafel wordt de dikke pap, na gelijk verdeeld te
zijn, tusschen linnen in de pers gelegd. Hene ongelijke verdee-
ling van de pap heeft een’ nadeeligen invloed op den inhoud
der koekjes, terwijl het noodig is de pers, aldus met de pap
gevuld, eenigen tijd open te laten, om aan de luchtbellen
gelegenheid tot ontsnapping te geven.

De pap wordt nu door langzame drukking van het overvloe-

dige water bevrijd, en wanneer het zacht drukken met den
VIJL 28

*

— 980) —

vinger op deze geene afwijking veroorzaakt, tot koekjes ge-
sneden.

Het spreekt van zelf, dat zindelijkheid in eene indigofa-
briek een groot vereischte is, en dat, wanneer de verschillende bak-
ken na elke bewerking niet zorgvuldig worden schoon gemaakt,
de rottende zelfstandigheden, aan deze klevende, de daaropvol-
gende bewerking zeer benadeelen.

Nadat de koekjes gesneden zijn, worden zij op houten rek-
ken in een afzonderlijk gebouw gedroogd.

Bij deze drooging ondergaan zij nog eene bewerking. Bin-
nen weinige dagen vertoonen zich schimmelplantjes aan de op-
pervlakte der koekjes, die, afgewreven, op mieuw te voorschijn
komen, totdat zich van buiten eene korst gevormd heeft, die
het naar buiten dringen der vochtdeelen belet.

Deze plantjes ontstaan door het naar buiten treden en de
ontbinding van het lijm en der extraktiefstoffen, die den indigo
nog niet verlaten hebben.

Deze langzame uitzweeting der aanhangende stoffen is van
veel invloed (vooral wanneer de indigo slecht gereinigd’is) op
de hoedanigheid der verwstof.

In Bengalen heeft men tusschen wollen dekens of in kisten,
met glasruiten gedekt, de uitzweeting der koekjes trachten te
bevorderen en op die wijze alle rottende zelfstandigheden verwij-
derd. Daarbij heeft men de overtuiging gekregen, dat deze be-
werking de moeite en kosten goed beloont.

Hoe beter deze stoffen verwijderd worden, des te lichter en
fraaijer van kleur wordt de indigo.

Ik heb in een paar soorten van 8 en 12°/, dezer stoffen
aangetroffen, en raad aan, ze zoo veel mogelijk te laten uit-
zweeten, en niet door eene spoedige drooging in de zonnestra-
len, welke eene korst aan de oppervlakte der koekjes doet
ontstaan, de uitzweeting tegen te gaan.

Wanneer nog eenige luchtbellen zich in de koekjes bevinden,
worden, zoo als vroeger gezegd is, aldaar schimmelplantjes ge-
vormd en zij worden windbreukig.

Windbreuken ontstaan, wanneer men aan de luchtbellen in den

dei

— SSl —

persbak tusschen de pap aanwezig, geene gelegenheid tot ont-
snapping geeft. Hierop kan niet genoeg gelet worden. Ook
door te spoedige drooging in de zonnestralen kunnen windbreu-
ken ontstaan. De koekjes bersten alsdan, door de barsten dringt de
dampkringslucht naar binnen ext er ontstaan schimmelplantjes.

Het water is mede van grooten invloed op de hoedanigheid
en prijs van den indigo.

Het water van sommige fabrieken, van sawahs komende, is
met klei en organische zelfstandigheden bezwangerd, zoodat vele
indigosoorten met eene hoeveelheid van 5 tot 36 procent aar-
de en zand verontreinigd zijn. De indigo is zwaar, heeft na-
tuurlijk minder prijs, terwijl het gouvernement aan de bevol-
king voor het fabrikaat een aantal ponden klei en zan d betaalt
behalve nog dat ereen slecht voorbeeld gegeven wordt aan de
in de nabijheid gelegen fabrieken, waar goed water is.

Het is bekend, dat men wel eens klei onder de indigopap
mengde, om eene hoogere betaling te erlangen, daar de betaling
van het fabriekaat per pond geschiedt. Deze gevallen doen zich
thans echter niet meer voor.

In de fabriek Blatter maakte men vroeger indigo met 20
tot 31 procent zand, en thans, met hetzelfde water, met 6
tot 8 procent.

Deze verbetering moet alleen aan de meerdere werkzaanheid
van den tegenwoordigen opziener toegeschreven worden.

Waar het water van sawahs tot het wittrekken van indi-
go moet gebezigd worden, en in het algemeen, waar het veel
minerale bestanddeelen bevat, zullen groote bezinkbakken, met
steenen gevulde duikers aan de monding, de hoeveelheid zand
met een aantal procenten verminderen en tot L à 2 terug bren
gen. Om dergelijk water geheel te zuiveren, zou men de
kostbare venetiaansche filtreerbukken moeten aanwenden.

Het is niet genoeg bezinkbakken aan te maken en naar
willekeur van het zich daarin bevindende water gebruik te
maken. Men moet ook eenige voorzorgen in acht nemen, die
op plaatsen, waar de bakken aanwezig zijn, veronachtzaamd

worden.

De bak met water heeft minstens 24 uren rust noodig. Deze
rust is niet voldoende om de klei geheel tot op den bodem te laten
bezinken, doeh daar de bezinkbak viermaal meer water moet
bevatten dan dagelijks voor de trekking vereischt wordt, ís het
bovenstaande zuiver te noemen, en kuunen bij langzame af-
tapping de onderste lagen, nog met klei bezwangerd, geen
nadeel doen.

Maar deze verontreinigt het fabriekaat en doet het nut van
den bezinkbak geheel vervallen, wanneer gedurende den be-
zinktijd dit water tot andere einden, tot wasschen, koken,
baden, enz. wordt gebezigd, of wanneer de aangebragte deuren
slecht sluiten of aan de monding open blijven, zoodat, door
de voortdurende beweging, de fijne kleideeltjes zwevende blijven
en den indigo zullen verontreinigen. Bovendien moet de be-
zinkbak eenmaal in de maand worden schoongemaakt, en, tot
andere einden gebezigd wordende, liever een gedeelte van het
water worden afgezonderd.

De duiker met steenen gevuld dient tot terughouding der
grovere onreinheden.

Indigosoorten.

De heer ScurvvuBrreemR zegt, dat de indigosoorten, die in den
handel voorkomen, zoo verschillend in het kleurend vermogen zijn,
dat het noodzakelijk is, haar gehalte aan kleurstof te onderzoeken.
Des te noodzakelijker is dit, wanneer de makelaars, die zich
met de sortering en den verkoop van den indigo bezig houden,
slechts onzekere en veelal zeer bedriegelijke middelen kennen,
om de verschillende soorten te onderscheiden, daar zij die naar
haar uiterlijk aanzien, de kleur, op het gevoel of naar den
graad van hard- of vastheid, beoordeelen. Zoo bestaan er tus-
schen de indigo-soorten, ten opzigte harer wezenlijke waarde
en gehalte aan indigo-blaauw, verschillen van 54 proeent. Niet
zelden treft men indigo- soorten aan, die tot 65 proc. armer
aan kleurstof zijn dan andere, en verschillen van 20 tot 15
proe. tusschen indigo-soorten, welke door de makclaars als van
gelijke kwaliteit gesorteerd zijn, komen dikwijls voor. Het is

— 988 —

om die reden van groot belang voor de verwers, de wezenlijke
waarde van den indigo juist te kunnen bepalen, zoowel om
den voordeeligsten koopprijs van eene zoo kostbare zelfstandie-
heid te beoordeelen als om de juistheid en den goeden uitslag
bij het verwen.

Ik heb reeds medegedeeld, dat de indigo-soorten met eene
zekere hoeveelheid klei of zand kunnen verontreinigd worden;
maar behalve deze bevatten zij zekere hoeveelheden water, in-
digo-lijm, indigo-bruin en indigo-rood. De hoeveelheid der drie
laatstgenoemde bijprodukten schijnt met zekere omstandighe-
den, waarin de bladen zich vóór de uittrekking bevonden,
zamen te hangen.

Ik heb eenige soorten naar de bekende methode van Berzr-
LIuS ontleed en‘deze verschillende ligchamen afgescheiden. Deze
methode schijnt hoogst eenvoudig, doch is in de uitvoering
moeijelijk en aan verlies onderhevig.

De fijn gewreven indigo wordt met verdund zwavelzuur ge-
trokken, dit laatste met krijt verzadigd en tot droogwordens
uitgedampt op een waterbad. Het indigo-lijm wordt vervolgens
in alkohol opgelost.

Deze alkoholische oplossing laat bij verdamping een gee
doorschijnend ligchaam achter, dat in water oplosbaar is.

Men trekt daarna den met zuur uitgetrokken’ indigo warm
met potaschloog, welke het indigo-bruin oplost.

De donker zwart-bruime vloeistof laat zich uiterst moeijelijk
filtreren en bevat doorgaans eene kleine hoeveelheid indigoblaauw.

Men neutraliseert de potasch met azijnzuur, dampt het ge-
heel, als boven, uit, en verwijdert de azijnzure potasch door
middel van kokenden alkohol.

Het overblijvende zwart-bruine ligchaam is indigo-bruin.

De met zuur en alkali behandelde indigo wordt met alkohol
gekookt. De alkoholische oplossing is donkerrood en laat bij
witdamping een zwartbruin poeder, indigo-rood, achter.

De aldus gezuiverde indigo bevat nog zouten en klei, doch
kan door desoxydatie daarvan gezuiverd worden.

Ik heb de verliezen, door het aankleven van den indigo aan de

— 384 —

filters overwonnen, door elke analyse met 50 grm. indigo, op
100° gedroogd, in te zetten, en het overblijvende slechts ge-
deeltelijk gebezigd na het op nieuw bij 100° gedroogd en af-
gewogen te hebben.

Zoo voortgaande had ik langer werk, doch daarbij redelijke
uitkomsten verkregen.

De geringe hoeveelheid blaauw bij het indigo-brum is door
bezinking afgescheiden kunnen worden.

Ik laat hier de analysen van eenige soorten volgen.

Indigo van:

| = : En = a 3

Dr 5 an ES) Hen En
LA a) Te 8 hel leje} IE = 5
 ve @ 5 an) 3 | en DD
OR en = RS) aa! SE o En

FA @ = SS, en © ms
S 5 zt IS) e ® nl

vo = uo PS

[A | =

Indigo lijm. | 2.01 | 215 | 181 | 819 | 3.04 | 5206
„ bruin. 187.62 (56.26 [87.65 186.92 135.32 (36.12 [8424
„ rood. 416 | 316 | 486 | 325 | 326 | 3.01 | 8.12
„ blaauw.(54.06 |48.43 [48.24 [47.35 [45.65 [42.28 130.18
„water. | 2.09 | 3.10 | 619 | 416 | 5,19 SSR
Zand en klei.) 0.06 | 6.90 | 225 | 5.13 | 7.54 | 7.61 [22.16

De indigo van den heer Dre Kock vaN LmeuweN overtreft
alle andere soorten in droogte, heeft de minste klei en het meeste
indigoblaauw. Daarop volgen die van Soemogedeh en die uit de
drooge bladen verkregen, dan die van Bagelen, dan de stoom-indigo
en eindelijk die van Poerbolingo.

De stoom-indigo zou dus niet tot de beste soorten behooren,
doch de gebrekkige werktuigen, die mij ten dienste stonden, het
drabbige sawahwater, tot de uitrekking gebruikt, helderen ge-
deeltelijk deze oorzaken op, terwijl de andere gelegen zijn in
het feit, dat de stoomfabriek miet gereed was, de proeven met
zoogenaamde oude bladen moesten worden genomen, en dat sedert
langen tijd het drooge weder had aangehouden.

Op dergelijke wijze, als hierboven is aangehaald, het indi-

go-blaauw te bepalen, zou meer kosten opleveren dan de prijs

— 985 —

van den indigo bedraagt. Sedert geruïmen tijd hebben daarom
vele scheikundigen naar eene eenvoudige en weinig kostbare me-
thode gezocht, om het indigoblaauw te bepalen, en thans kan
men vrij zeker zijne waarde met weinig kosten bepalen.

De heer ScHuumBrERGER maakt sedert jaren van eene een-
voudige methode met voordeel gebruik.

Hij lost den indigo in rokend zwavelzuur op, verdunt deze
oplossing met water en voegt er eene oplossing van chloorkalk
bij, welk ligchaam de eigenschap bezit het indigo-blaauw te
ontkleuren.

Wanneer men nu weet hoeveel chloorkalk zuiver indigoblaauw
ontkleurt, dan heeft men de basis, ter bepaling van de hoe-
veelheid blaauw in de verschillende soorten, door middel van
eene normale oplossing van chloorkalk in water.

Ik zal van zijne proeven, in 1844 medegedeeld, eenige laten
volgen, die bewijzen, in hoever de java-indigo met dien van

andere landen kan wedijveren.

Graad van
deugdelijk-| Prijs ned. ®%.

heid.
guldens | cents.
Van 15 proeven Java indigo gemidd. ol, 11 70
steal. / Bengalen / bd 10 90
n 6 HI Caraccas. V/d 68 be) 40
ta) „ ___Guatimala „ 55 ES P,
la „Madras „ 44 6 10
„ 4 „Manilla / 44 6 10
7 „_Bombay m 50 4 10
1 2 # Philippynen w 43 8 10

Wanneer wij den graad van deugdelijkheid nagaan dezer ver-
schillende soorten, dan bestaat er een groot verschil in de hoe-
veelheid indigo-blaauw, en men ziet van hoeveel belang derge-
lijk onderzoek voor, den verwer is. De java-indigo en die van
Bengalen zijn de beste soorten en staan in deugdelijkheid gelijk,
ofschoon de eerstgenoemde hooger in prijs was. ‚Na deze volgen
de eertijds zoo hooggeroemde indigo van Caraccas en Guatimala,

— 386 —

In 1851 heeft Dr. Pennis eene nieuwe methode ter bepaling
van het indigo-blaauw gevonden, en eene menigte soorten be-
paald.

Daar men uit deze proeven kan zien, dat, ofschoon sinds
1844 de prijzen gedaald zijn, de hoedanigheid van den java-
indigo miet heeft verloren, maar nog steeds als de beste soort
aan te merken is, zal ik deze mededeelen.

Hij gebruikte insgelijks rokend zwavelzuur ter oplossing
van den indigo, voegde zeezoutzuur bij en ontkleurde het
blaauw met chroomzure potasch; daarbij bepaalde hij tevens de
hoeveelheid water en zand van den indigo.

Graadvan | Proc.

Pen Reien : Proc.
Erle ze Pond aen

vuldens | cents.
1851 Oost-indische indigo. |- 7 60 | 683 4,5 | 5.0
/ / / 6 45 64 8,1 (880
” „ / 6 50 54 F10. hr e050
/ „ 7 5 55) 5 1l/g MN RET MA
71 V73 3 5 80 54 5.6 7.0
/ PR „ 5 20 45 14.0 | 8.4
1852 / / 6 5) 631/3 54 | 4.S
V/A r/Â r/Á 7 r/Á 6 5.8 6 0
1851 Bengaalsche / 6 „ 64: 5.9 | 4.0
/À Wii V// 5 JJ A7 24.6 5.0
„ # / ij) 40 591/5 15 Tea
„ /e „ 4. 40) 56 DA 0 5.9
WA V/A /Á 4 r/Á 4,5 1/2 14,0 7 2,
/ 7 / d 4,0 24 44,4 | 44
1851 Spaansche „ 5 55 12.3 | 6.0
5) 50 15010

„ Benares „ 20 45 20 Aa
„__ Guatimala / 5 50 16.0 | 6.5
„ Madras . „ 4, 20-41 10:6 16E
7 Ondé / 4 20 4.6 6.5 | 8.5
„__ Caraccas / 4, 10 | 521l/s | 16.2 1-64
1852 Madras ’ 3 25 05 ò8.3 | 6.0

oJ
„Manilla 7 4 / 951/af 28.0 | 5.0

— 981 —

De gemiddelde graad van deugdelijkheid en de prijs tusschen
den javaschen en bengaalschen indigo is hier:

Graad Prijs
Mdava wan ven D8OR er. oare 56.190
BaBengalen: wss virn 4008 horden 445
Een verschil van . . _ 80,9 meer blaauw /1.77 per ned.

pond meer ten voordeele. van den java-indigo.

Dr. Penni heeft de namen, voor de verschillende soorten
bekend, hierbij niet opgegeven, zoodat men geene vergelijking
tusschen het uiterlijk voorkomen kan maken, en alleen naar
den prijs moet afgaan. Uit al die prijzen blijkt het, dat geene
soort van Bengalen met die van Java kan wedijveren.

Men ziet verder uit deze proeven, dat het gebruikte water in
Bengalen niet vrij van minerale bestanddeelen is, en als op Java
den indigo verontreinigt.

De gemiddelde hoeveelheid zand van beide soorten is:

Van javaschen indigo 7.45 proc.
„ bengaalschen „ 17.90

Dus Herat de bengaalsche indigo 10.55 proc. zand en klei
meer dan de javasche soorten.

Dit is geene reden om de fabrieken op Java niet van bezink-
bakken te voorzien en het water te zuiveren.

De uitkomsten dezer proeven bewijzen, dat wij van de 100
pond indigo 7.5 pond zand en klei aan de europesche markt
brengen en dat voor deze 7.5 pond fabrikatie-kosten, vrachtloon
etc. zijn betaald.

Berekerfen wij hieruit dat van de 600.000 pond indigo jaar-
lijks 45.000 ponden zand en klei verzonden worden, dan zal het
verlies aan gemelde kosten minstens ,f 100.000 bedragen.

Deze kosten zullen ruim beloond worden wanneer bij derge-
lijke fabrieken met zorg bezinkbakken worden aangemaakt.

De mogelijkheid indigo te leveren, die bijna vrij is van klei
en zand, is door den heer De Kock van Leeuwen bewezen.
Zijne verschillende soorten gaven gemiddeld 0.06 procent asch.

Eindelijk dient nog over het watergehalte der gemelde soor-

ten gesproken te worden.

zi BBE ae

Wij bepalen ons bij die van bengaalsche en javasche soorten en
zien dat eerstgemelde gemiddeld 5.15 proc., laatsgenoemde 6.17
proe., dus de javasche soorten 1.15 proc. meer water inhouden.

Dat 5 proe. water reeds eene slechte droozing aanwijst, geeft
wederom de indigo van den heer Dr Kock van LureuweN aan,
die slechts 2.09 proc. daarvan bevat.

Ik heb in Februarij het watergehalte der koekjes, in Decem-
ber gemaakt, vóór de afpakking bepaald en verkreeg de volgende
uitkomsten.

Nummer der koekjes. Proc. water.
160 5.44
162 5.45
165 9.00
166 6.65
167 4,55*
170 6.00:
lj 1.54
185 ‚… 8.00
188 10.49
190 8.21
191 8.52
192 s.IS
193 10.39
195 8.06
196 9.91
197 daa

Dus gemiddeld 7.93 proc: water; en ook voor deze ponden
betaalt het gouvernement aanzienlijke sommen.

De droogruimte in de fabrieken is te klein, dan dat men
aldaar langer de koekjes kan laten droogen. Om deze reden
zijn de sorteer-pakhuizen van groot belang, daar de indigo al-
daar op rekken in eene groote ruimte verder kan droogen, tot
dat de tijd van inpakking, die somwijlen wel wat uitgesteld
kan worden, daar is.

Wij hebben uit de proeven van den heer Sctr.UMBERGER ge-

— 889 —

leerd, dat sommige in den handel voorkomende soorten van java-
indigo niet gesorteerd zijn en dezelfde kist indigo-soorten bevat,
welke tot 28 proc. in deugdelijkheid verschillen.

Wij moeten dit insgelijks aan gebrek aan sorteer-pakhuizen
toeschrijven.

Bij de afpakking in de fabrieken zelve, moet men, uit ge-
brek aan eene soort om de kist te vullen, wel mindere soorten
daarbij voegen.

Ik vermeen aangetoond te hebben, dat het aanzienlijk verlies
aan indigo, door verbetering der gevolgde wijze van bereiding
gedeeltelijk, door trekking der bladen door middel van stoom
geheel, kan voorkomen worden.

De trekking met koud water blijft altijd wisselvallig, ter-
wijl de stoommethode met den thermometer in de hand kan be-
paald worden. Aan deze methode mogen, daar zij nog in hare
kindschheid is, gebreken kleven, en zij moge op Java voors-
hands niet worden ingevoerd, later zal zulks geschieden en de
kosten van de oprigting van groote fabrieken met stoomwerk-
tuigen ruimschoots beloonen.

Wij kunnen het geheel in korte. woorden aldus zamenvatten.

Dat de ontaarding van den taroemkembang verlies aan verw-
stof ten gevolge heeft gehad; dat het op nieuw stekken der zaad-
planten van de indigofera tinctoria en amil, de meest waarschijn-
lijke stamvaders van den taroemkembang, tot herstel aan te be-
velen. is.

Dat het planten met een stek vooreerst niet aan te raden is.

Dat de plant de meeste verwstof tijdens haren vollen bloei bezit.

Dat langdurige droogte en regens de verwstof omzetten.

Dat er een werkelijk verschil in hoeveelheid kleurstof tus-
schen de drie sneden bestaat en dat die van de derde, in ver-
gelijking met die de beide eerste, groot te noemen is.

Dat de bekende wijze om verwstof uit de bladen te ver-
krijgen, geene gisting maar eene koude trekking is.

Dat de ontleding der kleurstof gedurende de trekking of
het verlies, tijdens de verdere bewerking geleden, aan de on-
verschilligheid der Javanen, als fabrikanten werkzaam, en het
gering europeesch toezigt, is toe te schrijven.

_ 390 —

Dat het aanbouwen van bezinkbakken, ter zuivering van het
water, tot uittrekking der bladen gebruikt, bij sommige fa-
brieken hoog noodzakelijk is.

Dat het vullen der trekbakken naar zekeren maatstaf moet
geschieden, overeenkomende met de theorie der bewerking.

Dat het persen van te veel bladen in een bak een groot
verlies aan kleurstof veroorzaakt.

Dat het trekken der kleurstof uit drooge bladen voor deze
residentie niet aan te raden is.

Dat het verzenden van drooge indigobladen naar Europa
waarschijnlijk groote voordeelen kan opleveren.

Dat warm water de meeste. kleurstof uit de bladen trekt,
en deze bewerking het best en eenvoudigst door middel van
stoom geschiedt.

Dat de bladen, door middel van stoom uitgetrokken, van
25 tot 50 procent meer indigo opleveren.

Dat het verwvermogen der indigosoorten aanmerkelijk ver-
schilt en tot 540/) kan stijgen.

Dat uit mijne analysen van verschillende indigosoorten blijkt,
dat die van den heer De Kock van Lmruwen de beste is.

Dat uit de analysen van de ScuruumBerGER en Panni blijkt,
dat de java-indigo de beste is.

Dat uit gebrek aan droogruimte de java- indigo te veel wa-
ter bevat.

Dat dit gedeeltelijk is toe te schrijven aan gebrek aan sorteer-
pakhuizen; terwijl mede uit dat gebrek eene slechte sortering
voortvloeit.

Mandiradja, 9 Januari 1855.

ZESDE BIJ DRAGE

TOT DE KENNIS DER

ICHTHYOLOGISCHE FAUNA

VAN

AnMe BON A

DOOR

P. BLEEKER.

Toen ik, thans drie jaren geleden, mijen eerste bijdrage tot
de kennis der Amboinsche visschen schreef, vermoedde ik niet
dat ik in de gelegenheid zou gesteld worden achtereenvolgens
meerdere artikels (1) over dit onderwerp te leveren. Dank zij
der welwillendheid van den heer D. S. Horpr, hebben de na-
sporingen naar van Amboina nog niet herwaarts gezondene vor-
men miet opgehouden en met de meeste belangeloosheid zijn die
nieuwe vormen ter mijner beschikking gesteld. Zoo ontving ik
in Februarij 1855 weder eene zeer rijke verzameling van Am-
boina, bestaande uit niet minder dan 150 vischsoorten, welker
namen hieronder volgen. Een paar jaren geleden wareu nog
geene 60 soorten met voldoende zekerheid van Amboina bekend.
In mijn eerste bijdrage tot de kennis der vischfauna van Am-
boina bragt ik dat cijfer op 116, in de tweede op 158, im de

(1) Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van de Molukschen eilanden:
Visschen van Amboina en Ceram. Nat. Tijdschr. Ned. Ind. III p. 229 —309.
Nieuwe Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Amboina, ibid. III p.

545568.
Derde Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fauna van Amboina, ib, IV p.
_91—130.
Vierde Bijdrage tot de kennis der ichthyologische fanna van Amboina, ib. V p.
317—352,

Vijfde Bijdrage tot de kennis der iehthyologische fauna van Amboina, ib. VI p.
450 —508.

Ee

derde op 217, in de vierde op 298 en de vijfde op 362 (1). De
nieuwe verzameling van den heer Horpr brengt dat cijfer op
niet minder dan 428, en dat der mij bekende visschen uit den
Molukschen Archipel op 712.

Pisces Amboinenses Collectionis Hoedtianiae.

1. Apogon Hartzfeldii Blkr. 92. Upeneus barberinus CV.

2. » moluccensis Valence. 93. » barberinoïdes Blkr.
3: » roseipinnis CV. 1, » pleurospilos Blkr.

4, * Diploprion bifasciatum K.v.H. 35. » trifasciatus CV.

5. Grammistes orientalis Bl, 96. Mulloïdes flavolineatus Blkr.

6. * Serranus bontoïdes Blkr. 97. Upeneoïdes vittatus Blkr.

ef » celebicus Blkr. 98. * » moluccensis Blkr.
8. * » guttatus CV, St » sulphureus Elkr.
On » Hoedti1 Blkr. 40. Dactylopterus orientalis CV.
10. » mieroprion Blkr, A1, Pterois volitans CV.

le » Sebae Blkr. 42, » ‘zebra CV. 9

12. Serranichthys altivelis Blkr, 43. * Platycephalus bataviensis Blkr.
13. Mesoprion amboinensis Bikr. 44. * Taenianotus triacanthus Lacep.

14. » dodeecacÁnthus Blkr. 45. x Synanceia horrida CV.
dot >» fulviflamma Bikr. 46. * Corvina Goldmanni Blkr.

16. » janthinurus Blkr. 47, * Uimbrina amblycephalus Blkr.
17. » marginatus Blkr. 43. Diagramma radja Blkr.

18. » octolineatus Blkr, 49, Seolopsides lycogenis CV.

AO ED pomacanthus Blkr. 50. Lethrinus rostratus K. v. HL.
20. Cirrhites graphidopterus Blkr. 51. * Dentex taeniopterus CV.

2d rip oxyceephalus Bkr. 52. Chaetodon baronessa CV.

22. Therapon theraps CV. OE » unimaculatus Bl.
93. Moloeentrum diadema CV. 5á. » vagabundus L.

24, » sammara CV, 515 » virescens CV.

25. Myripristis adustus Blkr. 56. » vittatus. L.

26. » murdjan Rupp. 57. Heniochus macrolepidotus Cy.
Dip: » parvidens CV. 58. Zanelus cornutus CV.

28. * Priacanthus holocentrum Blkr. 59. * Drepane punctata CV.

29. * Folynemus microstoma Blkr. 60. Taurichthys varius GV,

30. * Sphyraena langsar Blkr. 61. Wolacanthus dux Lacep.

31. * Sillago malabarica Cuv. 62. » semicireulatus CV.

(1) De in die bijdrage opgebragte Mesoprion janthinurus Blkr (N T. N. Ind.
VI p. 52 in mij sedert gebleken tot dezelfde soort te behooren als die, welke ik
vroeger (N. T. N. Ind. II p. 170) onder den naam van Mesoprion bottonensis heb
beschreven. De violette staartband gaat in den gevorderden leeftijd des diers

meestal verloren.

— 593 —

63. * Holacanthus nicobariensis Blkr.

64. Platax vespertilio Rüpp.
65. * Psettus rhombeus CV.
66. * Pempheris oualensis CV.
67. * Scomber kanagurta CV,
68. » loo CV.

69. * Cybium guttatum CV.
70.
zó

Chorinemus sancti Petri CV,
* Triehiurus haumela CV.
Megalaspis Rottleri Blkr.

73. * Decapterus kurroïdes Dlkr.
74. Selar boops Blkr.

5. _» Hasseluii Llkr.

Xx » Kuhlit Blkr.

7. _» torvus Blkr.

„ Caranx Forsteri CV.

„ * Uraspis carangoïdes Blkr.

„ Carangoïdes citula Blkr.

81. * » gallichthys Blkr.
82. * Lactarius delieatulus CV.

‚ Gazza tapeinosoma Blkr.

. Equula gomorah CV,

85. * »

‚ Amphacanthus dorsalis CV.

interrupta CV,

Acanthurus melanurus CV.
88. * » mata CV.

89. » matoïdes CV.

‚ Naseus Hoedtii Blkr.

91. Priodon amboinensis Blkr.

92 * » _ hexacanthus Blkr.

94. Callionymus ocellatus Pall,

95. * Antennarius moluccensis Blkr-
96. » nummifer Blkr,
97. Echeneis neuerates L.

93. Pomacentrus nematopterus Bkr.
SER » pavo Lacep.

100. Dascyllus xanthurus Blkr.

Glyphisodon melas K. v. JI.
102. »

Heliases macrochir Blkr.

trifasciatus Blkr.

4. Cossypuus mesothorax CV.
* Cheilio hemichrysos CV.
„ Novacula pentadactyla CV.

* Cheilinus celebicus Blkr.

. *Petroskirtes hypselopterus Blkr.

(de}

eb ed ed ie ed ek ek
WP WW to Pe te Ie te fo 12
_ OO 0 AD A mm

Pad
Bs

ld
Co 69 OW O9 9 O2

ek

ek Led
DD SN 5

al
N

142.
148.
144.
145.
146.
147.
1458.

149.
150.

ef »

ge »

de »

Paka »

‚ # Cheilinus ceramensis Blkr.

9. * Scarus nuchipunctatus CV.
ader »

psittacus Forsk.

. * Callijodon hijpselosoma Blkr.
‚ Plotosus anguillaris Cuv.

‚ *Belone leiurus Dlkr.

‚ * Chiroeentrus dorab CV.

. * Dussumieria Hasselui Blkr.

>. * Harengula hypselosoma Blkr.

melanurus Blkr.

» moluccensis Blkr.

. * Engraulis Brownii CV,

» enerasicholoïdes Blkr.

setirostris CV.

. * Chatoessus selangkat Blkr.

‚ * Plagusia oxyrhynchos Blkr.

polytaenia Blkr.

‚ * Leptocephalus taenia Less.
. Gastrophysus lunaris J. Müll.

. * Arothron calamaroïdes Blkr.

» laterna Bkr.

‚ Tropidichthys Bennetti Blkr.
GPe »

jinthinopterus Blkr.
» margarìtatus Dlkr.
» striolatus Blkr.

» Valentini Blkr,

. Balistes flavomarginatus Rüpp.

» _ lineatus Bl.
» _ praslinus Lacep.

* » viridescens Lacep.

‚ * Monacanthus eryptodon Blkr.

» hijstrix Burt.

eurtorhynchos Blkr.

. * Alutarius laevis Cuv.

Ostraeion eornutus L.
» eubicus L.
> turritus Forsk.
* Syngnathus dactyliophorus Blkr.
* Solenostoma brachyurus Blkr,
x Hemiscyllium malaijanum MI.
% Carcharias (Prionodon) melano-
pterus QG. MH.
* Pristis dubius Blkr.

* Trygon uarnak Rupp.

— 94 —

De met een * gemerkte soorten van bovenstaande lijst zijn
nieuw voor de fauna van Amboina. Nieuw daarvan voor de weten-
schap zijn Serranus bontoïdes, Serranus Hoedtii, Mesoprion: po-
macanthus, Cirrhites ovyeephalus, Upeneoïdes moluccensis, Um-
brina amblycephalus, Decapterus kurroïdes, Uraspis carangoïdes,
Priodon hexacanthus, Petroskirtes hypselopterus, Antennarius mo-
luceensis, Callijodon hijpselosoma, Harengula hypselosoma, Tropi-
dichthys janthinopterus, Monacanthus erijptodon, Monaeanthus
curtorhynchos en Solenostoma brachyurus.

Alle deze soorten zijn hieronder beschreven. Ik heb er nog
bijgevoegd nieuwe beschrijvingen van Zaenianotus triacanthus
luacep., Callionymus ocellatus Pall. en Zeptocephalus taenia Less,
welke nieuw zijn voor mijne verzameling.

SPECIES PISCIUM AMBOINENSES HUCUSQUE COGNITAE.

1. Apogon amboinensis Blkr, Nat. Tijdschr. Ned. Ind. V p. 329.

2. » bandanensis Blkr, ib. VI p. 95,

3. » _ Hartzfeldii Blkr, ib. III p. 254, VI p. 482.

Â, » Hoevenii Blkr, ib. VI p. 483.

5. » hyalosoma Blkr, ib. V p. 329.

6. » koilomatodon Blkr, ib. IV p. 134.

he » macropteroïdes Blkr, ib. HIT p. 724.

8. » melas Bikr, Verh. Bat. Gen. XXII Percoid.

9. » _ moluccensis Valenc.= Apogon chrysosoma Blkr, Nat. T. N. Ind.
TIL p. 256.

10. » novemfasciatus CV., ib. III p. 165.

die » orbieularis K. v. H., ib. TI p. 254.

12. » roseipinnis CV. — Apogon annularis Rüpp., ib. IIL p. 253.

13. Cheilodipterus quinquelineatus CV., ibid. III p. 253.

14. Ambassis Dussumierii CV, Verh. Batav. Genootsch. XXII Pere.

15. » interrupta Blkr, Nat. T, N. Ind. III p. 696.

16. » maeracanthus Blkr, ib. IV p. 455.

1 ri » urotaenia Blkr, ib. III p. 257.

18. Diploprion bifasciatum K. v. H. ibid.

19. Grammistes orientalis Bl. Schn., ib. IV p. 105.

20. Serranichthys altivelis Blkr.= Serranus altivelis K. v. H., Verh. B. G.
XXI Perce.

21, Serranus alboguttatus CV., Nat. T. N.T. IV p. 108.

22. » amboinensis Blkr, ib. III p. 258.

23. » __biguttatus CV. |

24. » _ boenack CV. Verh. B. G, XXII Perc.

— 395 —

25. Serranus bontoïdes Bikr, Nat. PT. Ned. Ind. VIIT p. 405.
26. » eelebieus Bikr, ibid. ML p. 217.
27. 7 erapao CV., Verh. Bat. Gen. XXII Perc.

23. » eyanostigma K. v. H., ibid.

29. » guttatus CV. Serr. eyaaostigmatoïdes Blkr, ibid.
39. » hexagonatus CV, N. T. N. Ind. VI p. 191.

ò1. » Hoedtii Bikr, ibid. VI p. 406.

3%. » Hoevenii Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perce.

B TD leucogrammicus Rwdt, ibid.

34, » marginalis CV., 1bid.

95. » ruieroprion Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 552.

36. » _ pardalis Blkr, Verh. B. Gen. XXII Pere.

97. » polystigma Blkr, Nat. T. Ind. IV p. 244.

38. » Sebae Blkr, ibid. VI p. 488.

2
40. » aanularis CV., Verh. B. Gen. XXII Perc.
Ai » bottonensis Blkr, Nat. f. N. I, LI p. 170. Mesoprion jan-
thiourus Blkr, ibid. VI p. 52.

42, » dodeeacanthus Blkr, ibid. IV p. 104.

45. > dodeeneanthoïdes Blkr, ibid, VI p. 409.

4d. > fulviflamrma Blkr, ibid. III p. 554.

45. » immaculatus CV., Verh, Bat. Gen. XXII Perce.
46. » jaathinuropterus Bìkr, Nat. T, N. Ind. III p. 751.
zi » lineolatus Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.

48. » macolor Blkr, Nat. T. N. Ind. It p. 752.

49, » madras CV, Vern. Bat. Gen. XX Perc.

50. » marginatus Blkr, Nat T, N. Ind, [IL p. 554.

5î. » mierochir Elkr, ibid. V p. 832.

52. » octolineatus Bikr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.
53. » pormacanthus Bikr, Nat. T. N. Ind. VIII p. 407,
54. » Russelli Blkr, Verh. B. Gen. XXII Pere.

55: » semicinctus CV, Nat. T. N, Ind. V p. 331.

56. » unimaculatus QG, V. B. Gen. XXI Perc.

57. Girrhites graphidopterus Bikr, Nat, T. N. Ind. IV p. 106 (Catal. Pisc.
amb. N. T. N. Ind. VI p. 465 fals. sub Myriod.)

58. » oxyeephalus Blkr, ibid. VIIL p. 408.

59, Priacaothus Blochii Blkr 5 Priacanthus japonicus CV.?, Nat. T. N. L
U p. 174, IV p. 456.

60. » carolinus CV., ibid. IL p. 235.
61. » holocentrum Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.
62. » macracanthus Bikr, ibid.

63. Dules maculatus CV., Nat. T. N. Ind. V p. 333.

64. Therapon servus CV, Verh. B. Gen. XXI[ Perc.

65. » theraps CV., ibid.

66. Datnia argentea CV. ibid. = Datnia cancellatoïdes Blkr, Nat. T. N.
Ind. IV p. 247.

MEEL 29

tet A la a at sl
ST OO Ol mmm OO ID ma

kde

>

< .

— 096 —
. Holoeentrum cornutum Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 240.
» diaderma CV. , ibid. III p. 259.
» leonoïdes Blkr, Verh. Bat. Gen. XXII Perc.
° sammara CV., Nat. T, N. Ind. III p. 555.
» tiereoïdes Blkr, ibid, V p. 334.
» violaceum Blkr, ibid. V p. 895.

3. Rhijackichthys brachijrhijnchos Blkr, ibid IV p. 107.
. Myripristis adastus Blkr, ibid. IV p. 108.

» microphthalmus Blkr, ibid. III p. 261.
» murdjan Rüpp., ibid. IV p. 109.

» parvidens CV.?, ibid. II p. 260.

5 pralinius CV., ibid. IL p. 234.

. Percis cijlindriea CV., ibid. II p. 285.
. Sphyraena Commersonii CV., ibid. Vil p. 425 V. B. G. XXVI Sphyr.

» langsar Blkr., ibid. VIIp. 367, V. Bat. Gen. XXVI Sphijr.
» obtusata CV., ib. VIIp. 364, Verh. Bat. Gen. XXVI Sphijr.

3. Polynemus mierostoma Blkr, Nat. T. N. Ind. II p. 217,
4. Sillago malabarica Cuv.= Sillago acuta CV., Verh. B. G. XXII Perc.
85. Upeneus barberinus CV., Nat. T. N. Ind. IT p. 172.

» __ barberinoïdes Bikr, ibid. III p. 262.

» bilineatus CV.

» __ pleurospilos Blkr, Nat. Tijdschr. N. Ind. IV p. 110.

» _ Russellii CV.= Upeneus waigiensis CV., Verh. B.G. XXII Perc.
» trifasciatus CV., Nat, T. N. Ind. II p. 237.

„ Upeneoïdes moluccensis Blkr, ibid. VIII p. 409.

> sulphureus Blkr = Upeneus sulphureus CV.
» variegatus Blkr,-Verh. Bat, Gen. XXII Perce.
> vittatus Blkr == Upeneoïdes bivittatus Blkr, ibid.

. Mulloïdes flavolineatus Blkr, Nat. T. Ned. Ind. III p. 697,
. Dactylopterus orientalis CV., ibid. III p. 264.

. Platycephalus bataviensis Blkr, ibid.

98.
997
100.
101.
102.
103.
104.
105.
106.
107.
108.
109.
110.
111.

» polyodon Blkr, ibid. IV p. 462.
» puactatus CV., ibid, IT p. 25.
Scorpaena diabolus CV., ibid, HI p. 266.
» polylepis Bìkr, ibid. IT p. 173.

Pterois antennata GV,, ibid. V p. 72.

» brachypterus CV, ibid. [IL p. 265.

» volitans GV., Verh. Bat. Gen. XXII Sclerop.

» zebra CV, Nat. T. N. Ind. III p. 265.
Taenianotus triacanthus Lacep., ib, VIII p. 411.
Apistus fusco-virens QG., ibid. III p. 269.

» _ leucogaster Richds., ibid. IV p. sss.

» _ longispinis CV.

» _ melas Blkr, Nat, T. N. Ind. I p. 26.

» _ taenianotus CV, ibid, III p. 753.

m2.
115.
114.
115.
116.

117.
118.
„ales
120.
121.
122.
123.
124.
125.
126.

127.
128.

129.
130.
131.
153.
133.
134.

185.
136.
157.
138.
159.
140.
141.
142.
145.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
153.
154,
155.

— 397 —

Minous woora CV., ibid. VI p. 251.
Synanceia brachio CV., Verh. Bat. Gen. XXII Seclerop.
» horrida CV., ibid.
Corvina. Goldmanni Blkr, Nat. T. N. Ind. VII p. 571.
Umbrina amblycephalus Bikr, ibid. VII p. 412.
Diagramma lineatum CV., ibid. IV p. 112.
» orientale CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Sciaen.
» punctatum Ehr., ibid,
» radja Blkr, Nat. T. Ned. Ind. V p. 336.
Lobotes erate CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Sciaen.
Scolopsides bilineatus CV., ibid.
Di lineatus QG., Nat. T. N. Ind. V p. 78,
» lycogenis CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Sciaen.
»- monogramma K. v. H., ibid.
Heterognathodon bifasciatus Blkr, ibid.
Chrysophrys bifasciata CV.
Dentex taeniopterus CV., Verh. B. Gen. XXIII Spar.
Lethrinus amboinensis Blkr, Nat. T. N. Ind, VI p. 490.
» _ opercularis CV., Verh. B. Gen. XXIII Spar.
» rostratus K. v. H., ibid.
Caesio eoerulaureus Lacep., ibid. XXIII Maen.
> pisang Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 118.
Emmelichthys leucogrammiecus Blkr, ibid, I p. 108, Verh. Bat. Gen.
XXIII Maen.
Gerres abbreviatus Blkr, ibid. IT p. 108, Verh. B. Gen. XXIIL Maen.
» filamentosus CV., Verh. B. Gen. XXIII Maen.
» _bapas Blkr, Nat. T. N, Ind. II p. 482.
» ‚macrosoma Blkr, ibid, VI p. 56.
» ovena CV, Verh. B. Gen. XXII Maen.
Chaetodon auriga Forsk., Nat. T. N. Ind, V p. 164.
>» baronessa CV., ibid. II p. 259.
» ‘oligacanthus Blkr, ib. Ip. 105. Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.
> princeps CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.
» punetato-fasciatns CV., Nat. T. N. Ind, IT p. 258.

» strigaagulus Soland., ib. Il p. 259.

» unimaculatus Bl, ib. II p. 244.

» vagabundus Bl, Verh. Bat. Gen. XXIII Chaet.
» virescens CV., ibid.

» vittatus Bl. Sehn., ibid.

Heniochus maerolepidotus CV., ibid.
Zanclus eornutus CV., ibid.
Drepane punctata CV., ibid.
Scatophagus argus CV., ibid.
» ornatus CV., Nat, T. N. Ind. VI p. 492.
Taurichthys varius CV,, Verh. Bat. Gen, XXIII Chaet,

Je

156. Taurichthys viridis CV,
157. Holacanthus bicolor Bl, Nat. T. N. Ind. V p. 77.

158. » dux Lacep., ibid. III p. 757.

159. » nicobariensis Blkr, ib. VIII.

160. » nox Bkr, ibid. V p. 538.

161. » semicirculatus CV‚= Chaetodon mierolepis Blkr olim ib,
VIJL

162. » Vrolikii Blkr, ibid. V p. 339.

163. Platax vespertilio Cuv. = Platax Blochii CV., Verh B, Gen. XXIII Chaet.
164. Psettus rhombeus CV., ibid.

165. Pempheris mangula CV., ibid,

166. : oualensis CV., Nat. T, N. Ind. II p. 242.
167. Toxotes jaculator CV., Verh. B. Gen. XXIII Chaet.
163. Ophicephalus striatus Bl, ibid. XXIII Osphrom.

169. Scomber kanagurta CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.
170. „ loo CV., ibid. 5

171. Thyanus thunnina CV, ibid,

172. Cybiv:n guttatum CV., ibid,

173. Chorinemus sanctì Petri CV., ibid. °
7A. nk PL RON

175. Trachinotus Baillonii GV., ibid, ie

176. Elacate mottah CV., ibid,

177. Naucrates indicus CV.

178. Trichiurus haumela CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Makr.
179. Megalaspis Rottleri Blkr, ibid,

180. Decayterus kurroïdes Blkr, Nat. T. N. Ind. VIII.

181. Selar boops Blkr, Verh. Bat. Gen. XXIV Makr,

182. „ _Hasseltii Blkr, ibid., Nat, T. N. Ind. I p. 359.
183. „ Kuhlii Blkr, Verh. B. Gen. XXIV Makr.

184. # _torvus Blkr, ibid.

185. „/ _trachurus Blkr= Caraux trachurus CV.

186. Uraspis carangoïdes Blkr, Nat. T. N. Ind. VIII p. 414
187. Caranx ekala CV., Verh, B. Gen. XXIV Makr.

188. _» _Forsteri CV., ibid.

189. » Peronii CV.

190. Carangoïdes blepharis Blkr, Verh. B. G./XXIV Mak.

HO » citula Blkr, ibid.
d9 » gallichthys Blkr, ibid.
193. » ophthalmotsenia Elkr, Nat, T. N. Ind. III p. 270,

194. Carangichthys typus Blkr, ibid. IIL p. 760.

195. Goathanodon speciosus Blkr, Verh. B. G. XXIV Makr.
196. Lactarius delicatulus CV., ibid.

197. Temnodon saltator CV,

198. Lampugus fasciolatus CV.

199. Equula gomorah CV., Verh. B. G. XXIV Makr,

200. > interrupta CV., ibid.

201.
202.

Gazza

»

— 999 —

minuta Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 259.
tapeinosoma Bikr, ibid. IV p. 260.

Mene maculata CV., Verh. B, Gen. XXIV Makr.

‚ Ampha

»

et Ps Ae]

»

canthus corallinus CV. ib. XXIII Teuth.
eyanotaenia Blkr, Nat. T. N. Ind, IV p. 606.
dorsalis CV., Verh. B. Gen. XXUl Teuth.
guttatus Dl, Schn., ibid.
Kopsii Bikr, Nat, T. N. Ind, IH p. 483.
margaritiferus CV.
vermiculatus CV., Verh. Bat. Gen. XXIIL Teutb,

Acanthurus hepatus Bl. Schn., Nat. T. N. Ind. V[ p. 325.

»

»

»

»

»

‚ Naseus

»

mata CV., ibid,
matoïdes CV., Verh. Bat. Gen. XXII! Teuth.
_melaaurus CV., Nat. T. N. Iùd. IL p. 271.
scopas CV., ibid. IT p. 348.
__triostegus Bl, Verh. B. Gen. XXIII Teuth.
Hoedtii Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 539.
lituratus CV., ibid. III p. 763.

‚ Priodon amboinensis Blkr == Keris amboinensis Elkr, ibid. II p. 272.

anginosus Blkr, ibid. VL p. 492.
annularis CV., ibid. III p. 558.
hexacanthus Blkr, ibid. VIII

tapeinosoma Blkr, ihid. p. 494.

Mugil borneënsis Elkr, ibid. IL p. 201.

»

Dd

D

eoeruleomaculatus Lacep., ibid, {II p. 84.

„ Atherina cylindrica CV,

duodecimalis CV., Nat. T. N. Ind. IT p. 485.
Jaeunosa Forst., ib. V p. 504.

Callionymus dactylopus BE. Benn., ibid. III p. 559.

»

»

D

Id

»

filamentosus CV., ibid. III p. 278,
ocellatus Pall., ibid. VIII.

Reevesii Richds., ibid. V p. 244.
sagitta Pall,, ibid. I p. St.

‚ Petroskirtes amboinensis Blkr, ibid. IV p. 114.

anema Blkr, ibid. III p. 273.

hypselopterus Bkr bid ve Petroskictes mitratus
Rüpp. ? Blkr, ibid. Ii p. 244.

paradiseus Blkr, ibid. VI p. 495.

„rhinorhynchos Blkr, ibid. II p. 275
5 -

„ Opistognathus solorensis Blkr, ibid, V p. 81.
„ Gobius

caninoïdes Blkr, ibid. ILL p. 274.

chlorostigma Blkr, Verh. B. Gen. XXIL Gobioïd,
eriniger CV., Nat. T. N. Inde II p. 453.
eyprinoïdes Pall.

ophthalmoporos Blkr, Nat. T. N. Ind, V p. 340,

to
be .

to 1e 1e 1e
CEN EEN ES
Sn

279.

— 400 —

. Gobius phalaena CV, ibid. II p. 244.

x___puntangoïdes Blkr, ibid. V p. 242.

. Sieydium mierurus Blkr, ibid. V p. 34l.
. Periophthalmus argentilineatus CV., ibid. HI p. 276.

7 kallopterus Blkr, ibid. V p. 342.
/ Schlosseri CV., Verh. B. Gen. XXII Gob.

. Eleotris amboinensis Blkr, Nat. T. N. IL. V p. 949.

„_ Hoedtii Blkr, ibid. VI p. 496.

7 melanopterus Blkr, ibid III p. 706.

„___muralis QG, ibid III p. 276.

„___ophieephalus K. v. H.‚ Verh. B. Gen. XXII Gobioïd.
1 porocephalus CV., Nat..T. N. Ind. V p. 344.

. Echeneis neucrates L., Verh. B. Gen. XXV- Chir. etc.
. Antennarius hispidus Cant., Nat. T. N. Ind. III p. 280.

7 moluccensis Plkr, ibid. VIJL.
7 nummifer Blkr, ibid. VL p. 497,

‚ Fistularia immaculata Comim., ibid. III p. 281.
. Polypterichthys Valentini Blkr, ibid. EV p. 668.
. Amphisile scutata Cuv., ibid. II p. 245.

7 velitaris Cuv.

5. Plesiops coeruleolineatus Rüpp., Nat. T. N. Ind. IV p. 116.
„ Pseudochromis tapeinosoma Blkr, ibid. IV p. 115.
. Amphiprion bifasciatus Dl. Schn.., ibid. HI p. 282. —

chrysargyrus Richds., ibid. III p. 560, IV p. 480.
” chrysurus CV,

/ melanopus Blkr, Nat. T. N. Ind. III p. 561.

. Premnas biaculeatus Blkr, ibid. VI p. 830,

„ Pomacentrus bankanensis Elkr, ibid. III p. 729, V p. 512, 548.

1 fasciatus CV, ibid. IV p. 482.
katunko Plkr, ibid. HI p. 169.
1 melanopterus Blkr, ibid. III p. 562,

» moluccensis Blkr, ibid, IV p. 118.

» nematopterus Blkr, ibid. III p. 285.

7 pavo Lacep., ibid. Il p. 247,

» prosopotaenioïdes Blkr, ibid, II p. 286.
„ taeniometopon ibid III p. 283.

. Dascyllus aruanus CV., ibid, VI p. 108.

1 melanurus Blkr, ibid, VI p. 109.
7 niger Blkr, Verh., Bat. Gen. XXI Labr, eten.
®, xanthurus Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. î17.

„ Glyphisodon bengalensis CV., Verh. B. Gen. XXL Labr. cten.

„ leucogaster Blkr, ibid,
„ melas K. v. H., ibid,
rahti CV., Nat. T. Ne. Ind. ILL'p. 287,
" trifasciatus Blkr, Verh. B. Gen. XXI Labr, cten.

— 401 —

290. Glyphisodon xanthurus Blkr, Nat. T. N, Ind. V p. 345.
291. 7 unioeellatus QG., ibid. IV p. 119.

292. Heliases analis CV,

293. „ __frenatus CV. ? Nat. T. N. Ind. II p. 710.
294, „- _macrochir Blkr, ibid. V p. 846.

295. „__xanthochir Blkr, ibid, IH p. 248.

296. Labroïdes paradiseus Blkr, ibid. II p. 249.

297. Cossyphus mesothorax Blkr, Verh. B. Gen. XXII Gladsch. Labr.

298. Crenilabrus enneacanthus Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 120.
299. Tautoga melapterus CV,, Verh. Bat. Gen. XXII Gladsch Labr.
300. Cheilio auratus CV., Nat. T. N. Ind. II p. 221.

301. „__ hemichrysos CV., ibid. II p. 255.

802. Julis (Halichoeres) casturi Blkr, ibid. III p. 768.

303. 7 ( 7 ) dieschismenacanthoïdes Blkr, ibid. IV p. 121.

304. w

305. 7 ) Hartzfeldii Blkr, Nat. T. N. Ind. III p. 568.
306. 7 ) interruptus Blkr, ibid. II p. 252,
307. » „ ) kallopisos Blkr, ibid, V p. 348.

(

(

(

(
OSE ( n ) kallosoma Blkr, ibid. III p. 289.
SOON ( 7 ) melanurus Blkr, ibid. II p. 2o1.
810. 7 ( 4 ) miniatus K. v. H., ibid. II Pp: 171.
1 ST 7 ) pelyophthalmus Blkr, ibid. III p. 731.
Bere 7 ) prosopeion Blkr, ibid. V p. 347,
oscar” ( „ ) Renardi Blkr, ibid. II p. 253.
siâ. » (

(

315. 7 Julis ) dorsalis QG., Nat. T. N. Ind. III p. 564,

„ ) Harlofii Blkr, Verh. B. Gen. XXI Gladsch. Labr.

1 ) Sehwarziì Blkr, Verh. B. Gen. XXII Ichth. Bali.

slOn 2 …'( „ ) lunaris CV. Verh. B. Gen. XXII Gladsch. Lunbr.

317. Gomphosus Cepedianus OG.

318. Xyrichthys novaculoïdes Blkr, Nat. T, N. Ind. IV p. 122.

319. Novacula julioïdes Blkr, ibid. II p. 254.

320 ow pentadactyla CV., ibid. II p. 222.

321. Cheilinus ceramensis Blkr, ibid. III p. 290.

O2 ur celebicus Blkr, ibid. V p. 171.

923. 7 decacanthus Blkr, ibid. II p. 256,

o2á, ’ diagrammus CV., Verh., B. Gen. XXII Gladsch. Labr.

925. 1 fasciatus GV., ibid,

326. „ oxycephalus Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 549,

927, Epibulus insidiator CV, Verh. B. Gen. XXII Gladsch. Labr.

928. Scarus nuchipunctatus CV. ibid.

323. _# psittacus Forsk., Nat. T. N. Ind. IV p. 495. «

330. Callyodon hypselosoma Blkr, ibid, VIII,

531. » _ Waigiensis CV. ibid, II p. 256.

332, Flotosus anguillaris Cuv. = Plotosus lineatus CV., Verh. Hat. G.
Sil, bat.

939, Belone cylindrica Blkr, ibid, XXIV Snoek,

XXI

IJ

ll]

’
5
se)

ren
(am)

0e 4e

Cd

— 402 —

„ Belone leiurus Blkr, ibid. Nat. T. N. Ind. I p. 94.
. Hemiramphus dispar CV., Nat. T. N. Ind. VI p. 498.

7 Dussumieriì CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Snoek.
„ Quoyi CV, Nat. FT. N. Ind, II p. 491.
» Russellii CV., Verh. B. Gen. XXIV Snoek.

. Chiroeentrus dorab CV., ibid. XXIV Chir.

. Dussumieria Hasseltii Blkr, ibid.

. Harengula hypselosoma Bìkr, Nat. T. N. Ind. VII.

7 melanurus Blkr, ibid. V p. 245.

„ moluccensis Blkr, ibid. IV p. 609.

‚ Alausa melanurus CV., Verh. Dat. Gen. XXIV Har.

. Engraulis boelama CV.

„ Brownii CV., Verh. Bat. Gen. XXiV Har. /

7 enerasicholoïdes Elkr, ibid. Nat. T. N. Ind. [IT p. 173.

„ Russelliì CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Har.

„ setirostris CV., ibid.

„ Chatoessus selangkat Blkr, ibid.

. Saurus myops CV.= Saurus trachinus Schl. Term. Blkr, Nat. T. N,

Ind. MI p. 29Î.

. Saurida nebulosa CV., ibid. II p. 292.

. Tetragonopterus argenteus Less.

. Hippoglossus erumei Cuv., Verh. Bat. Gen. XXIV Pleuron.

. Rhombus poeecilurus Blkr, Nat. T. N. Ind. III p. 293.

# pantherinus Rupp. Rhombus surmatranus Blkr, ibid. I p.
409, VIII p. 178. Verh. B. Gen. XXIV Pleur.

57. Solea trichodactyla Cuv.

‚ Achirus Hartzfeldii Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 123.

„ poropterus Blkr, ibid. IT p. 410.

„ Thepassii Blkr, ibid. VI p. 500.

. Plagusia javanica K.v.H. Blkr, ib. Ip. 414, Verh. B. Gen. XXIV Pleur.
„ Kopsii Blkr, ibid. IL p. 494.

„ oxyrhynehos Blkr, ibid. 1 416, Verh. B. Gen. XXIV Pleur.
IJ polytaenia Blkr, Nat. T. N. Ind. V P. 529.

5. Leptoeephalus taenia Less., ibid. VIJL.
36. Anguilla Elphinstonei Syk., ib. IV p. 504, Verh. B. Gen. XXV Muraen.

37. Moriagua mierochir Blkr., ibid. EV p. 124, ibid.

38. Muraena colubrina Richds., ibid. VI p. 835.

„__ isingleenoïdes Blkr, Verh. B. Gen. XXV Muraen.
„ variegata Riehds., ibid. Nat. T. N. Ind. III p. 295.
; Arhton astrotaenia Blkr—= Tetraödon astrotaeuia Bikr, Nat. T.N. Ind.
IV p. 129.
» calamaroides Blkr — Tetraödon calamaroïdes Blkr, ibid. Tp.
96, Verh. B. Gen. XXIV Blooth.
pr erythrotaenia Blkr = Fetraödon ervlhrotaenia Blkr, Natl

N. Iud. Vp. 174.

ME *
eeste

— 405 —

374. Arothron hypselogeneion Blkr= Tetraödon hypselogeneion Blkr, ibid.

4

XXIV

HI p. 300, Verh. Bat. Gen. XXIV Blootk.

kappa Blkr = Tetraödon kappa Russ. Blkr, ib. II p. 301, ib.

laterna Blkr= Tetraodon laterna Richds. Nat., F. N. Ind.
III p. 299.

trichodermatoïdes Blkr == Tetraädon trichodermatoïdes Blkr
ibid. VI p. 336.

virgatus Blkr Tetraödon virgatus Richds., ib. III ph

bl

. Gastrophysus lunaris J. Mull, Tetraödon lunaris Cuv., Verh. B. Gen.

Blootk.

Fropidichthys Bennetti Blkr, Nat. T. N. Ind. VI p. 504.

u

. Balistes

P/Á

jaathinopterus Blkr, ibid, VII.

margaritatus Blkr, ibid, VI p. 501.

striolatus Bkr, ibid. VI p. p. 503.

Valentini Blkr = Tetraödon Valentini Blkr, ib. IV p. 130.

5. Diodon novemmaculatus Cuv. ibid. III p. 567.

punetatus Cuv.‚ Verh. B. Gen. XXIV Blootk.

aculeatus Bl., ibid, XXIV Balist.

amboiuensis Gr.

bursa Bl. Schn., Nat. T. N. Ind. V p. 550.

flavomarginatus Rúpp., ibid. III p. 303.

lineatus Bl. Schn., ib, II p. 260, Verh. B. G. XXIV Balist.
praslinus Lacep., Verh. B. Gen. XXIV Balist.

vidua Soland., Nat. T. N. Ind. III p. 565.

viridescens Lacep., ibid, VII p. 875.

