KA An ij Á 


Pa 


ghade) 


NATUURLYKE HISTORIE 
Oo F | 
UITVOERIGE BESCHRYV/ING 
DER 


DIEREN , PLANTEN 


| Pe de 
MINER AALEN, 
Volgens het SAMENSTEL van den Heer 
VAR ONS kT Ai SANI LG 
Met naauwkeurige Afbeeldingen, 
EREN TDA ATEA GED GEER AE AFER AE 
BMEEDE DEELS, EERSTE STUK 


De PALMBOOMEN. 


We AMSTERDAM, 
Br DE ERVENWVAN MeMOUTTUIN, 
he ON XII Kk 


{Tt EA MS, | 
B ESLA/IDE WEL EDELE HOOG GELEERDE 
SchHZ | HEEREN, 


Den Heere 
JOANNES BURMANNUS,;, 
Med. Door; 


Hoogleeraar der Kruidkunde te Amfterdam, 


Lid van de Keizerlyke Akademie der Natuur -ons 
derzoekeven, van de Koninglyk Sweed/che Soctes 
teit en van de Hollandfche Baaifchappy der 
Weetenfchappen: 


Den Heere 

NICOLAUS LAURENTIUS BURMANNUS , 
Med. Do@or, 

Hoogleeraar der Kruidkunde te Amfterdam; - 


Lid van de Keizerlyke Akademie der Natuur. 
onderzoekeren , van de Hollândfche Maatfthap- 
Dy der Weetenfchappen en van bet Zeeuw/chs 

Genootfchap ze Wlisfingen: 


/ 
de 
Le 


Be, 


_ Benevens 
Den Heere 
ANDREAS BONN,. 
Med. Doctor, 


Hoogleeraar der Ontleed. en Heelkunde te 
Amfterdam, 


Lid van het Zeeuwfch Genootfchap der Weeten- 
Jchappen te Vlisfingen en Lid Confultant van 


bet Bataaflch Genootfchap der Proef-ondervin- 
delyke Wysbegeerte te Rotterdam : 


Wordt diet Twerpe Drer van de 
NATUURLYKE HISTORIE 
_… Zynde de . 
BESCHRYVING per PLANTEN, 
| Uit eene byzondere hoog -agting , 
door den Autheur 


opgedragen. 


voor: 


RV 0 ORR DE 


# het doorkruifen van den Doolhof der Nae 
BÀ tuure ben ik thans , hoewel niet zonder 
fchroom, het Ryk per PLANTEN ingetree- 
den. Waarlyk, als men over de menigte en 
verfcheidenheid der Dieren zig ontzet , zo moec 
__men beeven in *t befchouwen van die der Plant: 
gewasfen , wier onderfcheidingen veel moeiely- 
ker zyn. Dit zal men ligt bekennen , wanneer 
men acht geeft op de menigerley Stelzelen : ter- 
wyl ’er, in deeze Eeuw, naauwlyks een Kruids 
kundige geweest is, die niet een nieuwe Schik- 
king ter baan bragt. Geen eigenzinnigheid of 
eerzugt was hier van zo zeer de reden ; als wel 
de onduidelyke grenspaalen , door de Natuur ge- 
maakt ‚ benevens de menigte en verfcheidenheid van 
deeze levendige Voortbrengzelen des Aardbodems, 
Het Ryk der Planten bevat byna viermaal zo 
veel Geflagten als dat der Dieren , en ’t getal 
der Soorten , door fommigen op dertigduizend 
begroot, zal ten minfte tienduizend zyn. Welk 
een Doolhof , mag men zeggen, van verwarrin- 
ge 2? Welk een wyde Oceaan 2 Wie is nict be- 
fchroomd, om daar in van Land te fteeken? Het 
Stelzel der Sexen van den vermaarden L.1N- 
NEUS, Ondertusfchen, ftrekt hier tor een gee 


head 


Ale trou- 


he 


Ps NIOO BR ER 


trouwen Leidsman , en baant den Weg, dien 
als onveranderlyk afbakenende uit de weezente 
Iyke onderfcheidingen der Natuur, in deeze ge- 
lukkige Eeuw door dien grooten Geest ontman- 
teld (*). 

In de Inleiding tot de Kruidkunde „ waar me- 
de ik dit Eersre SrTuk van de Befchryving 
der Planten begonnen heb , kan men den Inhoud 
der voornaamfte Stelzelen (Systemata) en de 
voortreffelykheid van dat van onzen Ridder, niet 
alleen door Vergelyking , maar ook door Gezeg- 
dens van groote Kruidkundigen , en het daa- 
delyk Gebruik dat ’er fommigen van gemaakt 
hebben , kragtdaadig geftaafd vinden. Ik be- 
hoef niet te fpreeken van de Grondflagen van 
dit Stelzel, de Mannelyke en Vrouwelyke Sexen: 
derzelver vereeniging in fommigen, afzondering 
in anderen , en onderlinge Werking in allen toc 
de Vrustmaaking; als zaaken zynde , zo duide- 
Iyk betoogd , dat men willens blind moet zyn, 
om het niet te erkennen. Myne Inleiding geeft 
daar van een beknopt doch genoegzaam denk- 


beeld, 
Men 


(*) Hic ille est, cui} Regna volens Natura reclufit : 
Quamque ulli dederat ; Plura videnda dedit. 
‚ Sub effigie Clar. LinNzt pofuit C, AuvgrviLuius, 


hi 


VENCDENIAMBHEDR om 


Men zou derhalve hebben mogen denken, dat 
jk dit Stelzel volkomen gevolgd zou zyn in dê be- 
fchryving van het Ryk der Planten. Zulks was 
myn Oogmerk ook; wanneer ik, nader acht gee. 
vende op de Korte Schets der Kruidkunde , wel. 
ke de Heer Linneus in ’t begin van her 
Tweede Deel van ’t SAMENSTEL DER Nae 
TUUR, volgens de laatfte of Twaalfde Uirga- 
ve, voorftelt , dezelve zo niet Naivurlyk, ten 
minfte naby aan eene NATUURLyYKE Me- 
THODE komende , vondt, en derhalve, om re. 
‚ denen op het einde van de uleiding gemeld À 
die Schets , met eenige verandering, befloot te 
volgen, | 

Dus ziet men de Par MBOOMEN thans hief 
den eerften Rang , welke hun toebehoort, be- 
kleeden:, en ‚ wanneer men op hunne overeen- 
komftigheid acht geeft, zal men volftrekt hunne 
afzondering in ééne Klasfe moeten billyken. Welk 
een verfchil, met de andere Boomen. heeft niet 
in het maakzel van hunnen Stam plaats, die by= 
na geheel uit Merg beftaat, dat Meel en Brood 
uitlevert , tot voeding van millioenen van Men- 
fchen ? Hoe voortreffelyk praalen zy niet byna 
allen met een eetbaare Struik , de Koo/ of, Pal: 
miet genaamd, aan den Top, die een lekker 
Moes verfchaft 2 Welk een verkwikking geeft 

ND | niet 


We WIÓ OMR ED U s 


niet de Palmwyn, die zig uit de meeften tappen 
laat? aan de aamechtige bewooners van de ver- 
zengde Lugtftreek ? Deeze drie dingen , byna 
alle Palmboomen of Palmieten gemeen , en nog 
verfcheide anderen , heeft dit Geboomte byzon- 
der, en verdiende derhalve afgefcheiden te wor- 
den van alle andere Boomen. Om nu niet ftaan 
te blyven op het zonderlinge maakzel van den 
uitwendigen Stam en van het Loof, noch op de 
eigenfchap der Vrugten. 

Onze Leermeefter moet dit Geboomte ook te 
byzonder aangemerkt hebben , om onder de an- 
dere Plantgewasfen te plaatzen. Want , aangezien 
zyn Ed, in het Stelzel der Sexen twee Klasfen 
heeft, waar van de eene den naam van Eenhui- 
zige (Monoikia), de andere dien van Tweehuizi- 
ge (Dioikid) voert, en de Palmboomen reeds door 
zyn Ed,, gelyk men op onze bladz, 256, ziet, 
in Penbuizige en Tweebuizige onderfcheiden zyn; 
zo begryp ik de reden niet, waarom zyn Ed, 
dezelven anders niet tot de XXI en XXlIlfte 
Klasfe in het Stelzel der Sexen, die alleen deeze 
Kenmerken bezitten , betrokken zou hebben , toen 
hy de Twaalfde en op nieuws hervormde Uite 
gave van zyn Samenftel der Natuur in de Wet 
reld bragt: te minder, dewyl zyn Ed. vervolgens 
den Cycas of ANANASBOOM,oOp onze bladz, 

299 s 


* 
VAN DEN AUTHEUR. wv 
999 » ENZ. befchreeven , en op de Derde Plaat 
afgebeeld, in de Rang der filices onder de Cryp- 
zogamie geplaatst heeft (*). 


‚ Dit laatfte deed my grootelyks verwonderd ftaan : 
want , fchoon de Bladen naar die van Boomva- 


ren gelyken , is doch de Vrugt grootelyks van 
dien der Milices verfchillende; ja welk eene der 
Planten van dien Rang geeft iets dat men een 
Vrugt kan noemen? daar deeze Boom Sappige 
Vrugten, als Eijerpruimen, uitlevert. Het eenig- 
fte, waarom de Ridder dit kan gedaan hebben 
is, om dat zyn Ed. gelyk myn denkbeeld Was, 
(zie bladz. 302) , ook geoordeeld heeft , dat het 
Meel , waar mede de Ananas van dien Boom 
bedekt is, een weezentlyk bevrugtend Stuifmeel 
Zy, trekkende daar uit zelfs een gevolg , ten 
opzigt van de filices in ’t algemeen : want hy 
zegt; „, De Cycas is cen Wilix en geen Palm- 
>, boom; als hebbende het Stuifmeel bloot, zon= 
5 der Meelknopje (-Anthera). Derhalve is het 
‚> Poeijer aan de agterzyde van het Loof der Va-’ 
„, Tens een bloot Stuifmeel (Pollen :)” en verder 
ten opzigt van de deelen der Vrugtmaaking: „ Het 
z Mannetje wan den Cycas heeft geen Scheede 
\ (Spa- 


(5) In zyne Mantisfa altera. Gen, pag. 166 Sp. 
Pe: 305. 


VI VOO DD GAK ED 


» (Spatha) noch Bloemfteng (Spadix ); maar eer 
> Pynappelgelykend Amentum, dat Eyvormig en 
> ruuw is „ beflaande uit op elkander leggende 
» Schubben: geen Bloemkrans (Corolla) noch Meel« 
knopjes (Anthera ). Het Stuifmeel , op de bovenfte 
>» Zyde der Schubben van dat Amentum [de Ana- 
»» nas naamelyk] in groote menigte dik geftrooid, 
‚> beftaat uit rondaguge Bolletjes, met ééne hollig- 
heid, die aan de ééne zyde overlangs op{fplyten, 
geevende dan (zo zyn Ed. vermoedt ,) een le- 
vendigen of met Levensbeweeging begaafden 
»» Damp uit, tot bevrugting der Vrugtbeginzelen”: 
welke doch hier blykbaar, maar in de Varens ver 
te zoeken zvn, 

In de befchryving kon ik (als de Mantisfa 
aliera nog niet hebbende,) hier van geen ge- 
bruik maaken, en gelukkig {taart de Cycas dus 
nog onder de Palmboomen 3 daar hy, myns 
oordeels, ten Mminfte zo wel plaats mag heb: 
ben als het Palmboomgewas, waar van LIn- 
__ N&us een Geflagt , onder den naam van Zae 
mia gemaakt heeft; hetwelke in de gedaante van 
Bloem- en Vrugtfteng zelfs veel overeenkomst heeft 
met het Paardeftaart- kruid (Eguifetum}, dat on- 
der de Filices geplaatst is door den Ridder. Zo 
dat uit dergelyke verplaatzingen „om de eene of an- 

dee 


Ap 


hed 


Ka bed 
hed \» 


IN 4 
hd 


VAN DEN AUTHEUR. vi 


dere oïrzaak gedaan, niets dan verwarring fpruit. 
Indien ik dit Werk fchreef, om na verloop van 
weinige Jaaren voor Scheurpapier verkogt te moe- 
ten worden ; gelyk helaas het noodlot van veelen 
der voorige Latynífche Uitgaven is , van het Lin- 
neaanfche SAMENSTEL DER NATUUR: ZO zou ik 
de laatfte in alle opzigten gevolgd hebben. Maar, 
de Aanmerkingen op het end der Inleiding, hier, 
voorgedragen, deeden my befluiten om de gezegde 
Natuurlyke Methode , als beftendiger zynde, te ge= 
bruiken in de Alasfikaale of Hoofdverdeeling. Men 
zal het , naamelyk , niet ligt beleeven , dat de 
Palmboomen niet als een byzonder flag van Gee 
boomte worden aangemerkt, ’t welk eene van alle 
andere Boomen onderfcheidene Klasfe uitmaakt. 
De onderfcheiding van Boomen en Kruiden is ’er 
van den beginne af geweest, en niemand zal ont- 
kennen , dat de Meefters als een middelflag daar 
tusfchen maaken, het welk men niet gevoegiyk 
tot de Boomen of tot de Kruiden betrekken kan, 
Deeze onderfcheidingen zullen derhalve beftendig 
Zyn , zo lang de Wereld flaat. Wat die der 
Bol- en Gras- Planten, der Varens, Wieren, Mose 
fen, Paddeftoelen , in zo veel byzondere Klasfen 
belang: 5 deeze, geloof ik, zullen van de mee. 

ften ook voor Natuurlyk worden aangezien. 
Bes 


® 


VL VO OMR EAD 


Behalve deeze en andere redenen , heb ik, met 
deeze fchikking te volgen , ook in ’ byzonder op 
Oog gehad, de befchryving der Planten in deeze 
Natuurlyke Hiftorie te bekorten.” Dus behoeft 
men niet te vreezen, dat dezelve een, naar even= 
redigheid groot, getal van STurren , als die der 
Dieren, zal uitleveren. Ik zal alle Geflagten, op 
ver naa, zo uitvoerig niet behandelen, als de Palme 
boomen hier door my behandeld zyn ; wier onbe- 
kendheid in Europa een breeder befchryving vore 
derde. De Boomen meen ik te befchryven in het 
volgende Stuk: de Heefters en Kruiden zal ik trag- 
ten in drie of vier Stukken te bevatten , en dan 
zullen de overige Plantgewasten , waarfchynlyk , 
niet boven twee of drie Stukken beflaan : dus zal 
het geheele Ryk der Planten niet meer dan agt of 
tien Stukken uitleveren. Want., aan den eenen 
kant begeer ik dit Werk niet te groot te maaken „ 
en aan den anderen kant hope-ik dus gelegen. 
heid te hebben , om deeze Natuurlyke Historie 
eens door de befchryving der Delfftoffen te vol- 
tooijen. | 

“Het zo beroemde en voortreffelyke Src/zel der 
Sexen van LiNNeus, zal ondertusfchen niets 
verliezen door deeze nieuwe Verdeeling. Behalve 
dat ik hetzelve in de orde der Geflagten volgen 

wil, 


@ 


VAN DEN AUTHEUR, im 


wil, zal ik ook de Rangfchikking behouden, ftel- 
lendeeerst de Eenmannige (Monandria), dan de 
Tweemânnige (Diandria) enz. elk in zyne Klas- 


fe voor, en dus ten einde toe vervolgende. Ook 


S 


wil ik, op het laatfte, even als ik ten opzigt van 
de Dieren gedaan heb, eenen Systematijche Blade 
wyzer geeven van de Geflagten der Planten , 
waar door men die „ volgens het Stelzel der 
Sexen, zal kunnen opzoeken in dit Werk. 

Ten opzigt van de befchryving der Palmboo- 
men moet ik den Leezer iets errinneren, dat als 
een byzondere onnaauwkeurigheid van my zou 
kunnen aangemerkt worden, daar het doch flegts 
toevallig is, De Schets der IV. Plaat , had ik 
naar de befchryving opgemaakt, en dus de Vrug- 
ten A en D, zo wel als B en C, in de Na- 
tuurlyke grootte daar in gebragt; doch de Plaat- 
{nyder , die Schets moetende verkleinen , en van 
myn íchryven onbewust, heeft ook de Afbeel« 
dingen van die Vrugten nagenoeg tot de helft 
in middellyn verkleind , gelyk hier agter eenie 
germaate aangeweezen is. Ik heb dit derhal- 
ve geenszins als Drukfeilen kunnen aanteke- 
nen. 

Hope den Liefhebberen niet minder Ge- 
noegen te zullen geeven door deeze Befchryving 
der Planten, dan ik door die der Dieren gedaan 

heb, 


X VO ORR EE Dr 

heb, én dit Onderwerp ook te doen dienen tot 
verheerlyking van den Schepper, door het be- 
Schouwen van Zyne Wysheid en Goedheid in 
het bezorgen van alles wat tot Vermaak, Ge- 
mak en Levens - onderhoud, der Men{chen en Die« 
ren dient, 


® 


M. HOUTTUYN. 
Med. Doctor, 


AMSTERDAM, 
25 November 1773. 


INHOUD: VAN Dir STUK. 


SN dB DIN G 


Dr dl DER PLANTEN IN °T ALGEMEEN 
BESCHOUWD, 


Haar Leven. WVaatastige flruêtuur. De 
GroeijiNG. Gefteldheid en dienst der 
Wortelen en van Gewas. Samenflel van 

= het. Hout. Onderfcheid en zelfftandigheid 
der Bladen. De Loop der Vogten in de 
Planten is geene Circulatie, gelyk in de 
Dieren, Klieren der Planten volgens GUET- 
TARD. De VRUGTMAAKING, De Bloec- 

«men, met derzelver Mannelyke en Vrou- 
welyke deelen. Het Stuifmeel en manier 
wan Bevrugting der Stempelen door het- 
zelve , met Voorbeelden opgehelderd. Het 

Vrugtbeginzel. De Zaaden. Het Kiemp- 
je, enz. Konflige vermenigvuldiging. On-] 
bepaalde Vrugtbaarheid. De Knoppen en 
Scheuten. Gebruik der Planten in de Sa- 
menleeving. Bladz, zr 

DET onee terein KRUIDKUNDE. 

Haar oirfprong , verval en herftelling. Ver- 
fchillende Methoden, die van de Bloemen, 
Vrugten , Bladen, enz. zyn afgeleid, Na- 
tuurlyke Rangen der Planten door LInN- 
Naus voorgefleld. Vergelyking der. vee 
lerley Methoden. Familiën yvan AnANson 
Rangen van Gue1 TARD „ Samenttel van 

“Hi. Het Stelzel dêr Sexen van Lin- 
NEUS ; in ’t breede ontvowwd, Ontwerp van 

gene Natuurlyke Methode. Bladz. 159 


ak ok } BE. 


& 


Ĳ. 


TI 


ÏV. 


BESCHRYVING per PLANTEN, 


EERSTE AFDEELING. 


De PALMBOOMEN. 


‚ Hoorosr. De Eigenfchappen der PaLM- 


BOOMEN în % algemeen, hunne Rang- 
Schikking en Geflagten. Bladz. 253 


Hoorpsr. Befchryving van ’t Geflage 
der CraMmsRors of Laege Palmboom. 
Het Merg van deszelfs Knot , de Herfe- 
nen van den Palmboom genaamd. ——— 257 


Hoorvsr. Befchryving van ’t Geflagt 

der BorAssus , Lontar- of Jagerboom, 

zyndeeen Wyngeevende Palmboom. De 

Wilde Lontar, Westindifche Latanier 

en Javaanfche Cabang. mmm 2ÓT 


HoorpsT. Befchryving van ’t Geflagt 

der CORYPHA , welke men Sariboc-Boom 
noemt , waar toe ook de Licuala-Boomen 
beliooren, en hier mede wordt de The- 


baifche Palmboom vergeleken. am 275 


‚ Hoorpst. Befchryving van ’t Geflagt 


der CycAs of Sagoe - Boomen, dus we- 
ges het Meel , dat zy uitleveren , ge- 
naamd5 waar toe de Draad- of Garen- 
Boom en Ananas- Boom betrokken zyn. — 283 


Vl. 


VI, Hoorpsr. Befchryving van 't Geflagt 
___der Kokos of Kararrus- Boomen, en 
de aenmerkelyke Verfcheidenheden , tot 
…_dezelven behoorende ‚waar onder ook een 
LAAGE PaArMIET , Cocos Guineënfis 


genaamd, is t'huis gebragt. Bladz. 305 


VIL Hoorpsr. Befchryving van °t Geflagt 
der DADELBOOMEN. Derzelver uit- 
neemende Vrugtbaarheid, Gebruik van 
de Vrugten ‚ Bladen, Takken en het 


Hout. —_ 350 


VIIL, Hoorpsr. Befchryving van 't Geflagt 
der PaALMIETBOOMEN , van welker 
Vrugten een foort van Boter of Olie 
gemaakt wordt , die men Oleum Palme 


noemt. mm 31 


IX. Hoorpsr. Befchryving van ’t Geflagt 
der PINANGBEOOMEN „ 20 Tamme als 
Wilde. Gebruik der Pinang- of Areek- 
Nooten, enz. Verder van den Koor- 
BOOM of gladden Palmiet, en deszel’s 


nuttigheden. 333 


X. HoorpsT. Befchryving van ’t Geflage 
der WiLDE DADELBOOMEN ; in Oost. 
indie groeijende , Elate genaamd ; tot 
welken de Wyngeevende Palm- of Sa- 
GUEERBOOM , als ook de MNipa of Nrr- 


BOOM , hier is thuis gebragt. a 406 


AK q 


Rn \ 
ef. &. 


XL. Hooep?r. Bifchryving vant Geflage ts 17 
der. ZAMIA > zynde-een. Amerikaanfch 


Palmboonrf- Gewas ; met Knodsagtige … 
weelkorrelige Vrugtens varen Bladz. 425 


kle HoorDSt. Befchryving van ’t Geflagt 3 
der CARYOTA, waar toe de Wilde _ 


Sagueer-> of -Nieboomen. «betrokken, … … / 
À 
A A N23 


AANWYZING per PLAATEN; 


en, der; Bladzyden s 


abvaar de Figuuren aangehaald of befchreeven worden; 


Praar Il. Afbeelding-van de BoL- 
LETjES van het STUIFMEEL OT wen 
en de bevrugtende Deeltjes - 
daar in vervat-;-door eene 
zeer fterke Vergrooting. tegenover Bladz, 87 


Fig. 1. Een Stuifmeel Bollétje 
wan de Plant genaamd Hi- 
| biscus Syriacus, 
— 2. Het zelfde met de bevrugs 
tende Lighaampjes door 
p de Plantjesvan bet Schuif - 
je daar uit gedrukt, bl. 89 
— 3. Eenigen van die Lighaam- 
pjes af zonderlyk en veelen 
waarfchynlyk aan elkander 
gevoegd , waar daor Zy 30 
langwerpig Zyn. nn 
—- 4 Stuifmeel - Bolletjes van 
de Mirabilis Jalapa, met 
de Bevrugtende Lighaam- 
pies daar binnen Zig ver- 
toonende. vn Ee 
—_— 5. Dezelfden zo veel ver- 
groot als dat van fig‚r. == 
—_ 6, Drie Bolletjes daar van , 
aan elkander kleevende, 
en mser vergroot, dmt 
a 7. De Bevrugtende Lig: 
haampjes daar uit, af zofì- 
deriyk befchouwd dk 
2 3, Een stuifmeel Bolletje if 
wan de gewoone Kounkoa= 
mer- Prant , met de Lig- 
haampjes 'er binnen en 
genig-n >er wit geperst 
doer de Glazen Pladijes= 


han . il ke 3 Hig, 0% 


Hg: 9. Stuifmeel - Bolletjes van 
5 de Bignonia radicans „ met 
de Lighaampjes ’er bin. 
nen. Dl, 89. 
=— IC, Een Bolletje daar wan, 
ten flerkffe vergroot. 
—- 11, De Lighaampjes uit die 
Bolletjes afzonderlyk. 
12, Een Stuifmeel « Bolletje 
van de Gomphrena gloe 
bofa, gebeel plat gedrukt. 
== 13. Stuifmeel - Bolletjes van 
een Soors van Mos, 8e- 
naamd , Bryum, mn 
== 14 De Styl en Stempel van 
| de gewoone Paardebloe- 
men , Leontodon Taraxa- 
cum. 
15e Swee Hazirties daar van 3 
in welken mende doorbooe 
ring kon zien, 
m 36. De Stempel eneen gedeel. 
te des Styls van Carduus 
crispus. 
=n, Swee van de lang fie 
Haairtjes daarvan, wier 
Holligheid, uit de Lig- 
haampjes daar door pas- 
Jeerende, blykbaar is bl, go 
18, D? Stempel en een ge- 
deelte des Styls , wan de 
Plant genaamd Conyza 
Squamofa. 
mm 1Qe Een gedeelte van den Styl 
dier Pliant, m:t de Lig- 
haampies deor deszelfs 
overlangfe Buizen pasfeee 
rende, en de ledige Bol- 
letjes van buiten aan de 
zyden zittende, na dat zy 
van de Heairtjes van den 
Stempel afgevallen, Zyn. Dl, 89,93. 
mn 20, Een volmaakt Stuifmeel 
Bolletje van die Plant, 
— 21. Ben geucerie der zyde van 


iden 


den Sty} der gewoone ae ’ Ee, 
_ Nagtfehade (Solanpm Of- 
ficinarum) , met Zyne 
Haairtjes , wier Buizen 
dus zigtbaarlyk doorloopen 
in het Lighaam van den 
Styl. bl, go 
Fig.22, Een dergelyk gedeelte, 
- flerker vergroot, om de 
gemeenfchappelyke ver- 
eeniging dier Buizen, bn. 
nen bet Ligbaam van den 
Styl, te vertoonen, ee 
23. Een Haairtje daar van, 
ten flerkfle vergroot , met 
een Stuifmeel - Bolletje 
in deszelfs Mondje gevat, 
lk bl. or, 92 
„24. Fen gedeelte wan een 
Haairtje of Vezeltje der 
Wo'ligheid , die op de 
Vrugtbeginzels zit in de 
Sonchus Oleraceus, met 
de Bevrugtende Lig- 
haanpies daar binnen, bl, 93. 
Praar. IL. Afbeelding van de KeN- 
MERKEN DER KrASSEN of 
Klasfikaale Afdeelingen in het 
STELZEL DER SEXEN. tegen over Bladz. 24r. 
Wyzende Fig. 1. aandie met één Meel 
draadje of Eenmannige, Fig, 2, die 
met twee Meeldraadjes of Twee- 
mannige Planten , enz, ens. gelyk 
men dit duwidelyk verklaard windt, 
@ e Ul.o42 45e 
Praat. III. Afbeelding van de SA= 
RIBOE- Cl ÂNANASBOOMEN, — mmm 275 
Fig. 1. Het bovenfte van den Stam 
en de Kroon van den Sarie 
boe - Boom, met gyne 
Bloem. of Vrugt-Trosfen, , 
mooSiyk wel tot een veers= 
‚ tigfte in Liniaale Afmee- 
tingen verkleind, ble 276. 
gs 2, De Vrugt daar wan , niet 
veel minder dan de Na- 
bwurlyke graotte, bl, 278, 


Fig. 3. Het bovenftevan den Stans Re 
en de Kroon van den Anas Ja 
nasboom » misfchien om= 
trent tot een twintigfie in 
Liniaale Afmeetingen vere 
kleind , met de zogenaame 
de Ananas op de Kruin. bl. 299 

= 4. De Knoest, Kruin of Bol ek ks 
wan deezen Boom, met de 
jonge Scheuten, tot Moes 

of Spyze bekwaam ; min- 
der verkleind, bl, 309 

— 5, De Molukkifche” Zee- 

Noot, op omirent een Uyfa : e 
de van haare weezentlyke 
langte en breedte, … bl 349 

PraAT IV. Afbeelding van den Fie 
NANG-en SAGÚEERBOOM. _ tegenover Bladz. 384. 

Fig. 1. De Kroon en ‘t bovenfte | a 
van den Stam van den Pi- 
nang- of Areeknooten- 

Boom, met gyne Scheede, 

Bloems en Vrugt: Tros- 

fen; moogiyk wel tot een 

weervigfle als boven ver- 
kleind, bl.386 n 
Letter A wyst eenelang- — 

werpige Pinang- Vrugt 

gant TUA U, 

Letter B, C, twee Palmiete 

Nooren , omtrent in de Nae 

tuurlyke grootte: zie, bb, 382 

—… 2. De Kroon en % bovenfte 
wan den Stam van den Sa- 
guecerboom , met zyne 
Bloem. en Vrugt- [ros- 

fen „ het Haairigc Geweefe 
zel om zynen Stam ens 
alles ook zeer verkleind, bl.ato 
Letter D, de Vrugt van 
deezen Boom wat minder 
dan Natuurlyke groette. 


DE 


SYSTEMA NATURE 
SAMENSTEL pER NATUUR. 
NSISIEISISISISISI EISEN: 


REGNUM VEGETADBILE 


ERO 4 


RK Dern PLANT EN. 


r biker Veken 
VR 


> A : 1 
k Lef br ds, 


ENE GRE np 
\ j P] v rid 


UT sad 


EK: 


1 


D E 
NATUURLYKE HISTORIE 


png HET 
BLArM: EAN.S.T ET. 


VAN DEN HEER 


LIN NE UV ef 


EREA DEES 
TW E E DE DIEM Es 
BESCHRYVING per PLANTEN. 


B VE APO DET NG 


De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 
IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 


Haar Leven. Vaatagtige frruêtuur. De Groer- 
Jine. Gefteldheid en dienst der Wortelen , 
van ’t Gewas. Samenftel van het Hout. On- 
derfcheid en zelfftandigheid der Bladen. De 
Loop der Vogten in de Planten is geene Cir- 
culatie, gelyk in de Dieren. Klieren der Plan- 
ten volgens GurTTARD. De VrueT- 
MAAKING., De Bloemen , met derzelver 
Mannelyke en Vrouwelyke deelen. Het Stuif- 

A 


meel 
IJ. DEEL Le STUK. 


2 _ De EIGENSCHAPPEN. DER PLANTEN 


mieel en mâniefr van :Bevrugting der Steimpée 
len door hetzelve , met Voorbeelden opgehelderd. 
Het Vrugtbeginzel. De Zaaden. Het Kiemp- 
je , enz. Konftige vermenigvuldiging. Onbe- 
paalde Vrugtbaarheid. De Knoppen en Scheu- 
ten. Gebruik der Planten in de Samenlee- 
ving. pH 


Nuttig- HA Adhemand , die. zig het akelig Gezigt 


heid der 
Planten, 


{ 1 X der dorre Zand- Woeftynen , wel- 

\ De ken er in de binnentte deelen. van 

Sn Afrika zyn , der Bergen van enkel 
Steen, def Ysvèlden in ’t barre Neorden. der 
Yskolken in de Valeijen van de Switzerfche 
Alpen’ en der befneeuwde Kruinen- van ‘de. he: 
melhooge Bergreeks , de Andes genaamd Bs. 
Zuid-Amerika , voorftelt , behoeft “zig flegts 
het onderfcheid van de. gedaante des Hanka E 
in onze Gewesten, by Zomer en des Winters, 
te vervegenwoordigen,- om te begrypen, hoe 
zeer de Planten tot verfiering ftrekken van. den. 
Aardbodem. Haar lieftyk groen, dat de Oogen 
ftreelt , en de Stedelingen in * Voorjaar: uit- 
lokt naar het Land, wordt ongemeen verheer- 
Iykt dor de Bloemen en tot algemeene nut-_ 
tigheid gebragt door de Vrugten, welken zy in 
de Zomer en Herfst uitleveren. Dus maaken 
Zy def ‘Aardkloot bewedenbaar. Men verbeel. 
de zig een Samenleeving van. Menfehen met 
Dieren vân allerley ‘Soort ; om Kort te gaan, 
een Noach ret zyn Huisgezin , uit de Ark 


ftap- 
_ 2 a 


IN'T ALGEMEEN BESCHOUWD. 3 


ftappende;, in een zodanige Woeftyn gebragt. INLEr- 
Welk een droevig Schouwfpel ! Hier moeten PING: 
zy allen. van Honger fterven , om dat hun 
Voedzel ontbreekt. In tegendeel, ’t Gelaat des 
Aardryks- vernieuwd zynde door het uitfprui- 
tende … Kruid, ten deele Bloem- , ten deele - 
 Vrugrdraagende ‚ daalen zy langs de fchuinte 

der Bergen in eene Beemd, als Eden , een 
Paradys van Wellust , daar Mensch en Beest 

kan vinden, ’t-geen tot zyne Verheuging dient, 

De fchoonheid der Bloemen vermaakt het Ge- 
zigt; de Reuk verkwikt den Geest: de Smaak 

der Kruiden en Vrugten verfterkt het Hart, en 

het Voedzel,-dat zy uitleveren, ftrekt tot On- 
derhoud. des Levens. Dus zien wy , dat het 
Ryk DER PLANTEN, fchoon aan dat der 
Dieren ondergefchikt , niet minder noodig is 

in de. Huishouding der Schepzelen. 