5. Monacanthus chrysospilos Blkr, ib. IV p. 126.

eryptodon Blkr, ibid. VIII.

hystrix Burt., ibid. V p. 351.

jaathinosoma Blkr, ibid. VI p. 504.
eurtorhyuchos Blkr, ibid, VIII.

tomentosus Cuv., Verh. B. Gen. XXIV Balist.
trichurus Blkr, Nat. T. N. Ind. IV p. 125.

Álutarius laevis Cuv., Verh. B. Gen. XXIV Balist.

i/d

„ Friacanthus brachysoma Biìkr, ib. IV p.

I

u

74

nasicornis T. Schleg., Nat. T, N, Ind. V p. 352.
128, Verh. B. Gen. XXIV Balist.
Nieuhofii Blkr, ibid. III p. 459, ibid.

. Ostracion cornutus L., Verh. B. Gen. XXIV Ostrac.

eubieus Bl, ibid.
solorensis Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 96.
tesserula Cant., ibid. III p. 305 An. Ostrac. cubicus jun. ?

turritus Forsk., Verh. B. Gen. XXV Trosk. Vissch.

„ Syngaathus dactyliophorus Blkr, ibid. XXV Trosk. Vissch.

haeimatopterus Blkr, ibid,
gastrotaenia Blkr, ibid,

/

— 404 —

414. Solenognathus Blochit Blkr, ibid.

415. Hippocampus kuda Blkr, ibid.

416. » melanospilos Blkr, Nat. T. N, Ind. VI p. 505,

417. Solenostoma brachyurus Blkr, ibid.

418. „ eyanopterus Blkr = Solenostoma parade xum Blkr (nec auct.)
Verh. B. Gen. XXV Trosk. Vissch.

419. 7 paradoxum Lacep. Rafin., Nat. T. N, Ind. VI p.‚ 506.

420. Pegasus draconis L., Verh. B, Gen. XXV Trosk. Vissch.

421. „__ natans L., ibid.

422, Hemiscyllium malayanum MI, Nat. T. N. Ind. VII p. 376.

425

Â24.
425.
426.

427

428.

‚ Carcharias (Prionodon) amboinensis MII., ibid. VI p. 507.
7 ( 7 _) melanopterus QG, Verh. B. Gen. XXIV Plagiost.
Pristis cuspidatus Lath,
„__ dubius Blkr, Nat. T. N. Ind. V p. 459.
Trygon uarnak Rüpp., Verh. B. Gen. XXIV Plagiost.
Taeniura lymma MH, ibid. Nat. T. N. Ind, III p. 85.

Î DESCRIPTION ES SPECIERUM DIAGNOSTICAE,
PERCOIDEI.

Serranus bontoïdes Blkr.

Serran. corpore oblongo compresso, altitûdine 4 fere in ejus longitudine,
latitudine 2 fere in ejus altitudine; capite non convexo 3% eirciter in lon-
gitudine corporis; altitudine eapitis 14 circiter in eius longitudine; oculis
diametro 4 eirciter in longitudine capitis;s linea rostro-dorsali capite de-
clivi reetiuseula; rostro squamoso; maxilla superiore maxilla inferiore bre-
viore sub oculi dimidio posteriore desinente 2 ef paulo in longitudine ca-
pitis; osse supramaxillari alepidoto; osse intermaxillari dentibus plurise-
riatis, serie externa conicis, seriebus internis setaceis antiee longioribus
in thurmas 2 collocatis et insuper caninis 2 mediocribus; maxilla inferiore
dentibus antice pluriseriatis serie interna longioribus anticee caninìis 2 me-
dioeribus; praeopereulo obtusangulo margine posteriore et angulo dehnticu-
lato dentibus bene conspicuis 25 p. m. angularibus ceteris paulo majori-
bus; suboperculo interopereulogue edentulis; operculo spinis 3 spina me-
dia spi.is inferiore et superiore subaequalibus longiore; dorso ventre mul-
to convexiore; squamis lateribus SO p. m. in serie longitudinalis pinnis
dorsali et anali rotundatis, dorsali spinosa dorsali radiosa paulo altiore
spinis 9 posterioribus subaequalibus corpore plus duplo humilioribus, spi-
na 1? spina 82 duplo circiter breviore, membrana inter singulas spinas in-
cisa lobata; pectoralibus et caudali obtusis rotundatis 54 circiter, ventrali-
bus acutiuscule rotundatis 6 circiter in longitudine corporis; anali spina
media spina anteriore et posteriore longiore eorpore paulo plus duplo
humiliore; corpore superne viridi-fusceseente, inferne dilutiore; guttis ca-
pite corporeque nigricante-fuscis sparsis sat parels; pinnis fuseo-violaecis
dimidio libero profundioribus, dorsali radiosa, pectoralibus caudalique
aurantiaco marginatis, dorsali radiosa, pectoralibus caudalique aurantiaco
marginatis, dorsalí spinosa et radiosa parce nigricante-fusco guttata.

B. 7. D. 11/17 vel 11/18. BP. 2/17. V. 1/5. A. 3/8 vel 3/9. C. 15 et

lat. brev. simpl.

Habit. Amboïna, in mari.

LEL)

Longitudo speciminis unici 105

Aanm. Onder de talrijke soorten van Serranus met bruin- of
zwartachtige ronde ligchaamsvlekken en afgeronde staartvin, is
de onderwerpelijke soort kenbaar aan het ongevlekt zijn van

MG

alle vinnen behalve de rugvin, aan de nagenoeg gelijke lengte
der betrekkelijk korte achterste 9 rugdoornen, spits miet bol
profiel, niet achter het oog reikende bovenkaak, talrijke rug-
vinstralen, ongetand sub- en interoperkel, oranjegele rmgvin-,
staartvin- en borstvinranden, afwezigheid van lichtere vlekken
tusschen de donkere, het zwarte en verwijderd staan en daar-
door vrij spaarzame der ligchaamsvlekken, enz. Serranus bontoo
CV. schijnt nog het naaste aan haar verwant te zijn, doch de
afbeelding dezer soort van Russen. biedt nog meerdere afwij-
kingen aan van mijn voorwerp, waaronder ik hier slechts zal
aanstippen het ongevlekt zijn der rugvin, de grootere lengte des
derden aarvinsdoorns en het mindere aantal rugvinstralen. Zoo ook
schijnt Serranus Quoyanus CV. niet veel van de bovenbeschre-
vene te verschillen, doch in de overigens te korte beschrijving
is sprake van vlekken op borstvinnen, buikvinnen en staartvin

en van blaauwe strepen op de basis der borstvin.

Serranus Hoedtii Blkr.

Serran. corpore oblongo compresso, altitudine 3 et paulo ad 34 in ejus
longitudine, latitudine 24 ad 24 in ejus altitudine; capite 32 ad 82 in
longitudine corporis; altitudine capitis 14 ad 14 in ejus longitudine; oeulis
diametro 43 ad 4# in longitudine capitis; linea rostro-dorsali rostro rec-
tiuscula supra veulos econvexiuscula; rostro squamoso;s maxilla superiore
maxilla inferiore breviore sub oeuli limbo posteriore desinente capite du-
plo vel duplo fere breviore; osse supramaxillari squamis minimis parum
conspicuis; osse intermaxillari dentibus pluriseriatis serie externa conicis
seriebus internis setaceis antice longioribus in thurmas 2 collocatis et in-
super caninis 2 mediocribus; maxilla inferiore dentibus antice pluriseria-
tis serie interna longioribus antice caninis 2 parvis; praeoperculo obtus-
angulo, margine posteriore anguloque denticulato, denticulis margine
posteriore parvis 35 ad plus quam 50, angulo 4 ad 6 ceteris majoribus ;
suboperculo edentulo; interoperculo superne dentibus 1 vel 2 tantum; oper-
culo spinis 3 media ceteris majore; dorso elevato ventre multo convexiore;
squamis Jateribus 120 p. m. in serie longitudinali; pinnis dorsali et anali
rotundatis, dorsali spinosa dorsali radiosa vix altiore spina &f vel 32 et
42 spinis ceteris longioribus corpore multo plus duplo humilioribus, spi-
na 1? spina 3* plus duplo breviore, membrana inter singulas spinas emar=
ginata lobata; pectoralibus obtusis rotundatis 5% ad 6 fere, vertralibus
acute rotundatis 6 et paulo ad 62, caudali extensa eonvexo-truncata an-

gulis vix rotundata 5 ad 54 in longitudine corporis; anali spinis 2% et 34

— 407 —

subaequalibus vorpore plus triplo humilioribus; corpore coeruleo,violascente,
ubi que punctis magnis confertis violaceo-nigris, lateribus longitudinaliter obli-
que et irregulariter seriatis; pinnis dorsali , anali ventralibusque violaceis mar-
ginem liberum versus profundioribus guttulis parvis confertis numerosis
nigris; Horsali et anali radiosis aurantiaco marginatis, dorsali radiosa ju-
nioribus inferne posticee plus minusve aurantiaca; pectoralibus aurantiacis
basi late violaceis dimidio libero radiis punctis magnis fuscis; caudali
basi violascente, medio et margine posteriore pulchre aurantiaca, tertia
parte posteriore, margine excepto, violacea nigro punctata,
BDS vel TV/6 vel TI/AT7.- Pe 2/17, Vo 1/5 Ar 4/9. OC, 15
fiss. et lat. simpl. brev.
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo 2 speciminum 180” et 232°”

Aanm. Ik draag deze fraaije soort op aan den heer Horpr,
sekretaris van het gouvernement der Moluksche eilanden, aan
wiens belangstelling in de wetenschap de ichthyologische ken-
nis van Amboina groote voortschreden te danken heeft en ook
de kennis der onderwerpelijke soort verschuldigd is.

Mesoprion pomacanthus Bkr.
Ld

Mesopr. corpore oblongo compresso, altitudine 34 circiter in ejus lon-
gitudine, latitudine 24 circiter in ejus altitudine; capite 34 circiter in
longitudine corporis; altitudine capitis 14 ad 14 in ejus longitudine, ocu-
lis diametro 3 circiter in longitudine capitis; linea rostro-frontaii declivi
rectinscula rostro antice convexa; osse suborbitali sub oeulo oculi diame-
tro plus duplo humiliore; maxillis subaequalibus superiore sub oculi di-
midio anteriore desinente dentibus serie externa conicis antice caninis 4
medioeribus; maxilla inferiore dentibus serie externa conicis lateralibus
et anticis aliquot ceteris majoribus; praeoperculo subrectangulo non ex-
ciso postice et inferne denticulis bene conspicuis, angulo spina longa aper-
turam branchialem superante; operculo spina unica valde econspicua; li-
nea dorsali rotundata linea ventrali convexiore; squamis lateribus 50 p.
m. in serie longitudinalis pinna dorsali spinosa dorsali radiosa altiore, spina 12
spinis ceteris multo breviore, spina 22 spinis ceteris longiore corpore minus
duplo humiliore; dorsali radiosa obtusa rotundata; peetoralibus acutis 5 cir-
citer, ventralibus acutis 54 ad 54, caudali leviter emarginata angulis acu-
ta 42 circiter in longitudine corporis; anali spina 2% spinis la et 3% et
radijs longiore, parte radiosa obtusa dorsali radiosa humiliore; colore cor-
pore pinnisque aurantiaco-flavo; lateribus fasciis 2 vel 3 longitudinalibus cepha-
lo-caudalibus coeruleis violascente limbatis, inferioribussub linea laterali in=

eipientibus, media dorsum caudae, iuferiore mediam basin pinnae caudalis attin-

_— 408 —

gentibus; derso speciminibus pluribus sub radiis dorsalibus anterioribus ma-
cula rotunda violaceo-fusca maxima parte supra lineam lateralem sita;
dorsali fusco arenata spinam 2% et S@ inter nigra; caudali radiis intra
marginalibus vitta longitudinali fusca.

B. 7. D. 10/13 vel 10/14. P. 2/14 vel 2/15. V. 1/5. A. 3/8®vel 3/0.

C. 1/15 /1 et lat. brev.
Habit. Amboina, in mari.
Longitudo 5 speciminum 38” ad 48°”.

Aanm. Deze soort is zeer merkwaardig door het buitenge-
woon verlengd zijn der preoperkelhoektanden, een van welke tot
een’ vrij langen doorn ontwikkeld is, die tot achter de kieuw-
opening reikt. Men zou haar naar dezen doorn tot een eigen
geslacht kunnen brengen indien zij overigens niet geheel alle
kenmerken van Mesoprion bezat. Het is ook waarschijnlijk, dat
met toenemenden leeftijd de preoperkeldoorn betrekkelijk korter
wordt, in welk geval het moeijelijk zou zijn de grens tusschen
zoodanig geslacht en Mesoprion te bepalen. Eene andere merk-
waardigheid dezer soort is het verlengd zijn van den tweeden
rugdoorn, die de overige rugdoornen in lengte overtreft.

.

Cirrhites orycephalus Blkr.

Cirrhit. corpore oblongo compresso, altitudine 4% circiter in ejus lon-
gitudine, latitudine 2 circiter in ejus altitudine; capite acato 4 circiter in
longitudine corporis; altitudine capitis 14 ad 12 in ejus longitudine; oeu-
lis diametro 3 et paulo in longitudine capitis; orbitis lineam rostro-dor-
salem attingentibus; linea rostro-dorsali capite declivi rectiusvula vel con-
caviuscula nucha convexa; fronte inter oculos concava; cirris nasalibus
gracilibus; rostro acuto oeulo paulo breviore; osse suborbitali sub oculo
oculi diametro minus duplo humiliore edentulo; maxillis aequalibus, supe-
riore sub oculi margine anteriore desinente; dentibus maxillis pluriseriatis
seriebus internis parvis, serie externa conicis internis majoribus; maxilla
inferiore utroque latere medio dentibus 4 vel 5 caninoïdeis; maxilla su-
periore eaninis vel caninoïdeis nullis; dentibus vomerinis in vittam for-
mem, palatinis utrogne latere in vittam gracilem rectam dispositis; prae-
operculo rotundato dentibus valde conspieuis serrato; operculo spinis 2
planis obtusis; vertice squamoso; osse suborbitali alepidoto ; squamis den-
tieulis inconspicuis lateribus 40 p. m. in serie longitudinali ; linea laterali
parum curvata singulis squamis tubulis simplicibus sursum spectantibus
notata; pinna dorsali spinis crassis, spinis 4° et 5% spinis ceteris longiori-
bus 14 ad 14 ín altitudine corporis, spina penultima spina ultima bre-
viore; dorsali radiosa radio 1° in filam producto spina ultima duplo cir

pr

Ei

— 409 —

eiter longiore, radiis eeteris sensim deereseentibus posterioribus ceteris bre-
viorìibus; pectoralibus superne obtusis radiis indivisis 6 subsuperioribus ce-
teris longioribus analem attingentibus; ventralibus longe post basin pecto-
ralium insertis acutis 54 ad 52, caudali extensa truncata angqulis acuta 5
eireiter in longitudine corporis; analí spina 2% crassa spina dorsi longis-
sima longiore, parte radiosa obtusa posticee angulata; colore corpore pin-
nisque roseo; dorso lateribusque fasciis 5 tranpsversis obliquis latis subin-
terruptis fuseis, 1% scapulari, 52 eaudali; spatiis interfascialibus singulis ma-
culis 2 ad 4 fascis transversim seriatis; capite vittis 2transversis fuscis,
anteriore suboculari, pesteriore operculari.

BMOD 2 vel 10/13:4B. 1/1/6. V. 1/5. Au3/6-vel 3/7. C. 15 et

lat. brev.
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speciminis unici 75”,

Aanm. Verwant aan Cúrrhites graphidopterus Blkr (Nat. T.
Ned. Imd. IV p. 106) en CirrAites aureus T. Schl., onderscheidt
zich de onderwerpelijke soort door aanmerkelijk slanker ligchaam
en aanmerkelijk langere rugvindoornen. Zij verschilt bovendien
nog van Cirmrhites aureus door haar geband ligchaam en van
Cirrhites graphidopterus door ongetand onderoogkuilsbeen, an-
dere bijzonderheden der kleurteekening en van het tandenstelsel,
enz. De kleuren van mijn voorwerp hebben veel geleden, zoo-
dat ik die, althans die der vinnen, niet juist heb kunnen bepalen.
De toestand van bewaring van het rugvinvlies laat ook niet toe
te bepalen of de tusschendoornsvliezen penseelvormige verleng-
sels hebben even als die van Crrhites graphidopterus.

MULLOÏDEL

Upeneoïdes moluccensis Blkr.

Upeneoid. corpore elongato compresso, altitudine 54 eirciter in ejus lon-
gitudine, latitudine 1% cireiter in ejus altitudine; capite 4% circiter in
longitudine corporis; altitudine capitis 14 circiter in ejus longitudine; li-
nea rostro-frontali convexa; oculis diametro 82 ecirciter in longitudine ca-
pitis; fronte plana; rostro oeculo longiore , superne squamato; osse subor-
bitali angulo oris oeuli diametro humiliore; maxilla superiore maxilla in-
feriore paulo longiore, sub oculi parte anteriore desinente, 21 circiter in
longitudine capitis; dentibus ubique pluriseriatis parvis utraque maxilla
serie externa seriebus internis paulo majoribus, vomerinis in vittam “>
formem, palatinis utrogue latere in vittam gracilem dispositis; praeoper-

— 410 —

eulo subrectangulo angulo rotundato; operculo spina debilis eirris infra-
maxillaribus praeoperculi marginem posteriorem non attingentibus; linea
laterali singulis squamis arborescente; squamis laterihus 38 vel 39 in serie
longitudinalis pinna dorsali spinosa acuta altitudine 14 circiter in altitu-
dine corporis, dorsali radicsa multo altiore, spinis 2 anterioribus subaequa-
libus spinis sequentibus longioribus; dorsali radiosa analique altitudine
subaequalibus acutis emarginatis; pectoralibus acutis 5 et paulo, ventrali-
bus acutis 7 circiter, caudali profunde incisa lobis gracilibus acutis su-
periore paulo longiore 43 eireiter in longitudine corporis; colore corpore
superne roseo inferne dilutiore; fascia oculo-caudali sulphurea antice
multo rinus ejus latitudine sub linea laterali decurrente postice ba-
sin caudalis superiorem attingente;s cirris roseis; pinna dorsali spino-=
saroseo-hyalina vittis longitudinalibus 3 viridi-aurautiacis et 3 marga-
ritaceis alternantibus; dorsali radiosa roseo-hyalina vittis obliquis 5, vi-
ridi-aurantiacis 3 et margaritaceis 2, alternantibus , superne albo marginata;
pectoralibus roseis; ventralibus flavescente-roseis; anali flavesdente-rosea
inferne albescente; caudali rosea, lobo superiore vittis obliquis transver-
sis 5 viridi-aurantiacis et 5 margaritaceis alternantibus, apice nigricante,
lobo inferiore margine posteriore duplice viridi-aurantiaco et albido.

B. 4. D: 71/8 vel 1/9. P. 2/13. V. 1/5. A. 2/6 vel BATE RG

et lat. brev.
Habit. Amboina, in marie Ie

Longitudo speciminis unici 143,

Aanm. Deze soort is het naaste verwant aan Upeneus vittatus
CV. (1) doch verschilt er van door aanmerkelijk slanker lig-
chaam, minder-hoogen kop en door den slechts enkelvoudigen fraai
gelen oogstaartband, die bovendien hooger geplaatst is en meer
nabij de zijlijn dan de bovenste gele band van Upeneus witta-

tus CV.

(1) In mijne Bijdrage tot de kennis der Percoïden van den Malayo-
Molukschen Archipel, opgenomen in het 22e deelder Verhandelingen van
het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen en geschre-
ven te Soerabaja in 1848, is de Synonymie der daar beschrevene soor-
ten van Upeneoïdes onjuist opgegeven. Deze onjuistheid is toe te schrijven
gedeeltelijk aan de niet zeer duidelijke bepaling van enkele soorten van
Upeneoïdes in de groote Histoire naturelle des Poissons, gedeeltelijk daar-
aan , dat ik toen ver verwijderd was van mijn te Batavia achtergelaten
kabinet, zoodat ik slechts enkele minder goed bewaarde voorwerpen be-
schikbaar had, eene omstandigheid, die ook op de beschrijving van meer-
dere andere soorten in die bijdrage niet zonder invloed geweest is. Wat
de soorten van de groote Histoire naturelle des Poissons betreft, komt het

tad àl
ud

Hi
SCLEROPAREL

Taenianotus triacanthus Lacep. Poiss. IV p. 306. CV. Poiss.
IV p. 273, tab. 89. Swains. Nat. Hist. Fish. II p. 267.
GV. Rèen. anim. éd. luxe Poiss. Atl. tab. 23 fig. 2, Guér.
Ménev. leonogr. Règn. anim. Poiss. p. 11 tab. 18 fig. 3.

V. D. Hoev. Handb. Dierk. ed. 2a II p. 895.

Taenian. corpore ovato-oblongo compresso, altitudine 24 girciter in ejug
longitudine, latitudine 54 circiter in ejus altitudine; capite 84 ad 53
in longitudine corporis, aeque alto ecirciter ac longo; oculis diametro 4
fere in longitudine capitis; linea rostro-dorsali rostro convexa fronte et
vertice valde concava; orbita lineam rostro-frontalem superante, superne
spinis 3 postrorsum spectantibus; spinis vertice utrogue latere 2 approxi-
matis, nasali utroque latere unica; osse suborbitali oculi diametro altiore
eruciatim carinato antice bidentato ef inferne angulo spinula brevis; ma-
xillis subaequalibus, superiore ecapite duplo eirciter breviore sub oculo
desinente; rictu valde obliquo; dentibus maxillis pluriseriatis minimis;
vomerinis in thurmam formem dispositis vix conspicuis; dentibus
palatinis nullis; preoperculo obtuse rotundato postice bidentato inferna
unidentato; operculo spinis 2 valde conspicuis subaequalibus divergentibus;
corpore, capite et triangulis peetoralibus exceptis , squamoso squamis par-
vis 50 p. m, in serie longitudinali; linea laterali tubulis simplieibus notata
vix curvata declivi; pinna dorsali partem spinosam inter et radiosam le-
viter emarginata; dorsali spinosa spinis validis spina 1% oeuli margini pos-
teriori opposita spina ultima paulo breviore, spina 8* ceteris longiore 14
eireiter in altitudine corporis, spina ultima radio 19 breviore; dorsali ra-
diosa obtusa eonvexa spiaa dorsali 3% non vel vix humiliore: pectoralibus
rotundatis 34 vel 34, ventralibus latis 44 circiter, caudali obtusa convexa
4 cireiter in longitudine corporis; anali oblique rotundata dorsali radiosa

humiliore, spiuis validis postertore anterioribus longiore radio 1° breviore;

mij voor dat Upeneus vittatus CV. en Upeneus bivittatus CV. tot eene zelf-
de soort behooren. Is dit vermoeden juist, dan is mijne Upencoïdes bivit-
tatus van de bovengenoemde verhandeling dezelfde als Upeneus vittatus
CV. en Upeneus bivittatus CV., doch zij zal dan ter handhaving van het
prioriteitsregt Upeneoïdes vittatus behooren genoemd te worden, naar den
soortnaam, door ForskaoL reeds eraan gegeven. Upeneoïdes vittatus, Blkr
(Verh. Bat. Gen. XXII Pere.) behoort echter uiet tot Upeneus vittatus CV.
en is door andere schrijvers niet verzameld, waarom ik voorstel haar Upe-
neoïdes sundaicus te noemen. Upeneus betaeniatus Benn. (Proceed. Commit.
Zool. Societ. IL 18301831 p. 59) is dezelfde soort als Upeneus vittatus CV.

VID. 30

— 42 —

eorpore pipnisque pulcherrime dilute rubris ubique ocellig mivimis punetis-
que margaritaceo-coeruleis dense arenatis.
B: 5. Di 12/11.-P. 116 NV VAAMA SAT CML
Synon. Tuentanote triacanthe Laecep. Poiss. IV p. 306. CV. Poiss. IV p.
273 tab. 89. CV. Règn. anim. éd. luxe, Poiss. Atl. tab. 23 fig. 2. Guér.
Ménev. Iéonogr. Règn. anim. Poiss. p. 11.
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speeiminis unici 83”,

Aanm. Omtrent de woonplaats dezer soort bestond tot nog
toe volstrekte onzekerheid. Zij werd bekend gemaakt naar een
slecht bewaard voorwerp, waaxaan het is toe te schrijven, dat de
aangehaalde afbeeldingen der groote Histoire naturelle des Pois-
sons en van de prachtuitgave van Cuvrer's Règne animal ge-
heel verkeerd gekleurd zijn. In de beide afbeeldingen zijn de
tanden der kaken ook veel te groot afgebeeld, welke fout in de
Tconographie du Règne animal vermeden is. Alle drie afbeel-
dingen zijn overigens vrij naauwkeurig, naauwkeuriger zelfs wat
de evenredigheden van hoogte des ligchaams en de lengte des
kops aangaat, dan de beschrijving in de groote Histoire natu-
relle des Poissons. Mijn voorwerp heeft slechts 11 rugvinstra-
len en miet 12,zooals van de soort opgegeven is. De borstvin-
stralen laten er zich niet met juistheid tellen daar meerdere stra-
len door den toestand der bewaring tot aan de basis gespleten
zijn. Hven zoo laat mijn voorwerp mij in,‚het onzekere omtrent de
huidaanhangsels van den kop, doch de kleuren van ligchaam en
vinnen zijn fraai bewaard gebleven.

SCTAENOÏDEI
Umbrina amblycephalus Bkr.

Umbrin. corpore oblongo compresso, altitudine 44 ad 4£ in ejus longi-
tudine, latitudine 12 circiter in ejus altitudine; capite 4% ad 42 in longitu-
dine corporis; altitudine ecapiis 14 ad 124 in ejus longitudine; oeulis
diametro 3 et paulo in longitudine capitis; rostro valde obtuso eon-
vexo-truncato, ante os prominente; maxilla superiore maxilla inferiore
longtore sub oeuli dimidio posteriore desinente; maxilla inferiore poris
t bene eonspicuis, symphysi cirro parvo eonieo oculo breviore; dentibus
maxillis parvis, maxilla superiore serie externa seriebus internis ma-

oe

— 413 —

joribus, maxilla inferiore serie externa antice tantum dentibus ceteris ma-
joribus, caninis vel caninoïdeis nullis; praeopereulo rotundato denticulis
bene conspicuis serrato; squamis lateribus 53 p. m. in serie longitudiaali
linea laterali ramosa; pinuis dorsalibus basi tantum upitis, spinosa âcuta
longitudine 22 circiter in longitudine partis radiosae, spinis gracilibus 2° cete-
ris longiore 14 ad 1E in altitudine corporis; piunis peectoralibus acutis 4%
ad 5 fere, ventralibus acutis 6 fere ad 64, caudali oblique rhomboidea 5
et paulo ad 54 in longitudine corporis; anali spina 22 crassa radiis breviore;
eolore corpore superne viridescente inferne argenteo, pinnis flavescente;
corpore pinnisque dense fusco arenatis.

B. 7. D. 10—1/24 vel 10—1/25 vel 10—2/24 vel 10—2/25. P. 2/14

vel 2/15. V. 1/5. A. 2/7 vel 2/8. C. 1/15/1 et lat. brev.
Habit. Amboina, in mari.
Longitudo 2 speeiminum 96” et 113%,

Aanm. Corvina Goldmanns Blkr en Umbrina amblyeephalus
Blkr zijn tot nog toe de eenige eigenlijke Omberachtige vis-
schen, welke mij van de Moluksche wateren zijn bekend gewor-
den (Diagramma en Scolopsides worden er door vrij talrijke soor-
ten vertegenwoordigd), en deze beide soorten zijn buiten die
wateren nog niet aangetroffen. De onderwerpelijke soort is het
naaste verwant aan Uwmbrina Dussumierië CV. doch ver-
schilt daarvan door korteren en aanmerkelijk stomperen kop en
in verhouding tot den kop aanmerkelijk grootere oogen. Zij is
gemakkelijk herkenbaar aan haren als afgeknotten snuit.

CHAETODONTOIDEL.

Holaeanthus nicobariensis Blkr.

Holac. corpore disciformi ovali, diametro dorso-ventrali 24 cireiter in
Jongitudine corporis; latitudine corporis 34 circiter in diametro dorso-
ventrali; capite obtuso 42 circiter in longitudine corporis, altiore quam
longo; linea rostro-dorsali nucha et fronte deelivi rectiuscula rostro
eoneava linea rostro-ventrali paulo breviore; oculis diametro 3 circi-
ter in longitudine capitis; osse suborbitali oculi diametro humiliore ag-
gulo denticulato; praeopereulo margine posteriore dentieulato; spina prae-
opereulari oeulo vix breviore aperturam branchialem longe superante;
squamis lateribus non squamatis 80 p. m. in serie longitudinalis pinnis
dorsali et anali radiosis obtusis rotundatis, anali dorsali vix humiliore;
dorsali spinosa spinis posterioribus spinis ceteris longioribus dorsali radio-
sa humilioribus; pinnis peetoralibus acute rotundatis et ventralibus acutis

_— 414 —

41 ad 5 fere, caudali obtusa convexa 53 circiter in longitudine corporis;
anali spina postica spina 2e paulo longiore; colore corpore violascente-coe-
raleo pinnis violaceo; vittis corpore margaritaceis et coerulis transversis cur-
vatis subsemilunaribus convexitate antrorsum spectantibus latioribus gracilio=
ribusque alternantibus subeoncentricis 10 p.m.ecaputinteret candam, vittis
ex parte in pinnas dorsalem et analem productis ibique annulos mar-
garitaceos efficientibus; vittis ejusdum coloris transversis cauda pinnaque
caudali 5 p. m., capite lateribus 5 vel 6 irregularibus, nucha et fronte 6
transversis, utroque labio 1; vitta labio inferiore angulata; rostro medio
antiee macula oblonga margaritacea; regione thoracica utroque latere vit-
tis 3 vel 4 obliquis transversis margaritaceis, vitta inferiore linea media-
na; pinna pectorali basi nigricante-violacea vitta transversa margaritacea;
eaudali postice violascente=-hyalina.
B. 6. D. 14/20 vel 14/21. P. 2/17. V. i/5. A. 3/19 vel 3/20. C. 1/15/1
et lat. brev.
Synon. Douwing Formosa Ren. Poiss. Mol. I tab. 5 fig. 34.
Chaetodon nicobartensis Bl. Schn. Syst. posth. p. 219 tab. 50.
Holacanthus ‘geometricus Hacep. Poiss. IV p. 528, 537. CV. Poiss.
VIE p. 142.
Holacanthe géométrigue Lacep. ibid. IV p. 528, 537 tab. 13 fig. 1.
CV. Poiss. VII p. 142.
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speciminis unici 95”,

Aanm. De parelkleurige ringvormige band even vóór den
staart, voorkomende op de afbeeldingen van ReNArD, BrocH
en Lacrròpe is niet standvastig. Bij mijn voorwerp is die
band aan de linkerzijde in twee lusvormige banden verdeeld en
aan de regterzijde naar achteren toe open. De soort is zeer na
verwant aan Molacanthus semicireulatus CV, doch gemakkelijk
herkenbaar aan hare dwarsche profielbanden, betrekkelijk veel
langeren preoperkeldoorn, enz. De soortnaam van Brocm heeft
het prioriteitsregt boven dien van LacrPÈpe. -

Holacanthus sgemeireulatus CV. Poiss. VIT p. 148 tab. 183
(nec Blkr olim (1).

(1) Vroeger bragt ik verkeerdelijk tot Zolacanthus semicirculatus CV. een
voorwerp van
Holacanthus striatus Rüpp. Neue Wirb. Faun. Abyss. Fisch. R. M. p. 32
tab. 10 fig. 2.

Holacanth. corpore disciformi ovali, diametro dorso-ventrali 2 circiter in

— 415 —

Holacanth. corpore disciformi, diametro dorso-ventrali 2 et paulo ad 24
in longitudine corporis; latitudine corporis 2} ad 34 in diametro dorso-
analis capite obtuso 3% ad 44 in longitudine corporis, altiore: quam lon-
‚go; linea rostro-dorsali toto capite declivi reetiuscula linea rostro-ventrali
longiore; oeulis diametro 2} ad 2% in longitudine ecapitis; osse suborbitali

oculi diametro humiliore edentulo; praeoperculo margine posteriore den-

longitudine corporis; latitudine corporis 34 circiter in diametro dorso-ven-
trali; capite obtuso 34 circiter in longitudine corporis, altiore quam Jon-
go; linea rostro-dorsali toto capite declivi rectiuscula linea rostro-ventrali
vix breviore; oeulis diametro 3 ecireiter in longitudine capitis; osse sub-
orbitali oeuli diametro humiliore dentibus conspicuis nullis; praeoperculo
margine posteriore leviter denticulato, margine inferiore dentieulis aliquot
tantum; spina praeopereulari oculo duplo fere breviore aperturam bran-
chialem superante; squamis lateribus non squamatis 70 p.m. in serie lon-
gitudinali; pinnis dorsali et anali radiosis obtusis rotundatis, anali dorsa-
li paulo humiliore; dorsali spinosa spiuis posticis spinis ceteris longiori-
bus dorsali radiosa humilioribus; pectoralibus rotundatis 42 circiter, ven-
tralibus acutis radio 1° producto 84 circiter, caudati obtusa rotundata 5
eirciter in longitudine corporis; anali spina 8% spina 2° paulo longiore;
eolore corpore pinnisque dorsali et anali violaseente-coeruleo; vittis capi-
te et corpore transversis coeruleis et margaritaceis graeilioribus et latioribus
alternantibus; vittis capite 4 vel 5 parum curvatis posterioribus usque ad et
paulo post basin pinnae ventralis productis; rostro et fronte striis coeru-
lescentibus 3, lateralibus oculo-nuchalibus, media rostro-nuchali ; vittis
corpore postcephalicis 8 vel 9 parum eurvatis convexitate antrorsum
spectantibus pinnas dorsalem et analem intrantibus, posticis corpore rec-
tiusculis; vittis cauda 2 vel 3 rectiusculis; pinnis ventralibus fuscis, pec-
toralibus et caudali aurantiacis.

BREDENE vel 13/23. BP. 2/15. V.l/5. A. 3/21 vel 3/22. C. 1/15 1

er lat. brev.
Synon. Molacanthus semicirculatus Blìkr, Nat. T. N. Ind. III p. 452 (mec
CV).
Habit. Tandjong Biat, Bankae insulae, in mari.
Longitudo speciminis unici 47”.

Aanm. Deze soort is uiterst na verwant aan Molacanthus semicirculatus
CV., zoowel in habitus als kleurteekening en ik beschouwde haar vroeger
zelfs als daartoe te behooren, in de meening, dat het weinig gebogen zijn
der ligebaamsbanden bij mijn voorwerp aan den jeugdigen leeftijdstoestand
toe te schrijven was. Bij voorwerpen echter van Holacanthus semicircula-
tus CV., welke nog kleiner zijn dan bovenbeschreven voorwerp, zijn die
banden even sterk gebogen als bij de oudere, zoodat de leeftijdstoestand
op de buiging der banden geen’ invloed schijnt te hebben. Ik breng mijn
voorwerp thans tot Holacanthus striatus Rüpp. van de Roode zee, van welke

oort de heer Rürrrrr, eene vrij goede afbeelding heeft gepubliceerd.

—— 416 —

tieulis vix conspieuis; spina praeoperculari oeulo plas duplo breviore a-
perturam branchialem vix vel paulo tantum superante; squamis lateribus
non squamatis 70 p. m. in serie longitudinali; pinnis dorsali et anali ra-
diosis obtusis rotundatis, anali dorsali vix humiliore; dorsali spinosa spi-
nis posterioribus spinis ceteris longioribus dorsali radiosa humilioribus;
pinnis pectoralibus rotundatis 5 ad 44, ventralibus acutis radio 1° valde
producto 3 et paulo ad 84, caudali obtusa convexa 5 eirciter in longitu-
dine corporis; anali spina postica spina 22 paulo longiore; colore corpore
pinnisque imparibus coeruleo-violaceo; vittis capite et corpore coerules-
cenfibus et margaritaceis gracilioribus et latioribus alternantibus transver-
sis; vittis capite 6 vìix vel*non curvatis, posticis 3 postocularibus usque
ad et paulo post basin ventralis productis nucha cum vittis lateris oppositi
unitis; rostro et fronte striis coerulescentibus 3 lateralibus oculo-nuchali-
bus media rostro-nuchali inferne usque supra labium imferius producta;
vittis corpore posteephalicis 8 curvatis convexitate antrorsum spectantibus,
in pinpas dorsalem et analem productis, posticis subsemilunaribus, vittis
gracilioribus speciminibus valde juvenilibus interdum inconspicuis; vittis
cauda pinnaque caudali 4 p. m. curvatis; pinna caudali postice aurantiaca;
pinnis pectoralihus aurantiacis; ventralibus nigricante-fuscis antice et pos-
tiee fascia longitudinali pulehre coerulea.
B. 6. D. 13/22 vel 13/23. P. 2/17. V. 1/5. A. 3/20 ad 3/22. C. 1/1541
et lat. brev.
Synoun. Holacanthe à demi-cercles CV, Poiss. VII p. 143 tab. 183.
Chaetodon microlepis Blkr, Nat. Tijdschr. Ned. Ind. IV p. 257
(aetas valde juvenilis).
Manii Indig. Waigiu.
Habit. Amboina, in mari.
Cauer , Sumatrae occidentalis, in mari,

Longitudo 4 speciminum 26°” ad 60°”,

‚ Aanm. De preoperkeldoorn is bij deze soort aanmerkelijk kor-
ter dan bij de overige soorten van Holacanthus, en bij mijne
kleinste voorwerpen zelfs zoo klein, dat hij mijner waarneming vroe-
ger ontglipte, waarom ik de soort vroeger onder Chaetodon bragt.
De soort wordt aanmerkelijk grooter dan mijn grootste voorwerp.
De afbeelding in de groote Histoire naturelle des Poissons heeft
bijkans de dubbele lengte van mijn grootste exemplaar.

Holacanthus semicirculatus is, behalve bij Amboina en Sumatra,
ook aangetroffen bij Timor, Boeroe, Waigioe en Nieuw Ierland.

1

ee MAND
SCOMBEROÏDEL

Umraseis Blkr.

Dentes intermaxillares et inframaxillares biseriati. Dentes vo-
merini, palatini, linguales nulli. Linea lateralis scutis spiniferis
armata. Pinnae spuriae nullae. Praeoperculum edentulum. Mem-
brana branchiostega radiis 7.

Aanm. Nadat ik in 1850 het groote Cuviersche geslacht Ca-
ranx had gesplitst in meerdere genera, welke ik voornamelijk
grondde op het tanden- en vin-stelsel, ontdekte ik in 1852
een’ geheel nieuwen vorm, welke ik onder den geslachtsnaam
Carangichthys in het Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch
Indië beschreef. Onderwerpelijk geslacht sluit zich aan de be-
doelde aan en behoort evenzeer tot het groote geslacht Caranx
van Cuvier. Maar het biedt weder een geheel ander tanden-
stelsel aan, bezittende het slechts tweereijige tanden in de bei-
de kaken en missende het ploegbeens-, gehemelte- en tongtanden.
In habitus staat het, althans te oordeelen naar de eenige mij
beschikbare soort, tusschen Caraunz en Carangoïdes en zou nog
het meest met Caranx Blkr overeen te brengen zijn, indien
het ploegbeens-, gehemelte- en tongtanden bezat. Het is ter be-
oordeeling der verschillen, welke onderwerpelijk genus met de
verwante aanbiedt, mischien niet overbodig de kenmerken van
alle hier te herhalen.

Mrearaseis. Dentes inframaxillares pluriseriati. Dentes vome-
rini, palatini, linguales. Pinnae dorsales et anales spuriae
plures.

Drcarrrrus. Dentes inframaxillares uniseriati, intermaxillares
interdum vix vel non conspicui. Dentes vomerini, palatini,
linguales. Pinna dorsalis et analis spuria unica.

SELAR. Dentes intermaxillares et inframaxillares uniseriati. Den-
tes vomerini, palatini, linguales. Pinnae spuriae nullac.
CARANX. Dentes intermaxillares pluriseriati serie externa ma-
jores, inframaxillares uniseriati antice caninis 2 vel 4. Den-

tes vomerini, palatini, linguales.

— 418 —

Caraneicmruys. Dentes intermaxillares ef inframaxillares plu-
riseriati, serie externa longiores, maxilla inferiore antice
aliquot caninoidei. Dentes vomerini, palatini, linguales.
Praeoperculum denticulatum.

Carargoïprs. Dentes intermaxillares et inframaxillares pluri-
seriati aequales. Dentes vomerini, palatini, linguales.
Lieroerossus. Dentes intermaxillares et inframaxillares uniseria-

ti aequales. Dentes vomerini et palatimi. Lingua edentula.

Urasers. Dentes intermaxillares et inframasallares biseriati. Den-
tes vomerini, palatini, linguales nulli.

Sruaroïpes. Dentes inframaxillares uniseriati ef linguales. Den-
tes intermaxillares, vomerini, palatini nulli.

GNATHANODON. Lingua scabra. Maxillae, vomer et palatum
edentula.

De Indische Archipel voedt vertegenwoordigers van alle deze
geslachten. Van de Soenda-Moluksche wateren bezit ik thans
1 soort van Megalaspis, Carangichthys, Leioglossus, Uraspis,
Selaroïdes en Gnathanodon, 4 van Decapterus, 5 van Caranx,
9 van Selar en 15 van Carangoïdes, op een gezamenlijk aan-
tal van 88 Skomberoïden.

Uraspis carangoïdes Blkr.

Urasp. corpore oblongo ecompresso, altitudine 23 circiter in ejus longi-
tudine, latitudine 3 fere in ejus altirudine; capite obtuso convexo 4 circi-

ter in longitudine corporis, altiore quam longo; oculis diametro 2% circiter

in longitudine capitis; osse suborbitali supra angulum oris oeulo plus du-

plo huúmiliore; linea rostro-frontali convexa; maxilla superiore parum pro-
tractili maxilla inferiore paulo breviore sub medio oeculo eirciter desinente:
dentibus maxillis biseriatis acutis eurvatis valde eonspieuis, maxilla inferiore
postiee uniseriatis; linea dorsali valde eonvexa; linea ventrali reetiusenla;
triangulis thoracicis Jateralinus et inferiore totis alepidotis; linea laterali
usque sub media pinna dorsali radiosa curvata, curvatura valde aperta,
postice seutis spiniferis 32 p. m., scutis maximis latitudine 14 circiter in al-
titudine corporis; squamis eorpore minimis parum conspicuis; piana dorsali
spiaosa dorsali radiosa plus duplo humiliore; dorsali radiosa et anali vix emar-
ginatis antie? angulatis sneutis, dorsali anali paulo altiore eorpore paulo plus
duplo humiliore; pectoralibus falcatis 4 et paulo, ventralibus obtusis rotun-
datis 52 circiter, caudali profunde emarginata lobis aentinsealis rotundatis

…— 419 —

44 eirciter in longitudine corporis; spina anali 2% spina i* rudimentaria
multo longiore; colore corpore superne dilute viridi inferne argenteo; fas-
ciis dorso-ventralibus vel dorso-analibus violaseente-coeruleis diffusis latis-
simis 5; mucosa palato linguague tumida antice alba postiee nigra; pinna
dorsali spinosa tota nigra; dorsali et anali radivsìis flavis apiee albescenti-
bus, dense fusco-violaceo arenatis; peetoralibus flavescente-hyalinis; ven-
tralibus flavis dense violaeeo-fusco arenatis; ecaudali dimidio basali flava
dimidio posteriore nigricante- violacea.

B. 7. D. 8—1/28. P. 2/19. V. 1/5. A. 2—1/21. C.1/15/1 et lat. brev.

Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speeimiuis uniei 129”

Aanm. Deze soort is na verwant aan Caranx helvolus CV.
en Caranx micropterus Rüpp. en ik twijfel er niet aan of deze
beide species behooren insgelijks tot het geslacht Uraspis ge-
bragt te worden, wat zich echter eerst door een nader onder-
zoek van het tandenstelsel laat bepalen. Carana Aelvolus CV.
is mij slechts uit de beschrijving er van bekend. Zij zou in den At-
lantischen Oceaan zijn aangetroffen en geene aarsvindoornen heb-
ben, welke opgave, zooals Cuvier reeds heeft opgemerkt, waar-
schijnlijk op dwaling berust. Overigens zou de formule der
vinstralen er zijn D. 6—29. P. 21. A. 21, wat zeer wel over-
eenkomt met formule van mijn voorwerp, indien men aanneemt,
dat 2 der klemme rugvindoornen zijn over het hoofd gezien.
Overigens beantwoordt de korte beschrijving van Caranx Aelvolus
CV. zeer goed aan mijn voorwerp, doch de verwijderde woon-
plaats maakt het waarschijnlijk, dat Carauz helvolus eene andere
soort is. Wat Carana micropterus Rüpp: betreft, hierover laat
zich met meer juistheid oordeelen door de beschrijving en af-
beelding van den heer Rürerrr. Het tandenstelsel dezer soort
is echter niet beschreven en hoezeer de heer Rüprrprrr, haar
brengt tot de soorten van Caranx met eene rei kleine haarvor-
vormige tanden in de kaken, kan deze opgave wel op eene
minder naauwkeurige waarneming berusten. Mond- en tongslijm-
vlies zijn daar dik en wit, even als bij mijn voorwerp. Uras-
pis micropterus, hoezeer na aan Uraspis carangoïdes verwant,
verschilt er toch in meerdere opzigten van, en ‘wel door slanker
ligehaam, minder bol profiel, lagere 2e rugvin, minder gebogene

RENEE EN

zijlijn, langere borstvinnen, kortere buikvinnen, een straal min-

in de 2e rugvin en aarsvin, onzigtbare aarsdoornen, enz.

Decapterus hurroïdes Blkr.

Decapt. corpore elongato eompresso, altitudine 54 circiter in cjus longi-
tudine, latitudine 1% cireiter in ejus altitudine; capite acuto 44 circiter in
longitudine eorporis; altitudine eapitis 14 ad 14 in ejus longitudine; linea rostro-
frontali declivi coneaviuseula; oeulis diametro 34 fere in longicudine capiiis ;
rostro oeulo non vel vix longiore; maxilla superiore maxilla inferiore
paulo breviore sub oeuli margine anteriore desinente, 24 fere ia longitudine
capitis; dentibus utraque maxilla uniseriatis parvis sed oculo non armato
conspieuis; dentibus vomerinis, palatinis et lingualibus minimis, vomeriais
in vittam 4“ formem, palatinis utroque latere ia vittam gracilem, linguae
Jibus dimidio linguae basali in vittam gracilem lingua duplo circiter bre-
viorem disposids; triangulis pectoralibus Jateralibus et inferiore totis squa-
mosis; squamis eorpore parvis sed bene conspicuis; linea laterali usque
paulo ante mediam dorsalem radiosam curvata eurvatura valde debili, pos-
tice seutis armatis 30 p. m. veriivaliter sitis latissimis 4 eirciter in altitu-
dine corporis; pinnis dorsalibus distantibus, spinosa radiosa altiore acuta
spina 3% spinis ceteris longiore 1£ fere in alticudine corporis; dorsali ra=
diosa longitudine 34 circiter in longitudine corporis; peetoralibus subfalci-
formibus ecapite vix longioribus 44 circiter, ventralibus acutis 8 circiter,
caudali valde incisa lobis acutis 6 ecirciter in longitudine corporis; spina
anali anteriore spina anali posteriore longiore; anali radiosa dorsali radio-
sa paulo humiliore longitudine 4E fere in longitudine corporis; colore cor-
pore superne viridi inferne argenteo; rostro antice fusco; operculo super-
ne postice axillisqgue macula nigra; pinuis flavescente- vel violaseente-hyalinis.

B. 7. D. 1 procumb. + 8—1/29 + 1 spur. P. 2/19, V. 1/5. A. 2—

1/23 + 1 spur. C. 1/15,/1 et lat. brev.

Habit, Amboina, in mari.

03)
.

Longitudo speciminis unici 173

Aanm. De onderwerpelijke medegerekend, bezit ik thans 6
soorten van Decapterus, 4 van den Indischen Archipel en 2
van Japan. Alle deze soorten gelijken veel op elkander, doch
zij laten zich voldoende van elkander onderkennen door het
minder of meerder slanke des geheelen ligchaams, de hoogte en
lengte des kops, de lengte der borstvinnen, de getallen der vin-
stralen, enz. De onderwerpelijke soort is meer nog verwant aan
Decapterus hurra Blkr dan Decapterus lajang Blkr van Ter-
nate, doch zij laat er zich van onderkennen door stomperen

— 421 —

kop en snuit, tot onder het oog reikende bovenkaak, minder
talrijke gewapende zijschilden, langere borstvinnen, 2 tot 4
stralen minder in de aarsvin, enz.

TEUTEIDES.

Priodon hexacanthus Blkr.

Priod, corpore oblongo compresso, altitudine 3 et paulo ad 34 in ejus
longitudine, latitudine 34 ad 3 et paulo in ejus altitudine; capite obtuso
convexo paulo longiore quam alto, 5 et paulo ad 5% in longitudine cor-
poris; linea rostro-frontali ante oculos convexa rostro declivi rectiuscula;
linea interoculari convexa; oculis diametro 8 fere ad 34 in longitudine
capitis; osse suborbitali maxillam inter et oculum oculi diametro altiore;
sulco praeoeculari valde conspicuo; rictu parvo longe ante oculum desinen-
te; dentibus maxillis apicem versus dentieulatis acutis confertis parvi ütra-
que maxilla utrogue latere 16 ad 20; praeopereculo operculoque oblique
rotundatis; ventre non carinato; linea dorsali linea ventrali convexiore;
cauda laminis 2 rotundatis parvis non armatis; linea laterali corpore cau-
daque conspicua duplice inferiore continua superiore inferiori approximata
poris distantibus notata; squamis toto corpore minimis vix conspivuis sca-
bris; pinna dorsali non emarginata spinis scabris spina 1% spinis ceteris
erassiore sed vix longiore corpore triplo humiliore; radiis dorsalibus spinis
dorsi anterioribus brevioribus; peectoralibus apice acute rotundatis postice
convexis 64 ad 74, ventralibus vix ante basin pectoralium incipientibus
acutis 74 ad 82, caudali extensa leviter emarginata angulis acuta radiis
subexternis 54 ad 5 fere in longitudine corporis; anali dorsali humiliore
spinis scabris 2% spina 1% vix longiore radiis vix breviore; colore corpore
superne fusco inferne fuscescente-aurantiaco; pinna dorsali fuseo-aurantia-
ca fusco marrinata, vittis 8 longitudinalibus coeruleis, pectoralibus et ven-
tralibus membrana violascentibus radiis aurantiacis; anali aurantiaca fusco
marginata, vittis 2 longitudinalibus eoeruleis; caudali violacca.

B. 4. D. 6/28 vel 6/29 vel 6/30. P. 9/14 vel 2/15. V. 1/3. A. 2/29

vel 2/30. C. 1/14/1 et lat. brev. d

Habit. Amboina, in mari,

Longitudo 4 speciminum 125” ad 198,”

Aanm. Deze soort staat in verwantschap tusschen Priodou
annularis CV. en Priodon tapeinosoma Blkr en heeft nog het
meeste van laatstgenoemde. Priodon tapeinosoma heeft echter het
ligehaam slanker, het profiel boller, den kop grooter, slechts 5
rugdoornen, enz. Den soortnaam heb ik ontleend aan de 6
rugd oornen.

CALLIONYMOIDEL

Callionymus ocellatus Pall. Spic. VIIL 8 p. 25 tab. 4 fig. 1-3.

L. Gm. Syst. Nat. ed. 132 1,3 p. 1541. CV. Poiss. XII
p. 281.

Callion. corpore elongato depresso, altitudine 64 ad 62, latitudine
maxima 5 Eeirciter in ejus longitudine; capite convexo angulato 42
eireiter in longitudine corporis; latitudine capitis 14 circiter, altirudine 14
eireiter in ejus longitudine; oculis diametro 3 eirciter in longitudine cayi-
tis, maxime approximatis; orbitis antice et postice elevatis non dentatis;
linea rostro-frontali convexa; rostro obtusiuscalo eonvexo oeulo multo bre-
viore; proeessu praeoperculari oculo breviore apice dentibus 2 maguis sur-
sum spectantibus divergentibus armato; foramine branchiali basi pinnae pec-
toralis anteriori opposito; appendice anali oblonga conica; linea laterali
eonspicua nucha linea intermedia curvata cam linea laterali lateris oppositi
unita antice eurvatura praeopercula versus descendente et operculo recur-
rente; pinna dorsali spinosa spiuis gracillimis divergentibus 2% et 3% ceteris
longioribus, membrana ecorpore altiore; dorsali radiosa corpore non vel vix
altiore postiee angulata; pectoralibus oblique flabelliformibus 5 fere, ven-
tralibus indivisis radiis postieis longioribus 4 et paulo, caudali subtruncata
angulis acuta 4 circiter in longitudine corporis; anali eorpore paulo humi-
liore postice angulata; colore corpore superne aureo-olivaceo ocellis nume-
rosis parvis et majoribus eoeruleis annulo profundiore cinctis, olivaceo la-
teribus quasì eroso, capite inferne fasclas 3 transversas efficiente; ventre
margaritaceo-roseo; capite ubique punetis eoeruleis annulo profundiore ecinc-
tis; pinna dorsali spinosa rosea dimidio basali fasciis 2 curvatis fuscis coe-
ruleo limbatis, dimidio superiore oeellis 4 fuscescentibus eentro uigris coe-
ruleo einetis in seriem curvatam longitudinalem dispositis, superne postice
insuper vittulis obliquis coeruleis, coeruleo ubique violaceo-nigro limbato;
dorsali radiosa rosea vittis 2 longitudinalibus fuscescentibus subinterruptis
coeruleo et nigricante limbatis; ventralibus dimidio basali et apicem versus
maxima parte fusco-violaceis antiee maculis 2 magnis albis postiee puuctis
coeruleis; pectoralibus roseo-hyalinis vittis 4 transversis plus minusve in-
terruptis fuscis punctisque coeruleis in series 3 vel 4 transversas dispositis;
anali violaceo-fusca apicibus radiorum alba strüis 2 longitudinalibus coeruleis;
caudali hyalino-rosea basi fascia transversa fuscescente-olivacea, postice
maeulis olivaceo-fuscis in series 2 ad 3 irregulares transversas dispositis, parte
rosea coeruleo punctata.

B. 6. D. 4—S vel 4—9 (omn. fiss.). P. 1/18. V. 1/5. A. 7 vel8 (omn.

fiss.). C. 1/8/1.
Synon. Callíonyme oeillé Daubent. Bneyelop. méthod.
Callionyme petit argus Bonnat. Planch. Eneyel. méth.
Callionyme pointillé Lac. Poiss. II p. 328,340.

— 423 —

Callionymus punetulatus Lac. ibid.
Callionyme ocellé CV. Poiss. XII p. 231.
Habit. Amboina, in mari.
Longitudo speciminis unici 41°”,

Aanm. Mijn voorwerp, een mannetje, heeft slechts de halve
grootte van de afbeelding van Parrvas, welke, hoezeer veel te
wenschen overlatende, de soort toch zeer goed laat herkennen.
De preoperkeldoorn is niet „simple” maar heeft twee groote krom-
me tanden. De kleuren van mijn voorwerp fraai bewaard gebleven.
zijnde, heb ik ze naauwkeuriger kunnen beschrijven dan Pauras,
naar wien de beschrijving in de groote Histoire naturelle des
Poissons genomen is.

BLENNIOÏDEI.

Petroskirtes Aypselopterus Blkr.

Petrosk. corpore elongato compresso, 54 ad 5 fere in ejus longitudine ;
capite obtuso convexo 54 cireiter in longitudine eorporis, longiore quam
alto et multo altiore quam lato; linea rostro-frontali rostro deelivi eonvexius-
eula; rostro obligue econvexo oculo maulto breviore; ecirris utroque latere
nuchali, postoculari et nasali brevibus pupilla brevioribus fissis , supraorbi-
tali lata fimbriata oeulo longiore; linea praeoperculari et mento utroque
latere eirris 6 ad 7, anteriore ceteris longiore et lariore; oculis diametro
21 ad 3 in longitudine capitis, diametro 2 ad 2 distantibus; rictu sub
oeuli margine anteriore desinente; maxillis antiee tantum dentatis, den-
tibus maxilla superiore p. m. 30 et utroque latere insuper dente canino
parvo, maxilla inferiore p. m. 40 et utroque latere dente eanino magno
curvato; cute laevis linea laterali tubulis simplicibus notata, lineae dorsali
valde approximata paulo post apicem pectoralis desinente; pinnis radiüs
omnibus simplicibus vel apiee tantum subfissis, dorsali supra operculum inei-
piente et paulo ante basin caudalis desinente, antice acuta elevata corpore non
humiiiore radijs 3 anticis radijs eeteris longioribus, post radium 3" emargi-
nata, postice corpore humiliore; pinnis pectoralibus obtusis rotundatis 54 ad
52, ventralibus 53 ad 64, caudali obtusa eonvexa5 ad 54 in longitudine cor-
poris; anali convexa corpore multo humi'iore; corpore superne lateribusque
violascente maculis rotundis et ovalibus aureo-rubris punetisque coeruleis
dense maculato et arenato, inferne aurantiaco vel aurantiaco-rcseo; cirris
fere omnibus nigricantibus; pinna dorsali profande pulehre rubra violaceo
variegato-retieulata et insuper ubique maculis minimis punctiformibus eon-

fertis coeruleis quasi arenata; pectoralibus membrana roseo-hyalinis radiis

\

— 424 —

auranti.cis vadis singulis besi puneto violaceo: ventralibus aurantiacis fas-
eescente lesiter variegatis basi antice mactla profunde violacea; anali pul-
ehre profunde rubra maculis sparsis irrigularibus profande violaceis varie-
gata maculisgue minimis punctiformibus coeruleis quasi arenata; caudali
membrana pulchre rubra radiis aurantiscis fusco violaceo variegatis.

Bo. Dr2sikvel 2 6MBE NA VENS KEAC GNISN

Synon. Petroskirtes mitratus Blkr, Nat. T. Ned. Ind. II p. 244 (nee Rüpp.).

Habit. Amboina, in mari.

Longitudo 3 speciminum 46°” ad 68”.

Aanm. In mijne Bijdrage tot de kennis der ichthyologische
fauna van de Banda-eilanden, opgenomen in het 2e deel van het
Natuurkundig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, beschreef
ik een jeugdig en minder goed bewaard voorwerp dezer soort
onder den naam van Pefroskirtes mitratus Rüpp. Imderdaad is
onderwerpelijke species ook zeer na verwant aan de genoemde
Rüppellsche, zoowel in habitus van ligchaam, kop en vinnen
als ten opzigte van de huiddraden van den kop, enz. Mijn groo-
ter en beter bewaard voorwerp toont echter eene afwijkende
kleurteekening aan. Wat mij voornamelijk doet besluiten, haar
als eene eigene soort te beschouwen, is het stompe en afgeronde
harer staartvin, welke bij de Rüppellsche soort, niettegenstaande
het afgebeelde voorwerp kleiner is dan mijn grootste, uitgerand

en aan de hoeken scherp is.
PEDICULATI.

Antennarius moluccensis Blkr.

Antenn. corpore ovali compresso, altitudine 2 eireiier in ejus longitudine,
latitudine 2% eirciter in ejus altitudine; oeulis diametro 7 eireiter in longi-
tadine maxillae superioris; rietu subverticali postrorsum deseendente; maxil-
la superiore 6 in longitudine corporis; dentibus acutis seriebus internis seriebus
externis longioribus, antice quinque- ad sexseriatis postice triseriatis, vomerinis
quadriseriatis, palatinis biseriatis; thurmis dentalibus vomerinis et palatinis di-
stantibus, palatinis vomerinis multo minoribus; apertura branchiali rotunda
oeulo multo majore; cute toto corpore spinulis plurimis bifurcatis econspi-
euis scabra; tubereulis osseis distantibus capite lateribusque superne in seriem
longitudinalem, regione operculari in seriem transversam dispositis; fim-
briis labio inferiore pluribus brevissimis simplicibus, cetero corpore nullis
conspicuis; radio rostro libero tubercalo scabro apice rostri inserto 7 eirci-

en

de MBD ed

ter in longitudine corporis, apice pericillo plwifimbriato brevis pinna dor-
sali spinosa spina 12 membrana eum basi spinae 2ae umita obtusa antrorsum
flexili, spina 2% spina la duplo ecirciter longiore maxilla superiore breviore
valde curvata obtusa non antrorsum flexilis; dorsali radiosa analique rotun-
datis altitudine subaequalibus, dorsali anali duplo fere longiore; caudali
obtusa rotundata 42% ad 42 in longitudine corporis; ventralibus maxilla
superiore brevioribus; corpore pinvisque lateritiis maealis oblongis et
elongatis irregularibus nigricante-violaceis retieulato-variegatis; vitta dorso-
brachiali reticulata rosea; maeculis pulchre roseis violaceo variegatis utro-
que latere 4 longitudinaliter seriatis posteriore anali anteriori oppoista;
dorso eaudae et membrana spinam dorsi 1® inter et 2m maeula magna ro-
sea violaceo variegata; pinnis marginem liberum versus profunde violaeceis;
dorsali radiosa superne maculis aliquot roseis; caudali basi fascia transver-
sa rosea violaeeo variegata vel reticulata, medio et postiee vittis pluribus
transversis nigris; apicibus pinnaram radijs omnibus luteis; radio rostro li-
bero aurantiaco fusco annulato.

B. 6. D. 2-—12 (2 post. fiss.). P. 11 (omn. simpl.). V. 6 (omn. simpl.).

A. 8 (2 tant. simpl.). C. 9 (omn. fiss.).
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speciminis unici 240°”,

Aanm. Deze Antennarius is verwant aan Axuternarius Lind-
greens Blkr, doch verschilt er van door talrijker tandreijen, af-
wezigheid van huidfimbriën op kop en ligchaam, talrijker on-
verdeelde rugvinstralen, talrijker borstvin- en buikvinstralen,
andere bijzonderheden der kleurteekening, enz.

LABROIDEI CYCLOIDEL.

Callyodon hypselosoma Blkr.

Callyod. eorpore oblongo eompresso, altitudine 54 ad 32 in ejus altitu-

dine, latitndine 2 cireiter ìn ejus altitudine; capite convexo 23 ad 88 in
longitudine corporis, longiore quam alto; oculis diametro 41 ad 44 in longi-
tudine capitis; linea rostro-frontali ante oeulos convexa; osse suborbitali an-
gulo oris oculi diametro humiliore; naribus rotundis parvis anterioribus cirro
oeulo plus triplo breviore apice subbilobo vel simplice; labiis maxillas totas
tegentibus; dentibus maxilla superiore crista media parvis conspicuis, ex-
tracristalibus utroque latere 8 p. m. magnis anticis prominentibus posticis
extrorsum curvatis, intracristalibas pluribus sparsis conicis cristalibus mul-
to majoribus; dentibus maxilla inferiore antice biseriatis postice uniseria-
tis, serie interna conico-compressis p. m. 32 aequalibus, serie externa P-
m. 8; squamis lateribus 24 p. m. in serie longitudinali, 9 p. m. in serie
transversali; linea laterali singulis squamis ramosissima, sub radio dorsa-

ki postico interrupta vel subinterrupta;s pinna dorsali basi vagina squamosa

zn AE Le

hbumili, spinis gracilibus subaequalibus, parte radiosa parte spinosa vix
altiore postice rotundata, membrana interspinali leviter emarginata; pin-

nis pectoralibus apice acutis postice rotundatis 5% ad 6, ventralibus acu-

tiuscule rotundatis 7% ad 8, caudali convexa 54 ad 5% in longitudine

corporis; anali basi vagina squamosa nulla, dorsali radiosa humiliore, pos-
tice angulata; colore corpore snperne umbrino-olivaceo, inferne aurantia-
co; dorso fasciis olivaceo-violaceis diffusis transversis 5 p.m.; capite squa-
misque ecorpore punctis numerosis confertis rubris arenatis; lateribus ma-
culis roseis mnjoribus in series 2 longitudinales dispositis; pinnis auran-
tiacis; pectoralibus immaculatis, dorsali et anali spinis radiisque olivas-
cente-fusco membranague roseo variegatis; caudali et ventralibus vittulis
gracilibus transversis hyalino-roseis; caudali radijs externis olivaceo-fusco
variegata.

B. 5. D. 9/10 vel 9/11. P. 2/11. V. 1/5. A. 3/9 vel 3/10 (spec. maj.

stat. abnorm. 3/6 vel 3/7). C. 1/11/1 et lat. brev.
Habit. Amboina, in mari.
Longitudo 5 speciminum 98°” ad 146”.

Aanm. In kleurteekening en tandenstelsel beantwoordt onder-
werpelijke soort zeer wel aan de soort, die ik als Ca/lyodon
waigiensis CV.? in het 2e deel van het Natuurkundig Tijd-
schirft voor Nederlandsch Indië beschreven heb. Zij is echter
standvastig aanmerkelijk hooger van ligchaam’, wat bij voorwer-
pen van beide soorten van gelijke grootte sterk in het oog valt.
Overigens mist zij de donkere borstvin- en rugvinvlek van Cal-
lyodon waigiensis, doch hieraan schijnt slechts eene sexuele waar-
de te hechten te zijn, vermits ik voorwerpen (wijfjes) van
laatstgenoemde soort van de Kokoseilanden bezit, bij welke die
vlekken insgelijks ontbreken. De kenmerken der soorten van
Callyodon hebben eene herziening noodig. In habitus en kleur-
teekening hebben zij meest alle veel overeenkomst met elkander.
De verlenging der staartvinrandstralen heeft hier even weinig waar-
de als bij de soorten van Scarus, waar die verlenging dikwerf het
gevolg is van gevorderden leeftijd des diers. Zoo ook schijnt de
zijlijn, naarmate de Callyodonten ouder worden, zich in meer tak-
jes te verdeelen. In het tandenstelsel zijn goede kenmerken
te vinden, doch slechts voor groepen der soort. Andere ken-
merken vindt men in de meerdere of mindere beschubbing
der rugvin en aarsvin, in het minder of meer uitgesneden
zijn van de tusschenrugdoornsvliezen, enz.

„MD
a

CLUPEOÏDEI.

Harengula hypselosoma Blkr.

Hareng. corpore oblongo ecompresso, altitudine 834 eirciter in ejus lon-
gitudine, latitudine 24 dd 22 in ejus altitudine; capite acutiusculo 52 ad

52 in longitudine corporis, vix longiore quam alto; oeulis diametro 3 eir-

5
citer in longitudine capitis; ore antico rietu parvos rostro oculo breviore;
linea rostro-frontali declivi rectiuscula; maxilla superiore sub pupillae
dimidio anteriore desinente postice denticulis vix conspicuis; maxilla in-
feriore paulo prominente symphysi dentieulis taetu magis quam visu con-
spieuis; dentibus palatinis et pterygoïdeis utroque latere in thurmam ob-
longam dispositis; vomere edentulo; lingua dimidio basali linea media
vittula dentium gracilis lineis dorsali et ventrali rotundatis, ventrali dor-
sali convexiore; squamis ctenoïdeis transversim 3- ad 8-striatis, lateribus
45 p. m. in serie longitudinali; ventre valde cultrato scutis 30 vel 81 pos-
tice dentatis serrato; pinna dorgali postice in anteriore dimidio corporis
sita, media tertia parte ventralibus opposita, acuta, emarginata, corpore
duplo circiter humiliore; pectoralibus acutis 6 ecirciter, ventralibus acutir
102 eireiter, eaudali lobis acutis inferiore superiore paulo longiore 834 ad
4 in longitudine corporis; anali humili dorsali non vel vix breviore co-
pore plus quintuplo humiliore; colore corpore dorso nitide viridi, lateri-
bus inferneque argenteo; regione suprascapulari fusco arenata; rostro apiee
fusco; pinnis hyalinis, dorsali flavescente basi antice maecula trigona ni-
gricante, caudali violascente lobis apicibus late nigris.
B. 6. D. 4/14 vel 4/15 vel 3/15 vel 3/16. P. 2/13 vel 2/14. V. 1/7.
Ar 3/18 vel 3/19. C. 1/17/1 et lat. brev.

Habit. Amboina, in mari.

Longitudo 2 speciminum 165” et 166”.

Aanm. In habitus heeft deze soort veel van Sardinella bra-
_chysoma Blkr, doch zij is wegens hare bovenkaakstanden eene
eigenlijke Marengula, zooals dit geslacht door den heer VarrN-
CIENNES is bepaald. Zij is gemakkelijk herkenbaar aan haar
hoog ligchaam , talrijke gekamde schubben en buikdoornen , zwar-

te staartvinkwabben, enz.

VIT. 51

OPHIDINI.

Lieptocephalus taenia Less. Zool. Voy. Coquille IT p. 126.

Leptoeeph. corpore elongato ecompresso, altitudine 14 ad 15 in ejus

longitudine; eapite ecorpore multo humiliore 18 eireiter in longitudine

corporis; altitudine capitis 12 circiter in ejus longitudine; oculis diametro

34 cireiter in lougitudine capitis; rostro obtuso rotundato oculo breviore,
non ante Os prominente; rictu subhorizontali sub oculi dimidio posteriore
desinente ; apertura brarchiali utroque latere in dimidio corporis inferiore
sita; dorso ventreque earinatis; pinnis humillimis, dorsali postiee in dimi-
dio anteriore tertiae quartae corporis partis, anali vix post medium cor-
pus tucipientibus cum caudali brevissima continuis; pinnis pectoralibus
inconspicuis; cute laevis colore corpore pinuisque albescente-hyalinoe

Synon. Leptocóphale taenia Less. Zoöl. Voy. Coquille I p. 126.

Habit. Amboina, in mari.

Longitudo speeiminis uniei 105°”’

Aanm. Mijn voorwerp, hoezeer in goeden toestand van bewa-
ring, laat het tanden- en vinstelsel moeijelijk waarnemen.
De vinstralen zijn talrijk doch te teeder en te kort om
paauwkeurig geleld te worden.

De kennis der Leptoeephali laat nog veel te wenschen over.
Leptocenhalus Morrisië Penn. van Puropa schijnt van de on-
derwerpelijke voornamelijk te verschillen door spitseren snuit en
de aanwezigheid van borstvinnen. De afbeeldingen dier soort
van Grorovius, Lacer?pr, BrocH SCHNEIDER en YARRELL
vertoonen de rugvin en aarsvin meer ontwikkeld dan bij mijn
voorwerp en veel meer naar voren zich uitstrekkende, doch de
beschrijving van de insertie dezer vinnen van den heer Yax-
rEur beantwoordt goed aan mijn voorwerp. Quoy en GAIMARD
vonden Leptocephali in bijkans alle door hen bereisde zeeën, doch
ik ken geene beschrijvingen van de soorten, door hen waarge-
nomen. Maar hunne uitdrukking in de Zoologie van de reis
der Uranie (p. 248) wbes dents des Leptocéphales longues et
pointues, prolongées en avant, dont leurs machoires sont armées”

ae

etc. doet aan geheel andere soorten denken dan aan de mijne,
bij welke de tanden zoo klein zijn, dat ik ze door eene matig
vergrootende lens zelfs niet kan waarnemen. De beschrijving van
Jeeptocephalus taenia Less. van Lesson: beantwoordt zeer goed
aan mijn voorwerp. Daarin wordt ook wel gesproken van lange
digt bijeenstaande kaaktanden doch tevens gezegd, dat die
zacht zijn en als borsteltjes. Welligt zijn deze teedere tandjes
bij mijn voorwerp tijdens het onderzoeken der kaken los geraakt
en verloren gegaan. Gn

Lesson vond een groot aantal exemplaren zijner soort onder
drijvende boomstammen nabij de kust van Nieuw Guinea.

De heer Canror vond eene soort van Leptocephalus in eene
Corvina, bij Pinang gevangen, en beschreef haar onder den naam
van Leptoeephalus denter im zijne Catalogue of Malaijan Fishes.
De habitus dezer soort moet vrij wel aan dien der onderwerpe-
lijke beantwoorden, doch zij zou een’ spitsen snuit (a short very
‚ pointed muzzle) hebben, terwijl haar tandenstelsel beschreven
wordt als volgt: „on each side of the upper jaw appeared five
vforwards directed, pointed teeth and in the intervals between
„them four smaller, similar ones. Each branch of the lower
„jaw was armed with five teeth, somewhat longer, but resem-
„bling those of the upper jaw; minute teeth appeared in the
„intervals between the three anterior longer ones.”

GYMNODONTES.

Fropidichthys janthinopterus Blkr.

Tropidichth. eorpore irregulari-oblongo compresso, altitudine 3% circiter
in ejus longitudine; capite acuto rostrato 3 et paulo in longitudine corporis;
linea rostro-frontali concaviuscula; oculis superis 34 ad 34 in longitudine
capitis, plus diametro 1 distantibus; loco narium depressione superficiali ro-
tunda imperforata vix conspicua; capite, dorso ventreque spinulis distanti-
bus scabris; lateribus caudaque laevibus; dorso subearinato angulato; pin-

— 430 —

nis dorsali et anali altioribus quam basi longis rotundatis; caudali convexa
41 circiter in longitudine corporis; colore corpore superne profunde oliva-
ceo, ventre margaritaceo-roseo; dorso ocellis confertis margaritaceis; lateri-
bus ocellis magaritaceis majoribus rete olivaceo cinctis; oculo vittis aureo-
rubris radiatim eincto; rostro vittis aureis transversis, genis vittis Jongitu-
dinalibus ornatis; dorso sub pinna macula magna retunda nigra oeellis mar-
garitaceis cincta; pinuis dilute violaceis.
DTAS NP TAR ABPIC, 18:
Habit. Amboina, in mari.

/

a2
.

Longitudo speciminis uvici 43

Aanm. Het geslacht Tropidichthys blijkt meer en meer in
den Indischen Archipel vrij rijk aan soorten te zijn. Nadat ik
vier soorten daarvan van den Indischen Archipel nader heb doen
kennen, soorten, welke trouwens reeds in meerdere of mindere
mate aan vroegere schrijvers bekend waren (Tropidichthijs
Bennetti Blkr, Lropidichthijs margaritatus Blkr, Fropidichthijs
striolatus Blkr en Tropidichthijs Valentini Blkr), erlangde ik het
bovenbeschreven voorwerp, hetwelk stellig eene vijfde soort voor-
stelt, kenbaar aan hare violette ongevlekte vinnen en aan de
groote parelkleurige oogen van rug en zijden, welke laatste in
een fraai olijfkleurig netwerk gevat zijn. Ik zie deze soort bij
geen der schrijvers vermeld of afgebeeld, tenzij VALENTIJN'S
figuur No. 269 haar mogt voorstellen.

BALISTINI.

Monacanthus curtorhynchos Blkr.

Monaec. corpore oblongo compresso, diametro dorso-anali 38 ad 4 fere
in ejus longitudine absque filo caudali, latitudine 22 cireiter in diametro
dorso-analis capite acuto convexo 32 ad 4 fere in longitudine corporis abs-
que filo caudali, vix longiore quam alto; ovulis diametro 8 ad 84 in lon-
gitudine ecapitis; linea rostro-frontali convexa; rostro acuto oculo duplo
eireiter longiore; dentibus utraque maxilla 6 acutis, antieis apiee obliquis
vel emarginatis, angularibus rotundatis; apertura branchiali ante basin
pinnae pectoralis superiorem desinente, longitudine oeuli diametrum sub-

— 481 —

aequante; cute toto corpore spinulis brevissimis seabra; linea laterali maxi-
me conspicua regione postoculari reetiuseula ‚supra apieem pectoralium an-
gulo obtuso deorsum flexa et usque ad media latera supra radios anales
anteriores deseendente, posteriore corporis parte rectiusculas parte lineae
lateralis eephalica oeulum cingente ramis postocularibus 2, ramo superiore
membranam spinae dorsalis versus -adseendente, inferiore sub vculo bifi-
do erure posteriore curvatura duplice descendente et ante spinam ventra-
lem cum crure lateris oppositi uuito, erure anteriore angulum oris versus
descendente ibique sursum curvato nares attingente et oeulum superne cin-
gente; cauda setis vel spinis majoribus nullis; spina dorsali supra oculi
partem posteriorem inserta, rostro vix vel non breviore, gracili, acuta,
scabra, dentibus majoribus nullis; pinnis dorsali radiosa analique antice
elevatis acutis emarginatis, diametro dorso-anali minus duplo humilioribus
radiis simplieibus; ventrali triangulari squamis majoribus polyaecanthis valde
scabra, spina longe infra pinnam prominente dentibus magnis spinaeformi-
bus armata, radiis membranam non vel vix superantibus; pectoralibus ob-
tusis convexiscapite plus duplo brevioribus; caudali obtusa cunvexa radio
subexterno superiore in filum bifidum producto, absque filo 52

%
longitudine corporis; eorpore fuscescente-aurantiaco maculis magnis fuscis

Ai
ad 54 in

nebulato spatiis internebularibus maculis parvis et vittulis violaceo-fuscis
pietis, vittulis capite oblique transversim , ventre reticulatim et oblique lon-
gitudinaliter dispositis; pinnis membrana coerulescente-hyalinis radiis auran-
tiacis; spina dorsali fusco annulata; ventrali aurantiaca inferne vittis lon-
gitudinalibus 8 fusco-violaceis; caudali fasciis 2 latis transversis diffusis vio-
lascentibus radiis externis violascente variegatis.

B. 5. D. 2—28 (omn. simpl.). P. 11 (omn. simpl.). A. 27 (omn. simpl.),

C. 12 (omn. fiss.).
Habit. Amboina, in mari.
Longitudo 2 speciminum absque filo caudali 92” et 103”.

Aanm. Deze Monacanthus is gemakkelijk herkenbaar aan haar
slank ligchaam, bol profiel, slanken weinig gewapenden rug-
doorn, spitse 2° rugvin en aarsvin, zeer duidelijk gemarkeerde
zijlijn, staartvindraad, kleurteekening , enz.

Monacanthus eryptodon Blkr.

Monacanth. corpore oblongo compresso, diametro dorso-anali 3 fere ad
24 in ejus longitudine, latitudine 3 ad 3 fere in diametro dorso-anali; ca-

pite acuto 32 eireiter in longitudine corporis, vix altiore quam longo; ocu-

er Aer En

lis diametro 3 cireiter in longitudine eapitis; linea rostro-frontali dee’ivi
eonvexiuscula; rostro aeuto oeulo duplo eireiter longiore; dentibus utraque
maxilla 6 acutis, anticis apice obliquis vel emarginatis, angularibus rotun-
datis; apertura branchiali ante basin pinnae pectoralis superiorem desinente
longitudine oculi, diametrum subaequante; cute toto corpore spinulis brevis-
simis scabra; linea Jaterali valde conspicua regione postoculari leviter ad-
scendente supra apieem pinnae pectoralis angulo obtuso deorsum flexa et
usque ad media latera supra radios anales anteriores descendente, poste-
riore corporis parte reetiusctla; parte lineae lateralis cephalica oeulum
eingente ramis postocularibus 2, ramo superiore membranam spinae dor-
salis versus adseendente, inferiore sub oculo bifido crure posteriore curva-
tura dapliee deseendente et ante spinam ventralem eum erure lateris op-
positi unita, erure anteriore angulum oris versus descendente ibique sursum
eurvata nares attingente et oculum superne cingente; cauda setis vel spi-
nis majoribus nullis; spina dorsali supra oeuli partem posteriorem inserta
rostro non breviore, gracili, acuta, scabra, dentibus majoribus nullis; pin-
nis dorsali radiosa analique obtusis convexis diametro dorso- anali quadru-
plo eirciter humilioribus radiis simplicibus; pectoralibus obtusis convexis
capite plus duplo brevioribus; ventrali triangulari squamis majoribus polya-
canthis valde scabra, spina longe infra pinnam prominente dentibus mag-
nis spinaeformibus armata, radiis membranam vix superantibus; ecaudali
obtusa convexa angulis acuta 5 et paulo in longitudine corporis; corpore
aurantiaeo-fuseo maculis magnis irregularibus fuscis nebulato, spatiis inter-
nebularibus guttulis parvis fnseis numerosis; spina dorsi fusco annulata ;
piona ventrali fuscescente-aurantiaca fusco marginata fasciaquelata diffusa
longitudinali fusca; pinnis ceteris membrana coerulescente-hyalinis radiis
aurautiacis; eaudali fasciis 8 transversis fusco-violaceis, radiis externis
fusco-violaceo variegatis.

B. 5. D. 2—26 (omn. simpl.). P. 10. (omn. simpl.). A. 26 (omn. simpl.).

GERHETOD Te
Habit. Amboina, in mari.

Longitudo 2 speciminum 84” et 88°”.

Aanm. Deze soort staat in verwantschap tusschen Monacan-
thus choirocephalus Blkr en Monacanthus nemurus Blkr, doch
is slanker van ligchaam, heeft het profiel van den snuit meer
bol dan hol, de zijlijn zeer duidelijk zigtbaar, den rugdoorn
minder sterk bewapend, andere kleuren, enz. Ik ontleen den
soortnaam aan de geringe bewapening van den rugdoorn.

Ik bezit thans de volgende soorten van Monacanthus van

— 43IJ —

den Indischen Archipel: Monacanthus Cantoris Blkr (van Ja-
va, Banka, Singapore, Ternate), Monacanthus choirocephalus
Blkr (van Java), Monacanthus chrysospilos Blkr (van Amboi-
na en de Batoe-eilanden), Monacanthus geographieus Cuv. (van
Java en Bintang), Monacanthus hajam Blkr (van Java), Mo-
nacanthus (Amanses) hystrix Burt. (van Amboina), Monacanthus
Houttuyni Blkr (van Sumatra, Ternate en Flores), Monacanthus
janthinosoma Blkr (van Amboina), Monacanthus melanocephalus
Blkr (van Solor en de Batoc-cilanden), Monacanthus melanopte-
rus Blkr (van Celebes), Monacanthus nemurus Blkr (van Java),
Monacanthus tomentosus Cuv. (van Java, Celebes, Halmaheira,
Amboina, Ceram, Flores), Monacanthus trichurus Blkr (van
Batjan, Amboina, Ceram) en de beide boven beschrevene van
Amboina.

SOLENOSTOMATOÏIDEI.

Solenostoma brachyurus Blkr.

Solenost. corpore elongato compresso, altitudine 74 ad 84 in ejus longitudi-
ne, latitudine 2 eireiter in ejus altitudine; capite 3 circiter in longitudine cor-
poris; oeulis diametro 7 cirgiïter in longitudine capitis; vertice, crista na-
so-frontali et crista suborbitali spinulis pluribus parvis simplicibus serratis;
orbita antice et postice spinula majore armata; rostro acuto oculo plus
quadruplo longiore, altiore quam lato, plus sextuplo longiore quam parte
gracillima alto, superne antice in 83° tertia parte spina masali bifurca, in=
fernesantice in dimidio posteriore «irro diviso; scu'is corpore 30 p. m. in
serie longitudinali, earinis spinulis bifurcis armatis, scutis posterloribus scu-
ts anterioribus multo minoribus; dorso postice ventreque post anum gib-
bosis; pinna dorsali 1* postice in anteriore dimidio corporis sita, corpore
multo altiore, flabelliformi, basi oeulo non vel vix longiore; pinnis dorsali
23 et anali tota earum longitudine circiter a pinna caudali remotis eorpore
minus duplo humilioribus, vix longioribus quam altis, rotundatis; pectora-
libus obtusis rotundatis; ventralibus rostro multo brevioribus obtusis; cau-
dali obtusa rotundata 5 cireiter in longitudine corporis; colore corpore pin=

nisque pulchre roseo-flavo; capite corporeque vittulis transversis ex parte

—— 434 —

interruptis pulcherrime carmosinis; pinnis dorsali 1*, caudali ventralique
maculis oblongis vittaeformibus aliquot pulcherrime carmosinis,

B. 2. D. 5-18? P. plus quam 20 Vi Ter AS 182 GC. IDE

Habit. Amboina, in mari.

Longitudo 2 spevïiminum, 51°” et 557%

Aanm. Deze Solenostoma is nader verwant aan Solenostoma
paradozum Lacep. (Nat. Tijdschr. N. Ind. VI p. 506), dan aan
Solenostoma cyanopterus Blkr (Nat. T. N. Ind IT p. 308 Verh.
Bat. Gen. XXV Trosk. vissch. ubi false sub nomin. Solenost.
paradox). Zij onderscheidt zich door haar fraai geel ligchaam
en fraai karmozijne vlekken, alsmede door betrekkelijk ster-
kere doornbewapening van den kop, slanker ligchaam, kortere
staart- en buikvinnen, enz.

Mijne voorwerpen, ofschoon in uitmuntenden toestand van
bewaring, hebben de vinstralen zoo teeder, dat ik hun aantal
niet naauwkeurig heb kunnen bepalen.

Scripsi Batavia Calendis Marti Mmpeeeuv.

EE VEND He Beel DR AGE
TOT DE KENNIS DER

REEL VOLOGISCHE: FAUNA

VAN

Gelb HE BS.

DOOR

P. BLEEM ER.

Nieuwe toezendingen van Celebes stellen mij al weder in de
gelegenheid, iets tot de kennis vh de vischfauna van dat ei-
land bijte dragen. De heer C. W. F. Mock, aan wien de we-
tenschap reeds verpligt is door zijne verzameling van Mana-
dosche visschen, beschreven in het 7e deel van het Natuurkun-
dig Tijdschrift voor Nederlandsch Indië, had op nieuw de goed-
heid mij een veertigtal vischsoorten van Manado, gedeeltelijk
in zee, gedeeltelijk in zoet water gevangen, te doen toekomen.
De heer W. Husers vaN AssENRAAD,vofficier van gezondheid
der 2e kl, stond eene verzameling aan mij af‚ bestaande uit
Sá soorten, alle bij Bonthain aan de zuidkust van het zuid-
westelijk schiereiland van Celebes gevangen.

VII 82

a di,

De verzameling van den heer Moek bestond uit de hieron-
der eenoemde 40 soorten.

Pisces Manadonenses Collectionis Mogkianae.

1. “Apogon maeropteroïdes Blkr. 19. Chaetodon vagabundus Bl

2, * Cheilodipterus quinqueineatus 20, KS vittatus Bl,Schn.
CVE 21, Heniochus macrolepidotus CV.

3. “Serranus hexagonatus CV. 22, * Holacanthus lencoplenra Blkr.

Zie „ _ bontoïdes Bkr. 23: * Pempheris oualensis CV.

5. Mesoprion amboinensis B'kr= 24. Ophicephalus striatus Bl. Ag. d.
Mes. melanospilos Bkr. 25. * Amphacanthus tetrazona Blkr.

6. ss bottonensis Blkr= 26, Acanthurus matoïdes CV.

Mes. janthinurus Blkr= 27. * n melanurus CV.

Diac. melanura Rüpp. 28, * Gobins decussatus Blkr. Aq. dale.
7. *Holoeentrum divlema CV, 29, Eleotris belobrancha CV. Ag. dulc.
8. zo orientale CV. 30. * Pseudochromis xanthochir Blkr.
Ohe ee sammara CV. Sl, * Ampbiprion melanopus Biìkr.
10. Dules maculatus CV. Aq. dule. 32. Glijphisodon eoelestinus Sol.
1. * Datnia cancellata CV. Ag. dule. 33, * =D Schlegelii Blkr.
12, *Percis cylindrica CV. 34. * ze trifasciatus Blkr.
13. *Diagramma lineatum CV. 35. * Pomacentrus chrysopoecilus
14, Secolopsides leucotaenïoïdes Blkr. K. v. Hi.
15. Heterognathodon xanthopleura 36. * SD pavo Lacep.

Blkr. 37. * Daseyllus aruanus CV.

16. Chaetodon anriga Forsk, 38. Julis (Halichoeres) bandanensis
IB ‚‚ dorsalis Rwdt. Blkr.
neske sd lunnla CV. 39. * (Cn IESLEISLventer Bens

40, * Anguilla Elphinstonei Syk. Aq. d.
.

Op vijf soorten na, t. w. Memiochus maecrolepidotus CV.
Acanthurus matoïdes CV, Bleotris belobrancha CV., Glyphiso-
don ecoelestinus Soland. en Julis (Halichoeres) bandanensis Blkr,
zijn alle deze soorten nieuw voor de kennis der wateren van
Manado. Daarvan zijn nieuw voor de kennis der fauna van Ce-
lebes, de met een * gemerkte, ten getalê van 26 en van deze
nieuw voor de wetenschap Seolopsides leucotaemioïdes, Ampha-
canthus tetrazona, Gobius deeussatus en Pseudochromis zanthochir.

De verzameling van den heer Hugers VAN ASSENRAAD be-

vatte de hieronder genoemde 34 soorten

me Ádij

Pisces Bonthainensis Collectionis Assenraadianae.

1. Apogon macropteroïdes Blkr. 18. Selaroïles leptolepis Bkr.

2. * _„ _ quadrifasciatus CV. 19. Carangoïdes cicula B kr.

3. Mesoprion fulviflamma Blkr. 20, Equula oblonga CV.

4, * 5 madras CV. 21. *Gazza equulaeformis Rüpp.

5e Therapon servus CV. 22, Mugil coeruleomaculatus Lacep.
6. Sphyraena obtusata CV, 23. * Atherina lacunosa Forst.

7. Sillago malabari:a Cuv. 24, *Julis (Halichoeres) kawarin Bikr.
8. Upeneoïdes vittatus Blkr. 25. Belone cylindrica Blkr.

9. *Platycephalus bataviensis Blkr. 26, * Hemiramphus Quoyi CV. _
10, Pristipoma caripa CV. 27, Chirocentrus dorab CV.
11. Diagramma ecrassispinum Riipp.28. * Pellona Hoeveniü Blkr.
12. Scolopsides monogrammaK.v.H.29. *Spratella fimbriata CV.

13. Pentapus setosus CV. 30. Engraulis Brownii CV.

14. Dentex taeniopterus CV. 31. 5 encrasicholoïdes Bkr.
15. Caesio chrijsozona K. v. H. ERE ie Russell Bikr.

16, Gerres kapas Blkr, 33. Saurus myops CV.

17. Caranx Forsteri CV. 34, *Achirus pavoninus Lacep.

Ofschoon er onder deze soorten geene voorkomen, welke niet
reeds beschreven zijn, zijn zij toch alle mieuw voor de fauna
van Bonthain, van welke. plaats tot nog toe geene enkele soort
was bekend geworden. Bovendien bevat zij nog een elftal soor-
ten, nieuw voor de fauna van Celebes, welke soorten in de lijst
met een * gemerkt zijn.

Het aantal mij thans van Celebes bekende vischsoorten be-
draagt 390, waaronder 243 van Makassar, 82 van Bulucomba,
94 van Bonthain, 6 van Maros, 30 van Kema, 2 van Ton-
dano en S7 van Manado.

DESCRIPTIONES SPECIERUM DIAGNOSTICAE,

PERCOIDEL

Datmia cancellata CV. Poiss. III p. 108.

Datn. corpore oblongo compresso, altitudine 34 eirciter in ejus longitu-
dine, latitudine 24 circiter in ejus altitudine; capite acuto 38 eirciter in
longitudine corporis; altitudine capitis 14 eirciter in ejus longitudine; ocu-
lis diametro 34 ad 32 in longivudine capitis; linea rostro-dorsali ante ocu-
los econvexa vertiee conervviuscula; rostro acuto eonvexo oculo non vel vix
longivre; osse suborbitali dentibus bene conspicuis; maxilla superiore maxil-
la iuferivre longivre vix ante oculum desinente; dentibus maxillis plurise-
riatis serie externa seriebus ceteris longioribus; dentibus vomerinis et pas
latinis minimis vomerinis in eristam > formem, palatinis utroque latere
in eristam gracillimam dispositis; praeoperculo subrectangulo angulo ro-
tundato dentibus valde conspicuis angularibus subspinaeformibus; operculo
spinis 2 inferiore superiore multo longiore;s squamis 50 pm. in serie lon-
gitudinalis pinnis dorsali et anali basi vagina squamosa; dorsali parte spi-
nosa parte radiosa non altiore sja 4° spinis ceteris longiore corpore mi-
nus duplo humilivre, parte radivsa acuta vix emarginata radio 1e radiis
ceteris longiore; pectoralibus acutis 54, ventralibus acutis 43, caudali ex-
tensa vix emarginata angulo inferiore rotundata angulo superiore acuta 42
circiter in longitudine corporis; amali spina 2% valde erassa longitudine spi-
nam dorsalem 4" aequante spinis amalibus 1* et 3e longiore; anali radiosa
acuta; colore eorpore superne viridescente margiuibus squamarum profun-
diore, inferne argenteo; rostro superne fuseesvente; dorso fasciis transversis
violaceo-fuscis lineam lateralem superantibus; lateribus sub linea laterali fas-
cis 3 longitudinalibus violascente-fuseis fasciis inferioribus totis vel ex
parte e maculis seriatis compsitis; pinnis flavescentibus dorsali radiosa
caudalique violascente-hyalinis; dorsali parte radiosa praesertim basi viridi-
violacea, dorsali spinosa nigro marginata; ventralibus nnalique radiosa an-

tics basin versus macula maxima fusco-violacca.

— 439 —

B. 6. D. 19/10 vel 12/11. P. 2/11. V. 1/5. A. 3/8 vel 5/9. C, 1/15/1
et lat. breve

Synon. Datnia treillisé CV. Potss. III p. 108,

Habit. Manado, in fluviis,.

Luongitudo speciminis unici 113”

Aanm. Volgens eene teekening in mijn bezit, nagelaten door
Van Hassrur, komt deze soort op Java voor te Tjilankahan,
aan de zuidkust der residentie Banten. Ik heb haar op Java nooit
aangetroffen, zoodat zij er zeer zeldzaam schijnt te zijn, Bedoelde
afbeelding heeft eene lengte van 87” en is dus waarschijnlijk naar
een jonger voorwerp genomen. Zij vertoont de overlangschen
liechaamsbanden gaaf en in de zijlijn een’ vierden overlangschen
band, welke de dwarsche rugbanden kruist, terwijl er ook het
vlies der doornachtige rugvin tot ver naar boven zwart-violet
is. Bij deze soort schijnt de bandteekening bij toenemenden
leeftijd even zoo verloren te gaan als bij Datuia argentea CV.

Datnia argentea CV. heeft in den jeugdigen leeftijdstoestand 4
of 5 overlangsche banden, welke later geheel verloren gaan.
Vroeger, hiermede onbekend, beschreef ik (Nat. T. N. Ind.
IV p. 247) twee jonge voorwerpen van Datnia argentea CV
onder een’ eigen’ soortnaam als Datuia cancellatoïdes. De dwar-
sche rugbanden bestaan echter bij de jeugdige voorwerpen van
Datnia argentea CV. miet. Beide soorten zijn overigens gemak-
kelijk van elkander te onderkennen, doordien bij Datria ar-
gentea CV. de snuit veel spitser is, het profiel konkaaf, de straal-
achtige rugvin en aarsvin afgerond en bol, enz.

SCIAENOIDET.

Scolopsides leucotaenioïdes Bkr.

Scolopsid. eorpore oblongo ecompresso, altitudine 4 in ejus longitudine,
latitudine 2 fere in ejus altitudine; eapite acuto 4 eirciter in longitudine
eorporis, longiore quam alto; linea rostro-dorsali capite convexiuscula , nucha

concaviuscula; fronte et rostro superne squamosis; oeulis diametro 24 eirciter

— 440 —

in lougitudine eapius, diametro + cireiter distantibus; osse subotbitalieub oeulo
oculo plus triplo humiliore posice spina unica brevi, infra spinam edentulo; os
se supramaxillari glabro; rostro oeulo multo breviore; maxillis aequalibus,
superiore sub oculi margine anteriore desinente; dentibus maxillis plurise-
riatis parvis serie externa seriebus internis majoribus; labiis carnosis; prae-
operculo leviter obtusangulo angulo rotundato, margine posteriore denti-
bus conspicuis serrato; operculo spina bene conspieua; squamis ciliatis la-
teribus 40 p. m. in serie longitudinali; pinna dorsali spinis mediouibus
spinis 42 et 5% spiuis eeteris longioribus ecorpore paulo hymilioribus, parte
radiosa parte spinosa paulo altiore rotundata; piunis pectoralibus acutis et
ventralibus seutis radio 1° producto 42 virciter, caudali emarginata lobis
acutis 41 circiter in longitudine corporis; anali spinis 2% et 3* subaequali-
bus parte radiosa rotundata humilioribus; eolore corpore dorso superne vi-
ridi-roseo lateribus inferneque aurantiaco-flavo; fascia oeulo-eaudali latis-i-
ma margaritacea fasciisque 2 longitudinalibus nigro-violaceis, fascia superiore
rostro-supraoculo-caudali eurvata tota supra lineamlateralem decurrente et
rostro dorsoque caudae cum fascia lateris oppositi unita, fascia inferiore
rostro-oculo-caudali recta mediam basin pinnae caudalis attingente; linea
laterali leviter fuscescente; pinna dorsali roseo-hyalino et aurantiaco-flavo
nebulata spinis 1” et 4" inter macula magna nigra, radiïs singulis bast
macula parva fuscescente; pectoralibus, anali et caudali aurantiaco-flavis;
ventralibus flavis antice albo marginatis.

B. 5. D. 10/9 vel 10/10. P. 2/14. V. 1/5. A. 3/1 vel 3/8. C. 1/15/1

et lat. brev.

Habit. Manado, in mari

7

ge

Longicudo speciminis unici

1

Aanm. Door hare twee overlangsche zwartviolette banden,
welke een’ parelkleurigen band begrenzen, herinnert deze soort
Scolopsides leucotaenia Blkr van Banka (Nat. Tijdschr. N. Ind.
TIL p. 451). Deze laatste is evenwel eene geheel andere spe-
cies, zich van de onderwerpelijke onderscheidende door hooger
ligchaam en sterk ontwikkelden 2m aarsvindoorn, terwijl er de
parelkleurige band veel smaller is, de donkere banden daarente-
gen veel breeder zijn, de bovenste donkere band nagenoeg regt
is en de voorste helft der zijlijn bedekt, de zwarte rugvinvlek
ontbreekt, enz.

— 441 —

TEUTHIDES.

Amphacanthus tetrazona Blkr.

Amphac. corpore oblongo compresso, altitudine spinam dorsìi 1® inter
et spinam ventralem anteriorem 3 circiter, spinam dorsi 7 inter et spi-
nam analem 12 22 cireiter in ejus longitudine, latitudine 3 ad SL in ejus
altitudines carite 4 fere in longitudine eorporis, vix longiore quam alto;
linea rostro-dorsali rostro verticeque concava, ante oculos corvexa; oculis
diametro 22 eirciter in longitudine ecapitis; erista orbitali denticulata; linea
interoculari convexiuscula; rostro acuto absque maxilla superiore oculo
breviore; dentibus utraque maxilla p. m. 24 infra apiceem emarginatis
subtiilobis; osse suborbitali angulo oris oculi diametro humiliore; oper-
eulo, praeopereulo ossibusque scapularibus vix vel non striatis; squamis
minimis parum conspicuis postscapularibus ceteris aequalibus; linea latera-
li tubuiis subeontiguis notata singulis tubulis superne ramulum edentibus;
pinna dorsali partem spinosam inter et radiosam parnm emarginata spinis
magnis 8% et 10% eeteris longioribus 2% eirciter in altitudine corporis, 12
ceteris breviore; dorsali radiosa dorsali spinosa paulo humiliore obtusa
rotundata; pectoralibus apice acutiuscule rotundatis 54 circiter, ventralibus
7 eireiter, eaudali leviter emarginata lobis rotundatis 5% eireiter in longi-
tudine corporis; anali spinis validis postica ceteris longiore parte radiosa
convexa vix altiore; colore corpore pinnisque pulchre flavo; dorso vittis
4 transversis undulatis geminatis fuscescentibus infra media latera descen-

dentibus, vitta anteriore sub spina dorsi 5% circiter, 2° sub spina dorsi

72 vel 8%, 82 sub spina dorsi 11% vel 12%, 4? sub radiis dorsalibus 3° et 40,

Beos De leprocumb. + 13/10 vel: 13/11. B. 2414 Ver 1/3/Le Ar 7/9
vel 7/10. C. 1/15/1 et lat. brev.

Habit. Manado, in mari.

Longitudo speciminis unici 64”,

Aanm. Deze soort is gebouwd naar de tijpe van dmpAacan-
thus corallinus CV. doch haar profielis nog spitser, hare staart-
vin minder uitgesneden en het higchaam ongevlekt. Zij is boven-
dien herkenbaar aan de lengte der 9° en 10e rugdoornen in
verhouding tot de overige doornen, aan de bovenwaarts van
de zijlijnbwsjes afgaande takjes en aan de & dwarsche twee-
ling-rugbanden.

== 442

GOBIOLDEL.

Gobius decussatus Blkr.

Gob. corpore elongato compresso, altitudine 64 in ejus longitudine, la-
‚titudine 14 circiter in ejus altitudine; capite obtuso convexo 5 eirciter in
longitudine eorporis; latitudine ecapitis 13, altitudine 14 eirciter in cjus
longitudine ; oculis diametro 3 et paulo ad 34 in longitudine eapitis, plus dia-
metro 4 distantibus, totis in anteriore dimidio ecapitis sits; rostro obtuso con-
vexo; maxilla superiore maxilla inferiore non vel vix breviore, sub oculi parte
anteriore desinente; dentibus maxillis pluriseriatis, antice serie externa 8
eeteris internis longioribus eurvatis, maxilla inferiore utroque latere cani=
no magno curvato extrorsum spectante; rictu obliquo; sulco scapulari
conspicuo; capite vertice operculisque superne tantum squamato; squamis
frontem inter et pinnam dorsalem 1" 28 p. m., lateribus 60 ad 65 p.
m. in serie longitudinali; squamis nuchalibus et postthoracicis squamis ceteris
minoribus; appendice anali- copica; pinnis dorsalibus approximatis altitu-
dine subaequalibus, corpore huwmilioribus, spinosa obtusa spinis flexilibus
non productis, radiosa obtusa postice angulata radio 1e flexilis pectoralibus
obtusis rotundatis 54 ad 5%, ventrali rotundata 64 ecirciter, caudali obtusa
rotundata 5 eireiter in longitudine corporis; anali dorsali radiosa humiiiore
postice acutangula; colore corpore superne viridescente-roseo, inferne mar-
garitaceo; vittis cephalo-caudalibus 4 pulchre rubro-aurantiacis vittis trans-
versis 10-12 rubro-aurantiacis unitis; capite victis 2 rubris nigro et coeru-
leo limbatis superiore rostro-oculo-scapulari, inferiore mento-operculo-
peetorali; eapite corporeque insuper ocellis minimis coeruleis; cauda superne
macula profunde aurantiaceun coeruleo cincta; pinnis dorsalibus et anali
aurantiaco-rubris vittis longitudinalibus obliquis pluribus gracilibus coeruleis;
pectoralibus vivlascente-hijalinis basi aurantiacis; ventrali flavescente-auran-
tiaca; caudali aurantiaca marginibus coerulescente.

B. 4. D. 6—1/15 vel 6—1/16. P. 18. V. 1/5. A. 1/14 vel 1/15. C.

5/13/5 lat. brev. incl.
Habit. Manado, in aquis fluvio-marinis.

Longitudo 2 speeiminum 63” et 67”.

Aanm. De rijkdom aan soorten van Gobius van den In-
dischen Archipel schijnt onuitputtelijk te zijn. In 1848, toen
ik mijne Bijdrage tot de kennis der Blennioïden en Go-
bioïden van den Soenda-Molukschen Archipel publiceerde, wa-

ren er nog naauwelijks 10 soorten van bekend en in die Bij-

ier

pe) i/t AR

— dh —

drage bragt ik dat aantal reeds op 42 of eigenlijk op 88 (1),
terwijl ik thans reeds meer dan SO soorten van Gobius van den
Indischen Archipel ken.

De onderwerpelijke soort behoort tot de groep met hondstan-
den, stompen kop en staartvin en kleme schubben, en is zeer
gemakkelijk herkenbaar aan hare 2 fraaije roode kopbanden, aan
de overlangsche door dwarsbanden vereenigde vier roode banden

des liechaams en aan hare talrijke ruevin- en aarsvinstralen.
pw) o

hd

PSEUDOCHROMIDES.

Pseudochromis ranthochir Blkr.

Pseudochr. corpore oblongo compresso, altitudine 4 ad 38 in ejus lon-
gitudine, latitudine 2 eîireiter in ejus altitudine; capita acuto 3% circite
in longitudine corporis, longiore quam alto; linea rostro-frontali declivi rec-
tiuscula; oculis diametro 3 et paulo ad 34 in longitudine capitiss rostro acuto
oveulo multo breviore; maxilla superiore maxilla inferiore breviore sub oculi
parte anteriore desinente ; maxilla dentibus pluriseriatis serie externa seriebus
internis majoribus, utraque maxilla antice caninis 4 ad 6 maguis curvatis,
maxilla inferiore dentibus serie externa lateralibus mediis eceteris paulo
majoribuss dentibus vomerinis et palatinis pluriseriatis parvis, vomerinis
in thurmam A formem, palatinis utroque latere in vittam gracilem collocatis;
praeoperculo squamis in series transversas. obliqguas 4 dispositis; squamis
opereularibus squamis praeopercularibus majoribus; squamis Jateribus 40
Pp. m. in serie longitudinali; linea lateralt tubulis sitmplicibus notata sub
pinnae dorsalis parte posteriore interrupta; pinna dorsali supra basin pec-
toralium incipiente parte radiosa multo humiliore spina postica spinis 2
anterioribus longiore, parte radiosa postice rotundata corpore duplo fere
humiliore; peetoralibus obtusis rotundatis 53, ventralibus acutis 6 ciueiter,
caudali obtusa rotundata 5 et paulo ad 52 longitudine corporis; anali dor-
sali vix vel non humiliore postige angulato-rotundata, spinis 2* et 5® sub-

aequalibus; colore corpore superne fuscescente, capite inferueque wuran-

(U) Van de lijst in die Bijdrage gegeven (Verh. Bat. Gen. XXII Gob.
p- 6), is mij later gebleken, dat Gobius phaiosoma Bikr dezelfde soort is
als Gobius celebius CV. en Gobius macrurus Blkr dezelfde als Gobius
tentacularis CV., terwijl Gobius grammepomus Blkr, „Gobius fusiformis
Bìkr en Gobius personatus Blkr tot eene enkele soort zijn terug te brengen.

VIII. 05)

— 4d —

tiaco-rubro; squamis dorso lateribusque singulis macula fusca, maculis vit-
tas longitudinales totidem ac series squamarum similantibus; pinna dorsali
inferne fusca superne aurantiaca vittulis longitudinalibus coeruleis; pectora-
libus roseis basi macula magna aurantiaca; ventralibus analique auran-
tiacis, anali vittis longitudinalibus subabruptis coeruleis; eaudali basi me-
diogue violaceo-fusea marginibus late aurantiaca.

B. 6. D.3 tf 16 simpl. + Il fiss. P. 2/16. V. 1/5 A. 3 t 1 simpl. +
13 vel 14 fiss. C. 17 et lat, brev.

Habit. Manado, in mari.

Longitudo 2 speciminum 59” et 60°”,

Aanm. Deze soort heeft zeer groote verwantschap met Pseu-
dochromis fuscus Müll. Trosch., doch onderscheidt er zich van
door kortere buikvinnen en andere kleuren, afwezigheid van
zwarte borstvinvlek en staartvinranden, enz. Zij is kenbaar aan
hare rooskleurige aan de basis met eene groote oranjeklzeurige
vlek geteekende borstvinnen, oranjekleurige buikvinnen en aars-
vin, violette breed in oranje gevatte staartvin, enz.

Seripsi Batavia Calendis Aprilis Mpcoeuv.

NDE „B 1D Rok GH

TOT DE KENNIS DER

BEREE EEY ODOGISCHE FAUNA

VAN DE

'

KOKOS-EILANDEN,

DOOR

P. BLEENK ER.

In Februarij en April 1855 ontving ik weder een aantal visschen
van de Kokos-eilanden, welke ik, even als de vroeger van daar
ontvangene, te danken heb aan den heer J. G. C: Ross. Deze
nieuwe verzamelingen munten weder uit door goede bewaring
en rijkdom aan soorten, nieuw voor de kenmis dier kleine eilan-
dengroep. Zij waren zamengesteld uit de volgende soorten.

1. * Apogon bandanensis Blkr. ll. Synanceia brachio CV.
DE eh novemfasciatus CV, 12. “Scolopsides cancellatus CV.
3. *Cheilodipterus quinquelineatus
GV. 13. Lethrinus cocosensis Blkr.
4, Serranus hexagonatus CV. 14, Chaetodon auriga Forsk.
5. *Holoeentrum sammara GV. 15. „ ephippium CV.
6. *Myripristis murdjan Rüpp. GS » __semeion Bkr.
7. “Upeneus barberinus CV. 17. *Zanclus cornutus CV,
8. “Percis caudimaculata Rüpp. 18, Amphacanthus hexagonatus Blkr.

9. *Svorpnena bandanensis Blkr. 19. Acanthurus Rüppellii Blkr,
Es En polylepis Dkr. 20. en triostegns GV,

— 446 —

21, *Mugil eoernleomaenlatus Lace. 35, *Julis (Halichoeres) spilurns Bkr.
22. Salarias melanocephalus Blkr. 36. * Gomphosus melanotus Blkr.

25 wi sumatranus Bikr. 37, *Chetlinus chlorurus Blkr.
24. * Gobius cocosensis Blkr. GIR 55 tetrazona Blkr.
DA …‚ _Ophthalmotaenia Bikr. 29. * Epibulus insidiator CV. -
26, „> _ pRalaena CV. 40, “Scarus coernleopunetatus Rüpp.
27. *ieotris eyanostigma B'kr. 41. *Callyodon waigiensis CV,
28. * Antennarius nummifer Bikr. 42, * Hemiramphus Dussaumierii CV.

29. Pomacentrus prosopotaenicïdes 43. Rhombus pantherinus Rüpp.

Bikr. 44, * Muraena Agassizi Blkr.
30. Dascyllus arnanus CV, MOL r colubrina Richds.
31, Glyuvhisodon antjertus Kertvae IFOR 55 miecropoecilus Bikr.
32, “Helinses coeruleus CV.?? 47, Balistes aculeatus L.
33. * Labr:ïles paradiseus Bikr. AR, “Osrracion cornutug L.

34. *Pautoys melapterus CV.

In mijne laatste Bijdrage tot de kenmis ichthijologische fauna
van de Kokoseilanden (Ll) bragt ik het aantal van daar beken-
de vischsoorten op 61 of eigenlijk op 59, aangezien Pomacen-
trus cijanospilos Blkr mij sedert gebleken is dezelfde soort te
zijn als Pomacentrus prosopotaeniotdes Blkr (2)en Glüjphisodon
Rossi Blkr dezelfde als Glijphisodon bioeellatus CV. welke zelve
geene andere soort is als Glijphisodon antjering K. v. H. De
in bovenstaande lijst met een * gemerkte soorten, ten getale
van 30, komen in die bijdrage niet voor en zijn alzoo nieuw
voor de fauna der Kokoseilanden. 6 dier soorten, t.w. C4aeto-
don semeion Blkr, Wleotris cijanostigda Blkr, Melsases coeruleus
CV?, Gomphosus melanotus Blkr, Muraena Agassizi Blkr en,

Muraena micropoecilus Blkr zijn nieuw voor mijne verzameling

(1) Derde Bijdrage, enz. Nat. T. Ned. Ind. VIII p‚ 170—180.

(2) Pomacentrus cyanostigma stelt den jeugdigeren leeftijdstoestand voor
van Pomacentrus prosopotaenioïdes. In dien jeugdigen leeftijdstoestand is het
onderoogkuilsbeen nog ongetand; doch deze tanden ontwikkelen zich later,
wat ik bip eene rei van voorwerpen van vêrschillende grootte heb waar-
genomen. Iets dergelijks heeft plaats bij Pomacentrus albifasciatus M_ Schl,
(Pomacentrus leucopleura Bìkr) en misschien ook bij nog andere soorten,
Het ongetand zijn van het onderoogkuilsbeen is dus slechts van betrekke-

lijke waarde bij de bepaling der soorten van dit geslacht,

— 44 —

en de twee eersten de twee laatstgenoemde tevens nieuw voor
de wetenschap. Gomphosus melanotus is reeds gebrekkig afge-
beeld in de werken van VareNriN en ReNarp, doch in de
latere tijden niet nader beschreven of afgebeeld.

Door de gemelde soorten stijgt het aantal-der thans van de
Kokoseilanden bekend gewordene visschen tot de hieronder ge-

noemde 89.

Species piscuwm Cocosenses. hucusque cognitae.

_

„. Apogon bandanensis Blkr, Nat, T., N. Ind. VL p. 95.
#___novemfasciatus CV., ibid. III p. 163.
Cneilodipterus quingqunelineatus CV., ibid. II p. 255

ed

Serranus hexagonatus CV., ibid. VI p. 191.
ne kurodelus CV., ibid. VII.p. 39.

6. Mesoprion marginatus Blkr, ibid. IIL p. 554,

… __monostigma CV., Verh. Bat. Gen. XXIL[ Pere.
8. Holocentrum leo CV., Nat. T. N. Ind. VIT p. 355.
9, _… _poecilopterus Bikr, ibid, VIT p. 356.

NOS gammara. CV, ibide ILL p. 555.

11. Mijripristis murdjan Rüpp. ibid. IV p. 102,

nt

12, Percis candimaculata Rüpp. ibid. V p. 163.
18. Upeneus barberiuus CV, ibid. MI p= 12,
14. Malloïdes flavolineatus Blkr, ibid. ILL p. 697.
15, Scorpaena bandanensis Blkr, ibid. IL p. 287.
WO polijlepis Blkr,ibid. IL p. 173.
17. Ampvhiprionichthijs apistus Blkr, ibid. VIJL p. 172.
I8. Sijnanceia brachio.CV., Verh. Bat. Gen. XXII Sclerop.
19, S“olopsides cancellatus CV., ibid. XXIII Seciaen.
20, Pentapus anreolineatus CV., Nat. T. N, Ind. VI p. 55.
21, Lethrinus cocosensis Bikr, ibid. VIT p. 40.
. Gerres acinaces Bikr, ibid. VL p. 194,
„ Oïjena CV., Verh. B. Gen. XXIII Maen.
Chaetodon auriga Forsk., Nat. T. Ned. Ind. V. p. 164.

15
Le

IC)
de

Dt ephippinm CVs, ibid, V p= 397.

25, …, lineolatus QG., ibid. VL pn. 323.

Dee ‘Semeion' Blkr, ibid. WIL pe

AR, Zanelus cornutus CV., Verh. B. Gen. XXIII Canet.

he

es Platax Boersii Blkr., Nat. T.Ned. Tad. III p. 758.
SOR terra CV., Verh. Bat. Gen. XXIIL Chaet.

31. Pimelepterus altipinnis CV., Nat. LT. Ned. Ind. IUI p. 727.
22. Trachinotus mookalee CV., Verl, Bat. Gen. XXIV Makr.
88. Carnyx Forsteri CV., ibil. Nat. T. Ne Ind, IK p. 164.

— 448 —

34, Seriolichthijs bipinnulatus Blkr, ibid. VI p. 196.

35. Amphacanthus hexagonatus CV., ibid. VII p. 41.

36. Acanthurus matoides CV., Verh. Bat. Gen. XXIII Teuth.

87. _… triostegus CV., ibid.

38. _„ Rüppellii Blkr= Acanthurus velifer Blkr, Nat. T. N. Ind. VII
p. 42 (nec Bl.

39. Mugil coeruleomaculatus Lac. ibid. II p. 484.

40. _ __maecrocheilos Blkr, ibid. VII p. 43.

Ales oe „Rossit Blkr,s ibid VIL ps 145.

42. Salarias arenatus Bikr, ibid. VIII p. 173.

43. _„ _Hasseltii Blkr, ibid. VIII p. 174.

A4, _ „ _ melanoecephalus Bikr, Verh. Bat. Gen. XXII Blenn.

A5. > quadrieornis CV.?

46. _, _sumatranus Blkr, Nat. T. Ned. Ind. I p. 256.

47. Gobius cocosensis Blkr, ibid. VI p. 46.

48. _ , _ ophthalmotacnia Blkr, ibid. VII p. 47.

A9. _ …„ _phalaena CV., ibid, II p. 242.

50. Eleotris cijanostigma Blkr, ibid, VII p. 452,

Dl. Antennarius nummifer Blkr, ibid. VI p. 497.

52. Plesiops coeruleolineatus Rüpp. ibid, IV p. 116.

53, Pomacentrus prosopotaenioïdes Bikr, ibid. HI p. 236 = Pomaecentrus
cijnnospilos Bikr, ibid. VI p. 709 (junior). .

Ddl en vtaeniops CVestibid.r Ve p.- 251%

55. Dascijllus aruanus CV., ibid. VI p. 108.

56. Glyphisodon antjerius K.v. H., ib. VIII p. 454 — Glyphisodon bioeelln-
tus CV, ibid. IV p. 286 = Glyphisodon Rossii Bllsr, ib. VL p. 48.

57. > sordidus CV. Verh. B. Gen. XXI Labr. eten.
58. ‚„ unimaculatus CV., Nat. T. N. Ind. IV p. 284.

59. Heliases coeruleus CV?, ibid. VIII p. 455.

60. Labroïdes paradiseus Blkr, ibid. IL p. 249.

61. Tautoga melapterus GV, Verh. Bat. Gen. XXII Gladsch. Luabr.
62. Julis (Halichoeres) Souleyetii CV, ibid. VIII p. 176.

Ge ont ze ) spilurus Blkr, ibid. 1 p. 252.

64. Gomphosus melanotus Blkr, ibid, VIE p. 457.

65. Gheilinus chlorurus Blkr == Sparus chlorurus Bl, Verh. Bat. Gen. XXII
Gladsech. Labr. (sub. nom Cheilin. guttat. Bkr.)

66. 5 radiatus Bikr.—= Sparus radiatus Bl. Sehn. == Cheilinus dia-
grammus CV, ibid.

67. 5 tetrazona Bikr, Nat. T. N. Ind. ibid. IV pe 293.

68. Epibulus insidiator CV., Verh., Bat. Gen. XXII Gladsch, Tuabr. Nat.

T. N. Indië VIII p. 458.

69, Scarus chlorodon Jen.

5 coeruleopunctatus Rüpp., Nat. T. N. Ind. VIT p. 110.

71.» _ Jenynsii Blkr = Searus——? Jen. Zoöl. Beagle.

12. mâstax Rüpp, Nats T$ Neelnde WI p.”199:

— 449 —

73. Callyodon waigiensis CV., ibid. IL p. 256.

74, Hemiramphus Dussumierii CV., Verh. Bat. Gen. XXIV Snoek.

75. Saurus sijnodus CV. Nat. 'T, N. Ind. II p. 257. Verh. B. Gen. XXI Snoek.

76. Rhombus cocosensis Blkr, Nat. T. N, Ind. VII p. 178.

zin Pr pantherinus Rüpp. 5 Rhombus sumatranus Blkr, ibid. I p. 409.
Verh. Bat. Gen. XXIV Pleur.

78 el pavo Blkr, Nat. T., N. Ind. VIII p. 177.

79. Oxybeles Brandesii Blkr, ibid. I p. 276, VII p. 162.

80. Muraena Agassizi Blkr, ibid. VIIl p. 458,

sl. ‚> _ eancellata Richds., ibid. V p. 531, VIII p. 326.

82, „ __ ecolubrina Richds., ibid. VL p. 335.

85, ‚> _ mieropoecilus Blkr, ibid, VIII p. 459,

84, Gastrophysus implutus Blkr 2 Tetraödon implutus Jen.