Langs den ladder der. ‚Natuur daalen wy van zy teeven, 
de Dieren tot de Plantg ewasfen af. De Dic- 
ren zyn Lighaamen die groeijen en leeven „zig 
beweegen , Gevoel hebben en ’t gebruik. der 
uiterlyke Zintuigen. De Planten zyn Liehaa- 
men die groeijen en leeven, doch aan welken 
ten minfte de Vrywillige verplaatzing ontbreekt, 
Het groeijen en leeven hebben de Planten met 
de Dieren gemeen: derhalve worden zy ten on- 
regte Groeifende Wezens genoemd en de Dieren 
voeren niet billyk. den naam van Leevende We- 
zens; want de Planten leeven ook, Beter kan 
menze door den naam van Planten onderfchei. 
A 2 dens In 


IL. DEEL. IL, STUK, 


4 _ De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- den, als welke derzelver hoofd-eigenfchap , van 


DING. 


bemin- 


nen het 
Licht, 


in de Aarde geplant te zyn, duidelyk te ken- 
nen geeft. LiNNeus zegt derhalve, kort 
en beknopt: Een Plantgewas heeft een Samen- 
gefteld Leven, zonder vrywillige beweeging (*). 

Dat de Planten geen Werktuigen van Ge- 
zigt, Gehoor, Reuk of Smaak, hebben , wordt 
door iedereen erkend. Zo min, echter, als wy 
het Gezigt kunnen loochenen in fommige Dieren 
of dierlyke Schepzelen , daar men geen Oogen 
in waarneemt, gelyk de Wormen en Polypen; 
zo min kunnen wy verzekeren dat de Planten 
niet eenigermaate zien. Zy hebben ten minfte 
aandoening van het Licht (4). Door een fterk 
Gedruis, ’t welk met een geweldige beweeging 
van de Lugt gepaard gaat , wordenze getrof- 
fen (}). Niets is haare Groeijing en Leven 
hinderlyker dan eene benaauwde of vervuilde 
Lugt. Ook beminnen zy, in ’t algemeen , zui- 
ver Water. Haare Slaap fchynt een byzondere 
aändoenlykheid uit te drukken, welke ten min- 
fte bewyst , dat zy niet van Gevoel ontbloot 
zyn (9). | Dat 


(*) Vegetabile est Vita compofita absque motu voluntaris, 
Syst, Nart, XIl, In de Tiende Uitgaave hadt ‘zyn Ed, gezegd. 
Wegetabile est Wita multiplicata , coadunata , absque fenfatione, 

(f) Uitgezogre Verhandelingen. IT, DEEL , bladz, 75. 

(4) Trifolium quoque inhortescere et Folia contra Tem- 
pestatem fubrigere certum est, PLIN, Hist, Nat. Libr, 
XVIII. Cap. 35e | | 

(6) Zie het Vertoog geplaatst in het Ve Deel der Uitgez. 
Verhandelingen, aan 'e begine 


IN- ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. dj 


Dat de Planten Gevoel hebben is blykbaar INLEr- 
in die genen , welken op de minfte aanraaking PING. 
verflenzen , gelyk de Mimof/a en anderen. In,2? Sg 
deeze heeft een trap van Gevoeligheid plaats , voel. 
grooter , mooglyk, dan in eenig Dier, En, 
fchoon ‘er maar zeer weinige van dien aart zyn; 
befpeurt men , echter, dat de behandeling der 
Bladen aan de meeften naädeelig is, veel meer 
die der Bloemen. De Zaadhuisjes van verfchei- 
dene zyn zo aandoenlyk , dat dezelven , het 
Zaad ryp zynde, op de minfte aanraaking open 
Ípringen, en de Zaadjes uitwerpen. Dergelyke 
aandoenlykheid fchynen anderen te hebben van 
den Wind. Een trap van Koude, veel minder 
dan Vorst, kunnen veelen, uit de Heete Lugt- 
ftreek afkomtftig , niet verdraagen 5; doch zy ge- 
wennen ‘er allengs aan , en de Voortteeling 
maakt de Jongen harder van natuur 3; even als 
men dit in de Dieren waarneemt. Zo wel als 
dezelven worden zy eenigermaate in het Land, 
waar zy overgebragt zyn, door den tyd gena- 
turalizeerd (*). 

Dat deeze Gevoeligheid niet afhangt, gelyk De Slaap 
fommigen gewild hebben , van de Werktuig- ek 
lyke ftruêtuur, van den trap van Hitte of Kou- 
de, van uitdrooging of bevogtiging , is door de 

| ge. 


(*) Op een Lustplaats , niet ver van Londen, zyn Oranje- 
boomen geweest , die meer dan honderd jaaren in de vaste 
Grond geftaan hebben , wordende ‚door enkele bedekking , des 
Winters vaor de Koude befchur. 

IL DEEL, Lo STUK, 


6 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


_ÍNLEI- gedagte Waarnemingen omtrent den Slaap der 


. DING, 


Planten en het waaken der Bloemen aan on- 
zen grooten Kruidkundigen, den Ridder Lin- 
NEUS, gebleeken. Sommige Planten hangen 
des Nagts over zyde , anderen worden flap , 
omgeboogen , of vouwen haare Bladen {amen, 
welken zy des morgens weder ontfluiten en zig 
herftellen. Zekere Bloemen openen en fluiten 
zig ftandvastig op zekere bepaalde Uuten , zon- 


der eenige kennelyke verandering van het We- 


der, en dit doen zy met zulk eene ftipte in agt- 


neeming van den Tyd,dat het een aanmerkens- 


waardig Verfchynzel maakt. In omtrent vyftig 


# Waaken 


der 


Bloemen, 2? 


Soorten heeft zyn Ed, dit waargenomen , en 
opg gemerkt ; dat men zelfs het Weder uit fom- 
migen voorzeggen kan (*).: 

‚ De Afrikaanfche Goudsbloem , by: voor- 
bee, begint ’s morgens tusfchen zes en ze- 
ven Uuren te waaken, en gaat daar mede tot 
s'namiddags te vier Uuren voort; indien het 
die Dag droog Weer is, Zo wanneer zy te 
zeven Uuren nog haare Bloemen niet geo- 
pend heeft, dan zal ’er dien Dag Regen val- 
„len. Indien de Siberifche Ganzen - Distel. by 


„ hagt zig fluit „dan zal het doorgaans den 


„ volgenden Dag helder Weer zyn, en Regen- 
„agtig, indien zy haare Bloemen ’s nagts open 
… houdt.” Anderen kunnen byna tot Uurwer- 

ken 


(*) Philafophia”Botaniea, Stokh. 1751, pag 73 


IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD, A 


ken verftrekken , keken menelders daar van een INLEI- 
Lyst vindt (#. DIM, 

Dat gene, echter, waar in de meel meest Het Le - 
met de Dieren overeenkomen, is het Leven. as 
Sommigen hebben het Leven der Planten tot 
de Groeijing en Voortteeling bepaald ; doch , 
hoewel het zeker is dat deeze laatften niet plaats 
Kunnen hebben zonder Leven, kan echter het 
Leven plaats hebben zonder die Werkingen. 
Een Plant of Boom , den uiterften trap van 
Grootte bereikt hebbende , ‘groeit niet meer, 
De Groeijing en Voortteeling zyn derhalve 
geen bewys van Leven. Snydt men, by voor- 
beeld, een Tak af van een Boom, zo zal men 
uit geen van beide deeze Werkingen ontdekken , 
of het levendig dan dood Hout zy. Een enkel 
Sneedje, dat een Stroobreed van de Bast weg- 
neemt „ doet ons oogenblikkelyk zien , of de 
Boom leeft , dan of hy dood is. Wy moeten 
dan op dit onderfcheid ftaan blyven, het welke 
zig zo gemakkelyk aan het Gezigt , zelfs van den 
plompften Werkman , openbaart, 

Een doode Boom is ftyver dan in ’t Levens 
een doode Plant is flapper. Van waar komt die 
zonderlinge tegenftrydigheid ? Daar van , dat 
het Leven de Vezelen van het Hout, die {te- 
vig zyn gedwee doet blyven, en, in tegen- 
deel „de: Vezelen der Planten die „zwak zyn, 

ver- 


(*) Uitgezogte Ze handelingen, Ve Deel, bladz, 6 , enz, 
A4 


IN, DEEL, Le STUK, 
\ 


| 


INLEr- 
DING. 


Overeen- 
komst met 
de Dieren, 


8 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


verfterkt en Veerkragt geeft, Dat dit gefchiedt 
door den invloed en loop der Vogten in de 
Plantgewasfen ; blykt ten duidelykfte. Oneindig 
maalen heeft men gezien , dat Gewasfen , in 
Potten geplant, door fterke Zonnefchyn en ge- 
brek van Water, begonnen te verflenzen, die 
men door befproeijing of begieting weder frifch 
maakte. Zelfs heeft men in de Hortus Medi- 
eus alhier een Plant gehad , die, wanneer zy 
te veel Water kreeg , hetzelve door de Enden 
der Bladen weder loosde (*) : ’t welk tot een 
vast bewys ftrekt , dat het Water door ’t ge- 
heele Lishaam van de Plant pasfeert. 

Waar in , echter , beftaat eigentlyk het Le- 
ven? In de Dieren is het eene aandoenlykheid 
voor Prikkeling , welke maakt, dat het Werk- 
tuiglyk Geftel , t'eeniger tyd als ftil flaande;, 
door de een of andere Oirzaak weder in bewee- 
ging gebragt kan worden. Even ’t zelfde is het 
Leven in de Planten: want , gelyk de beweeging 
eenigen tyd kan ophouden in de Díeren 5 ja 
fommige kleine Diertjes zeer lang kunnen bly- 
ven in een ftaat van volftrekte onwerkzaamheid ; 
zo wordt de Groeijing in de Plantgewasfen door 
onze Winterkoude als geftremd , terwyl zy in_ 
warme Klimaaten geduurig blyven groeijen. Nies 
vand zal echter ontkennen , dat de Planten, 
geduurende die verftyfdheid , nog blyven lee- 
| ven. 


(*) Kursen. Adwers, Anatom,. Dee. II, Obferv, 2e 
page Ile : 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 9 


wen. ‘t Is niet waarfchynlyker, dat middeler- INLer- 
wyl een beweeging der. Vogten in dezelven PING. 
plaats heeft , dan dat die plaats zou hebben in 

de uitgedroogde Raderdiertjes en andere derge- 

lyke Schepzelen. Genoeg is t,‚ dat de Vaten 

met Vogten gevuld en beweeglyk, dat is aan- 
doenlyk zyn voor eene prikkelende Oirzaak ; ’t 

zy Warmte, ’t zy Vogtigheid , en meestal bei- 

den te gelyk, Hier uit blykt dan de overcen- 

komst der Dieren en Plantgewasfen, in de Ei- 
geníchappen die het Leven betreffen, ten over- 


vloede (*). 
Men heeft ook in de Planten eene Vaatagti-, ee 
Struce 
‚ge ftruCtuur, eenigermaate met die der Dierlyke tuur 
Lighaamen overeenkomende , ontdekt. Daar 
zyn, naamelyk , in dezelven Vaatjes die Vog- 
ten voeren en Lugtbuisjes. Ook vindt men ’er 
Klieren in, benevens zekere Celletjes, Zakjes 
of Vergaarplaatfen , waar in de afgefcheiden 
Sappen, Vettigheden of Oliën worden opgeza- 
meld , en ten dienfte van de Plant bewaard. 
Men ziet het gebruik daar van, in de Planten 
en Boomen te befchutten voor de Winterkoude ‘ 
en Vorst , als ook de tedere Botten te beman- 
telen , en wat dies meer is, 
De Sapvoerende. Vaten fchynen in zo verre Sapvoe- 
overeen te komen met de Bloedvaten in desen 
Die- 
(*) Men vergelyke ten opzigt van dit alles, het 7, Dees 
1. STUK, van deeze Natwurlyke Historie, bladze 57, 58,50, 


60, | 
A 5 
EE, DEEL: I, STUKe 


Io De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


_ INrÉr- Dieren, als zy-de Sappen door het geheele Lig- 


DING, 


haam van de Plant , zelfs van «den hoogften 
Boom; tot in deszelfs Top brengen: doch , ge- 
lyk in de Planten een kloppend Hart ontbreckt , 
zo fchynen deeze Buizen ook zo wel der dienst 
van Aderen als van Slagaderen tewverrigten, en, 
dewyl ’er geene Klapvliezen ín zyn, kunnen zy 
de Vogten zo wel op- als nederwaards voeren, 
zo wel aan de Oppervlakte influrpen „ als door 
de Wortelen uit den Grond inzuigen. Dat dit 
weezentlyk plaats heeft, leert ons het uitfchie- 
ten en bloeijen van Bloembollen, die ’t onder- 


“fte boven op Glazen met Water geplaatst zyn : 


als ook het groeïjen van Boomen, die men met 
de Wortels om hoog en de Takken inde Grond 


“geplant heeft. Bovendien leert dit ons ook de 


onmiddelyke werfrisfching der Plant -gewasfen 
door den Regen en befproeijing met Water , 
enz. 


zakjes of Deeze Sapvoerende Buisjes worden. gekruist 


Ye: gaat- 
plaatfên, 


van anderen, die als Zakjes of Vergaarplaatfen 
zyn, van MarricHius Utriculi , dat is 
Blaasjes , geheten. Buiten en behalve de Olie 
of Vettigheid ; fchynen deeze Blaasjes ook de 
eigenaartige Sappen te bevatten van de Plant, 
en misfchien zyn dezelven , naar den verfchil- 
lenden tyd des Jaars, of naar de hoedanigheid 
van den Grond, de verfcheide trappen van 
Droogte , Vogtigheid, Koude-of Warmte der 
Lugt , nu eens Vergaarplaatfen van Olie, dan 
eens van MARGE Vogten , en meestal van 

PE à 


/ 
IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. «IT 


„Zeepagtige, uit Olie, Zoùt en Water vermengd Inzet 
beftaande. Hier in moet dan het voornaame DING. 
verfchil plaats hebben van de Geneeskragten der 
Plantgewasfen. Men heeft reeds lang onder- 
vonden , dat zy tegen den Winter meer voor- 

zien zyn van Olie , en Wateriger in ’t Voor- 

jaar, wanneer zy zig fchikken tot den Groey , 

die voornaamelyk in de woorgemelde Vogtvoe- 

tende Buisjes plaats heeft, welke de Houtveze- 

Jen in de Boomen uitleveren, 

De Lugtpypjes der Planten komen naast , ZO Lugtpyp. 
het fEhynt, met die der Infekten en Wormen! 
overeen. Gelyk deeze, immers, geen Longen, 
en in plaats van dien de Lugtpypjes door het 
geheele Lighaam verfpreid hebben : zo is het 
ook gelegen met de Planten. In deeze Lugt- 
pypjes komen rondagtige Belletjes voor, welke 
door den Heer LEDERMULLER zeer duider 
yk vertoond zyn in de Afbeeldingen vaneen 
Schyfje Dennebooms- Hout. MALPIGHIUS 
fchynt dezelven ook wel gekend te hebben , de- 
wyl deeze aanmerkt , dat de Sapbuisjes of Hout- 
vezelen , tusfchen welken de Lugtpypjes leg- 
gen, in die foort van Hout als uit Zilveren 
Plaatjes famengefteld , aan de zyden ronde Knob- 
beltjes uitgeeven (*). 
| Het 


(*) He Argenteis laminis contexte , a Lateribus fabro- 
tundos emittuat Tumores. Zie over dit alles LEDERMUL- 
LERS Mikroskoopifche Permaaklykheden. II, Deel, Pl, XL, 
P Óte : 


II, DEEL, 1, STUK, 


I2 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- Het Leven , nu, der Planten, is werkzaam 
DING. door de beweeging der Vogten in de gedagte 
Grosjing, Vaten en Blaasjes en van de Lugt in de Lugt- 

pypjes daar wsfchen. Welke veranderingen van 
deeze beweeging af hangen , zal genoegzaam 
blyken, als wy agt geeven op den aart der Vog- 
ten, zo wel als op het maakzel der Vaten en 
de gefteldheid van den Dampkring , waar in de 
Planten leeven. ’t Is bekend, dat de Warmte 
alle Lighaamen uitfpant, en dat deeze uitzetting 
allermeest plaats heeft in de Vogten en in de 
Lugt. Hier uit komt een dubbelde drukking 
voort : want de Lugt , in de tusfchenruimten 
vervat, zig uitfpannerde drukt de Wanden der 
Sapbuisjes ; die tevens door de Vogten worden 
uitgezet , en hier door zyn de Vogten in een 
geweldige perfing. Dit maakt dat derzelver 
vlugfte deelen opwaards gaan en uitdampen , 
terwyl het Lymige en Aardagtige ftrekt om de 
Wanden der Vaatjes of Vezelen te verfterken. 
Dit doet de Plantgewasfen in langte en dikte 
toeneemen en veroirzaakt dus het gene men 
GROEIJING noemt. Hoe fterker toevoer van Vog- 
ten, die met Lymige, Vette en Zoutige deelen 
bezwangerd zyn ‚ naar den aart der Planten ge- 
fchikt, hoe fterker aangroeijing. Dit wordt men 
gewaar in Gewasfen, welke uit een mageren in 
een vetten Grond verplant worden, en het te. 
gendeel, als menze in fchraaler Grond brengt. 
Om nu de manier van Groeijing, in de Planten 
nader te befchouwen, zo moeten wy agt geeven 


op 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 13 


op de deelen, waar zy uit beftaan, In ’talge- INLEt- 
meen heeft ieder Plant een Wortel, een Steel , PING: 
Steng of Stam, en Bladen, «Wy zullen van 

ieder in ’t byzonder fpreeken, | 

De WorrTeL is dat zigtbaare deel, waar worrer 
mede de Plant gehecht wordt aan den Grond , se 
of eigentlyk dat gedeelte der Plantgewasfen , 
het welke onder de Aarde moet zyn, om hun te 
doen groeijen, Sommige Planten kunnen eeni- 
gen tyd leeven , zonder dat de Wortels in de 
Grond ftaan. Sommigen groeijen zelfs dus , 
fchietende Steng, Bladen en Bloemen. Dit ziet 
men in de Bolplanten en anderen. In ’t alge- 
meen , echter , wordt tot de Groeijing vereifcht , 
dat de Wortel in de-Grond zy , of aan eenig 
Lighaam gehecht, waar uit hy zyn Voedzel kan 
haalen , en moet de Grond ook van dien aart 
zyn, dat ’er de Plant door gevoed kan worden, 
indien dezelve groeijen zal. De Planten, die op 
* Water dryven , laaten haare Wortels hangen 
in het Element, dat haar tot Voeding ftrekt: de 
andere Waterplanten hebben haare Wortelen 
doorgaans in den Slibberigen bodem. Men ziet 
ook , dat de meefte Aardplanten eenigen tyd lee. 
ven kunnen van enkel Water. 

De Wortels der Planten zyn van verfchillende trunne 
gedaanten. Sommigen beftaan uit dunne Veze- ienie pe. 
len, die van den Stoel af naauwlyks in dikte daante. 
verminderen ‚ maakende als een bos Haair uit, 
en deeze noemt men Haairwortels, Zodanige 
Vezels komen ook aan de dikke Wortelen voor , 


en 
EL. DEEL, El. STUK, 


14 Dr EiGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INret- en deeze fchynen in ’t algemeen-de Werktuigen, 
DING, te zyn, door. welken het Voedzel uit den Grond 
wordt ingezoogen. Anderen „en diemen gemeen 

lyk Wortels noemt „ zyn Kegelvormig of als een 
omgekeerde. Pieramiede., en dus enkeld, gelyk in 

„de Soorten van Peen, Karooten., en dergely- 
ken. In de Boomen noemt men de zodanigen, 
Penwortels „ tot onderfcheiding van. de Getakte 
Wortels van dien- aart, welke zig naar alle kans. 

ten uitfpreiden. Aan de gezegde Vezels komen, 

in fommige Planten, dikke. Knobbels voor , die 

als aan Draaden gereegen zyn , welke men, Knobs 
belovortels noemt. Hier;van geeven de Aardappc- 

len een aanmerkelyk voorbeeld. Zodanige Wor 

tels; wier Knobbels onderaan den Steel zitten, 
noemt men ,Knolwortels. „Men vindtze.ook zon: 

# Cycla-der Steel, gelyk in het Varkensbrood *. _Ande- 
ind re Wortels; doch zeldzaam. „zyn. als met Tan- 
den. gehakkeld: , „waar van het Kruid, dat men- 

f Denta- Koraal -— Violieren t noemt, den, naam. voert. 
74 Deeze. kan- men Tandwortels heeten. Sommigen: 
beftaan als uiet Klaauwen , gelyk in-de. Ranonke- 

Jen, en voeren „dien naam, terwyl die der. Ane- 

monen naauwlyks-tot eenige gedaante, ‘te betrek 

ken zyn en oneindige figuuren opleveren. , Regt 

anders. is. het met de Bolwortels „wier geftalte 

zo eenpaarig isin een zelfde-Plant , dat mien. 

niet alleen de Geflagten maar fomtyds de Soor- 

ten of Verfcheidenheden daar. aan onderfcheiden 

kan. De Tulpen ‚ Hyacinthen „ Crocus, Le- 

liën, Narcisfen., geeven daar vam zeer bekende 

voor- 


"IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD, 15 


voorbeelden. Men vindt deze veelal uitSchubben INrer- 
of. Rokken te beftaan, gelyk de Uijers, De PING. 
Bolwortels merkt LiNNZEus aan, als het Win- 

terhuis * ,; waar in de tedere Vrugt befchut * Hyber- 
wordt voor de Koude. | alen 

„De zelfftandigheid der Wortelen van de mee- „zelfftan. 

digheid 
fte Plantgewasfen is zagter dan Hout, maar in der Worte. 
veele Kruiden harder , dan de overige deelen der!" 
Plant. Men vindt dus Gewasfen van een zagt 
Geweefzel , wier Wortelen hard en Houtig zyn. 
Uitwendig. hebben zy een dun Bekleedzel, ge- 
lyk de Opperhuid , waar onder een dikker. Huid 
legt, welke uit bondeltjes van Sapbuisjes, met 
Blaasjes en Lugtpypjes doorweven , even als 
het Hout beftaat, Daar binnen is de Wortel 
met eene Mergagtige zelfftandigheid gevuld, 
_die een dergelyk Samenftel heeft en door mid- 
del van zyne Pypjes gemeenfchap houdt met de 
Bast des Wortels. Veele Voorbeelden van zo- 
danige Buisjes , met het Mikroskoop in verfchei» 
derley Wortelen gezien , worden ons door Mar- 
picHIvs voorgefteld, De ondervindelyke Proe- 
ven bevestigen zulks ook ten overvloede, - 

De Lugtpypjes aangaande , die worden door proeven 
de Lugtpomp op de volgende manier ontdekt. A 
Als men een-verfchen Wortel onder Water injes, 
een Glas legt , en dat Glas op de Plaat van de 
Lugtpomp onder de Klok gezet heeft, dan zal 
men , onder ’t uitpompen van de Lugt, een 
menigte Belletjes zien voortkomen ‘uit de Op- 
pervlakte van den Wortel, Indien men gekleurd 

Wa: 


‚II. DEEL, 1 STUK, 


16 DE EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- Water heeft genomen of Kwikzilver , dan ko= 


DING, 


omtrent. 
de Sap- 
buisjes, 


men in de Wortel, na dat de Lugt weder in de 
Klok gelaten is, veele Streepjes voor, daar het 
Kwikzilver of gekleurde Vogt, in de van Lugt 
ontledigde Buisjes , is ingedrongen, De zelfde 
Proef heeft de Heer NieuwenrTyp op een Raap 
in ’t werk gefteld (*). Dit doet dan blyken „ 
dat ‘er zulke Lugtbuisjes in de Wortels zyn. 
Men kan het ook befluiten uit de toeneeming 
van zwaarte in de dus behandelde Wortel. 

De tegenwoordigheid der Sapvoerende Vaten 


is aan het bloote Oog blykbaar; inzonderheid 


door middel van Warmte , welke de Vogten 
door uitfpanning in beweeging brengt. Dat ’er 
zelfs een verfchillende plaatzing, loop , verdee- 
ling en figuur, aan de Sapbuisjes en Blaasjes der 
Planten gegeven is , naar dat zy tot bereiding 
van verfchillende Sappen gefchikt zyn , wordt 
ons door de Ondervindingen van den beroemden 


RuyscuH geleerd (f). Deeze Hoogleeraar 


een Raap ontleedende, bevondt, dat die Wor- 
„ Cwant de Raap of Knol is een Wortel „) 

in de Staart en Bast of Schil een geheel ander 
flag van Vaatjes hadt , welken hy onderftelde 
het bittere Sap te voeren , terwyl het binnenfte , 
zoete Merg der Raap, beftondt uit een famen- 
weefzel van dôor één gekrinkelde Vaatjes, die 
zig 

(*) PEzifence de Dieu demontrée dans bes merveilles de la 


Nature. p. 370, 
(Ì) Advers. Avatom, De III, Obferve 2e 


iN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 17 


. zig als Katoen vertoonden; zynde buiten twyfel INLEL 
met het zoete Sap, dat de Knollen zo lekker PING» 

maakt ‚ gevuld, … Voorts befpeurde hy een aan- 
merkelyk verfchil , tusfchen deeze Sapvoerende 
Vaatjes in de Staart en in de Schil der Raapen, 
loopende dezelven ín de Staart regt , en in de 
Schil Netswyze door elkander geweeven zyn- 
de (*).- Hier uit mogen wy befluiten, dat de 
Sappen, in de regtloopende Vaten van de Staart 
vervat, hunne bitterheid behouden, om dat zy 
nog taauw zyn , en niet door bymenging van 
het eigen Vogt der Raap, gepaard met de krin- 
keling der Vaten , in het eigenaartig Sap der 
Plant veranderd, Hoe naby het zoet en bitter 
aan elkander vermaagfchapt zyn , leeren wy uit 
het verfchil van het Leverfap en de Gal. De 
bitterwording van bedorven Nooten en Amande- 
len leert dit ook. Hier fchynt de Natuur een 
overgang van bitter in zoet te bewerkftelligen , 
van welke een blykbaar voorbeeld is ín de lekke- 
re Cyder of Appeldrank, welke men van oneet- 
baar bittere Appelen bereidt. En de Ondervin- 
ding leert in deeze Wortelen , dat dezelven dik- 
wils bitter blyven door te groote Droogte of 
. fchraalheid van den Grond, welke een fchaars- 
heid veroirzaakt van de voedende Vogten en 
mooglyk ook de Vettigheden te bitter maakt, 


om 


(*) Cara renovates Jeu Thes, Anatome, post Curas bosters 
novus > in Dedicatione, 


B 


II, DEEL, Is STUK, 


18 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEr- om veranderd te worden door de eigenaattige 


DING, 


kragt der Plant. 


Werking Men kan dan , in *t algemeen , vit het maak- 


der 
Wortelen. 


zel der Wortelen befluiten : dat Water en 
Lugt, zo wel door de Oppervlakte, als door de 
Vezelagtige Enden of Haarbuisjes der Wortelen 
ingeflurpt , in derzelver Vaatjes en Blaasjes op 
verfcheiderley wyzen bewoogen , met de Sappen 
der Planten gekleinsd ‚op verfcheide plaatfen aan- 
gevoegd, afgefcheiden en weder met dezelven ver- 
mened wordende, daar door eene geheel verfchil- 
lende Eigenfchap, ten opzigt van Reuk , Smaak , en 
wat dies meer is, aan dezelven geeven, gelyk 
zulks plaats heeft in de Vogten der Dieren. Dat 
ondertusfchen eene uitfpanning, zo wel in dikte 
als in langte , plaats grypt in de Wortelen, even 
als in de Plant zelve, doch op eene tegenftrydi- 
ge manier : alzo de Wortelen nederwaards lan- 
ger worden en de Steel of Steng opwaards uit- 
fchiet: doch dat de Wortelen wederom Takken 
kunnen worden, gelyk voorheen gezegd is. En 
dat fommige Planten , die men Bygewasfen (*) 
noemt, ook gevoed kunnen worden door de Sap- 
pen van andere Planten, op welken zy groeijen , 
is blykbaar: terwyl zy tevens de Eigenfchap der « 
Plant, die haar tot Voedfter ftrekt, aanneemen. 


Dit 


(*) Planta Parafitice, Geheel grappig wordt hier aan dz 
naam gegeven van Op/thuimlopende Planten, Zie ’t Woor- 
denboek van BOMARE. II. Deel, bladz, 293, Ik zouze dan 
veel liever Opfthorsloopende heeten. 


IN ‘T ALGEMEEN BESCHOUWD. I9 


Dit leert ons het verfchil , dat ’er tusfchen de INLELe 
Eiken- Zwam en anderen plaats heeft in de PÌNG. 
Bloedftemping. Ook wil men dat de Maren- 
Takken*, die men in de Geneeskunde tot ver- pk eg 
“{terking zal ine ; op Eikeboomen gegroeid nu 
moeten zyn, 

De Heer Marquis de SAINT SïMON heeft zondere 
eer» zonderling denkbeeld aangaande de Wor- ben 
tels der Bloembollen voorgefteld (*), die zyn 
Ed. echter wel uitdrukkelyk in deezen van de 
Wortels der andere Gewasfen en Boomen on- 
derfcheidt : zo dat men dit denkbeeld van dien 
Heer niet, met fommigen, op de Wortels in ’t 
algemeen moet toepasfen. Hy ftelt dat de Wor- 
tels der Bolplanten geen influtrpende Werktui- 
gen zyn, maar dat dezelven dienen om de Bol- 
len van het overtollige te ontlasten. Zyn Ed, 
tragt zulks te bewyzen (1.) doordien veele Bol. 
len deeze Wortels uitfchieten en zelfs bloeijen 
buiten den Grond; maar neemt niet in agt, dat 
er zekerlyk in dat geval eene influrping van 
Vogten uit de Lugt moet plaats hebben , en, 
zo dezelve door den Bol gefchieden kan , kan 
zy ook gefchieden door deszelfs uitgefchooten 
Wortelen. Een Boom kan leeven met zyne 
Wortels buiten den Grond , gelyk wy vervol. 
gens zien zullen. Maar (2.) zegt hy, de zelf. 
ftandigheid deezer Wortelen is tot influrping 

niet 


(*) Des Facintbes, Amfterd. 1768, Quarto, pag, 23. Enz. 