85. Balistes aculeatus Bl, Verh. B. Gen. XXIV Balist.

86. > _ vidua Soland.…, Nat. T. N, Ind, III p. 565.

87. Alutarius laevis Cuv., ibid. III p. 304, Verh. B. Gen. XXIV Balist.

S8, Ostracion cornutus L., Verh. Bat. Gen. XXIV Ostrac.

89. 5 cubicus Bl, ibid.

DESCRIPTIONES SPECIERUM DIAGNOSTICAE,

CHAETODONTOIDET.
Chaetodon semeion Blkr.

Chaetod. eorpore disciformi, diametro-dorso-ventrali 22 ad 2# in lon-
gitudine corporis; capite valde acuto 42 ad 44 in longitwline corporis;
oculis diametro 38 eireiter in longitudine capitis; linea rostro-dorsali ca-
pite valde concava nucha convexiuscula linea rostro-ventrali breviore 5
rostro acuto squamoso; praeoperculo non vel vix denticulato; squamis
lateribus 85 p. m. in serie longitudinalis; pinnis dorsali et anali obtusis
rotundatis; dorsali spinis posticis subaequalibus spinis ceteris longioribus,
radiis 3 anticis in taeniam gracilem eaudalem attingentem productiss pin-
nis pectoralibus acute rotundatis 5 sireiter, ventralibus acutis 64 circiter,
caudali extensa postice medio eunvexa radiis externis productis 4t ad 44
in longitudine corporis; colore corpore pulcherrime favo-aurantiaco; fronte
verticeque roseis; fascia oculari violacev-nigra nucha paulo ante spinam
dorsalem 1m cum fascia lateris oppositi uuita infra oeulum latissima oculo
multo latiore; squamis dorso lateribusque singulis basi puncto violaceo-
pnrpureo; pinnis, caudali excepta, flavo-aurantiacis; dorsali fascia lata
violaeeo-nigra dimidio dorsalis spinosae posteriore incipiente et radiis dor-
salibus posticis desinente, vagina dorsalis spinosae squamosa superne vitta
duplice violaceo-nigra et coerulea limbata, vitta dorsalem radiosam su-
perne intrante et eolore dilutiore usque ad angulum fasciae dorsalis la-
tioris posteriorem producta; dorsali radiosa et anali radivsa tertia parte li-
bera quadricoloribus flavis, margaritaceo-roseis, violaceo-fuscis et auran-
tiacis, aurantiaco marginem externum, violaceo-fusco vittam intramargina-
lem ceteris graciliorem effieientibus; anali basi fascia lata trigona viola-
eeo-nigra trigono basi radios posticos attingente, apice ante mediam pin-
nam producto; caudali basi marginibusque superiore, inferiore et posterio-
re aurantiaca dimidio posteriore violaseente-rosea, radiis media pinna stria
fusca limbatis.

B. 6. D. 14/27 vel 14/28. P. 2/14. V. 1/5. A. 3/24 vel 3/25. C. 1/1541

et lat. brev.

Habit. Ins. Cuecos, in mari.

Longitudo 2 speciminum 189” ad 201%,

_ '

Aanm. Deze fraaije Chaetodon is zeer gemakkelijk herken

— 451 —

baar aan hare verlengde voorste rugvinstralen en staartvinrand-
stralen, aan hare talrijke rugdoornen en rugvin- en aarsvinstra=
len, aan de breede donkere banden over rugvin en aarsvin,
aan de purperkleurige vlekjes of stippen op de schubben van

rug en zijden, enz.

TEUTHIDES.

Acanthurus Rüppellis Bìkr, Nat. Tijdschr. Ned. Ind. VIII p.
816 (junior).

Acanth. corpore oblongo compresso, altitudine 24 eîirciter in ejus lon-
gitudine, latitudine 34 eireiter in ejus altitudine; capite 4 cireiter in lon-
gitudine corporis, absque crista interparietali aeque alto circiter ae longo;
oculis diametro 21 eireiter in longitudine ecapitis; linea rostro-frontali con-
cavaj linea interoculari convexiuscula; fronte plana; sulco praeoculari trigo-
no valde conspieuo; rostro acuto oculi diametro multo altiore; dentibus
cuneiformibus utraque maxilla p. m. 14, maxilla superiore dimidio api-
Cali utringue serratis 7- ad 11- lobis, maxilla inferiore apice serratis Ss ad
5- lobis; praeoperculo valde obtusangnlo angulo rotundato; operculo non,
Osse scapulari valde striatis; squamis minimis capite corporeque antice
punetiformibus eorpore postice squamaeformibus vix conspicuis; linca late-
rali conspicua simplice antice valde curvata cauda supra spinam caudalem
deeurreutes spina eaudali oculo plus duplo breviore; pinnis dorsali et anali
obtusis rotundatis; dorsali parte spinosa parte radiosa humiliore spina pos-
tica spinis eeteris longiore; dorsali radiosa antiee quam medio et postice
altiore alritudine 14 eireiter in altitudine, 3 eireiter in longitudine corporis
anali eorpore duplo fere humiliore; peectoralibus acutis 4 eirciter, ventra-
libus aeutis 6 circiter, caudali extensa convexa angulis acuta 48 ad 42 in
longitudine corporis; colore eorpore coerulescente-violaceo vittis transver-
sis obliquis gracilibus aurantiacis posteeplhialieis p.m. 17 plurimis violaceo
limbatis; fusciis 3 nigricante-violaceis latis, 12 nueho-oeulo-ventrali, 22
dorso- opereulo- ventrali, 3% caudali, fasciam 1” inter et 2* fascia auranti-
aca vitta violacea tota longitudine pereursa; rostro aurantiaco rivulato;
regione mento-ventrali aurantiaca; pinnis dorsali et anali profunde viola-
eeis, dorsali dimidio anteriore inter singulas radios vitta aurantiaca trans-
versa, dimidio posteriore vittis 6 vel 7 aurantiacis longitudimalibus; anali
dimidio anteriore maculis rotundis et oblongis aurantiacis longitudinaliter
subseriatis, dimidio posteriore vittis 3 vel 4 longitudinalibus aurantiacis;
pinnis peetoralibus membrana margaritaceo-hyalinis radiis aurantiacis; ven-
tralibus aurantiacis apicem versus violascentibus; caudali antice violascente
vittis 2 vel 5 irregularibus aurantiacis, postice profunde violacea aurantia-
co marginata.

VID. | 34

— 452 —

B. 5. D. 3/29 vel 3/30. P. 2/14. V.1/5. A. 3/22 vel 3/237 0. 50140
Synon. Acanthurus velifer Rüpp. Atl. R. N. Afr. FE. R. M. p. 58 tab. 15
fig. 2. N. W. E. Abyss. E. R. Mp. 131. CV. Boisseapenless
Blkr, N. Tijdschr. N. Ind. VII p. 42 (nee Cl. nee Lac.) aet. adulta.
Acanthurus voilier CV. Poiss. X p. 184.
Talefel Arab.
Habit. Ins. Cocos, in mari.

Longitudo speeiminis unici 93”.

Aanm. Hoezeer vrij na verwant in kleurteekening aan Acan-
thurus velifer Bl. is dit voorwerp in habitus gelijk aan het voor-
werp van 240” lengte, hetwelk ik in het Je deel van het
Natuurkundig Tijdschrift (p. 43) onder den naam Acanthurus
velifer heb beschreven doch sedert tot eene eigene soort ge-
bragt. Mijn specimen is slechts 22” langer dan het grootste
mijner voorwerpen van Acanthurus velifer Bl, doch veel slanker
van ligchaam, veel spitser van profiel en heeft de rugvin be-
trekkelijk aanmerkelijk lager en stomper afgerond. Het aantal
rugdoornen en vinstralen schijnt bij de soort aan kleine ver-
schillen onderhevig te zijn. De dwarsche oranjekleurige banden
des ligchaams gaan met toenemenden leeftijd in reijen van ronde
vlekken over.

ELEOTRIOÏDEI. k

Bleotris cyanostigma Blkr.

Eleotr. eorpore elongato compresso, altitudine 5 eirciter in ejus longitu-
dine, multo altiore quam lato; capite obtuso eonvexo 43 circiter in longi-
tudine corporis; altitudine capite 12 circiter, latitudine 12 circiter in ejus
longitudine; linea rostro-dorsali eapite valde convexa; oculis diametro 5
circiter in longitudine capitis, valde approximatis; orbitis glabris; rostre
alepidoto oeulo breviore; naribas non tubulatis; maxillis aequalibus, su-
periore sub medio oevlo circiter desinente; dentibus maxillis pluriseriatis ,
maxilla superiore serie externa seriebus internis multo majoribus aequalibus,
maxilla inferiore serie externa antiee tantum seriebus internis majoribus, dente
majore postico curvato eanino; suleo oeulo-scapalari conspicuo ; praeoper-
culo rotundato toto margine glabro; capite fronte, vertice , genis opercu-
lisque squamis magnis tecto; squamis ctenoïdeis, regionem interocularem
inter et pinnam dorsalem 1* 7, lateribus 25 p. m. in serie longitudinali; squa-
mis lateribus postice et antice aequalibus; appendice anali gracili elongata ;
pinna dorsali spinosa spinie gracilibus flexilibus spina S*in filum corporia

— 458 —

'

altitudine multo lonziorem producta; dorsali radiosa postice quam antice
altiore corpore non multo humiliore angulata; pectoralibus obtusis et ven-
tralibus acutis 4 ad 44, caudali obtusa comnvexa 4 ad 43 in longitudine
eorporiss anali postice quam antice altiore, corpore non vel vix humiliore
acutangula; colore corpore superne violascente-viridi, inferne aurantiaco-
viridi; squamis capite corporeque singuiis puncto vulgo unico coeruleo
aunulo profundiore cincto; lateribus insuper maculis majoribus 5 vel 6
violaceo-fuscis in seriem longitudinalem dispositis; pinnis dorsalibus spi-
nis radiisque aurantiacis membrana fusco-violaceis, dorsali spinosa fascia
longitudinali obliqua leviter curvata nigra, dorsali radiosa, anali et cau-
dali membrana inter singulos radios punctis aliquot uniseriatis coeruleis
annulo profundiore ecinctis; anali dimidio basalí aurantiaca dimidio libero
violacen; pectoralibus ventralibusque aurantiacis; caudali radijs aurantiaca
membrana violacea,
B. 6. D. 6—ì/11 vel 6—1/12, P, 17. V. 1/5. A. 1/10 vel 1/il. C.
26 (lat. breve. inclus.).
Habit. Ins. Cueos, in mari.

Loneitudo 2 speciminum 45” et 48°”.
g P

Aanm. Deze Soort is kenbaar aan hare groote schubben, stom-
pen kop, geheel beschubte wangen en operkels, aan de honds-
tanden in de onderkaak, draadvormig verlengden rugdoorn, be-
trekkelijk talrijke rugvinstralen, aan de kleine blaauwe donker
gezoomde vlekjes op ligchaam en ongepaarde vinnen, enz. Zij
behoort tot eene eigene groep in haar geslacht, welke groep
nog het meeste verwant is aan die van Mleotris eyprinoïdes
CV. en Bleotris leuciscus Blkr.

In de groote Histoire naturelle des Poissons is onder den
naam van Mleotris margaritacea eene soort van Bleotris be-
schreven, of liever aangeduid, welke door Quoy en GArmArp
van Vanikoro naar Frankrijk gebragt is en welke, even als de
bovenbeschrevene, groote schubben en reijen van blaauwe stip-
jes op het ligchaam en de staartvin heeft. Daar van deze soort
evenwel gezegd wordt, dat zij dezelfde getallen der stralen heeft
als Mleofris madagascariensis CV. (D. 6—9. A. 7 etc.) en in
de beschrijving geene sprake is van het tandenstelsel, van de ver-
lenging des derden rugdoorns, enz., is het niet vermoedelijk, dat
mijne voorwerpen tot Mleotris margaritacea CV. behooren.

EN er
Être in

LABROÏDEL CTENOIDEL
Glyphisodon antjerius K. v. H. CV. Poiss. V p. 360.

Synon. Glyphisodon d’ Antjer CV. Poiss. V p. 260.
Glypkisodon biocellatus CV. Poiss. V p. 361. Schleg. Mull. Overz.
Amphipr. Premn. Verh. N. Gesch. N. Ov. Bez. Vissch. p. 24
’ tab. 6 fig. 4, Blkr. Nat. T. N. Ind. IV p. 287. (an et QG.
Zböl. Voij. Uran. p. 3892).
Glyphisodon biocellé CV. Poiss. V p. 361. (anet QG. Zoöl. Voij
Uran. p. 3892). )
Glyphisodon zonatus CV. ibid. V p. 861 Schl. Mull. 1. e. p. 24.
Glyphisodon à ceinture CV. ib. V p. 561.
Glyphisodon punctulatus CV. ib. V p. 362.
Glyphisodon pointillé CV. ib. V p. 362 (van Guam).
Glyphisodon andjerinus Schl. Mull. 1. e. p. 24 tab. 6 fig. 3.
Chaetodon Brownriggit Benn. Cey!. Fisch. N. &
Glyphisodon Brownriggii CV. Poiss. V p. 362.
Glyphisodon de Brownrigg CV. Poiss. V p. 362. "3
Glyphisodon Rossii Bikr, Nat. T. Ned. Ind. VII p. 48.
Kaha Baitisyah Cingalens.
Habit. Ins. Cocos, in mari.
“Ins. Batu, in mari.

Cauer, Priaman, Sumatrae occidentalis, in mari

Aanm. Fene rei van meer dan 20 voorwerpen dezer soort van
20” tot 96” lengte heeft mij doen ontwaren, dat zij belangrijke
veranderingen in de kleurteekening ondergaat met toenemenden_
leeftijd. De beide zwarte rugvinvlekken, de blaauwe overlang-
sche snuitrugband, en de blaauwe oogkaak- en rug- en aars-
vinbandjes verdwijnen allengskens naarmate de voorwerpen ou-
der worden en ook de blaauwe schubstipjes zijn in den gevor-
derden leeftijd weinig of niet meer zigtbaar of gaan tot enkele
langwerpige vlekken of strepen over. Daarentegen zijn de oude
voorwerpen in den regel met een’ vrij breeden geelachtig-parel-
kleurigen dwarschen band geteekend, die ongeveer onder den 4
tot 7n rugdoorn begint en nabij de buiklijn onder de achter-
helft der borstvin eindigt. Sporen van dezen band zie ik, reeds
bij enkele voorwerpen van 55”—60" lengte, bij welke de zwarte
rugvinvlekken en de blaauwe snuif-rugband nog bestaan.

Ik teeken hier nog aan, dat zelfs bij de kleinere voorwerpen

— Â55 —

‚soms de voorste of achterste zwarte rugvinvlek ontbreekt, de

blaauwe snuitrugband van zeer smal tot zeer breed verschilt en
ook de blaauwe schubstipjes bij sommige voorwerpen van de-
zelfde lengte in grootte aanmerkelijk verschillen. Een dier voor-
werpen met enkele rugvinvlek is naar eene teekening van Kumr
en Van Hassrerr als eene eigene’ soort opgebragt in de groote
Histoire naturelle des Poissons onder den naam van GlypAisodon
antjerius K. v. H., welke naam, als de-oudste aan de soort ge-
geven, behouden behoort te blijven, Andere voorwerpen met zigt-
baren parelkleurigen rug-buikband zijn terzelfder plaatse beschre-
ven onder den naam van Glyphisodon zonatus CV. Nog andere
voorwerpen, bij welke de banden niet zigtbaar waren maar wel
de schubvlekjes, stellen G/yphisodon punctatus CV. Voorts komt
het mij hoogstwaarschijnlijk voor dat Bannemr’s Chaetodon Brown-
riggd almede eene minder jwste voorstelling is van dezelfde soort.
Eindelijk nog is mijne Glyphisodon Rossi insgelijks tot de-
zelfde soort te brengen. Ik stelde haar op naar een paar groo-
tere voorwerpen, bij welke de dwarsche ligchaamsband even zeer
ontbreekt als de overlangsche snuitrugband en de beide rug-
vinvlekken. Vijf nominale soorten behooren alzoo uit de lijst
der bekende Glyphisodontes weg te vallen.

Behalve de plaatsen, van waar ik de onderwerpelijke soort
heb ontvangen, is zij ook nog aangetroffen bij Java, Nieuw-
Guinea, Ceylon, Guam, Oealan, Strong en Vamikoro.

Heliases coeruleus CV. Poiss. V p. 372PP

Helias. corpore oblongo compresso, altitudine 84 in ejus longitudine,

4
corporis, paulo altiore quam longo; ocunlis diametro 3 cireiter in longitu-

Jatitudine 24 circiter in ejus altitudine; capîte 54 circiter in longitudine

dine capitis; linea rostro-dorsali vertice et rostro convexa; osse suborbi-
tali oculi diametro plus duplo humiliore; maxillis subaequalibus, superiord
sub oculi parte anteriore desinente; dentibus maxillis seriebus internis mi-
nimis vix conspicuis serie externa valde eonspienis, maxilla snperiore p.m. 56,
maxilla inferiore p. m. 80 antiee 4 ad 6 conicis obtasiusculis prominentibuss
praeoperculo subrectangulo angulo rotundato, margine posteriore leviter
emarginato; squamis lateribus 28 p.m. in serie longitudinalis linea laterali
sub initio pinnae dorsalis radiosae interrupta; pinnis dorsali et anali radiosis

obtusis rotundatis, dorsali anali altiore corpore duplo fere humiliore ; dor-

n

— 456 —

sali spinosa dorsali radiosa humiliore spinis 2, 3, et 4, spinis ceteris longio-
ribus; pectoralibus acutiusculis 5 fere, ventralibus acutis 53, caudali pro-
funde excisa lobis acutis (an filigeris?) 44 circiter in longitudine corporis;
anali spina 2* spina 1* plus duplo longiore sed radio 1° multo breviore;
colore corpore superne coerulescente-viridi inferne margaritaceo; squamis
capite dorsoque singulis macula nitente dilute viridis vitta rostro-oculari
gracili coerulea; pinna dorsali nigrieante-violacea parte radiosa postiee di-
lutiore; pinnis peetoralibus, ventralibusque margaritaceo-flavescente-hyali-
nis, peetoralibus basi superne macula parva coerulea; caudali et anali di-
Jute violaceis;s caudali radiis externis coerulea.

B. 5. D. 12/10 vel 12/11, P.- 2/16. Vi d/5- As SA10 vole

1/13/1 et lat. brev.
Synon. Méliase bleu CV. Poiss. V p. 3722?
Habit. Ins. Cocos, in mari.

Longitudo speciminis unieì 80

Aanm. Deze soort is zeer na verwant aan Meliases frenatus
CV. Poiss. V p. 373? Blkr (Nat. Tijdschr. Ned. Ind. IH p.
710) (1) doch verschilt er van door aanmerkelijk slanker lig-
chaam en kleineren kop. Bij voorwerpen van Meliases frenatus
mijner verzameling, van gelijke lengte als bovenbeschreven spe-
cimen, gaat de hoogte des ligchaams slechts 2} in de lengte
des ligehaams zonder de staartvindraden en de kop slechts 44
tot 4L in dezelfde lengte. Deze verschillen geven aan beide
soorten een’ in het oog vallend verschillenden habitus, wanneer
‘men ze bij elkander ziet.

Van Meliases coeruleus CN. (Poiss. V p. 872) van Nieuw-
Guinea en Ulea worden nagenoeg dezelfde kleuren opgegeven
als die van mijn voorwerp. Evenwel zou Melzases coeruleus 18
doornen hebben in de rugvin, terwijl er geene sprake is van het
blaauwe bandje tusschen oog en snuit. Ik breng mijn voorwerp
daarom slechts aarzelende er toe. Indien de aanwezigheid van
een rugdoorn méér bepaald op een soortelijk verschil duidt, zal mijn
voorwerp als eene eigene soort beschouwd moeten worden. In
dit geval zou ook mijne Mebiases frenatus CV.? de eigenlijke

(1) In mijne beschrijving ter aangehaalde plaatse is eene zinstorende
drukfout ingeslopen, door het weglaten van de woorden „linea laterali”
uit den 13° regel dier beschrijving, welke wqorden voor de woorden „sub
anteriore” moeten gedacht worden,

— 451 —

Heliases frenatus CV. niet zijn, vermits alle mijne voorwerpen
daarvan slechts 12 rugdoornen bezitten. De kortheid der be-
schrijvingen in de Histoire naturelle des Poissons, waarin geene
opgaven voorkomen aangaande de betrekkelijke hoogte des
ligchaams en de lengte van den kop, laat niet toe, over mo-
gelijk bestaande andere verschillen te oordeelen.

LABROIDEI CYCLOIDEL

Gomphosus melanotus Blkr.

Gomphos. corpore subelongato compresso, altitudine 48 circiter in ejus
Jongitudine, latirudine 2£ circiter in ejus altitudine; capite acutissimo 34
eireiter in longitudine corporis, duplo fere longiore quam alto; oculis dia-
metro 4} circiter in longitudine capitis, 13 circiter in capitis parte posto-
culari; rostro acutissimo producto, absque maxilla superiore aeque longo
ac basi alto; dentibus maxiliìs eonicis anticis 2 caninis mediocribus curva-
tis; rietu longitudine 4 ecirciter in longitudine capitis, tota ejus longitudine
circiter ante oeulum desinente; squamis lateribus 26 p. m. in serie longitu-
dinali; linea laterali singulis squamis tubulo bifureo notata; pinnis impari-
bus basi squamosis, dorsali parte spinosa parte radiosa humiliore, spina
postica spinis ceteris longiore; dorsali radiosa analique postiee angulatis
radiis anticis radiis posticis longioribus; peetoralibus acute rotundatis 52
eirciter, ventralibus acutis 82 circiter, caudali obtusa convexa 6% circiter
in longitudine cowporis; colore corpore, capite superne dorsoque antiee vio-
laceo, labiis, lateribus, dorso postice caudaque aurantiaco, genis opereu-
lis et regione thoracica roseo; fascia rostro-oculo-operculari fuseo-violaceas
dorso antice maculis nigro-violaceis vittas transversas curvatas in regione
violascente subefficientibus; pinna dorsali spinosa tota fusca violaeeo-nigro
limbata; dorsali radiosa analique parte basaliaurantiaco- rubris parte libera
fusco-violaceis aurantiaco marginatis; peetoralibus aurantiaco-flavis basi su-
perna macula parva nigro-violacea; ventralibus aurantiaciss eaudali basi
aurantiaca, medio fusco-violacea, margine posteriore late flava.

BME DE EZS vel 8/14. P.'2/13, V. 1/5. A, 3/1 vel 3/12. C. 1/19/

et lat. brev.

Synon. kan Pangerang, Pangerang of Prins Valent. Ind. Amb. V. UE

) p. 503 no. 504,
Jdom babi Ren. Poiss. Mol. I tab. 5 fig. 36.
Juffertve. Petite Demoisselle ibid. I tab. 14 fig. 83.
Habit. Ins. Coeos, in mari.
Longitudo speciminis unici 79”,

Aanm. Deze soort behoort tot een der in den nieuweren tijd

nog niet teruggevondene of althans door de schrijvers op nieuw
vermelde Valentijnsche en Renardsche visschen. De afbeeldin-
gen van VAreNTIJN en ReNARD zijn zeer gebrekkig, doch laten
de soort goed herkennen. Mijn voorwerp is veel kleiner dan
de afbeeldingen van ReNarp en bijkans even groot als die van
VarenNrtiJN. De soort is zeer gemakkelijk herkenbaar aan hare
scherp geteekende kleuren, betrekkelijk korten snuit, enz.

Epibulus insidiator CN. Poiss. XIV p. 82. Blkr, Verh. Bat.
Gen. XXII Gladsch. Labr. p. 40.

Aanm. Ik ontving van de Kokos-eilanden een jeugdig exem-

29

plaar der bruine varieteit van deze merkwaardige soort van 95
lengte. Dit exemplaar heeft op bijkans alle schubben zoowel op
den kop als op het higchaam van 1 tot 8 lichtblaauwe stipjes,
welke stipjes bij toenemenden leeftijd geheel verdwijnen.

MURAENOÏDEL

Muraena Agassiz Bkr.

Muraen. corpore elongato eompresso, altitudine 14} circiter in ejus lon-
gitudine: ecapite acuto 6} fere in longitudine corporis, duplo cireiter lon-
giore quam alto; eeulis diametro ll ad 12 eirciter in longitudine capitis;
linea rostro-frontali fronte eoneavas maribus anterioribus tubulatis, poste-
rioribus non tubulatis; rostro acuto apiee tantum econvexo oculo duplo fere
Jongiore, non ante maxillam inferiorem prominente; rictu longe post ocu-
Jos produeto 24 cireiter in longitudine capiiús; dentibus acutis, palatiuis
biscriatis utroque latere serie externa 18 ad 20 p. me. subanticis 2 vel 1
eeteris multo majoribus, serie interna 1 vel 2 subulatis mobilibus; nasali-
bus periplherieis umiseriatis 12 ad 14 inaequalibus ex parte dentibus palati-
nis majosibus, mediis 2 vel 3 subulatis elongatis mobilibus; vomerinis co-
pmieis aeutis 9 vel 10, anticis 2 ad 4 biseriatis ceteris uniseriatis utroque
latere p. m. 24 anticis 3 vel 4 lateralibus multo longioribus; apertura bran-
chiati venlo non majore in media altitudine corporis sita, linea laterali in-
eonsyieua; pinua dorsali ante aperturam branchialem ineipiente corpore du-
plo eireiter humiliore; anali in media eorporis longit udine incipiente, dorsa-
li plus duplo humiliore; eorpore pinnisque pulchre profunde flavis maculis
minoribus et majoribus irregularibus polymorphis variegatis et ex parte sub-
marmoratis, maeculis dimidio corporis posteriore maculis ceteris vulgo ma-
jorinuss regione postmaxillari striis longitudinalibus violaceis; anal vittis

'

Wb pen

— 459 —

violaeeo-fuscis jengivudinalibus obliquis p. m., 10 vittis posterioribus dimidio
pinnae posteriore incipientibus.

MISE Dm Ar 235 p. m. C. 12 p. m.

Habit. Ins. Cocos, in mari.

Longitudo speciminis unici 650”.

Aanm. Deze Muraena behoort tot de groep van Muraena can-
cellata Richds, Muraena tessellata Richds. enz. doch nog tot
eene onderafdeeling daarvan, wegens hare van voren tweereijige
ploegbeenstanden. Zij is de eenige mij tot nog toe bekende soort
welke bij tweereijige gehemelte- en eenreijige neus- en on-
derkaakstanden, tweereijige ploegbeenstanden bezit. Reeds daar-
aan herkenbaar, wordt hare onderkenning nog gemakkelijk ge-
maakt dobr hare fraai, hooggele kleur en eigenaardige vlektee-
kening, door de schuinsche overlangsche violetbruine aarsvin-
strepen, enz.

Ik noem haar ter eere van den beroemden zoöloog en ich-
thyoloog, den heer Louis Aaassiz.

Muraena micropoecilus Bkr.

Muraen. ecorpore elongato compresso, altitudine 18 circiter in ejus lon-
gitudine; capite acuto 9 eirciter in longitudine corporis, plus duplo longiore
quam alto; oculis diametro 7 ad 8 in longitudive capitis; naribus anteriori-
bus tubulatis posterioribus non tubulatis; rostro acuto eonvexo oculo multo
mivus duplo longiore vix ante maxillam inferiorem prominente; rictu post
eeulos producto 24 ad 2} in longituline eapitis; poris maxillis eonspicuis
4 vel 5 ric!ui approximatis longitudinaliter seriatis; dentibus acntis, pa-
Jatinis biseriatis utroque latere serie externa 7 vel 8 eonicis, serie interna
2 vel 5 mobilibus subulatis longis; dentibus masalibus peripherieis co-
nicis biseriatis utroque latere serie externa 7 vel 8, serie interna 8 vel 4
mobiibus brevibus, mediis 2 vel 3 subulatis dentibus ceteris omnibus
longioribus; dentibus womerinis- uniseriatis conieis obtusiusculis p. m. 1;
dentibus inframaxillaribus biseriatis utroque latere serie externa p. m. 14
compressis, serie interna 2 tantum eonicis subsubulatis Jongioribus symphysi
approximatis; apertura branchiali oeulo non vel vix majore im media al-
titudine corporis sita ; linea laterali poris distantivus vix eovspieua; pinna dorsali
ante aperturam branchialem incipiente corpore plus duplo humiiore; anali
antice in 4® quarta corporis parte iacipiente dorsali plus duplo humiliore;
corpore pinnisque umbrinis punctis et maculis miuimisfuseis dense arenato-
maeculatis; pinnis aurantiaeo marginatis; poris maxiliis in centro maculae
parvae rotundae sitis.

VII. 35

— 460 —

D. 330 per mm: À. 268-p--m. CG. 12 po an DEAF CG AOR ONE
Habit. Ins. Cocos, in mari.

Longitudo speeïiminis unici 219°”.

Aanm. Deze Muraena nadert in verwantschap nog het mees-
te tot Muraena griseo-badia Richds., zoowel in habitus als in
kleurteekening. Bij laatstgenoemde soort zijn evenwel de peri-
ferische neustanden eenreijig, de tanden der binnenreijeun van
gehemeltebeenderen en onderkaak veel talrijker, begint de aars-
vin juist in het midden van de lengte des ligchaams en heeft
een veel minder aantal stralen, enz. Wat het tandenstelsel betreft
behoort Muraena micropoecilus tot de groep van Mwraena Blochië
Blkr en Mwraena micropterus Blkr (Verh.-Bat. Gen. XXV
Movraen. p. 42), doch zij verschilt nog aanmerkelijk van deze
beide. Bij Muraena micropterus Blkr is de kleurteekening ge-
heel anders, zijn de rug- en aarsvin als tot eene lage kiel m
ontwikkeling teruggebleven, de onderkaakstanden veel talrijker,
enz, terwijl bij Muraena Bloehii de neus- en ploegbeenstanden
minder talrijk en de gehemeltetanden talrijker zijn, de aars-
vin in de achterhelft des ligchaams begint en het ligchaam
meer gewolkt of gemarmerd is, enz.

Scripsi Batavia Calendis Aprilis mpceerv.

RR nt Lj As nG

OVER HET WERK GETITELD:

PLANTAE JUNGHUENIANAE,

Enumeratio plantarum, quas in insula Java et Sumatra deterit
Fr. Junemuun. #asc. LIL 1855. HI 1854. Lugd.
Batav. 80.

DOOR

J. KH. HASSHE A EEN.

Toen mij de Direktie der Natuurkundige Vereeniging in Ne-
derlandsch Indië opdroeg, over bovenvermeld werk te berigten en
het wetenswaardigste daaruit mede te deelen, aarzelde ik, zulks
op mij te nemen, hoezeer ik mij door het in mij gestelde ver-
trouwen veröerd gevoelde en verheugd was, eens weder gele-
genheid te hebben, in deze gewesten voor de beoefenaren der
wetenschappen werkzaam te kunnen zijn. Maar tevens bleef mij
niet verborgen, hoe zwak mijne krachten ten dien aanzien
zijn, omdat ik sedert eene reeks van jaren maar hoogst zelden
en als het ware slechts ter loops in de gelegenheid ben geweest
met de botanie in talgemeen en met de planten van deze ge-
westen in ’t bijzonder mij bezig te houden. Daardoor is mij
vreemd gebleven, hetgeen door deskundigen, hier ter lande
zoowel als in Europa, voor de Indische Flora is geschied, en
slechts om te voldoen aan het mij herhaaldelijk door de
Direktie der Vereeniging geuite verzoek, durf ik het op mij
te nemen, het verlangde overzigt te geven, daarbij mij een-
voudig aan het gemelde werk zelf houdende en hopende, dat
daarbij in het oog moge worden gehouden de zinspreuk:

— 462 —

St desint vires, tamen Sc.

‚

Hetgeen de onvermoeide natuurkundige reiziger Dr. Fr. Juna-
HUHN met de grootste moeite en dikwijls onder de drukkend-
ste en gevaarlijkste omstandigheden op zijne veelvoudigen reizen,
sedert zijne aankomst in deze gewesten in 1835 tot zijnen
terugkeer naar Nederland 1848, dus in 13 jaren, op Java en
Sumatra had verzameld, werd door dezen evenzoo kundigen als
liberalen geleerde bij zijne aankomst in het moederland aan de
Akademie van Leiden ten geschenke aangeboden. Daarbij maak-
te de heer JunauuuN slechts die voorwaarde, dat zijn herbarium
miet als doode schat mogt blijven liggen, maar dat er gele-
genheid aan ieder’ deskundige zoude worden gegeven, om fa-
miliesgewijze daarvan te bewerken, hetgeen het meest met de
wenschen en de liefhebberij van elken bewerker overeen zoude
komen, zonder daarbij op nationaliteit te zien. Zoodoende is
het resultaat van den vlijt van verschillende kruidkundigen
spoedig aan het publiek medegedeeld kunnen worden. Dit
heeft het bepaalde voordeel, dat de beoefenaars der wetenschap
spoedig met die bewerkingen worden bekend gemaakt en an-
dere weder dadelijk daarop kunnen voortbouwen. Er ontstaat
echter daardoor ook het ongerief, dat geene stelselmatige rang-
schikking van het materieel mogelijk is geworden, een on-
gerief, dat echter zeer gering is en veelvoudig door de eerstge-
melde voordeelen wordt opgewogen; zoodat men wel met regt
deze wijze van publiceren voor eene zeer gelukkige moet hou-
den.

Ik meldde, dat verschillende kruidkundigen schrijvers zijn van
deze fascikels en zal hen nu noemen, waaruit zal blijken, dat daaron-
der geleerden zijn, welker naam reeds sedert lang onder de eersten
mn de kruidkunde worden hooggeschat. Het zijn de volgende: Mr-
qver, De Vrrinse, MorkenNsoer, BurGersDIJK, HASsKARL, BEN-
HAM, Spring, Der Bruijn, Dozrs en Büsr, onder welke echter
de hoogleeraar Mraver, te Amsterdam uitsteekt door de talrijke

— 468 —

der door hem bewerkte familiën; terwijl de beroemde engelsche
kruidkundige Benrmam bij het bewerken der door hem geko-
zenen familie der Peulgewassen, tevens eenen rijken schat heeft ge-
deponeerd van aanmerkingen over de overige in Azië en hoofd-
zakelijk in Engelsch Indië voorkomende soorten dezer familie;
aammerkingen, die de waarde van dit werk aanzienlijk verhoogen.

In het geheel zijn er tot nog toe 48 familiën bewerkt, van
welke verscheidene, wel is waar, slechts met een representant voor-
komen, maar andere ook en wel de grassen en de peulgewassen
meer dan 100 soorten bevatten; het getal der behandelde genera is
222,dat der bewerkte soorten 906, zoo als uit de volgende lijst
der familiën met de daarin bevatte soorten en geslachten zal blij-
ken. Ik zal om deze fascikels beter te kunnen gebruiken en
gemakkelijk juist die familie, die iemand gaarne wenschen mogt
te vergelijken, te kunnen vinden, tevens de bladzijde van het
werk bijvoegen, waar zij beginnen.

1. Coniferae bewerkt door Mriqver 4 geslacht. met Ssoort. p. 1
2. Gnetaceae 7 „ 1 7 de vba Att
9. Casuarineae „ 7 1 „ BUR, 6
4. Cupuliferae „ / 3 u Hon aen dS
5. Piperaccae 1 ” 6 7 23 nn 14&294
6. Urticeae „ ” 4, 1 48 mn 18
7. Moreae „ „ 2 „ Zi rat,
8. Artocarpeae 7 „ 14 7 69 7 „43&292
9. Celtideae „ » B} 7 A m 1 68
10. Gunneraceae 7 7 1 7 LE OD
11. Ranunculaceae „Der Vriese 4. 7 LAN, 71
12. Papaveraceae / / Ì 1 Wear ans
18. Nymphaeaceae „ 1 / Neneh) 19
14. Nelumbiaceae „ „ 1 / 1 net O
15. Dipterocarpeae 1 IJ 2 / rab a je ED
16. Epacrideae " „ il 7 LN, 84
17. Primulaceae u u“ 2 1 Are Sat latB6
18. Umbelliferae „__MoLkENBOER ij / 18 _/ w 89
19. Aroideae „De VerruseE 16 7 2e Awa 09
20. Loranthaceae „__ MoLkKENBOER 5 7 APE KO
21. Violarieae „__ BureersDiJK 2 Er oee IE
22. Polygalaceae „___HAsskARL 4 / 6 „123
23. Amarantaceae n 4 8 2 „_n 128
24, Commelynaceae u 5 dl p, 3 „ 136

ê

— 464 —

25. Palmae bewerkt door MIQqVEL 13 geslacht. met 26 soort. p. 156

26. Pandaneac Q „ 5 „u 166

27. Nepentheze / 7 1 ’ 3 ik orla

28. Lemnaceac Ì l w= «169

29. Characeac 1 jl nn

30. Cycadeae 7 # 1 # 18 nn 10

31. Styraciiluae 7 ” 1 ” UAA ie

32. Myristicaceac » p 1 ” 7 PE ee

33. Elaeagneac 7 7 1 7 8 merlij

34. Laurineae ” 14 ” 98 nn —

85. Myrsineae # 7 5 / òl n__n 186

86. Aegicereae 4 1 ” „_n 200

87. Sapotaceae 7 d 7 „__ 201

38. Ebenaceae „ 2 2 3 mo 203

89. Leguminosae „BENTHAM 67 7 159 om 205
"40. Lycopodineae „ __ SPxING 3 29 on an

41. Malvaceae „__ Mrgqven 6 / 30 „7 »„279&299

42. Büttneriaccae 8 7 9 7 7288&2WB

48. Guttiferae 3 Tvr)

4d. Sterculiaceae ” „ 1 Am u 295

45. Tiliaceac 7 » pe) 7 14 „ » 299

46. Polysoneac „De Bruiom 2 „ 1 inZ

4]. Musei frondosi „ Dozr & MoLkex Boen 27 u 12 ew 812

48. Gramineae „ __Büss 62 7 135 „ „ 341-394

48 Familiën bevattende geslachten 222 en soorten 906.

Uit deze lijst zal ieder reeds dadelijk den rijkdom dier kollektie
ontwaren. Deze rijkdom zal echter nog meer in t oog loopen
als men daarbij het getal der nieuwe geslachten en soorten in
aanmerking neemt, welke in deze drie fascikels zijn bevat.
Het getal der eerste beloopt 17, dat der nieuwe soorten 234,
om niet te spreken van het groote getal van nieuwe varieteiten
en in het oogvallend afwijkende vormen der reeds bekende soor-
ten. Voorzeker een rijke oogst in deze kleine zoo beschei
den optredende fascikels! Het mag niet onopgemerkt blijven, dat
in deze fascikels ook eenige planten zijn beschreven, die door de
verzamelingen van den heer Zortincer in het herbarium van de
Akademie te Leiden zijn gekomen, alsook planten en voor-.
namelijk mossen, die de ijverige hortulanus van ’s lands planten-
tuin op Java naar Leiden had gezonden, welke laatste bemoeijin-
gen bijzonder verdienstelijk zijn. Zeer weinige planten buiten,

Re

— 465 —

Javâ en Sumatra gevonden, zijn in deze verzameling opgeno-
men.

Gaan wij thans over tot eene meer bijzondere beschou-
wing der drie bundels, zoo moeten wij vooraf laten gaan, dat
zij op de volgende wijze zijn ingerigt. Bij bekende geslachten
staat eenvoudig de naam met de autoriteit; bij nieuwe geslachten
volgt tevens eene diagnose of korte beschrijving daarvan, meestal
met bijvoeging der nadere verwantschappen met bekende ge-
slachten. Bij de bekende soorten is slechts dan eene nieuwe
diagnose gevoegd, als het noodig was, haar iets naauwkeuri-
ger te beperken, om ze van verwante nieuwe soorten te kun-
nen onderscheiden; overigens ‘worden slechts de autoriteiten der
species, zooals de hoofdsynomiemen met citatie van de plaatsen,
waar diagnosen zijn te vinden, opgegeven. Bij nieuwe soorten
is overal eene goede diagnose gevoegd. Daarop volgt de opgave
van de vindplaats, bloeitijd en inlandsche benaming, en eindelijk
òf eenige waarnemingen, welke meestal de distinktive teeken-
en van verwante soorten bevatten, òf eene meer of minder uit-
voerige beschrijving der plant zelve.

De eerste bundel begint met de belangrijke familie der
Pijnboomen, die door den hoogleeraar Mraurru is bewerkt.
De eerste nieuwe, in andere werken nog niet beschrevene, plant,
die wij daar ontmoeten, is:

Padocarpus Junghulmiana Miquel l. e. p. 2 (Sect. Bupodocarpus) Foliis
undique patentibus brevissime petiolatis lineari-lanceolatis, rectis vel
subfalcatis, acutis vel subacutis, planis coriaceis, costa utringue promi-
nente, gemmarum perulis exterioribus lanceolatis patulis, gemmis masculis
vulgo ternis et axillaribus , quandoque terminalibus, perulis ovato-rotun-
datis, econcavis, coriaceis, margine scariosis glabris, amentis masc. bre-

viter pedunculatis flaccidis, antherarum connectivo brevissimo incurvulo.

Aanm. Deze hooge onder den naam van Kümerak bekende
boom groeit in bergachtige boschstreken van Java, op 4300’
hoogte, b. v. op den Oenarang (Ngoengroengan) en te Pengalen-
gan en is het naaste verwant aan P. amara Bl

Podocarpus ecupressina RBr. B. curvula Miq. l. e.p. 4: Ramulis validiori-

bus saepe heteromallis et subeurvatie, foliis acerosis minus appressis, f.

„

— 466 —

rormalibus rectitseulis, amentis masculis subsessilibus, eylindrieo-oblongis,

receptaculis foemineis trfloris, floribus 2 abortivis persistentibus.

Aanm. Om deze varieteit, die op den Prahoe, Tjerimai, Tang-
koebanprahoe, te Pengalengan en op den Gedeh tusschen 4 en
7000’ hoogte groeit en dikwijls eene lengte van 100—150’
bereikt, van de oorspronkelijke soort te kunnen onderscheiden,
geeft de heer Mraurr volgende diagnose van deze:

Foliis aliis aceroso-triquetris appressis vel raro subpatulis, aliis elonga-
tis distiche patentibus linearibus falcatis, amentis masculinis ovato-globo-

sis (ex autoribus), receptaculis fructiferis ramulos breves ineurvulos vel

fere rectos terminantibus, foribus sterilibus 1 -—raro 2.

Daerydium Junghuhnii Mig. bh. e. pe 4: Arboreum pyramidale, ramis ver-
ticillatis, inferioribas longissimis deflexis, superioribus erecto-putulis, foliis
ramorum acicularibus semiteretibus appressis, basi dilatata adnatis, ra-
mulorum densiusculis patulis anguste linearibus trigonis, dorso carinatis,

BIENLIS, ee le

Aanm. Hiertoe behoort D. elatum Bl Rumph. UI tab.

172 B. (fig. 1. slecht), maar niet D. elatum Wall. Een
80—50’ hooge boom uit de Battalanden en de bosschen tus-
schen Tapanoeli en Silindong.

De in de aanteekeningen van den heer JuneuumN Caswarina
littoralis genoemde boom is C. eqwisetifolia Erst, terwijl zijne
C. montana nu voorkomt onder:

.
Casuarina Jungkuhniana Miq.l.e. p. 7: Ramulis teretibus leviter nodulosis,

flaeceidinseulis vel strictiuseulis, densis, simplicibus, 10—11- suleato-sub-
striulatis, in suleis puberulis, internodiis centimetralibus, vaginarum sub-
tumidarum dentibus 10—11, appressis lanceolatis fusculis, sursum hyalinis
eiliolatis, mareescentibus, amentis femineis lateralibus pedunculatis, pe-
dunculos dense bracteatos eirciter aequantibus, junioribus dense tomentellis,
maturis ellipsoïdeis utrinque truneatis, vulgo 20-stichis fuseule puberulis ,
bracteis latis, abrupte-acuminatis, braecteolis elliptieis obtusis vel subacu-

:

tiusculis , dorso oblique subcarinatis,

Aanm. Nabij Wonosari, ook op 3—5000’ hoogte aan den
Oenarang en op den top des Kawi.

Quercus thelecarpa Mig. 1. e.p. 9: Ramulis, petiolis, foliis subtus, stipulis-
que albido-sublepidotulis, foliis alternis oblongis vel elliptieis aeuminatis,

4

467 —

‚basi latiuscula secun petiolum acute brevi-protractis integerrimis crasse
coriaceis, venulis 8ris—l6vis fusculis arcuato-patulis, stipulis ecaducis, cu-
pulae semiglobosae vel maturae deplanato-acetubuliformis extus squamulo-
sae (squamulis trigonis subspathulatis tomentellis) margine integerrimo
acutiuseulo vel obtuso, facie interna tenere appresse pilosa, disco centrali
convexiustulo, glandibus ovoïdeis haud raro subobliquis, basi derasis cxete-
rum striatis, in apieulum pilosulum ex ore suo truncato stigmatis vesti-

gia exserentem producti.

Aanm. Deze in de gebergten van Java groeijende en Passan
soesoe genoemde eik, is misschien dezelfde als Q. pseudomolucca
Blum. var. 3. Flor. Jav, onderscheidt zich echter van deze soort
zeer duidelijk en hoofdzakelijk door de gedaante van den eikel.
Als var. angustata Mig. Ll. e.p. 9 wordt Qwereus angustata Bl.
opgegeven onder bijvoeging, dat met deze verschillende soor-
ten en tevens met Q. molweca nog een nader onderzoek op de
groeiplaats dient plaats te hebben, om ze meer zorgvuldig van
elkander te onderscheiden,

Quercus polyneura Mig. l. e. p. 11: Gemmis, ramulis, foliisque nascen-
tibus aureo-hirtis, ramulis punctatis, foliis sparsis versus ramulorum api-
cem confertis subverticillatis, breviter petiolatis, obverse lanceolato-ob-
longis, longiuseule obtuse neuminatis, basi aeutis integerrimis vel superne
repandulis, pergamaec2o-eoriaceis, supra glabris, subtus (in sieeo) carneo-
glaucis, adultis glabris, 14—20P0- costulatis, costulis parallelis validis
erecto-patentibus, crebro tenuiter reticulatis, cupulis juvenilibus (in siccis
brevibus) turbinatis basi bracteis amplexis fusco-villosis, perigonio pilo-s
sulo, stigmatibus tribus teretibus recurvulis, apice extrorsum subincras-

satis, emarginatis.

Aanm. Deze op Java's bergen groeijende soort wordt Kioe-
ter genoemd.

Quercus laurifolia Mig. ì. e.p. 11: Ramulis, petiolis, foliis subtus, stipu-
lis et spicis femin. tenere sublepidotis, foliis oblongo=lanceolatis acu-
minatis, basi aeutis intergerrimis (senilibus sub lente lacero- erenulatis), co-
riaceis, supra glabris venisque costalibus 16—20"s patule erectis, ante
marginem unitis, stipulis lanceolatis carinatis coriaceis diutius persisten-
tibus, spicis sessilibus, masculis tomentello-pubescentibus, floribus ternis,
braetea singulo glomerulo una lanceolata, perigonio depresso-globoso irre-
gulariter bifido intus villosulo, ovarii rudimento globoso albo-hirto, sta-
minibus 12 exsertis, cupulis immaturis super spieas breves sparsis lepido-
tulis ovoideo-globosis (e bracteis connatis imbricatis annulatis) ore in-

— 468 —

tegris, ovarium totum includentibus, perigonii ore irregularviter 3—5 den-

ticulato, stigmatibus brevibus cylindricis obtusis vix exsertis, glande laevi.

Aanm. Op den Gedeh en Tangkoeban prahoe op 5000’ hoogte;
in Julij met onrijpe vruchten gevonden.

Quercus varingiaefolia Mig. L. e. p. 12: Foltis lanceolatis vel elliptico-
oblongis acuminatis, basi acutis, integerrimis crasse coriaceis, supra ni-
tidis glaberimis, costa in sulco obsolete applanata, nascentibus subtus
lepidotulis mox glabris, costa prominente (in sieco fusco-purpurascente)
venis cirviter duodenis arcuato-patulis subobsoletis teneris colorvatis tener-
rimeque reticulatis, stipulis eaducis, spicis masculis vel androgynis in
apice ramulorem compositis, interruptis, floribus sessilibus ternis quinisve
bracteisque lepidote-fusco incano-tomentellis, perigonii globosi sexfidi
lobis ovalibus tomentello-lepidotis, staminibus 12 exserfis, ovarii rude-
mento eentrali globoso-tomentello, floribus femineis solitaris, stigmatibus

brevissimis. Re

Aanm. Op het plateau van Pengalengan (4000 hoog).

CALLAEOCARPUS Mig. 1. c.p. 13 (nov. gen.): Flores feminei spicati, ternato=
faseiculati, fasciculo singulo basi bractea suftalto, bracteolarum partim
coalitarum serie amplexo. Flores bracteolati. Perigonium ovoideum, ore
minute denticulatum, ovario adhaerens. Ovarium triloculare. Stigmata 3
raro 2, brevia, laevia, teretia, obtusa antice sulcata. Nuxlignosae sin-
gulo fasciculo orta, subglobosa (apice vulgo stigmatibus tribus coronata)
extus tuberculis subconicis cristata-aggregatis (per 3 areas fere disposi-
tis) instructa, trinucleata indehiseens. Nuclei (castaneiformes) ovoideo-com-
pressi, pericarpio castaneo-fusco, coriaceo basi deraso, unus vulgo major,
2 minores pilosuli . .. « Arbor foliis alternis integerrimis, spicae femincae
axi lignoso, floribus dissitis parvulis. Fl. masc. nondum ecoguiti.

Callaeocarpus sumatrana Miq. l. e. p. 14.

Aanm. Uit het bovendistrikt van Angkola op Sumatra.

Peperomia javanica Miq.l.e. p. 15: Carnosa, basi radieans adscendens, cae-
terum erecta ramosa, foliis adultis subtus villosule pubescentibus, plerum-
que ternis, breviter petiolatis, erassis carnosis, supra naseentibus pube-
rulis, adultis glabris obsolete trierviis et pellucido-punetulatis, infimis mi-
noribus rotundatis, reliquis rhombeo-ellipticis obtusiusculis, basi acutius-
culis, amentis terminalibus in pedunculo esmmuni ternis quinisve brevibus

remotifloris.

Aanm. Inl. naam Poko. Aan den Oenarang op 3-4000'

hoogte.

— 469 —

Peperomin Junghuhniana Mig. L e. p. 15: Crasse earmosa, e basi adseen-
denti-ereeta, ramulis junioribus puberulis foliisque prope marginem utrin-
que rariter puberis glabrescentibus, his breviter petiolatis, ternis ellipticis
vel snblanceolato-elliptieis obtusiusealis, basi obtusinscalis earnosis, elan-
dulose punetatis, uninerviis vel venula utiingue e basi subtrinerviis, amsen-
tis breviter peduneulatis validis eylindrieis, sursum paullo inerassatis in
ramnlorum apice ternis vel folltis depauperatis panieulato-eonfertis, flori-

bus densissimis semi-imersis, baceis ovoideis punctulatis semimersis.

Aanm. In de vlakte van Djampang aan de Wijnkoopsbam.

Chavica frustrata Miq.l. e.p. 16: Ramaulis, pettolis, foliis subtus in nervis,
peduneulis subineano-puberulis, foliis breviter petiolatis, ovato-oblongis
vel superioribus lanceolato-oblongis, aeuminatis, basi inaeqnali leviter
cordatis vel subauriculatis subnovemplinerviis, Supra glabris membranaceis
pellueido punetatis, senescentibus vix coriaveis vel rugosis, stipulis mem-
branaceis laneeolatis subglabris, amentis femineis longe pedunenlatis elon-
gatis subereetis, bracteis breviser pedieellato-peltatis suborbicularibus car-

3

nosis glaberiimis, stigmatibus 8 raro 4, ovatis.
Aanm. Naast CA. Blumei te plaatsen. Inl. naam Arowaxg. Tus-
schen 8—5000’ gevonden.

Cubeba pAyllosticta Miq.l.e. 294: Glabra, foliis modice petiolatis oblongo-
Janceolatis lanceolatisque breviter aeuminatis, basi inaequali, subdimidiato-
emarginatis, submembranaceis, subtus glaucescentibus utrinque (in sieeis)
nigro-punetulatis, venis numerosis patulis, infimis adseendentibus, amentis
femineis longe pedunculatis, baeeis globosis pedicellum subaequnantibus. Juva.

Cubeba venenosa Mig. l.e. 295: Scandens radivans, foliis longiuscule pe-
tiolatis, laveeolato- vel elliptico-oblongis, brevi-acuminatis, basi inaequali
vel subaequali leviter emarginatis, subcoriaceis, utrinque praesertim sub-
tus (in siecis) nigro- punectulatis, supra glabris, subtus in costa et venis
tenere pubescentibus, venis numerosis patulis venulosis demum subscrobi-
enlatis, amentis femineis longiuseule peduneulatis, bracteis subtus hirtellis ,
stigmatibus 3 brevibus, baccis globosis brevissime pedicellatis vel subses-
silibus. Java.

Muldera cordata Mig. le. p. 17: Glabra, foliis rotundato-ovatis, breviter
acute acuminatis subaeguilateris basi cordatis, coriaceis novemplinerviis,
nervis praeter 3 medios e basi ortis, amentis femineis brevibus longiuscule
peduneulatis, nascentibus tenere puberulis, gibberum labiis ore puberis ,

intus pilosis, inferiore convexiore, stigmatibus quatuor.
Aanm. Aan den Oenarang onder den naam van Gadong
loemoet bekend. 83-4000’.

Elatostema Junghuhnianum Miq. L e. p. 18: Frutescens, foliis alternis
brevissime petiolatis, inaequaliter elliptieis longe abrupte acuminatis, basi

— 410 —

leviter inaequali-obtusis vel acutis integerrimisque, caeterum grosse serra-
tis, (pilis adnatis) utrinque striulatis , subtus in nervis subhirtellis, trinerviis
pareeque venosis, glomerulis compositis vulgo geminis, uno axillari, altero
oppositifolio et folio abortivo bilobulato suffullo, florivus pedieellatis hir-

tellis quinquefidis; maseculis eum pistilli rudimento.

Aanm. In de bosschen van Sumatra bij Hoeraba en Loeboe-
radja in Boven-Angkola op 5000—5800' hoogte. In Oktober

gevonden.

Elatostema spectabile Miq. 1. e. p. 19: Ramulis naseentibus petiolis
nervoque juniorum medi subtus breviter subhirtellis, foliis alternis modica
petiolatis, inaequilateraliter late elliptieis breviter acute aecuminatis, basi
levier inaequali integerrimis, cacterum serratis tenui-membranaceis utrin-
que, (päiis adnais) striatulis, subtus in neevis hictellis, stipulis limeari-lan-
ceolatis sewmiosis, reeeptaculis axillaribus solitariis plerumque eum altero
opposiuifolio semiglobosis breviter peduneulais (in supp. sp.) maseulis brac-

teolis cucullatis.

Aanm. In bergstreken der Preanger-regentschappen. ’

Elatostema paludosum Mig. (Proeris Bl.) forma rubro-stipula Miq. hep.
90: Ramulis petiolis foliisque subtus in nervis tenere hirtellis, folijs subses-
silibus obverse lanceolatis longe acumiuatis, basi valde inaequali extrorsum
aurieulatis, grosse serratis, membranacecis, pilis adnatis utrinque strinlatis,
stipulis subspathulato-laneevlatis membranaceis medio rubro-maculatis, re-
eeptaculis axillaribus breviter pedunculatis duabus bracteis inelusis, maseu-

linis.
Aanm. In vochtige valleijen van de zuidelijke bosschen aan

den Merapi op 3-4000’ hoogte. In de maand April gevonden.
Inl. n. rassen.

Elatostema peduneulosum Miq. 1. e. pe 21: Herbaceum glabrum, folüs al-
terpis obovato-ellipticig inaequilateris acuminatis, basi extrorsum auricu-
latis, triplinerviis, grosse serratis , membranaceis glabris, stipulis membrana=
ceis laneeolatis acuiusculis glabris vel intus pilis adnatis (substriulatis) diu-
tius persistentibus, peduneulis axillaribus glabris l—14 polliearibus, recep-
taculis peltato-semiglobosis, bracteis duabus Jatis abrupte apiculatis cilio-

latis amplexis.
Aanm. Op Sumatra; vroeger door den heer JUNGHUHN

Proeris paludosa genoemd.

Elatostema ulmifolium Mig. le e. p. 21: Herbaeeum adscendens, setulis
albidis saper petiolos nervosque sparsis, foliis alternis suhsessilibus, inne-

— 411 —

qualiter obovato-clliptieis acute scuminatis grossiuseule gerratis, basi extus
auriculatis, intus usqite ad nervum medium resectis, supra pilis adnatis striala-
tis, demum subrugosis, reeeptaculis axillaribus solitariis pedunculatis pelta-
to-semiglobosis, supra floribus maseulis, aliis puberis, aliis (adultioribus:)
glabris dense obsitis. Java.

Blatostema cuspidiferum Mig. 1. e. p. 22: Frutieosum, ramulis petiolisque
hictulis, foliis alternis breviter petiolatis, inaequilateraliter oblongo-lanceo-
latis, longe anguste acuteque acuminatis, basi leviter inaequali acutis &
integerrimis, superne repandulis ipsoque aeamine repandulo-erenulatis, tripli-
nervijs, membranaceis (piiis adnatis) utrinque striulatis, eubtus ia nervis &
secus margioem getuloso-pilosulis, stipulis longis linearibus dorso subearinato=-
hirtellis, fasciculis axillaribus alteroque oppositifolio, braeteis duabus am-
plis, apiculatis, dorso pilosis, obvallatis, floribus masculis quadriparticis,
sepalis ovatis apiculatis.

Aanm. In de oorspronkelijke bosschen van het Malebar-ge-
bergte en den Tiloe in de Preanger-regentschappen; in Oktober
gevonden.

Elatostema? succosum, Miq., 1. ce. p. 23: Herbaeeum, succulentamr, ra-
mosum, radieans, foliis alternis breviter petiolatis, oblongo- vel obverso-
lanceolatis accuminatis, integerrimis, glabris, subtus pilis adnatis (ad len-
tem) striulatis, supra impresso-punctulatis, obteeto-venosis, reeeptuculis
femineis axillaribus, floribus densissimis, stigmate elongato subfiliformi,

achaeniis ellipticis compressis fusculis punetieulatis.

Aanm. Aan de Wijnkoopsbaai op Java. Aan de Urtiea vesi-
caria Roxb. verwant. De hoogleeraar Mrgurr bemerkt, dat die
soorten van dit geslacht, welker mannelijke bloemen trosvormig
en welker vrouwelijke opin de bladokselen staande houders zijn
verzameld, zich door haar uiterlijk voorkomen zeer onderschei-
den en van dit geslacht behooren afgezonderd te worden.

Pouzolzia montana, Miq., l. ce. p. 23: ramulis petiolis foliisque supra se-
tulis appressis scabriasculis, foliis alternis modice petiolatis, ovatis vel ova-
to-oblongis actminatis, basi gubeordatis inque sinu brevi-protractis, gros-
siascule serratis, trinerviis, subtus seabriuscule pubescentibus, glomerulis
axillaribus androgyuis, floribus masc. breviter pedicellatis, alabastris glo-
boso-depressis apice pilosulis, perigonio femineo ovoideo sursum angustato
hispidulo, in achaenio basi Compresso et subalulato.

Aanm. In Kadoe, op Java.

Pouzolzia ovalis, Mig, 1. e. p. 24: Ramulis petiolis foliisque in nervis

subtus subdense, supra sparse setulosis, foliis alternis breviuseule petiola-

PT ne

tis, ovato- vel elliptico-oblongis aeuminatis, supra batin rotundatam vel
acutiusenlam integerrimam grossiusenle erenato-dentatis, neumine integer-
rimo, trinerviis, subtus molliuseule pubeseentibus, glomerulis axillaribus
androgynis, mase. perigonio quadrifdo puberulo, foemineo ovoideo-pyri-

formi quadridenticulato , circa achaenium subangulato.

Aanm. Deze soort is na verwant aan Urtica conglobata Bl. en
U. sanguinea Bl. en wordt zoowel aan den Oenarang als op an-
dere plaatsen van Java gevonden en door de inlanders Sarabaug
of Orang-orang genoemd. |

Pouzolzia muralis, Mig, l. e. p. 24: Suffruticosa, opposite ramosa, ra-
mulis petiolis foliisgue subtus appresse setulosis, foliis opposiis breviter
petiolatis, ovatis vel elliptieis subaeuminatis integerrimis, supra asperulo-.
punetulatis pareeque scaberulis, floribus axillaribus mixtis, bracteis ovali-
bus acutis eilolatis, masc. pedicellatis, apice appresse pilosulis, quadripar-
tiris, perigonio femineo pubescente bialato, alâ singulâ longitrorsum bifidâ.
quasi duplicatâ, fere compresso-quadrialato,

Aanm. Zij komt met Parietaria indica L. eenigzins over-
een. Wordt op oude muren bij Djokdjakarta, en aan den

Oenarang te Medini gevonden.

HrYRTANANDRA Mig. l. ce. p. 25. nov. gen. Flores monoicì. Masc. perigo=
niam quinquepartitum, lobis praefloratione subinduplieato-valvatis, parte
superiore abrupte infractis extenuatis (strato exteriore defieiente) genitalia
operculi ad instar tegentibus, extus ad infractionìis marginem ciliatis. Sta-
mina 5 imae loborum basi affixa. Pistillé rudimentum exilissimum. Fl, femi-
neis perigonium bialatum apiee obsolete bidentatum. Stigma filiforme. Achaec-
nium erustaeeum. — Herbae suffruticesve habitu, floribus femineis, fructuque
Pouzolziae cognatae, floris masculi singulari fabrica insignes, proprium ge-
nus omnino postulare videbantur,

Aanm. Tot dit geslacht behoort ook Urtica pentandra Rxb.

Hyrtanandra javanica, Miq. 1. ee p. 25: Ramulis utringue submarginatis
piliferisque, foliis oppositis (ramulorum etiam alternis) brevissime petiolatis,
e basi rotundata lanceolatis geutis, marginibus subinerassatis quasi setuloso-

subserrulatis, perigonii masc. lobis dorsalibus truneatis bi-tri-ciliatis.

Aanm. Bij Djokdjakarta in April bloeijend gevonden.

Hyrtanandra hirta, Mig. }. e. p. 26: Ramulis foliisque pracsertim sub-
tus sparse Lictellis, foliis oppositis brevissime petiolatis, ovato-lanceolatis
sursum angustatis, basi leviter eordata subtrinerviis, integerrimis, florum
maseulorum margine infraetionis fimbriato-ciliato, femineorum perigonio

lagenaeformi-ovoideo striato, ore subintegro. — Pouzolzia hirta Hassk, l.c. ?

fr

Aanm. Tuúvde bosschen van den Merapi op 4000’ hoogte door
den-heer JurenvuN gevonden. Iml. naam Paudjoekitan. Ook
aan de hellingen van den Gedeh en Salak. 5

Urtica grandidentata, Miq., 1. e. p. 27: Ramis obtuse tetragonis, juniori-
bas, petiolis, foliis subtus et inflorescentia molliter pubeseentibus, foliis
oppositis, ovato-rotundatis acuminatis, basi breviter coniventi-eordatis, sub-
septemnerviis, subtus rugosis, grosse et sablobulato-dentatis (dentibus pa-
tentibus serratis), spra sparsis setulis crebrisque punctulis asperuiis, ramu-
lis, petiolis, foliis subtus in nervis setuloso-seuleolatis, stipulis interpetiolae
ribus subovatis, infloreseentiis axillaribus geminis ramosis spicatis, floribus
femineis hispidulis, perigonii phyllis interioribus rotundatis valvatis magnis,

exterioribus brevissimis, achaenio lentieulari-eompresso ineluso.

Aanm. Bij Wonosari, op Java.

Urtica oreophila, Mig, l.e.p. 27: Fruteseens, praeter pilos foliis utrin-
que adnatos striaeformes pubemque floecosam subtus, evanescentem, gla-
bra, foliis oppositis longe petiolatis, lato- vel ovato-ellipticis aeuminatis,
praeter basim emarginato-truncatam argute serratis, membranaccis, usque
ad apieem trinerviis, stipulis parvis subaxillaribus, thyrsis dioicis axillaribus
solitariis, longe pedunculatis, paniculato-ramosis, floribus meseulis brevissi-
me pedicellatis, perigonio quadripartito apice pilis adnatis insperso, femi-
neorum achaenio lentieulari-compresso, crassiuscule marginato, earnosulo.

Aanm. In boschstreken van den Merapi, tusschen 3—4000’
en in de bosschen der hoogste toppen van het Malebargebergte
tusschen 3700—4800’ hoogte- Iml. n. Waddran.

Urtica stipulosa, Mig. 1. e. p. 28: Praeter pilos foliis praesertim utrin-
gue adnatos striaeformes, glaberrima, foliis opposiuis longiter petivlatis,
ejusdem jugi subinaequalibus (altero vulgo paulo minore breviusque petiolato),
lato- vel ovatorellipticis breviter acuminatis, membranaeeis, grosse dentato-
serratis, basi subrotundata integerrimis, trinervijs, stipulis foliaecis oblongo-
lanceolatis obtusis diatius persistentibus, thyrsis dioicis, femineis axillaribus
gubsessilibus densifloris, stigmate sessili capitellato-hirtulo, achaenio perigoni

Phyllis inaequallibus suffulto, lent'culari-compresso subinaequali.

Aanm. Na verwant aan U. glaberrima Bl. en U. oreophila
Mig. groeit in de oorspronkelijke bosschen aan den Oenarang
bij Medini, tusschen 3—5000’ hoogte.

Urtica hygrophila, Miq., L e. p. 28: Herbacea, foliis oppositis longiter
petiolatis, erassiuscule membranaceis, ellipticis acuminatis, ad basim acutins-
eulam usque dentato-serratis, trinerviis erassiuscule reticulatis, pilis adnatis

sulstriulatis, nascentibus pilis evnicis fugacibus rariter inspersis, stipulis mar-

— 414 —

eescentibus parvulis sublanceolatis, thyrsis dioieis, mascnlis axiilasibus ean-
tractis petiolo brevioribus, floribus breviter pedieellatis, perigonio quadri-

partito obovoideo, extus exilibus setuiis insperso.

Aanm. Woont in vochtige heesterbosschen aan den kant der
beken, op den Prahoeen andere plaatsen; in Februarij en Maart
bloesemdragend. Ben Kleinere vorm groeit ook op den Prahoe
tusschen 6—8000’ hoogte.

Bij Urtica interrupta L. vraagt de heer Mrauer, of de U.
javaniea niet hiertoe behooren zou, zijnde de korte definitie
van Brume er niet tegen.

ij

Derpnrocripe Mig. nov. gen. l.e. p. 29: Flores dioiei. Mase. ... . Fem.
Perigonium tetrasepalnm, sepa'is ovamio brevioribus persistentibus, in-
terioribus majoribus ellipticis dorsali et ventrali minoribus vel fere obso-
letis. Ovarium liberum sessile ovale compressiusculum uniovalatum, stigmate
teretiusenlo ex apiee obliquo. Achaenium Jenticulari-compressum, inerassato-
marginulatum, earnosulnm, apiee obligunm .... Arbusculae vel frutices
indici, foliis, alternis (et opposiis), tiyrsis axillaibus vage dichotomis,

ramulis subfasciculato-floriferis (vel totis glomeruli axillaris saepe contractis).

Dendroenide peltata, Miq., 1. ce. p. 30: Foliis alternis, subrotundo-ovatis
ncutis, paulo snpra basim peltatis, denticulato-repandulis, trinervijs venis=
que insnper ternis, subtus incanis, supra glabriuseulis, thyrsis axillaribns
divarieato-ramosis pubescentibus, floribus (fem.) subfasciculatis, perigonii
phyllis interioribus elliptieis obtusis, dorsaliet ventrali rudimentariis pubes-
eentibus, achaeniis immaturis suborbicularibus compressis apice oblique stig-

mate deflexo eoranatis. Urtica peltata Blnm. 1. e. p. 496.

Aanm. Woont in de Preanger-regentschappen.

Dendroenide costata, Mig, le. p. 30: Arborescens, ramnulis crassis, foliis
densis, alternis, subobovato-oblongatis breviter acuminatis, basi obtusis,
a medio versus apicem erenato-repandis, eostatis, in nervo medio utringne
sparsissime setulosis, supra ad Jentem punctulatis, stipulis ovalibus coriaccis,
thyrsis panienlatis peduneulatis, hirtu'is, alterne ramosis braeteatis, ramu-
lis ultimis apiee sertuloso-dilatata floriferis, dioicis, floribus femineìs sessi'i-
bus, perigonii phyllis quatuor brevibus ovalibns puberu'is, lateralikus ma-

joribus, ovario elliptico, stigmate eloneato subfiliformi hirtulo.

Aanm. Java. Zij staat het naast bij Urtica crenulata Rxb.

Dendroenide? coerulea, Miq., }. e. p. 31: Ramulis obtuse tetragonis co=
loratis, junioribus petiolis foliisque subtus in nervis setulis albidis appressis
inspersis, foliis oppositis petiolatis (petiolis oppositis- aequilongis vel inae-
quitongis) elliptieo-oblongis aecuminatis vel aeutis, basi acutis, serratis tri-

nerviis denique rugoso-reticulatis, supra glabris tenuiter punctulatis, glome-

daad

1

BE AD

rulis axillaribus dioicis, floribus brevissime pedicellatis, perieonii feminei
phyllis 32 vel 4 exilibus, achaenio obovoidev-lentieutari subpunetato, stige
mate deflexo diutius coronato, perigonii mas?. quad:ifidi lobis fere glabris
ovalibus acutis. —? Urtica coerulea, Blume 1. e. p. 495.

Aanm. Groeit in de angringbosschjes aan den Merapi en op
den Oenarang, als ook te Pengalengan en wordt Kradang of

Wateran genoemd.

_ Girardinta hibiscifolia Mig, 1. e. p. 31: Foliis longiter petiolatis rotun-
dato-subeordatis trinerviis subpalmatim quinque- vel (snperioribus) tri-lobis,
lobis ovatis acutis vel acuminatis dentato-serratis, membranaceis, supra parce
setulosis, subtus hirtellis, in nervis petiolisque setis rectis acu'eolatis, race-
mis axilaribus, masculis subsessilibus spieseformibus vulgo bifidis, floribus
setulosis, femineis longiuscule peduneulatis oblongo-spicato-coarctatis dense

ac deolatis.

Aanm. Op den Gedeh en Tangkoeban prahoe op 5000’ hoogte.

Boehmeria (Splitg.) sumatrana, Mig, l. e. p. 82: Foliis oppositis longi-
ter petiolatis rotundato-ovatis vel sabdeltoideis acaminatis, grosse dentato-
serraiis, basi rotundatis trinerviis, utringue cam reliquis partibus herbaceis
piis partim adnatis vel liberis exilibus inspersis, spicis axillaribus composi-
tis, floribus subsessilibus dense fasciculatis, fasciculis androgynis bracteis lan-
eeolatis s!ipatis.

Aanm. Op Sumatra in Beneden-Tapanoelt en de hoogvlakte
van Sipirok bij Warsch in de Battalanden.

Boehmmeria (Splitg.) humilis, Miq., 1. ce. p. 33: Frutieulosa, deeumbens,
radicans, ramulis petiolis nervisque junioribus sabtus sqbineano-hirtellis,
foliis oppositis modice petiolatis, maenitudine saepe disparibus, lato-ovatis,
elliptieisve aeuminatis dentato-serratis, basi lato-rotundatis, trioerviis, su-
pra parce hispidulis glabrescentihus, subtus rugulosis seabro-pilosis, stipulis
scariosis linearibus dorso pubeseentibus, spicis axillaribus solitariis sessilibus
bracteatis, floribus hispidulis monoicis in iisdem vel diversis spicis. —? Ur-

tica pilosiuscula, Blume Bijdr. p. 491,

Aanm. Aan de noordhelling van den Oenarang bij Medini.

Boehmeria (Splitg.) elidemioides, Miq., 1. e. p. 34: Fruticosa, ramosa,
ramulis petiolis foliisque subtus hirtello-incanis demum glabrescentibus et
seabriuseulis, foliis oppositis disparibus, minore breviter petiolato ovato;,
majore longius petiolato ovato-oblongo, acuminatis, argute dentato-serra-
tis, supra hispidis, stipulis lanceolato-linearibus in dorsi earina pilosis,
spieis axillaribus superne femineis, inferne masculis, remote glomeratis,
apiee saepe foliiferis (hine florum fascieulis ramulorum partem inferiorem
aphyllam quasi tenentibus, braecteis ovatis aeumsinatis caducis.

NIT, 96

0

— 416 —

Aanm. In de bosschen van den Merapi.

Boehmeria (Chloroleuce) diversifolia, Miq., 1. e. p. 34: Folíis alternis
dissimilibus, uno breviter petiolato ovato besi rotundato vel subeordato,
altero longiter petiolato ovato-oblongo, acuminatis, dentato-serratis, fri-
nerviis, subtus ramulis petiolisque dense subcandide-tomentosis, supra
sparse scabriusculis demum sublacunosis, thyrsis axillaribus, di-trichoto-
mis glomeruliferis pilosulis, glomerulis androgynis, floribus mase, pentan-
dris, femineis ovatis, stylo brevi coronatis. — Urtica diversifolia, Bl.
Bijdr. p. 498.

Aanm. Op den Oenarang bij Medini gevonden en onder de
naam Wali of Waliangin bekend. Hiervan is nog een berg-
vorm: folis lanceolato-oblongis acuminatis basi acutis, die in

de Merapi- bosschen op 2 — 4000’ hoogte is te vinden.

Boehmeria (Chloroleuce) odontophylla, Miq., 1. e. p. 35: Suffruticosa, ra-
mis villosis glabrescentibus, foliis alternis modice petiolatis, lato- vel
ovato-ellipticis breviter acuminatis, basi obtusiusculis, grosse dentato-ser-
ratis, supra sparsis pilis punctulisque erebris asperulis, subtus tenere den-
sissime subaraneoso-tomentosis, trinerviis, thyrsis axillaribus vulgo gemi-
nis, folio multo brevioribus, dichotomis, apice capituliferis, capitulis an-
drogynis, floribus masc. pentandris, subsessilnbus, fem. sessilibus vel pe-
dicellatis,

Aanm. Groeit op grasplekken en onder het struikgewas aan
den voet der heuvels tusschen Bedojo en Rangkop, bij Penga-

lengan. Door de inlanders Waliangin genoemd.

Boehmeria incana, Miq., lee. p. 36: (Urtica incana, Blume 1. c.p. 497.)
Stigma haud penicillatum dicendum, sed tereti-elongatum undique fere
hirtellum, ovarium multum superans. Óvarium perigonio incano-tomentel-
lo inclusum, in fructu obsolete quinque-nervium. Achaenium maturum li-

berum;, ovoideo-acutatum, nitidum, laeve, subplumbeum.

Boeluneria trinervis, Miq., l.c. p. 36: Frutescens, ramulis petiolis foliis
utringue in nervis et inflorescentia parce pilosulis glabrescentibus, foliis
alternis longiuscule petiolatis elliptieis vel oblongis, breviter acuminatis
vel acutis, basi obtusa vix subemarginatis, repando-serrulatis, trinerviis
venisqne versus apicem paucis, membranaeceis, lueviusculis, stipulis bipare
titis, spicis axillaribus dioicis remote glomerulatis, floribus masc. quadri-
partitis, lobis ovatis acuminatis apice pilosulis, femineis sessilibus densis
ovatis, stigmate clongato.

Aanm. Op Sumatra bij Padang en Tobing, op Javaaan den

Merapi en te Plawangan te vinden.

— 411 —

Levcooripe Mige, nov. gez. 1. e. p. 36: Capitula androgyna vel feminea.
Mase. perigonium triquadri- vel quinques-fidam, segmentis valvatis., Stami-
na 3—5, lobis opposita, filamentis elasticis, antheris bilobis. Ovarii rudi-
mentum. Foem. subsessilium perigondum inaequaliter quadrilobum. Ovardum
ellipsoideum, stigmate parvo subtruncato puberulo subsessili. Achaentum
baceatum deinum pulposum ovoideo- stipitatum, monospermum, semine
ovoideo. — Arbores vel frutices, folits alternis serratis subtus albo-tomen-
tosis, stipulis axillaribus (cymis eontractissimis), in pedunculis simplicibus
solitariis vel in dichotomis thyrsoideis. — Perigonium in fl. foem. primo
adspeetu deficere videtur. — Morocarpo, Sieb. et Zuce., affine videtur.

Aanm. Hiertoe behooren de Urtica alba Bl, eandidissima Bl.
en dichotoma Bl.

Leucoenide sororta, Mig, l. e. p. 38: Ramulis petiolisque glabrescenti-
hirtellis, foliig longiuscule petiolatis, elliptico-oblongis acuminatis, basi
rotundatis vel obtusis, a basi inde argute serrulatis, trinerviis cum venu-
lis adhue quinis, rectieulatis, sublaeunosis, inter reticulationes albo-tomen=
tosis, supra bullulatis setulisque raris inspersis, pedvnculis axillaribus
semel, bis vel ter dichotomo-cymosis, dense hirtellis, ovariis ellipsoideis,
stigmate exili.

Aanm. Aan den Gedeh op Java tusschen 2—4000’ hoogte.

Leucoenide affinis, Miq., 1. e. p. 39: Ramulis petiolis foliisque subtus
albido-tomentosis, pilis in nervis distinctioribus, foliis longiter petiolatis,
e basi leviter cordata vel rotundata ovato-oblongis subacuminatis, crenato-
dentatis, tri- vel subquinguenerviis, venosis et reticulato-lacunosis, supra
asperulis, capitulis in cymis axillaribus brevibus dichotome ramosis incano-
hirtellis, achaeniis baccatis ellipsoideis.

Aanm. Bij Wonosari aan den Oenarang op Java tusschen
8—5000’ hoogte.

OrwpocxNipe Mig, nov. gen. 1. e. p. 39: Capitula dioica in peduneulis vamo-
sis. Ml. masc. perigontum quadrifidum, lobis subinduplicato-valvatis. Stami-
na 4, perigoniì lobis opposita, flamentis liberis praefloratione incurvis,
antheris bilobis. - Pistilli rudimentum. Al. fem, bracteolis membranaceis,
maturitate carnoso-incrassatis, basi annulatim cincti. Perigonium cum ovario
ovoideo totum connatum, apice obsolete denticulatum. Ovulum unicum €
basi erectum orthotropum. Stigma sessile convexum longissime hirto-peni-
eillatum. Achaenium subbaccatum. Seminis teste membranacea, albumine
tenui, embryone recto, radicula conica supera, cotyledonibus Oovalibus pla-
niusculis, — Frutices alternifolii, Moreis et Artocarpearum Conocephaleis ac-
cedentes, propter filamenta inflexa ad Urticeas relegati.

Oreoenide sylvatica, Miq., L. e.p. 40: Frutescens vel arborescens, ramulis,
petiolis, nervis subtus peduneulisque pilis teneris appressis inspersis, foliis

— 418 —

alternis, ellipticis vel elliptieo-oblongis acuminatis, basi aeutis vel obtusis
versus apieem repaudo-obtuso-dentivulatis. — Urtica sylvatica, Blume 1.
e. p. 506 partim, exel. saltem var a.

Aanm. Op Sumatra, en op Java in de bosschen der bergen Oe-
narang en Merapi, en te Pengalengan. Onder de namen Naugsi,

Mimiram, Djoerang bekend.

Oreoenide prlosula, Miq., l.c. p. 41: Ramulis, petiolis, stipulis foliisque
nascentibus incano-hirtulis, foliis breviter petiolatis, sublanceolato- vel
subobovato-oblongis anguste acuminatis, basi acutis, supra medium remo-
tius repando-denticulatis, venulis quinis septenisve, pedunculis axillaribus
di-trichotomisque.

Aanm. Op Java.

Oreoenide major, Miq., 1. e. p. 41: Ramulis, petiolis foliisque subtus in
nervis molliuscule pubescentibus, foliis longiter petiolatis elliptico-oblongis
acuminatis, basi rotundata subemarginatis, a medio denticulato-repandis;,
venis septenis vel oetonis, supra praeter nervum medium glabris, pedun-
eulis axillaribus (et lateribus) geminis pluribusve simplicibus vel dichoto-
mis pilosulis, bacculis ovatis cupulae breviori inuixis. — Urtica sylvestris
var. a. Blume? 1. c.

Aanm. In Banten en Pekalongan. Tot dit geslacht nog de
Urtica rubescens Bl.

Morus macroura, Miq., 1. e. p. 42: Ramulis, petiolis foliisque subtus
subincano-pubescentibus, foliis rotundato-ovatis acutis vel acuminatis, basi
rotundatis vel subeordatis, supra medium repando-subdenticulatis, triner-
viis venulisque quinis, amentis foemineis coaetaneis pedunculatis axillari-

bus solitariis elongatis, perigonii pbyllis marginibus pilosulis.

Aanm. Op Java.

Conocephalus gratus, Miq., 1. e. p. 43: Ramulis, petiolis, foliis juveni-
libus subtus stipulisque tenere pilosulis glabrescentibus, foliis lato- vel el-
liptico-ovatis obtusiusculis, octono-deno-costulatis, glabris, subtus pilis
adnatis longiaseulis, supra abbreviaris, ad lentem notatis, pedunculis fe-
mineis brevibus bis bifidis, partialibus communem multum superantibus,
monocephalis, pedicellis gracilibus tetragono-ancipitibus, perigonii lobis
obtusis apice pilosulis, peduneulis mase. polyehotomis polyeephalis.

Aanm. Op den Goenong Gamping, te Djatikalangan, ook te Pen-
galengan, op Java. Deze soort staat midden tusschen C. sua-

weolens en C. ovatus Tréc.

Cudrana sumatrana, Mig, L. e. p. 44: Ramalis junioribus angulatis pi-

losulis, petiolis longiuseulis antiee suleatis tenereque puberulis, foliis obo-

— 419 —

vato-elliptieis-sublaneeolatisque breviter apiculatis et mneronatis, basi acutis
vel euneatis, supra in costa rarissime et fngaciter puberulis, adultis utrin-
que glaberrimis, capitulis (fem.) tomentellis,

Aanm. In boschstreken van Sumatra, in Boven-Apgkola tus-
schen 1—8000’ hoogte.

STENOCHASMA Mig, (1) nov. gen. 1, ve. p. 45: Mlores dioici. Mase ...«
_Fem. in receptaculis axillaribus (geminis peduneulauis) globosis densi sub-
pedivellati. Perigontum utrieulosum, apice carnoso-incrassato poro exili
pervium, basi membrauaceum. Ovariwun uniovulatum, ovulo supra medium
inserto, subanatropo? S/ylus brevissimus inelusus, st gate semigloboso de-
presso puberulo e poro subexserto. Achaenium (fuseum) ovoidenm com-
pressiusculum perigonio subbaccante, libero , obpyramidato, 4—5- angulari
inclusum, semine prope apicem inserto,. Mmbryo (immaturus) cotyledonibus
2 acqualibus elliptieis convexo-planis, radicula brevissima supera? — Zolia

alterna trinervia repanda; stipulae axillares solitariae.

Stenochasma ancolanum, Miq., Ll e. p. 44.

Aanm. In boschstreken van Sumatra, in Boven-Angkola tus-
schen 1—3000’ hoogte. |

Urostigma superbum, Mig, L. e. p. 46: Foliis longe petiolatis, obovato-
vel lato-ellipticis abrupte breviuscule obtuseque ueuminatis, integerrimis,
glabris, eostulis septenis vel oetonis, unâque e basi subtrinerviis, gemmis
stipulaceis subovoideis ineino-hirtellis, receptaculis ex axillis nudis infra
gemmas axillares fasciculatis vel geminis, peduuculatis, obovoideis, glabris,
majuseulis, pedunculis tomentellis.

Aanm. In het gebergte van Java tusschen 3—6000’ hoogte.

Inl. n. Koang.

Urostigma Hasseltii, Mig, 1. e. p. 46 : Ramulis petiolis eostâ subtus re-
ceptaculisque junioribus appresse pilosis, stipulis sericeo-albidis, foliis al-
ternis, modice petiolatis, obversiuscule oblongis vel sublanceolatis acumi-
natis, basi obtusis vel sulhacutis, aequilateris , supra glabris laevibus, sub-
tus subtriplinerviis et ad basim bi-vel uniglandulosis, eostulis octonis vel
denis patulis ante marginem subeonjunetis aliisque interpositis demum re-
ticulatis, stipulis elongato-lanceolato-linearibus convolutis, receptaculis ge-

minis sessilibus, obovatis, basi constricta tribracteatis, maturis fere glabris.
Aanm. In bergstreken van Java tusschen 8—4000’ hoogte te

Djatikalangan aan den Oenarang. Inl. naam. Godong djengal.

Deze soort is zeer na aan U. perseaefolium Mig. verwant.

(1) Affinitas inter Artocarpeas reliqguas adhue incerta. Inter Sect. Zuar-
tocarpus medium fere tenere videtur. Miquel,

-

— 450 —

Urostigma bicorne, Miq, Ll. e. p. 47: Ramulis petiolis foliisque naseen-
tibus subfus grisco-tomentosis cito glabrescentibas demum slabris, his mo-
dice petiolatis, obverse oblongis breviter apiculatis, basi obtusis vel aen-
tis ingue costa subtus uniglandulosis, supra lnevibus glabris, subtus eostis
ereeto-patulis eireiter denis ante marginem uniis validis pallidis retieulatis,
stipulis aureo-seri:eo-hirtis, receptaculis axillaribus geminis, nascentibus
involuero conieo-cornuto glabrescente singuis inelusis, ovoïdeis, glabris,

basi bracteis 3 rotundatis membranaccis eiliolatis parvis sustentis.
Aanm. Aan wegen bij Djokdjakarta onder den naaïm van Boe-
loe bekend. Verwandt met U. mgysorense Miq.

Urostigma crassirameum, Miq., L. ce. pe 48: Ramulis cieatricibus «irculari-
bus, atis densis horizontalibus (perularum), ais remotioribus obliquis (sti-
pularum), foiiis longiter petiolatis, elliptieo-oblongis brevissime obtuse api-
culatis, basi acutis vel obtusis, aequilateris, integeriimis, triplinervüs cos-
tulisque quinis vel septenis, naseentihus subtus in costa tenuissime pilosu-
ls, adultis rigide coriaceis glabris subtus. tenere reticulatis, ovatis acutis
eonvolutis sericeo-pubescentibus, reeeptaculis axillaribus geminis sessilibus

involueratis, involueri foliolis eoncavis coriaceis extus tenere puberulis.

Aanm. Aan de oosthellingen van den Oenarang tusschen
8—4000'. Tot de verwantschap van U. rigidum Mig. & U.
aylophyllum Miq. behoorende.

Urostigma odoratum, Mig, 1. e. p. 49: Foliis longiuscule petiolatis, el-
liptico-ovatis aequilateris, abrupte acute (triangulariter) acuminatis , planis,
glabris, erassis, rigidis, per venas subhorizontales ante marginem unitas
utringue striatis, petiolis antiee planis, stipulis perulaceis ovato-lanceolatis
coriaceis, exterioribus dorso pube tenerrima inspersis, receptaenlis axillaribus
geminis sessilibus, nascentibus calyptra conica obtusa (sub lente) pilis
punetulisque inspersa obtectis, ovoideis? parvis? glabrise

Aanm. Fraaije harsrijke boomen, aan de kusten van Java onder
den naam van MNgemplong bekend. Bij U. elasticum & elusiae-

folium te stellen.

Urostigma sumatranum, Mig, 1. e. p. 49: Glabrum, foliis modice petio-
latis, subobverse lanccolatis vel lanceolato-oblongis anguste acuminatis,
tenuiter eoriaceis, margine laevi incurvulis, basi acuta obsolete trinerviis
cacterum 5"° vel Gre-venosis reticulatisque, ad lentem punctulatis, stipulis
ovato-laneeolatis aeuminatis convolutis petiolum aequantibus, receptaculis
axillaribus sessilibus geminis globosis glabris, basi bracteis tribus majus-
culi rotundatis glabris involucratis.

Aanm. In de bosschen bij Tobing op Sumatra. Verwant aan
U. rhododendrifolium, U. tjiela &c.

— 481 —

Urostigma tjiela, Mig, he. p. 50: var. sundaica, follis longiuseule pc-
tiolatis, lato- vel ovato- vel angusto-ellipticis, abrupte breviter acute acu-
minatis, basi rotundatis vel aeutiuseniis, margine laevi planis, venis sub-
tus 8m vel 1Oris distinetioribus tenere erebro reticulatis, horizontalibus pa-
rallelis, unâ e basi vel paullo supra basim altius adscendente, receptacu-
lis nascentibus calyptraeformi-involucratis.— Ficus sundaica, Blume, Bijdr.
pe 450? Molia subtrinervia statuit; septempollicaria nunquam vidi. Reliqua,

nomen etiam indigenum, congrua.
Aanm. In de bosschen van Pengalengan op 4800’ hoogte.
Wordt door de inlanders Kara gingang genoemd.

Urostigma strictum, Miq., 1. e. p. 50: Ramulis erassiu-culis subeompresso-
trigonis, stipulis terminalibus longiusculis lanceolatis coriaceis glabris, foliis
modiece petiolatis ovato-oblongis obtuse apiculatis, pergamaceo-coriaceis,
eostâ valida, parallele striato-venosis, venis ante marginem nervulo sub-
marginali unitis, margine laevi planis, supra nitidis, subtus pallidis, pe-
tiolo antice canaliculato, reeeptueulis ad apices ramulorum axillaribus vulgo
geminis sessilibus, basi bracteis rotundatis coriaceis suffultis, subglobosis,
glabris, NN

Aanm. In de Preangerregentschappen bij Manglajang, on-

der den naam Zjeisha bekend.

Pogonotrophe alnifolia, Miq., h e. p. 51: Tota asperula, foliis alternis
modice petiolatis, ovato- vel latovelliptieis aeutis vel rotundato-obtusis,
basi leviter obliqua trinerviis et 5°® vel 6P°-costulatis, subtus reticulatis,
integerrimis vel vix obsoletissime repandis, receptaculis breviter peduncu-

latis globosis asperis basi tribracteatis. — Prope P. javenam pertinct.

Aanm. Op Java.

Fieus leucoptera, Miq.,l. e.p. 52: Ramulis, petiolis foliis supra pilosulis
‘glabrescentibus, his alternis, longiter petiolatis, ellipticis vel oblongis,
breviter acuminatis, basi rotundatis vel subemarginatis, rariter praesertim
versus apicem obtuse denticualatis vel demum integerrimis, subtus triner-
viis venoso-reticulutis tenuiterque albo-tomentosis, receptacalis geminis bre-
viter pedunculatis ellipsoideis (gemmisque) albido villosulis, achaeni:s pal-
lidis, perigonii phyllis purpurascentibus. — Sectio Eriosycea, cum 4. alba,
Roinw., zivea, B'. chrysocarpa Reinw. et sequentibus, arcte cognata.

Aanm. Op Java aan den Oenarang tusschen 3— 4000’ hoogte.
Inl. naam Kapoean.

Hieus tricolor, Miq, L. e. p. 53: Ramulis, petiolis, nervis subtus, re-
ceptaculis parce pilosulis, glabreseentibus, foliis alternis densis longiuscule

petiolatis, ovalibus vel oblongo-ovalibus, acutis vel breviter acute apicu-

— 482 —

Jatis, basi obtusis vel subacutis, integerrimis, supra laevibus snbglabris,
subtus trinerviis panci-costulatis retienlatis, super parenchyma tomento
tenui araneoso denso glauco-ineanis, receptaculis axillaribus geminis bre-
vissime pedunculatis subglabris ellipsoideis basi brevi-constrictis, bracteis

S ovatis appresse pilosis glabrescentibus. — Zriosycea.
Aanm. Aan den Oenarang bij Medimi tusschen 3—4000’
hoogte, onder den naam Kebag bekend.

Var. serroh, Miq., L e. p. 53: Ramulis, petiolis, nervis subtus, et
receptaculis dense hirtulis, foliis densis breviuscule petiolatis, obverse el-
liptieis brevi-acutis, deorsum angustatis basi ipsa obtusiuseulis, supra in
costa media parce pilosis caeterumque caducis pilis inspersie, subtus tri-
nerviis et 4n0-50_costulaiis retieulatis, inter retienlationes albido-tomen-
tellis, receptaculis brevissime pedunculatis geminis nune ex axluls defoliar
tis, obovoideo-ellipticis dense pilosis, forum fem. perigonii phyllis atro-
purpureis carnosis angustis.

Aanm. In bosschen van 4900’ hoogte bij Pengalengan. Inl.

naam Serrokh

Micus: leucocoma, Miq., l. e, p. 54: Ramulis, petiolis foliorumque ner-
vis glabriusculis, foliis longiter petiolatis alternis densis, laneeolato-oblongis
vel tanceolatis brevi-acutis, basi attenuata obtusiusculis, suprasen nervo
medio pilosulis eaeternmque teneris pilis rariter inspersis glabre, dentibus
subtus alte trinerviis et a medio inde paucicvenvss, reticulatis et super
parenchyma tenui tomento albicantibus, receptaculis axillaribus geminis
pedunculatis obovoideis, basi in longum stipitem coustriciis, tribracteatis,
glabriusculis, stipite bracteisgue appresse pilosulis. Sect, Zriosycea (habitu),

rectius equidem ob receptaculorum formam ad Podosyceam.

Aanm. In bosschen aan den Gedeh.

Heus adhaerens, Miq., le. p. 55: Ramulis, petiolis, foliorum juniorum
“ nervis subtus rarissime strigulosis, adultis glabris, ramis radicantibus, foliis
modice petiolatis, elliptieo-oblongis subobliqne acuminatis, integerrimis,
basi obtusa vel acutiuseula trinerviis, caeterum 520 vix GRO-costulatis trans-
verseque retieulatis, rigide coriaceis, gemmis axillaribus luteo-hirtis, ter-
minalibus stipulaceis lincari-lanceolatis subgriseo-pubeseentibus, receptacul's
axillaribus vulgo geminis sessilibus, globosis basi tribracteatis, ore demum

concavo nudis vel intus bracteis glabris oeclusis. Sect. Jrematosycea.

Aanm. Op 4000’ hoogte te Pengalengan.

Ficus oligosperma, Mig, 1. e« p. 55: Ramulis nasventibus praesertim ad
nodos, petiolis foliisque subtus villosis, foliis alternis breviter petiolatis,
ovato-ellipticis vel subovatis acute acuminatisy basi rotundatis, circiter
5ro-costulatis, apice hine subdenticulato-erosulis, sbtus in nervis pilis lon=
gis raris inspers’s, supra glabriusculis, receptavulis axillaribus solitariis?

hd

— 483 —

sessilibus, e brevissimo stipite depresso-globosis subsulcatis glabriusculis
vulgo 5—6-nuculatis. Sect, probabiliter Zrematosycea.

Aanm. Op 3—4000’ hoogte aan den Oenarang bij Medini.
Inl. naam Jelamprong.

Ficus Junghuhniana Miq., 1. e. p. 56: Ramulis, petiolis, foliis juniori-
bus subtus molliter fusco-hirtulis, sensim scabrescentibus, foliis alternis
breviter petiolatis, lato-ellipticis abruptissime lineari-acuminatis, plerum-
que inaequilateris, supra laevissimis nitidis glabris, subtus trinerviis pauci-
costatis transverse crasse reticulatis, receptaculis axillaribus geminis stipitato-
globosis scabro-hirtulis. —Sect. Sycidium; euspidatae, prope F. cerasiformem.

Aanm. In bergbosschen aan den Oenarang bij Medini.

4

Ficus rufipila Mig. le. p. 57: Ramulis nasceutibus petiolisque villosulis,
foliis alternis breviter petiolatis, ovatis abrupte anguste acuminatis, basi
subecordatis, supra glabris laevibus, subtus trinerviis quaterno-costulatis la-
eunoso-reticulatis molliter pubesventibus, receptaculis axillaribus gemiuis
globoso-stipitatis scabro-pilosis stipitem dense hirtum aequantibus.— Sect.

Sycidium; cuspidatae.
Aanm. In het gebergte van Java.

Ficus sclerocoma Mig. 1. e. p. 58: Ramis adultis glabris \laevibus, ju-
nioribus, petiolis, in nervis praesertim subtus receptaculisque seabro-hirtellis,
foliis alternis breviter petiolatis, elliptico-vel sublanceolato-oblongis aequi-
lateris brevi acuminatis, basi rotundatis, praeter eam repando-serrulatis ri-
gidis rugosis utrinque punctato-asperrimis, trinerviis et 8n0 — 1Ovoscostulatis,
receptaculis axillaribus geminis vel pluri-fasciculatis urceolato-globosis in
stipitem ad medium vel imo bracteatum constrictis. Sect. Sycidium; scabrac.

Aanm. Zeer na verwant aan f. scabrella Rxb.; misschien
behoort hiertoe P. ezasperata Hrt. Kew.

Ficus brevipes Miq., l. c. p. 58: Ramis foliisque supra laevibus glabris,
nascentibus subtus scabro-pilosulis demum asperulis, foliis alternis brevissime
petiolatis, elliptivis, oblongis vel superioribus inaequilateraliter obovato-ob-
longis, versus basi integerrimam acutiusculis, superne serrulato-dentatis
vel subsiuuatis in acumen breve obtusiusculum desinentibus, trinerviis et
pauci-costulatis laxe reticulatis, sipulis lineari-lanceolatis subamplectentibus,
receptaculis subsessilibus solitariis vel fasviculatis axillaribus vel extra-axil-

laribus depresso-globosis scaberrimis, — Sect. Sycidium; scabrac.
Aanm. Aan den Oenarang bij Medini van 83-5000’ hoog-
te. Inl. naam Jypé. Nabij F. sinuata Thnb.

Ficus obtusidens Miq., 1. e. p. 59: Ramulis terectiusculis tenuiter sca-
briuseulis, foliis breviter petiolatis, supra laeviusculis subtus asperulis, gla-

VIJL 87

— 484 —

bris, ellipticis vel obovato-elliptieis, aequilateris vel inaequilateris, ia acu-
men longum lineare obtusum desinentibus, basi acutis vel subeuneatis, cae-
terum grosse repande angulato-dentatis, trinerviis et 5ro=6no-costulatis, sub-
tus reticulatis, receptaculis axillaribus geminis vel solitariis subsessilibus,
globosis, pilis brevibus conicis svabris, ore occlusis.—Sectio Sycidium ; scabrae.

Aanm. Op Sumatra.

Ficus hypsophila Mig, L e. p. 60: Ramis pallidis laeviusculis glabris,
ramulis, petiolis, foliis praesertim supra in nervis stipulisque pilis tenerri-
mis fugacibus inspersis, foliis brevissime petiolatis, alternis, elongato-ob-
longis vel ellipticis, anguste subabrupte acuminatis, basi acutiusculis, re-
mote repando-crenulatis, adspectu integerrimis, crenis per sinus mucro-
nulatos @iremtis, basi trinerviis, caeterum 72°—8no-costulatis laxe reticulatis,
membranaceis, supra laeviusculis, subtus palidis asperulis, receptaculis
axillaribus et ex axillis nudis, globosis, asperulis, in stipitem scabrum
bracteolatum constrictis. — Sect. Sycidium; scabrac,

Aanm. Java, aan den Oenarang bij Medini.

Ficus remblas Mig. 1. e. p. 60: Ramis laevibus glabris vel asperiuscu-
lis pallidis, ramulis seabro-hirtellis, foliis alternis brevissime petiolatis,
junioribus supra in nervo et versus marginem parce pilosis, cum petiolo
mox glabris, praesertim subtus tenere punctulato-asperis, membranaceis,
elliptico-subobovato-oblongis, inaequilateris, abrupte lineari-acuminatis,
basi inaequali obtusiusculis, praesertim superne obtuse dentatis vel denti-
eulatis, trinerviis et 5re vel 6no-costulatis laxeque reticulatis, stipulis lan-
ceolatis parvis pilosis, receptaculis axillaribus solitariis vel 2—3-fasciculatis
globosis glabris asperulis ore hiante plerumque introrsum bracteatis, basi
in stipitem brevissimum constrictis. — Sycidium, scabrac.

Aanm. In de bosschen van den Blitaran op Java. Deze 40’
hooge boom word Pemblas genoemd.
' £

Ficus leucorylon Miq., 1. €. p. 61: Ramis laevibus lutescenti-albidis gla-
bris, ramulis petiolís foliisque praesertim subtus molliter birtello-pubescen-
tihus, sensim glabrato-scabrescentibus, foliis alternis subsessilibus, inaequi-
lateraliler subovato-oblongis ellipticisve subabrupte acuminatis inaequaliter
denticulatis, supra demum glabris laevibus, receptaculis axillaribus et ex
axillis vereribus, geminis vel fasciculatis, subglobosis, demum subglabris,
laevibus, in stipitem brevissimum irregulariter bracteatum hirtellum con-
strietis. — Sectio Sycidium, scabrae; F. denticulatae, Bl, propinqua.

Aanm. Op Java.

Ficus ancolana Miq., 1. e. p. 62: Ramulis petiolis et stipulis nascentibus-
tenere puberulis, caeterum laevis et glabra, ramulis teretiusculis, foliís

— 485 —

alternis breviuseule petiolatis, e basi leviter inaequali acuta vel obtusius-
eula oblongis, longe obliqgue anguste acumiaatis, integerrimis, venis duo
denis pluribusve arcuato-patulis tenuibus, vix reticulatis, stipulis lineari-
Janceolatis canaliculatis acuminatis, petiolum superantibus, receptaculis
axillaribus solitariis vel geminis globoso-stipitatis, stipite inferne bracteato.

Sect. Sycidium, pallidae, Sequenti proxima.

Aanm. In Boven-Angkola op Sumatra, tusschen 1— 3000 hoogte.

Fteus tadjam Mig. l. e. p. 62: Ramulis petiolis receptaculis stipulis nas-
eentibus tenuiter hirtellis, illis glabres:entibus, foliis alternis breviuscule
petiolatis, lanceolato-subovato-oblongis acuminatis, aequalibus, basi acutis
vel subcuneatis, integerrimis, supra laevibus, subtus pallidis punetulatis
laeviusculis, praeter basim sabtrinerviam septeno-costulatis, stipulis lanceo-
latis attenuato-acuminatis, receptaculis axillaribus solitariis vel geminis ses-
silibus, stipitato-globosis, ore bracteis cililatis instrucuis, stipite 1—2-brac-

teato. Sect, Sycidium; pallidae.
Aanm. In bosschen te Pengalengan op 4300, hoogte, Zadjam
genoemd.

Ficus scleroptera Mig, l.e.p. 63: Foliis densis modice petiolatis, ellip-
ticv-ovalibus utrinque rotundatis, apice hinc brevissime obtuse apiculatis,
rigide corinceis, integerrimis, nervulo quasi laevi marginatis, supra laevi-
bus glabris, subtus pallidis asperis, costis circiter denis erecto-patulis utrin-
que prominulis laevibus, subtus tenere reticulatis, receptaculis axillaribus
solitariis, stipitato-globosis, asperalis, spite basi irregulariter bracteato. —
Seetio fere ambigua, Ledosyceis affinis, sed rectius forsan ad Sycidium,

pallidae, referenda.

_ Aanm. Bij Djokdjakarta in de maand Julij vruchtdragend.

Sycomorus capensis, Miq., 1. ce. p. 64.

<

Aanm. Te Pengalengan en aan de Wijnkoopsbaai door den heer
JUNGHUHEHN, in bergachtige bosschen op Java door den heer BLrume
gevonden, waar zij Kondang of Koentang heet. Onder dien naam zijn
deze soort, welke de heer Brumr (Bijdr. p. 469) als Ficus
subracemosa beschreef en de volgende soort bekend, welke om
haren rijkdom van gomsappen door den heer Mrqurr, genoemd is:

Sycomorus gummiflwa Mig, 1. e. p. 64: Ramulis petiolis foliisque nascen-
tibus puberulis mox glabratis, foliis modiee petiolatis, ovatis attenuato-acu-
minatis, aequilateris, basi leviter cordatis, integerrimis vel subrepandis, de-
mum coriaccis trinerviis, costulisque venulosis quaternis vel quinis, in costa
venisque parce tenerrime pilosulis, sipulis ovato-lanceolatis, exterioribus
longioribus albo-hirtellis, interioribus praeter apivem glabris ovatis. Ficus
variegata, Blume Ì. c. p.‚ 459,

en ET

Aanm. Ook deze soort groeit in het gebergte, zoowel te Pengalen-
gan als in de zuidelijke bosschen van den Merapi. Het gedroogde
sap hiervan wordt op de bazaars door de inlanders verkocht.

Covellia didyma Miq., le e. p. 65: Fols alternis vel geminato-approxi-
mati, longinsenle petiolatis, obovato-oblongis anguste abrupte acuminatis,
basi acuiis vel euneatis, imâ quandoque obtusiasculis, praeter basin triner-
viam 9no vel 1Q2e-costulatis, adultis glabris, junioribus suprain costa tenere
puberulis, subtus pallidis ad lentem leuccsrietis, stipulis ovato-lanceolatis
dorso appresse subhirtellis, receptaculis geminis sessilibus ellipsoideis basi
tribracteatis, ore et infra orificium bracteatis pilosulis, floribas nudis.

Aanm. Groeit op 3—4000’ hoogte aan den Oenarang, zoo
ook op den Djatikalangan en wordt door de Inlanders Wilodo
genoemd. Ben vorm met verlengde internodiën heeft de heer
JurervrrN in Opper-Angkola op Sumatra ontdekt.

Covellia stictocarpa Miq., 1. e. p. 65: Glabra, foliis alternis vel gemina-
to-approximatis vel saboppositis, modice petiolatis, elliptico-oblongis acu-
minatis, basi acutis, integerrimis, subcoriaceis, 1 Gro’ 5no-costulatis, glabris,
laevibus, subtus pallidiset ad lentem leucostictis, stipulis elongato-lanceola-
tis, receptaculis axillaribus geminis sutsessilibus rapiformi-depressis ore im-
pressis, extus miaute verruculoso-punctatis, floribus femineis perigonio ve-
sieuloso cinctis.

Aanm. Op den Oenarang bij Medini op 83-4000’ hoogte;
door de inlanders Ktkoel genoemd. Een onvruchtbare boom,
Lingloeng genoemd en te Pengalengan gevonden, heeft hiermede
veel overeenkomst en onderscheidt zich slechts door meer blad-
nerven.

Covellia subopposita Miq., 1. e. p. 66: Glabra, foliis alternis vel subop-
positis seu subgeminato-approximatris, elliptieo-oblongis modice acuminatis,
basi acutis, aequilateris, superne praesertim repando-denticulatis, coriaceo-
membranaceis, utrinque glabris, subtus ad lentem punetulatis, 529 vel 7mo-
eostulatis, receptaculis axillaribus plerumque solitariis peduncalatis subglobo-
sis, adaliis basi in stipitem econstrictis tribractentisque, apice braeteato-coro-
atis, floribus (fem.) ebractevlatis, perigonio tubuloso gyuophorum velante.

Aanm. In de Preanger regentschappen op 2—4000' hoogte.
Een vorm met nagenoeg ongetande bladen vond de heer June-
HUHN op 3-4000’ aan den Plawanganen aan den Merapi, waar
zij Boongingtagal genoemd werd; een andere vorm met ge-
kerfde bladen werd op den Oenarang onder den naam van

Jokoe temoen gevonaen.

fp)

— 481 —

PARASPONIA Mig, nov. gen. 1. e. p. 68: Mlores polygamo-monoi i. Jasc.
perigonium quinquepartitum, lobis eoneavis quineuneiatimn imbrieatis, S amina
quinque, sub disco piloso (ovario rudimentaris) hypogyna, antheris ellip-
soideis, infra medium conneetivo erassiuseulo insertis, loeulis basi ima sab-
produciis. oem. ovarium ellipsoideum, disco pilosuly insertum, uniovulatum,
stigmatibus duobus semilanatis conuiventivus, szrius deciduis, Bucca ellipti-
ca angulata perigonio persistente suffulta. — Arbor foliis Spontae, cymis eun-
traciis brevissimis racemulvsis axillaribus, — Genus inter Spondam et Oeltiden
medium, his admissis admittendum,

Parasponia parviflora Mig. 1. e. 69.
Aanm. Bene in het gebergte op 3—5000’, van Java niet
zeldzame boom, onder den naam van Kajoe angring bekend.

Celtis reticulosa Miq., Ll. ce. p. 69: Ramulis nasceutibus foliisque eum in-
florescentia aureo-hirtellis glabrescentihus, foliis elliptiev-ovatis acute acumi-
natis, praeter basim rotundatam vel acutiasculam subinaeqaalem grosse cre-
nato serratis, rigidis, alte trinerviis transverse promiunenti-reticulatis, adultis
subtus in nervis cum petiolo rariter pilosulis, eymis androgyuis racemosis,
basi bifidis, caeterum fasciculato- vel subumbellato-floriferis, floribus penta-
meris, sepalis biseriato-imbricatis apice villosulo-ciliatis, inaequalibus, masc,
numerosioribus, antheris cordatis, hermaphroditorum ovario ovoideo atte-
nuato glabro vel glabriasculo stigmatibus duobus breviore. — Sect. Spontoceltis,
Planch.

_Aanm. Op Java. Misschien behoort hiertoe de C. rigida Bl,
wat zich echter door de korte beschrijving niet laat beslissen.

Gunnera macrophylla Bl, 1. ce. p. 70: Forma foliis plane rotundatis, lo-
bis obtegenti-conniventibus, subtus rugoso-lacunosis,. — Folia 4 poll. lata,
dense hirta.

Aanm. In de vlakten van Sumatra bij Padanglawan volgens
Hörner.

Bij de verschillende Clematts-soorten geeft de heer Dr Vrresr
benevens witvoerige beschrijvingen, nieuwe meer bepalende diag-
nosen, die op de plaats zelve moeten worden nagezien.

Clematis Leschenaultiana DOG, var, x. grosse-serrata, De Vriese l. c.p. 74:
foliis ternatis, medio foliolo majore, grosse-serratis, ovatis, cordatis, in-
aequilsteris, avutis, 3—5-nervijs, vel 3—ö-plinerviis; pedunculis tripartitis,
bracteatis, bracteis saepe altero latere incisis, pedicellis unifloris bibracteo-
latis, bracteolis linearibus vel ellipticis.

Aanm. Im de bosschen van den Oenarang gevonden op
8—4000’ hoogte. Inl. naam Kapalan.

\
|

— 488 —

Clematis Junghuhniana De Vriese, 1. e. p. 75: Caule secandente terete,
foliis horizontalibus, ternatis, longe-petiolatis, foliolis petiolatis, cordato-
ovatis, acuminatis, grosse-serratis, vix utringue subtomentosis, pilis raris
adpressis; paniculis axillaribus, longe-pedunculatis, bracteatis, bracteis
ternatis, parvis; sepalis albo-tomentosis.

Aanm. In het kalkgebergte van den Goenoeng Gamping bij
Djokdjokarta in Oktober bloeijend gevonden.

Anemone sumatrana De Vriese, 1. e. p. 76: Involucro a flore remoto,
polyphyllo, foltis 8-9-10 basi decursivis, tripartitis, medio obovato, mu-
eronulato, lateralibus minoribus; foliis radicalibus, tripartitis, laciniis la-
teralibus bifidis, grosse-mucronato-dentatis, margine hirsutis, utrinque ad-
presse-pìlosis; scapo subunifloro, erecto; sepalis quinque ellipticis, roseis,
uno saepe sepalo reliquis minore; carpellis compressis, glabris, ante ma-
turitatem apice incurvis, demum muticis. Sect. Anemonanthea.

Aanm. In Opper-Angkola en wel op den hoogsten top van

den Loeboeradja omtrent 5000—5800’ hoog, dikwijls te vin-
den.

Ranunculus prolifer Rwdt. herb, 1. e. p. 77: Stolonifera, villosa, foliis
radicalibus ternatis vel trisectis, foliolis vel segmentis petiolulatis, seg-
mentis bi-trifidis, inciso-dentatis; caule saepe elato, multifloro; sepalis re-
flexis; petalis subrotundis, achaeniis ovatis, complanatis, stylo persistente
incurvato-uncinatis,

Aanm. Hieronder is de B. geramioides Bl. (niet H. B. K.)
te verstaan, die door SrrupeL en in navolging daarvan door

mij Ze. Blwmei genoemd werd.

Van den sumatra’schen Aamferboom (Dryobalanops camphora
Colebr.) geeft de heer De Vrresm p. S0—83 benevens volle-
dige literatuur eene zeer uitvoerige beschrijving. Hij heeft
haar tevens met den heer JunamumN nog iets uitvoeriger, te-
vens uit een industrieel oogpunt beschouwd, in eene bijzondere
verhandeling, op welke ik later zal terug komen, bekend ge-
maakt.

U
Leucopogon javanicus De Vriese; 1. e. p. 84: Ramulis cicatrisatis, tu-
bereuloso-squamosis, fuscis; foliis adpressis vel erectis, elliptico-cblongis,
basi attenuatis, brevi-petiolatis, ad apicem euspide dura, spinosa, pun-
gente instructis; pedunculis solitariis, bracteolatis, adpressis, laciniis ca-

lvcinis coroliae tubum subaequnantibus; drupa ellipsoideo pentagona, ve

A

globosa, inaequali. — Anacyelodon pungens Jungh. in Nat. en Gen. Archief
voor Nederl, Indië, Batav. 1845. II. Jaarg. bl. 49—51.

Aanm. Op het Kawi- en Tenggergebergte zeer dikwijls de
hoogste toppen in gemeenschap met Mestwca nubigena bedek-
kende. Deze plant is vooral merkwaardig omdat de familie,
waartoe zij behoort, bijkans uitsluitend Australië bewoont. In
den nieuwen tijd is echter ook eene soort op Singapore en
eene andere op Nieuw-Guinea gevonden geworden, zoodat door
deze nieuwe soort de keten van overgang van Australië over
Nieuw-Guinea en Java naar Malakka en het vastland van Indië
gevormd wordt.

CANCRINIA De Vriese, 1. c. p. 86: Hlores verticillati. Calyx campanu-
latus, cupulatus, 5-dentatus. Corolla infundibuliformis, calyce fere duplo
longiore, limbo 5-lobato, laciniis emarginatis medio muecronulatis. Stami-
na 5, filamentis brevibus fauci insertis, laciniis corollae oppositis, anthe-
ris basi et dorso affixis, in longitudine dehiscentibus. Germen globosum
apice radiatum; stylus filiformis tubo corollae brevior, in fructu persistens
in eoque basi semitortus; stigma depresso-orbiculatum vel capitatum. Cap-
sula globosa, ad dimidiam longitudinem calycis aucti laciniis acuminatis
obtecta, 5-(multi-, obsolete-10-) valvis, infra stylum radtis lamellijormibus,
planis deorsum dilatatis obtecta, apice bifido et bast circumsissá dehiscens.
Spermophorum globosum; semina angulata, badia, numerosa. Planta ja-
vandca alpina, pulcherrima , foltis radicalibus erecto-patulis, saepe sesquipeda-
libus, inflorescentia verticillata, floribus nutantibus , fructibus erectis.

Cankrienia chrysantha De Vriese; l. ce. p. 86: Foliis radicalibus majo-
ribus rosulatis, decumbentibus, junioribus erecto-patentibus, oblongis,
denticulatis, basi in petiolum attenuatis, utrinque glabris; scapo lon-
gissimo; verticillis S—4-nis, fere 20-floris involucratis, foliolis involucri
_ basi connatis, corollae aureo-flavae infundibuliformis lobis emarginatis,

mucrone saepe interjecto.— Primula imperialis Jungh.
Aanm. Op den top van den Mandalawangi (Pangerango) 9260’.

Hydrocotyle podantha Molkenb., 1. e. p. 89: Caule sarmentoso, striato,
ramosissimO; ramis adscendentibus, petiolis pedunculisque velutino-hirsu-
tis; stipulis semilunaribus; foliis petiolatis, petiolo internodium dimidium
aeguante, palaribus, alternis, reniformibus, profunde 7-lobis, grosse den-
tatis, 7-nerviis, utrinque sparse setoso-pilosis; floribus in umbellam sim-
plicem longe pedunculatam congestis, breviter pedicellatis, involucro po-
lyphyllo suffultis; mericarpiis subecostatis.

Aanm. In halfboschachtige grasvelden van den Prahoe in Maart

— 490 —

bloeijend gevonden. Zij is zeer na verwant aan M. javanica
Thnb.

Bij H. asiatica (3 hebecarpa Hssk. (H. hebecarpa DC.) behoort
volgens MorkeNBoER MH. asiatica Zoll. Mor. en H. asiatica var.
lunata Bl. Bijdr., bij welke in ’s Rijks herbarium tevens de naam
H. asiatica var. subrepanda Bl. Bijdr. staat, zoodat die beide
varieteiten hiertoe schijnen te behooren.

Hydrocotyle Zollingeri Molkb. 1. e. p. 91: Caule repente, glabro; petiolis
et pedunculis superne pilosis, basi stipulis triangulari-cordatis suffultis;
foliis palaribus, subfasciculatis, orbicalato-cordatis, 7—9-lobis , lobis irre-
gulariter 3—4-dentatis, infra sparse pilosis, 7-nerviis; floribus sessilibus,
in capitulum peduneculatum 10—12-florum congestis, pedunculis solitariis
petiolo dimidio vulgo brevioribus, involuero polyphyllo suffultis; mericar-
piis tricostatis, purpureo-punctatis. MH. splendens Zoll. No. 834.

Aanm. Door de heeren ZorrINGER op Java, en JUNGHUHN
in de oorspronkelijke bosschen, zoowel opde noordhelling van
den Oenarang bij Medimi als op Sumatra in het distrikt Pa-
danglawa gevonden; aan de inlanders onder den naam KaZ
loemoet en Samangi-goenoeng bekend. Zij schijnt tusschen H.
splendens Bl. en H. globata, Bl. te staan, welker diagnosen ech-

© . …. .
ter te kort en onvolledig zijn, om iets over ze te kunnen
beslissen.

Sanieula montana Rwdt., 1. e. p. 93: Caule erectiusculo, striato, glabro,
apice dichotome ramoso, parce folioso; ramis iterum dichotomis, nudius-
culis, foliis ternatis vel ternato-quinquelobis, lobis subtrifidis, grosse et
inaequaliter setaceo-serratis; floribus polygamis, in umbellas breviter pe-
dicellatas econjunctis, dilute lilacinis, masculis 3—6, femineis ternis.

a. genuina. Involueri foliola late ovata, acutiuscula, subaequalia; flores
feminei et hermaphroditi breviter pedicellati, masculi 3—5 pedicellati, pe-
dieellis 0,002 longis. 5, montana Rwdt. in Bl. Bijdr. 832, De CANp. Prodr. -

[V. 85. 9.

Aanm. In de hoogere bosschen der noordhelling van den
Oenarang op 3—4000’ hoogte, alsook in de bosschen en
vochtige ravijnen der hellingen van den Merapi bij Andong,

waar zij van April tot September bloeijend werd gevonden.
Inl. naam Zraseng.