5 B 3 
IL, DEEL: Ie STUKo 


bo De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


„ ÍNLEI- niet bekwaam „-dewyl zyn Ed, ’er geene Vaat- 
DING. _ggtige ‘StruCtuur ‘in waargenomen heeft ‚ en‚hy 
zou deeze Wortels wel by ‘Yskegels, die door 
’t afdruipen dergelyke figuur aanneemen , verge- 
…_Jyken willen. -Dit behoeft geene wederlegging. 
Zy geeven, zegt hy (3.) geen Vezelen uit: 
maar geen: wonder ; want het zyn de Vezelen 
zelf en de Bol isde eigentlyke Wortel, even 
als in de Knollen, Aardappelen „enz. Een Aard- 
appel bevat zo wel de Spruit of het Beginzel van 
de Plant als een Bloembol. Wanneer men-Bol- 
len op Glazen met Water zet, zegt hy (4-)» . 
dan moet de Kruin van den Bol in*t Water ko- 
men’, om den. Bol Bloem,te doen fchieten : maär 
ik heb altoos zorg gedragen , dat de Kruin niet 
aan ’t Water raakte, dewyl de Bollen by my 
anders dikwils aan ’t rotten floegen. Verfcheide 
Bollen gezet hebbende op Glazen smet gekleurd 
Water ‚ nam hy (5) niets daar. van in ‘de Wor- 
tels waar, maar iets in: de. Bollen, «Dit geeft - 
my geen wonder, wanneer zyn Ed, de Bollen 
met de Kruin in ’t Water zet. ’t Geweefzel der 
„Wortelen zal te fyn zyn, om de kleurende ftof- 
‚fen in te laaten. «Was haare zelfftandigheid 
flegts een uitgeworpen {toffe ‚dan zou het beter 
met die Kleuring gaan. Ook moeften zy dan van 
eene Bol, welke. omgekeerd op een Glas met 
„Water gezet werdt, en daar in Blad, Steel en 
Bloem fchiet, zo wel als anders uitgeworpen 
worden. In dat Geval zuigt zekerlyk de Bol het 
Voedzel door zyne Bladeren in. Zyn Ed, hadt - 
Ee 


IN °T ALGEMEEN BESGHOUWD. 21 


een Bol gezet- op den Hals van een Bottel of Inter 
Flesch met Aarde , en toen fchoot die Bol zyne PING. - 


Wortels niet daar binnen, maar buiten om de 
Flesch heen. De Hals zal zekerlyk te naauw 
geweest zyn, om de Kruin te bevatten ; anders 
wordt men dit nooit gewaar in Bollen , wanneer 
zy ‚gelegenheid hebben tot Worrelfchieting in 
Zand of Aarde. Ik-merk dit dan als geene be- 
flisfende Proefneeming aan, en ftel daar tegen 
die onbetwistbaare Waarneeming, dat de Bol- 
len, die door enkel Water gevoed zynde op 
Glazen gebloeid hebben, als uitgeteerd zyn, en 
niet bekwaam, om het volgende Jaar even zo 
gebruikt te worden. Hier is ’t de reden niet 
dat zy niet genoeg hebben kunnen uitwerpen;, 
maar dat hun door de Wortels geen genoegzaam 
Voedzel is toegcebragt , ’t welk zy, in goede 
Aarde geplant zynde geweest, zouden genooten 
hebben. oils 


Thanskomt nog in aanmerking , wat het eigent- re: 


lyke Voedzel der Plantgewasfen zy. Leeven zy 


van Aarde, van Water of van Lugt ? Dewyl ven 


alle die Elementen zig in de zelfftandigheid der 
Planten , hoedanig ook , van de droogften, tot 
de vogtigften ‚van de zagtften tot de hardften, 
van het Aardmos tot den hoogften Eikeboom 
toe, bevinden ; zo moet men onderftellen , dat Zy 
natuurlyk altemaal tot Voeding ftrekken van de 
Planten, Men meent, evenwel, door Proeven 
ondervonden te hebben , dat de Planten leeven 
kunnen van. enkel Water; doch ’ is zeker, dat 

IL, DEEL 1, STUK, B Q de 


22’ De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- gemeen Rivier of Regenwater altoos Aardag- 


DING, 


tige deelen bevat. De keurige Proefneemingen 
van den Heer BonNNeET, ove het doen gtoei- 
jen van Planten in Mos, Spons, Zaagzel , Wol; 
Kalk en andere Stoffen , buiten de eigentlyk zo- 
genaamde Aarde, zyn elders uitvoerig ver- 
haald (*). Aanmerkelyk ‘is ’t , dat het Gewas 
van Boekweit, by voorbeeld , in Zaagzel , Boom- 
wol of Zwam gezaaid, niet hooger groeide dan 
twee of drie Duimen , en dus een foort van 
Dwergjes maakte , die ook zeer klein Zaad droe- 
gen, hetwelke niettemin , in goede Aarde ge- 
zaaid , wederom zo groöte en aanzienlyke Planten 
voortbragt , als uit de grootfte Zaaden, Dergely- 
ke voorbeelden , evenwel „ zien wy dagelyks, in 
het verfchil der tiering van Gras , Koorn , Mees- 


‘kruiden , Boomen , enz. in fchraale of vette 


ig naar 
derzelver 
aart ver= 
fchiilende, 


Gronden , waar door zelfs de Reuk der Bloemen 
en hoedanigheden der reen merkelyk veran- 
deren (4). 

Doch hier omtrent komt in bedenking , of 
verfchillende Gewasfen, in de zelfde Grond ge- 
plant, daar uit ieder het Voedzel haalen dat haar 
eigen is, dan of de Vogten , welken zy inzui- 
gen, allen van de zelfde Natuur zyn. Dewyl 
fommige Gewasfen een vette , fterk gemeste 
Aarde, anderen een Zandigen of Steenagtigen, 
anderen de Kley of een zouten Grond en wat 
dies meer is, beminnen; kwynende zelfs in een 

| Grond ; 

(*) Zie Uirgezogte Verband, IL. Deel , bl, 36 , ‘enz. 

(}) De zelfde IV, Deel, bladz. 195, 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 23 


Grond , die hun oneigen is; zo fchynt het dat INLEI- 
de Haairbuisjes der Wortelen gefchikter zyn PING: 
tot inneeming van fommige Vogten, of de Va- 
ten der Planten bekwaamer tot Verteering van 
deeze of gene Stoffen, in deeze Vogten vervat, 
En, dat de Sapvoerende Vaten der Planten dee- 
ze bekwaamheid hebben „, blykt door het Enten 
der Boomen , als wanneer een enkel Takje ;, 
voortgroeijende op den zelfden Boom, Vrugten 
voortbrengt van een geheel andere Smaak, dan 
de Wortelftam. Ook is het zeer waarfchynlyk, 
dat uit een zelfden Grond veele Stoffen , van 
een zelfde natuur , door verfchillende Planten 
worden ingezoogen: dewyl zy , by een geplant , 
elkander berooven van noodig Voedzel, zo wel 
als Planten van eene zelfde Soort (*). 

De Waarneeming , dat fommige Planten el- 
kander beminnen , anderen elkander haaten ; 
fommigen niet by elkander groeijen willen, an- 
deren elkanders Groey bevoordeelen , fchynt 
doch het eerstgemelde denkbeeld te begunftigen : 
want zo alle Planten een zelfde Voedzel uit den 
Grond haalden , kon dit verfchil naauwlyks plaats 
hebben. Dus ziet men , dat Rog en Tarw , on- 
der elkander gemengd , wel voortkomen in Gron- 
den, die voor Tarw alleen te ligt waren: gelyk 
ook Haver en Boonen , door één gezaaid, wel 
draagen op een Akker , alwaar de Haver alleen 
kwaalyk geflaagd zou zyn (}). handkee 

(*) Zie een uitvoerig Vertoog deswegen , in het VI, DEEL, 
der Uitgezogte Verhandelingen, bladz, 159, enz, 

_{(Ì) Ibidem , bladz, 1714 
B 4 


le DEEL, Ie STUK) 


04 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- _ Het gene ‘uit den Wortel opfchiet , en zig 
a boven den Grond vertoont , wordt in % alge- 
meen ’t GEwas geheeten. Dit is in veelen 
enkel Kruid of Bladerig Loof , gelyk in de Raa: 
pen, by voorbeeld: in anderen zyn het gefteel- 
de Bladen, gelyk in de Aardbeziën ; in anderen 
Steelen met Loof, gelyk in de Aspersgie - Plan- 
* Herba ten, Dit wordt, in ’t algemeen, Kruid * ge- 
noemd, waar van de- Meeskruiden hunnen naam 
hebben, In de meefte Planten vergaat dit Loof 
tegen den Winter, en fchiet ín ’t Voorjaar uit 
den Wortel weder uit. - Ih fomtmigen echter 
houdt het ftand 3 gelyk in «de Sedums , Aloë- 
Planten, Enz. Zo de Steel Houtig is en ’s Win- 
ters overblyft„’ dan heet het Gewas een Boomp- 
dee je * of Heefter f, naar dat de Steel, enkeld is en 
f Frutex een Kroontje maakt, of by -den Grond in veele 
Takken verdeeld, ‘De Steel niet: Houtig zyn- 
Sure. de, dan noemt men het een Struikgewas 4. De- 
ii danmerkelyke dikte en hoogte geeft aan de Steel 
den naam van Stam, en het Gewas draagt dien 
S Arbor van Boom $, wordende de verdeelingen van den 
Stam , opwaards , Takken genoemd ,-die zig in 
Twigen , en deeze wederom in Looten verdee- 
len. … Aan deeze laattten. groeijen. de Bladen, 
Bloemen en Vrugten. 0 
Ranken In fommige Plantgewasfen voeren deeze dee» 
al len byzondere benaamingen. De Wyngaarden, 
ik Sarmen. by voorbeeld „hebben Ranken * en deezen naam 
geeft men ook wel aan wilde Houtgewasfen , die 
op dergelyke wyze klimmende groeijen , gelyk 
de Klimop, Kamperfoelie; en aan ’t Gewas van 
—… Pcul. 


ed 


' 
IN *r ALGEMEEN BESCHOUWD. … ‘25 


Peulvrugten ; gelyk de Erwten en Turkfche INLEI- 
Boonen , of langs den Grond kruipende Planten , PING« 
gelyk Meloenen , Komkommers enz. Een Sr onk 

of Struik * heet eigentlyk dat Gewas , hetwelk « ssipes 
men geen Stam of Steel kan noemen, gelyk in 

de Toortsplanten ‚ als ook in de Distelen , enz. 

Wat eén Koolftruik zy, is bekend. De Steelen 

van Riet ‚ Koorn, Gras en dergelyken, voeren 

den naam ‘van: Halmen f. Dikwils zyn deeze | Cmt 
met Bladen: voorzien , fomtyds “Takkig , met 
Leedjes en ook wel Bladerloos. Dat van de 
Halmen, na ’t affnyden, verflenzen of verdor- 
ren, overblyft, zyn Stoppelen. Indien tusfchen 
de Bladen van een Plant éen Steel opfchiët ,-die 
enkel dient tot het draagen’ van Bloem en Vrugt, 
dan wordt dezelve de Bloemfterig + geheten; 
gelyk in de _Hyacinthen ‚ ” Narcisfen „+ Le- 
hën, enz. 

De Steel der Planten beftaat „1, -uit een Samentftel 
“Schars: 2. een Bast: 3. eene ry van Et 4. ne 
eene vastere Zelfftandigheid , en ten 5de’ het S“* 
Merg. Dit ‘hebben alle Plitdee ‚de Boomen 
zo wel als de allertederfte Kruiden, met elkan- 
der gemeen: zy zyn maar , wat de vastheid 
aangaat, van elkander verfchillende, - In de dik- 
ften, gelyk ‘in de Stammen van-het- Geboomte, 
vallen deeze deelen het beste onder ’t Oog : men 
kan ze ‘er het gemakkelvkfte onderfcheiden: in 
de Planten , die eenen dikken Steel hebben en 
eenen Bolagtigen Wortel, het allerminfte. De 
inwendige zelfftandigheid van deeze gelykt dik- 
wils naar Spons, met Water gevuld , onderfchei- 

IL, DEEL, I, STUK, B 5 dene 


Î Scapus 


26 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


… Inrer- dede zig alleenlyk door de verfchillende Kleur. 


DING, 


Gedagte deelen zyn altoos in de opgegevene or- 
de aan elkander verbonden ; zodanig , dat de 
Schors het buitenfte is , en de overigen, als ge- 
meld is ‚ op elkander volgen. Van de Vaat- 
agtige Struêtuur is hier voor gefproken. 1 
In de Boomen voert de buitenfte Schors, in 
Latyn, den naam van Cortex ; de binnenfte 
Schors of Bast dien van Liber, ’t zy, om dat 
dezelve uit veele, Bladen beftaat , of om dat 
men ‘er op plagt te fchryven. Het gene dan volgt 
is het Spint (Alburnum), dus genaamd , om dat 
het witter is dan het Hout. De buitenfte Schors 
heeft meer , de binnenfte Schors of Bast minder 
Blaasjes, naar evenredigheid van de Vezelen of 
Sapvoerende Vaten , uit welken zy is famenge- 
weven. In het Spint is dit Samenweefzel , van 
Vaten en Blaasjes , vaster dan in de Bast, doch 


losfer dan in het Hout (Lignum), ’t welk van 


Deezelfs 
verfchil 
van dat 
der Wor- 
telen, 


binnen het Hart of Merg ( Medulla) heeft , 
meeftendeels uit Blaasjes beftaande. 

De Geleerde Heer Dryrnour, Advokaat in 
’s Hage, verbeeldt zig, in zyn Ed. Verhandeling 
over de Wortelfchieting der Boomen in zig zel- 
ven, dat de Wortelen geen waar Pit of Merg 
hebben. », Hy merkt het Merg in dezelven al- 
„ leenlyk aan als eene ftraalende famenloop der 
‚ Houtvezelen, Buizen of Vaten, in het mid- 
„ delpunt van den Wortel ; daar in tegendeel 
‚ het Pit in de Takken uit een Soort van Kliert- 
» jes fchynt te beftaan, waar in de edelfte dee- 

s len 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 27 


„ len van het Boomfap, zegt zyn Ed. , fchynen ÍNLEI- 
„ afgefcheiden te worden , tot voortbrenging PING: 
‚ van Bladeren , Bloesfem en Vrugten.” Dus 
zou ook een Worteltje, uit een Takje voortko- 
mende , alleen zyn oîrfprong hebben uit het 
Hout , maar een Takje uit het Merg des Houts. 
En de Wortelen zouden alleen beftaan uit 
Hout, Schors en Opperfchors (*). 

Zyn Ed. geeft eene zeer fraaije Afbeelding 
van de voortfchieting der Wortelen uit een 
Takje , in welks doorfnyding de verfchillende 
Zelfftandigheden worden aangeweezen ; doch 
waar onder het Spint door zyn Ed. niet genoemd 
wordt. Indien de evenredigheden der Zelf ftan- 
digheden in dit Takje zodanig waren, gelyk zy 
voorgefteld zyn , dan komt het my zonderling 
voor , hoe, het gene zyn Ed. de Schors noemt , 
byna eens zo veel plaats in het Takje beflaan 
kon , als het Hout (4) Want het Merg, het 
Hout, en gezegde Schors, ftaan aldaar in mid- 
dellyn omtrent tot malkander als 1, 3, 5: wes- 
halve de Oppervlakten in de doorfnyding nage= 
noeg de evenredigheid hebben van 1, 8 ef 14, 
In alle Takken en Boomen , ondertusfchen, is 
de Schors of Bast (Liber) maar zeer dun: des 
ik geloof dat het gedeelte CCC dat gene zal 
zyn, ’t welk men het Spint (.Alburnum) noemt , 
en hhhh de binnenfte en buitenfte Bast met el- 
kander, ‚ De 
a (*) Verband. der Holl, Maatfchappye, Haarlem 1760. V. 
Deel , ble 133e 

(f) Ibid. Pl, 3, Fig, Ie 


Il. DEEL, le STUK: 


INLEI- 
DING, 


- Samenftel 


van het 
Hout, 


Maakzel 
der 
\ Steelen. 


< 3 d 


28 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


De Waarneemingen- van MaArLericHrius en 
GRE Ws, omtrent het Samenftel des Houts , zyn 
door den vermaarden LEEUWENHOEK gf00- 
telyks opgehelderd. Deeze nam , in ’t Eiken- 
hout „ driederley foort van overlangs loopende 
en tweederley horizontaale Vaatjes waar. On- 
der de eerften kwamen ’er. grootere voor; met 
Blaasjes , van zeer dunne Vliesjes gemaakt , 
voorzien „ en kleinere , als/ook zo kleine, dat 
er van deeze laatften door hem twintigduizend , 
in het negentigfte deel van een vierkanten Duim 
gefteld worden, Van de Horizontaale kwamen 
fommigen  regtftreeks. voort. uit het Merg of. 
Hart, anderen , in veel grooter menigte, lagen 
hier en daar: zo dat hy ’er 1400000 in de ruim- 
te van een vierkanten Duim rekende te, zyn. 
Het maakzel deezer Vaatjes is, volgens hem, 
Schroefswyze. In de Cocosnooten nam hy waar, 
dat de Wanden der Vaatjes geformeerd werden 
door Spiraale Vezelen , die op de zelfde manier 
om de Cylinders derzelven gewonden. zyn, als 
een Koperdraadje om de Snaaren van Darmen in 
het Mufiektuie. Het zelfde maakzel ontdekte 
hy in een Stroohalm, wier Bast een Oppervlakte _ 
heeft uit Vaatjes van ongelooflyke kleinheid fa- 
mengefteld. | 

De vermaarde Rurscr onderzogt op een 
nieuwe manier het maakzel der Steelen , dezel- 
ven door weeking in Water ontbindende , en 

evondt dus , dat de zelfftandigheid, op derge- 
Iyke wyze als die der Beenderen in het Lig- 
haam der Dieren, uit kleine Plaatjes in ’t ronde 


ge 


IN. °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 29 


„geplaatst ‚en: door Nageltjes, als ”t ware „famen INLEI- 
gehecht , beftond,: De gedagte Plaatjes: zelf , PING. 
„wâren. gemaakt van Vezelen, volgens de langte 
vanden Steel hier en daar zodanig omgeboogen, 

dat zy tusfcherruimten formeerden, in welken 
„Blaasjes zyn „ door dwarfe Vezelen verdeeld , en 

op veelerhande manier met elkander gemeenfchap 
hebbende. Hier uit blykt, -dat de Steel in ftaat 

is om de Vogten, uit. den Wortel ontvangen , 

met die door de, Oppervlakte ingezcogen zyn 

en met de Lugt te- vermengen, en dus dat gene 

daar van af te fcheiden , ’t welk tot de Groeijing 
„van-’t Gewas vereifcht wordt. 

Dat de Steelen , Stengen en Stammen der 
Plantgewasfen „ de Lugt, Water en andere Vog- 
ten, niet-alleen overvloedig door de Oppervlak- 
te van de Schors intrekken en uitdampen , maar 
dat ook deeze Vloeiftoffen , onbelemmerd , door 
den Steel of Stam op en nederwaards bewoogen 
worden, is door veele Proefneemingen bewee- 
zen. „Onder de Lugtpomp ziet men ‚dat de 
Schors of Bast menigvuldige Lugtbelletjes uit- 
geeft. Harms heeft de influrping van Lugt 
en Water, door de Oppervlakte van den Stam, 
waargenomen. « De vrye loop der Vogten, op 
en nederwaards „ blykt, (als reeds gezegd is.) uit 
het groeijen der Boomen, die ’t onderfte bovert 
in de Grond geplant zyn. Men heeft ook ge: 
zien, dat een Boom, wiens Wortel buiten den 
Grond was en bleef, alleen gevoed werdt door 

| | mid. 
{ EL, DEELs 1, STUK, … 


„go De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- middel van zyne Takken , die aan twee nabuu- 


_DING. 


Wortel- 
Schiering 
der Stek- 
ken , enz, 


rige Boomen waren vastgegroeid (*), 

Hoe het bykomt , dat een afgefneeden Tak 
of Takje , gemeenlyk Stek of Poot genaamd , 
aan zyn boven-end alleenlyk Takken, en aan 
zyn onder-end niet dan Wortelen uitgeeft, is 
door gezegden Heer DrRyrHoUuTr, op de ge- 
dagte Onderftelling , dat de Takken uit het 


Merg, en de Wortels uit het Hout hunnen oir- 


fprong hebben , zeer fraay verklaard (4). De- 
wyl de buitenfte deelen van het Takje eerder 
en meer door de Vogtigheid van den Grond 
aangedaan worden, dan de binnentte, zo is het 
natuurlyk, dar onder de Aarde Wortelen voort- 
komen, en boven den Grond Takken „ tot wel- 
ker uitfchieting een meer bereid Vogt, door de 
werking van de Lugt en Zon verlevendigd , 
fchynt vereifcht te worden. Men kan echter. 
hiet ontkennen: dat dikwils aan Stek van Aal- 
besfen, by voorbeeld, en aan Wilgen- Pooten, 
Takjes , Bladeren en Bloesfem groeijen „ eer 
zy nog eenigen Wortel hebben woortgebragt 5 
’t welk dan een werking zou moeten zyn in het 
Merg, nog af hangende van den Moederftam of 
Boom; daar deeze Takken afgefneeden of afge- 
houwen zyn. Ook blyven die Uitfpruitzels niet 
in wezen, ten zy de Stek of Poot middelerwyl 


Wortelen gefchooten heeft, 


(*) HaLes Wegerable Staticksof Groeijende VWeegkunde, loc, dive 
(4) Zie Werhand. der Holt, Maat föh, als boven , bl, 155 , enzo 


IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD. sr 


Wanneer een Takje of Loot op een Boom INLEr- 
ge- Ent wordt , kan men deszelfs T'akfchieting ni 
op dergelyke manier verklaaren ; maar in de ied 
Ocwlatiën , wanneer alleenlyk een ftukje van de Enten, 
Bast, met een Knop voorzien , in een Sneede mg 
van de Bast wordt ingeftooken , fchynt de oir- 
fprong van deszelfs Takfchieting naauwlyks af 
te kunnen hangen van het Merg of Hart des 
Booms , als waar mede die Knop geen blykbaare 
gemeenfchap heeft. De Wortels geeven ook 
onmiddelyk Takken uit, die weezentlyk van 
eene Houtige Natuur zyn , alzo zy Boomen 
kunnen worden , gelyk dit blykt in de Uitloo- 
pers der Hazelaaren , enz. Het Hout , in te- 
gendeel , Kan Takken uitgeeven , tot Vrugt- 
draaging onbekwaam, gelyk men dit ziet in de 
Waterlooten. En mooglyk zyn deeze van der- 
gelyke natuur als de Plantzoenen der Vrugtboo- 
men, van Zaad geteeld, die geen goede Vrugt 
draagen, voor dat zy door het Enten zyn tam 
gemaakt. 

___ Wat is, verder, de reden, dat de Steelen der Loodegte 
Planten en Stammen der Boomen altoos Lood °"°*}"5 
regt opgroeijen, indien zy niet tot een anderen 
Stand worden gebragt, door uitwendige oirzaa- 
ken , of door hun eigen zwaarte ? Men ziet dit zelfs 
in Planten die aan een fteilen Muur groeijen : men 
ziet,en doorde gewoonte zonder verwondering, 
hoe een omgevallen Boom, al voortgroeijende , 
zynen Top ombuigt, en verder in de Loodlyn 
opheft. Van Boogen en andere Zaaden , hoe zy 


ook 
IL DEEL 1, STUKe 


32 De EIGENSCHAPPEN: DER PLANTEN 


INrer- ook in den Grond geftoken zyn ,-tyst-het Sprüúic- 


DING, 


je altoos naar omhoog en de Wortel daalt: 
beneden. De Heer Dopart (*), naauwkeu- 
rig overweegende , wat hier de Reden van mogt 


zyn, onderftelt, dat de Vezels of Sapvoerende { 
Vaten der Stammen den aart hebben: wan door 


de warmte der Zonne ingekott en door-de Vog- 
tigheid’ des. Aardryks uitgezet te worden; waar 
van het tegendeel zou plaats hebben in de Wor- 
telen. „Doch dus zouden de Stammen altoos 
naar %t Zuiden moeten hellen, ‘dewyl de Warm- 
te der Zon: meer aan die-zyde werkt, dan aan 
Noordzyde,: “Wat moest ’er gebeuren in bet 
flooten …plaätfen , alwaar. de. warmte der Zon 
naauwlyks werkt ?%Hier-is- nogthans de manier 
van groeijing „even de zelfde. Ook heeft die 


Heer „de ongenoegzaamheid van deeze Stelling 


erkend, en, wat de Steelen en Stammen aan- 
gaat verder toevlugt genomen tot de opklimming 
der Dampen in de Lugt ‚die Loodregt opwaards 
gefchiedt, waar men, ten opzigt van'de Wor- 
tels; zou kunnen byvoegen, de Loodregte neer- 
zakking der Vogten. Maar de meefte Worte- 
telen fpreiden zig Zydewaards uit, en ,byna 
alle Takken hebben eene helling naar den. Zigt- 
einder. Ook ziet men dat, zo wel de eene als 
de anderen , indien zy in hunne loop geftuit wor- 
den , zig omkrommen ‚ en eene andere rigting 


aanneemen. : ‚ 
6 De 


(%) Alem, de P Acad, B, des Sciencesg de Pâris, de An, 
37020 ' 


d 


en 
se 
4 


SIN ’T AKCEMEEN BESCHOUWD, 33 


‚ De Heer BONNET ftelt vast, dat de gedag. INLEI- 
te opryzing van den Steel en de nederdaling PING, 
def Wortelen afhangt van derzelver Werktuig- 

Iyk Geftel. Men neemt waar (zegt zyn Ed.) 
»» dat de Houtige Vezels en Blaasjes in de 
» 5 Wortels op eene regt tegenftrydige maniet 


N En » gefchikt zyn dan in de Stam. Hier beflaan de 


„ Houtige Vezels het uitwendige en de Blaasjes 
s> zitten inwendig : daar beflaan de eerften het 
> inwendige en de Blaasjes het uitwendige, Dee- 
5 ze twee Rangen van Vaten kruifen vi he 
» in de Stoel der Plant” (+), 

De Steelen , Struiken en Bloemftengen van Die Di 
veele Planten, fchoon zy overblyvende Stoelen 
en Wortels hebben , dienen maar voor één Sai- 
zoen. Jaarlyks fchieten deeze Plantgewasfen 
nieuwe Steelen uit, Neem de Leliën , Asper- 
gies en anderen tot voorbeelden, In anderen 
blyven de Steelen over, geevende jaarlyks nieu- 
we Spruiten en Bladeren. In anderen , gelyk 
de Hecfters en Boomen, blyft de Steel zo lang 
in wezen „ als ’t Gewas leeft , groeijende ook 
waarfchynlyk zo lang, ten minfte in diktc, aan. 
Dit maakt , dat ’er Boomen zyn van ontzagly- 
ke hoogte en dikte. Een Taxisboom, op een 
Kerkhof in Schotland grocijende , werdt voor 
weinige Jaaren bevonden een Stam te hebben van 
52 Voeten omtreks, dat is tusfchen de 16 en-17 
Voeten dikte. Dit zal mooglyk de grootíte 
| ï Boom 

(4) Recherch fur lufage des Feuilles, Il. Mem. p Hate 
C 


H. DEEL. ke STUK, 


34 De - EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Istet- Boom zyn, daar. men eenig Berigt van heeft , 
DING. zegt de Heer BARRINGTON (*); aangezien 
„de groote Karftengeboom , te Tortworth in %- 

Graaffchap Gloucester , in Engeland, nu veer- 
tig Jaaren geleeden gemeten ‚maar eenen om- 

trek hadt van 51 Voeten, Deeze Heer moet het 

„Werk van ApANsoN niet gelezen hebben , door 

wien aan de Kust van Senegal Boomen gevon-_ 

den zyn van 78 Voeten omtreks , en andere 

Reizigers ’er in Afrika gezien hebben van go 

tot 37 Voeten middellyn (4). De Stam van den 

Sycomorus ‚in Egypte ‚valt fomtyds vyftig Voe- 

ten dike, (lderroe: 

oizak Vraagt men, wat de reden is, dat de Boomen 
aib in dikte aangroeijen 2? Wy hebben gezien, dat 
EEN dezelven uit vyf zelfftandigheden famengefteld 

zyn, die op elkander volgen, en waar van het 
Merg de binnenfte is , beflooten in het Hout , dat 
van het Spint, dit vande Bast en deeze van de 
Schors omvangen wotdt. Iedereen weet, dat de 
aangroeijing der Boomen Ringswyze gefchiedt, 
binnen de Bast, die echter ook in dikte toe- 
neemt. De groote onderzoekers der Boomen heb- 
ben verfchillende gedagten gehad ‘over de aan- 
groe jing van het Hout, welke het voornaamfte 
ie, GrEw leidt dezelve af van de Schors, Mar- 
PIGHIUS vande Bast, en HaALrs doer de 
Houtlaagen uit het Hout zelf voortkomen, Zou 

| ‘ het 


(*) Plil, Trans, for 1770, VoL. LX. Part 1.pe23) CAZ 
‚_(f) Familks des Plantese Pref. p. GEXI, 
(}) HasseLQquisr. Reizen, Odtavo, p. 586, 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. q 
5 


ket wel oneigen zyn, te ftellen , dat alle die INLEI- 
_ zelfftandigheden te famen daar toe medewerk- DEN 
ten ? Tusfchen de Bast en het Spint is in groei- 
jende Boomen en Lakken , by Zomer, altoos 
eene Wogtieheid waar te neemen , welke door 
het droagen Vezelagtig wordt , en dán de Bast 
met het Spint verbindt , zodanig dat men de 
Takken niet fchillen kan, of men moetze in ’t 
Water leggen. Dit weeten de Mandemaakers 
En maaken ’er gebruik van tot de Teenen van 
wit Mandewerk. Een leevende Tak van een 
Boom affnydende, en die dan den Bast afftroc- 
‚pende ‚ (gelyk fomtyds gemakkelyk gefchieden 
kan „ en ik meermaalen heb gedaan, om zulk 
een Tak tot een Gard of Wandelftok te gebrui. 
ken) is dezelve dermaate met een taaije Slym 
bezet „ dat ze aan de Handen kleeft, en on- 
aangenaam valt in ’t gebruik, Met reden kan. 
men deeze Slym vergelyken by het Wit van 
een Ey, dat tot voeding dient van het Kuiken, 
als ook met het zogenaamde Cambium in * 
Dierlyke Lighaam , ’t welk de Wonden heelt 
en de Beenderen , die gebroken zyn, weder 
famenlymt. Immers, even als men in Kwaad- 
fappige Menfchen dit traag en fomtyds nooit 
ziet gefchieden, zo befpeurt men , dat in kwy- 
nende Boomen de Bast, naar evenredigheid, 
dikker is dan in gezonde: dus neemt dan in de- 
zelven ook het Hout zo veel niet toe , en 
hierom verdient het Gevoelen van MAL r- 
GHIUS den voorrang. De Bast is het ei- 


ie Sent 
NH, DEEL IT, Stuk, 


_ÍNLEI 
DING; 


36 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


gentlyke Werktuig , waar door het Spint ge- 
formeerd wordt , en dit verandert allengs in 
Hout. Men ziet Boomen, wier Hout en Spint 
geheel verrot is, uit de Bast nog wederom 
zwaare Takken fchieten. Dit zag ik nog kort- 
lings hier by de Stad in een Boomftam , byna 
anderhalf Voet dik, die een Mans langte hoog 
was afgebroken „ van binnen geheel hol, en 
waar van de Bast boven een Tak hadt uitgege- 


ven , welke thans byna een Arm dik is: daar 


De 
BLADEN: 


in tegendeel, zo dra een Boom geheel of voor 
een gedeelte , al ware het flegts ter breedte van 
een Duim, van Bast beroofd is , het Hout op die 
plaats nooit weder een nieuwen Bast krygt. Dus 
ziet men ook blykbaarlyk , dat de Wrong , die 
aan een afgekapte ftomp van een Boom of Tak 
ontftaat , geen uitzwelling van het Hout is, 
maar van de Bast; terwyl dan het Hout dik- 
wils de Verrotting ondergaat , ten minfte aan 
dat uit-einde fterft. ‘Tot nader bewys dient, 
dat de fterkte der Vezelen van de Bast, in taai- 
heid, veeltyds die van het Hout te boven gaat. 
Voeg by dit alles , dat de meefte kragt der 
Sappen plaats heeft in de Bast van veele Boo- 
men , gelyk in die der Eiken- Takken , tot 
Leertouwing, om van de Kaneel, Kina en vee- 
le anderen niet te fpreeken, 

Van de Steelen , Stammen en Takken, gaan 
wy tot de BLADEN over; daar men een on- 
gemeene Verfcheidenheid in Kan waarneemen, 
Dezelven maaken , als de Bloem en Vrugt ont- 

breekt , 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. _ 37 


breekt , het voornaamfte Kenmerk der Gewas- INLEI- 

fen uit. Aan de Bladen worden zeer gemakke- PING. 