©

— 491 —

"Ca javanica, le. p. 94: Involuecri foliola inaequalia, tribus majoribus
lineari-lanceolatis acuminatis, reliquis dimidio brevioribus anguste lanceo-
latis; flores feminei et hermaphroditi sessiles, masculi 5—6 pedicellis
0,0015—0,002 longis. EN javanica Bl. Bijdr. 832, De Cand. Prodr. IV.
85.8. id

Aanm. Op de boschrijke hellingen van den Prahoe en Merapi
op 4000’ hoogte. Ook vond Horner haar op Sumatra in Pa-
danglawa. Inl. naam Sarakaden.

y. divaricata. 1. e. p. 94: Involucri foliola ovata, acuta, snbaequalia ;
flores femineiet hermaphroditi sessiles , maseuli 3—4 breviter pedunculati,

peduneulis 0,0005—0,001 longis; dichotomixe caulium patentissimae, sub-
horizontaliter divergentes.

Aanm. In half boschachtige grasplekken van den Prahoe en
Merbaboe van Maart tot Mei. Iml.-naam Soembelwoeboe.

Van Pimpinella javana DC. (1) geeft MorkenBoer eene volle-
dige diagnose en voegt er volgende var. bij:
a. macrophylla. Elata, robusta; caule 3—4-pedali, suffruticoso, basi lig=

noso, ad altitudinem 1—3 pedum nudo et simplici, dein remote ramoso
laxe folioso, foliis firmis, 0,08—0,1 latis, 0,075—0,11 longis.

Aanm. In bosschen van den Oenarang bij Medini op 3—4000’
hoogte en de hoogere streken van den Wilis; bloeit in Junij.

B: sylvestris. Gracilior; caule minus stricto, apice pluries diviso, mul-

tumbellato, velutino; foliis superne glabrescentibus, tenuioribus, ceterum

“ praecedentis varietatis similibus.

Aanm. In vochtige bosschen der zuidhelling des Merapi op
4000’ hoogte, in September.

Y. microphylla. Demissa, }—lt-pedalis; caule valde ramoso, ima basi
tantum lignoso ibidemque statim in ramos plures diviso, foliis magis approxie
matis densius folioso; foliis minoribus, saepius utrinque in mervis venisque
modo pubescentibus, 0,02—0,05 latis, 0,03—0,06 longis, subcoriaceis.

Aanm. Op den Merapi, den top van den Kawi en Merbaboe op

(1) De heer ZoLrINGER (Nat. en Geneesk. Arch. II, 577) heeft hiervoor
een nieuw geslacht: Heterochaena opgesteld en deze soort H. alpina Zoll.
genoemd. Aangezien echter reeds onder de Compositae (Endl. gen. Sppl.
IT No. 3304) een geslacht van dien naam bestond, had ik het (Flora,
Bot. Zeit. 1847. p. 60%) Anisometros en de soort A. alpina genoemd.

3 Kr.

— 492 —

1800’ hoogte; voorts op den top Widodaren van het Ardjoe-
nogebergte; bloeit in September en November.

Pimpinella pruatjan Molkb. l. e. p. 97: Radice fusiformi, perenni; canule
erecto, striato, ramosissimo, subaphyllo; folii$ caulinis ad vaginas fere re-
ductis pinnato-pinatifidis inciso-serratis, radicalibus longe petiolatis, impa-
riepinnatis, subquinquejugis; pinnis oppositis, eordato-subrotundis, dentato-
serratis, utringue pubeseentibus; umbellis 6—10-radiatis, radiis involucratis
velutinis; involuero et involucello subhexapkyllisj petalis oblongo-subro-
tundis dorso pilosis; fructubus late ovatis, dense verrucoso-papillosis.

Aanm. Op het grasplein van Diëng op 6200’ hoogte, waar
ze in Februarij en Maart bloesem vertoont; aan de noordhel-
ling van den Oenarang bij Medini op 3—5000’ hoogte in Mei en
Junij bloeijend. Iml. Proeatjan (L).

B: depressa. Minor, caulibus abbreviatis, vix spithameis, minus divisis,

umbellas 1—3 modo gerentibus, folia radicalid vix superantibus iisdemve
brevioribus; foliis radicalibus brevius petiolatis, 1—?2-jugis.

Aanm. Op den top Widodaren van het Ardjoenogebergte, waar
zij in November bloezem droeg.

Van Pothos scandens L. onderscheidt de heer De Vrimse 3
varieteiten, die als . javaniea, (B. zeylaniea IL. y. sumatrana
nader beschreven worden. Pofkos scandens Rxb. wordt onder-
scheiden als:

Pothos Roxburghi De Vrieses 1. c. p. 108: Epiphyta, scandens, ramosa
petiolis foliorum longitudinem fere aequantibus, apice obcordato-exciso,
vel fere horizontali, laterum angulis rotundatis, folia oblonga, vel oblongo-
lanceolata, acuminata, caduca excipientibus; spatha pedunculata, ovata ;

spadix magnus globosus, a spatha longe-remotus (stipitatus).
Aanm. Op Sumatra.

Pothos Junghuhnit De Vriese; 1. e. p. 104: Foliis longe- et lato-petio-
Jatis ,"petiolis apice obeordato-exeisis, ibi et ad marginum apices subti-
lissime denticulatis; foliis basi rotundatis, ovato-oblongis, apice attenuatis
acuminatis, mueronatis; bracteis axillaribus quinis, supremis oblongis,
acuminatis; pedunculis elongatis horizontalibus; spadicibus a spatha longe
distantibus, globosis, nutantibus; fructibus monospermis.

(1) Volgens den heer TEYsManN (Nate Tijdschr. Ned, Ind. VIII. 247)
Poerwotjeng. Ji Ker ie

©)

— 493 —
Aanm. Bij Tobing in Opper-Angkola op Sumatra.

Pothos macrophylla De Vriese; le. p. 104: Fruticosa, ramosa, lignosa;
petiolis parvis, apice rotundatis, medio econstrictis et eum foliis articulatis;
foliis muximis, ovatis, ovato-oblongis, integerimis, apicem versus attenua-
tis, acuminatis, mucronatis, oblongis, vele lata basi ovatis, mueronatis;
spathis bracteatis, bracteis ovatis vel oblongis, mueronatis; peduneulis elon-

gatis, flexuosis; spadicibus a spatha remotis, jyriformibus.

Aanm. Bij Tobing in Opper-Angkola op Sumatra.

Pothos leptospadir De Vriese; 1, ce. p. 105: Scandens, flexuosa, her-
bacea, longissima; petiolis linearibus ad articulationem eum folio constric-
tis; foliis linearibus petiolo conformibus eoque vix tertiam partem longio-
ribus, acutis; ìinflorescentia axillaris; pedunculis solitariis vel geminis ca-
pillaribus, elongatis; bracteis plerumque tantum rudimentariis; spatha
perexigua, a spadice stipitato peltato, scutelliformi, fere microscopico,
magis vel minus remota.

Aanm. Bij Tobing in Opper-Angkola op Sumatra.

Op het zeer algemeen verbreide Veseum artieulatum Brm.
vond Molkenboer:

Aecidium Vise Molkb., 1. e. p. 107: Amphigenum ; subiculo incrassato ; pscudo-
peridiis immersis, tn acervos elongato-oblongos dijestis, diu clausis, denigue
elevatis et apertis, late hèuntibus, haud confluentibus; sporidiis ex albido fla-

vicantibiüs.
Aanm. Deze dubbelparasiet is ligt daaraan te herkennen, dat
de leden der moederplant breeder en dubbel zoo dik worden.

Viscum orientale Willd. (Spec. 4. p. 737.) Le. p. 107: Caulis teres, glaber;
ramt teretes suleali, juniores subecompressi, artieulis nodosis; folia opposita,
oblongo-rotundata, ovaltav. elliptica, obtusiuscula, basi attenuata, trinervia,
nervis lateralibus saepius supra basiìn bifidis, 0,035—0,075 longa, 0,015--0,022
lata; inflorescentia axillaris, sessilis, flores solitarii vel ternatim confertis

baccae brevissime pedicellatae , globosae, tuberculatae, bast altenuatae.

Aanm. De door Drcanporre hierbij gevoegde plant uit den
olijftuin te Gethsemane onderscheidt MorkenNsorr als:

-

Viscum Willdenowdanum Molkb. le. p. 108. Caulisteres, glaber; rumd terc-
tiuseuli, vir suleatt, juniores subeompressi, articulis nodosis; folia opposita,
Yovali-oblonga v. oblonga, obtusa, basi attenuata, trinervia, 0,03 longa, 0,009—0,01
lata; infloreseentia axillaris, bractea breviter pedunculata, pedicellis crassis,

confertis v. solitariis, trifloribus; haccae stipitatac, globosae, lacves.

— 494 —

Viscum navicellatum Khs. l.c. p. 108: Caulis teres, rami teretes, sulcatis
folia ovali-oblonga v. ovalia, obtusa v. obtusiuscula, saepius subfalcata,
basi attenuata, tri- vel quinque-nervia; inflorescentia axillaris; bractea pe-
dunculata, pedicellis gracilibus, subtrifloris, solitariis vel aggregatis; baccae
stipitatae, ovali-globosae, leviter tuberculatae. (V. orientale (3. angustum Herb.
Wight.)

Aanm. Deze uit de Splitgerbersche verzameling afkomstige in
het Leidsche herbarium zich bevindende plant behoort op het
vastland van Indië te huis.

Bij Loranthus Schultesù Bl. bemerkt MorkeNBorr in overeen-
stemming met den heer Korrmars, dat deze soort welligt van Zor.
atropurpureus Bl. is te onderscheiden; terwijl hij Zor. sphaenoi-
deus Bl. slechts als varieteit beschouwt van Zor. repandus
Bl. foliis minoribus, substantiae paulo tenuioris, utrinque venosis

et integerrimis.

Loranthus Korthalsit Molkb.; 1. e.p. 110: Rami teretiusculi, punctis parvis
scabriusculi, juniores compressi, ferrugineo-lepidoti; folia opposita, pefio-
lata, obovato-oblonga, obtusa, basi inaequilatera obtusinscula, repanda, ve-
tera subtus , juniora utrinque ochraceo-lepidota; inflorescentia pallide fus-
co-lepidota, axillaris, racemulis 3-5 floris; bractea lata ovata, concava, ca-
lycem ineludens eodemque dimidio vel duplo longior; corolla intus pur-

purea, 0,02 longa; fructus immaturus obconicus, sulcatus.
Aanm. Op Java.

Loranthus medinensis Molkb., 1. e. p. 112: Rami teretes, glabri, apice
compresso ochraceo-lepidoti; folia subopposita, petiolata, late ovata, ova-
lia vel ovali-oblonga, basi et apice obtusiuscula, subrepanda, supra gla-
berrima, subtus ochraceo-lepidota, utringue venosa; inflorescentia axillaris,
conferta, racemulosa; racemulis brevibus, 3—6-floris, oehraceo-lepidotis ;
flores basi bractea minuta appressa praediti; tubo ferc a basi inde gibboso-
inflato, longitudinaliter fisso; Jimbi laciniis quatuor patenti-reflexis subse-

eundis; fruetus elavato-pyriformes, penduli, dense ochraceo- lepidoti,
Aanm. Op Java aan de noordhelling van den Oenarang bij Me-
dini op 3—5000’ hoogte en ook op Sumatra. Draagt in Mei
en Junij bloesem en vruchten.
Loranthus Junghuhmd Molkb.; 1. e. p. 118: Rami teretes, glabrinsculi,
apice compresso velutino-lepidoti; folia subopposita, petiolata, ovalia,

utrinque obtusa vel basi aequilatera subeordata, parum repanda, supra

glabra, subtus et juniora utrinque einnamomeo lepidota, utringue venosa;

— 495 —

inflorescentia axillaris, solitaris vel conferta, racemulis subfasciculatis 6—8-
floris, peduneulis basi bibracteatis; flores bractea exigua ovata praediti,
ferrugineo-tomentoso-lepidoti, graciles, tubo latere longitudinaliter fisso,
limbo tetramero.

Aanm. Met de vorigete vinden. Op Zor. peutandrus La. vond
MorkeNBoEr volgende zwam :

Dotlidea Loranthi Molkb., 1. ce. p. 114: Erumpens, fere superficialis, dif=
Formis, rotunda, ovalis vel oblonga, subconfluens, convertuscula, atra, primo
molliuseula, mor firmula opaca, intus e badin fuscescens, nunc laevis vel pa-
rwunper rugulosa, nunc ex ostiolis prominulis jam sub debiliore lente granulosa.

Asci erectt, clavati, paraphysibus copiostssimis inmiztis.

Aanm. Dezelve veroorzaakt op de bladen zwarte vlekken, die
bulten vormen, hetgeen aanleiding gegeven heeft tot de onder-
scheiding van Zor. maculatus Bl.

Loranthus leucostachys Molkb., 1. e. p. 114: Rami teretes, scabriusculí,
ramulis subflexuosis apice parumper albido-farinosis, folia subalterna, pe-
tiolata, e basi aequali subeordata late ovato-subrotunda, utrinque venosa
et parce albido-farinosa, dein glabrescentia, coriacca; inflorescentiain ra-
mis adultioribus lignosis axillaris, spicato—racemosa, racemis ebracteatis
erectiusculis multifloris; flores 30—40 subverticillati, seeundi , bractea mi-
nima suffulti, dense niveo-tomentoso-farinosi, subinfundibuliformes, rubro-
coccinei, apice in lacinias 4 reflexas fissi; stamina quinque, erecta; stylus
erectus, capitatus.

Aanm. Op 2000’ hoogte in bosschen bij Tobing op Sumatra.

Tupeia Reinwardtiana Korth. (3. angustifolia Molkb., le. p. 117: Foliis

duplo majoribus, angustioribus, obovato-oblongis, basi cuneatis.

Aanm. Op 43500’ hoogte te Pengalengan in de Preanger rec-
gentschappen.
Viola serpens Wall. a. genuina Burgersdijk. 1. e. p. 119: Floribus minu-
tis; sepalis longe lanceolatis, enerviis, serratis; foliis serrulatis vel ecrena-
“tis, nunc latioribus nune magis elongatis, glabriusculis (majoribus 0,07
longis); petiolis omnibus folia longitudine superantibus (inferioribus vel
0,15 longis).
Aanm. In April tot Junij op de noordhelling van den Oena-
rang bij Medini gevonden. Inl. naam Zyigige.

B. macrantha Burgersd., 1. ce. p. 119: Floribus majoribus; sepalis lan-

ceolatis, acutis, trinerviis obscure serratis vel integerrimis; foliis crenatis ,

— 496 —

pilosiuseulis vel glabriusculis, inferioribus forma magis elongata (majori-
bus 0,055 longis); petiolfs superioribus folio brevioribus, inferioribus lon-
gioribus (inferioribus vel 0,10 longis).

Aanm. In November en December bloeijend gevonden op
4000’ hoogte te Pengalengan.

Viola sarmentosa Burgdk., 1. e. p. 120: Caule sarmentoso, internodis
longis; foliis ovatis, acutis, crenatis; stipnlis ovato-lanceolatis, apice ci-
liatis; sepalis longe lanceolatis; appendicibus calycinis parvis rotundatis;
calcare parvo saccato.

Aanm. Op 6300—7000’ hoogte tusschen Graphalium javanieum
Bl. op den Merbaboe, Oenarang, Widodaren van het Ardjoeno-
gebergte, en welin Mei, Junij en November bloeijend gevonden.

Viola alata Burgdk., 1. e. p. 121: Caulibus pluribus, alatis; foliis renti-
formibus interdum subtrilobis, acutiusculis, levissime crenatis; stipulis fere
longitudine folioram; sepalis lanceolatis appendieibus calycinis parvis, ro-
tundatis; caleare parvo, saccatos stylo geniculato, stigmate clavato-in-
crassato,

Aanm. In de oorspronkelijke bosschen van den Prahoe op 6-
8000’ hoogte Inl. naam Gagang goenoeng.

Alsodeia glabra Burgdk., 1. e. p. 122: Foliis ovalibus, basi attenuatis,
apiee acuminatis, serratis, utrinque glabris; sepalis. parvis, brevibus, ro-
tundatis; racemis paucifloris, term:inulibus.

Alsodeta sclerocarpa Burgdk., 1. ce. 122: Foliis oblongis, basi et apive
aeuminatis, breviter petiolatis foliis juxta petiolum deecurrentibus, repando-
serratis, utrinque glabris; floribus axillaribus; sepalis ovatis, obtusis,
utringue in medio pilosis,

Aanm. Beide groeijen op Sumatra.

Salomonia Horneri Hassk. 1. e. p. 123: Glabra, simplex, apiece fastigiato-
ramosa; foliis lineari-oblongis, sessilibus , acutis; racemis in ramis termi-

nalibus densifloris erectis, carina obtusa nec cristata, alis obtusis, capsu-

la nuda subcordato-emarginata, mucronato-pectinata.
Aanm. In grasvlakten van Padang lawas op Sumatra.
Chamaeburus venenosa Hsskl. is naar verschil van standplaats

zeer veranderlijk in vorm van bladen. Van haar worden volgende
varieteiten onderscheiden:

ct robusta Hassk.; fructibus alato-marginatis, foliis oblongis aut elliptico-

oblongis acuminatis, marimis, racomis strictis pendults.

— 497 —

B: gracilis Hassk.; Zructibus alato-marginatis, foliis anguste oblongo-lan-
ceolatis, racemorum peduneulis gracillimis, flezuosis.

„ aptera Hassk; Fruc!ibus haud alato-marginatis; foliorum formâ varia-
bili. Ch. pulchra Hassk. Plant. jav. rar. p. 295. Badiera Hassk. Catal. p.
227. Wip. Aprt. V. p. 64. 2. Polygala Hassk. Flora 1842. Beibl, II. p. 32.
Badiera diversifolia Decand. Prodr. I, 334. 1. e diagnost valde acce-
dit nostram, sed opponitur Linnaei descriptio (ZIrt. CI. p. 353); Poly-
gala arillata Hmlt., Wght. et Arn. Prodr. 1. 89. 188, forsan hujus generis
cf. Wip. Apri. I. 233. 21.

Aanm. Het tot de Polygalaccae behoorende geslacht JuugAuhnia

heeft zich de beroemde engelsche nestor der botanie RoBerr
Brown zelfs voorbehouden te beschrijven.

Chamissoa nodiflora Mrt. 6: angustifolia Hassk.; 1. c. p. 129: Ramis bre-
vioribus subereetis, foliis lineari-lanceolatis aut linearibus utrinque atte-
nuatis, pedunculis brevioribus.

Aanm. Op Java bij Djokdjokarta en aan den strand bij Pa-
dang op Sumatra, ook door den heer ZorzineeR bij Tangerang
in West-Java gevonden.

Psilotrichum trichomum a. eylindrieum Hassk. le. p. 131: Gracile, foliis
summis laneeolatis; spicis dein elongatis eylindricis acutis plerumque lon-
giter peduveulatis, nune sessilibus , calycis foliolis 5-nerviis, seminibus nigris,
Psil. trichotomum Bl. Mog.

@- sphaerocephalum Hassk. 1. c, robustius, foliis summis lineari-lanceola-
tis, capitulis brêvibus subglobosis sessilibus, calycis foliolis l-nervis, semi-
nibus lutescentibus. Psil, trichotomum Hassk. pl. Jav. rar. 419

Adest in herbario Junghuhniano varietas tertia, forma montana e zona

frigidiore forsan, quam hisce distinguam:

x Tumile Hassk.; 1. e. p. 131: humile, foliis spathulatis, summis obovato-
oblongis aut oblongo-lanceolatis, spieis eylindrieis, calyeis foliolis S-, sub 5-
nerviis, seminibus atris.

Aanm. De laatste varieteit vond de heer JunenuvuN bij Bedojo
op het Sewoegebergte in Midden-Java. Aan het slot van de beschrij-
ving heb ik nog opgegeven, dat Ps. ferrugineum Mog. DC. Prdr.
XL IT. 279 slechts een door zeer dorren bodem en door groote
hitte veroorzaakte vorm dezer soort schijnt te zijn.

Van de ongemeen verandelijke -Commelyna agraria Kunth.
Hassk., die de C. agraria Knth, barbata Wuam., salieifolia

“

— 498 —

Rxb., glabrata Mog. en prostrata H. K. omvat, heb ik volgende
4 vormen onderscheiden:

a. foltis ovatis, acutis s. acuminatis, brevibus, Hssk. 1. e. p. 136.

Aanm. Op den Oenarang bij Medini tusschen 83-4000’ hoogte.
Pigagan genoemd.

b. angustifolia. C. salicfiolia Rxb.
Aanm. In West-Java, bij Batavia, Tali said genoemd.
e. minor „ foliis ovato- s. oblongo-lanceolatis, acutis s. acuminatis.

Aanm. In schaduwrijke woeste plaatsen bij Batavia, en moe-
rassige kustplaatsen van Sumatra, bij Sibogha in Onder-Tapanoli.

d. pzlosa; 1. e. p. 137: Erecta aut deeumbens; ramis adscendentibus,
glabris, foliis oblongo-lanceolatis, utrinque praeprimis subtus et involucris
pilis sparsis adpressiusculis tectis, vaginis albidis, basi subviolaceis, pedi-
cellis hirsutulis, altero bifloro, altero 3—4-floro. An C, pilosula Reh. Vhle
Dtr. Spec. II. 389. 22 Knth. Enum. IV. p. 59. 69.?

Aanm. Aan de oevers van de Loemoet.
*

Commelyna paleata Hassk. 1. e. p. 189: Canle adscendente, glabro, ra-
moso; foliis breviter petiolatis, oblongo-lanceolatis, superioribus angustio-
ribus, longiter acuminatis, Supra et margine scabris, subtus glabris; vagi-
nis glabris, ad suturam vix puberulis, fauce pilis singulis albidis tantum
eiliatis; involueris peduneulatis terminalibus aut in apice ramorum axil-
Jaribns, cucullatis, turbinatis, acutis, ad suturam subcordatis, extus in
medio paleis albis acuminatis crebris obsessis; pedicellis in involucro bie
nis, altero sterili paulo minori, altero fertili 2—3-floro; calycis foliolo im-
pari interiori lanceolato. |

Aanm. Op den kalkberg Gamping bij Djokdjokarta, in Maart
met bloem en vruchten gevonden.

Aneilema nudiflorum R. Br. B. parvifolium J. ee p. 142: Foliis lineari-lan-

ceolatis, brevioribus.
Aanm. In Midden-Java bij Djokdjokarta, in April bloeijende.

Ancilema diversifolium Hassk. 1. e. p. 142: Pilosum, caule basi repente
adscendente, foliis infimis lato-linearibus acuminatis, rameis sessilibus am-
plexicaulibus oblongo-lanceolatis acutis s. acuminatis utrinque glabris, flo-
ribus 4-6 in racemos terminales aut quidem in ramorum apicibus racemoso-

colleetis bracteatis, staminibus fertilibus binis, fructibus nitidis.

Aanm. Op 3-5000’ hoogte aan de noordhelling van den

RL en

_Oenarang bij Medini, door de Javanen Brobosan genoemd. Van.

deze soort is 4. lorifolium Isskl. 1. e.p. 148 onderscheiden:
Foltis longioribus robustiorikus pariter caulinis quam rameis, glabritie et
toto habitu multo robustiore.

Aneilema foliosum Hassk. 1, ce p. 144: Repens, foliis basi amplexicauli-
bus sessilibus, lineari-lanceolatis, patentibus, glabris; racemis terminalibus
oliganthis, braeteatis; fructibus 3-locularibus, loculis 2-spermis; calycis fo-

liolis interioribus aequalibus, staminibus fertilibus binis.

Aanm. Met de vorige soort bij Medini op den Oenarang.

Ik heb (p. 148) getracht te bewijzen, dat Enprromer en
Mersner met regt de geslachten Aclisia E. Meij. en Lampro-
carpus Bl. met Pollia Thnb. hebben vereenigd, niettegenstaande
Kunrm ze weder heeft gescheiden.

Pollia aclisiz Hassk. 1. e, p. 148: Aclisia sorzagonensis B. Mey.

Evenzoo is Wlos-scopae Liour. volstrekt niet te onderscheiden

van Dithyroearpus Kmth; hiertoe behoort:

Kd

Hlos-scopae paniculatus Hassk. 1. e. p. Jol: Pradescantta paniculata Rxb.

Aanm. Hiertoe zal misschien nog Dithyroearpus Meyerianus
Knth en Commelyna conspicua Bl. zijn te rekenen. In West-Java
in Julij bloeijend.

Var. minor Hassk. 1, & pe 151: Tota graciliors foliis minoribus, minus
acuminatis.

Aanm. Aan den kart van grachten en rivieren; bij Bazar gedekt
in Augustus met bloesem en vrucht gevonden.

OD Hlos-scopae rufus Hassk. 1. e. p. 151: Zradescantia rufa Prsl.

Aanm. Misschien behoort ook Commelyna deusiflora Bl. hiertoe ?

Bij Padang op Sumatra's westkust.
Pradescantia crassifolia Cav.
Aanm. Hiertoe behoort 7. capitata Bl.

Cyanotis cristata Schlt. a. erecta Hassk. 1. c. p. 153: Caule erecto , foliig

oblongo-lanesolatis acutis s. acuminatis, braetearum paribus 7-10,

Aanm. Deze staat zeer nabij den vorm: robusta Hassk. Plant,
Jav. var. p. 101. De heer JurauumN vond haar in Kadoe.
VII. 38

pi

4

— 500 —

B: nana Hassk. |. c. p. 154: Pygmaeae, basi ramosae, glabrae, polli=
cem vix excedentes, ramis linea alterna pilosis, foliis lineari-, floralibus
ovato-laneeolatis, glabris, ciliatis, acutis, floralibus acuminatis, bractearum
paribus 3-nis, staminibus corollam excedentibus. (Cyanotis vaga Schlt.
Zoll. herb. No. 933).

Aanm. Naar mijn gevoelen zijn deze exemplaren van den heer Zor-
LINGER niets anders dan een jeugdige zeer klein gebleven vorm.

Campelia glabrata Kuth. (3. acumènatissima Hassk. 1. e. p. 155: Calycis
lacíniis exterioribus brevioribus, vix pilis singulis in carina versus apicem
praeditis, foliis longius seumsinatis. — Habitat, ut videtur, cum priori.

Pinanga Junghuhnit Miqs Ll. e. p. 157: Caudice humili, frondibus brevie
ter petiolatis inuequaliter pinnatisectis, rhachi tenuiter furfuracea glabrescen-
te, segmentis utringue 12nls— 1 2nis erecto-patulis lineari-lanceolatis acuminatis-
simis praesertim versus apicem falcatis, spadicibus brevissime peduncalatis,
divariecate bi- vel trifidis, spatha caduca.

Aanm. Op Sumatra in het gebergte van Loeboe-radja in
bosschen op 38-4000’ hoogte.

Wallichia Reinwardiiana Miqs;l.e. p. 157: eaulescens, frondium (brevium)
segmentis cuneatis supra medium sinuato- tri- vel subquinquelobis, antice
inaequaliter dentatis, corisceis, subtus concoloribus, rhachique vaginisque
furfuraceis demum nigro-punctulatis, spadicibus lateratibus aggregatis, fase

tigiato-ramosis.

Aanm. Op Java.

Calamus calolepis Miqs; }. e. p. 159: Caudice scandente, frondfbus pe-
tiolatis cirrhiferis ad vaginae orificium ligula owata acuta integra glabra
auctis , segmentis paucis (utrinque Sris—7ris, rara pluribus) inaequidistanti-
bus, nune subbinato-confertis, cuneato-lanceolatis longe acuminatis 5- vel
sub-7-nervijs, glabris, petiolo basi ad margines aculeato, versus apicem
setoso, aculeis vaginarum sparsis inaequalibus brevibus rectis, rhachis so-
litariis et confertis, cum iis cirrhi terminalis (aggregatis) reduncis apice
badiis, spadicibus erectis, ramis reeurvulis, fructibus ellipsoideis obtuse

acuminatis, squamis purpureo-nigricantibus basi marginibusque lutescentibus.

Aanm. In het regentschap Tjiandjoer op Java.

Korthalsia Junghuhnit Miqs; he. p. 162: Frondibus longe petiolatis,
eirrho terminatis, vagina antice praesertim aculeata, ochrea submembrana-
eea, rhachi sparse breviter aculeata cum vagina et ochrea albido-furfuracea,
segmentis ansatis cuneato-rhombeis breviter apiculatis, subtus albido-pallidis ,

n medio inaequaliter acute dentatis lobulatisque.

ram

Ô

— 5Ûl —

Aanm. Bij Tapos aan den voet vanden Pangerangoh, waar zij
Botan sampaî genoemd wordt.

Op bldz. 163 verklaart de heer Mrauer., dat van Zicwala
Rumph. Pericycla Bl. niet kan worden onderscheiden

Lieuala spectabilis Mia. 1. ce. p. 163: Petiolis graeilibus ex toto fere
retrorse aculeatis, frondium segmentis 12—1l4, interioribus latioribus, ali-
quando intermedio uno reliquis latiore, omnibus apiee sinuato-dentatis,
dentibus obtusis divaricato-bilobis, exteriorum multo longioribus, spadi:i-
bus tomentellis alterne ramosis, ramis ramosis, fructibus subglobosis obtuse
muecronatis, semine conformi fusco.

Aanm. Inl. naam Wiroe of Sawala. In bosschen bij de Wijn-
koopsbaai.

Freycinetia Bennettii Miq., 1. e.p. 167: Foliis lineari-lanceolatis utrinque
acuminatis, basi subvagiaante junioribus serrulatis, apiee Carinato-compli-
cato s>cus margines eum nervo mediano acute prominente spinoso-serrula-
tis, caeterum integerrimis; amentis femineis terminalibus ternis vel binis
brevissime peduneulatis eylindrieis vel clavato-eylindricis; ovariis densissi-
mis busi connatis, vertice truneato stigmatibus vulgo 56 vel et 4—7

minutis con@avis rotundatis vireulariter dispositis.

“ Aanm. Java. De bladen hebben overeenkomst met die van Fr.
vmbrieata Bl, de amenta met die van #. javanica.

Nepenthes Reinwardtiana Miq., 1. e. p. 168: Phyllodiis sessilibus alato-
decurrentibus lanceolatis glabris, as:idiis fubuloso-infundibuliformibus basi
leviter ventricosis junioribus puberis adultis glabris, mervis duabus antie’s
infra apicem solutis nee membrana nee eiliis auct's, ore convexe-margina-
to strinlato, nervo postico in mueronem puberum produeto, operculo in-
tus glandulis orbienlaribus (nune concavis) insperso, racemis fuscoehirtele
lis, pedicellis bifid:s,

Aanm. In de Battalanden op Sumatra op een’ 4500’ hoogen

berg Simoer-woasos en op boschachtige heuvels bij Pagaroetang
2000’ hoog

Nepenthes gymnamphiora Rnwdt. 5 Nees. (3. haematamphora Miq. 1. e.p. 169:
Phyllodiis lanceolato-oblongis acutis 2-pedis longis, subtus in costa parce
pilosis, ascidiis tubuloso-infundibuliformibus antice Linerviis nee ciliatis,
juvenilibus appressis puberis, semipedalibus, totis sordide sangquineis.

Aanm. Op den top van den Patoea en op 8—4000’ hoogte
aan den Merapi.

Si

— 502 —

Myristica glomerata Mig, 1. e. p- 171: Innovationibus hirtulis, foliis
ovato- vel elliptieosoblongis acuminatis, basi rotundatis , eoriaceis, juve-
nilibus subtus in nervis stellato-hirteilis, adults glabris et discoloribus,
ecostulis venosis utrinque ICris—12nis erecto-patulis ante marginem confluen-
tibus, tertiariis subobteetis, panieulis sessilibus glomernlato-contractissimis
hirtalis glabreseentibus, floribus (fem.) sessilibus braetea sufultis;s perigo-

nio globoso trifido erasso glabro, ovario oehraeeo-hirto, s:igmate parvulo

irregulariter 2—38-dentieulato,
Aanm. Op Java.

Myristica glauvea Bl. (J. sumatrana Miqe lee. pe 171; yristiea suma=
trana Bl. L. ec. p. 187, ? M. glaucescens Jack. Mal, Planst): foliis majori-
bus lanceolato-ellipticis vel oblongis, nune subobovatis, vulgo utringue

subacutis, fruetu ovoideo.

Aanm. Bij Tobing op Sumatra vond de heer JunamumN dezen
80— 100’ hoogen boom in Oktober.

Myristica macrothyrsa Miq., 1. e. p. 172: Imnovationibus tenere suble-
prose pulverulentis, ramulis subeompressis, foliis (amplis) oblongis utrin-
que acutis vel obtusiuseule apiculatis, basi nune subeuneatis, coriaceis,
glabris, venis costilibus ereeto-patulis utringue circiter 16ris, tertiariis ob-
soletis , paniculis (mase.) lateralibus dimidii folii fere longitudine, subgla-
bris alterne patentim ramosis, ramis simplieiter vel composite racemosis,
perigonio glohoso-obovoïideo obtuso trigono glabro trifido, columna stami-
nifera obovoidea trigona vertice subplana, tota fere antheris obtecta; fructu

globoso-ellipsoideo.
Aanm, In de boschstreken bij Tobing in Opper-Angkola op
Sumatra,

Cinnamomum malabathrum Blume. 1. e. p. 174: Rumph. I. p. 58. Tab. 13.
fig. Set 4, haud Batkaect Nees, — Oinn. iners (Neesio determinante) Wight
Jcon, Tab. 122 bis quae exacte nostrum! — Rheede Mort. Mal. Tom, V.

Tab. 53 bona.

Aanm. In de bosschen van Opper-Angkola op Sumatra,

Phoebe sumatrana Mig; 1. e. p. 1752 Foliis oblongo-lanceolatis acumi-
natis basi aeutis, charteceis, supra nisidis eostâque sulcatis, subtus sub-
glaucis tenerrime puberis vel subglabris venisque tenuibus }onis_—122is erec-
ta-patulis tenerrime reticulatis; paniculis axillaribus et terminalibus con-
fertis folio brevioribus, peduneulatis, sparse pilosis; floribus breviter pe-
dicellatis 9mis usque Gris; perigonii lobis 6 ovatorellipticis, obtusiusculis,
extus incano-subvillosulis, intus versus basin birtulis; staminibus 9; ova-

rio ovoideo glabro, stylo brevi, stigmate subeapitellato.

pr

— 503 —

Aanm. Im de bosschen van Opper-Angkola op Sumatra.
Persea gratissima Grtn. Miq., 1. e. p. 175.

Aanm. Op Java gekultiveerd. De heer Mrqurr vraagt of
aangevoerd? De Maleische (niet opgegevene) naam van dezen
boom (vid. Hsskl. Catal.), Djamboe hollanda, geeft dit reeds
duidelijk te kennen. Waarschijnlijk is deze boom van Suri-

name overgebragt.

Beilschmiedia javanica Miq., l. e. p. 176: Foliis elliptieis vel elliptico-
oblongis obtuso-apiculatis, basi acutis, coriaceis, glabris, eostis utrinque
eireiter oetonis ercoto-patulis laxe reticulatis; racemis axillaribus solitariis
involueratis hirtellis, pedicellis brevibus vulzo bifidis, perigonii sexpartiti
laciniis lanceolato-linearibus filamentisque pilosis. An Laurus gemmiflora B1.?

Aanm. Inl. naam JZoeroe batoe. Bij Negarawangi op Java,
op 9—4000’ hoogte gevonden.

me,

Beilschmiedia lancifolia Miq.…, Le. p. 177: Foliis longe petiolatis, ob-
longo-lanceolatis, obtusiuseulo-attenuatis, basi acutis, chartaceis, subtus
glaucescentibus tenuiter multiveniig vix retieulatis, racemis solitariis flori-
busque (femineis) puberis, stigmate subpeltato, staminibus sterilibus vil-

losis.

Aanm. Op 8—4000’ aan den Oenarang op Java. Inl. naam
Zagar,

Maasia eyrtopoda Miq., 1. e. p. 177: Foliis lanceolato- vel obovato-ob-
longis, acutis vel brevi-apiculatis, chartaceo-coriaceis, glabris, subtus (in
sicco) violascenti-glaucis, costis 8—10PS utrinque arcuato-patulis retienlatis,
floribus racemosis, pedicellis inferioribus fructiferis (paucis) crassis verru-

eosis, baccâ depresso-globosa subbrevioribus,

Aanm. Sumatra. Na verwant aan Dehaasia elongata Bl
Rmph. IL, p. 163%. 47.

Tetranthera oppositifolia Miq., 1. e. p. 178: Ramulis petiolis nervisque
subtus rufo-tomentellis; foliis breviter petiolatis, oppositis vel subopposi-
tis, elliptieis vel obovato-oblongis, breviter acuminatis, acutis vel obtusis,
basi acutis vel obtusiusculis, subcoriaceis, supra laevibus praeter costam
glabris subtus venis costalibus Shis vel 12mis utrinque patule adscendenti-
bus, tertiariisque reticulatis molliter pubeseentibus, senilibus glabratis,
umbellulis axillaribus et lateralibus e peduneulo communi subnullo con-
fertis brevissime pedunculatis, involucro 4-phyllo eum pedicellis fuscule
tomentoso.

— 504 —

Aanm. Op 4000—4500’ hoogte in de Preanger, bij Luem-
bang Palaglar (Dipterocarpus), te Pengalengan Bontjo geheeten.
Van deze soort zijn vele vormen te vinden.

Tetranthera dengek Miqs; 1. e.p. 178: Innovationibus aureo-fusco-villosis,
foliis oppositis vel subopposiiis, obverse vel oblonge lanceolatis, breviter
acuminatis, basi acutis, coriaceis, costatis, supra glabris, subtus glauco-
carneo-tomentosis , involueris axillaribus aggregatis rubiginoso-villosis sub-
gessilibus , peduneulo communi bacecifero distincto brevissimo, baecis ellip-
soideis.

Aanm. In bergbosschen van Java. Inl. naam Moeroe dengek.

Tetranthera gemellifiora Miq; l. e. p. 179: Glabra, dioica, ramulis tere-
tiuseulis, foliis alternis oblongis vel ellipticis, breviter acute et obligue
acuminatis, basi aecutis vel subeuneatís, chartaceosmembranaceis, subtus
glaucis, costulis 5ris—6ris utrinque tenere reticularis; umbellis masculis vul-
go e pedunculo communi brevissimo fere nullo axillari, 1—?2, longe pedun-
culatis, involuecri phyllis 4 ovatis glandulosis, floribus 5 pedicellatis ma-
jusculis glabris, staminibus exsertis, baccis ellipsoideis solitariis vel geminis,

majusculis.

Aanm. In boschachtige streken van Opper-Angkola op Sumatra.

Tetranthera mollis Miq; h. e. p. 129: Ramulis, petiolis, foliis subtus totis,
supra in costa versus basin et infloreseentia fuscescenti-tomentosis, foliis
sparsis densis Janeeolato= vel elliptiev-vblongis obtusiusculis, basi ncutis
vel subeuneatis, eoriaceis costato-venosis, umbellis axillaribus e pedunculo
communi nano vulgo ternis, peduneulis basi braeteatis, involueri phyllis
rotundatis coneavis quinque, exterioribus paulo minoribus, floribns 6—7

hirtellis femineis, staminibus sterilibus 6 perigonii limbum aequantibus.
Aanm. Op Java.

Tetranthera alnoides Miq3 1. e. p. 180: Ramulis angulatis eum petiolis, foliis
subtus et inflorescentia parce puberis; foliis alternis lato-elliptieis, utrin-
que obtusis vel rotundatis, chartaczis, utrinque deno-ecostulatis, subtus
pallidioribus, umbellis axillaribus e peduneulo nano faseienlatis 8—12 pe-
dunculatis, involueri phyllis 5 subglabris, floribus 7—S brevissime pedicel-
Jatis, perigonii tubo albidoehirto, lobis glabriugeulis, filamentis exsertis
basi hirtis. '

Aamm. Inl. naam Weroe kebo. Op den Djati kalangan en Prahoe.

Tetranthera faginea Miq.; Ll. e. p. 181: Ramnulis, foliis subtus in nervis,
inflorescentia floribusque hirtello-pubeseentibns, foliis alternis, breviter pe-

— 505 —

tiolatis, basi obtusis, chartaccis , supra pitidis, adultis glabris, junioribus
super nervos puberis, costu!is utrinque 1GPis—12nis, umbellis axillaribus 2—5
breviter pedunculatis 5-floris, involuero tetraphyllo, perigonii tubo hirtello ,
lobis glabriuscalis, staminibus sterilibus filiformibus, stylo exserto, stig-
mate peltatim tricuspidulato.

Aanm. In hoogere bosschen van Opper-Angkola op Sumatra.

Fetranthera citrata Nees 1. e. p. 181: Zitsaea citrata Blume Bijdr.
pe 565; Foliis laneeolatis utrinque ueuminatis membranacvis, supra gla-
bris, subtus glaucis, in costâ venisque patulis tenuibus sparsim tener-
rime pilosulis glabreseeniibus; peduneulo communi axillari solitario brevis-
simo cum partialibus petiolum aequantibus gracilibus tenere pubero, um-
bellarum involueri phyllis 4 rotundatis glabris eoneavis duobus majoribus,
intus tenerrime puberis, perigoniis rariter pilosulis.

Aanm. Te Pengalengan op Java.

Tetranthera hypoglauca Miq; 1. e. p. 182: Foliis per intervalla verticil-
latis, magnitudine disparibus, oblongo-obovatis vel obovatis obtusiuscule
apiculatis, basi acutis vel cuneatis, coriaceo-chartaceis, supra glabris, sub-
tus pruinoso-glaueis, eostis utrinque Stis—}Omis eum media petiolo ramulis-
que rufo-tomentellis caeterumque pilis raris conspersis, florum umbellis
lateralibus inter foliorum vertieillvs dispositis, bracteis perigonioque albo-
luteo-sericeis, baccis in pedunculis brevissimis solitariis geminis ternisve
eupulâ brevi truncata crassiuscula sustentis.

Aanm. Op den Gedeh.

Tetranthera calophylla Miq; 1. e. p. 183: Foliis laneeolato-subrhombeo-
oblongis attenuato-subaeuminatis, basi perspicue cuneatis, coriaceis, supra
glabris, subtus dense subtilissime sericeis venisque costalibus tenuibus cir-
Citer 15ais utrinque, racemis ineanis axillaribus umbelluliferis, umbellulis

breviter pedunculatis, supremis sessilibus, involueri phyllis 4 rotundatis.

Aanm. Java. Misschien behoort hiertoe de Citraea sebifera,
Bl. Bijdr., niet Pers.

:

Cylicodaphne sumatrana Miq; 1. e. p. 184: Foliis ‘suboppositis vel per
paria appoximatis, laneeolato-oblongis vel sublanceolatis acuminatis, basi
acutis, glabris, subtus glaucis, venis 5mis— nis utringue adscendentibus, um-
bellis in pedunculo brevi paucis breviter pedunculatis, maturis 1—5-floris,
eupula semiglobosa accurate truncata crassa verruculosa, baccâ obovato-
ellipsoidea.-— Quercus ocreata Jungh. erb.

Aanm. Tusschen 1500’ en 2000’ hoog in boschachtige streken
bij Tobing op Sumatra.

— 506 —

Li'saea tenviramis Mig; 1. e. p. 185: Ramulis angulatis, petiolis ner vis-
que (siceitate) fuseulis, foliis ovatis vel ellipticis longiuscule suboblique
acute acuminatis, basi brevirer acutiusculis, membranaceis, glabris, subtus
glaucescentibus, triplinerviis et versus apicem paucicostulatis, involueris in
peduneulo communi axillari ternis quaternis tetraphyliis quadrifloris, phyl-
lis parce setulosis.

Aanm. Deze 15’ hooge heester wordt gevonden op den Prahoe.
Inl. naam Kapoer gading.

Bij bewerking van het geslacht Maesa laat de heer Mraurr
vobrafgaan de woorden van Wraur, dat dit geslacht een van de
moeijelijkste is, daar de verschillende exemplaren in uiterlijk
voorkomen zeer verschillen, zonder bepaalde teekenen ‘ter onder-
scheiding aan te bieden.

Mfaesa indica A. DC. . javanica Mig. 1. e. p« 186: Foliis latoeellipticis
acuminatis, basi acutis, supra basin grosse acute dentatis, punctis venulisque

quibusdam pellucidis, racemis axillaribus compositis plerumque foliiferis,

Aanm. Op 4000’ hoogte in de zuidelijke bosschen van den
Merapi. Inl. naam: Segoelang.

Maesa hirtella Miq.; 1. e. p. 186: Ramulis, petiolis, foliis subtus et
inflorescentia hirtellis, foliis ellipticis vel ovato=ellipticis acuminatis glan=
dulose denticulatis, adultis supra glabris, membranaceis, venis pellucidiss
racemis axillaribus simplicibus vel basi ramosis, bracteis ellipticis parvis
ciliolatis , corollae lobis denticulatis.

Aanm. Op Java.

Jembelia elusiaefolia Miq.; 1, c. pe 187: Glabra, foliis coriaceis utrinque
subperforate (haud pellucide) punetatis , oblongo-ovatis breviter acutiuscule
vulgo complicato-apiculatis, ima basi in petioli magines undulato-dentatos
continuatis , marginibus leviter revolutis, venis tenuibus tenuiter reticulatis
utrinque perspicuis, paniculis ex supremis axillis et terminalibus confluens
tibus densis ramosis tenere puberis glabrescentibus folia bis terve superan-
tibus , bracteis pedicellum 4 aequantibus, calycis lobis late ovatis subacutis

eiliolatis , eorollae lobis magine spongioso-ciliolatis,
Aanm. Op den Prahoe in Julij vruchtdragende. Inl, naam
Lepoer.

Embelia sumatrana Mig.; 1. e. p. 188: Foliis tenuiter petiolatis, ellip-
ticis vel ovato-oblongis, acuminatis , membranaceis , pellueide punctulatis

Pt PRE

— 507 —

subtusque verruculose punctatis, glabis, subaveniis; panieula terminali
patentim‘ramosa cum floribus pubernlenta, pedicellis flore subbrevioribus
bracteas circiter aequantibus, baccis globosis rostellatis pedicellum aliquid

superantibus.

Aanm. Bij Loemoet op Sumatra in bosschen. Oktbr.

_Myrsine Korthalsii Mig; LX. p. 189: Ramulis nascentibus, petiolis et
inflorescentia pilis brevissimis subglandulosis puheris, foliis sparsis oblongo-
ellipticis subemarginatis, basi in petiolum crenulatum coarctatis, integer-
rimis, coriaceis, praeter basin dorsi glabris, punectis haud pellucidis,
floribus axillaribus e gemma perunlaceo-bracteata fasciculatis breviter pedi-
cellatis, covollae reflexae lobis lanceolato-ellipticis , medio antheriferis. —
Myrsine Korthalsti Jungh.et De Vrrnsw in Jungh. Java, deszelfs gedaante,
enz. 1850, -Ex affinitate Myrsines capitellatae Wall.

Aanm. Op Java.

Ardisia semtidentata Miq.; l. e. p. 191: Ramulis, petiolis , foliis junio-
ribus subtus in nerviset inflorescentia rubiginoso-hirtellis , foliis elliptico-
vel obovato-oblongis modice et acutiuscule acuminatis, basi vulgo acutis,
parte 4 superiore denticulatis, caeterum integerrimis, membranaceis , pel-
lucido-punetatis, supra glabris, venis costalibus erecto-patulis subflexuosis,
panieulis axillaribus sessilibus petiolum aliquid superantibus, pedicellis
subumbellatis, calycis lobis ovatis acutiusculis corollâ sparsim tomentellâ

ter brevioribus.

Aanm. Im bergstreken van Java: te Pengalengan, ‚op den
Gedeh, Oenarang. Inl. naam Kiadjak.

Ardisia villosa Rxb. (3 mollis DC. Miq. le. p. 191 is de vroe-
ger door den heer JunamuuN genoemde 4. coccinea.

Ardisia Junghulniana Miq.; 1. e. p. 192: Ramulis, petiolis, foliis sub-
tus et inflorescentia fuliginoso- vel rubiginoso-tomentellis, foliis obverse
lanceolato-oblongis acuminatis, basi longe cuneatis, integerrimis vel sur-
sum repandulis , supra glabris, subtus venis costalibus erecto-patulis nu-
merosis subobtectis , haud pellucido-punctatis, pedunealis versus ramorum
apieem lateralibus, spurie terminalibus, bi-tri-floris , pedicellis pedunculum
superantibus vel aequantibus, calycis lobis rotundatis pilosis, ciliatis,
corolla ter brevioribus.

Aanm. Op Java?

Ardisia rubiginosa Miq.; l. e. p. 192: Ramulis, petiolis foliisque subtus
et inflorescentia rubiginoso-hirtellis, foliis elliptico-vel obverso-oblongis
acute acuminatis, basi aeutiusculis vel subeuneatovacutis, integerrimis vel

VIII AN 39

Cr

— 508 —

superze subundato-repandig , membranaceis, pellucido-punctulatis, supra
glabris, racemis terminalibus eontractis brevibus, pedicellis calyee bre-
vioribus vel eum aequantibus, calycis lobis ovatis acutis dense ferrugineo-

tomentosis, baccis globosis rostellatis glabris.

Aanm. In boschstreken van Opper-Angkola op Sumatra.

Ardisia decus-montis Miq.; 1. c. p. 193: Innovationibus et inflorescentia
tenere ochraceo-leprosis, foliis breviter petiolatis ovatis vel elliptico-ovatis
acutiuscule acuminatis, basi imâ aecutis, obsolete pellueido-punctatis, sub-
tus sparsim leprosulis glabratis tenuiter arcuato-venosis, coriaceo-mem-
branaceis, integerrimis, paniculis cymosis ramulos foliatos terminantibus:
ramis patulis simplicibus vel bifdis, ramulis apice subumbellato-floriferis,
pedicellis flore longioribus ut plurimum leviter ineurvis, calycis lobis ovatis
obtusiusculis, in fructu subacutis, lacero-fimbriolatis, corollâ ter quaterve

brevioribus, drupis globosis glabris.
Aanm. In bergbosschen den Praoe. lul. naam Kapoendoeng.

Ardisia pterocaulis Miq.; 1. e. p. 194: Innovationibus fusce lepidotis gla-
brescentibus, ramulis subcompressis ‘bialulatis, foliis distichis breviter pe-
tiolatis lanceolatis vel oblongo-lanceolatis breviter acuminatis, basi acutis,
praeter basin crenato-repandis, subcoriaceis, nascentibus lepidotis, adultis
glabris’, venis costalibus patentissimis ante marginem conjunctis, panicu-
lis prope apicem axillaribus, thyrsoideis, ovato-pyramidatis, pulverulento-
lepidotis, axibus angulatis, pedicellis subumbellatis flore sublongioribus,
ecalyeis lobis patulis ovato-triangulatis acutis pulverulentis, ecorollae lobis

ellipticis ncutis calyce bis fere ter longioribus glabris,

Aanm. Op Sumatra in het distrikt Tobah en Tanahoeroeng.

Deze is zeernaaan 4. Blumei A.DC. verwant. De diagnose
van den heer Brumr (A. anceps) is zoowel op deze soort als
op 4. complanata toe te passen.

Ardisia sumatrana Mig.; 1. e. p. 195: Glabra, foliis oblongo-ellipticis
vel subobovato-oblongis breviter acuminatis basi acutis vel subcuneatis
integerrimis coriaceis vix manifeste punetatis subtus parallele venosis,
petiolis demum valde verrucoso-rimosis, paniculis pyramidatis lateral:bus
vel ramulos laterales breves apice paucifoliatos terminantibus et confertis
vel secus ramulos axillaribus, pedicellis racemosis patulis flore bis terve
longioribus subangulatis, calycis lobis ovato-rotundatis glandulosis margine
membranaceo eroso-ciliatis, coroilae calycem duplo superantis lobig lan-

eeolato-elliptieis acutis, drupis globosis glabris.

Aanm. In strandbosschen bij Tapanoli en in de bosschen bij
Tobing op Sumatra.

— 509 —

AÁrdista jambdosiordes Miq.; 1. e.p. 196: Glabra, foliis lancevlato-oblongis
attenuato-acutis, basi subacutis, integerrimis, membranaceis, utringue
minute, haud pellmeide punetulatis, venis subhorizontalibus subtus promi-
nentibus prope marginem areuato-adscendentibus et conjunctis, tenuioribus
aliis brevioribus alternantibus, panicula terminali folio &-1 breviore,
rhachi ramisque compressis subfurfuraceo-puberis, pedicellis subumbellatis
brevibus, calycis lobis ovatis obtusiusculis tenere ciliolatis, corrolla enly-

eem ter quaterve excedente, drupis globosis glabris.
Aanm. Op den Djatikalangan op Java.

Ardisia ezimia Miq.; 1. e. p. 196: Glabra, foliis ex etlliptico vel ex
ovato oblongis acutis vix subaeuminatis, ima basi acufis, integerrimis,
rigide coriaceis, praesertim supra sed hand pellacide punectatis, venis
cóstalibus patentibus numerosis subtus prominentibus hand procul a mar-
gine arcuatim nexis, paniculis axillaribns et terminalibus, pedicellis um-
bellatis brevissimis, calycis lobis ovatis acutiusenlis ciliolatis, drupis glo-

bosis glabris,
Aanm. Op Java?

Ardista stylosa Miq.; he. p. 196: Innovationibus et inflorescentia tenera
ochraceo-leprosis, foliis oblongis subacuminato-acutis, basi acutis, inte-
gerrimis, coriaceis, subepunctatis, patule costulatis, ad lentem raris
lepidibus conspersis, paniculis ramos ramulosque termirnantibus folium
fere aequantibus, axi ramisque alternis compressis, pedicellis subumbel-
Jatis, calycis ìobis ovatis acutiusculis glandulosis eroso-subeiliatis, corolla
calyce quintuplo vel sextuplo longiore, antheris crassis, ovario globoso

depresso, stylo rigido elongato,
Aanm. Bij Bodja op den Prahoe en op den Oenarang.

Ardisia tenuiramis Miq.; 1. e. p. 198: Glabra, foliis eliiptieis vel oblon-
go-ellipticis obtuse vel obtusiuscule breviter aeuminatis, basi acutis, in-
tegerrimis, subeoriaceis, (haud pellueide) punctatis, costulis venosis erecto-
patulis parallelis crebris tenuibus, panicula brevi terminali, ramis paten-
tissimis compressis apice brevi-racemosis, pedicellis compressiusculis flore
longioribus, calycis valde glandulost lobis rotundatis membränaceo-margi-
natis denticulato-ciliolatis, corrolla calyce ter quaterve longiore, alabas-

tris ovatis obtusiusculis.
Aanm. In het Kendanggebergte op Java, Kleho genoemd.

Ardisia polyneura Miq.; 1. e. p. 198: Innovationibus fusco-lepidotulis,
ramulis tenuibus, foliis obovato-oblongis longiuscule acuminatis, basi

acutis vel cnneatis, supra medium undulato eroso-repandis , submembrana-

— 510 —.

eeis pellueido-punetatis, erebro patule costulatis, tenerrime reticulatis, k

glabris , pantculis terminalibns et lateralibus folio brevioribus, axi ramisque
divaricatis compressis puberulentis glabrescentibus, pedicellis racemosis
vel subumbellatis calyce duplo triplove longioribus, calycis lobis ovatis
obtusis ciliolatis.

Aanm. In bosschen op Java. Inl. naam Ksboero of Daban.

Crrmacanpra Miq.; lee. p. 199: Culyr quinquelobus, lobis praefloratione
imbricatis. Corolla quinquepartita, tubo brevissimo, lobis praefloratione
imbricatis dextrorsum convolutis. Stamina quinque, corollae lobis op-
pesita flamentis brevissimis tubo adnatis, antheris ante anthesin in
tubum partim connatìis, lanceolatis, maturis arcte conniventibus, biloeu-
laribus, loeulis rima longitudinali hiancibus, septults transversis subdivisis,

polline sphaerico. Ovartum globosum, uniloeulare, placénta centrali sphae-

rica, ovulis plurimis peltatis. Stylus filiformis, sligmate subacuto. Drupa.

Climacandra obovata Miq.; l. e. p. 199: foliis obavatis vel elliptico-obo-
vatis coriaceis integerrimis, epunctatis, obsolete venosis. — Ardisia obovata
Bruxe Bijdr. p. 688.

Aanm. In boschstreken aan de Wijnkoopsbaai, Java.

Climacandra multiflora Mig.; 1. e. p. 200: Foliis densis sparsis vel sub-
vertieillatis, spathulato-lanceolatis, obtuse apiculatis, subcoriaceis, im-

punetatis, aveniis.
Ld
Climacandra salicifolia Miq.; 1. e. p. 200: Foliis lanceolatis vel elliptico-

lanceolatis acutis vel obtusiusculis, basi attenuatis vel acutis coriaceo-mem-

branaceis, (haud pellucide) punctatis, subaveniis. Ardzsia Bl. ?

Aanm. De eerste aan den voet der kalkbergen bij Palima-
nan, de laatste in de strandmoerassen bij Samarang op Java.

Jsonandra puberula Miq.; le e. p. 201: Imnovationibus et foliis adultis
subtus secus nervos et costas peduneulisque puberis, foliis elliptico-oblongis
vel ellipticis abrupte obtuse apiculatis, basi acutis, integerrimis, mem-
branaceis, venis costalibus erecto-patulis utrinque circiter duodenis ante
marginem conjunctis tenere reticulatis, ovario fusco-pubescente, calycis
lobis quatuor ovatis, duobus interioribus paulo longioribus basi puberjs,

superne glabris.
Aanm. In de bosschen bij Tobing op Sumatra, in Oktober
reeds uitgebloeid.

Jsonandra dasyplylla Miq.; Ll. e. p. 201: Ramulis foliis subtus peduncu-
lisquê fusee tomentosis, foliis elliptico- vel obovato-oblongis acutis vel

breviter acute aut obtuse apiculatis, basi acuta vel obtusa vulgo leviter

EEn pn

En Jar

— 5ll —

_jnaequalibus, membranaceis, supra glabris pelluecido-punctatis, costis sub-

patulis utrinque 15ms vel 20ris ante marginem unitis, calyeis quadrilobi
duobus interioribus brevioribus angustioribus basi carinatis ovatis acutis,
exterioribus latioribus lougioribusque , ovario obovoideo-ellip:ico fusco-to-
mentello. .

_Aanm. In Opper-Angkola op Sumatra.

Diospyros sumatrana Migq.; l.c. p. 203: Innovationibus, petiolis et cos-
ta subtus puberis, foliis alternis breviter petiolatis, ellipticis vel elliptico-

oblongis acuminatis, basi acutiusculis, membranaceis, costulis 5niS vel Onis

utringue adseendentibus ante marginem unitis et laxe reticulatis, floribus
axillaribus in pedunculo brevissimo vulgo ternis pedicellatis, pedicellis
ochraceo-villosis, calycis lobis 4 ovatis acuminatis villosulis, stylis altius

connatis.

Aanm. Met de vorige in Opper-Angkola op Sumatra.

Maba sumatrana Mig.; l. e.p. 204: Imnovationibus fulvo-birsutis, foltis
ovato- vel elliptico-oblongis acuminatis, costatis, subtus in costis hirtulis,
paniculis axillaribus brevibus contractis ochraceo-hirsutis, calyce trilobo,
corolla tubulosa ore constricta, tubo hirsuto, lobis cordatis acutis, dorso
lineâ pilosa.

Aanm. In de bosschen op Sumatra bij Tobing.

-
De Lreaumivosar |. c. p. 205. zijn zeer uitvoerig door den
engelschen botanist den heer G. Benrram bewerkt. Hij heeft bij
de vastere bepaling der geslachten dikwijls alle indische soorten
opgegeven, die daartoe behooren, zooals hij ook vele synonymen
heeft verbeterd, waartoe hem een zeer groot herbarium over deze
familie beschikbaar was.

Crotalarta acicularis Ham. Buth. l. e. p. 205 (CG. disticha Zoll.)

Crotalaria deflexa Benth. 1. e. p. 206: Sufruticosa?, ramulis virgatis
l ’ 5
adpresse pubescentibus, foliis lineari-oblongis subsuneatisve obtusis utrin-
que adpresse pubescentibus, racemis elongatis multifloris secundis, brae-
teolis in calyce bracteisque minutis, calycis sericeo-pubescentis laciniis
supremis subfalcato-oblongis profunde discretis corollam superantibus, ova-
o b,

rio sub-12-ovulato, legumine sessili oblongo glabro calyce panllo breviore.

Aanm. Op den Merapi op Java.

Crotalaria stenophylla Vog. (C. saxatilis Zoll.) Bnth.; 1. ec. p. 207,

— 512 —

,

Crotalaria striata DC. (C javanica Jungh.) Bnth.; 1. e. p. 207.

Tephrosia (Reineria) confertiffora Benth. 1. e. p. 208: Herbacea v. suf-
fruticosa, ramulis pubescenti-villosis, stipulis subulatis, foliolis 11 — 15
anguste cuneato-oblongis obtusis retusisve subtus sericeo-villosis, racemis
confertis subcapitatis, staminibus subdiadelphis, leguminibus parvis rec-

tiusculis villosis.

Aanm. Aan de zuidkust van Bantam en op graspleinen bij Djok-

djokarta.
Arackis hupogaea Ls. (A. prostrata Massk. non Bath.) 1. e. p. 210.
Aeschynomene indica Ls. Wght. Hssk. (42. subviscosa Zoll.) 1. e. p. 210.

Aanm. Bij het geslacht Smitsia Ait. (1), hetwelk de heer Bex-
HAM met Kotschya vereenigt, om er een zeer natuurlijk geslacht
uit te maken, zijn alle (18) bekende soorten opgeteld met de sy-
nonymen en eenige nieuwe van diagnosen voorzien. Aangezien
deze echter niet tot de indische flora behooren, heb ik het miet

noodig geoordeeld, deze hier mede te deelen.

Smithia javanica Benth., ì. c.p. 211: Diffusa, foliis 5—T-jugis ciliatis,
pedunculis folia superantibus apice confertim 3—7-floris, ealyeis labiis late
falcatis acutis integerrimis rigidulis dense striatis nudis, ovulis circa 8,
legumine tubereulato, S. sensitiva Zoll. et Mor. Verz. p. 6. — Zoll. in Flora
1847. p. 696. Hassk. Pl. Jav. rar. p. 346, non Linn.

Aanm. Op drooge graspleinen bij Batavia, Djokdjokarta, op den
Oenarang, aan den voet van den Merapi aan de slokkans der
rijstvelden. Ook op Sumatra in de Battalanden op boschachtige
graspleinen. Buiten deze eilanden nog niet gezien!

Smithia conferta Sm. (S. hispidissima Zoll.) le e. p. 213.
Uraria picta Desv. (U. linearis Hsskl. Zoll.) 1. e. p. 213.
Aanm. U. panieulata Hsskl. Bnth.; 1. ec. p. 214, welke aan

den heer Baxrram onbekend is, meent hij tot U. Aamosa Wall.

te moeten brengen.

(1) Evenzoo hij de overige geslachten. die de heer Brxrmam uitvoeri-

ger heeft behandeld.

— 513 —

OveeriNta Bnth.; Le. p. 216À Calycis lobi breves obtusinsculi. Discus
petalifer in fundo calycis crassus. Vexillum obovatum ecallosum. Carina

rectiuscula obtusa. Stamen vexillare liberum ve vix basi cohaerens. Ova-

rium pluriovulatum. Leguminis artieuli abortu saepius 1-2 maximi, ob-

__longi, plant, reticulati. — Arbor indica, foliis trifoliolatis, petiolo nudo,
___peduneulis brevibus subfasciculatis, pedicellis elongatis subumbellato-racc-
k mosis, bracteis minutis,

DeNprRorLOoBIuM Wight et Arn. Bnth.; l.c. p. 216: Calycis laciniae
_ acuminatae, Discus petalifer tenuis. Vexillum obovatum ecallosum. Carina
__rectiuscula obtusa. Stamen vexillare ultra medium enm cueteris cohaerens
in tubum integrum. Ovarium pluriovulatum. Leguminis articuli demum
_erassiusculi subcarnosi v. coriacei, quadrati v. suborbiculato-trunecati. —
Arbores v. frutices asiatici, foliis trifoliolatis, petiolo nudo, peduneulis
axillaribus brevibus, floribus breviter pedieellatis umbellato-capitatis, brac-
teis parvis,

_Puwurvrvoprum Desv. Buth; 1. c. p- 217: Calyx et corolla Dendrolobit.
Stamen vexiliare caeteris breviter adnatum. Ovarium (semper?) 3-ovulatum.
Leguminis articuli orbieulato-truncati, plani.— Herbae fruticesve asiaticae,
__ Folia trifoliolata, petiolo nudo. Flores in pedunculo brevissimo pauci

Subumbellato-capitati, umbellis in racemum dispositis, singulis bractea suf-

fultis foliacea bifoliolata, petiolo in aristam producto.

Dicernma DC. (Sect. Aphyllodiam). Bath; Le. p. 217: Calycis laciniae
Jatae acutae venoso-striatae. Discus petalifer brevis. Corolla fere Dendrololi.
Stamen vexillare liberum vix basi eohaerens. Ovarium biovulatum. Le-
guminis artieuli orbieulato-trunecati plani. — Herba suffruticosa, foliis tri-
foliolatis, petiolo nudo. Flores in raeemo aphyllo subfascieulati. Bracteae

parvac.

‚ PrerorLoMma Desv. Bnth; l.c. p. 217: Calyeis lueiniae acuminatae. Dis-
eus petalifer brevis. Vexillum orbieulatum ab ungue tenui abrupte deflexum,
supra ungnem ecallosum. Carina valde areuata subrostrata. Stamen vexil-
lare liberum v. ima basi cohaerens. Leguminig artienli quadrati, plani v.
leviter inerassati, — Herba v. suffrutex. Folia unifoliolata, petiolo alato.

Flores seeus racemos fasciculsti, bracteis parvis.

CATENARrA Bnth;e.p. 217: Calyeis laeiniae aeuminatae. Discus peta-
lifer erassiuseulus. Vexillum ereetum elliptieo-oblongum eeallosum. Carina
oblonga, apiee ineurva erostris. Stamen vexillare liberum v. ima basi eo=
haerens. Leguminis artieuli elongati oblongi subtruncati, — Fruticulus
Ásiae tropieae. Folia trifoliolata petiolo nudo. Flores secus racemos fas-

eieulati, bracteis parvis.

[8]

Dendrolobium umbellatum Benth.; le. p. 218. (Desmodium W.et A,, Hssk.)
Dendrolobium cephalotes Benth.; l.e.p. 218. (Desmodium australe Hsskl.)

Pteroloma triqvetrum Benth.; 1. e. p. 220. (Desmodium DC., Heskl.)

— 514 —

Cutenaria laburnifolia Buth. 1. e. p. 220. (Desmodium DC, Hsskl.)

Aanm. Het geslacht Desmodium DC. heeft de heer BenrrAM

in volgende afdeelingen verdeeld:
| vi
Seet. 1? Leptodesmia.l.e. p. 221: Legumen ex ovario uniovulato

uniartieulatum antiee bivalvatim dehiscens. — Racemi breves densiflori sub-
cupitati. Braeteae latae ante anthesin imbricatae. Calyx profunde 5- fidus,
laciniis summis vix basi eonnatis. Stamen vexillare liberum ve ima basi
connatum. Forte melius genus proprium; flores tamen et infloreseentia om-
nino Desmodiorum sect. Nicolsontae, Pleurolobiü et Heterolomatis $ 1, nec

differt nisi ovario et legumine ad unum solum artieulum reducto.

Seet. 2. Sagotia (Nicolsoniae sp. Meissn., Sagotiae genus Walp.)+Bnth.;
Le. p. 222: Ovarium ut in omnibus sequentibus pluriovulatum. Leguminis
sessilis sutura superior reetiuscula, inferior leviter sinuata, articulis sub-
quadratis seeedentibus, saepe antiee dehiseentibus. Pedieelli filiformes v…
ad axillas fasciculati v. secus pedunenlum axillarem solitarii. Calycis la-
einiae elongatae , summae breviter v. ad medium connatae. Stamen vexil-
Jare libernm v. ima basi cohaerens. — Sectio a sequentibus nonnisi inflo-

reseentia differt.

Sect. 3. Nrcolsonta Bnth.;l.e.p. 222. (Nicolsonia DC. et B. Mey. ex
parte eam Desmodtis pluribus auet.)e Leguminis sessilis sutura superior rectius-
cula, inferior leviter sinuata, articulis quadratis v. late truncatis seceden-
tibas, interdum antiee dehiseentibus. Racemi terminales (saepius densi).
Braecteae latae, ante anthesin imbricatae, singulae biflorae. Stamer vexil-

lare liberum v. ima basì eohaerens.

ey

1. Nutantéa Bnth.; l.e. p. 222: Pedieellis post anthesin apiee nutantibus.

to

‚ Reflexa Buth; 1. e. p. 223: Pedicellis a basi arcte reflexis.

re

3. Polycarpa Bnth.; le, 233: Pedicellis ercetis patentibus et subreflexis.

Sect. 4. Pleurolobium Bnth; le. p. 223: Leguminis sessilis sutura
superior reetinseula vix sinuata, artieulis quadratis vix sponte secedentibus
antice saepissime bivalvatim dehiseentibus. — Racemi terminales, demum
elongati. Bracteae latae, ante anthesin imbrieatae, singulae biflorae. Sta-

men vexillare liberum v. ima basi eohaerens.

Seet. 5. Heteroloma Bnth.; 1. e. p. 224: Leguminis sessilis sutura
superior reetiuseula, inferior profunde sinuata, articulis semiorbieulatis ve,
semiovatis seceedentibus indehiseentibus (indumento saepissime prehensili).
Kacemi terminales, Jaxi, saepius panieulati. Braeteae in pauecis speeiebus
latae, ante anthesin imbrieatae biflorae; in plerisque angustae, 2-3-#lorag:

Btamen vexillare liberum v. ima basi ecohacrens.

S 1. Strobilacea Buth, lie. p. 224: Braecteis latis ante anthesin imbricatis

meulis bifloris,

— 515 —

„$ 2. Laziflora Bnth.; l. e. p. 224: Bracteis parvis, floribus fasiculatis,

racemis saepius panieulatis, foliis trifoliolatis.

Sect. 6. Scorpturus Buth; ]. e. p. 224: Leguminis sessilis sutura
utraque fere recta, artieulis oblongis v. elongatis utrinque truneatis. Racemi
graciles, pedicellis filiformibus. Stamen vexillare Jiberum v. ima basi conna-
tum. — Legumen multo minus compressum quam in caeteris seetionibus,

interdum afruetu Alysicarpi nonnisi artieulis elengatis distinguendum.

Sect. 7. Chalartoides Buth; le. p. 225. Legumen sessile ad utram-
que suturam sinuatum, artieulis orbiculatisleviter v. vix truneatis. Stamen
vexillare liberum v. vix,basi eohaerens. — Herbae paniculatae, stipulis basi
auriculato-dilatatis amplexieaulibus.

Sect. 8. Chalaréum Bnth.; le e. p. 225. Legumen plus minus stipitatum,
ad utramque suturam sinuatum, artieulis orbiealatis leviter v. vix truncatis.
Stamen vexillare eum caeteris ad medium connatum. — Herbae paniculatae,

__stipulis saepius basi aurieulato-dilatatis amplexicaulibus.

5 E je g Fl

| Sect. 9. Dollinera Both; Jae. p. 225. Legumen subsessile v. breviter

Ed A . - - - … .

___stipitatum, sutura iuferiore v. utraque leviter sinuata pilis appressis, nee pre-
hensilibus, vestitum v. glabratum. Stamen vexillare eum cacteris ultra me-

dium econnatum. — Frutices erecti, racemis paniculatis,

Sect, 10. Podoearpium Buth; le. p. 226. Legumen stipitatum, su-
tura superiore reetiuscula, inferiore profunde sinuata, artieulis (saepe magnis)
_ secedentibus indehiseentibus, pilis prehensilibus pubescens v. scabrum, ra-
__ rius glabriuseulum. Stamen vexiilare eum cacteris ultra medium econna-
tum. — Herbae suffruticesve basi saepe reptantes, racemis longis laxis vix

ramosis.

Sect. 11. Nephromerta Benth; l. ce. p. 226. a Podocarpio praecipue

diversa leguminis artieulis magnis reniformibus,

Desmodium (Sagotia) parvifoltum DC. (D. stipulaceum Hassk.) Bnths;

ICRI.

Desmodium (Nieolsonia) ecapitatum DC. ( Pseudarthria Hassk.) Bnth;
Hcp. 225:

Desmodium (Nicolsonia) polycarpum DC. (D. gyroides Hassk.) Buth;
IE ep- 296.

Desmodium (Pleurolobiam) gyrans DC. ( Pseudarthrra Hassk.) Buth;
Vrone el

Desmodium (Pleurolobium) gyroides DC. (Codarocalyr conzcus Hsskl.
Pseudarthria. Hsskl.) Buth; 1. e. p. 227.

Desmodirum (Heteroloma) Zatifolium DC. Hsskl. (D. virgatum Zoll) Bnths
te Pp. AS:
VOT. 4.0

— 516 —

Desmodium (Podocarpiam) strangulatum W.& A. (D. trichocaulon Hsskl.)

Bute nlcp en 9.

Lespedeza Pers. Bath; L. ce. p. 227: Genus naturalissimum commode di-
viditur, praeëunte Bungeo, in seetiones duas ex carinae forma sumtas , quas
tamen vix pro generibus distinctis haberes. Calycis forma, valde diversa in
diversis speeiebus, etiam in eadem specie variatlaciniis supremis brevius v.
altins eonnatis (cfr. Torr. et Gr. Fl. N. Am. v.I.p. 366) et carinac formae

ûiversitas vix satis accurate limitatur ad genera condenda.

Lespedeza (Campylotropis) eytisoides Bnth.; 1. e. p. 230: Brecta, foliolis ellip-
tico-oblongis breviter mucronato-aristatis supra glabris subtus canescenti-
bus ramulisque molliter villosis, racemis axillaribus floribundis folio multo
longioribus, ealycis breviter pedicellati serieei lnciniis Jineari-setaceis,
summo semibifiddo, legumine obligue ovali aristato molliter pubescente—
Phlebosporinm cytisoides Jungh. Flora 1847. p. 508.

Aanm. Zeer zeldzaam op Java, slechts op den Wilis en wel
op de hoogste jukken en toppen tusschen 7—8000’ in de bos-
schen van Casuarina Junghuhniana.

Bij gelegenheid der mededeeling van eenige nieuwe Clitoria-
soorten, zegt de heer Bonruau, dat Neurocarpus retusus Hsskl
(volgens exemplaren uit den Plantentuin te Buitenzorg) waar-
schijnlijk niet van MN. cajanagfolius verschilt. (l. e. p. 232).

Neustanthus Buth; Jl. e. p. 234: Calyx campanulatus, intus villosulus,
4-dentatus, dente supremo integro emarginato v. breviter bifido. Vexillum
obovato-orbiculatum, breviter unguiculatum ecallosum, aurieulis inflexis
appendiculatum. Alse falcatae, earinam incurvam v. rostratam aequantes
v. superantes. Stamen vexillare ima basi liberum subgenieulatnm, dein

eum eaeteris eonnatum. Antherae omnes fertiles uniformes. Ovarium sub-

sessille villosum, disco hypogyro breviter vaginatum, pluriovulatum. Sty-

lus ivcurvus, glaber, hand induratus, stigmate terminali capitato. Legu-
men lineare, angustum v. maturum subteres. Semina numerosa, parva,
glabra, estrophiolata, isthmis cellulosis separata, — Herbae volukiles asia-
tieae. Stipulae sub insertione haud productae. Folia trifoliolatn. Racemi
axillares, elongati, Flores in nodis, saepius glandulosis, breviter pedieel-
Jati, reflexi. Bracteae ecaducae, bracteolae persistentes, Legumina fere
Phascoli seet. Strophostylis, nutantia v. pedieello torto adseendentin. Genns

Dioclcae proximum, imprimis legumine distinetum ef hbabitu aliennm,

Neustanthus javanicus Bnth; Le. pe 235: Foliolis rhombeis subintegris obtu-
sis muticis subtus molliter villosis, bracteolis tubo calycis multo breviori-

bus, ealveis dentibus obtusis v. vie mueronatis, alis earinam subaequune

Ë EE Pee

d tibus, legumine subtercti. — Pachyrhizus? sp. Zoll. et Mor. Verz. p. 3. Zoll.

‚ Herb. n. 240. — Pachyrhizus mollis Hassk. Cat. hort. Bogor. p. 280?
Aanm. In het ravijn Tjikoening van den Merapi.

Dioelea (Pachylobium) javaniea, Benth; 1. e. p. 236: Ramis petiolis in-
florescentiaque tomento rufo villosis, foliolis late ovatis brevissime acumi-
natis basi rotundatis subeordatisve corinceis supra pubescentibus subtus ru-
\ fo-tomentosis, floribus subsessilibus, calycibus rufo-tomentellis, petalis .. ,
/ legumine obligue ovato turgido, sutura superiore biangulato, juniore fer-

_ rugineo-hirsuto.
____Aanm. Aan de zuidkust van Bantam.

Muyeuna capitata W.&A. (volgens opgave van den heer JUNGHUEN: M/.
. 1
velutina Hsskl.). Bnth; 1. ce. p. 237.

Aanm. In eene nota tot Butea frondosa Rxb. zegt de heer

‚ Benrmam (Ll ce. p. 238), dat het ‚geslacht Drebbelia Zoll. tot
_Spatholobus Hasskl behoort.

__— Hoe genus, quoad legumen Buteis nffine, flores diversissimos habet, parvos,
albos roseos v. purpureos, vexillo Jatissimo retuso v. emarginato Carina
longiore (mee angusto et acuto quam carina actta breviore).— Stamen
vexillare haud genieulatum. Ovarium in omnibus speciebus biovulatum
vidi, uno tamen mGx abortiente legumen (ut in Butea) monospermum
evadit. Indehiscens remanet v. rarissime tardius apice leviter hiare vidc-

tur Msp. p- 238.

Aanm. Tot dit geslacht behooren 1. S. Roaburghii Benth.
(Butea parviflora Rxb., B. sericophylla Wall). 2. S. gyrocarpus
Bnth. (Butea Grah.). 3. S. ferrugineus Buth. (Drebbelia ferruginea
Zoll). 4. 8. acuminatus Bnth. (Butea WIl.); Bugamia rosea Grah.
is misschien hiertoe behoorende. 5.S. erassifolius Bnth. (Buga-
mia WIL) 6. S. Zittoralis Hsskl.

Phaseolus (Maeroptilium) semterectus L. (P. eytisoïdes Zoll. & Mor.) Bnth.
l. e. p. 239.

Dolichos Junghuhntanus, Buth; 1. e. p. 240: Volubilis, molliter villosus,
foliolis late ovatis, terminali rhombeo, pedunealis folio longioribus supra
mediam multifloris, calycis labio superiore lato concavo vix emarginato,
dentibus lateralibus brevibus, infimo longiore aeuminato, vexilli eallis ob-
Jongis, legumine villoso.

Aanm. Aan de hellingen van den Oenarang. Iml. naam Ka-
tang gar.

— 518 —
Psophoeerpus longipedunculatus Hsskì. Bnths J. e. p. 241.

Aanm. Hiertoe behoort Dolichos subaegualis Grah., Diesingia
scandens Endl.)

Dunbaria (Rhyneholobium) conspersa Buth; l. e.p. 241: Tota tomento tenuis-
simo canescens, vix demum glabreseens et resinoso-punctata, foliolis late
rhombeis integris v. terminali sinuato-subtrilobo, floribus breve-pedicellatis
solitariis geminisve, calycis laciniis falcatd-laneeolatis, summa integra in-
fimaqgue tubo longioribus, legumine mueronato glabro v. tomentello, 6—8-
spermo. (Dolichos conspersus Grab. in Wall. Cat. n. 5542. D. conspicuus
Zoll. et Mor. Verz, p‚ 4, errore typograpkico).

“ Aanm. Op Java.

Flemingia latifolia Buth; Ye. p. 246: Folioiis 3 amplis ovalibus supra
glabriuseulis subtus ad venas petivlis ramalisque rufo-sericeis, spicis densis
eylindricis petiolo brevioribus, bractcis ovatis ‚rufosserieeis, calycis laciniis
laneeolatis omnibus tubo longioribus.

*

Aanm. Op 8—4000’ hoogte aan den Oenarang, en aan den
Djati-kalangan. Wordt dpan apan genoemd.

Flemingia involucrata Bnth; 1. e. p. 246: Foliolis ovatis acatiuseulis sttpra pu-
beseentibus subtus ad venas petiolis ramulisgue villosis, spicis globosis axil-
laribus terminalibusque, bracteis acuminatis, exterioribus ovato-laneeolatis
involuerantibus, interioribus lanceolatis Jinearibusque, calycibusquc longe
pilosis, laciniis acuminatis corollam aequantibas, infima latissima. — Lespe-

deza involucrata Wall. — Lepidocoma trifoliatum Jungh. in Flora, 1847. p. DOS,

Aanm. Zeer dikwijls tusschen het alang-alanggras tusschen
den voet van den Lawoe en de Solo-rivier.

Derris multiflora Bnths 1. e. p. 253: Scandens v. prorepens, foliolis sae=
pissime 5, ovatis oblongisve obtuse aewminatis ramulisque subglabris, race-
mis lateralibus floribundis, axi villosa, pedaneculis brevissimis, pedicellis
fasciculatis, calyce parvo brevissime et late 5-dentato longioribus, ovulis
in medio ovario circa 3 dissitis.

\

Aanm. In zandsteenrotsen van den Blitaran en aan de oevers
der moerassen en slokkans bij Antjol.

Derris montana Bnth.; l. e. p. 253: Glabra scandens ramis verrucosis,
foliolis 7—9 amplis oblongis acuminatis, racemis laxis vix ramosis, pedun-
culis plerisque apice trifloris, pedicellis elyce vix longioribus, vexillo basi
intus ealloso, ovario tomentoso, ovulis circa 8 dissitis.

Aanm. Op 6—8000’ hoogte in de bosschen van den Prahoe.

ES ns

Cf verg

Dalbergia Junghuhnii Buth; le. p. 254: Foliolis 1115 eliptieo-oblon-
gis obtusis (6—9 lin.) glabris subtus pallidis tenuiter venosis, panieula eorym-
bosa tomentoso-pubescente, calycibus breviter pedieellatis late campnnula-
tis, dentibus latis obtusiuseulis tubo aequilongis, petalis brevissime unguieu-

latis, vexillo emarginato, ovario glabro, stylo brevi.
Aanm. In de Battalanden op Sumatra.
Cassia divaricata Nees co. adenantha Zoll Morz 2). -Buth:s-l., ce p. 259.
Bauhinta tomentosa Linn. (B, cucullata Zoll.) Bnth.; l. e. p. 261.

Bath. 1. e. p. 261: Genus Piliostigma Wchst. servandum videtur, calyce,
corolla, stylo brevi, legamine bene distinetum. Stigma late discoideum pel-

tatum in plmibus Phaneris occurrit.

Piliostigma acidum Benth; 1. ce. p. 261. (Bauhinia castrata Hsskl., Cus-

_parea Hsskl.).

Phanera elongata Bnth; 1. e.p. 262. (Bauhinia Krthls., B. mollissima Wil.
g+ purpurea Zoll.

Phanera ferruginea Bnth; 1. e. p. 262. (Bauhinva Krthls. ).
Phanera pyrrhaneura Bnth; l. e. p. 262. (Baulania Krthls.).
Phanera stipularis Bnth.; 1. e. p. 262. (Gautinga Krthls.).
Phanera fulva Bnth.; Ll. e. p. 262. (Baukinia Bl. ex Krthls.),

Phanera Junghuhniana, Bnth; 1. e. p. 263: Folio basi cordato, foliolis
ad duas tertias coalitis ovatis acuminatis 4-5-nervijs supra glabris subtus
ad venas ramulisque minute ferrugineo-tomentellis, racemis corymboso-ra-
mosis multifloris ferrugineo-tomentosis, calycis limbo ante anthesin glo-
boso tubo aequilongo, petalis unguiculatis ovali-oblongis extus villosis,

ovario ferrugineo-villoso.
Aanm. Op Java.

Phanera hockiana Bnth; 1. ce. p. 263, (Bauhinia Korth.).

Aanm. Volgens den heer BeNrram is Bauhimia debilis Hsskl
ook waarschijnlijk tot PAaxera behoorende.

Phanera glauca Buth.;l. e.p. 265: Scandens, glabra, foliis basi truncatis, fo-
liolis ad medium econnatis ovatis obtusissimis 4—-nerviis, racemis sub-
ramosis brevibus multifloris bracteis setaceis, caducis, limbo ante anthesin

— 520 —

. En Ka - . . EN.
ovoideo, quam tubus gracilis multo breviore, petalis obovatis glabris, le-

gumine recto latissimo glabro. — Baukinia glanca Wall. Cat. n. 5785.

Aanm. Op 3—5000’ aan den Oenarang en in Opper-Angkola
op Sumatra.

Partia biglobosa RBr. Buth; L. e. p. 266. Parkia speciosa Hort. Bog.).

Albizzia montana Bnth.; 1. e. p. 267 : Ramulis petiolis pedunculisque ferrugi-
neo-villosis, glandula in medio petiolo, jugalibus pancis minutis, pinnis 7—10-
Jugis, foliolis multijugis oblongo-linearibus obtusiusculis subtus sericeo-pu-
bescentibus glabratisve, spicis cylindricis, floribus brevissime pedicellatis,
legumine subfalcato bivalve. — Acacia montana Jungh. Tijdschr. Nat. Wet.
v. 1. p. 246,.— Hassk. Cut. hort. Bog. p. 290. — Acacia vulcanica Korth. Zoll.
Mortz. p. 1. ex Flora 1847. p. 705.

Aanm. Op de hoogste toppen der vuurbergen tusschen 7—
10000 voet hoogte. Inl. naam Kamalandingan.

Albizzia Lebbeck Benth.; 1. ce. p. 268. (Inga leucorylon Hassk.).
Albizzia stipulata Bois. Bnth;l.e.p. 268. (Inga umbraeuliformis Jungh.).

Albizzia tenerrima De Vries. 1. ec. p. 270: (Inga in schedula Jungh.).
Fnermis, pinnis 10-jugis, foliolis 83—35 jugis, minimis, linearibus, obtusis,
basi oblique truncatis glabriusculis subtus glaucis margine cum petiolo
canalieulato rhachidegue communi sparse puberulis, nervo obliquo sub-
centrali, ramis junioribus subtomentosis, glandula magna ad basin petioli
communis oblonga depresso-concava, legumine compresso-planissimo char-
taceo oblongo-elongato utrinque aequaliter attenuato acutiusculo, margine
integro recto, sutura tumidiuscula.

Aanm. Op de zuidelijke kustketen tusschen Djokdjokarta en
Patjitan. Inl. naam Pohon Weroe

Pithecolobium (Cathormion) Junghuknianum Bnth;l. e.p. 269: Ramulis
petiolis pedunculisque ferrugineo-villosis, pinnis subbijugis, foliolis 3—5-ju-
gis obliqgue ovali-oblongis obtusis subacuminatis parum inaequilateris pu-
bescentibus, glandula prope pinnas inferiores depressa, floribus longius-
eule pedicellatis tenuibus pubeseentibus, calyce corolla pluries breviore,
Jegumine tomentello contorto extus sinuato.

Aanm. Bij Medini op den Oenarang tusschen 3—5000' hog
te. Inl. naam Pohon Manggir.

Bladz. 271 beginnen de Zycopodineae, welke (in 1850) door den
heer A. Spring, den schrijver van eene Monographie dezer familie

3
|

en medewerker aan de brazilische Frora van den heer
Martius zijn bewerkt. Er zijn 28 soorten van die belangrijke
kryptogamische familie opgebragt en wel in drie geslachten,
zijnde eene afdeeling van het oude geslacht Zgcopodium vân
den bewerker reeds vroeger onder den naam van Selaginella
gescheiden. Nieuwe species zijn de volgende:

Lyeopodium apiculatum Spring 1. e. p. 272: Caule elongato, rigidiusen-
lo, profnnde striato, foliis undiquetecto, aequaliter 2—3dichotomo; foliis
Jongioribus confertis, subverticillatis, sexfariis, patentissìimis, lineari-su-
bulatis, marginibus subrevolutis, supra convexis et e nervo sulcatis, sub-
tus subeanalieulatis, basi rectis, carina et parenchymate insigniter decur-
rentibus; amentis teretiusculis, angustatis dioecis; bracteis hexastichis, ex

ovato longe apiculatis, acute carinatis.

Aanm. Op Java.

Lycopodium coralium Spring 1. e. p. 273: Caule elongato, profunde stri-
ato, foliis undique tecto, inde a basi aequnliter 5—6 veces dichotomo; foliis
confertissimis, subverticillatis, sexfariis, erectis, elongato-lanceolatis, pun-
gentibus, margine integerrimis, non revolutis, supra concavis, subtus

“subcarinatis et e nervo lineatis, basi attenuatis rectis, carina fortiori et
lineis duabus lateralibus longe decurrentibus; amentis moniliformibus te-

r@tiusculis fastigiatim dichotomis; bracteis hexastichis apiculatis.

Aanm. Op Java.

Selaginella remotifolia Spring L. e.p. 276: Caule articulsto humifuso,
undique radieante, vage diviso, tetragono, pleurotropo, facie bisulcato ,
flaveido; nodis articularibus integris, excepto dorso vix prominentibus;
ramis remotis distichis; elongato-pyramidatis’, 5-6- ramulosis; radiculis an-
ticis; foliis cathedris valde remotis, in ramulis demum subimbricatis: late-
ralibus anticis oblique affixis, deorsum rectangularibus, sursum suberectis,
ovato-lanceolatis, acutissimis, margine superiore ad basin obsolete serru-
Jato-denticulatis , basi superiore dilatata, inferiore libera, nervo supra ca-
rinato, snbtus impresso: intermediis 2—3-plo Minoribus, elongato-lanceola-

tis, vix falcatis, subaequilateris, obsolete dentieulatis, divergentibus, basi
exteriore products.

Aanm. In boschachtige streken van Opper-Angkola op Su-
matra, tusschen 1—3000’ hoogte.

Selaginella. Junghuhniana Spring le. p. 276: Minima, caespitosa, pla-
tystachya; eaulibus flaccidis, aureo-nitentibus, obscure gquadrangularibus,

_pleurotropis, e basi radicante adscendentibus, pyramidato-ramosis; ramis

inferioribus patentisshmis, superioribus erectis; ramulis 1—2, ‘brevissimis,
simplieibus; foliis undique dimorphis, aequaliter remotis, cathedris, sub-
tus albidis: lateralibus posticis reetangularibus vertiealiter affixis, oblongo-
lancsolatis, subintegerrimis, supra subearinatis, basi inferiore deeurrenti-
‚bus, superiore dilatatis rotnndatis, nervo reeto margine inferiori parallelo:
intermediis 12-plo minoribus, lanceolatis, rectis, longissime apiculatis,
laxis, divergentibus, basi attenuatis deeurrentibus; amentis unilateralibus,

resupinatis; bracteis dimorphis.
Aanm. Op den Gedeh van het eiland Java en op Sumatra.

Selaginella subspinulosa Spring 1. e. p. 277: Parvula, caespitosa: caulie
bus brevibus, pallide stramineis, dorso teretinsculis, specie goniotropis,
humifusis, pyramidato-ramosis; ramis simplieibus vel paucidivisis; foliis
rigidiuseulis, undique dimorphis: lateralibus oblique affixis, suberectis,
ovato-lanceolatis, obtusiusculis, rectis, aecquilateris, margine superiori
spinuloso-dentieulatis, utroque subrevolutis, basi integris, ad nervum su-
pra late earinatis: intermediis triplo minoribus, brevi-lanceolatis, spinulo-
so-dentienlatis, arreetospatulis, divergentibus: amentis aente quadrangula-

ribus: bracteis rigide eiliatis.

Aanm. Op Java; Zollinger herb. No. 2011. (Vidit in Herb.
Kunze).

Sslaginella Zollingeriana Spring 1. e. p. 278: Minima, caespitosa; cauli-
bus tenuissimis, pallide stramineis, adsecendentibus, pyramidato-ramosis;
raunis synedris, ereeto-patentibus , 2—2-ramulosis; foliis pallidis, undique
dimorphis, valde remotis: lateralibus ereeto-patentibus, lanceolatis, subae=
quilateris, minutisstme dentieulatis, supra carinatis rectis, basi integris:
intermediis vix triente minoribus, ovato=lanceolatis, reetis, subdenticulatis ,

adpressis, divergentibus, media basi deeurrentibus; bracteis dimorphis.
Aanm. Op Java; Zollinger herb. No. 2226.

Nu volgen de Malvaceae, door den heer Mrauru (1853). be-
werkt, met 30 soorten in 6 geslachten. Nieuwe species zijn:

Mlibiscus (Bombicella?) bantamensis Miq; 1. e. p. 282: Ramulis foliisque
utringue peduneulisgque pube stellata tenerrima inspersis$ in involucro car
lyeeque paulo densioribus, foliis breviter petiolatis ovato-oblongis acumi-
natis integris et subintegerrimis (sub lente subglandulose erenulatis), bast
trinerviis et utrinque eireiter 5—6 costulatis, stipulis inaequilateris ovato-
lanceolatis deeiduis, floribus axillaribus solitariis, peduneulo petiolum su-
perante prope apicem artieulato, involueri phyllis 8 linearibus inaequali-
bus calyee brevioribus fere usque ad basin liberis, calyce (in alabastro
pentaptero-angulato) 5-fido, coriaceo, segmentis ovato-triangularibus intus

Se and nn nnee

anna” a

versus apiceem luteotomentellis, corolla ampla- purpurea? extus stellato-
pubera, capsula (immatura) ovoidea abrupte acuminattx 5-sulcata, 5-locu-

laris, loculis polyspermis, seminibus immaturis parce piliferis.
Aanm. Aan de zuidkust van Bantam op Java.

Abutilon neurocarpum Miq.;1l.e. p. 285: Humile’, frutescens; ramis petiolis
foliisque subtus incano-tomentosis, tomento e pilis stellatis et pilis patentibus
conflato, foliis parvulis breviter petiolatis cordato-ovatis brevi-acuminatis
T-nerviis dentato-serratis, supra pilis stellatis tomentosis, pedunculis axil-
Jaribus folia caulium excedentibus supra medium, ad 2 long., articulatis ,
calycis segmentis ovato-lanceolatis hirsutis, carpellis 5 tenuiter membra-
maceis subinflatis nervosis nitidis parce patenti-pilosis, seminibus nigres-

ventibus, pilis brevissimis paucis inspersis.
Aanm. Op Java in de grasvelden van den Goenong Gamping.

Abutilon albescens Miq; 1. e. p. 285: Ramulis, petiolis, foliis subtus ,
peduneulis ealyeibusque tomento tenui densissimo stellato albido obductis,
stipulis lineari-lanceolatis parvis reflexis, foliis longiter petiolatis rotun-
dato-vel ovato-cordatis acuminatis eroso-dentieulatis subnovemnerviis,
supra pube stellata inspersis, peduneulis axillaribus solitariis vel in ra-
mulis axillaribus parvifoliatis prope apicem articulatis, calycis segmentis
ovatis acuminatis trinerviis, carpellis 20 et pluribus reniformibus, apice
acuto usque ad medium sinum deflexo, hine extrorsum semicircularibus

denseque hirtis. Sida populifolia Blume Bijdr. p. 79? haud auctorum.

Aanm. Op de kalkbergen bij Palimanang (Jungh.) en bij Tji-
bogo (V. Gesk.)

Sida thyrsiflora Mig; 1. e. p. 287: Ramulis petiolis foliisque subtus in
nervis suprague in nervo medio et inflorescentia stellato-puberis, foliis
ovato- vel lato-ellipticis acuminatis, praeter basin rotundatam vel conca-
vO-truucatam integerrimam dentatis, subquinguenerviis membranaceis,
stipulis caducis, floribus in ramulis brevibus subumbellatis thyrsoideo-con-
fertis carpellis circiter 8, dorso stellato-puberis, biaristatis, aristis retror-
se hispidulis.

Aanm. Op Java in bosschen van den Oenarang bij Medi.

De daarop (p. 288) volgende Büttneriaceae zijn door denzeflden
kruidkundige bewerkt. Br zijn 4 soorten in 8 geslachten. Nieuw 1s:

Abroma denticulata Miq.; 1. e. p. 288: Ramulis, petiolis foliisque imprimis
subtus in nervis, pedanculis calycibusque tomentello-puberis, foliis bre-
viter petiolatis cordato-ovatis vel cordato-oblongis raro rotundato-cordatis,

AEL 40

acuminatis 5-nerviis, remote tenuitergue denticulatis demum subintegerri-
mis, subtus pube tenera stellata setisque stellatis inspersis, supra in ner-
vis tenere et evanesventi-puberis, eapsnlis pilis stellatis tri-radiatis setulosis
eonspersis, alis apice truncatis extrorsum obtuse productis.

Aanm. Op Sumatra bij Padang en in bosschen bij Tobing.

Van Pentapetes angustifolia Bl. heeft de heer Mrqurr. een
mieuw geslacht gemaukt, dat hij Krioraphe noemt met volgend

Character essentialis: 1. e. p. 289: Znvolucellum unilaterale. Culyt 5-se-
palus persistens. Stamina 15, quorum 5 sterilia, 10 fertilia per paria ap-
proximata. Stylus stigmate simplici. Capsula 5-loeularis 5-valvis, loeulis

polyspermis, sutura nervum plumosum nudante. Semina exalata papillosa,
albumine subpellueido.

Aanm. Ook de Guttiferae heeft de heer Mraver. bewerkt. Zij be
vatten in 8 geslachten 7 soorten, waarvan de volgende nieuw zijn:

Calophyllum kirtellum Mig; L. e. p. 291: Ramulis, gemmis, petiolis cos-
tâque subtus ochraceo-hirtulis, foliis (majusculis) oblongo-lanceolatis acu-
tis vel breviter obtuso-apiculatis, basi acutiusculis vel obtusis, costa vali-
da, venis densissimis tenuissimis, racemis axillaribus, pedicellis subverti-
eillatis.

Aanm. Im bebouwde streken van het distrikt Tjiandjoer op Java.

Calophyllum tetrapterum Miq.; 1. e. p. 291: Ramalis eompresso-tetragonis
angulis subalulatis eum petiolis foliisque glaberrimis, his lanceolato-oblon-
gis acuminatis basi acutis, paniculis axillaribus contracfis paucifloris flo-
ribusque ochraceo-tomentellis.

Aanm. In boschachtige streken van Opper-Angkola op 1-

5000” hoogte.

Calophyllum javanieum Miqs 1. e. p. 292: Glabrum, ramulis compresso-
tetragonis infra nodos subalato-eomplanatis, foliig breviter petiolatis e basi
divarieate subsagittato=cordata lanceolato-oblongis obtuse apiculatis, pani-
culis axillaribus brevibus.

Aanm. In het Duizend-gebergte van Java (V. Gesker.)

Der Stereuliaeeae zij ook door den heer Mrauru (1853) bewerkt.

De fraaije boomen dier familie zijn daarbij echter niet gerepre-

senteerd, maar slechts 4 van de kleine heesters, die vroeger
tot Zelieteres geteld werden, later door Referent tot Ortfothe-

"
,

en

eium, die echter, voor zooverre zij tot de indische heesters dier ver-

_wantschap behooren, door den heer Mrauer tot een nieuw geslacht
gebragt worden, dat hij noemt

OUDEMANSIA Mig. 1. e. p. 295: Calyx tubulosus, subbilabiatim 5-denta-
tus. Petala 5, praefloratione convoluta, inaequalia, subbilabiatim dispo-
sita, spathulata, ungue medio bidentulo. Zubus stamineus cylindraceus,
apice inflato ovarium stipitatum recondens, breviter 10-fidus, filamento
singulo monanthero, antherts transversis brevibus, loculis divergentibus,
superne communi rima apertis. Ovartum 5-loculare, loeculis pluriovulatis,
stylo simplici, st?gmate parvulo. Ramuli subangnlati, uti petioli, costa media
foliorum et pedunculi pebe dense rubiginoea vestiti. Petiolus primarius 2-3-pol-
licaris, pinnarnm longior. Pingae inferiores terminalibus breviores, foliolis
vulgosex foliola pinnarum terminalium 8-10, uitima 3 poll-longa, inferiora
dimidio breviora et magis inaequilatera, omnia utringue viridia, penniner-
via; praesertim ad venas pubescenti-hirtella.

Aanm. Aan den voet van den kalkbergen bij Palimanang op Java,
in Opper-Angkola (Jungh.) en aan de rivier Padang-lawas (Hörn.)
op Sumatra.

Oudemansia obversa Mig. l.e.p. 297: Foliis obovato-oblongis acuminatis
basi attenuata obtusiuseulis, inaequaliter subduplicate dentato-serratis, su-
pra pilis stellatis scaberuiis, subtus pilis stellatis dense obteetis, sub-5-ner-

viis et venosis, petiolis vramulisyue isdem hictellis, capsulis axillaribus pe-

dunenlatis solitariis (doribus reliquis steriibus deciduis) eylindrieo-oblongis,

proeessubus filiforminus dense stellato-tomentosis undigue obducis, apice

obsolete 5-dentulis

Aanm. In de bosschen van de Wijnkoopsbaai. In Julij bloei-
jende gevonden.

Oudemansia hirsuta Mig; J. e. p. 297: Fols oblongis vel ovatosoblongis
acuminatis, basi inaequilaterali rotundatis vel subeordatis , membranaceis
inaequaliter subduplicaro-dentatis, 3- vel sub-5-nerviis costulatisque, subtus
cum ramulis petiolis et inflvresventia griseo-tomentellis (pilis stellatis),
membranaceis, supra scaberulo-puberis, spicis axillaribus solitariis vel ag-
gregatis, floribus lateralipus, solitariis sessilibus, bracteis geminis glandu-
lêgue laevi scutellata suffultis, floribus terminalibus vulgo geminis cum

4 bracteis. — Helieteres hirsuta Blum. 1. e. p. 80.

Aanm. In het Zuidergebergte bij Imogiri op Java.

— 526 —

De Ziliaceae zijn evenzoo door den heer Mrauer. bewerkt. Hoe-
wel door 14 soorten in 2 geslachten gerepresenteerd, bieden zij
slechts een nieuwe soort aan t. w.

Grewia ancolana Mig; 1. e. p. 301: Innovationibus foliisqne junioribus
fugaciter puberis, foliis ovatis vel elliptico-ovatis acuminatis, basi subae-
quali leviter cordatis, inaequaliter serratis, serraturis inferioribus glandu-
losis, submembranaceis, tri-, vix 5- nerviis costulatisque, subtus discolori-
bus, inflorescentiis superne axillaribus solitarijs longiuscule pedunculatis,
umbellam compositam fere regularem referentibus, inferne glabriusculis,
sursum alabastribusque globosis rufis, petalis ovalibus calyce paulo brevio-
ribus obtusis apice erosis, ima basi hirtis et glandula transversa ad basin.

Aanm. In boschstreken van Opper®ngkola op Sumatra.

Nu volgen de Polygoneae (in Julij 1858 ) door den heer A. J.
De Bruun bewerkt. Zij bevatten in 2 geslachten 17 soor-
ten, welke tot op een toe alle tot de boekweit behooren.
Daaronder bevinden zich 10 nieuwe soorten. De bewerker heeft,
om ze van de alte kort door den heer Buume opgestelde soor-
ten genoegzaam te kunnen onderscheiden, de zich daarbij bevin-
dende Blume’sche soorten van nieuwe diagnosen voorzien. Wij
zouden bijkans die geheele afdeeling moeten overdrukken,
om de diagnosen der nieuwe soorten van nut te doen zijn, doch moe-
ten uithoofde van het reeds te omvangrijk gewordene berigt
over dit belangrijke werk de deskundigen naar het werk zelf bldz.
902—8ll verwijzen.

Daarop volgt bldz. 813 —841 het begin eener hoogst belang-
rijke en vroeger maar al te zeer veronachtzaamde plantenfa-
milie: de Mossen, bewerkt door den heer P. Dozy en den
helaas al te vroeg onlangs overledenen J. H. MorkeNsorr.
Deze bewerking is nog te belangrijker, doordien zij ook de
mossen van Japan uit de verzameling van den heer Von SreBorp
bevat en tevens bij elke nieuwe soort eene omvangrijke uitvoerige
beschrijving geeft. Hr zijn in 28 geslachten 73 soorten be-
handeld, waarvan de volgende nieuw zijn:

Fissidens filicinus Da. et Mb; le.p. 312: Dioicus, erectus, subsimplex,
flexuosus, maxime polyanthus, strictus vel foliorum apicibus incurvis sub-

homomallus; folia ereeto-patentia, 20-50 juga, late lineari-lanceolata, acu-

ad a Sein rente

— 521 —

minulata, basi sua sibi invicem haud ineumbentia, ecostata, costa valida
continua, semipellucida, densissime et rotundate areolata, marginata, mar-
gine incrassato lato: lamina folii ad medium eirciter producta, apice sub-
aequalis, subintegerrima; lamina dorsalis lata, ad costae basin enata ibi-
demque profunde undulata, subintegerrimo; lamina apicalis margine in-
crassato grosse et inaequaliter dentato-serrata; folia perichaetii elamellata,

margine incrassato integerrima, pellucidiora, submembranacea.

Hissidens japonicus Dz. et Mb.; 1. e‚ p. 313: Diotcus, erectus, simplex,
flexuosus, polyanthus, strictus vel foliorum apicibus parumper homomalle
ineurvis dorso convexus; folia patentia, 15-50 juga, lanceolata, acuta vel
brevissime acuminulata, costata, costa valida ante apicem desinente, vix
pellucida, densissime et rotundate areolata, marginata, margine paullo in-
crassato in foliorum summo apice dissoluto; lamina folii ad medium vel
paullo ultra medium producta, apice subaequalis, basi subsequenti folio
incumbens, integerrima; lamina dorsalis ad costae basin enata ibidemque
vix undulata, integerrima; lamina apicalis grosse et remote eroso-dentieu-
lata; folia perichaetii elongata, elamellata, margine incrassato subinteger-

rima, caulinis pellucidiora, submembranacea.

Aanm. Door toeval met levende planten uit Japan aangevoerd;
ook in het herbarium van den heer JurenumN, zonder opgave
. ‘
van vindplaats.

Fissidens eryptotheca Dz. et Mb; 1 e. p. 314: Dioicus, erectus, simplex
vel basi parce ramosus; folia 18-28 juga, subhomomnalle incurva, siccitate
crispata, acuta vel brevissime acuminata, minutissime areolata; folii la-
mina infra vel ad medium producta, integerrima, haud marginata, semi-
pellucida; lamina dorsalis basi rotundata angusta, apicem versus latior,
subintegerrima, margine pellueido incrassata, subopaca; lamina apicalis
pellueidius marginata, margine inecrassato duplicato-serrata, costata,
costa valida rufescente apicem folii fere attingente flexuosa; folia perichae-
tij dorso elamellosa, in laminam apicalem angustam producta; capsula in
peduneulo brevissimo recto laevi erecta, lateralis in caulis parte superiore,
ovato-oblonga; operculum conico-rostellatum, rostello oblique incurvo;

peristomium angustum luteo- rubrum.

Aanm. Op Java door de heeren Junenuan en TeijsmANN;
gevonden, even als de volgende twee soorten.

Fissidens geminiflorus Dz. et Mb; L. e. p. 316: Dioicus, prostratus, sim-
plex vel parce ramosus, radicans, flexuosus; folia remotiuscula, vix cau-
lem ampleetentia, siccando praesertim flexuoso-curvata subhomomalla, li-
neari-lanceolata, breviter apiculata, costa pellucidiore in apiculo dissoluta
praedita, dense et rotundate areolata, immarginata, subserrulata, lamina
foli ad medium producta, lamina dorsalis juxta caulem paullo decurrenss
flores feminei plerumque gemini, biseriati, sub 4- phylli: folia floris femi-

nei, exveptis binis superioribus, fere ad laminam folii dentieulatam reducta.

Lissidens Teijsmannianus Dz. et Mb; 1. e. p. 317: Dioicus, simplex vel
parce ramulosus; folia sieca et humida strictiuscula, multijuga, lineari-lan-
ceolata, costa valida dilutius colorata ad apicem usque pereursa, integer-
rima vel cellulis prominulis suberenulata, immarginata, dense et rotundate
areolata; lamina folii ad medium vel paullo altius evanescens, aequalis;
lamina dorsalis e basi angustiore et rotundata sensim dilatata; lamina api-
calis acute et breviter apiculata; folia perichaetii inferiora ad laminam
folii reducta, superiora dorso vix lamellosa in laminam apicalem lanceo-
latam producta; capsula in pedunculo flexuoso elongato laevi inclinata,
obconica vel oblongo-cylindrica, ore dilatato; operculum conico-rostratum,
capsula longius; peristomii dentes latiusculi bifidi.

Leucobryum pentastichum Dz. et Mb; le. p. 319: Deoieum, pulvinato-caes-
pitosum, glaucescens, adscendens, simplex vel vage ramosum, ramis
turgidiusculis aduneis; folia faleato-seeunda, in series quinque distinctas
disposita, eoncava, versus apicem convoluta, e basi oblonga inferne an-
gustiore lanceolata, acuta, integerrima, ad apicem usque angustissìime
marginata, eellulis prominulis dorso aspera.

Aanm. Op Java.

Leucobryum aduncum Da. et Mb3 le. p.319: Dioicum, late et dense caes-

pitosum, e viridi glaucescens, adseendens, ramosissimum, ramis vagis
aduncis; folia faleato-secunda, e basi oblonga inferne angustiore lanceola-
ta, acuta, frequenter radiculosa, apicem versus dorso dentato-verrucosa,
integerrima, ad medinm usque anguste marginata: folia perichaetii late
marginata dorso vix verrucosa: capsula in pedicello laevi elongato flexuo-
so inclinata, oblonga, arcuta, angusta, maecrostoma, basi strumosa; oper-

culum conico-rostratum, rostro subulato.

Aanm. Op Java door de heeren JuscmuuN, Horze en Tris-

MANN gevonden.

Entosthodon javanicus Dz. et Mb. 1. ce. p. 321: Gregarius, humilis;
caule brevissimo, adscendente, nudiuseulo; folia in gemmulam rosulatam
patulam congesta, inferiore minora obovato-oblonga apiculata costa rufes-
cente validiore infra vel ad medium evanida, superiora majora spathulato-
oblonga longe acuminata costa rufescente sub acumine desinente, omnia
integerrima, carinato concava, apice magis minusve flexuosa, arcolatione
congenerum; capsula in pedieello siecitate valde tortili ereeta, siccando
inelinata, clavato-pyriformis, basi longieollà plicato-sulcatâ in pedicellum
decurrens, microstoma; operculum planum: peristomium, florescentia et

genitalia masculu Zontosthodontis Berg.

Aanm. Op den grond tusschen andere kletne mossoorten.

Polutrichum Teijsmannianum Dz. et Mb. Le. p. 323: Dioicum, simplex &

Ld

Kaul man

— 529 —

caulis gracilis, subflexuosus, a basi inde foliosus, apiee vaginis fuliorum
discoloribus albicans; folia stricta, e basi vaginante erecto: patula, siccan-
do eirrhato-tortilia, lanceolnta, acuta, superiora planiuscula, laxius lamel-
losa, margine anguste membranaceo spinuloso-serrata, costata, costa dor-
so scabra cum apice desinente; capsula in pedicello laevi elato inclinata,
oblonga, papillosa, plicata; operculum e basi convexa subulato-acumina-
tum, rectum.

Aanm. Op Java.

Polytrichum Junghuhmianum Dz. et Mb. 1. e.p. 324: Dioicum, simplex;
caulis humilis, strietus, a basi inde foliosus; folia strieta, erecto- vel rc-
curvo-patentia, sieca erecto-incurva, conferta, e basi latiore amplexicauli
lanceolata, acuta, concava, margine angustissime membranaceo argute et
remote serrata, costata, costa cum apice desinente dorso scabra, dense
lamellosa; ecapsula in ‚pedicello elato laevi flexuoso- tortilli erecta vel in-
clinata, subeylindriea, valde papillosa, sexies plicata; operculum conico-
rostellatum , breve.

Aanm. Op kleigrond, aan wegen en muren op het Prahoec-
gebergte.

Polytrichum eclavatum Dz. et Mb. Le. p. 326: Dioicum, simplieissimum ;
caulis alte nudiusculus, foliis apice congestis subelavatus, flexuoso-erectus;
folia spiraliter conferta, e basi erecta semivaginaute brevi patentia, strieta,
siceando erecto-adpressa apice incurva et merginibus involuta, rigida,
lanceolata, acutiuscula, concava, marginata, margine incrassato angusto”
spinuloso-serrata, costa sub apiee desinente, dorso scabra, laxius lamel-
losa; ecapsula in pedicello nigrescente laevi erecta, avali-cylindrica, ma-

crostoma, papillosa, plicis destituta.

Aanm. Op den top van den Kawi op Java in September gevon-
den.

Polytrichum mierophyllun Dz. et Mb. Lc. p. 326: Dvoicum simplex; caulis
basi nudiuscultus, foliis sensim magnitudine inerescentibus vestitus, erec-
tus; folia superiora rosaceo-congesta, erecto-patula, ineurvata, siecando
ineurvo-adpressa, e basi latiore laxe vaginante breviter lanceolata, obtu-
sata, eostata, costa dorso scabra subexcurrente brevissime mucronalata,
apice cueculliformi-concava, supra basin argute serrulata et dense lamello-
sa; capsula in pedicello laevi erecto tortili inclinata, obtonga, papillosa,
obsolete plicata, operculum planiusculum, apiculatum; calyptra ferruginea

villosissima. — Pogonatum alotdes Hmpe in sched. herb. Jungh.
Aanm. Op rotsen van den Merapi op Java.

Bartramia secunda Dz. et Mb. 1. e. p. 332: Diotcum; caulis adscendens,
apice fasciculatim ramosus; rami subfastigiati, curvuli, siccando uncinati;

folia faleato-secunda, laneeolato-acuminata, costa longe excurrente \denti-

— 550 —

culatâ aristata, concaviuscula, papilloso-seabra, margine revoluto argute
serrulata; capsula in pedicello geniculato elongato horizontalis, oblonga,
basi ventricosa, curvata, sedecies sulcato-striata, macrostoma; operculum

mamillatum.

Aanm. Op Java.

B: Perwaktiana Dz. et Mb; 1. e. p. 333: Planta humilior, ‘brevius ra-
mosa; folia laxius disposita, minus secunda, vix falcato-incurva, margine
paullo altins revoluta, laxius reticulata. Bartramia prabaktiana Dz. et Mb.
in Zoll. Catal, herb. 1854.

Aanm. Op Java aan rotsen van den Prabakti.

Syrrhopodon fastigiatus Dz. et Mb. 1. ce. p. 334: Diotcus, gracilis adscen-
dens, dichotome ramosus; rami erecti, fastigiati, flexuosi, radiculosi; fo-
ha secunda, e basi longe vaginante patula, siecando tortilia, lineari-lan-
ceolata, canaliculato-concava, argute serrata, costata, costa, infra apicem

desinente dorso scabra.
Aanm. Op Java tusschen Leucobrijum aduncum gevonden.

Syrrhopodon crispus Dz. et Mb. 1. e. p. 335: Dioïcus, gracilis, adseendens,
subdichotome ramosus; rami erectiusculi, flexuoso-curvati, radienlosi, in-
aequales vel subfastigiati, foliorum vaginis discoloribus apice albicantes;
folia laxe tristicha, e basi oblonga breviter vaginante squarrulose paten-
tia, sieeando ecrispatostortilia, lineari-subulata; undulata, concava integer-

rima, costa excurrente praedita.

Aanm. Op Java in de zuidelijke bosschen van den Merapi aan
rotsen op 4000’ hoogte, en op den Slamat tusschen 4—6000’

Pottia julacea Dz. et Mb. 1. e. p. 335: Monoïca, pusilla, dense caespi-
tosaz caulis teres, simplex vel basi ramosiusculas, inferne subaphyllus
dersissime radiculosus; folia pentasticha, erecto-adpressa, basilari parte
caulem vaginantia, versus caulis apicem densius conferta, oblonga, costa
valida excurrente carinata et cuspidata, superne subopaca et plicata mar
gine reflexo, basi pellucida integerrimu; capsula in pedicello flexuoso-
erecto crassiusculo erecta vel parum inclinata, ovalis vel ovali-eylindrica
pachyderma, ‘gymnostoma; operculum breve conieur, parum curvulum

calyptra (junior) eylindriea, basi integra.
Aanm. Op Java tusschen Enthostodon javanieum.

Ceratodon javanicus Da. et Mb.l.e. p. 337: Diortcus; eaulis erectus, inferne
laxe superne dense foliosus, simplex vel subdichotome ramosus, ramis subfas-
tigiatis; folia subseeunda, erecto-patula, apica flexuoso-incurva vel recur-
va, laneeolato-aeuminata, costa valida cum apice dentieulato desinente,

carinato-eoncava, margine revoluta, dense areolata; capgula suberecta,

hd

— 5òl —

oblongoseylindriea, parum curvata, basi strumulosâ brevicollig, versus ori-

fieium angustata, sicca obsolete plicata; operculum conicum, oblique in-

ecurvume.

Aanm. Op vochtige plaatsen van den top van den Sindoro en
op boomen nabij de watervallen van den Merbaboc.

Schlotheimia gonorrhyncha Dz. et Mb; 1. c. p. 338: Dioica; caulis prore-
pens, radiculis rabro-purpureis dense tomentosus, vage ramosus; rami
erecti, simplices, fructiferi ramulosi; folia laete viridia, laxiuseule imbrí-
cata, erecta, siccando crispata et in spiram contorta, flexnosa, e basi
angustiore lanceolato-acuminata , carinato-complicata, integerrima, papilla-
ta, longitudinaliter plicata, margine reflexa; folia perichaetii duplo bre-
viora; capsula in pedicello geniculato brevi tortili vix supra ramos ex-
serta, erecta, subpyriformi-oblonga; operculum e basi convexa subulato-
aecuminatum, acumine suleato-quadricostato; calyptra laevis, leviter stria-
ta; peristomium nullum.

Aanm. Bij Medini in de residentie Samarang en aan boom-
stammen op den Oenarang op 3—4000’ hoogte.

Diphysctum rupestre Dz. et Mb. 1. e. p. 340: Monoicum ; folia homomal-
Ja, sieeando tortilia; folia caulina ligulato-lanceolata, carinato-conacva,
costa excurrente cuspidulata, apice sinuato-denticulata; folia perichaetii
caulinis minora, ovato-lanceolata, inferiora apice Sfido eroso-denticulata,
costa valida longissime excurrente aristata; capsula laevis; calyptra gla-

bra, integra. E
Aanm. Op vochtige rotsen aan den Parang op Java.

De derde aflevering wordt besloten, van bldz. 841 — 394,
door de Grassen, bewerkt in Febr. 1854 door L. H. Büsr.

Dit is eene rijke familie, bevattende in 68 geslachten 188 soorten,
waaronder volgende nieuwe:

Agrostis ( Trichodium) stricta Büse; 1. ce. p. 341: Paniculae lanceolatae
ramis laeviusculis, spieulis majuseulis, glumis carina hispidulis, glumella
inferae dorso breviter aristata supera subnulla, foliis glabrie, radicalibus
Hnearibus strictis, culmeis latioribus, supremo paniculae propinquo, hgu-

la producta.

B: remota Büse; 1. c.p. 342: Foliis radiealibus subinvolutis, culmeo sue
premo a panicula paullum effusa remoto.

Aanm. Op het centraal plateau van den Mandalawangi (Pan-
gerangoh) 9200’ hoog.