1yk de Soorten van de meefte Planten , Heefters 

en Boomen , onderfcheiden. Ja men heeftze 

zelfs gebruikt tot bepaaling der Geflagten. Wy 

moeten dan hier op een weinig ftaan blyven. 
Sommige Bladen zyn van den Wortel of Stoel Enkelde 

der Plant afkomftig ; anderen zitten aan dem" aen. 

Steel , Struik of Stam ; anderen aan de Tak- 

ken, Twygen of Looten der Boomen. Dit 

verfchil heeft dikwils plaats in een zelfde Plant , 

en dan is veeltyds de figuur der Bladen ook 

verfchillende. In ’t algemeen worden zy ver- 

deeld in Enkelde en Samengeftelde; waar van 

de eerften ieder op zig zelf , de anderen met 

elkander famengevoegd , een Blad uitmaaken. Dus 

hebben de Lindeboomen Enkelde , de Esfche- 

boomen Samengeftelde Bladen, In de Enkelde 

geeft men agt op de verfchillende figuur. Som- Rondagti- 

migen zyn van Omtrek rond of rondegtig BE 

ovaal, dat is langrond , en langwerpig ‚ hebben-# 

de dan fomtyds een Punt, fomtyds geen. Van 

de byna volmaakt ronde Geftalte , die zeld. 

zaam is, tot de langwerpige, waar de langte de 

breedte verfcheide maalen te boven gaat, zyn 

oneindige trappen. Alle deeze Bladen hebben 

de Oppervlakte boven en onder plat, en on- 

der de zodanigen komen Gehoekte voor , die or, kie, 

wederom zeer verfchillen. Men vindt ’er Lan- Anzalatas 

celswyze en Lintaale. De eerften zyn {mal , 

doch loopen aan beide Enden fpits uit, de an- 


Gs des 
IL, DEEL, I, STUK, 


INLEI- 


58 Deir CHAPPEN DER PLANTEN 


deren de: overal even breed , als een Li- 
niaal, Men vindt Elsvormige Bladen, die in de 
Pyn- en Denneboemen Naalden heeten, Som- 
migen zyn, drie, vier of vyfhoekig , enz. Dee- 
ze Hoeken loopen uitwaards, doch men vindt 
ook Bladen met zeer diepe inwaardfe. hoeken, 


Ingekee- die men Ingekeepte Bladen noemen kan. Van 


5 auf. 


Gehak- 
kele 


Laciniat 


% FE nras- 
gina!s 


dien aart zyn de MNiervormige „ Hartvormige , 
Halfmaanswyze , Pyl- en Piekbladen: waar van 
in de Lepelbladen, Klisfen , het Maankruid, * 
welk ‘er den naam van heeft, de Winde, Zuu- 
ring „ voorbeelden zyn. Men vindt ook Bla- 
den „ die doof zodanige Keepen in tweeën , 
drie-en , vieren , vyven'en menigvuldigmaalen 
zvn verdeeld. Dit laatfte heeft plaats in ’t Ei- 
kenvaren en cen Scort van Miltkruid. Deeze 
verdeelingen maaken fomtyds de Bladen als Ge- 
vingerd of Gepalmd, dewyl zy de gedaante van 
cen Hand hebben; fomtyds worden zy daar door 
als Gekwabd 3 fomtyds als 't ware Gevind ; fom- 
tyds Gehakkeld of Getand , met oneindige ver- 
„ fcheidenheden, Deeze laatfte naamen geeft men 
“doorgaans aan rondagtige Bladen , waar van de 
Rand met Hakkels of Tandjes is ingefneeden , 
en dan zyn deeze Tandjes grover of fyner, dig- 
ter by een of verder van elkander geplaatst, ? 
welk dus de benaamingen op ’t tapyt brengt, 
an Gekartelde of Zaagswyze en Schaarige of 
Uitgefneeden * Bladen. In ’tlaatfte geval zyn 
de Infnydingen rond. Somtyds is de Rand van 
Blad als met Ooghaairtjes bezet 5 fomtyds 
met 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 39 
Ì | 
met Stekels of Doornen. “De eerften kan men INLrr- 
noemen Ooghaairige , de anderen Gedoornde PING. 
Bladen. Die den Rand zonder eenige Inkec- 
ping, Infayding of Schaaren , geheel effen heb- 
ben, kan men noemen Effenrandige * Bladen; * Integer- 
doch dit heeft ook plaats in de genen die ver- "7 
deeld zyn. De Rand is fomwvlen Geplooid 
fomwylen Gekruld, als in fommige Kaasjesbla- 
den, en dan voerenze hier van den naam, Aan Stompege 
den Tip zyn fommige Bladen fpits , anderen oz. 
ftomp , en dan als Afgefneeden , of als Afge- 
beeten , en ook wel Uitgerand of Rond , met 
een menigte veranderingen. De Oppervlakte Ruipeof 
is glad of ruig. Onder de eerften heeft ook perks 
wel een Lymerigheid plaats: onder de anderen Twmenzo/s, 
is veel verfchil, Somtyds is de Oppervlakte 
ruuw, door kleine oneffenheden , Knobbeltjes 
of Tepeltjes 5 fomtvds met zeker Doms bezet , 
dat de Bladen Wollig „ Borflelig „” Stekelig of 
Prikkelie in ’t aantasten maakt. Men vindt ’er 
ook, die Geplooid , Gegolfd, Gevowwen of Ge- 
vimpeld zyn : fommigen zeer fterke » Anderen 
flaauw Geaderd , enz. 

Al het gemelde heeft plaats in platte, dun- pikke 
ne Bladen. De Dikke Bladen zyn Plat, ge. Pader 
Iyk in de Indiaanfche Vygplant , of Verheven. 
of Holrond: men vindt ‘er Pleezige onder, die 
Merg tusfchen de Oppervlakten, en Pliezigen , 
die weinig of geen Merg hebben, De gedaante is 
dikwils zonderling. Sommigen zyn van figuur 
als een Degen , anderen als een Zwaard of 

C 4, Mes; 


IT. Deer, 1. STUK, » 


40 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- Mes, aan de ééne zyde fcherp ; anderen Twee: 

DING. fpydende3 fommigen Driekantig als een Pook; 

in eenigen gaat de dikte van het Blad de breed: 

* Com- te te boven, en deeze noemt men Gekneepen * 

Pf Bladen: anderen zyn Bylvormig , gelykende. naar 

Yzer van een Byl; anderen Tongagtig : eeni- 

Î Trresia gen Rolrond, of Spilrond +, als naar ’t end ver- 

__dunnende : eenigen gelyken haar een Pyp, en 

worden genoemd Pypagtige ; anderen: naar een 

Geut en heeten Geutagtige Bladen. Van alle 

deezê vindt men onder de Aloë - Planten ; 

Toorts- Planten en anderen , deme voor- 
beelden. | 

Simenge- Van de Enkelde gaan wy tot de Samenge- 

feide Bla Aerde Bladen over: _ Zodanig noemt men die 

genen ‚„ welke beftaan uit eene famenvoeging 


van verfcheide Bladen, die maar ééne aanhech- 


ting hebben aan den Steel. Dus worden daar 

toe betrokken de Gewrichte Bladen, die als met 
Leedjés aan elkander gevoegd zyn, gelyk in de 
Indiaanfche Vygplant: de Gevingerde , daar ver- 
fcheidene, by elkander , Straalswyze „ op het 

end van een zelfden Stedl zitten „ als in het 
Zwarte Nieskruid en de Lupinen, Men vindt 

‘er dus van twee, drie, vyf en meer Bladen 
Gevindeamengefteld. Gevindé Bladeren zyn de zoda- 
Pinata, nigen, welke uit veele Blaadjes , ter wederzy- 
de van een Rib geplaatst, als Vinnen , beftaan. 
Onder deeze heeft een groote verfcheidenheid 
plaats.. De Blaadjes ftaan in de meeften. tegen 
elkander over aan de Rib ; doch in fommigen 

overs 


PA 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 4I 


overhoeks ; in eenigen is op ’t end een oneven INLEI- 
Blaadje , in anderen niet, die men als afgebroken DING. 
gevind aanmerkt. Somtyds loopt de Rib in een 
Klaawwier of Krulletje uit , gelyk in de Wik- 

ken :fomtyds ftaan ’er kleine Blaadjes tusfchen de 
groote en dan kan men het Blad ongelyk gevind 
heeten. Ook zyn ‘er als met Lapjes tusíchen 

de Blaadjes , die men Lapyinnig , en van en- 
kelde Paaren , welke men Paarvinnig noemen 
kan; gelyk dit plaats heeft in fommige Lathy- 
En ‚ die ook aan ’t end van de Rib een 
Klaauwier hebben. 

Wanneer de gemeene Steel van een Blad zig Verdubbet- 
verdeelt , en dan aan zvne verdeelingen met Dian 
Blaadjes bezet is , zo noemt men het Verdubbelde'* 
Bladen. Somtyds zyn ’er aan ieder Verdeeling 
twee, fomtyds drie Blaadjes en fomtyds zyn 
de Blaadjes aan ieder Verdeeling van het 
Steeltje op nieuws als Vinnen geplaatst, gelyk 
in verfcheide Soorten van Engelwortel en an- 
dere Kroontjes- Kruiden , die dan dubbeld Ge- 
vinde Bladen hebben. Als het Steeltje der 
Bladen verfcheide Verdeelingen heeft, dan 
‚ noemt, men het Blad meervoudig verdubbeld * : la 
waar van men onder de Wilde Kervel, Kami! ek nd 
len , Venckel, voorbeelden vindt, Ook komen 
‘er dubbeld drievoudig Gevinde en meer verfchei- 
denheden van dergelyke Bladen voor, 

De plaatzing der Bladen maakt ook een aan- … verfenit 
merkelyke onderfcheiding. De meeften zyn Ge- les 
Jleeld ‚doch veelen Ongefteeld, In de Gefteel-enz. — 
AES de 


31, DEEL, I, Srug. 


42 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


“Inter de is het Steeltje fomtyds niet in den Rand, 
DING. maar binnenwaards ingeplant, en dan noemt 
*Peltata enze * Schildhladen ; gelyk in de Plompen. 
De Ongefteelde zyn of eenvoudig aan. den Steel 
Î Sesfilia gehecht en dan heeten het Zittende +; of zy 
loopen ‘er een weinig langs heen, als Geplakt 3 
Boin dan noemt men het 4. Kleefbladen : of zy om- 
vatten den geheelen Steel , in de rondte ; dan 
zyn het Halsbladen : of ten halve, Als de Steel 
’er door heen gaat; dan zyn het Doorboorde: 
als zy een Scheede om den Steel maaken, zyn 
het Scheede- Bladen. Men vindtfomtyds twee 
Î comata Bladen om den Steel famengegroeid. $, gelyk in 
het Muizen- Oor, enz. Van de Scheede- Bla- 
den levert het Varkens- Gras 5 van de Samen- 
gegroeide het Boelkenskruid voorbeelden uit. 
Sommige Bladen komen uit den Wortel 
voort , en deeze noemt men Wortelbladen : an» 
deren zitten aan den Steel, Stam of Takken, 
Men vindt ’er by de Mikken der ‘F'akken en by 
de Bloemen. Aan een zelfde Gewas verfchil- 
len dikwils de Bladen in figuur, volgens deeze 
plaatzing , aanmerkelyk : weshalve het noodig 
js, die te onderfcheiden. De gedaante der 
Zaadblaadjes , welken de twee eerften zyn, die 
zig van het opkomende Zaad vertoonen, is ook 
byna altoos anders dan die der volgende Bla. 
den. Sommigen omringen den Steel Kranswy- 
* Pari. ze * , en maaken dus rondom denzelven een 
Siere? Star van drie, vier, vyf of meer Blaadjes. In 
fommige Planten zyn de Bladen hy Paaren , in 
| an- 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. A3 


deren Overhoeks geplaatst, in fommigen langs INLEI- 
den Steel of Takken wyd verftrooid; in eenigen PINGe 
zeer digt aan een „en in fommigen leggen ZY 
als Dakpannen op elkander *, Deeze laatften , *imbrica- 
gelyk in foorten van Huislook , kan men Ge-“ 
fchubde Bladen noemen. Aan fommige Gewas- 
fen zyn zy Gebondeld, als in de Lorkeboom: in 
anderen als Gevlerkt , ’*t welk in eenige Denne- 
boomen plaats heeft. 
LiNNAUS heeft nog een onderfcheidingge- verfchit 
maakt, naar den Stand der Bladen, of zy wa-Y®® Stand, 
‚ terpas aan den Steel der Plant gehecht zyn, dan 
met een fcherpen hoek, op of nederwaards, of 
als tegen den Steel aangeplakt, of byna daar te- 
gen aan , zo dat zy als regtopfbaande kunnen 
aangemerkt worden. Sommigen zyn opwaards , 
anderen nederwaards omgeboogen of gekruld: 
eenigen hangen met de Punt naar beneden. 
Men kan niet ontkennen , dat fommige Plant- 
| gcwasfen hier in aanmetkelyk van elkander ver- 
fchillen ; doch ’ is niet minder zeker , dat zulks 
niet alleen een groote verandering onderhevig 
is, naar dat de Bladen hooger of laager aan den 
Steel geplaatst zyn, in eene zelfde Plant, maar 
ook op verfchillende tyden van den Dag. De 
Heer BoNNET meent met reden te kunnen 
onderftellen , dat de bovenfte Oppervlakte der 
Bladen belhkat uit Vezelen , die zig door de 
Warmte , de onderfte uit zodanigen, die zig 
door «de Vogtigheid famentrekken , en dit zou 
dan oirzaak zyn van het laatfte, Voorts neemt 


hy 


UF. DEEL Ie STUK: 


A4 Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEr- hy waar, dat de Bladen , naar de verfchillende 
DING, helling der Steelen , een andere plaatzing dan- 
neemen , wordende zelfs, wanneer de Steel te= 
gen een Muur aan geplant is, fomtyds zodanig 
verfchikt , dat zy altemaal groeijen aan eene 
zelfde zyde van den Steel , daar zy natuurlyk 
wederzyds aan ftonden. De Heer BONNET 
merkt derhalve dit alles als toevallig aan. Ze- 
kerer is ’t, dat ‘er Bladen zyn, die altoos langs 
de Oppervlakte van ’t Water dryven, gelyk in 
de Plompen : anderen die zig onder Water ge- 
dompeld houden , ’t welk in veele Soorten van 
Fonteinkruid plaats heeft, enz. 
elfftan. De meefte Bladen hebben een middel- Rib, 
ee van den Steel der Plant afkomftig , welke een 
Netswys’ Geweefzel door het geheele Blad ver- 
fpreidt. Dus openbaart zig , voor ’t bloote 
Oog, het maakzel der Bladen in ’t algemeen, 
en, tegen ’t Daglicht gehouden , is dit Nets- 
wys’ Geweefzel doorfchynende. Het kan ge- 
heelenal van de onderfte en bovenfte Opper- 
vlakte afgefcheiden worden, maakende dus dat 
gene uit, *t welke men ’t Geraamte noemt van 
een Blad, Alsdan is de Papagtige zelfftandig- 
heid daar.afgefcheiden , welke men door ’t Mi- 
kroskoop ontdekt heeft te beftaan uit eene fa- 
menhooping van Blaasjes , die open Mondjes 
hebben in de Vliezige Oppervlakte. * 

De vermaarde Hoogleeraar RurscH was de 
eerfte , die de manier uitvondt om door wee- 
king de Bladen dus te ontleeden , doch hy hieldt 

de- 


4 4 IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 45 


dezelve geheim. Anderen zyn hem op ’t voet- INLEI- 
{poor gevolgd, en hebben de handgreep aan de OTN 
Wereld bekend gemaakt. Bladen , die niet te week 

zyn, met kookend heet Water begooten , laat 

men eenige Weeken in een beflooten Glas ftaan, 
Eindelyk toont de verheffing by het Steeltje, 

dat de Weeking volbragt zy , en dan kan men 

de Opperhuid met een ligte Hand , door Ge- 
blaas geholpen , gemakkelyk daar affcheiden , 
wordende vervolgens het Netswys’ Geweef- 

zel, door eene zagte beweeging, van de Blaas- 
agtige zelfftandigheid gezuiverd. 

Door deeze Weeking is gebleeken, dat het 
gedagte Netswyze. Geweefzel t'eenemaal beftaat 
uit Sapvoerende Vaten, die in de gezegde Blaas- 
agtige zelfftandigheid uitloopen, of met dezel- 

_ ve gemeenfchap hebben door kleiner Vaatjes. 
De Hoogleeraar Rurscr hadt in dikke Sap- 
pige Bladen, gelyk die van de Indiaanfche Vyg- 
of Conchenilje- Plant, wel drie of vier Laagen 
van zulk een Netswys’ Geweefzel waargeno- 
men, welken hy in Plaat vertoonde (*). Na- 
derhand heeft men zelfs in platte dunne Bladen 
twee zulke Geweefzels, op elkander leggende „ 
gevonden. Het onderfte Net beftaat uit Tak- 
ken die, losfer famengeweven zyn en wyder 
Maazen formeeren : hier pasfen de voornaamfte 
Takken van het bovenfte Net op, die vervol. 

gens; 


(*) Zie Adve Anart, Dec, IL, p, Lie These Anate novus, 
ab, UI, 


IL, DEEL, 1, STux, 


46 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- gens, door de tusfchenruimten der Maazen of 
„DING. Perkjes , in een ongemeen tederen fyn Vaat- 
‘agtig Net, ’t welk ontelbaare Inmondingen 

heeft van Vaatjes, verdeeld worden (*)._ 

Een aanmerkelyk verfchil bevondt Rurscu 
in de zelfftandigheid der Sappige Bladen. Die 
der gezegde Indiaanfche Vyg beftondt uit Va- 
ten, welke door eene menigte van Zydtakken 
gemeenfchap met elkander hadden, en famen- 
liepen aan ’t end van ’t Blad: maar in de Aloë- 
bladen gaven de Vaten of Vezelen naauwlyks, 
eenige Zydtakken uit : beftaande dus, buiten 
die Vaten, de geheele zelfftandigheid uit een 
foort van Pap , veel gelykende naar de gene, 
welke in de Peeren en Perfiken plaats heeft , of 
ook naar die van eens Menfchen Milt. En, 
door het oplosfen van gedagte Pap , wierdt hy 
duidelyk gewaar, hoe dezelve uit kleine Vaat- 
jes beftondt , en daar in ontbonden kon wor- 
den; gelykende dus veel naar de Schorsagtige 
zelfftandigheid der Herfenen. Hy hadt zelfs 
die Pap , uit Bladen van de Amerikaanfche 
Gedoornde Aloë , dus bereiden kunnen , maar in 
die van de Socotorine of Afrikaanfche was het 
deezen bekwaamen Ontleeder niet gelukt: hy 
vondt daar in wel dergelyke overlangs loopende 
Vaten, zonder zydtakken, doch die waren vast- 
gehecht aan het Vlies , dat de Oppervlakte van 
het Blad bekleedt (4). De 


(*) J. Gesner de Pegetalilibus Disfertatio, Dr 75. 
(Tj Advers, Anat, Dec, II. p. 10e 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 47 


De Bladen zyn weleer als de Longen der INLEt- 
Planten aangemerkt, en, dat door dezelven een PÌNG- 


grooter veelheid van Lugt ingeflurpt worde, dan 


doör de Schors van den Steel of Stam en 'Tak-Biadene 


ken , is ontwyfelbaar. De geleerde Harrs 
heeft , in zyne Weegkunde der Plantgewasfen , 
zulks oogfchynelyk beweezen. Dat zy een me- 
nigte Water kunnen influrpen , en natuurlyk 
fterk uitwaafemen , is niet minder zeker : maar 
dat zy het voornaamfte Werktuig zouden zyn 
van de opklimming der Voedende Sappen in de 
Plantgewasfen „komt niet zo blykbaar voor. Im. 
mers, zou men mogen vraagen „ waar leeven 
dan de Boomen van , wanneer zy Bladerloos 
zyn? En, aangezien het Voedende Sap rykelyk 
vereifcht wordt tot de uitfchieting der Bladen 
zelve ‚zo is de Vraag, door welk middel dan 
dit Sap in ’t Voorjaar wordt opgeheven? Niet- 
temin verzekert men , dat zulks door de Proef- 
neemingen van den Heer HaALEs beweezen 
Zy @. Die zelfde Autheur ondertusfchen heeft 
beweerd , dat het Sap der Planten in de Win- 
ter ook opklimt en nederdaalt (f). 

Men kan niet twyfelen , of de Bladen zyn 
bet voornaame Werktuig tot bereiding van dit 
Voedend Sap ; en daar van komt het , dat de 
Boomen kwynen , die geheel of grootendeels 
van Bladen zyn beroofd. Aan den anderen kant 

À 


Zp] 


O1) Bonner Recherches Ec, IT, Mem: p. 53, 
CH) Adem, ibidem, V. Meme p. 284) 225, 


ti, DEEL. Io STUK, 


48 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- is het in fommige Gevallen dienftig , een Boom 


DING, 


Werking 
d 


er 
Bladen, 


of Plant van een gedeelte der Bladen te be- 
rooven ; wanneer men de al te groote weelig. 
heid. van het Gewas , tot beter aanryping der 
Vrugten , wil beteugelen. In de Wyngaarden 
is dit een bekend gebruik: men doet het ook 
aan fommige Moeskruiden en Aardvrugten. Men 
zou het zelfs , waarfchynlyk , aan de Ooftboo- 
men met voordeel werkftellig kunnen maaken, 
indien zulks vereifcht werde : by voorbeeld om 
een Tak, die met Vrugten beladen was , meer 
Voedzel te doen toekomen, geduurende de aan- 
groeijing deezer Vrugten. 

De Heer BoNNET verbeeldde zig, dat de 
bovenfte en onderfte Oppervlakte der Bladen 
ieder een byzonder gebruik in de Planten had- 
den. De bovenfte zou , volgens zyn Ed., als 
meer blootgefteld zynde aan de werking van de 
Zon en van de Lugt, en tevens veel gladder 
dan de onderfte , bekwaamer tot de Uitwaafe- 
ming zyn. De Proefneemingen echter , daar 
op in’t werk gefteld , beweezen het tegendeel , 
en dus befluit hy , dat de bovenfte Oppervlakte 
voornaamelyk tot befchutting der onderfte dient , 
welke van de Natuur niet minder tot de Door- 
waafeming zoude gebruikt worden, dan tot het 
influrpen van den Daauw. Komt het niet hier 


__ mede overeen, dat men dezelve zo dikwils by 


Druppelen ziet leggen op de bovenfte Opper- 
vlakte ? 

„> Derhalve (zegt zyn Ed.) wordt het Voe- 

| 5 ss dend 


(in 4 
e 
) Í 
IN ‘T ALGEMEEN BESCHOUWD, 49 


» dend Sap, dat, geduurende den Dag, van de INLEI- 
‚> Wortelen in den Stam overgaat door de PING: 


‚‚ Houtige Vezelen, van de werking der Lugt- 
sy pypjes geholpen zynde , voornaamelyk ge- 
> bragt tot de onderfte Oppervlakte der Bla- 
s> den, alwaar zig het grootfte getal bevindt van 
» de Openingen, die hetzelve toelaaten te ont- 


ss Ínappen. By het aankomen van de Nagt nu; 


9 Wanneer de Warmte niet meer werkzaam is 
»» op de Bladen en op de Lugt in de Lugtpyp- 


‚ss jes vervat, keert het Sap terug naar de Wor- 


» telen en alsdan begint de onderfte Oppervlak- 
» te haare andere werking te oefenen. De 
s> Daauw , zig langzaam van de Aarde ophef. 
s fende, ontmoet deeze Oppervlakte , hy wordt 
s ’er verdikt door de koelheid van de Lugt: de 
s kleine Haairtjes en oneffenheden van de Op- 
» pervlakte houden den Damp vast: Pypjes 3 
„> ten dien einde gefchikt , zuigen dien op ’ 
» oogenblik in , en brengen hem in de Takken, 
» Van waar hy vervolgens tot in den Stam door- 
s> gaat, 

» Uit deeze flaauwe Schets der Befchouwkun- 


s> de van de beweeginge des Saps, ziet men; 


> dat de Bladen, in hun gebruik, veel overeen- 
> komst hebben met de Huid van ’t Menfche- 
» lyke Lighaam, Deeze heeft ook haare Uit- 
s> werpende Vaten , welke de Werktuigen der 


_s Doorwaafeming zyn. Zy heeft insgelyks Op- 


s Jlurpende Vaten , die de Dampen inzuigen, 
» welke aan de Oppervlakte of daaromftreeks 
D zyn, 


1e DEELe I, STUK 


© 
so De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- „ zyn ‚ en dezelven tot in het binnenfte des 
> Lighaams geleiden. Hier uit. ontftaat de ver- 
» meerdering van Zwaarte na ’t baden , en 
s eenige andere vry zonderlinge Verfchynzelen. 
s Reden is ’er om te denken , dat eene fyne 
s Ontleedkunde der Bladen ons daar in deeze 
ss twee Samenftelzels van Vaten ontdekken zou, 
» Dit is een wyd Veld voor de Waarneemin- 
» gen door Vergrooting. Neemende doer het 
ss Mikroskoop de Bladen van Kalfsvoet waar , 
ss die begonnen hadden te rotten door de Wee- 
ss king, heeft de Heer CALANDRINT daar 
s> in een Netswys’ Vlies ontdekt, ’t welk met 
ss dat van ’t Menfchelyke Lighaam overeen- 
v komftig was, De Maazen van dit Net kwa- 
s, men hem taamelyk groot, en van eene byra 
» Zeshoekige geftalte voor. Dit Net is waar- 
» fchynlyk grover in de Planten die veel, en 
> fyner in de genen die weinig dootwaafemen. 
„ Voorts op de Bladen de Proefneemingen na: 
» doende, die door my in ’t werk gefteld zyn, 
» zal men dikwils gelegenheid hebben om de 
» Opperhuid zig te zien affcheiden van de na- 
s buurige Deelen, Men zal dan verwonderd 
» ftaan over de ongemeene fynheid van dit 
‚ Vlies , ’t welk men vergelyken zou kunnen 
by het Huidje , dat fomtyds cp bedorven 
5, Water groeit” (*). 


Loopder Maar; op welk een maniet pasfeert het Voe- 
Vogten in d 
de Planten, end 


(*) Recherches Bec, Ie Mem, p. 63, 


\ 


CIN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, ST 


dend Sap door de Planrgewasfen? De Heer nr INLEI- 
La Barsse heeft willen betoogen, dat het in PING 


dezelven omloopt , gelykerwys het Bloed in de 
groote Dieren. Het zou dan opklimmen door 
de Vaten van het Hout , en door die van de 
Schors nederdaalen. De Heer Harrs heeft 
getragt door Proefneemingen te betoogen, dat 
zulks geen plaats heeft ; doch de Heer Bo n- 
NET oordeelt, dat zyne Proefneemingen dit zo 
min bewyzen , als die van den Heer DE LA 
Barsse den gedagten Omloop. Evenwel valt 
zyn Ed, het denkbeeld van den Heer Ha LES 
toe, die in het Sap der Planten flegts een Soort 
van Balanceering erkent, en brengt de volgende 
Aanmerkingen van dien geleerden Engelfchman 
te berde, | 

„> De Inneeming en Doorwaafeming is , in 
s de Planten , binnen gelyken tyd veel groo- 
», ter dan in de groote Dieren. De Zonne- 
, bloem „ by voorbeeld, trekt na zig en waar 
„ femt door , in een Etmaal, zeventienmaal zo 
„ veel als een Menfch. De Planten zyn in een 
„ ftaat van geduurige zuiging; zy neemen zon- 
‚> der ophouden Voedzel in ; en dit over Dag 
„„ door de Wortelen, by nagt door de Bladen. 
De Dieren , in tegendeel , neemen alleenlyk 
Voedzel by tusfchenpoozing. De Verteering 
van dit Voedzel zou niet of kwaalyk gefchie- 
‚ den , indien het eene Voedzel zonder ophou- 
den het andere volgde, Het Werktuiglyk 
‚, Geftel van de Voeding der Planten fchynt 

| D 2 „> der- 


II. DEELe Te STUK: 


s2 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- ‚ derhalve veel van dat der Voeding in de Die- 

DING. _… ren, die ons bekend zyn, te verfchillen. De 

„> Planten hebben geen Deelen, die in maakzel 

» of werking overeenkomen met de genen; 

», waar door de Omloop des Bloeds wordt uit- 

s> gevoerd in de groote Dieren. Zy hebben 

»s geen Hart , Slagaders noch Aderen. Haar 

> maakzel is zeer eenvoudig en zeer eenvor- 

>, mig. De Houtige Vezelen, de Blaasjes, de 

» eigen Vaten, de Lugipypjes, maaken het ge- 

» heele Samenftel: van derzelver. Ingewanden 

» tit , en deeze Ingewanden zyn algemeenlyk 

s…- verfpreid door het geheele Lighaam van de 

… Plant 35 men vindtze tot: in de allerkleinfte 

> Deelen. De Sapvaten hebben geene Klap- 

„> vliezen (Valvula) , die gefchikt zyn om de 

5 opklimming van het Sap te begunftigen en 

„ deszelfs terugkeering te beletten. Al ont- 

» glipten deeze Klapvliezen het Mikroskoop, 

ss zou de Ondervinding ’er de valfchheid van 

ss bewyzen 3 aangezien de Planten, die men in 

‚> ’t Water dompelt , of die men ’t onderfte 

«boven in den Grond zet , niet nalaaten te 
groeijen. 

> Zo waar is het , dat het Sap vryelyk op- 

klimt en nederdaalt door -de zelfde Vaten, 

ss dat, indien men „na,in het Zomer - Saizoen , 

> een der groote ‘Takken van een Boom afge- 

ss kapt te hebben „aan de Stomp een Glazen Buis 

> voegt, die Kwikzilver bevat, men het Kwik- 

» Zilver geduurende den Dag zal zien ryzen, en 

»> Zak- 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 53 


® 


9 zakken tegen de Nagt: Dus kan men de INLEr- 

> kragt van het Sap meeten door de ryzing jan 2 'NGe 

„ de Kwik, en deeze kragt in verfchillende On- 

3, derwerpen vergelyken. _ Alles voor ’t overige 

 gelyk ftaande , zullen de veranderingen van 

de Kwik zo veel aanmerkelyker zyn, als de 

„> Dag warmer en de Nagt koelder is. Dus 

„> blykt, dat de Loop van het Sap in het Zo- 

, mer-Saizoen genoegzaam naar de ryzing en 

s daaling van de Kwik in- een Thermometer 

»> Zweemt. | 
» Eindelyk , de verfcheiderley Kruidkundige. Geen Cir- 

» Verfchynzelen, die men aangemerkt heeft als ek 

>» fterke bewyzen voor den. Omloop van-het 

> Sap, onderftellen denzelven niet noodwendig. 

>> Men kan ze op de gelukkigfte manier ver- 

„> klaaren door een zeer eenvoudig Grondbegin- 

„ zel, dat op de Waarneeming is gevestigd: te 

‚> weeten „ dat ‘er een zeer naauwe gemeen- 

fchap plaatsheeft tusfchen alle de Deelen 

s, van een Plant, Allen zynze , ten opzigt van 

» elkander „ in een ftaat van Zuiging : het Voed- 

s… zel, dat één van deeze Deelen gebruikt, gaat 

> in de anderen over. De Bladen voeden el- 

„ kander onderling. De Wortel pompt het Sap 

» uit den Stam 5; de Stam pompt het Sap uit 

„> den Wortel, — Dus ontftaat uit de onderlinge 

„ werking , die ’er tusfchen den Boom en de 

‚ Ent plaats heeft, de wederkeerige mededee- 

‚> ling van derzelver goede of kwaade hoedanig- 

» heden, welke men ten bewyze van de Circu- 

D 3 52 lar 


As 
hed 


Ae 


«. 


1. DEEL: Is STURe 


INLEr- he 


DING, 


<4 Dr EIGENSCHAPPEN DER PrA®TEN 


latie bybrengt. Het Voedend Sap pasfeert 
‚‚ beurtlings van den Boom in de Ent en vande 
„ Ent in den Boom. 

„ De Heer pr LA Barsse;, zekerlyk, is 
ss te ver gegaan, wanneer hy in de Planten een 
> Maag , Darmen , Melkvaten, een Hart met, 
„, zyne Holligheden , Slagaderen , Aderen, en 
s, wat dies meer is, gemeend heeft te zien. 
s, Men kan niet ontkennen , dat ’er betrekkin- 
„gen zyn tusfchen de Planten en de groo- 
» te' Dieren: maar deeze betrekkingen hebben 
haare Paalen , en men moet de overeenkomst 
s, niet dan met een groote {paarzaamheid ge- 


hed » 
vr 


ss buiken , wanneer men {preekt van Soorten 


„> tot zeer ver afftandige Klasfen behoorende (*). 
„> Indien de Natuur de uitwendige Gedaanten 
‚ der Gewerktuigde Lighaamen op eene won- 
„, derbaarlyke manier gevarieerd heeft, niet 
minder vwerfcheidenheden van Middelen zyn 
door haar verkoozen , om dezelven te doen 
leeven , groeijen en vermenigvuldigen. Hoe 
veel vindt men ’er; zelfs onder de Dieren ; 
waar in de Omloop niet de zelfde Wetten 
volgt als in de Menfch ? Zyn ’er niet nog 
Dieren, in welken geen Circulatie waargeno- 
men wordt? Zyn ‘er niet , in welken de 
‚ Spyzen, eenvoudiglyk van boven naar bene- 
‚ den „en van beneden opwaards fchynen ge- 

5 ‚; Kaatst te worden ? biken die talryke Fa- 
> Mis 


\ 


{*) Quand il s’agit d'especes de clasfes fort eloignges, 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. S5 


hs _miliën van Polypen, welke de fchranderheid 


INLEI- 


5, en handigheid van den Heer TrrmriervPING.- 


„, zo zeer geoefend hebben, geen Voorbeelden 
„, daaf van ter baan? 


“3, Het fchynt dan, dat er een middelweg te Maar eene 


», houden zy, tusfchen het Gevoelen van den 


Balancee- 
ring der 


‚ Heer Harrs, (die niet gelooft , dat het Vogten. 


3, Sap door het Hout opklimt en door de Bast 
‚> neerdaalt) , en het Gevoelen van den Heer 
DE LA Barssr, die in dit Vogt een 
»» waare Circulatie erkent. Een gedeelte van 
‚, het Voedend Sap , dat zig door de Houtige 
‚ Vezelen opheft , pasfeert door de Bladen en 
„, de Bloemen in de Bast , en van daar in de 
„> Wortelen. Een ander gedeelte van dit Sap 
) keert, door de zelfde Vezelen, naar de Wor- 
s, telen terug , van waar het op nieuws in den 
2, Stam pasfeert. Door deeze Balanceering » 
») Welke meer of min herhaald wordt, erlangt 
‚, het grove Sap reeds een foort van tocberei- 
ding : het volmaakt zig in de fynere Vaten 
„en de Blaasjes 5 terwyl het overtollige door 
„> de Bladen wordt geloosd ” (*). 

Sommige Gewasfen hebben zekere omkrullen- 
de Steeltjes ‚ die men Klaauwieren * noemt, 
dienende aan dezelven tot Steunzel, waar van 
de Wyngaard , Erwten, Lathyrisfen, zeer be- 
kende voorbeelden opleveren. Voorts zyn ’er 

Schub- 


\e 


(*) BONNET , Recherches Bec. V, Meme p. 290, 
Da 


\ 


Tke DEEL, L STUKe 


Klaauw ie- 
ren , enz, 


% Cirrhi 


56 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEr- Schubbetjes , die men te regt Stoppeltjes * kan 
DING. noemen , zittende onder aan de Steeltjes van de 
“Spe Viefchietende Bladen. Men vindt deeze doch 
niet in alle Gewasfen : zo min als ‘de Lovert- 
} Brattee jes } onder aan de Bloemen; zynde zekere dun- 
ne Blaadjes , die als tot befchutcing van dezel. 
ven ftrekken , in de Linden- Bloefem en ander 
ren blykbaar, 
Dooren Veele Planten zyn gedoornd, of met Stekels 
of stekels,voorzien , die fomtyds het geheele Gewas be: 
flaan, gelyk in de Doornen , fomtyds>niet „ ge- 
1yk in de Distelen. In veele Boomagtige Ge- 
wasfen zyn alleenlyk de Stam en Takken ge- 
doornd , gelyk in de Roozeboomen 3 in ande- 
ren àleenlyk de Bladen , gelyk in de Aloë- 
Planten. Deeze Stekels zyn fomtyds flap , fom- 
tyds ftyf en deerlyk kwetzende. . In eenige Ge- 
wasfen , gelyk in de Slee- Pruim , Rhynbeziën 
en anderen , komen deeze Stekels uit het Hout 
voort + in anderen zitten zy alleenlyk-aan den 
Past, gelyk in de rn Kruisbesfen , 
Berberisfen, 
Wolige Behalve deeze, Doornen of Stekels hebben 
helt, meest alle Planten zekere kleine Haairtjes , met 
| een Vergrootglas duidelyk zigtbaar , welke fom- 
migen zelfs ten uiterfte ruig. maaken of met een 
dikke Wolligheid bezet , waar van de Kwee: 
& Coronea Appelboom * en het Wollekruid den naam heb- 
Mals hen. In anderen zyn deeze Haairtjes door hun. 
ne brandende eigenfchap bekend , gelyk in de 
Brandenetelen : in anderen door hunne hechting 
aan 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. ri 


aan de Kleederen , enz, gelyk in ket Kleef- Inrer- 
kruid. Weinig agt is daar op geflagen , tot dat PING. 


de Heer GuerTTARD waarnam , hoe deeze 
Haartjes in veele Planten tot uitwerpende Buis- 
jes dienen van de Vogten , die in derzelver 
Klieren zyn toebereid of vergaard , en dit open- 
de voor zyn Ed, een wyd Veld tot Waarnee- 
mingen , van welken, federt het jaar 1745 tot 

1456, reeds tien Vertoegen in de Verhandelin- 


‘gen van de Koninglyke Akademie der Weeten- 


{chappen van Parys geboekftaafd zyn. 
De Klieren der Planten zyn wel nog het mee- 


den oirfpreng van dat Lymige Vogt, ’t welk 


veele Planten uitgeeven , aan: zodanige Werk- 


cuielyke Deelen toe. Anderen die fchynbaare 
Gaatjes , welke aan ’t St. Jans Kruid den Fran- 
fchen naam hebben doen geeven van Milleper- 
tuis , nader gadeflaande , oordeelden dezelven 
Klieren te zyn. BorerLrLus heeft den aart 
getragt te bepaalen van deeze Klieren en zyne 


onderzoekingen, dien aangaande, tot eenige an- 


dere Planten uitgebreid; maar de genen, die zig 
het meefte toeleidden op de Ontleedkunde der 
Plantgewasfen, gelyk LEEUWENHOEK,L 1s- 


TER En anderen , hebben niet of zeer weinig 


van de Klieren der Planten of van derzelver 
Draadjes gefproken. De Heer GUETTARD 
geeft den naam van Klieren aan zekere Blaasjes 
of Bolletjes „fomtyds in de zelfftandigheid der 
Bladen de tusfchenruimten van %t Netswyze 

Ds Ge, 


ie Dee! I. STUKe 


ee 


fte in ’t Oog geloopen. Sommigen’ fchreeven en 


58 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


InLer- Geweefzel opvullende , fomtyds op de Opper- 

DING. vlakte der Bladen uitpuilende, fomtyds aan den 

Rand Tandjes maakende of zittende aan de 

Steeltjes en in de Schil der Vrugten: fomtyds 

op een geregelde manier geplaatst, doch meest 

onregelmaatig _verfpreid of famengehoopt. 

Veeltyds gaan dezelven vergezeld met kleine 

Haairtjes of Draadjes, zeke hy houdt voor 
uitwerpende Buisjes. 

ven: … De Verfcheidenheden „ ín deeze Kies op- 

Klieren gemerkt, leveren aan zyn Ed. zeven Afdeelin- 

gen uit, als volgt. 1. De Geerstagtige Klieren 

worden dus genoemd ‚ om dat het niet dan zeer 

kleine Stippen zyn, byna op dergelyke manier 

als de Geerstkliertjes in de Dieren famengehoopt. 

De Pyn- en. Denneboomen hebben ’er van dee- 

zen aart. ‘2, ’t St, Jans Kruid, de Oranje -boo- 

men ‚ Myrthen «en anderen, vertoonen Klieren; 

die naar zodanige Blaasjes gelyken, als. op een 

Dier geformeerd worden door een tusfchen de 

Opperhuid en Huid uitgevaat. Vogt „ en derhalve 

noemt menze Blaasagtige Klieren. 3. Schub- 

agtige Klieren zyn kleine Cirkelronde of lang- 

werpige Plaatjes, welke zig, gelyk kleine Schub- 

betjes , verheffen boven: de Oppervlakte der 

Bladen, ’t welk men op de Bladen van ’t Varen 

aantreft. 4. De Bolagtige hebben eene meer of 

min Klootronde geftalte. Men vindtze in hol- 

ligheden van dergelyke figuur, inzonderheid in 

de Planten met gelipte Bloemen. 5. De Ber- 

keboomen , Elzen , Terpenthynboom en ande- 

ren 


EE 
> ee 
3 


CIN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. _ $9 


ren hebben Linsagtige Klieren, die rond of INLEL- 
langwerpig zyn. Men vindt deeze in de jonge PING: 
Scheuten van meest alle Boomen. 6, Napswyze 
Klieren worden de genen genoemd , die zig ope- 
nende een foort van Kroesje of Kelkje maaken, 

van verfcheiderley en fomtyds Schuitswyze fi- 
_guut. Zodanigen komen ‘er in de Appelen, 
Peeren , Amandelen , Perfik- en Abrikoosboo- 
men, en veele andere Plantgewasfen, voor. 7. 

De Puistagtige , eindelyk , zyn de genen, die 

de Oppervlakten van de Steelen en Bladen der 
Planten ruuw maaken als Sagrynleder. Zy ge- 
Iyken taamelyk naar de Puistjes, welke zig op 

de Huid der Menfchen vertoonen die door de 
Geerstkoorts aangetast zyn. Zy verfchillen van 

de Blaasagtige daar in, dat zy zig meer verhef- 

fen boven de Oppervlakte der Bladen. Men 
neemt ze waar in de Huislook , Ficoïdes en 
Aloë- Planten (*), 

Om een weinig opheldering te geeven, waar napswyze 
deeze Klieren te zoeken zyn „zal ik hier bybren- Klieren, 
gen, ’t gene de Heer GuETTARD van de 
Napswyze zegt. , Deeze Klieren zyn langwer- 

s pig, geplaatst tusfchen de Stoppeltjes en den 
ss oirfprong der Bladen, boven op en ter weder- 
zyde van de Sleuf , die ’er in ’t Steeltje van 
3, deeze Bladen ís, Zy gelyken naar de Klie- 
„> ren , die de Tandjes formeeren van de Stop- 

ss pelt- 


C*) Mem, de Pacad. R, des Sciences de Paris , de l'An, 
1745. pe 268, 4to. 


II, DEEL, 1 STUK, 


6o 


Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- „ peltjes ende Bladen, welken ‘er op ’t meette 
», hiet van verfchillen , dan doordien zy wat 


DING. 


33 
33 
33 
” 

53 
33 
33 
33 

25 

23 
pb, 

5 

33 


53 


22 
23 


ronder zyn. Als deeze Deelen jong zyn , dan 
is het niet zeldzaam de Klieren beladen te 
vinden met een Druppeltje helder Vogt, dat 
geene bepaalde Kleur heeft. Dit neemt men 
in alle Appel- en Peereboomen , in ’t alge- 
meen, waar „ zonder eenig aanmerkelyk ver- 
{chil , dan in de meer of minder grootte; 
talrykheid en dat de plaatzing op het Steeltje 
eenige verandering onderhevig is. Deecze 
Boomen komen zo wel in dit opzigt met el- 
kander overeen , als door de Linsagtige Klie- 
ren en Draadjes , welke nogthans een weinig 


zagter zyn! en gemeener in de-Appel- dan in 


de Peereboomen , alwaar zy regter zyn en zig 
niet omdraaijen , gelyk die der Appelboomen. 
De Linswyze Klieren vindt men wel in bei- 
den op de jonge Scheuten , maar de Peeren 
zyn gefpikkeld met een groot getal van deeze 
Klieren ; fomtyds dermaate , dat de Heer 
TouRrNeErFoRrT deeze eigenfchap in de be- 
naamingen van veele Peeren heeft laaten in- 
vloeijen. Sommige Appelen „ nogthans, 
hebben dit ook , volgens dien zelfden Au- 
theur. De Amandelboomen hebben de Naps- 
wyze Klieren byzonder menigvuldig, aan den 
Hiel der Bladen, of by de famenvoeging van 
het Steeltje met de Bladen , geplaatst. Zy 
zyn plat, breed en groenagtig van Kleur, ge- 
lyk de Tandjes der Bladen, alwaar zy lang- 

‚> Wets 


ot AAE dd 
aats i/d Pic 
A | 
s „ 


b IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. _ GI 


„‚werpige Tepels maaken. Ik heb ’er geen INLer- 
„‚ Vogt uit zien voortkomen (*)”, DING. 
De Draadjes of Haairtjes … die, men. aande Draadjes 
Bladen en Steelen van veele Gewasfen waar- em 
neemt „veelal de uitwerpende Buisjes zynde van 
deeze Klieren , hebben aanmerkelyke verfchil- 
lendheden, Zy zyn Cylindrifch of Kegelvor- 
mig; fommigen enkeld , zonder Korreltjes of 
Geledingen , anderen van dezelven voorzien. 
De Leedjes van fommigen zyn getakt, of gec- 
ven Baardjes uit , gelykerwys het Lighaam van 
de Vogelvederen. Hier uit is de volgende ver- 
deeling opgemaakt: r , in Draadjes met een 
Klootrond Tepeltje : 2, in Rolronde Draadjes : 
3. in Kegelvormige: 4.,Ponfoenagtige : 5. Knods- 
agtige: 6. Draadjes met een Napje: 7. als een 
krompuntige Naald: 8. als een Kolf: g. als een 
Dreg: ro. met Haakjes: rr. als een Grickfche 
y: 12. als een Weevers- Spoel: 13. Elsvormi. 
ge: 14. Gewrichte Draadjes: 15. met Klepjes, 
16, Gekorrelde : 17. met Knoopen: 18. Kwis- 
pelagtige: 19. Gepluimde: eo Gekuifde Draad- 
jes. 

Volgens deeze Verdeelingen ftelt de ‘Heer 
GurTTARD de opregting van nieuwe Geflag- 
ten voor, en zoude dus een geheele verbetering 
willen maaken in het Samenftel der Kruidkunde. 
Uit zyne Waarneemingen blykt ten minfte , dat 

de 


(*) Mem. de PAcad, Roiale des Sciences de Paris, de 1756e 
Pag, 31C- 512, Í 


II, DEEL. I, STUK) 


62 Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTER 


Inrer- de Kleinfte deelen der Schepzelen haare opmer. 
DING. king waardig zyn. Wie immers zou bevoorens 
gedagt hebben , dat die Haairigheid , welke de 
Steelen, Bladen en Vrugten van zo veele Plan- 
ten bekleedt, zo fraay gewerktuigd , zo ver- 
fchillende en van zo voornaame gebruiken was 2 
De Vrugt- Niet minder is de oplettendheid der Kruid- 
Ri 28 kundigen, federt eenige Jaaren , gefcherpt , door 
Planten, het waarneemen van de VRUGTMAAKING, 
tot welke wy thans overgaan. Het Stuifmeel, 
nog in ’t voorfte deezer Eeuw voor een Uit- 
werpzel der Planten gehouden , komt thans in 
aanmerking als het edelfte van derzelver dee- 
len. Men heeft ontdekt en is in ’t alge- 
meen verzekerd , dat hetzelve het Mannelyke 
Zaad der Planten uitmaakt , welks tegenwoor- 
digheid volftrekt tot de Vrugtbaarheid wordt 
vereifcht. Derhalve dienen thans ook ‘de Meel. 
draadjes; wier Helmpjes hetzelve draagen , met 
veel regt tot den grondflag van de Verdeeling 
in Klasfen : daar men te vooren op dezelven 
naauwlyks agt gegeven hadt, veel min gedroomd , 
dat derzelver getal beftendig even groot ware in- 

de Bloemen van eene zelfde Plant, 
De Plantgewasfen , naamelyk , zyn, zo wel 
als de Dieren , tot de Voortteeling gefchapen, 
„ God zeide by de Schepping , dat de Aarde 
‚ Graffcheutkens moest uitfchieten en zaadzaai- 
s jend Kruid, benevens vrugtbaar Geboomte , 
„» draagende Vrugt naar zynen aart, welks Zaad 
/ s daar 


4 


IN ’r ALGEMEEN BESCHOUWD. 63 


{ 


ss daar in. ware (*): ” dat is , door welk Zaad INcEr- 
de Natuurlyke geftalte deezer Schepzelen be-PING. 


waard en voortgeplant moest worden op der Aar- 
de (f). Zeerfraay vindt men dus de Voorttee- 
ling der Gewasfen afgefchetst, en de Kruiden 
van de Boomen onderfcheiden. In beiden moest de 
Voortplanting gefchieden door het Zaad, welks 
voortbfenging men in ’t algemeen beerypt onder 
den naam van Vrugtmaaking. Even als, naa- 
melyk ‚in de Dieren het jonge Schepzel de Vrugt 
genoemd wordt , zo geeft men aan het Begin- 
zel der Voortteeling in de Plantgewasfen ook 
wel den naam van Vrugt. De meeften hebben 
Zaadhuisjes , welken men in ’t algemeen kan 
aanmerken als de Vrugt en derzelver voortbren- 
ging , noodig tot die van het Zaad , heet de 
Vrugtmaaking der Planten. 


Dat ’er tot de Vrugtmaaking of Voortbren- De Be- 


ging van vrugtbaar Zaad in de Planten, zo wel 
als in de Dieren, eene Bevrugting wordt ver- 
eifcht „ is thans een uitgemaakte zaak. Men 
heeft van ouds geweten , dat de Dadelboomen 
geen goede Vrugten. draagen , indien de Bloem- 
ftengen van zodanige Boomen, die men ,om dat 
zy Bloemen en geen Vrugten hebben, Mannet- 
jes noemt, niet overgebragt worden op de Wyf- 


(*) GEN, LI. Veris. II, 

(f) Id est, quo Semine produêto Naturalis harum forma- 
rum fpecies confeivetur propageturque in Terra, Nora ad Lidl, 
Tremellië 5 Hadr. Funii, 


IL, DEEL, 1, STUK, 


vrugting 


eifcht, 


64 De EIGENSCHAPPEN DER ‘PLANTEN 


INLEre jes - Boomen, die alleen Vrugtdraagen, K & m p- 
DING. reRr verhaalt de manier, op welke zulks in 
Perfie gefchiedt , omftandig (*). „Hy zegt, dat 
* Spa ‚a men aldaar de Bloemfteng * neemt , voor dat 
de Bloemen open zyn , en dezelve in Takjes 
t spadicesplukt, die dan in de Vrugtfcheeden + der Wyf- 
jes- Boomen worden ingeftoken. Sommigen , 
voegt hy ‘er by , verkiezen de frisfche Bloem- 
_ftengen , anderen laaten dezelven droogen, en 
bewaarenze dus tot den tyd toe, dat de Vrugt- 
beginzels die noodig hebben. Evenwel kan ook 
een geheel Bofch van Dadelboomen , zonder 
Menfchelyke hulp of voorzorg, door het Stuif- 
meel der Mannetjes bevrugt worden , gelyk 
TuHroPHRraAsTus reeds verzekerd heeft (+): 
maar de genen „ wien de Mannetjes ontbreeken , 
moeten deeze Bloemftengen van elders haalen, 
Een laater bewys komt ons dienaangaande voor. 
Aangaande de manier der Afrikaanen of Arabic- 
ren fpreekt de Heer Lupwia, in zyne ge- 
leerde Verhandeling over de Sexe der Plan- 
ten (4), als volgt. , Zy neemen een Bloem- 
‚‚ draagende Tak van een Boom , die met Meel- 
draadjes praalt , en planten dien in de Spleet 
‚, van de Vrugtdraagende Scheede , en „dus 
» worde , gelyk zy het in de Taal des Lands 
s, uitdrukken , het Wyfje van het Mannetje be- 
s> vrugt: 
(*) Amanit, Exoticarum , Fascic, IV. 
(Ì) Hist, Plantar. Libr, i. Cape Ve 
(1) Disf, de Sexu Plantarum, Lips. 1727 Quarto pe 29 


CIN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 65 


we „ Vrugt : « want het Stof , door den Wind be- INLEL 
woogen ‚ fpreidt zig wyd en zyd uit, enPING- 
maakt ook de byftaande Boomen door zyne 
» Kragt vrugtbaar. Een vrugtdraagende Boom; 
„ daar ecne Vezeldraagende Bloem is aange- 
…‚ voegd geweest , heeft een grooter Scheede ;, 
s> die uitgefpannen wordende open barst. Ter-- 
> Wyl, nu, de Scheede verdroogt, zetten de 
„> Stylen der Vrouwelyke Bloemen zig uit, en 
2 krygen een allerbest , zoet, fappig Vleefch , 
‚ waar in een dikke Kern of Steen , die in onzen 
», Grond geftoken Plantjes voortgebragt heeft, 
s, De Vrugtdraagende Boomen, waar nog geen 
> Mannelyke Bloem is aangevoegd, hebben de 
geecteede kleiner en dezelve breekt” meet 
p door uitdrooging, dan door de uitzetting der 
9) Stylen. In plaats van Vleefch heeft de Vrugt 
> een“ harde drooge , famentrekkende Schil, 
» zonder of met een dun onvrugtbaar Steentje. 
_s De Boom die de Meeldraadjes draagt, brengt 
»» Biets voort: de Bloemen verdorren en ’er ko- 
s, men in ’t volgende Jaar nieuwe, die weder- 
s, om met Stuifmeel voorzien zyn, aan te voor- 
5’ Ichyn”’ (*). 
Die onvrugtbaare Dadels worden flegts aan de Mannely. 


ke SC Vrou- 
» Bees vet Eden. 


xe in de 


(*) Deeze Bevrugting is, nu ruim twintig Jaaren geleeden , Plaaten. 


door Proeven op een Wytjes Palmboom te Berlyn, door mid= 
del van een bloeijende Tak, die van Leipzig derwaards ge- 
bragt werd:, ja zelfs door Stuifmeel in Brieven wovergezons 
den, Bbarie. 

E 


11, DEE, 1, STUK, 


66 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN. 


ÍNLEI- Beesten tot Voeder gegeven, zegt TOURNE- 


DING. 


FORT, wien deeze Historie in twyfel fchynt 
gebragt te hebben. Immers hy ftelt Vraagswy- 
ze voor: wordt dan de beiderley Seke in de Plan- 
ten tot de Vrugtmaaking vereifcht? Of heeft de 
ééne Soort deezer Planten de andere geenszins 
noodig ? Worden de Lighaampjes ; die uit de 
Bloemen vloeijen; in de tedere Wrugtjes „daar van 
afftandig groeijende , gevoerd, op dat dezelven , als 
uit eene vadzigheid , tot haar eigen aangroeijing 
opgewekt mogen worden? Doch, van de Mannet- 
jes en Wyfjes-Bloemen ín eene zelfde Plant, 
hadt hy dit denkbeeld niet: veel minder van de 
Bloemen ‚ waar in het Vrugtbeginzel zo wel als 
de Meeldraadjes is vervat. De.Bladen van dee- 
ze Bloemen, dagt hy, dienden tot voeding van 
het Vrugtje, en de Meeldraadjes tot’ uitloozing 
van overtollige en fchadelyke Stoffen (*). 
Ondertusfchen was de Onderftelling „ dat ’er 
een Mannelyke en Vrouwelyke Sexe onder de 


Planten plaats heeft , reeds van PLiNrus af. 


komttig (f) > eenige Jaaren voor het end der 
voorgaande Eeuw , toen TOURNEFORT zyne 
Onderwyzingen der Kruidkunde fchreef , en na- 
derhand door verfcheide bekwaame Mannen , op 
zulk een vaften Voet gefteld , dat men zig ver- 
wonderen moet, hoe PONTEDERA, in ’% 


jaar 
(*) Iuftit, Rei Herbaria, Paris, 1700, p. 68, 69, 


(Ì) Dari in Plantis Veneris intelleftum , Marefque afflatu 
quodam et Pulvere etiam Foeminas maritare,. 


IN *f ALGEMEEN BESCHOUWD. 67 


jaar 1720, dit Gevoelen nog kon tegenfpree- INLEI- 
ken „ niet alleen , maar zelfs anderen , nader. PING. 
hand, hetzelve met kragt beftryden. Dus kwam 

te Petersburg, in ’t jaar 1737, een Beoordeeling 

uit van het Linneaanfche ‘Stelzel, aangaande de 

Sexen der Planten ,welke door BROWALLIUS 

ter toets gebragt en wederlegd is (*). De Heer 
ArsToN, Hoogleeraar in dê Genees- en Kruid- 
Kunde op de Univerfiteit van Edenburg , in Schot- 

land, kwam eenige Jaaren laater te voorfchyn met 

eene Verhandeling over de Sexe der Planten (4): 

waat in hy, op gelyke manier als SreGes- 
BECK, Autheur der gedagte Beoordeeling , door 
Ondervindingen ’t gezegde van PoNTEDERA 

tragt te ftaaven, … dat het Vogt der Helmpjes , 

»» of zogenaamde Stuifmeel , in alle Planten niet 

s> noodig zy ter bevrugting.” 

In Bloemen, die zo wel het Vrugtbeginzel Tegen 
als de bevrugtende Deelen bevatten, was ’t een perrngen 
voornaame tegenwerping, dat de laat{ten dikwils woerd. 
zodanig geplaatst fchynen te zyn, dat het Stuif 
meel den Stempel niet bereiken kan. Maar, de 
wegen en middelen van de Natuur zyn ons niet 
altemmaal bekend, en, dewyl men in de meeften 
eene zeer bekwaame fchikking ten dien einde 
waarneemt , niet alleen , maar ook weezentlyk 

ziet, 


(*) Examen Epicrifvos in Systema Plantarum Cl, Linnal, 

(T) A Disfertation on the Sexes of Plants, by CH AR- 
LES ALSTON, Me D. Kings Botanist in Scotland, Ef and 
Obfirv, Phys. aid Liet, Edinburg 1754 


E 2 
5e DEBZe Ie STV 


\ 


68 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍnNrer- ziet, dat de Stempel befprengd wordt met het 


DING, 


Stuifmeel, zo is 'er geen reden om te twyfelen, 

of zulks niet algemeen plaats heeft. Een ande- 

re tegenwerping is de Lubbing , wanneer men 

de Meeldraadjes van hunne Helmpjes berooft; 

gelyk de Heer ALsTON dit in twee Tulpen 

gedaan hadt, die niettemin Zaadhuisjes vol Zaad 

voortbragten : doch aan den eenen kant zegt zyn 

Ed. niet „ dat dit Zaad vrugtbaar was, en aan 

den anderen kant is ’t mooglyk, dat onder het 

afplukken eenige Korreltjes Stuifmeel op den 

Stempel zyn gevallen. In Plantgewasfen, daar 

de Vrugtbeginzels op de ééne, de Bloemen , die 

geen Vrugt uitleveren , op de andere zyn; ge- 
lyk de Spinagie, Hoppe, Hennip en het Bin- 

gelkruid, brengt men , als een Tegenwerping „ 

by» dat die fomtyds Vrugten en Zaad voortge- 

bragt hebben , niettegenftaande ’er geene bloei- 
jende Plant naby dezelven was. Dus hadt de 
Heer ALsToN drie Planten Spinagie honderd- 
twintig Voeten ver van de anderen af geplant, 
welke niettemin goed Zaad voortbragten, Derge- 
Iyke Proeven nam hy met de Hennip en het 
Bingelkruid , die den zelfden ‘uitflag hadden. 
TouRrNErFoRT verhaalt, dat de: Hoppe in 

de Koninelyke Kruidtuin , jaarlyks , met Zaad- 

draagende Vrugten beladen is, terwyl de bloei- 

jende Hoppe niet voorkomt, dan op de ver af- 

ftandige Eilandjes ín de Seine en Marne. Hy 

trekt daar echter geen Gevolgen uic, maar laat 

de zaak in twyfel: des ik niet begryp , hoe zulks 

| kan 


CIN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 69 


kan aangemerkt worden als een voornaam be- INLEL- 
„wys, dat hy geen geloof floeg aan de Sexe der PING. 


Planten (*. Die Eilandjes behoeven, inder- 
daad , zo ongemeen ver niet onderiteld te wor- 
den van Parys, (alwaar de Koninglyke Tuin 
naauwlyks honderdvyftig Rynlandfche Roeden 
van de Seine in ’t Zuidelyk deel der Stad, ge- 
legen is, en de Marne wat hooger in die Ri- 
vier valt ,) afftandig te zyn , dat het Stuifmeel 
door de Lugt niet derwaards gebragt zou heb- 
ben kunnen worden. Hoe veel verder wordt 
niet wel Stof ; en Zaaden die zwaarder zyn, 
door den Wind gevoerd: ’t welk dan de reden 
is, dat men Onkruid ziet opfchieten, daar het 
geenszins verwagt werdt. Hoe veel Mylen ver 
wordt de Afch van den Berg Vefuvius niet door 
den Wind gedreeven? Ik weet, dat hier in de 
Stad een Duinkapelletje , waarfchynlyk van bo- 
ven Haarlem afkomftig, is gevangen. De zwar- 
te Vliegen , die met den Noorden Wind dik- 
wils zo geweldig veel op het bloeijende Ge- 
boomte vallen , meent men dat van onze Stran- 
den of nog veel verder komen. 