NT 1

ed

zl HR

Agrostis (Trichodium) infirma Büse; Ll. ce. p. 342: Paniculae pyramidalis
ramis ut et glumarum earinis hispido-scabris, glumella infera mutior,
eupera subnulla, foliis radicalibus setaaeis strictis, culmeis linearibus sca-

bris, ligula producta saepius incisa, radice fibrosa.

Aanm. Op moerassige grasplekken van de hoogvlakte Diëng,
6200’.

Calamogrotis australis Büse is Lasiagrostis australis Zoll. en
Mor. Verz. p. 101.

Arundo Zollingeri Büsei 1. e. p. 543: Panienlae amplae longissimae am-
bitu Janezolatae rachi magna, ramis ecapillaribus longis parce breviterque
ramulosis, spieulis sub-ö-floris, elumis subaequnlibus dimidiam spiculam

longis , glamella supera inferae 2 aequante, aristis recurvatis.

Aanm. Op Java uit Zourisern's Herb. No. 337 & 380.

Phragmites disticha Büses 1. ec. p. 344: Panicula econtracta, spiculis sub-
B-floris, virgineis anguste lincaribus, glumis anguste lanceolatis snbaequa-
libus, glnmella supera laneevlatainferae 4 aequante, foliig distichis mar-
gine subintegro.

Aanm. Aan de oevers van de Lioemoet op Sumatra.

Avena Junghuhnii Büse; l. ce. p. 845: Paniculae contractae ráamis paucis
ramulisque 2—4 elongatie, spiculis 4—5-floris, glumis Janeeolatis haud mag-

pis, arista glumeliae inferae valde longa, ovario piloso, eulmo compresso.
Aanm. Op het plateau van Diëng tusschen andere grassen.

Ataxia Horsfieldië RBr. is Ilierochloa odorata Jngh. (nec
Pal.)

Festuca nuligena Jungh.; 1. ce. p. 346: Panicula angusta, pauciramea,
eernua; rachi pedicellisque longiuseulis hirsutis; spiculis sub-7-floris, glu-
ma infera breviore, glumella infera innceolata in aristam brevem denticu-
Jatam attenuata, glumella supera lanceolata apice bifida denticulata; foliis
radieslibus permultis aeque ae caulinis convolutis, canaliculatis, glabris;

ligula conspicua.

Aanm. Op den Lawoe & Merbaboe van Java.

Brachypodium involutum Büse; 1. e. p. 847: Spioa nutante, spiculis sub-
8-floris, glumis lanceolatis, infera breviore, glumellis acqualibus, infera
ovali cum arista aequilonga, supera lanceolata truncata tenue ciliata, foliis

involutis, radice repente.

Aanm. Op den top van den Tjerimat op Java.

— 533 —

Bromus insignis Büse; 1. c. p. 347: Panicula subeffusa, eernua; spiculis
„magnis sub-7-floris, glabris; glumis lanceolato-linearibus, infera breviore.
glumella infera ovali, arista perlonga fere prope apieem egrediente; glu-
mella supera lineari, conspicue breviore, vix eiliata; foliis supra hirsutis,

“infra scabris.

Aanm. Te gelijk met Avena Junghuhniü; zie boven.

Coelachne infirma Büse; Ll. e. p. 350: Paniculae angustae ramis subsoli-
tariis remotis, spiculis virgineis lanceolntis; glumis dimidia spicula bre-
vioribus, flore pedicellato pubescente, foliis lanceolatis parvis, culmo basi

decumbente debili.

_Aanm. In moerassige plaatsen van het plateau van Diëng.

Tripogon exiguus Büse; 1, ce. p. 353: Spica virginea seeunda, florente
disticha, spiculis 5—7-foris, floribus tabescentibus superioribus nonnullis;

foliis linearibus, eanalieulatis, pilis raris obsitis; staminibus. .....?

Aanm. In de drooge onvruchtbare en hoog gelegene streken

van den Lawoe.

Hemarthrix vaginata Büse; |. c. p. 354: Spicis plurimis infra folio vas
ginatis, glumis longe acuminatis omuibus subliberis, culmo cum vaginis

amplis compresso, prostrato ?

Aanm. Bij Tjibogo in het Buitenzorgsche, op Java.

Eremochloa Hornert Büse; 1. c. p. 357: Uni- vel bipedale. Radix non
rite fossa in speciminibus. Culmus anveps, superne ramo uno alterove
praeditus. Geniculi pilosi, Folia glabra, lincaria, vaginae internodiis bre-
viores. Livula lanceolata, Spica virginea spieulis imbricatis, florens se-
cunda incurvas spiculae in spica ad 40 usque. Glumae inferae in juniore
spinis rigidis insequentes obtegunt, in adultis spinae strictae sunt longi-
tudine fere ipsius glumae. Racheos artieuli superne dilatati; basi brevissi-
me barbati, Pedicelli steriles crassi, supra ineurvi. Glumellae omnes hya-

linac.

Aanm. Im de uitgestrekte grasvlakten van Sumatra, Padang-

lawas genoemd, bij Pertibi door Hörner gevonden.

Schizachyrium paradoxum Büse; l. e. p. 359: Spivis terminalibus Jatera-
Jibusque plurimis capillaribus folio vaginatis, Aoris fertits spieulartun ses-
silium glamella muiica, spiculis pedicellaus hebetaus aristuto-acumicails,

fojïis oblongo-linearibus.

Aanm. Bij Padang op Sumatra.

_— Dot —

Arundinella fuscata. Nees mss. Büse; 1. c. p. 359: Glamis herbaceis, în-
fera ovata breviore, glimmellae inferae floris hermaphroditi aristis lateralibus

brevibas, foliis latis vagiuisque setosis. (3. angustior Nees mss.

Aanm. Bij Tjibogo en aan de hellingen van den Tjerimai.

Andropogon (22) astictus Büses 1. e. p. 360: Ramis paniculae ovatae —
subverticillatis, flexuosis; pedicellis valde barbatis; spieulis planis, lanceo,
latis, sessiibus, basi parce setosis; glumis omnibus breviter et 1igide ci-
lats; arista glamellae spiculam ter quaterve superante; culmo terete eum

foliis linearibus glabris, nodis vix pilosis.
Aanm. Te gelijk met Eremochloa Horneri, zie boven.

Andropogon amaurus Büse; l. o. p. 360: Spicis subsolitariis, folio supre-
mo diu semi-inclusis; spieulis latis, sessiiibus saepe biseriaibus, pedicella=
tis nonnumguam sessilibus conformibus; glumis fusco-hirtis pilis nitentibus;
foliis vaginisque sparse pilosis, culmo prostrato.

Aanm. In drooge weivelden bij Bedojo nabij den berg Se-
woe door den heer JurerurN. Ook door den heer ZorrINGER
op Java gevonden.

Tot Apluda geniculata Rxb. brengt de heer Büsr 1. c. p. 862
Anthistiria cymbaria. Zll. en Mor. Verz. p. 99, en tot Axthis-
tiria ciliata Tu. Anthistiria arguens ZI. en Mor. Verz., Anthis-
tiria arundinacea Hsskl. nee Rxb., Aristaria barbata Jungh.,
en met twijfel Anthistiria Junghuhniana Nees mss. Br is vol-
gende nieuwe diagnose bijgevoegd: 1. ce. p. 963.

A. fascieuïis spicularum sparsis, magnis, denigte eernuis partiaïibus ap-

proximatis; foliis involuerantibus aristes spicularum aequantibus, papillato-

sétosis; glumis spieularum verticilataerum mascularumque pedicellatarum

glabris, membranaceis; eulmo ancipite, magnitudine admodum vario.
ER glabrescens; ciilis raris.

Aanm. Op plaatsen van de kust tot 8000’ hoogte; (3 op —
den berg Madinang.

Anthistiria subglabra Büse; le. p. 363: Fasciculis spieularum parvis, par- —
tialibus romotiusgulis patentibus in stmmo eulmo positis involucris glabris
aut raris verrttcis obsitis, glumis spicularum vertillatarum glabris, ovatis,

erassis; culmo compresso, glabro.

Aaum. Met Eremochloa Horneri gevonden zie bladz. 5893.

OE Nn

— 535 —
Tot Androseepia gigantea Brgn. behoort volgens den heer Büsr
Heterolytron scabrum Jngh., Anthistiria mutica Hsskl.; hiervan

telt de heer Büsr volgende varieteiten op :

ge oligantha. Anthistiria gigantea Cavan.
B. polyantha Brongn.

yr sundaica Büse; spiculis in spieis partialibus 9—1l1, glumis spieularum

mascularum fere glabris,

Aanm. Op Java gemeen op drooge heuvels bij Tjibogo &c.

oe-

Tot Saccharum spontaneum L. wordt S. klaga Jngh. g

bragt.
Tot Zmperata arundinacea Cyr. brengt de heer Büsr de
Alangalang N. Wrrsen Pl. Jav. pictae tab. 196. Saccharum Koe-

\

nig Rtz. Hsskl., Imperata Allang Jngh. î

Luecaeu Vriesit Büse; l. c.p. 366: Spicis 3=5 tri- vel quadrispiculosis, spieulis
valde angustis, racheos zúrticulis infra barbatis, pedicellis sterilibus nullis,
floribas diandris, foliis eordato-lanceolatis, vaginis internodiis multo bree

vioribus, suprema longa eum lamina exigua, calmo ereeto.
Aanm. Bij Tjikego op Java.

Luecaea typica: Büse;l.e. p. 367: Spieis multis subdigitato-approximnatis, 3—
12-spieulosis, racheos articulis pedicellisque sterilibus tota longitudine bar-
batis, spiculis lanceolatis, foliis anguste cordato-lanceolatis margine tuber-

Culato-setosis, eulmo basi deeumbente (2).

Aanm. Ia de bosschen van den Merapi en Merbaboe op Ja-
va, 4800’.

Het nieuwe geslacht Asthenochloa Büse; l. c. 867 is geken-
schetst :

ASTENOCHLOA. Panieula. Pedicelli apice dilatati spieulas cingunt setis
congestis, ad quas pedicellus sterilis adstat perbrevis. Spiculae ovales, pla-
nae, uniflorae; glumae subaequales, apice pilosae, basi setis longioribus,
infera apice emarginata, supra lanceolata. Glumellae minimae; infera apice
bifida ex incisura longissime et valide aristata, aristae parte inferiore tor-
tili, superiore plana serrata; glumella supera subnulla. Stigma...»
Caryopsis ovalis, stylorum residuo bicornis.

Asthenochloa tenera Büso; 1, e.p. 368: Culmus pedalis, debilig, parce ramo”

— 536 —

sas, Radix repens? — Folia linearia, glabra, utringue et margine senbra,

infra hie illie pilis obsita; ligula brevis.
Aanm. In holle wegen bij Pidjoengan (Djokdjokarta) op Java.

Gymnothriz elegans Büse; 1. e.p. 368: Panicula contracta, spicaeformi, deni-
que cernna, sypisulis lanceolatis, pedicellatis, glumis acute janceolatis, in-
fera spiculae 4, supera spiculae 2 aequante, pilis involueelli scabris albo-
sericeig; foliis lanceolatis, g'abris, margine Jleviter asperis; culmo sulcato.
Serciura elegans Hassk, in Cuf. dort. Bog. et in Tijdsch. v. Nat. Gesch.
pag. 116 (€)

Aanm. Op Java.

“Panicum parvum Büse; 1. e. p. 373: Panieulne ramis paucis, tenuibus; spicu-
lis luxe sed subseriatim dispositis, inaequaliter pedicellatis, ellipticis,
glabris; gluma infera lata membranacea, supera et glumella floris hebeta-
ti infera fertilem aequantibus, hujus glumella infera apieulata rugnlosa;
foliis linearibus, glabris, margine scabris, vaginis margiu® tantum pilosis;

eulmo debili.

Aanm. Bij Weltevreden op Java.

Penteum myrianthum Büse; l.c. p. 374: Paniculae anguste ovalis elongatae
rachi ramisque hirsutis, ramis iterum sed brevius ramulosis, ramulis ea-
pillaribus,-spiculis ovoideis, gluma inferna ovuta spiculae 4 superante,
supera spiculam aequante, floris neutrins glumella infera longa, supera
brevi, floris fertilis glumellis laevibus nitidis, inferae figura ovnta acuta,
foliis lanceolatis pagina superiore et vaginis parce pilosa, vaginis ore

hispidiusculis.

Aanm. Op Java door den heer ZorriNGER gevonden
(herb. 888).

Panicum campylogrammum Düse; le. p. 375: Paniculae ovato-pyramidatae
ramis ramulisque valde flexuosis pilis sparsis obsitis, spiculis ellipticis
coloratis, gluma infera spiculae & Superante, supera spiculam aecquante,
foliis lanceovlatis planis supra pilosis subtus molliter pubescentibus, vagi-

nis amplis pilosellis, culmo ramoso hie illie piloso.

Aanm. Op onvruchtbare plaatsen bij Padang op Sumatra,

(1) Deze heeft Srruprr als nieuw geslacht herkend, maar Macrochaeta
zsacchariformis genoemd, omdat hij waarschijnlijk niet zeker was, of het
mijne Sericura kon zijn. Cf Zorr. Verze (nieuwe) p-60 (10) en p.58, 52.

— 597 —

Panicum pilipes Nees at W. Arn. mss. Büse, l.c. p. 376: Paniculae parvao

_ rhomboidalis ramis paucis, alternis, remotis, erassis, hic illie praesertim

basi pilis sparsis obsitis, spiculis breve pedicellatis, coloratis, ambitu se-
mierhombeis, gluma infera spiculae 2, supera 2 spiculae acquante, floris
neutrius glumella infera magna, fertilis glumellis nitidis laevissimis, fuliis
utrinque subglabris, vaginis ore setosis; culmo ramoso, basi prostruta ras

dicante.

Aanm. Im bosschen bij de Wijnkoopsbaai op Java.

Panicum javanum Nees mss. Büse;l. e. p. 876: Paniculae lanceolatae subeon-
tractae riuuis longis, tenuibus, scabris, spieulis modice pedicellatis, lan-
ceolatis, acutis, gluma infera late ovata acuta spiculae vix &£ aequante,
supera ut et neutrius floris glumella infera spieulam aequante, hvjus glu-
mella supera subnulla, floris fertilis glumellis parum induratis, foliis lan-
ceovlatis e basi cordata, glabreseentibus, supremo pauiculae basin cingen-

te, vaginis ore setosis.

„

Aanm. Bij Weltevreden en Buitenzorg op Java.

Panzcum cordatum Büse; l. e. p. 376: Piniculae contractae, defloratae vero di-
varieatae ramis non multis, spiculis longe pediëellatis, ovalibus, glubris;
glumis subaequalibus, floris sterilis glumella infera magna, supera nulla;
floris fertilis glumellis nitidis, laevissimis, foliis cordatu=lanceolatis, latis,
gubglabris, margine scabris atque ciliatis, vaginis parce setosis, culmo
erecto, ramoso, geniculis prominulis.

Aanm. Bij Pesawahan op Java.

Tot Urochloa glabra Brgn. rekent de heer Büsre Panicum
distachyon Zoll. & Morz. Verz. p. 102.

Jsachne firmula Büse, l.c. p. 579: Ramis ramulisque paniculae contractae
crassis, planiusculis, flexuosis; spiculis late ovalibus, hirtis, glumis ova-
tis, acutis, Horibus subaequalibus, pedieelli superioris perbrevi, foliis
lnneeolutis, asperis, basi rigide setosis, margine dentieulatis, junioribus

pilosis, vaginis ciliatis, ceterum glabris.

Aanm. Op 4000’ hoogte aan den Oenarang en op den

top van den Kawi.

Jsachne monticola Büse; 1. c. p.979: Paniculae patentis paucirameae ramis
erassis, planiusculis, glabrescentibus; spiculis ovalibus; glumis oblongo-
ovatis, glabris, intervallo insertionum econspicuo; floribus subaequalibus,
pubescentibus, superiore conspicue pedicellato; foliis ogatc-lanveolatis,
distichis, cilintis; vaginis longe pilosis.

— 538 —

ld

Aanm. Op den top van den Mandalawangi (Pangerangoh)
in de centraalvlakte.

Diyitaria pes avis Büse; 1. e. p. 380: Ramis paniculae subtridigitatis,
longis, divergentibus; spiculis ovato-lanceolatis, gluma infera minuta del-
‘toidea, supera spiculam dimidiam longa pilosa; glumellae floris neutrius
nervis omnibus sub lente pilosellis; foliis lanceolatis, glabris, basi ut et

vaginarum Ore pilis raris praelongis praeditis.

Aanm. Op Java.

Digitarta digitata Büse; Le.p. 38): Ramis paniculae subquinis, strictis,
approximatis; spiculis ovalibus; gluma infera nulla, supera pilis longis
simplieibus hirsuta, ut et glumella hebetati membranaceo-marginata, spi-

culam subaequante; foliis vaginisque glabris, culmo stricto.

Aanm. Met de volgende bij Pesawahan op Java. k

Digitaria ropalotricha Büse; 1. ce. p. 381: Ramis paniculae subseptenis
approximatis; spiculis ovalibus, gluma infera subnulla, supera spiculae 3
longa, aeque ac neutrius glumella pilis elavatis dense obsita, nervis glu-
mellae neutrius aequidistantibus marginalibus ecrassis, rachi pedieellisque

hie illie setigeris, foliis glabris, vaginis ore parce pilosis, eulmo erecto.

Digttarta pertennis Büse; 1. e. p. 381: Ramis paniculae subternis, alter-
nis, strictis; rachi tenuij spieulis ovalibus, omnibus pedicellatis;, gluma
infera brevi amplectente, supera et neutrius glumella subaequalibus spi-
eulam longis, nervis glabris, interstitiis pilis longiuseulig obsitis, foliis

vaginisque longe pilosis, radice repente.
Aanm. Bij Padang op Sumatra.

Digitaria pseudo-ischaermum Büse; 1. e. p. 382: Paniculae ramis subbinis
(2) latis, spiculis ovato-lanceolatis, gluma infera minima scariosa, supera
lanceolata trinervia, floris neutrius glumella infera septemcostuta, amba-
bns floris fertilis glumellas laeves aequantibus; foliis distichis , crassis, late
lanceolatis, glabris, margine scabriusculis; ligula magna; vaginis glabris ;

culmo prostrato, nodis barbatis.

Aanm. Aan de zandstranden van Sumatra.

p
Digitaria urochloides Büse, 1. e. p. 382: Panieulae ramis pancie, longe

remotis, elongatis, tenuibus, ramulis multis, alternis, acque remotis sed
brevibus, spicaeformibus, spienlas 5-6 aequaliter pedicellatas subdistichas
gerentibus; gluma infera, spienlae }, supra 5 longa, ambabus pilosells,
uti et floris neutriuns glumclla solitaria, floris fertilis glumelln infera ciliâ-

tis, culmo basi proeumbente, radicante.

o

— 509 —

Chloothamnus Büse; |. e. p. 386: Paniculae parvae paucirameae fere ome
nium ramorum sunt termini, Spiculae pedieellatae lanceolatae, subquinque-
florae, floribus 4 inferioribus ad glumellam inferam redactis. Glumae ad-
hue distinguendae, parvae, acutae. Glumellae inferae superiora versus
sensim fiunt majores, omnes coriaceae. Glumella supera tantum in floro
supremo, unice absoluto. Lodiculae 3 pentagonales, marginibus conduplí-
catis apice longe ciliatis. Stamina 6. Stylus subnullus, stigmata 8 germini
insident lagenueformi. Caryopsis. . ....

Chloothamnus chilianthus Büse; l.c. p. 387: Gramen exeelsum, perelegans,
habitu Chusquaeis non absimile, at sui generis, hexandrum, tristigmatieum.

Aanm. Im de bosschen van Opper-Angkola op Sumatra tus-
schen 1—5000’ hoogte.

Dinochloa Büse; 1. ce. p. 387: Panicula ingens e ramis foriferis, longis,
iterum sed brevius ramulosis. Spiculae glomeratae, subsessiles, subtriflo-
rae, floribus binis inferioribus ad glumellam inferam redactis, supremo
unice absoluto, glumae inter bracteas plures vix distinguendae. Glumellae
inferae superne sensim majores. Glumella supera parva. Stamina 6; an-
therae apice integrae. Ovarium subtriquetrume Stylus perbrevis. Stigmata
tria.

Aamm. Hiertoe rekent de heer Büsn de Nastus tjangkorreh
Schlt. Bambusa standens Bl

Tot Bambusa verticillata Bl. brengt de heer Büsr als waar-
schijnlijk B. vulgaris Hsskl, en als zeker B. arundinacea Zoll.

Bambusa nigro-ciliata Büse, 1. c. p. 389: Spiculis anguste eylindricis,
saepe curvatis, glumella infera in inferioribus Ovata acuta, in superioribus
perangusta, glumella supera itidem sensim elongata, ambabus rigide nigro-
aut violaceo-eciliatis, stylo simplici, foltis basi rotundatis, pedicello brevi,
coriaceis, supra glabris, subtus pubeseentibus, nervis mediocriter conspicuis,
margine asperrimis, foliis novellis anguste laneeolatis, basi angustatis. Ut
videtur, Bambusa betung Hasskl. Tijdschr. van Nat. Gesch. IX pag. 126

Jschurochloa Büse, 1. e. p. 389, Paniculae pauperes aut glomerul. Spi-
eulae depressae, multiflorae, floribus denique distichis, supremis tabescen-
tibus; artienlis racheos longis, demum secedentibus, spieulis contrarie com-
pressis. Lodieulae 3. Stamina 6. Stylus perbrevis. Stigmata 2 evoluta,
longinsenla 1. altero hebetato. Ovarium globoso-pyriforme. Caryopsis

Aanm. Hiertoe behoort Zsehuroehloa spinosa Büse, Bambusa
spinosa Rxb.

— 540 —

Jschurochloa floribunda Büse; l. ce. p. 390: Spiculis magnis, subsolitarüs ;
ia ramulorum apiee alternis; bracteis basilaribug paucis; glumella infera
elongata, supra involuta marginibus fere contiguis; foliis parvis, lanceo-
latis, basi in petiolum brevem latum attenuatis, glabris, margine scabri-
uscalis, subtus glaucis, nervo mediano subineonspicuo; eulmo tereti, Bam-
busa floribunda Zoll. in sched.

Aanm. Tot Sehizostachyum Blumit Nees wordt Bambusa apus
Schlt, B. bitung Schlt, Beesha fax Wsskl. gebragt.

Ten slotte zijn nog 7 bamboe-soorten, die niet in bloei wa-
ren, naar hare takken en bladen beschreven, doch zonder nieu-
we namen.

Ik teeken hier nog aan, dat de rijke verzameling van den heer
Zourineer, door den naauwkeurigen grassen- kenner SrEuDen on-
derzocht, geheel andere resultaten levert, als de onderzoekingen
van den heer Büsr, zoo als de lezer spoedig zal ontwaren uit het
referaat over de eerste aflevering van het nieuwe w Verzeichniss”
door den heer ZortiNGer over zijne plantenverzameling uitge-
geven en welk referaat ik spoedig zal doen volgen.

Wij besluiten deze regels met een gevoel van voldoening,
ziende, dat de bemoeijingen van den ijverigen natuurkundige
JunemuuN zoo rijke resultaten voor de wetenschap hebben op-
geleverd en wij hopen, dat spoedig ook het overige gedeelte
van dit herbarium moge bewerkt en de resultaten aan het pu-

bliek medegedeeld worden.

pd

Nadat ik in het voorgaande een overzigt heb gegeven van
den rijken inhoud van de Plantae Junghuhmianae, val het hier wel
de doelmatige plaats zijn, nog eenige beschrijvingen te doen
volgen van planten, die ik bij het bewerken der bovenvermelde plan-
tenfamiliën onder de mij toegezondene planten had gevonden,
zonder dat ze tot deze familiën behoorden. Deze beschrij
vingen had ik in de Zlora of Botanische Zeitung van Regens-
burg gepubliceerd en staat de eerste verhandeling daarvan in
den Xe Jaargang (1851) p. 481 onder den ütel:

dit dn a iS

En

— 54l —

Over de pluatsing van het geslacht Chloopsis Bl. in het

/

plantenstelsel.

Onder de familie der Commelynaceae ontving ik 5 exemplaren
van Chloopsis caulescens Bl, welke stellig door habitus van
bloem en vrucht eenige overeenkomst met die familie vertoont. Bij
nadere onderzoeking der vrachten echter vond ik eene in de
basis van een hoornachtig’ eiwit ingesloten kiem, en aange-
zien het vruchtbeginsel niet met den kelk was vergroeid
kon die plant niet tot de Artorhizae en nsatae en even-
min tot de Mrantioblastae behooren. De Jelobiae zijn door

gemis van het eiwit onderscheiden, zoodat deze plant slechts tot de

Coronariae was te brengen. Bij nader onderzoek van den bloe-
sem vond ik eene zonderlinge vorming van het vruchtbeginsel.
Hoewel blijkbaar de bloem nog niet had uitgebloeid — want
de meeldraden met de zaalbuisjes bedekten hetzelve in vol-
komen goeden staat — vond ik toch het vruchtbeginsel niet
overeenkomstig met le beschrijving van Scruures (Syst. Veg.
VIEL p. 1691) wgermen parvum subrotundo- trigonum”, maar
wel met betrekking tot de bloem groot en wel duidelijk
6-lobbig, de verschillende lobben met meer dan de helft
van een staande en met de benedenste helft slechts digt bij
elkander geplaatst, zonder met elkander-vergroeid te zijn.
Over deze 6 lobben van het- vruchtbeginsel zijn de middelko-
lommen van hetzelve,— die zich van de enkele lobben hebben
gescheiden en aan welke nog de 3 tusschenschotten van het
vroeger gesloten vruchtbeginsel als 8 vliezige vleugels zich be-
vinden, —in eenen scherm uitgebreid, welke vroeger de deelen
van het vruchtbeginsel zamengehouden hadden. Boven de-
zen scherm stond nog de betrekkelijk groote stijl met het
kleine stigma. Elke lob of deel van het vruchtbeginsel was
naar buiten bol, naar binnen weinig bol, vleeschachtig (ge-
droogd, lederachtig) en omsloot een vak, hetwelk in het boven-
ste dik gezwollen gedeelte één eitje bevatte; zoodat het vrucht-

beginsel dus niet meer is: wfrisuleum, 3-loeulare, loeulis 2-

Od

— 542 —

ovulatis” Bl. Enum. L. p. 14 Schlt. 1. ce. p. XXXIV of 3-loeu-
lare, ovulis in loeulis 2% collateralibus” Endl. Gen. plnt. No.
1152. Knth. En. IV. p. 611, maar bepaaldelijk: #6-lobum aut
6-partitum, 6-loeulare, loeulo guogue gemmulam unicam fovente.
Deze enkele afdeelingen (mericarpia) van het vruchtbeginsel
ontwikkelden zich nu — voor zoo verre zij miet mislukken,
hetgeen altoos met meerdere geschiedt — tot een’ eenigzins
platgedrukten kogel van de grootte van een’ erwt en zijn elk
van een bijzonder steeltje voorzien, welk laatste gelijk aan de
spaken van een wiel wit het middelpunt der bloem voortkomen.
Zij zijn tamelijk sterk en houtachtig en laten daar, waar de
vruchtjes op ze zijn ingevoegd, deze ligt afvallen. Deze kogel-

vormige vruchtjes zijn geheel opgevuld met het zaad en dit met

een hoornachtig eiwit, in welks basis de kiem zit, zoodat het
kleine vlakke geelachtig toegepunte worteltje naar die plaats
is gekeerd, waar de vruchten zijn vastgehecht. Hoe zal men
nu eene zoodanige vruchtvorming naar de gebruikelijke ter-
minologie noemen? Is zij eene Bacca (capsula carnosa ScAlt.
Endt. Kuth.) alta 6-loba abortu 2—8-loba, lobis subglobo-
sis indehiscentibus carnosis, l-spermis Bl Le. ? Volgens
mijn gevoelen higt dit volstrekt niet in den zin van eene
bacca, maar even zoo weinig van eene capsula: maar er is veel
aan dit begrip gelegen, want onder de Corouariae, waar onze
plant slechts onder de Melanthaceae, Liliaceae of Smilaceae eene
plaats kan vinden, hebben de Melauthaceae eene capsula 8- parti-
bilis; — de Liliaceae eene capsula 3-locularis, loculicida, rarissi-
me septicida, nunc baccata, — de Smilaceae eene bacca 3- (2—de-)
locularis, loculis 1-oligospermis, nunc abortu 1-locularis.
Houden wij ons aan de uitdrukking capsu/a slechts om aan
te toonen, dat het vruchtbeginsel, nadat het vracht is geworden,
zich deelt, zoo kan hier slechts van de eerste twee familiën
sprake zijnen bij de Liliaceae slechts van de dnthericeae onder
de Asphodeleae. Het schijnt mij echter toe, dat CAloopsis be-
nevens Tricoryne RBr. door hare in de oorspronkelijke vrucht-
bladen gedeelde vrucht hier cene zeer ongepaste plaats inneemt,
terwijl zij neven Molina Reh. en Aerophyllum Reh. niet

ea ananda

Ni

slechts door de vruchtvorming, maar ook door den habitus eene veel
natuurlijker plaats inneemt. Het schijnt mij daarom noodig;
Chloopsisen Triocoryne tot de Melanthaceae (cf. Kth. IV. 136)
over te brengen en het eerstgenoemde onderscheidt zich van
de 3 andere reeds genoemde geslachten onder anderen door
volgende aan de vrucht ontleende kenteekenen:

Norrva Reh. (Endl. Gen. 1064. Kmth.l. c. 656): Capsula tri-
partibili, loculis monospermis; Xerophyllum Reh. (End. 1. c.
1065): capsula apice loculicide trivalvi, semimibus in loculis
collateralibus oblongis subcompressis; Zricoryne RBr. (Endl.
Le. 1158, Kth. le. p. 612): carpidiis 8 monospermis. —
De beschrijving van Scruurrs Syst. VI p. 1691 is genomen
naar een exemplaar welks bloesem zich pas begon te ontwik-
kelen en eindigt juist daar, waar eerst de vorming en ge-
daante van het vruchtbeginsel en zijne merkwaardige ontwik-
keling tot vrucht voor de plaatsing van het geslacht van be-
lang begint te worden; en aangezien sedert de uitgave dier beschrij-
ving, welke naar een door den heer Buumer medegedeeld exem-
plaar was genome, 20 jaren zijn verloopen, zonder dat de heer
Buume iets naders daaromtrent heeft medegedeeld, schijnt het dat
er in s'Rijks Herbarium geene zoo volledige exemplaren aanwe-
zig zijn als in het Junghuhn’sche. Ik leg daarom de genoem-
de beschrijving tot basis en voeg er hier nog bij, hetgeen daar-
aan ontbreekt, of hetgeen bij de mij beschikbare exemplaren
van die beschrijving afwijkt.

Chloopsis caulescens Bl, Hssal.l.e. p. 484: Caulis simplex erectus brevis,
apice foliorum vaginis confertis arcte cinctus, inferiore parte tantum ab iis
denndatus, pennae anserinae (in siecis) crassitie, sublignosus, e vaginarum
lapsu dense cicatricatus; radices e caulis parte tam nuda, quam vaginis
teeta propellentes, extus sublignosae, intus medullosae; caet. vid. deserpt.
Schlt.l. e. Folia (haud radiealia Sehlt.) omnia in eaulis apiee bifariam dense
faseienlata, 9-nervia, 12 — 15 poll. longa, 0,20 ==0,30 poll. lata, margiae
integerrima (nee serrulato-scabrida Schlt.) exanthematibus ac Jungerman-
nis obtecta. Pedunculus terminalis, dein fruetiger gemma ad apicem cau-
lis axillari evoluta lateralis, basi erectus, infra medium patens subflexuo-
£us, 5 — 9 poll. longus, ad medium saepe, nec semper, foliolo braeteali

lineari polliscem longo, vix latitudine pedunculi, praeditus apice vracemosuss

— Dik —

flores 5 — 10, quorum summi saepe inevoluti decidui; bruetene angusta

lineares (nec lanceolatae Schlt.), e basi latiore apicem versus attenuatae
acuminatae; calycis laciniae subaequales, nervo medio valido cum collate-
ralibus binis tenuibus percursae 0.15 poll, longae, 0,06 poll. latae (nee 14
lia. lat); stamiaa conniventis, stylum arcte cingentia; filamenta germi-
ne brevivra eique adpressa (in siccis tantum?), hujusque convexitatem sua
concaritate tegentia, basi latiora; antherae 0,7 —0,8 poll. longae, basi
subeordatoeexcisae: germen (Schultesii valde juveniie): „parvum subrotun-
do trigonum, glabrum”’ dein pro floris ratione sat magnum 6-lobum, stu-
miaivus et calyce persistenribus tectum et stylo coronatum; lobi ayice dis-
co membranaceo ex axi germinis eentrali peltatim orto teeti, singuli pri=
mo anamomei dein badii (in sieeis), carnosi, basi attenuati, apice erassiort
subpyriformes, sed Facie interna subeoneava, externa convexa, loculum so-
Hiariam undigue elausim eontinentes” (aut repruacsentantes); gemmula in
api:e loenii cujusque solitaria recta pyriformis; axis germiníis aloculis deïn
livera, trivata e rudimentis dissepimentorum germi,is juveui!is, 0,06 poll.
longa, supra Ciseum mem branaceum lacerum in stylum continuatas stylus
0,12 poll. longus, reetus, apie subeurvatus, nee iuerassatus; stigma minu-
tum, obsolete trilobum (mee trieuspidatum Schlt.) subtruncatum. Fructas
in partes suas carpies solutus, quarum Ì aut 2—4 sunt 1ire evolutne,
singulae pedicello patentissimo erasso subliznosn e floris fundamento radia-
tim Cisbesiso suffultae jisitormer, vertiee depressiusculae, diametro 0,25 pel] ;
periscarj dum fusco-cinereum rugosum (siscitate?) tenue ad vertieem usqu
semen obtegers; latere uno alterove kine inde defiviens et seminis testame
hoe loco uti in vertiee denudans. Semen pericarpium totum implens e-
juslemque figura, albumiucsum; testa glabra membranacea tenuissima
suguinca, apicee umbilico orbivulari sat magno daereo-rubenti diametro
0,18 poll. notata, a testa in forma annuli eincto; albumen corneum, se-
men totum implens; embryum bassle teres subeurvatum, radii instar semi-
pis Centrum apice attenuato attingens; radieula brevis subeonica.

Hubitat Javae sylvss montosas inter 4 — 6000’ aliicvudinem, regiones
pubium uti e Jungermanniis, quae foiit hine inde obtegunt, concluden-

dum est, nam locum natalem Jungh. haud adnotaverat.

De tweede verhandeling is opgenomen in de Flora of Regensb.
bot. Zeitung 1851 p. 561: t. w.

Over Polygonum mierocephalum DC.

Deze soort is door haren eigenaardige bladvorm alsook door
den geheelen habitus ligt te onderscheiden en behoort tot de
onderafdeeling van MersNer: Cephalophilon &. Didymoeephalon
en vindt men in Brume’s Bijdragen. (529—536) geene, die
hierbij kon worden aangehaald. Vergelijken wij de volgende

ar EK dennen

— 545 —

beschrijving met die van Merrsner (Polygonum p. 84 tb. 7. fe. 2.)
en voornamelijk met de afbeelding, dan is het niet te betwijfelen
dat de Junghuhn’sche plant volkomen met de door Warrrcu uit
Nepal gezondene overeenkomt, niettegenstaande de verschillen,
die daarbij voorkomen en die bij den eersten oogopslag van be-
lang schijnen te zijn. Zoo onderscheidt zich onze plant door meer
uitgebreide vertakking, niet gespletene ochreae, veel kleinere ja
zelfs $ maal kleinere bladen, kleinere bloemknopjes, eenen 5- (niet
d-) deeligen kelkzoom, 8- (niet 2-) gespletene stijl, lichtbrui-
ne 9- kantige (miet zwarte lensvormige) vruchten. Desniet-
tegenstaande schijnen deze verschillen niet belangrijk genoeg,
om daarop eene nieuwe soort te gronden. Daarmede stemt
ook overeen de meening van TrrvirANus te Bonn die, volgens eene
vriendelijke schriftelijke mededeeling, P. zepalense slechts voor een’
grooteren vorm van Polyg. mierophyllum Don (Prdr. FL. Nep. p. 72)
houdt, niettegenstaande de onvolledige beschrijving, die daar
wordt gegeven. Hr bevinden zich daar (cf. Msn. 1. c. p. S2.)
wel nog eenige nieuwe verschill en, doch er verdwijnen ook eeni-
ge andere. De 8 meeldraden dezer soort als ook de franje dra-
gende dekbladen spreken daartegen, welke franjes bij de JuxgAukn-
sche plant geheel ontbreken. Ook zijn de bladen eivormig lancet-
vormig en gefranjed en wel nog als (2—) 8 duim lang beschreven,
al hetgeen bij onze plant niet is te vinden; doch hier is de
kelk S-deelig, de stijl 8-spletig, de ochrea gesloten en niet
gespleten, de steng takkig en het vruchtbeginsel 8- kantig. Onze
plant vormt daarom als“het ware den overgang van Pol. nepa-
lense Msn. tot P. miecroeephalum Don. Ik heb hier nog bij te
voegen, dat FrrvirANUS mij geschreven heeft, in het bezit te
zijn van dezelfde plant uit de Metesche plantenverzameling (door
HorenNAcker verdeeld), waar zij onder de N°. 610 zich bevindt
onder de naam P. Metzianum Miq. nov. spec. uit Mascara in
Britsch Indië. Er blijft dus niets anders over, als Polygouum
nepalense Msn. & Metzianwm Miq. weder tot de oorspronkelijk
Don’sche soort P. microcephalum terug te brengen en het is
de vraag nog of de eerste als var. zajus en de laatste benevens

onze plant als var. mizus is op te geven?

Pe

Deser. Herbae dense caespitogae procumbentes, 2 — 24 ped. longae,
basi ad nodos radieulas fibrosas emittentes; eaulis a basi dichotomus, gla-
ber, summo apice tantum in ramulorum apicibus, rarius in ramis senioribus
pilis singulis apice glandulam rubram gerentibus paucis praeditus; rami
sat longi graciles adseendentes; internodia 14 poll, longa; ccehreae mem-
branaceae rufae glabrae, 3 lin. circiter longae, oblique truncatae, nee
ore ciliatae, nec fissae; folia pro ratione ramorum perparva imogque pau-
ca, lanceolata acuminata vix dimidium pollicem longa et longitudinis di-
midiam partem lata, subtus glaucescentia glabra, in nervo medio dorso
nune pilis singulis petentibus obsita, margine integerrima; inferiore basi
in petiolum brevem 2 — 3 lin. longum attenuata, superiora sensim sessilia
& sagittato-amplexicaulia, laciniis binis basalibus divergentibus brevibus
acutis aut subacuminatis; flores in ramis axillaribus in capitula sphaerica
geminata, diametro 1 — 83 -lineari eollecti, quorum alterum terminale ses-
sile, alterum pedunculo suffultum pollieem aut ultra lougo, pilis patenti-
bas apice glarduloso-capitatis, praecipue apicem versus obtecto; capitula
habitum illorum Paronychiearum aut Amarantacearum quarundam simu-
Jantia; bracteae paleaccae scariosae lucidae externae majores ovatae pla-
nae totum capitulum sustinentes, interiores & tenuiores flores tantum sin-
gulos sustinentes, eisque majores, tenerrimae ovato-oblongae acutae, ner-
vo mediano viridi pereursae, caeterum flavescentes, carinato-concavae,
sensim versus centrum infloreseentiae acutiores, summae steriles, floris
rudimentum tantum sustinentes, omnes persistentes et dein fractus susti-
nentes; bracteolae ad basim floris cujusque binae collaterales, angustiores
Jineari-oblongae aut lineares acuminatae, tenerrimae nitidae, omnes & brac-
teae glabrae nee eiliatae;s calyx in anthesi campanulatus, dein fructifer
basi inflatus, rubro-fuscus, ad faucem constrictus, fructum arcte ineludens,
limbo marceseenti eoronatus; limbus (in sieco) lilacinus 5-fidus; stamina 6,
filamenta filiformia, fauci inserta; antherae geneuis; stylus filiformis, supra
medium trifidus, laciniüis filiformibus divaricatis, apice stigmate capitato
peltato coronatis; fructus flavescenti-brunneus; triquetro-subglobosus, co-

tyledones accumbentes.

De derde verhandeling bevindt zich in hetzelfde Tijdschrift
van 1852. p. 113. en begint met

1. Over Naegelia Moritzi en eene nieuwe soort van dit

geslacht: Naegelia tomentosa Hsshl.

In het # Verzeiehmiss” der planten, welke de heer ZorarNGeEr
Java naar Huropa had gezonden, heeft Morrrzt p. 30 een
nieuw geslacht der Rhamncën opgesteld, hetwelk ENprreurr

in zijn laatste Supplement op de Genera plantarum p. $5

— 547 —

onder de genera dubia dezer familie heeft opgenomen. Hoewel
aan de door den heer Junerumn verzamelde exemplaren de vruch-
ten ontbreken en deze ook niet door Morrrzr zijn beschre-
ven, geloof ik toch niet te mogen twijfelen aan de identiteit
des geslachts, niettegenstaande Moxrrrzr aan zijne plant flores dioic1
aut polygami geeft, welke ik steeds hermaphroditisch vond, en het
vruchtbeginsel zeer klein en zeer diep onder den schijfvormigen
ring verborgen is, zoodat Morrrzr het mogelijk heeft over het
hoofd gezien. Of het echter doelmatig was, bij zoo onvolkomen
bekende herkenningsteekenen, als die welke Momrrrzr ten dienste
stonden, een nieuw geslacht op te stellen, zoude zeer te
betwijfelen zijn; want de aanwezigheid der onvruchtbare, zeer
liet afvallende, ja zelfs meestal ontbrekende meeldraden, schijnt
toch een zeer onzeker kenteeken tot vaststelling van een nieuw
plantengeslacht te geven. Aangezien echter eene revisie van
alle Rhamneae te verwachten is, zal ik het voorloopig bestaande
niet trachten te verbreken, maar beproeven door eenige noauw-
keurige mededeelingen. eenigermate bouwstoffen neder te leggen,
welke tot meer naauwkeurige kennis van die plant zullen kunnen
bijdragen.

Ceanothus L. (Emdl. Gen. No. 5726) & Colubrina Reh. (End.
Gen. No. 5728) zijn van Nauegelia door afwezigheid der onvrucht-
bare meeldraden onderscheiden, behalve dat eerstgenoemd ge-
slacht door eene bijkans halfkogelvormige buis van den kelk en
door bloembladen, die lane-gesteeld zijn-, laatstgenoemd door cen
halfkogelvormige buis van den kelk en gesteelde bloembladen is
onderscheiden, terwijl Naegelia eene dolvormige kelkbuis bezit
en vastzittende of ongesteelde bloembladen. Onder de ZupAor-
biaceae heeft Morrrzr een nieuw geslacht Galearia opgesteld,
(Verz. p. 19. Endl. Gen. Sppl. V. p. 94 No. 5888/5) hetwelk
van Naegelia slechts door dieper ingesnedenen kelk en de
aanwezigheid der meelbuisjes op de bij deze onvruchtbare meel-
draden schijnt te kunnen worden onderscheiden.

Wat aangaat de door mij verder beneden beschrevene nieuwe

soort, deze van die van den heer Zoruiverr op volgende
wijze te onderscheiden:

VII. 42

||

— 548 —

Naegelia dubia Moritzi Verz. p. 20. Hsskl. le. p. 114: Foliis ovatis, bas
subcordatis, serratis, glabris; floribus spicatis; petalis ex sicco aurantiacis.
Frutex in fruticetis prope Tjikoja, provinciae Bataviae, dependens Zoll.
(an scandens? Hsskl.)

Naegelia tomentosa Hsskl. 1. e. p. 114: Frutex scandens tomentosus cir-

rhosus, cirrhis horizontaliter circinatis, foliis ovatis aut ovato-oblongis basi
rotundatis, auf summis acutiusculis, 3-,sub-5-nerviis, crenato-dentatis, su-
pra parum, subtus dense tomentosis; floribus glomerulatis 4—6-nis, glo=
merulis in spicas interruptas congestis, nune paniculatas.— In Javae een-
tralis montis Ungarang declivitatibus sylvestribus prope Medini cl. Jung-
huhnius reperit (vid, siee. in herb, acad. Lugd. Bat.)

Aanm. Of beide soorten of slechts de laatste tot de slinger-
planten behooren, laat zich uit de korte bewoording van Morrrzr
& Zorrineer niet herkennen, doch de uitdrukking „frutex in
fructicetis dependens” schijnt daarvoor te spreken. — Gouania
aptera DC. Pdr. IL. 59. 14. schijnt volgens de gegevene
diagnose aan onze nieuwe soort zeer verwant te zijn.

Naegelia tomentosa Hasskl. 1. e. p. 114: Frutex scandens tomentcesus,
rami teretes tomento rufo denso obtecti;s internodia pollieem longa; folia
alterna, stipulis ad basin petioli miuutis, eaduvis, petivlo toto fusco-tomen-
toso semitereti, pollicem dimidium ad unam quartam ejus partem longo,
subflexuoso, ovata, superiora ovato-oblonga acuta, basi rotundata, summa
acutiuscula 3-, sub- 5-nervia, supra viridia (in siccis atro-viridia), subtus
glaucescentia, utrinque et in primis subtus dense tomentosa, mervo mc-
dio utrinque et collateralibus subtus pulchre rufo-tomentosis, 2—24 poll.
longa, 14 — 14 poll. lata, summa l—l4 poll. longa, & poll. lata, margine
obtuse dentata; cirrhi breves 1—1l4 poll. longi, horizontaliter circinati,
patentes, nune sublignosi ex axilla inter petiolum et inflorescentiae rha-
ehim progredientes; nane rhachis inflorescentiae ipsa supra basin folium
unum alterumve gerens cum eirrho in ejusdum axilla, pune folio deficien-
te inflorescentia basi ramosa, cirrhosa, nune eirrho in ramum floriferum
mutato; flores in rhachi communi axillari 4—6, dense glomeruliati; glomeruli
bracteis alabastra glomerulorum, subglobosorum, densissime congestorum,
canoto-mentosorum duplo superantibus, rufo-fuscis, c basi lata acuminatis cum
binis eollateralibus minutissimis linearibus, omnibus caducissimis suffulti,
in rhachi spicatim sed interrupte econgesti, ad apieem rami e foliorum
defectu inflorescentia paniculata; pedieelli subnulli; flores succedanei; ca-
lyx extus tomento eano tectus; tubus parvus turbinatus, cum germine con-

natus; limbus cupuliformis 5-fidus; laviniae patentes ovatae, acuta pla-

nae , subconcavae, iotus glabrae coloratae, aestivatione valvatac; petala
5, laciniis calyciuis alterna cisque breviora, avnulo glanduloso, germeu

— 549 —

obtegenti, discoideo inserta, sessilia, lutea, ovato-oblonga, galeato-cuculla-
ta, dein tubulum oblongo-conieum subeurvatum, filamentum suum inclu-
dentem fingentia; stamina 10, annulo discoideo inserta, quorum 5 fertilia,
petalis opposita, intra eorum cavitatem recondita, 5 sterilia, e basi lata
acuminata, apiculata, ananthera, caduca, plerumque deficientia; fertilium
filamenta filiformia tenuia petalis aequilonga; antherae versatiles, renifor-
mi-subrotundae, basi profande bilobae , biloculatae , lateraliter rimis dehis-
eentes, rimíis confluentibus; germen calyci adnatum, S-loculatum, gemmula
in loculis solitaria (?), disco glanduloso, calycis fundum vestiente obtectum;
stylus luteus teres ad medium trifidus, laciniis semseylindrieis stigmatosis di-,
varicatis;s fractus desiderantur.

@) 2. Monochoria Junghuhniana Hsskl., eene nieuwe soort der
Pontederiae.

Ben van de sierlijkste plantjes onder de Plantae Junghuhnianae
is zonder twijfel deze vreemde soort, die eenigzins verwant is aan
de M. plantaginea Knth (En. IV. 185.5), misschien echter
nog meer aan M. lanceolata Wijl. in Hrb. Berol. Zij laat
zich op volgende wijze kenschetsen :

Diagn. 1. ce. p. 116. Erecta pusilla, foliis lanceolatis, basi nune subeor-
datis, racemis pedunculatis 1—3-floris, petiolo folis floralibus longiori.

Descriptio: Herbae pusillae totae glabrae erectae 4—10 entm. lon=
gae; bulbus ovatus minimus, 3 mllm. longus, diametro transversali 2
millm., solidus, extus foliorum inferiorum vaginis involutus; folia 4—6;
vaginae laxae (in sicco) breves, membranaceae, inferiores sese plus mi-
nus vaginantes aut involventes; foliorum floralium ternorum sibi subop-
positorum spatham oblongo-elliptieam 13 mllm. longam, 3 mlm. latam
formantes; lingulae #“er vaginas et petiolum sat magnae ovatae, caulem
arcte includentes apiee truncato-obtusae, foliorum floralium subnullae; pe-
tioli erecto-patentes, lamina longores 10—25 mllm. longi, 1 mllm. latis
Jamina oblongo-, s. ovato-laneeolata acuminata, basi subcordata 17 mllm.
longa, 4 mllm. lata, in foliis floralibus binis summis eum eorum petiolis ad
apicem rudimentarium redueta; pedunculus e vaginis spathaeformibus sum-
mis progressus 1’ aut umbellatim 2—3-florus exsertus, erectus, 10—14
mllm. longus; pedicelli 4—S8 mllm. longi erectij flores erecti campanu-
latis alabastrum ovato-oblongum, obtusum, 5 mllm. longum, 2 mllm.
latum; calyx sexpartitus, ima basi germini adnatus; laciniae 3 externae
oblongo-lanceolatae, S-nerviae, interiores 3 ovatae, 3-nerviae, omnes ob-
tusae; filamenta 6 erecta, calyce paulo breviora, quorum 6-tum alienum
majus anthera majori coerulescenti effoeta, filamento ultra medium appen-

dieulo praedito; filamenta 5 reliqua filiformia laciniis ealycinis breviora,

siique supra basin inserta, flexuosa, glabra; antherae lineari-oblongsae, lu-
teae, erectae, basi insertae ibique emarginatae, poro terminali duplici de- Re
hiscentes; germen scmiuperum, semiliberum, infima parte calyci conna-
tum ovato-globosum, diametro 2 mlim., 3-loeulare; gemmulae in placen-
tis horizontaìes, jlarimae, ovato-ollyngae; stylus filiformis, longus, sat ;
erassus, erectus, germine duplice longior; stigma incrassatum, clavatum ,
papillosum. Fructus 22?

Zij groeit op lage grasvelden van het strand bij Samas aan
de monding van den rivier Opak op Sumatra.

3. Over Sanseviera flexuosa Bl. En. 1. p. 11. Schlt. Syst.
VII. 560 en hare vruchten & zaden.

Alvorens tot de zaak zelve over te gaan, moet ik aanteekenen, dat
ik in mijne Plant. Jav. rar. p. 113 abusievelijk onder dezen naam
de S. fruticosa Bl. heb beschreven, welke misvatting is ontstaan uit
de onnaauwkeurigheid der Blume'sche diagnose, waar de bladen
niet met de oorspronkelijke plant overeenstemmen, zoodat beide
soorten hoofdzakelijk naar de bloeistand zijn te onderscheiden.
S. fruticosa heeft folia elongato-livearia; deze bladen zijn volgens
Rumph. 17—20 duim lang en volgens de beschrijving van Serur-
mes (l. e. 1679) slechts 6—S duim lang bij eene breedte van 4—5.
lijnen. Bij S.fleruosa noemt de diagnose de bladen lineari-lanceo-
lata, deze zijn echter in de beschrijving van Scuuures naar Blu-
me’schen exemplaren van 1—2 voet lang en 1—l14 duim breed
Dit exemplaar was echter zonder bloem of vrucht, schijnt
dus een onvruchtbare zeer weelderig groeijende tak geweest te
zijn, waar de bladen naar evenredigheid grooter en langer zijn
geworden.

Ons exemplaar van het Junghuhnm'sche herbarium heeft
dlechts vruchten, verschilt echter in de afmetingen der bladen
aanmerkelijk van hetgeen Senurrers heeft beschreven, zijnde zij
hier slechts 10 — 15 duim lang en 0,6 — 1,0 duim breed,
daarbij echter lang afloopend puntig.

De vruchten en zaden van dit geslacht schijnen nog zeer wei-
nig bekend te zijn en ik laat daarom de beschrijving van het

vruchtdragend exemplaar volgen, om de voor meer dan 20 jaren
door Senuurrs gegevene meer volledig te maken.

Folia apiee longiter acuminata 10 —15 poll. longa, 0,6 — 1,0 poll. Iatas
racemus terminalis, basi foliis nonnullis valde diminutis braetealibus invo-
Jutus, foliorum longitudinem dimtdium tantum attingens, 5,5 poll. longus,
firmus sublignosus, (in sicco) subflexuosus; flores inferiores magni distan-
tes, superiores confertis bracteae omnes delapsae una cum pedieellis flo-
rum sterilium; pedicelli fructuum patentes 0,20 — 0,25 poll. lonzi, supra
medium artieulati; fruetui baceati, nwe globosi I-loeulati, monospermi,—
nune 2 — 3-lobl, 2 — 3-loenlati, 2 — S-spermi, prout loculi bini aut unus
tantum aut nullas sunt aborti; pericarpium carnosum, in sievis tenue ru-
fum, externe irregulariter rugosum; dissepimenta in siceis valde tenuia
membranacea; semina ex loculorum apice pendula subglobosa, in 2 —3-
spermis ad latus internum ob pressionem eollateralium applanata indeque
subtrigona, latere altero convexo in trispermis diametro transversali et
verticali 0,24 — 0,25-poilieari;s testa tenuissima rubella, nucleo arcte ad-
haerens; albumen ecopiostm totum semen implens, cartilagineum , solidum,
(in siccis) gilvam; embryum ad basin seminis hilo oppositum, tertiam dias
metri seminis partem longum, leviter eurvatum, apiecem versus attenuatum=
radieula secus insertionem fructus (mee seminis) aut basin fructus versus

speetans.

SPECIERUM PISCIUM

DO OO TT OT a 9 DO mk

hd ed ed eh ed jb jd

ed
Se

ne
kn]

IN DE

MALAIJO-MOLUCCENSIUM

IN VOLUMINE VIIIe DIAR(T SOCIETATIS SCIENTIARUM

INDO-BATAVAE DESCRIPTARUM ,

ADJECTIS LOCIS HABITATIONIS.

Apogon hypselonotus Blkr p. 309.

‚ Serranus bontoïdes Blkr p. 405.

» _Hoedtii Blkr p. 406.
» _urophthalmus Blkr p. 310.

‚ Mesoprion pomacanthus Blkr p. 407.

. Cirrhites oxycephalus Blkr. p. 408.

. Datnia cancellata CV. p. 438.

„ Upeneoïdes moluccensis Blkr p. 409.

„ Taenianotus triacanthus Lac. p. ál.

. Amphiprionichthys apistus Blkr p. 173.
„ Corvina jubata Blkr p. 160.

‚ Umbrina amblycephalus Blkr p. áí2.

„ Scolopsides leucotaenioïdes Blkr p. 439.
„ Chaetodon falcula Bl. p. 811.

» _semeion Blkr p. 450.
» _ trifascialis QG. p. 313.

‚ Holacanthus nicobariensis Blkr p. 413.
‚ » _ semicirculatus CV. Blkr == Chaetodon

microlepis Blkr olim p. 414.

» striatus Rüpp.= Holncanthus semicir-
culatus Blkr olim (necCV.) p. 414.

„ Pempheris Schwenkii Blkr p. 314,

„ Anabas oligolepis Blkr p. 161.

„ Polyacanthus Helfrichii Blkr p. 162.

„ Auxis thynnoïdes Blkr p. 301.

„ Decapterus lajang Blkr p. 302.

» _ kurroïdes Blkr p. 420.

Ins. Batu.
Amb.
Amb.
Ins. Batu.
Amb.
Amb.
Celebes.
Amb.
Amb.
Cocos.
Borneo.
Amb.
Celebes.
Ins. Batu, Ternate.
Cocos.
Ins. Batu,

Amb.
Amb., Sumatra.

Banka.
Ins. Batu.
Borneo.
Borneo.
Ternate.

Ternate.
Amb.

— DO —.

„ Uraspis carangoïdes Blkr p. 418.

‚ Amphacanthus tetrazona Blkr p. 441.
‚ Acanthurus Rüppellii Blkr p. 451.

» velifer Bl. (nec CV, nec Rüpp. nec

Blkr olim) Blkr p. 315.

80. Priodon hexacanthus Blkr p. 421.
. Petroskirtes hypselopterus Blkr = Petroskir-

tes mitratus Blkrolim (nec Rüpp.) p. 428.
Salarias arenatus Blkr p. 173.

» _ Hasseltii Blkr p. 174.

» _ phaiosoma Blkr p. 317,

‚ Dinematichthys iluocoeteoïdes Blkr p. 819.
„‚ Callionymus ocellatus Pall. p. 4422,

‚ Eleotris cyanostigma Blkr p. 452.

‚ Gobius decussatus Blkr p. 442.

‚ Antennarius Lindgeeeni Blkr p. 192,

» _ moluccensis Blkr p. 424.

. Plesiops oxycephalus Blkr p. 320.

‚ Pseudochromis xanthochir Blkr p. 443.

‚ Amphiprion ephippium Bl. Schn. p. 321.

: Glyphisodon antjerius K, v. H.= Glyphisodon

biocellatus CV. — Glyphisodon Ros-
sij Blkr ete. p. 454,
» _ laerymatus QG. p. 303.

„ Heliases coeruleus CV. ?? p. 455.
„‚ Julis (Halichoeres) phaiotaenia Blkr p. 322.

» (__» ) Vrolikii Blkr p. 323.
» _(Julis) Souleyetii Valenc, p. 176,

„ Gomphosus melanotus Blkr p. 457.
‚ Callyodon hypselosoma Blkr p. 425.
„ Bagrus gulio CV. p. 163.

„ Chaca bankanensis BlÁr p. 166.

‚ Barbus amblycephalus Blkr p. 166.
„ Harengula hypselosoma Blkr p. 427,
‚ Rhombus cocosensis Blkr p. 179.

» pavo Blkr p. 177.

„ Leptocephalus taenia Less. p. 428.
„ Muraena Agassizi Blkr p. 458.

» _cancellata Richds. jun? p. 326.
» __griseobadia Richds. p. 325.
» _ micropoecilus Blkr p. 459.

Tropidichthys janthinopterus Blkr p. 429,

Amb.
Gelebes.

Cocos.

Ins. Batu.
Amb.

Amb.
Cocos.
Java, Cocos.
Ins. Batu.
Ins. Batu.
Amb.
Cocos.
Celebes.
Banka.
Amb.
Ins. Batu.
Celebes.
Ins. Batu.

Ins. Cocos, Sumatra, Ins.

Batu.
Ternate.
Ins. Cocos.
Ins. Batu.
Batu.

Cocos.

Ins.

Ins. Cocos.
Amb.

Java, Borneo.
Borneo, Banka.
Borneo.
Amboina.
Cocos.

Cocos.
Amboina.
Cocos.

Ins. Batu.
Ins. Batu.
Cocos.

Amb.

ed, hints liene Blkr } p. 131 NT ‚
» __eurtorhynchos Blkr p. 430. jj ie

Syngnathus brachysoma Blkr p. BEE |

„ Solenostoma brachyurus Blkr p. ASS

65.

Trygon uudulata Blkr p 107.

h k
En N " „en
; rage
LR tr TEN
4 ak ‚
{ va sen
4 tee Mer
fi ú Dn ver
ij ei
hef
' "
4
« de ’
d x
'
hi Ì
NN
‘
DE
ey x 1 en zin
ij
\ Ht wf

Fn