Ik twyfel niet, of alle deeze en andere Tee. De sexen 


genwerpingen zullen genoegzaam wederlegd zyn 
door onzen Ridder, die in ’t jaar 1760 den Prys 
behaald heeft , welke door de Keizerlyke Aka- 
demie van Petersburg uitgeloofd was op het best 

be- 


C*) Zie ALsTONS Vertoor, als bowen , bladz, 229, 
E Qs 
3 


Il, DEEL, 1, STUK, 


zo De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- beantwoorden van het door haar opgegevene 


DING, 


De Be- 
vrugting 
eogfchyne 
Iyk be. 
toogd. 


bl 


Voorftel: „ De Sexe der Planten, door nieuwe 
»» en nog niet Wereldkundige Bewysredenen en 
> Ondervindingen te bevestigen of om ver te 
s. ftooten , met eene voorafgaande Hfstorie- en 
„, Natuurkundige uitlegging van alle Deelen die 
9, men meent dat iets toebrengen tot bevrug- 
s‚ ting en volmaaking van het Zaad en de 
> Vrugt”. Want de Prys is aan den Heer L 1 N- 
NEUS toegedagt met deeze Uitfpraak. ;, De 
> Akademie draagt den Prys der Kruidkunde „ 
s> over de bevestigde Sexe der Planten, op aan 
s) de fraaije Verhandeling van CAROLUS Lin: 
‚‚ NA&US , Ridder van de Noordftler” (*). 
Middelerwyl kan men ook het fraaije Vertoog 
van den beroemden Heer T REW, waar in de 
Bevrugting van het Wyfje door het Mannetje 
in de Planten door ecn onbetwistlyk voorbeeld 
betoogd wordt, tot. voldoening inzien (4). 
Geen kragtiger bewys kan men voor de Bee 
_vrugting hebben , dan de Teeling der „Basterd. 
Planten. Indien het mooglyk zy , door middel 
van het Stuifmeel der eene Plant, aan den Stem- 
pel van eene andere Plant ge - appliceerd ‚ dee- 
ze laatfte Zaaden te doen voortbrengen „ uit 
welken Planten voortkomen, die als een mid- 


del- 


(*) Zie den Brief van den Heer Dottor BA STER , Over 
her Kruidkundig Samenflel van den Heer LINNAEUS, Haarle 
1768. Bladz, 5, 

(1) Neva Aa Phys, Med, Tom. L Pe 437; ce 


IN'T ALGEMEEN BESCHOUWD. _ 7Î 


delfoort tusfchen. beiden uitmaaken , dan kan INLèr- 
niemand twyfelen , of zulks moet op dergelyke PING: 


manier gefchied zyn, als in de Voorttecling der 
Muilezelen wereldkundig is (*). Tot deeze 
Konftige Bevrugting worden alle de Meelknop- 
jes van eene Bloem, eer zy hun Stuifmeel ver- 


Ípreid hebben , afgefneeden , en dan befprenet 


men den Stempel van deeze met het rype Stuif- 


meel van eene andere Bloem. Van overlang is 
bekend, dat fommige Tulpen dikwils van een- 


kleurig bont worden , en fomtyds haare voori- 
ge kleur weder aanneemen. De Hyacinthen 
veranderen fomtyds ook van Kleur „en dit wordt 
bedenkelyk aan het overbrengen van het Stuif- 
meel, uit de eene in de andere Bloem, door 
Vliegen „ toegefchreeven (4). Dikwils neemt 
men in de Kool, wanneer verfchillene Soorten 
naby elkander voortgekomen zyn, uit het Zaad 
aanmerkelyke veranderingen en _verbasterin- 
gen waar. Linneus ftaaft de Sexe der 
Planten in zyn nieuwe Vertoog , (daar zyn Ed. 
den Prys mede behaald heeft, als zo even ge- 
meld is ,) door het voorbeeld van eene Basterd- 
Boksbaard, welke zyn Ed. op die wyze te Up- 
{al geteeld gehadt; maar de Heer KÖL REUTER 
meent hier in verder gekomen te zyn, met ver- 

{chei- 


(*) Zie het III. Srux des 1. Deer$ van deeze Nar 
Buurlyke Historie, bladz 398, 
{t) Mr. le Marg, de 5, SIMON des Jacinthes, Amfterd, 


1769, p. 122, 
E 4 


NN, DEEL, I, STUKS, 


72 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- fcheide. Planten, In *t byzonder was het hem 


Overfpe- n 


lige Je 


vrugting. : 


gelukt, uit twee Soorten van Tabak, eene vol- 
maakte Basterd - Soort voort te brengen: ’ welk 
hy daar uit bewyst , dat dezelve onvrugtbaar 
ware (*). s 

In een nader Vertoog, dat in ’t. jear kroes te 
Leipzig uitgekomen is, geeft gezegde Heer 
KörRrrEuTER, Hoogleeraar in de Kruidkunde 
van den Markgraaf van Baden-Durlach, berigt 


van zyne, Proefneemingen op eenige ‘andere 


Planten , waar uit zyn Ed. , door dergelyke 
Overfpelige Bevrugting , nieuwe - Planten of 
Monfters heeft voortgeteeld ‚ en befchryft ‚ wel- 
ke veranderingen daar in door zyn. Ed. waarge- 
nomen zyn. De Heer Baron van GLEICHEN 
oordeelt de Tarwe en het Turkfch Koorn , de 
Ockernooten en Eikeboom , als ook de Spina- 
gie en Hennip , tot dergelyke vermenging, zelfs 
van verfchillende Geflagten , bekwaam (+). Ook 
zullen onder de Basterd - Planten , over wel- 


ken een geheele Verk Ree uitg sckomen is, 


en 


(*) De Je Ge KOLREUTERS Vorlaufige Nachricht Enzi 
Leipzig. 17óï bl, 40. De onvrugtbaarheid der Muilezelen 
onder de Dieren wordt echter heden met kragt tegengefpro- 
ken. Zie de keurige Verhandeling van den wel Ed, Heer 
VOSMAER over den Bifon, Amft. 1772 , bladz, 5. Zyn Ed, 
hadt andere bewyzen ten dien opzigte kunnen bybren- 
gen dan het Gezag van ARISTOTELES, Ziedeeze myne Nae, 
Historie als boven , bladz. 400, en in ’t byzonder de Ob: 
ferv. Mieroscopigues van den Baron VAN GLEICHEN, Ó. CVIe 

(F) dbideme $. Cllle 


IN ‘T ALGEMEEN BESCHOUWD: 73 


en die men anders Verfcheidenheden noemt , INLEr- 
waarfchynlyk veelen door eene dergelyke Ver- DING, 
menging zyn voortgebragt (*). / 

Om eenig denkbeeld te geeven van de Be- De 
vrugting „ zo moeten wy eerst de BLOEMEN in ok 
aanmerking neemen , als die het voornaame 
Werktuig der Vrugtmaaking zyn. Want, fchoon 
men in verfcheide Planten wel Zaad en Vrugten 
ziet voortkomen ‚ zonder Bloemen , zyn doch 
sdezelven „ in ’t algemeen , tot de Bevrugting 
noodzaakelyk , als zonder welke, anders, geen 
vrugtbaar Zaad voortkomt, De Bloemen bevinden 
zig dan, of van de Vrugtbeginzels afgezonderd in 
eene zelfde Plant, of in andere Planten van de 
zelfde Soort. Van dit laatfte leveren ons de 
Hennip , Hoppe en anderen , voorbeelden uit. De 
meefte Plantgewasfen hebben Bloemen, waar in: 
de Vrugtbeginzels zo wel als de Bevrugtende 
deelen vervat zyn. Eenige Rangen van Plant- 
gewasfen , die wel Zaad draagen, doch waar in 
de Bevrugtende deelen onvolkomen zyn of zig 
niet duidelyk openbaaren ; gelyk het Varen „ 
Wier , de Mosfen en Paddeftoelen , in haare 
menig vuldige Geflagten , moet men hier van uit- 

_ zonderen. 

Dat gedeelte. van een Plantgewas , nu, % 
welk tegen. den Zomer te voorfchyn komt, of 
op zekeren bepaalden tyd zig vertoont, en dan 

we- 


(*) Plante Hybride, Amen Acad, Vom Iik, p. 28, 
E 5 


1. Deen 1. STUg. 


74 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- wederom verdwynt s de bevr ugtende Werktui- 


DING. 


gen of Vrugtbeginzels, of die beiden te gelyk;, 
bevattende , wordt de BrorMm geheten. Som- 
migen hebben hier de fraaiheid van gan en 
gedaante , het zitten op het Vrugtbeginzel , 
andere hoedanigheden , in aanmerking rbe t 
doch dan is de bepaaling niet algemeen. Tot 
het wezen van een Bloem behoort, dat dezelve 
Meelknopjes , die men Helmpjes ( Anthere)) 
noemt „ of een Stempel (Stigma), of beiden, 
heeft (*). De Helmpjes zitten doorgaans aan 
% end van zekere Vezelen (Stamina) , die men 
Helmftyltjes , doch veel eigener Meeldrâadjes 
noemt : de Stempel gemeenlyk aan ’t end van 
gekeren Stander in ’t midden van de Bloem, 
die Stamper (Pistillum) doch eigener Styl gehe- 
ten wordt. Deeze Styl of de Meeldraadjes zyn 
in de meefte Planten vervat in een hol Beket= 
agtig Geftel , of beflaan het midden van een 
Schyf , die of uit één ftuk beftaat, of uit ver- 
fcheide ftukken , Bloemblaadjes genaamd , fa- 
mengefteld is. In ‘t Latyn noemt men dat ftuk „ 
van welk een Kleur of zelfftandigheid ook zyn- 
de, Corolla en de Bloemblaadjes Petala. 

De Styl ftaat op een Vrugtbeginzel (Germen) ; 
dat fomtyds in *t midden van de Bloem uitpuilt 
en van de Meeldraadjes omringd is, fomtyds 
laager zit onder aan de Bloem, en dus een ge- 

deel 


(*) Flos omnis inftruitnr Antheris et Stigmatibus, LINNe 
Phil, Bot, Stackh, 1751. Ó. 1400 


(1 Ger R " haf Í 
Dr 8 mn 
Û LD | 
u) « . | 
| Ô Dg 


Î 
EN °T ALGEMEEN BESCHOUWD, 75 


deelte uitmaakt wan de Kelk (Calyx), welke of INLEr- 
alleen tot Steunzel dient of tot bekleeding van DING. 
de Bloembladen , en dan het Bloemhuisje 
(Perianthium) geheten wordt. Even zo bekomt 

ook de :Kelk , wanneer zy de Vrugtbeginzels 

bevat , den naam van Vrugthuisje (Pericar- 
pium)) wordende in * vervolg het Zaadhuisje 

de Befie of Vrugt. Men ziet dit duidelyk in de 
Roozen „ alwaar het Vrugtbekleedzel , dat de 

Knop maakt, van de Kelk , die vyfbladerig is, 

is afgezonderd. In de Narcisfen en dergelyken 

is alleenlyk een Vrugthuisje (Pericarpiwm) , dat 

de Bloem onderfteunt, en geen eigentlyke Kelk 
(Calyx) of Perianthium. De Leliën, Tulpen, 

enz. hebben niets dat ’er naar gelykt; alzo het 
Vrugtbeginzel in dezelven binnen de Bloem huis- 

vest. In de Appel- en Peereboomen, en onein- 

dige andere Plantgewasfen , is de Kelk zo wel 

een Bloem- als Vrugtbekleedzel. 

De Bloemblaadjes , wier Kleuren en werfchil- „ Onder- 
lende Geftalte de Schoonheid der Planten uit- der 
maaken , zyn door den beroemden TouRrNE- 
FORT tot de voornaamfte Kenmerken van on- 
derfcheiding in dezelven gebruikt geweest. En, 
fchoon zy thans minder in aanmerking ko- 
men, dan andere deelen van de leaner ‚ kan 
ik. nogthans niet voorby „daar van kortelyk te 
fpreeken. Die, welke uit één Bloemblaadje be- 
ftaan , worden monopetali of ‘Eenbladige Bloe- 
men; die 'er uit veelen famengefteld zyn poly- 

pe- 


| 
IL, Dzer, 1. STUK, 


„6. De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


InLEt- petalj of Veelbladige, en die , welke geen Bloem- 


DING, 


blaadjes hebben , apetali of Staminei , dat is On- 
gebladerde of Vezelbloemen geheten. Onder 
de Eenbladige hebben fommigen de gedaante - 
van een Klok, die men Campaniformes ; ande- 
ten van een Trechter, die men Znfundibulifor- 
mes: anderen vaneen Rad, welke men Rotati: 
andere loopen in een Lip uit, die men Labiati: 
anderen waren als een Gryns, die men Perfona- 
tì noemde. Onder de Veelbladige. kwamen ’er 
voor als een Kruis, welken Cruciformes; als een 
Roos , welken Rofacei; als een Anjelier, wel- 
ken Caryophyllei ; als een Lely „welken Liliaceis 
alseen Kapel of Vlinder , die Papilionacei getyteld 
werden. Deeze werden , ín ’t algemeen , als 
Enkelde Bloemen aangemetkt. Van de Samen- 
flelde hadt men ’er die den tytel voerden van; 
Flosculofi , als ’t eenemaal uit regelmaatige 
Bloempjes: van Semiflosculofi, als uit halve of > 
gelipte Bloempjes, en van Radiati, als uit bei- 
den famengefteld, De Distelen en Klisfen le-: 
veren voorbeelden uit van het eerfte 3 de Paar-- 
debloemen van het tweede ‚ en de Zonnebloe- 
men van het derde. Onder de Boomen zyn 
‘er eenigen die Vezelbloemen draagen , in zeke- 
te lange bosjes famengevoegd , Katten genaamd , 
welke , deswegen , den naam van Flores Amen- 
tacei voeren, Voorts heeft men nog Dubbeldz 
Bloemen (Flores pleni), welke, om dat zy zel- 
den Zaad draagen , in de Kruidkunde als Mon- 


flers 


= 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 17 


flers of onnatuurlyke worden aangemerkt. Ook INLEr 
kunnen deeze, zo wel als de Bloemen met Kin-PINGe — 
dertjes (Proliferi), volgens Dr. Hirr, door 

Konst worden voortgebragt. 

Wy letten thans voornaamelyk op de Manne. Mannely: 
Iyke en Vrouwelyke deelen in de Bloemen EE 
waar van de eerften , als gezegd is, de Helmp- Tweellag. 
jes of Stofknopjes (Anthere) ‚ met hunne Ve- ZN 
zelen of Draadjes (Stamina) ; de laatften het 
Vrugtbeginzel (Germen) met deszelfs Styl (Pi 
flillum) ven deszelfs Stempel (Stigma) zyne 
Bloemen , in welken de eerstgemelden alleen 
zyn „ noemt men 'Mannelyke , die de laatften 
alleen hebben Vrouwelyke , en die ze beiden 
hebben Tweeflagtige Bloemen, Een Plantgewas, 
derhalve , dat alleenlyk Mannelyke Bloemen 
draagt , heet een Mannetjes , dat alleen Vrou- 
welyke draagt , een Wyfjes-, en dat T'weeflag- 
tige Bloemen heeft, een Tweeflagtige (Herma- 
phrodita), doch dat zo wel Mannetjes als Wyf. 
jes- Bloemen voortbrengt , een Man -Wiyf (An- 
drogyna) Plant. Zulk een Gewas, op *t wel. 
ke , boven en behalve de Mannelyke en Vrou- 
welyke, ook Tweeflagtige Bloemen gevonden 
worden , is Dubbelflagtig. | 

Voor en aleer wy het gebruik van de gedag- 
te Deelen befchouwen, zullen wy op derzelver 
oirfprong agt geeven. Linneus heeft dien 
der Kelk afgeleid van de Schors der Plant , 
en dien der Bloembladen van de binnenfte Bast 
(Liber). Doktor Hir, het Ontwerp van eene 


Leer- 
II. DEEL, Ie STUK, 


IN Le 


DING, 


Het 
STUIF- 
MEEL 


28 Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Leerwyze uitgeevende over de Voortteeling der 
Planten, beweert wel dat de buitenfte Schors 
de Bloemfcheede maakt in de Bolplanten „en 
de binnenfte Bast, van Kleur veranderende, de 
Bloemblaadjes ‚ maar hy veegt ‘er by, dat de 
ry. van Vaten eindigt tusíchen de Bloemblaad: 
jes en Meeldraadjes , in of by de Honigbakjes , 
en zekere: Pluisagtige Kwastjes „ die aan dezel- 
ven zig bevinden, formeert, Het Vleezige van 
den Steel , zegt hy verder, maakt de Meel: 


draadjes; de Vezelen de Helmpjes en de Vaten 


het Stuifmeel 5 terwyl het Merg der Plant ein- 
digt in den Styl en het Vrugthuisje (Pericars 
Pim) ‚ maakende den Styl fpongieus, niet hol, 
* Is echter zeker „ dat dezelve, in verfcheide 
Bloemen , zigtbaare holligheden heeft, alleenlyk 
met Lugt gevuld. / 

Het STuirmerr. der Bloemen heeft zo 
bepaalde en verfchillende gedaanten in byzonde- 
re Plantgewasfen , dat het ten uiterfte dwaas 
zoude “zyn „ hetzelve langer voor een Uitwerp- 
zel der Bloemen te houden. Voor ’t bloote 
Oog vertoont het zig als Stof van de eene- of 
andere Kleur, en aan de Vingeren kleeft het 
doorgaans als Meel; ’t welk benevens deszelfs 


ligtheid ‚ waar doot het fomtyds wegftuift, ‘er 


den gedagten naam aan doet geeven. Door 
Mikroskoop openbaaren zig de gezegde gedaan- 


ten. In de: meefte Bloemen hebben deeze 


“Stofjes eene langwerpig ronde of ovaale figuur , 


aan de Enden meer of min gepunt ‚ met één of 
meer 


"echo 


„IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 79 


meer Sleufjes in de langte; zo dat zy zig, door INLet- 
* Mikroskoop gezien , als de Steen van een PING, 
Dadel , alseen Tarwe- Graan, een Koffyboon 

of Olyf , vertoonen. Dus beftaat het met de 

Stofjes van het Salomons - Zegel, Zenegrben , 

de Wilde Wyngaard , Akeleijen en Wolfsmelk , 

zegt de Heer Grorrrovy, die verder twin- 
tigderley Stofjes van Planten in Afbeelding 

heeft gebragt (*) en befchreeven als volgt. 

Die van het St. Jans Kruid zyn als Eytjes , Figuur 
aan ’t eene- End puntig, in ’t midden wat Benoite: 
zwollen met een glinfterende Stip. Die van de vanhegel: 
Meliloten, vertoonen zig als Cylinders of Rol. * 
len, met een Groefje overlangs. Die van de 
Penfeen. zvn Prismaas met vier zyden , een 
weinig doorfchynende, Die van de Bernagie 
zyn ook. Rolletjes, maar in *t midden als ge- 
kneepen. Die van de Smeerwortel vertoonen 
zig naauwkeurig als twee aan elkander, gevoege 
de Bolletjes van Kryftal: die van den Efcha 
doorn. als twee Cylinders , kruislings over elk- 
ander gelegd : die van de Leliën als puntige 
Olyven , op de Oppervlakte als Sagryn , met 
een Groefje. Die der Jonquiljes hebben eene 
Nieragtige figuur, - Die van ’t Ephemerum van 
Virginie gelyken naar een Gerstekoorntie. Die 
van de Wolfsmelk zyn Eyvormig: die van de 
Beerenklaauw langwerpig , aan de Enden rond: 

die 


(*) Mem. de PAcad, R, des Sciences de Paris, de P'Any 
171. p. 278, 


1, DEEL. 1, STUN 


8o De EIGENSCHAPPEN DER PranrEn 


ÍNLeEt die van de Spaanfche Brem insgelyks , doch 


DING. 


Hunne 
Zelfftan= 
digheid, / 


met twee Sleufjes of Ribbetjes. Die van de. 


Tuberoozen zyn in ’t midden uitgezet, als een- 
driezydig Prisma. Die van de Pieramidadlen 
en andere Klokjesbloemen zyn byna rond, 


doorfchynende , en op de Oppervlakte voorzien 


met eenige flaauwe uitpuilingen , benevens een 


heldere Stip in ’t middelpunt. Die van de Pas- 
fiebloem zyn rondagtig en ongelyk van Op- 
pervlakte : die van de wilde Anjelier rond 
en met Facetten: die van de Oijevaars - Bekken 
rond met een foort van Navel :-die van de 
Watermeloenen rond, met kleine Puntjes. Die 
van de Goudsbloem, Zonnebloemen en een ge- 
deelte der Geftraalde Bloemen , zyn Kleine Bol- 
letjes met korte Haairtjes bezet. Die van de 
Heemftwortel , Kaasjesbladen en Klokjes - Win- 
de, eindelyk, zyn Bolletjes met’ taamelyk dik- 
ke en fpitfe Punten op de Oppervlakte. 
Gedagte Heer heeft de Bolletjes van het 
Stuifmeel , ten opzigt van hunne zelfftandig- 


heid, onderzogt. Sommigen, zegt hy , fchynen 


zeer hard te zyn : anderen kan men gemakke- 


lyk verpletteren. Allen bevatten zy meer Zwa-’ 
velagtige Stoffe, dan het overige van de Bloem. 


Die der Leliën zyn zo Olieagtig, dat het Pa- 


pier, waar menze in bewaart , daar van Smee- 


rig wordt. Die van de meefte welriekende 


Planten zwemmen als in een foort van Terben- 


thyn: die van anderen fchynen bekleed te zyn 
met eene drooge Harst, gelyk in dat van de 
Ly: 


\ 


— ad 


) 


IN èf ALGEMEEN BESCHOUWD. 8 


_Yycopodium blykbear is : want die Stuifmeel of INLET- 
Zaadstdoor de Vlam van een Kaars’ geblazen, PINGs 
vliegt in brand, even als of het Harst ware. De 
Stofbolletjes van eenige andere Planten; gelyk 
vande Duive- Kervel, fchynen met een {oort 
van Slymerigheid bezet te-zyn; zo dat zy overal 
en aan elkander kleeven, Nogthans kan men 
geene van de:gedagte Bolletjes in Water , Olyf 
of ‘Terbenthyn- Olie, of. Wyngeest ontbinden , 
hoewel ”er- de drie-laatfte Vogten eenige Tinc- 
tuur uit trekken : want de Bolletjes blyven in 
figuur byna onveranderd, Sommigen hebbenze 
enkel voor. Wafch: of Harst gehouden , doch 
men kan ze noch in kookend Water, noch op 
* Vuur, fmelten. 

„ De: gedagte byzondere ‘figuuren der Korrel: Zy bars 
jes van-het Ron reeldscden wel haast de Lief: on 
hebbers befluiten „dat ieder zulk een Korreltie 
een klein Plantje bevatten moest , het welke 
dan ‚ vän den Stempel ingelaten, door den Styl 
in het Vrugthuisje gebragt worden en aldaar de 

_Zaaden bevrugten kon (*). Meh zag deeze 
Bolletjes ‚ inderdaad, kleeven aan den Top van 
den Styl; doch toen men vernam , dat aldaar 
geen Mondjes of Openingen waren , van ge: 
noegzaame wydte , om deeze Korreltjes in te 
neemen „ verviel men in nieuwe zwaarigheden, 
De-beftryders van het Stelzel der Sexen in de 


Plan- 


C*) BAKER, ber Zlikroskoop gemakkelyk gemaakt; Aim- 
fterd,  ( 744 Pe 240 


II, DEEL, I, STUK, 


82 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTER 


ÍNLEI- Planten meenden de zaak gewonnen te hebben, 
DING. wanneer de Heer B. Jussreu het geluk hadt 
van eene byzondere Ontdekking omtrent het 
Stuifmeel van den Efchdoorn. Wy hebben ge- 
zien „ dat de Heer GEorFrFROY hetzelve als 
een Kruis. befchouwde , doch de eerstgemelde 
bevondt , dat het ronde Bolletjes zyn , welke, 
‚__zo dra er eenige Vogtigheid aanraakt, als met 
Klepjes open barsten , en dan een zodanig Kruis 
vertoonen (*). Van dien tyd af, beflooten de 
Natuurkundigen ‚ dat ‘er in deeze Bolletjes 
eenige Stoffe vervat moest. zyn, van byna on- 
begrypelyke fynheid, welke derhalve door den 
Styl dringen en de Vrugtbeginzels def Zaaden 
bevrugten kon, Men heeft federt het Stuifmeel 
van zeer veele Bloemen onderzogt, en daar in 
doorgaans die zelfde Eigenfchappen waargeno- 
men. Dr. Hrrurs in Engeland, evenwel , meene 
de in ieder Bolletje van het Stuifmeel zynet 
Amaryllis een klein Plantje, langzaam daar uit- 
komende, gezien te hebben; gelyk ook de Heer 
Dr. KörLreurer, in Duitfchland, de uit- 
vloeijing van die fyne Stoffe uit de gedagte 
Bolletjes natuurlyk langzaam oordeelt te gefchie- 
den , en de geweldige openbarfting derzelve 
Bolletjes voor iets tegennatuurlyks houdt, Ziet 
hier den Grond van zyne redeneering (}). 


33 Hoe 


(*) WArLBoom Spon/alia Plahtarum, Amen, Acad, 1, 
Stockh. 1749. p. 356. 

PR ld (Ì) D. J Ge KOLREUTERS Perlaufige Nachricht, enzs 
Leipzigse 17Óle Ps 4e 


(CEN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 83 


‚ Hoe onryper een Stuif bolletje is, zo veel INLEI- 

ss Ondoorfchynender is het , zo veel te minder PING. 
he: eil eN Fyne Stof. 

3» bevat het van vloeibaare ‚zo veel te meer , fs aar in 


s integendeel, van nog Korrelige en onberei- vervat. 


‚‚, de Zaadftoffe; zo veel te ligter, gezwinder 
s, en met zo veel te grooter geweld is het ge- 
„, woon in ’t Water te barften , werpende de 
, daar in beflooten Korrelige Stoffe gelyk een 
> Dampkegel uit, Daar van komt het , dat 
„> fomtyds een foort van Stuifmeel deeze ge 
… weldige werking in ’t Water of geheel niet 
of maat zeer zeldzaam oefent ; daar dezelve 
ss in tegendeel , «op een anderen tyd, het ge- 
„ woone Verfchynzel voortbrengt. Ondertus- 
fchen vertoont het Stuifmeel ook in ’t Wa- 
ter , wanneer het maar een deel vloeibaar 
Zaad in zig heeft, een het gedagte geweldi- 
ge kort voorgaande, of ook, zonder dien ; 
5 gantfch alleen voorkomend Verfchynzel ; ’t 
», Welk deszelfs natuurlyke werking het naafte 
2, komt , en enkel daar in van dezelve onder- 
„, fcheïden is, dat by hetzelve de van alle zy- 
s, den gefchiedende uitlaating der vloeibaare 
Zaadftoffe in de zelfde tyd fneller en in groc- 
ter veelheid gefchiedt , en kort daarna, uit 
gebrek van meerder voorraad van vloeibaare 
Stoffe , geheelenal ophoudt ; daar zy , in 
tegendeel , by die natuurlyke Werking lang- 
zaamer, in minder veelheid, en onder eener-= 
ley Omftandigheden byna eenpaarig in een en 
t zelfde Bolletje voortgaat. — Hoe meere 


FE 2 Aden 


9 


23 


3. DEEL, Io STUK. 


INLEI- 


DING. 


84 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


„93 


der veelheid wan toebereid Zaad-een Meel. 
bolletje vervat , zo. veel duidelyker ; ‘volko- 


menet en fchooner vertoont zig daar ín dee- 
Ze, ten aanzien van. gere zeer geweldige 
Werking , by uitftek zagte en de Natuur- 
Iyke het meest gelykende uitlaating. …Ge- 
meenlyk: wordt „ by «het. barften van een 
Meelbolletje , buiten het gene, dat hetzelve 
van Mannelyk Zaad reeds voorhech aan alle 
zyden uitgelaten hadt, ook nog; met-de Kor- 


telagtige Stoffe tevens: het overige terug ge- 
bleevene en minder vloeibaare-gedeelte der- « 


zelve.uitgeftooten. Gaat nu, by. het barfter., 
anders niet , dan de Korrelige, Stoffen de 
gedaante vanveen eerige te famenhangende 
Klomp of lange Streep uit , zovis-deeze niets 
anders , dan het Celagtige Geweefzel-zelf,, 
te famen met alle daar ín nog verftokene en 
vast ingewikkelde „Korrelagtige “Stóffes- „Dic 
is, onder anderen „een waar Kenteken -var 


een nog geheel onryp Stuifmeel.» Veel nader 


komt hetzelve aan zyne rypheid-, wänneer 
de Streep kleiner is ‚ minder famenhangende, 
en. dat ’er hier en daar veele Korreltjes of 
Kogeltjes afgaan „ of cok gekeelenal zonder 
het Celagtig Geweefzel , in groote menigte 
door de Reet te voorfchyn komen ;en zig 
geheel afgefcheiden van elkander-in het Wa- 
ter uitbreiden. | 

‚> Aangezien nu deeze Korreltjes ( I.) veel te 
groot zyn, om in de Uitlaatbuizen te. kunnen 


») Ìl- 


Á DK 
„IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD, 85 


2 indringen: « (2.) nooit op eenige ‘andere. ma- Inrer- 
_ nier te voorfchyn komen , dan wanneer de pine. 
beide Vliezen. der Meelbolletjes, na dat zy 
tot. barftens toe waren uitgezwollen , eene 
Reet bekomen hebben, en zig deeze gewel- 
dige Veranderingen (3.) flegts in eene Vog- 
tigheid. vertoonen, welke in haare natuur, 
zo wel van ’t Mannelyk: Zaad als van de 
Vrouwelyke Vogtigheid, die in de Bloeijtyd 
door den Stempel wordt uitgelaten , geheel 
verfchillende is 3 en (4.) nooit in zodanige 
Vogtigheid , wier natuur , of wat de. weezent- 
lyke zelfftandigheid aangaat , of uit hoofde 
van, eenige andere Eigenfchap , met de na- 
„tuur van deeze beide Vogtigheden overeen- 
komt, en uit welke rog bovendien de uitlaa- 
ting. van ’t Mannelyke Zaad , en deszelfs 
inwendige vermenging daar mede , op eene 
de natuurlyke uitlaating en vermenging des 
Mannelyken Zaads met de Vrouwelyke Vog- 
tigheid zeer gelykende manier te werk gaat: 
dewyl verder (5.) de veelheid der Korrelt- 
jes in nog volkemen geheele en ongekwetfte 
„Meelbolletjes, met de geduurie toeneemende 
rypheid en hoeveelheid der vloeibaare Stoffe 
vermindert, en „ eindelyk ook (6.) even der- 
gelyke Korreltjes in het nog onrype en taai- 
jere deel. der Vrouwelyke Vogrisheid zig ver- 
toonen ; zo vloeijen daar natuurlyk de twee 
‚‚ volgende Waarheden uit” De Korrelige 
Stoffe van het Stuifmeel, welke de Heer NEeEp- 
Kitt 9 HAM 


a 


22 
53 
23 
En 
» 


IL Deer. 1 StuR, 


ÍNLRI- 
DING, 


25 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


HAM voor Kiempjes witgegeven heeft, is niets 
anders , dan de nog raauwe en onrype Stoffe van 
het Mannelyke Zaad. Daarentegen is het waa- 
re en rype Mannelyke Zaad der Planten, gezeg= 
de fyne, vloeibaare , gelykvormige zelfflandigheid. 
Door wylen den Heer LEDERMULLER 
zyn ons ‚ op zyne fraay gekleurde Plaaten van 
Catdekkingen met het Mikroskoop (*) , de 
Waarneemingen medegedeeld van de uitbarfting 
der fyne bevrugtende Stoffe uit de Bolletjes van 
het Stuifmeel van verfcheiderley Bloemen. Zie 
hetzelve in dat van de Plant, die Arum of 
Kalfsvoet genoemd wordt, op Plaat 19; in dat 
van een blaauwe Hyacinth op Plaat 22 ; en in dat 
van de Pasfiebloem op PI. 34 van het Eerfte 
Deel zyner Mikroskoopifche Vermaakiykheden. 
Op Plaat 77 van het Tweede Deel vindt men 
de Bolletjes van het Stuifmeel van een Roos; 
en op Plaat 92 die def Distelen vertoond, en 
van de Tulpen op Pl. 47 en 48 van het Derde 
Deel , met en benevens de andere Deelen der 
Vrugtmaaking in de gedagte Planten. De Bol. 
letjes van het Stuifmeel der Roos evenwel 
borften niet , wanneer menze bevogtigde , en 
die der Distelen , was hy verzekerd , dat Olieag- 
tige en andere Vloeiftoffen inhielden : die van 
de Tulpen kleurden het Water , waar in menze 
deedt, door de uitdringende Stoffe. In de 
Stuif. 

(*) M. FR, LEDERMULLERS Alikroskoopifche Vermaak !ykhen 


den, te Amfterdam, by de Erven van F, Houttuyn, in * 
Nederduitfch uitgegeven, 


RE. Piclivs fect. 
ae, 


IT 


2Deel PLAAT TI. 


an flets. 


IN °T ALGEMEEN DESCHOUWD., 8 


Stuifmeel - Bolletjes van het Koorn nam hy ins- INLEI- 
gelyks waar , dat dezelven de fyne Stoffe lang-? Zr 
zaam uitwierpen : doch in die van de Paarden- 
Karftenge Boom hadt hy eene Waarneeming , 
welke tegen ’t zeggen van den Heer Kör rr u- 
TER ftrydt. Hy bevondt, dat de onrype Bol- 
letjes doorfchynend waren als Glaskogeltjes en 
deeze bleeven in ’t Water geheel ; terwyl de 
type ondoorfchynend waren en open barftende 
hunne inwendige zelfftandigheid uitwierpen (*). 

De ee Heer Baron van GLEICHEN , Dezelve 
gezegd Russ\WorMm, wiens onvergelykelykerin tnt 
Waarneemingen met het Mikroskoop, en netreïtjes: 
gekleurde Afbeeldingen, al het gene tot nog 
toe over de Vrugtmaaking der Planten uitgege- 
ven was „ overtreffen , verzekert ons, dat alle 
Bolletjes van het Stuifmeel der Planten , swanneer 
zy hunne rypheid bereikt hebben , witzwellen en 
barften , als menze met Water bevogtigt, en 
dat deeze werking vergezeld gaat met eene 
Veerkragtige beweeging , door welke de Stoffe, 
daar in vervat , met geweld uitgeworpen wordt. 
Zyn Ed. is in deezen zo veel meer te geloo- 
ven , als men in aanmerking neemt , van hoe 
veele Planten de Vrugetmaakende deelen door 
hem onderzogt, en zo keurlyk in Plaat gebragt 
Zyn. Ook heeft die Heer deeze Stoffe zelfs 

waar- 


\ 


(%) Zergliederung des Korns oder Rockens and Schlusf. 1tem 
von einen zeer kleinen WWinterknospe des Hippocastani, Neur, 
1764, 

F 4 


IK, DEEL, 1. STUK» 


88 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


IRLEI- waargenomen en bevonden te beftaan uit Kot 


DING, 


Bevesti- 
ging daar 
van. 


Plat IL 


reltjes , die zo ongemeen klein zyn „ dat zy, 
door de allerfterkfte Vergrooting , welke een 


Voorwerp in Oppervlakte 16oooo maal, dat is 


in middellyn 4co maal vergroot, niet breeder 
voorkomen dan de dikte is van een Hoofdhaairt- 


je. Hy vergelyktze by de Bolletjes van bet 


Wey des Bloeds ‚ en heeft aangetoond „ dat 
deeze Korreltjes , in de Bolletjes van het Stuif- 
meel wervat „ niet alleen in de Buisjes van den 
Styl, maar zelfs ook in de Vrugtbeginzels voor- 
komen 3 zo dat dezelven buiten twyfel dienen 
tot Bevrugting van het Zaad (*). 

Tet bevestiging hier van (zo het dezelve be- 
hoeft), heb ik bier de Aanmerkingen over de 
Bevrugtiging der Planten ingevoegd, welke door 
Profesfor CyrirrLo uit zyne Waarneemingen 
met zeer keurlyke Mikroskoop - Glazen opge- 
maakt en door naauwkeurige Afbeeldingen op- 
gehelderd zyn, De Heer ST yves heeft de- 
zelven, in ’t laatfte des jaars 1761 , van Napels 
naar Engeland gezonden, alwaar zy in de Ver- 

handelingen der Koninglyke Societeit van Lon- 
den, voor ’*t jaar 1765 , geplaatst zyn (}). Ver- 
gelyk Praar L 

„ Ieder Bolletje van het Stuifmeel, (zeet die 
… Waarneemer), is een Vat met Pappige Stoffe 
ss gevuld , waar in cen aanmerkelyk getal ge- 
ie % > huise 


{#) Obfervations Micróscopigues, Neur. 1770, pe 33e 
(f) Philos. Tran/alf, VOL, LV. p. 261 


/ 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 89 


„ huisvest is van kleiner Korreltjes, die mende INLer 
„ Bevrugtende Lighaampjes noemen kan. (Zie PING. 


a 2 3 4s 52 65-75 85-Ds IO, Iles 
5, 12 > 13.) Deeze zyn niet zigtbaär met het 
„ bloote Oog, maar men kanze onderfcheiden 
met Glazen van een maatig Vermogen , in- 
dien het Bolletje doorfchynende is, of indien 
de Pap ‘er uitgedrongen wordt , door fa- 
mendrukking van de Flaatjes Moskovifch Glas. 
, Deeze Korreltjes zyn rond , doorfchynende 
en nagenoeg van eene zelfde grootte in alle 
„, Planten. Zy worden tot het Vrugtbeginzel 
gebragt door den Styl, die met inwendige 
Buizen ten dien einde is voorzien, en in de 
Klasfe der Syngenefia *), als ook in de 
kleine Planten van andere Klasfen , alwaar de 
‚Styl dun is en doorfchynende , kan menze in 
hunne pasfagie, (gelyk in Fig. 19.) befchou- 
5 wen. Dc manier van hunne inneeming in 
den Styl hangt af van de gefchiktheid van 
deszelfs Oppervlakte, Ouze Waarneeming 

> viel 


” 


°) 


(*) Deeze Klasfe bevat de Flores compofiti of Saimmenge- 
ftelde Bloemen , by TOURNEFOR T Flores Flosouloft , fee 
mi- Flosculoft et Radiati , waar over de Geleerde Heer le 
FRANCQ VAN BERKHEY; Med, Do@ter en thans Lefor in de 
Natuurlyké Historie te Leiden , zyne Disfertatio Inauguran 
lis met zo veele fraaije Plaaten, Anno 1760 , heeft uitgeg® 
ven, en wylen de Franeker Hovenier merse heeft daar over 
in ’c Hollandích gefchreeven , dat, te Leeuwaarden gedrukt is, 
in Oîavo , Anno 1761, De Distels , Klisfen , Paardebloe« 
men, Zonnebloemen, Asters , zyn van dien aart, 

\ FE Ss 


IL DEEL, Ie STUKe 


95 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


_ INLEI- „ viel hoofdzaakelyk op die Planten „ welken 
DING. … Hairige Stylen of Stempels hebben, en in 
 deeze komen de Lighaampjes door middel 
‚ van de Haairtjes, welke dikwils op den Styl 
9 zelf gevonden worden : zo dat de Stempel 
, niet altoos moet worden aangezien als het en- 
> kele Deel , dat dezelven inneemt : hoewel 
„> het misfchien. zodanig in de meefte Gevallen 
„ kan zyn, Die Haartjes zyn zo veele Buis- 
2» jes » aan het End open, tot inneeming van 
‚> de Lighaampjes voorgemeld. Doorgaans heb- 
„> ben zy de geftalte van een Doorn of Stekel, 
‚ dikker aan den Grondfteun.. Ieder is voor- 
9» Zien met een Kanaal of Buis, welke zig aan 
» het breedfte deel van het Haairtje verdeelt en 
s) den Styl indringt met twee Takken: (zie Fig, 
es 17») Welke voortloopen tot aan de overlang- 
‚‚ fe Leidingen naarhet Vrugtbeginzel (Fig. 1.) 
s> Deeze Kanaalen zyn, na dat zy in den Styl 
> gedrongen zyn , minder regelmaatig , gee- 
‚> vende dikwils kleiner Takken uit , die, in 
», plaatfe van regtftreeks te loopen naar de over- 
s langfe Leidingen, hunne rigting veranderen , 
„en in de Kanaalen vallen, die van de naafte 
„ Haartjes afkomen , leverende de vertooning 
9 uit van een A Netswys’ Geweef- 
s» zel (Fig. 22.); hoewel ’er niettemin gemeen- 
3, lyk hoofd-Kanaalen zyn, die regtftreekfer 
ze naar de overlangfe Buizen loopen, en in de- 
, zelven vallen, 
2, Op de volgende manier worden de gedag- 
s LC 


IN °T. ALGEMEEN BESCHOUWD, QE 


te Lighaampjes van de Haairtjes ingelaten. De INLEt- 
… Meelbolletjes zig verfpreid hebbende rond-PING 
, om den Styl en Stempel , vindt een groote 
menigte derzelven huisvesting onder de 
„ Haaïrtjes. De genen, die tusfchen dezelven 
„, vallen, of aan derzelver zyden kleeven , mo- 
s> Sen onderfteld worden zonder uitwerking te 
‚ 3 zvn. Dit zal niet onwaarfchynlyk voorko- 
») men, als men aanmerkt, welk een overvloed 
er is van Stuifmeel , en hoe groot een ge- 
deelte daar van weggevoerd wordt door de 
‚, Bloem, of ten minfte niet komt te vallen op 
, de Vrouwelyke Werktuigen. Veelen, niet- 
temin, van de Meelbolletjes vallen op de 
„> Punten der Haaïrtjes (Fig. 23,) en deeze 
… voorzien de Bevrugting. De Bolletjes, naa- 
, melyk „ tot een ftaat van rypheid gekomen 
zynde voordat zy van de Meelknopjes uitge. 
laten werden, zyn gereed om te barften, en 
‚’t gene zy bevatten te ontlasten , wanneer Zy 
op de Heaaïrtjes vallen. Het Vrouwelyk 
Werktuig is in het voortbrengen van die uit 
werking behulpzaam ; want, kort na dat het 
Bolletje zig zelf aldus geplaatst heeft, begint 
het Puntje van het Haairtje open te gaan, en 
deszelfs Mondje fpant zig by trappen uit 
over de Oppervlakte van het Bolletje , tot 
dat byna deszelfs geheele Lighaam binnen 
‚het Buisje is getrokken , zie Fie, 93. In 
‚, deeze plaatzing geeft het Bolletje wel haast 
„, toe, aan de famendrukking van het Buisje » 


ss @ 
IL, DEEL. 1, STUK, 


P 


ge De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


“Twrer- „ en ontlast-zyne Lighaampjes , die, met be- 
DING, 


hulp der vloeibaare deelen van de Pap, wel- 
„, ke met dezelven ingaat; of van de Vogten, 
„, waar mede het Buisje zelf voorzien is „ voort- 
„‚ glippen tot dat zy de overlangfe Kanaalen in- 
gaan, welke hun naar het Vruetbeginzel ge- 
leiden. De Bolletjes van het Stuifmeel, dus 
zig zelf ontlast hebben van hunnen inhoud , 
verwelken en trekken zig famen, en, van de 
‚‚ Mondjes der Haairtjes afvallende, blyven zy 
„ in een verwelkte ftaat aan de zyden van den 
> Styl (als in Fig. 19) zitten. De figuur van 
„‚ het Haairtje is, terwyl het Meelboiletje in de 
„ Mond van ’t Buisje huisvest, zonderling; als 
zynde dan aan ’t End dikst en van daar allengs 
verdunnende tot dat het zig in tweeën ver= 
deelt , *t welk aan hetzelve een dunnen Hals 
geeft, en eene Klokswyze figuur aan de bo- 
venfte deelen , daar het te vooren dun uit- 
sliep: zie Fig. 23. In doorfchynende Stylen 
kan men de Kanaalen, die naar het Vrugtbe- 
5, Zinzel leiden, gevuld zien met Lighaampjes, 
welke ‚ in groote veelheden verfchaft zynde 
van de Haairtjes , door deeze Kanaalen zoda- 
pig op ryëên pasfeeren , dat zy aan elkander 
raaken; zie Fig, 19. By eenige befchouwin- 
gen zag men deeze Lighaampjes „ zo wel in 
de Haartjes „ als in de grocte Leidingen van 
„ den Styl, zig beweegen, °t welk toonde dat 
‚‚ het afgefcheiden zelfftandigheden waren, die 
vryelyk Kongen voortgaan met den loop der 
‚ Vog- 


9 


9} 
22 
5 


3% 


2 


33 


23 
Ek} 


23 


93 


id — IN'T ALGEMEEN BESCHOUWD, 93 


» ten, waar in, zy dreeven : maar hunne regel- InLEr 
„ maatige voortgang, naar het Vrugtbeginzel was DING, 
3 buiten twyfel afgebroken door het afplukken 
| „, der Bloem, zo dat die :beweeging alleen kon 
»y toegefchreeven worden aan toevallige aantrek. 
“ys kingen , welke de Vogten in beweeging brag- 
sten” tusfchen de Glazen Plaatjes van het 
ss Schuifje : ’t welk ook duidelyk bleek uit den 
„> Koers van derzelver beweeging ‚ welke ge- 
ssevallig was en niet. altoos gerigt naar, {het 
95 >Vrugtbeginzel, ’t Getal der hoofd - Kanaalen, 
ss die naar hetzelve leide , kan niet bepaald 
5 worden: — HetzelWe . verandert waârfchyniyk 
s, naar het getal der Beursjes of Hokjes, welke 
ssste- voorzien zyn. Meer dan één kon men er 
ssygemeenlyk waarneemen ; met de Lighaamp: 
ss jes op digte ryén door dezelven. pasfeerende ; 
zssgelyk, reedse befchteeven’ is;;! In” de: Stylen 
s» van nog niet ontloken Bloemen:waren geene 
ws ‘Lighaampjes- waarneemelyk ; ’t welk een fterk 
5 bewys is, dat zy van het Stuifmeel afkomttig 
55 Zyn en ‘tot de Bevrugting gedestineerd. 
„‚ Het Pluis of Dons waarneemende, ’t welk 
ss de Zaaden kroont in de Klasfe der Syngenefia 4 
‚‚ bevondt men de Haairtjes van het Pluis hol 
ste Zyn, en met de zelfde Lighaampjes ge- 
s vuld :-zie fig, 24. Hoe die Lighaampjes 
9» daar in. komen’, of tot wat einde zy daar in 
ss geplaatst zyn , moeten „wy dan. verder onder- 
»» zoek overlaaren. Ondertusfchen kunnen wy 
s> Aanmerken „ hoe de plaatzing van het Pluis 


Seher 
IL. DEEL, I. STUWes 8 


ÍÎNLEI- 
DING, 


Beden- 
kingen 
daar over, 


O4 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


> het onwaarfchynlyk maakt , dat die Lig- 
 haampjes daar in ontvangen zouden worden , 
»s met oogmerk om dezelven naar het Vrugtbe- 
» ginzel te voeren : weshalve het Natuurlyker 
sis, te Onderftellen , dat de Lighaampjes al- 


ss daar komen na hunnen doorgang door het 


wi RE ginzel , en dat de Haairtjes van het 

luis den dienst doen van Uitwerpende Bui 
zen, om de genen weg te voeren, die tot de 
9, Bevrugting nutteloos zyn. Dit is te waar- 
fchynlyker , aangezien de groote menigte der 
» genen, die door de Kanaalen aangebragt wor- 
> den , buiten twyfel zulk eene overtolligheid 
3» veroitzaakt.” 

Het verfchil der geftalte van de Bolletjes van 
het Stuifmeel, in verfcheiderley Bloemen, doet 
my denken , dat ’er ook verfchillende manieren 
zyù ‚op welken deeze Bolletjes aan de Haair- 
tjes van den Stempel worden aangevoegd , en 
derzelver fyne Stoffe, het zy dan Korrelig, het 
zy Vloeibaar , van dezelven ingelaten. In de 
deelen der Vrugtmaaking van een Tulp heeft de 
Heer Baron vAN GLEICHEN zulks ook af- 
gebeeld (*), doch fchynt aldaar het inneemen 
der Bolletjes, door de Enden van de Haairtjes, 
niet waargenomen te hebben, De Openingen 
der Haairtjes zag zyn Ed. te naauw aan voor de 
Bolletjes , en te wyd voor de Lighaampjes of 
Korreltjes , welken zy uitwerpen : des hy zig 

ver- 


23 


(*) Obferv, Mieroscopigues als boven, Tab, A« 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. O5 


werbeeldt „ dat zekere Buisjes , met welke de INrri- 
Wanden van die Haairtjes doorweven zyn, dee- PINGe 


ze Korreltjes inneemen. zouden : doch zyn Ed, 
zal niet bedagt hebben , dat zulks tegen zyne 
algemeene vastftelling van een geweldige uit- 
werping of uitfchieting van die Lighaampjes 
door de Bolletjes van het Stuifmeel, ftrydt. Zo 
dit gebeuren moet, dan hebben zy wel zulk een 
wyden, Koker noodig, om de gedagte Korreltjes 
in de Kanaalen van den Styl te brengen, Waar- 
fchynlyk zullen de Bolletjes ‚ zo wel als de 
Haairtjes, van weelerley natuur zyn 5 fommigen 
langzaam , fommigen vaardig , {ommigen in ’t 
geheel niet barftende , wanneer zy bevogtigd 


worden ; gelyk wy gezien hebben *, Zodani- « ziadzs 
gen „ die vaardig barften , kunnen hunnen in-ê3 


houd uitwerpen „als zy maar aan het Tepelag- 


tig End van eeh Haairtje raaken: die zeer lang-_ 


zaam of niet barften , zullen van de Haairtjes 
moeten ingezoogen worden, gelyk Fig, 28 
voorftelt, en door famendrukking hunne Stoffe 
uitgeeven. Ook zal ’er, buiten twyfel, in de 
Haaiftjes van den Stempel eene byzondere gez 
fchiktheid zyn ‚ naar die van het Stuifmeel ge- 
evenredigd ‚ en mooglyk het een en andere van 
de natuur der Planten afhangende , op eenen 
voet, die den inbe der Natuur alleen be: 
kend is, | 

Van dit ongemeen en byna oneindig klein tot 


Mente. 
vuldigheid 


tastbaare grootheden terug ke edrénde yi BEEVEN ger Bolier. 
wy agt op de menigvuldigheid der Bolletjes van:% 


het 


11, DEEL, Te STUK: 


, 4 gj ‘ | Ai 
Ds 3 4 h Je 
\ N ’ 


96 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN — 


INrLEr- het Stuifmeel. De Heer KörLrerurEr vers 


DING, 


haalt, dat door hem in de Venetiaanfche Ket- 
mia, in:eene Bloem van de gewoone groottes 
4863 Stuifmeel - bolletjes geteld “zyn, en, daar 
dezelve by eene volkomen Natuurlyke Bevrugs 
ting wat over de dertig rype Zaaden gewoonsis 
voort te brengen, hadt hy door herhaalde Proef 
neemingen bevonden ; dat. tot -dit getal van 
Zaaden niet meer dan vyftig of zestig Bolletjes 


‚van het Stuifmeel vereifcht werden. Nam hy 


meer Bolletjes daar toe; hy kreeg geen meer of 
volkomener Zaaden; maar „ zo hy minder nam ; 
dan was het getal der Zaaden naar evenredigheid 
kleinder, Wanneer hy ’er maar twintig of vyf= 
tien nain , dan: kreeg: hy maar tien-of zestien 
Zaaden: zo hy 'er minder ndm dantien , kwam 
‘er geen één Zaadje tot volkomenheid, In een 


laater tyd des Jaars en by koud Weer; was een 


veel grooter getal van Bolletjës noodig. In eene 


Bloem van de gemeene Jalappe, met vyf Meel 


draadjes, telde hy 293 Stuifmeel- Bolletjes , en 
in eene insgelyks volkomene Bloem van de nieu: 
we Peruviaanfche Jalappe met zeer lange Bloem: 
pypen, bedroeg het getal der Bolletjes gar. Ih 
deeze beiden nam hy waars dat maar één; of 
ten hoogften twee of drie Bolletjes tot eene Be: 
vrugting vereifcht werden. De Heer Baron vAn 
GLEICHEN zegt, dat maar één Korreltje van een 
Bolletje tot de Bevrugting van een Zaadje wordt 
gebruikt, Uit het één en andere blykt, dat ’er 
een niet minder verbaazende menigte van deeze 

Bol- 


{ 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD: 97 


Bolletjes werlooren gaat dan van de Eitjes uit INLEl 

de Kuit der Visfchen. DING, 
â Het Stuifmeel, in Water gezet, verandert, 
volgens de Waarneeming van den laatstgemel- 
den, binnen vierentwintig Uuren in zogenaam- 
de Infnfie: Diertjes: maâr nog zonderlinger is, 
het gene zyn Ed. verhaalt , aangaande de Ver- 
fchynzelen , welken het Stuifmeel uitleverde;, 
toen men ‘er, in plaats van Water, Wyngeest 
op goot. Alles kwam oogenblikkelyk in bewee- 
ging en de Bolletjes vertoonden zig als leevende 
Diertjes , zwemmende naar alle kanten en door 
malkander heen, met eene onbegrypelyke vlug- 
heid. Anderen ftapelden zig op elkander , en 
bewoogen zig daarom niet minder } draaijende 
zo wel rond als de enkelde Bolletjes. Dit 
ftrekt aan den eenen kant tot bekragtiging van 
de twyfelingen, door my geopperd, aangaande 
het weezentlyke Dierlyke Leven van die Deel- 
tjes , welken men in ftinkende Infufiën ziet 
-grimmelen, En , aan den anderen kant, kan, 
men ”er. uit befluiten , dat het Vogt van den 
Styl, of Stempel der Bloemen, dikwils Geeftig 
of ten minfte Kruidig zynde , een grooter uit- 
werking op die Bolletjes hebben moet, dan en- 
kel Water, 

Op wat manier , nu, wordt het Stuifmeel roe zy 
aan de Oppervlakte van den Stempel gebragt, Stempel 
om de Vrugtbeginzels door den Styl te bevrug-. Beard 
ten? Men-kan in zeer veele Bloemen, die zo his ae 
wel Mannelyke als Vrouwelyke deelen hebben, 

G dui- 


iL, DEE, Le STUK, 


OR eci 


98 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INrer- duidelyk de zorgvuldigheid van de Natuur waar- 


DING, 


neemen ,‚ uit een bekwaame plaatzing ten. dien 
einde, In veele hangende Bloemen, gelyk de 
Leliën , is de Styl langer ; in veele opftaande 
Bloemen gelyk de Tulpen , of korter of byna 
even lang als de Meeldraadjes; in anderen door 
dezelven geheel bedekt: om kort te gaan; men 
wordt byna in alle Bloemen van deezen aart ge- 
waar , dat het Stuifmeel bekwaamelyk aan het 
top-end van den Styl kan komen en ncodwen- 
dig denzelven bereiken moet , wanrieer ’er flegts 
eenige uitwendige oirzaak van beweeging. by- 
komt, ’t zy door den Wind, Regen of Infek- 
ten : terwyl , gelyk wy gezien hebben, eenige 
weinige Bolletjes van het Stuifmeel daar toe ge- 
noegzaam ZV. | 

‚> Wanneer de Berkeboom bloeit (zegt Doc- 
tor KÖLREUTER) dan hangen de dunne, 
» lange , Mannelyke Katjes loodregt neder- 


‘ss Waards; doch tevens krommen zig de korte- 


re ‚ {tyve , Vrouwelyke Katjes opwaards. Ope- 
s‚ nen zig nu in genen de Meelknopjes , dan ope- 
s> nen zig ook in deeze de Schubben „ en maa- 
», ken voor dezelven de Stempels bloot. De 
» eerstgemelden beginnen , by de minfte be-, 
s weeging der Lugt, hun Stuifmeel overvloe- 
» dig van zig te geeven; de laatften vangen het 
» op en worden daar door bevrugt. Zo ras dit 
5 gefchied is verdorren de Mannelyke Katjes 
s, en vallen af: de Vrouwelyke gaan op nieuws 
ss nederhangen of buigen zig naar den Grond, 

| » Even 


55 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 99 


ss Even-zo is het bykans gelegen met de Ha- INLEI- 
3 zelnooten , Beuken , Eiken, Dennen en an-PINGe 
3, dere Boomen. In veele Planten, met Man- 
3, nelyke en Vrouwelyke Bloemen, inzonder- 
3 heid daar het Stuifmeel uit groote en zwaare 

s Korreltjes beftaat , zyn de eerstgemelde: al. 

s, toos hooger en regt boven de laatften ge- 

s, Plaatst, zo dat die Kotreltjes flegts behoeven 

», Deer te vallen, op den Stempel. In anderen 

5 wordt door een fchielyke openbarfting van 

sj het Meelknopje het Stuifmeel in de Lugt ver- 

»s Ípreid , als,wanneer dan eenige Bolletjes van 

3 hetzelve den Stempel treffen , of door den 

3, Wind’ derwaards heen gevoerd worden. De 

…… Heer VArLLANT zou deeze manier van 

», Beftuiving in het Glaskruid (Parietaria) , de 

3) Indiaanfche Vyg ( Opuntia ), het Helianthes 

5» Mum en anderen meer , gezien hebben, BLAIR 

s> zegt hetzelve van de Moesrbefieboomen en 

5 ALSTON brengt de groote Mannetjes Bran- 

„ » denetel als een voorbeeld daar van by. 

Eene verwonderlyke werking , ten dien voorbeeld 
3, Opzigte , kan men in de gewoone Wynruicinde bd 
 befchouwen. Wanneer een Bloem daar van 5 
„ zig eerst geopend heeft, dan leggen de Meel- 
„» draadjes „ en inzonderheid derzelver Knop- 
», jes» nog in de holte der Bloemblaadjes bez 
‚> flooten : doch zy verheffen zig beurtlings 
s> daar uit , ftygen om hoog, en plaatzen zig 
s eindelyk, met eenen fcherpen hoek, gantfch 
9 uitgeftrekt over het Vrugthuisje heen; zo dat 


G 2 s het 
IL. DEEL, L, STUK 


/ 


too De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


‘INLEI- „„-het-tot hog” toe geflootene Meelknopje- naast. 


DING. 


‚> boven.den ‘Stempel te leggen komt. Het 
9» opent-zig ‘kort daarna, en het Stuifmeel valt 
‚s Of y-door een kleine fchudding , van zelf op. 
ss den Stempel , of wordt door Infekten , wel- 
», ken zig diestyds in menigte by-de Bloemen 


„j ‘bevinden , en over dezelven gedurig heen en 
s, weder loopen , daaraan geftreeken, Zelden … 


„‚ wordt de Stempel onmiddelyk aangeraakt door 
„> her ftuivende Meelknopje. Heeft het Meel- 
„, draadje-zynen dienst verrigt, dan regt het zig 


‚, weder op en keert den voorigen-weg terugge. 


2, De Meeldraadjes , echter , niet allen te ge- 


Iyk , maar ’t een na ’tandere- opgereezen 
zynde geweest „als gezegd is „ keeren ook 
beurtlings terug , en heemen daar in de vol. 


53 


de op de lappen van de Kelk geplaatfte Meel- 
draadjes, en wordt van de tweede, derde en 
vierde van dit flag gevolgd : dan — verheffen 
zig de Meeldraadjes , die op de Bloemblaad- 
s, jes ftaan , ’t een voor „het andere na, en 
„maaken het befluit. In de grootere, vyfbla- 
derige , en met tien Meeldraadjes begaafde 
‚‚ Bloemen , die tusfchen de andere talrykere 
;‚ ftaan, gaat het even zo toe, Midden in de 
…… Zomer, wanneer. de Hitte groot is, verrigten 


5 de Meeldraadjes hun. werk in twee of drie 


‚‚ Dagen; doch, hoe kouder het Weer naar den 


‚, Herfst toe wordt , hoe langzaamer het daar 


‚‚ mede toegaat. Zy hebben alsdan dikwils 
ded } ke 33 meer 


- 


gende orde waar, Het begin maakt een van _ 


SIN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. Io 


ss meer dan agt Dagen tyds van nooden, En, INLEr- 
ss al worden de. Knopjes, zo dra de Bloem zigPING; 
3 geopend heeft , van de Meeldraadjes afgeno- 
ss mens gaan dezelven doch hier in hunnen gang. 
3 Deeze kleine Ontdekking heb ik den s July 
ss 1759 gemaakt, en veele Waarneemingen daar 
»» Omtrent in ’t werk gefteld, die ik elders zál 
% voordraagen. ‘Thans wil ik hier nog maar 
> byvoegen „ dat het Licht op deeze werking 
s geen byzonderen invloed hebben moet, de- 
ss Wyl ik door Proeven bevonden heb, dat de 
> Meeldraadjes , met eenerley trap van Warm- 
ss te, hun werk in een geheel donker Vertrek 
ss even zo vlug en zo zeker , als onder den bloo- 
vs ten Hemel, verrigt hebben.” 

Vervolgens ftelt de Heer KörREUTER , Infom- 
dat de aanvoeging van het Stuifmeel aan den{3ieSinn 
Stempel, in fommige Planten, door Infekten g}-tiekten, 
leen gefchiedt. „ In alle Geflagten (zegt zyn 
» Ed.) van Cucurbitacea „” [dat is Planten die 
Meloen - Komkommer- of _Kaauwoerdagtige 
Vrugten draagen,] ; in alle Soorten van Lifch 
» (Jrides,) en in niet weinige Planten van den 
„Rang der Malvaas , gêfchiedt de beftuiving 
„der Vrouwelyke Bloemen en Stempels door 
, Infekten alleen”, Hier over breidt hy zig on- 
gemeen uit ‚ en brengt zulks als een byzondere 
Waarneeming van hem zelven te berde , gee- 
vende de manier op , hoe iedereen zig van de 
waarheid daar van kan overtuigen. Men 
»» moet by. ftil, warm Weder op deeze Plan- 


G 3 z ten 
IL, DEEL, 1. STUK, 


ios De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inrer- ;, ten acht geeven; dan zal men zien , hoe,dat 


DING, 


‚ zig, zo dra de Bloemen ontluiken , veeletley 
„ Infekten daar op bevinden, die ván de eene 
in de andere overgaan. Vervolgens de Vrou- 
ss welyke Bloemen van deeze Gewasfen, dat is 
ss ZOdanigen die op een Vrugtbeginzel zitten , 
> met een gemeen Vergrootglas befchouwende ; 
zal men bevinden , hoe dezelven hier én daar ; 
s> inzonderheid aan den Stempel ‚ met het eigen 
+s Stuifmeel der Mannelyke Bloemen als be: 
s ftruifd zyh, waar vân men voorheen in dee- 
…… ze Bloemen niets hadt kunnen ontdekken. 
> Tegen den tyd, dat zig de Bloem begint te 
» fluiten , zal de Stempel byna geheel met 
s> Stuifmeel bedekt zyn. Ook zal men fomtyds 
»» niet zonder genoegen befpeuren, hoe eenige 
 Diertjes zig in het Stuifmeel als omwentêlen, 
» Belet mên den toegang van Infekten aan de 
ss Vrouwelyke Bloemen, zo worden dezelven 
> niet bevrugt”, enz, 

Aangezien de Meloen en Komkommer - Ge- 
wasfen doorgaans zodanig gelegen zyn, dat ’er 
de Wind weinig vat op heeft, zo is deeze nia- 


nier van Bevrugting niet onwaarfchynlyk. De. 


Heer Baron van GrEICHEN , evenwel , heeft 
hier veel tegen „ oordeelende, dat aldus, door 
‘t overbrengen van vreemd Stuifmeel, oneindi- 
ge Basterd- Vrugten zouden voortkomen. Een 
Infekt , by voorbeeld, in de Mannetjes Bloem 
van een Komkommer of Kalabas zig in *t Stuif- 
meel gerold hebbende , kon ’ zelve overbren- 

gen 


IN ’°T ALGEMEEN BESCHOUWD. 103 


gen in de Wyfies - Bloem van een Meloen- INrer- 
plant, en die dus met vreemd Zaadftof bevrug- PINGs 


ten. Men weet dat deeze manier van Bevrug- 
ting mooglyk en het voortkomen van Basterden , 
daar uit, gebeurlyk zy : doch, terwyl zyn Ed. 
erkent , dat de Beftruiving door Infekten by 
geval kan gefchieden , zie ik niet, waarom dat 
daar uit dan niet dergelyke verwarring zou moe- 
ten, fpruiten. Mooglyk verkeert een zelfde 
Soort van kleine Diertjes meest op cen zelfde 
Soort van Bloemen. In dit Geval zou de Proet 
van den Engelfchen Hoyenier MirLrLer, die 
aan een Meloen - Plant alle de Meelknopjes weg- 
genomen hadt , waar door dezelve onvrugtbaar 
bleef, tot bevestiging van het geftelde van den 
Doêtor kunnen ftrekken (*). 

Nader bekragtigt de Heer KöLREUTER 
zyne Stelling , door het voorbeeld der Lifch- 
Planten (rides) , waar in hy den Stempel (Stigma) 
meent ontdekt te hebben; wordende in dezel- 
ven, het Stuifmeel door zekere foorten van 
Hommels, zo hy oordeelt, aan den Stempel ge- 
bragt. Even ’t zelfde hadt plaats in veele Soor- 
ten van Planten ; die naar de Malvaas gelyken. 
Hier fteekt de Stempel zo veel. verder dan de 
Meelknopjes uit, dat het byna niet mooglyk 
fchynt ‚dat het Stuifmeel op eenige andere 
manier aan den Stempel gebragt kan worden, 

PU Bo- 


(*) Vergelyk Obfervar, Aicroseopigues du Baron nr Gurt- 
CHEN. Pp. 44, 
G 4 


Ile DEEL, 1, STUK, 


El 


rog De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- Bovendien zyn de Meelbolletjes van deeze Plan- 


DING, 


ten zo groot en zwaar , dat zy naauwlyks door 
den Wind verftuiven kunnen. Hier komt een 
foort van Hommels en Wespen, om het zoete 
Sap uit het Honigbakje in te zuigen ‚ en begeeft 
zig verder , hebbende het ruige Lighaam met 
Meelbolletjes beladen, aan het aflekken der vog- 
tieheid van den Stempel , waar door dan in- 
middels genoeg Bolletjes daar aan hangen bly- 
ven ‚ tot Bevrugting. Zyn Ed. oordeelt dat 
nog veele Planten dezelve alleen aan Infekten te 
danken hebben , en brengt eindelyk. het voor- 
beeld by van den laagen Vlierboom ,„ Hadig 
(Ebulus ‚) wiens Bloem de Meelknopjes op 
s, eenen taamelyken afftand van den korten , 
» in ’timidden van den bodem der Bloem be- . 
» Vindlyken Styl heeft. De Stuifmeel- Bollet- 
s jes zyn Eyvormig, zy hangen met hunne 
‚ punten aan elkander en laaten zig , om die 
„ zelfde reden , niet ligt van hunne Helmpjes 
ss of Meelknopjes afdryven. Ik zou derhalve 
» nooit “hebben kunnen begrypen… hoe het 
Stuifmeel aan den Stempel komen kon, in- 
»» dien ik niet gezien had , dat zekere kleine 
… Diertjes, welken men Bi lazenpooten ROE, 
> hetzelve by ryën daar in fleepten.” 


\s 


In ande- 55 Om kortte gaan, het beftuiven der Stempee 
Griete 55 len (zegt hy) fchynt in veele Planten op verfchil- 


fchillende 22 : 
manieren, „ lende wyzen te gefchieden , en of van alle , 


» of ten minfte van meer dan ééne der gezeg- 
» de oirzaaken af te hangen, Eene wat voor. 
2 dec, 


ge IN 


IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD. IOS 


‚Infekten , brengen dikwils elk het zyne toe. 
„In verfcheide Soorten van Papavers openen 
»» Zig, reeds voor dat de Bloem open gaat, de 
„> tegen: den Stempel aangedrukte Stofknopjes, 
s, en laaten , als de Bloem ontluikt , iets van hun 
„, Stuifmeel daar aan zitten. Kort na het open- 
‚> gaan komen de Infekten, en beftruiven den 
‚‚ Straaligen Stempel t'eenernaal met Meelbollet- 
3, jes. Is ’er tevens een fterke Wind, die kan 
‚» cok wel het zyne daar aan toebrengen, Even 
»zo is ’t gelegen met de geel- en witbloemige 
„> Plompen , de Oranjeboomen „St. Jans Kruid 
s, en anderen, In de Oenothere (Linn. Sp. 
ss Plant. N. 1, 2 ) openen zig ook reeds, als 
»„ de Bloem nog geflooten is , de Meelknopjes, 
> En, ZO dra dezelve ontluikt, wyken de vier 
> Stempels van elkander, als wanneer men het 
5, Stuifmeel ten deele aan derzelver buitenfte 
s, Oppervlakte ziet kleeven, ten deele tusfchen 
» deeze Stempels aan zeer fyne. Draadjes han- 
‚gen, die hetzelve eigen zyn, en de Bolletjes 
onder elkander famenhechten. Allengs ko- 
men veelerley Vliegen, Hemmels en andere 
s, Infekten op de Bloem, en maaken dat het 
s» Stuifmeel zig over de Stempels uitbreidt. De 
„, Bloemen der Wederich (Epilobium Linn. Sp. 
„> Plant. Num. 1. & 2.) openen zig eer nog 
s, een Meelknopje zyn Stuifmeel van zig geeft , 
ss eer de onder de Bloem nederwaards gekrom- 
ss de Styl zig begint te verheffen en de vier 
G 5 fl ss. vast 


bend 
ed 


JL, Daer, I, Stuk, 


„ deelige plaatzing sfchudding door Wind of INLEI- 
DING. 


106 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- ,, vast op elkander leggende Stempels zig uit- 


DING 


De 


STEMPEL. 


» Waards krommende van elkander begeeven, 
> Òm’ hunne inwaardfe met Wratten bezette 


‚ Vlakte ‘te ontblooten. Gefchiedt zulks, dan 


„5 treft dikwils wel een Bolletje van het Stuif- 
‚‚ meel eenen Stempel aan , maar het grootfte 
s‚ deel wordt aangebragt door Infekten. In de 
„ laatere Bloemen van deeze Plant moet de 


4, Bevrugting door Infekten alleen gefchieden: 
» want de Helmpjes openen zig lang voor dat 


», de Stempel zig uitgebreid heeft. Dergelyke 
, voorbeelden heeft men in veele andere Plan- 
s ten. In de Leeuwsbekken en het Speenkruid 
» leggen de Meeldraadjes in *t eerst op den 
» bodem van de Bloem te rug geboogen, op 
> ecnen taamelyken afftand van den Stempel: 
‚ zy verheffen zig eindelyk by paaren en leggen 
s» zig met haare Helmpjes digt tegen den Stem- 


„‚ pel aan, zo dat het Stuifmeel denzelven niet 


s, zeldzaam Onmiddelyk aanraakt, en, ’t gene 
> door de legging niet gefchiedt , wordt , „vooral 
s in de laatfte Plant , door Infekten volbragt. 
Van de Mannelyke deelen der Bloemen thans 
genoeg gezegd hebbende, zullen wy thans de 
Vrouwelyke befchouwen, om dus te komen tot 
de voortbrenging der Vrugt. De Stempel (Stig- 
ma), die den Top van den Styl of Stamper be- 
kleedt of fomtyds geen Styl heeft , is één , twee- 


‚ drie- vier of vyfvoudig : cok dikwils in ver- 
fcheide Lappen verdeeld , die of famengewon- 


den zyn, gelyk in de Crocus, of Haairagtig 
dun, 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 17 


dun, gelyk in de Zuüring, of omgekruld, gelyk INLEr- 
in de Anjelieren en Klokjes, of naar de flinker- PING: 
hand geboogen , of in zesfen gelyk in de Mans- 
Ooren ; of veelvoudig verdeeld , gelyk in de 
_Kaasjesbladen, Somtyds is hy Draadagtig lang , 
fomtyds heeft hy de langte van den Styl: fom- 
tyds eene Bladerige gedaante , gelyk in de Íris-. 

fen. De figuur is Knop- of Bolagtig in de Bloe- 

men van veele Planten : Eyrond, ftomp, ge- 
knot, of fchuins platagtig in fommigen: in an- 
deren holrond , gehoekt ‚ met een Sleuf , als 

een Haak , Kruis of Kroon; gelykende naar een 
platte Schyf of Schild in de Plompen, Papa- 

vers , enz. Hy is gepluimd in de Grasplanten , 
Rhabarber , Tamaris en anderen : ruig in de 
Lathyrisfen , enz, Doorgaans verwelkende , 
houdt hy nogthans ftand in fommigen , gelyk 

de Plompen, Papavers, Hydrangia, Sarracena, 
alwaar hy het Zaadhuisje kroont, 

Dit Deel, dat zo veelerley figuuren heeft, 
heb ik my verftout den Nederduitfchen naam te 
geeven van Stempel , die wel niet volmaakt met 
den Latynfchen Stigma overeenkomt , doch ten 
minfte zo gevoeglyk als dezelve, en met meer 
eigenfchap , dan de naam van Merk of Mondje, 
gebruikt kan worden, Het is in ’ algemeen, 
wanneer men ’t‚ door een Mikroskoop of met 
een Hand-Vergrootglas befehouwt , met een 
menigte vàn fyne Haairtjes bezet, die de Buis- 
jes zyn, gefchikt om de fyne Korreltjes of 
Stoffe van het Stuifmeel in te neemen, gelyk 
meetmaalen hier voor gemeld is en afgebeeld. 


Dee- 
IL, DEEL, Ie STUK, | 


108: De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEE Deeze Stempel is, inzonderheid tegen het Uur 


PING 


De Styl, 


der Bevrngting, in den Morgenftond Haatmeljk 
geheel met Vogtigheid bedaauwd, 
Indien men. dat Deel, ’t welk doorgaans het 


midden van de Bloem zig bevindt , de Stamper . 


(Piftillum) noemt , dan is de Styl het middel- 
{tuk daar van ,tusfchen het Vfugthuisje en 
den Stempel. Men vindt Bloemen met twee „ 
drie, vier, vyf , agt, twaalf én meer Stylen, 


die dan ook verfcheide Stempels hebben. Deeze 


Werktuigen dienen om. de fyne Stoffe der 
Stuifmeel - Bolletjes. te brengen naar het Vrugt- 
huisje, dat de Zaadbeginzels vervat. Zy moe- 
ten ten dien einde eene Holligheid of verfchei- 
de Doofgangen hebben , welke echter dikwils 


_ niet gemakkelyk waar te neemen zyn. Men 


vindt in fommige Bloemen een enkelden Styl , 
in tweeën , drieën , vieren of vyven verdeeld. 
Hy is Cylindrifch of gehoekt, Els- of Draad- 
vormig dun, of van boven dikker , gelyk in de 
Violetten: zeer lang in de Klokjes , Scorzone- 
ren, Tatmarinden , enz : zeer kortin de Papa- 
vers of Maanbollen , van langte als de Meel- 
draadjes, in de meeften ; doch fomtyds dikker?, 


fomtvds dunner dan die , fomtyds van gely- 


ke dikte. Gemeenlyk is hy op den top ‘van 
’t ‘Vrugthuisje geplaatst , doch fomtyds ook 
aan de zyden van hetzelve , gelyk in de 
Braa mboozen ‚ Aardbefiën , en dergelyken. In 
fommigen ‚ gelyk «in de Planten met gekruiste 
Bloemen (Flores Cruciformes), die Haauwtjes 

draa- 


SIN ’r ALGEMEEN BESCHOUWD, 100 


/ ) 
draagen, houdt hy ftand, veranderendesin cen INLEI- 
___ Peultje. Men vindt hem in de meefte Bloemen PING. 
van de Meeldraadjes afgefcheiden, doch in {om- 
migen, deswegen Gynandrieigenaamd , gelyk de 
_Srandelkruiden. (Orchides), de Holwortel (Ari- 
flolochia „) de Kalfsvoet (Arum) enz. is hy met 
de Meeldraadjes tot één Lighaam famengevoegd ;, 
‚hoewel niettemin de Meelknopjes (Anthere) en 
de Stempels (Stigmata) onderfcheiden. zyn. 
Onder aan den. Styl zit gemeenlyk het Vrugt- Het 
huisje (Pericarpium), ’t welk de Zaadbeginzelsje. 
(Germina) bevat. Somtyds is het onderfte. van 
den Styl zelf dit Vrugthuisje , fomtyds maakt 
de Kelk hetzelve uit. Dus vindt men het dik- 
wils in ’t midden van de Bloem, dikwils onder 
dezelve geplaatst. Het omkleedt de Zaadbe- 
ginzels » en wordt ‚ na de Bevrugting , de Vrugt, 
die de Zaaden inhoudt. In de Appel- en Peere- 
boomen ziet men duidelyk, hoe dit Vrugthuis- 
je, dat aldaar de Kelk is, welke de Bloem on- 
derfteunt , op éene verbaazende wyze allengs 
“uitgezet, eene dikke Sappige Vrugt wordt. In 
de Pruim-, Abrikoozen-, Perfiken-, Oranje- en 
Citroenboomen , in tegendeel, is dit Vrugthuis- 
je binnen de Bloem begreepen , ryzende uit het 
midden van de Kelk, en maakende het onderfte 
deel van den Styl uit, waar van de uitzetting, 
‚tot een dergelyke Vrugt, niet minder is. Het 
heeft fomtyds een platte of hoekige , fomtyds 
„eene rondagrige figuur, en dikwils drukt het in 
t klein de geftalte uit van.de Vrugt, in welke 


He DEEL, ISTUK, het 


tio De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inger-het moet overgaan ; ’t welk zeer zigtbaar blykt 
DING. jn de Bloemen der Peulvrugten. Het is naar 


het getal der Zaaden, welken een Bloem moet 


uitleveren, in meer of minder Hokjes verdeeld , 

die ook wel haare Klepjes hebben , en beftaat 
fomtyds uit Leedjes, gelyk in de Radyzen, In 
zulke Bloemen, die maar één Zaad geeven, ge= 


lyk de Pruimen, Perfiken , by voorbeeld , heeft. 


het Vrugthuisje ook maar ééne Holligheid , en 

de Planten met naakte Zaaden „gelyk de Thym , 

hebben geen Vrugthuisje. In het Kruidkundig 

Werk van ToURNEFORT , die byzonder hier 

op gelet heeft , vindt men het Pericarpium ; 

onder den naam van Calyx of Pistillum, in by+ 

na alle Planten , daar hy Gena van maakt, 
afgebeeld, 

sl vrugr- Het Vrugthuisje (Boricdiaid is dan eigent- 

beginzel. Jyk de Lyfmoeder , welke het Vrugtbeginzel 

(Germen) of de Vrugtbeginzels (Germina) van 

een toekomende Plant, dat is de Beginzels der 


Zaaden opkweekt, die van het Merg der Plant 


afkomftig zyn. Of nu deeze reeds het Kiempje 
(Embryo) in zig hebben, dat door de werking 
der fyne ftoffe van het Stuifmeel in beweeging 
gebragt en als levendig gemaakt wordt: dan of 
de Korreltjes van die fyne Stoffe weezentlyk het 
Kiempje (Embryo) in de Beginzels der Zaa- 


den , als in Eijeren , brengen, gelyk de Heer . 


Baron van GLEICHEN vastítelt: dit zal waar- 
fchynlyk , even als in de Dieren, wel altoos 
eene Gisfing blyven, 


n 
pel 
ot 
fs 
nk 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. III 


De Zaaden, die men aanmerken kan als de INrer- 
Eijertjes der Planten, zyn dikwils vervat in een DING. 


Vrugt, van zeer verfchillende gedaante en zelf, 


ftandigheid, Somtyds beftaat deeze Vrugt uit ed 
een zagt, Sappig Vleefch, waar van het eigent-huisie. 


Iyke Zaadhuisje maar een klein gedeelte uit- 
maakt ; gelyk de Appelen, Peeren , Meloenen 
en andere dergelyke Vrugten. Somtyds is het- 
zelve ’er als een enkele Steen in vervat, gelyk 
inde Perfiken , Dadels, enz. Somtyds is dee- 
ze Vrugt een Bezie, hoedanigen naam men geeft 
aan allerley Sappige Vrugten, die merkelyk klei- 
ner dan een Kers of niet veel grooter zyn, Hier 
zyn de Zaaden op verfchillende manieren in ge- 
plaatst, In anderen legt onder het zagte Be- 
kleedzel een harde Dop, gelyk in de Nooten en 


_ Amandelen. In anderen is de Vrugt geheel uit 


harde Schubben famengefteld , die ieder een 
Zaadkorrel inhouden of bedekken , gelyk de 
Pynappelen , enz. Veele Vrugten zyn Peulen , 
met ééne holligheid , gelyk in de Erwten en 
Boonen , of met een middelfchot, die men dan 
Hälnevijet noemt, gelyk in de Kool, Raapen, 
enz. Veele Planten hebben eigentlyke Zaadhuis- 
jes, van een harde , drooge, Vliezige Natuur, 
en dus eeniglyk gefchikt tot huisvesting van de 
Zaaden, gelyk in de Akeleijen en oneindig an- 
dere Planten. Sommigen eindelyk, hebben de 
Zaaden geheel bloot , deswegen Gymnospermia 
genaamd, gelyk een geheele Rang in de Klasfe 
der Tweemagtige Planten Eed ‚ waar 


on-= 
u DEEL, I, STUK, 


/ km EEN 
4 Li 3 Oi, 
„ 5 ’ 
/ 4 . 
€ 


3 ‚ 
112 De EIGENSCHAPPEN DER PEANTEN 


INLEI- onder de meefte Planten met Gelipte Bloemen 
DING. (Flore lahiato) van TourNerorT ; begreepen zyn; 
die naamelyk , in welken de Zaadjes naakt en 
bloot in de Kelk ryp worden : gelyk in de Krui-- 
femunt , Lavendel , Hyfop, Betonie en veele 
anderen : doch de zodanigen- van dergelyke 
Bloemen, wier Zaaden in een beflooten Huisje 
typ worden, dat eindelyk gaapt of open barst; 
Angiospermia genaamd „waar toe de Iueeuws- 
bekken , Vingerhoeden „ het Speenkruid en an- 
deren behooren: deeze zyn met een Zaadhuisje 
of Vrugt voorzien , fomtyds van een wonderly- 
ke geftalte … gelyk dit in die „ welke men des- 
wegens Bokshoorn- Plant noemt „zeer aanmer- 
kelyk is, | 
Dezaa- De ZAADEN zyn in veele opzigten ongemeen 
a: verfchillende, In de eerfte plaats geeft een 
Bloem fomtyds één , fomtyds. twee, drie, vier, 
vyf en meer „ fomtyds byna ontelbaare Zaad- 
korreltjes, gelyk men dit ín de Slaapbollen ziet. 
Ten anderen is ieder Zaadje fomtyds dubbeld , 
gelyk de Koffyboonen , of in twee Huisjes ver- 
deeld , gelyk die der Kornoeljeboomen „ enz, 
Sommigen zyn. van ongemeene grootte, gelyk 
de Cocos en Maldivifche Nooten; fommigen 
zeer klein, zelfs in groote Planten:en Boomen, 
gelyk die van het Koolzaad , de Ooftboomen en 
Zonnebloemen ; fommigen byna onzigtbaar , ge- 
lyk die der Mosfen en Paddeftoelen.-- Veelen 
zyn met zeker Kroontje of Kuifje van Pluis of. 
Dons gekroond , ’t geen meest plaats heeft in 


de 


INT ALGEMEEN BESCHOUWD. 13 


de Samengeftelde Bloemen, gelyk die der Dis- ÍNLEt 
telen, enz. Dit Kuifje heeft fomtyds eenPING 
Steeltje en geeft dan aan het Zaad een aartige 
__wvertoening, gelyk in de Paardebloemen. Veele 
____Yaadkorrels zyn rond , of Eyvormig, of als een 
Nier gefchapen; veelen plat en rondagtig , form: 
migen byna vierkant: anderen maaken wonder- 
_Iyke figuuren , door hunne Takken en Punten 
Wieken en Randen, gelyk dit in veelen der 
‘Kroontjes - Kruiden ( Umbellate ) en anderen 
plaats heeft. Sommigen zyn met Haaken voor- 
gien, gelyk in de Nagelwortel en Anemonen 3 
_fommigen met Vezelagtige Staarten , gelyk in 
de Clematitis en Pul/atilla , of met Kafagtige 
Punten, gelyk in de Afrikaanen, enz. 
De zelfftandigheid der Zaaden verfchilt meest 
ten opzigt van het uitwendige bekleedzel , aan de 
_Zaadkorrel eigen , dat in fommigen zo hard is 
als Steen of Hout, in anderen Eeltagtig taay of 
Vliezig. Van de eerstgemelde hebben wy in de 
Kerfen- Pitten en Nooten zeer bekende voors 
beelden : de Zaaden der Oranje- en Citroen- 
boomen hebben een Eeltagtig bekleedzel, Daat 
binnen is een foort van Merg vervat, in fommis 
gen droog en Meelagtig, in anderen Pappig, in 
eenigen zeer Olieagtig, gelyk dit uit het Lyn- 
. en Koolzaad blykt; in anderen tevens zeer Aro» 
matiek, gelyk het Anys- en Komynzaad, Dees 
ze zelfftandigheid levert het Voedzel uit aan de 
toekomende Plant , en verftrekt derhalve daat 
aan voor Stoel (Placenta), gelyk het Bekleed- 
H | 


zel 
II, DEEL Ie STUK, 


ot 
rde ï 41 
% le ks 
} ef 

d t 

N 


Á) 


| | ) 
114 De EIGENSCHAPPEN DER PLAKTEN ‘ 

Iver. zel voor Moedervliezen. Uitwendig vertoont 

PING. zig aan fommige Zaaden, gelyk aan de Boeren 

Boonen ; zeer duidelyk zeker Plekje, dat men 

in ’t Latyn Hilwin geheten heeft, en dit wyst 

de zitplaats aan van het Vrugtbeginzel , gemeen- 

Iyk het Kiempje (Corculum) genaamd, en by 

fommigen het Zaadfpruitie (Gemma „) of de Groei- 

jende Stip (Punélum Vegetans), in vergelyking 

of tegenftelling met dat Vrugtbeginzel in de bes 

vrugte Eijers der Dieren, *t welk Harvaus de 
Springende Stip ( Punêtum Saliens) getyteld 

heeft. Het is insgelyks met zeker Draadje 

dat men den naam van Navelftreng geeft, aan 

de weeke zelfftandigheid van het Zaad gehecht. 

Het Dit Kiempje, dat, ten opzigt van de Voorte 

Kiempje, ‘teeling , wel het weezentlykfte deel van het 

Zaad uitmaakt, vereifcht eene byzondere be- 

fchouwing. Hier in heeft de beroemde Lee v- 

WENHOEK, in ommige Zaaden , niet alleen 

* Beginzel van de Plant, en dat gedeelte, waar 

uit de Wortel moet voortkomen, kunnen on- 

derfcheiden , maar ook door eene weeking van 

weinige Uuren, in Water, de Wortelfchieting 

en vervolgens de uitfpruiting der Bladen, Steel 

en Bloemen , waargenomen. De Heer DoparT 

hadt ín een klein Scheutje van een Tarwegraan 

reeds de Aair geheel geformeerd gezien (#). 
s Het rde bevindt zig doorgaans, met zyn 
> Wor- 


(*) Mem, de PAcad, R,‚ des Sciences, de 1700, p2ge 187 
Oûtavo, 


SEEN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 115 


Wortel , op zyne Zaadkwabbe of op zyne INLE- 
__„ Zaadblaadjes ; maar deszelfs Platten zyn nu PING. 
„eens beflooten tusfchen twee Zaadblaadjes, 
‚5 nu eens met eene geheele Zaadkwabbe bes 

sy dekt, of liever daar in bewonden. Deeze 
„ Deelen zyn altoos omgord met drie. by- 
is ‘zondere Vliezen , even als de Dieren voor 

‚ hunne Geboorte. Het binnenfte , dat het 
» Kiempje en de Zaadkwabbe naast omkleedt , 
ts is het Amnion, een zeer dun wit Vliesje 3 
», zelden zigtbaar , en zig van tyd tot tyd af= 
9» fcheidende van het Chorion , ’t welk een wit 3 
> groen , rood of geel Vlies is ‚ gemeenlyk 
ss Zigtbaar, wanneer het Zaad is geopend, en 
s het derde , eindelyk , dat de Placenta uit 
ss maakt, is de buitenfte, fyne, effene of ruu» 
» we Huid, Dop of Schil. In®alle Zaadbegin- 
„» zels , by voorbeeld die der Meloenen , der 
‚> Hennip, enz, die niet bevrugt zyn , vertoont 
9 zig , zonder Mikroskoop , het tweede of 
„ middelfte Vlies gelyk een ledig Beursje” (*). 

De Heer Baron vaN GLEICHEN oordeelt dus, Drie 
dat, ten opzigt van de inwendige ftruêtuurs de dn 
YZaaden tot drie Klasfen moeten gebragt wor- 

den. ‚, Wy begrypen onder de eerfte Klasfe 
> (zegt zyn Ed.) die Soorten van Zaad , in 
welken het Kiempje alleen beflooten is met 
» zyne dubbelde Zaadblaadjes , maar , in welken 


(*) Obferv, Microscopigues, utfupra, Pp. 59 


H a 
ih DEL, TL, STUK, 


ed AAE, E 
In 
$ 


116 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEr- „, de kleine Plant of het Spruitje (Gemma) nog 
DING. , niet zigtbaar iss by voorbeeld , alle de Zaa- 
» den der Korrelvrugten , de Soorten van Ka- 
„» labasfen , de Salade , de Hennip, de Blom- 
», kool, de Witte Kool, en alle de Zaaden van 
„‚ Kool, Spinagie, Klaver, Rammenas, alle de 
9 Soorten van Radyzen , enz. Wey fchikken 
, Onder de tweede Klasfe die Zaaden, wier 
s, Spruitje , dat is te zeggen „de Wortel en _* 
„ Bladen , voorzien zyn met twee gefpleetene 
‚… Zaadkwabben. Wy plaatzen daar, derhalve , 
s, de Vrugten met Steenige Pitten , de Aman- 
», delen ,„ Nooten , Erwten , Boonen , alle de 
 Peulvrugten , de Eikels , ook die der Beu- 
ss ken, enz. De derde Klasfe bevat de Zaa- 
» den, in welken het Spruitje , met zyne ge- 
», heele Zaadwabbe , rust op het Meel of ge- 
ss droogde Moederfap. Zy zal dan het Turkfch 
‚> Koorm, de Tarw, Haver, Gerst, Geerst, 
sens in één woord, alle de Soorten van 
„, Graanplanten ‚ inhouden. Daar zyn wel eeni- 
2, ge Zaaden , gelyk die van Peterfelie, Spina- 
… gie en Uijens, by welker Kiempje men eene 
‚> Meelagtige zelfftandigheid vindt, doch, aan- 
» gezien deeze Klomp niet alleen eene verfchil- 
„ lende plaatzing heeft , van de gene, welke 
5 zy heeft in de Zaaden van de derde Klasfe , 
„‚ maar dat dezelve ook zig niet in Melk ver- 
‚, andert onder de Aarde , wanneer het Zaad 
„, opkomt , en in tegendeel ten deele verteerd 
» wordt door het Spruitje , ten ;deele zig zelf 
3» Ver 


& 


IN 'T ALGEMEEN BESCHOUWD. II7 


OU nb verandert in Zaadblaadjes, zo zal men deeze Inzer- 
> Zaaden betrekken moeten tot de Eerfte Klas. PING. 
fe. Het Kiempje van de Koffy bevindt zig 
>, aan het onderfte gedeelte van het gene men 
9, de Boon noemt , doorgaans op zyde, en in 
‚__„p eene fchuinfe plaatzing. Alzo men de Befie, 
s gelyk dezelve van den Boom geplukt wordt, 
„) moet in den Grond fteeken , wanneer men 
„, Wil dat dezelve zal opkomen; zo heb ik nog 
s, geene gelegenheid kunnen vinder, om nader 
9) in t onderzoek der verfche Vrugten van die 
‚‚ Plant te treeden : maar zulks zal op een an- 
„> der tyd gefchieden (*). Nogthans , niette- 
», genftaande de Koffy de Vrugt is van een 
‚> Boom, moet dezelve, myns oordeels, onder 
» deeze derde Klasfe gefchikt worden ; aange- 
» zien de zelfftandigheid van de Boon, naar ’ 
‚> my toefchynt, niet voortgekomen is van het 
3, Kiempje , maar dat zy haaren oirfprong van 
‚» de gedroogde Moederfappen neemt, gelyker- 
„s Wys het Meel van de Rogge, enz. 
… ‚ Het verfchil , dat ’er is tusfchen de Zaad- Verfechil 
‚‚ blaadjes en Zaadkwabben , beftaat hier Ns zaad zip 
‚„ dat de eerften , wanneer zy uit den Grond ie: ea 


Zaadaabe 
s> koe ben. 


(*) Van de uitfpruiting der Koffyboonen , derzelver Kiempse 
jes , benevens de eerfte of Zaadblaadjes , kan men fraaije 
‘Afbeeldingen , vanden Heer KLEIN afkomftig, vinden op de 
X. Plaat van 't III, Deel der Mikroskoopifche Vermaaklyhhe- 
deu van LEDERMULLER, Zie bl, :6 der NedednntEne Uit. 


gaavse 
Hs 
II. DEEL, I STUK, 


‚ | P Ei 
Lâ 
7 _ 


02 


118 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- „ komen, zig vertoonen als twee groene Bla. 
DING. den, doch die verflenzen en afvallen; terwyl 
2, de laatften , aan den opfchietende Steel , zig 
„> Diet in de geftalte van Bladen , maar als twee 
9 dikke Kwabben voordoen „ welke doorgaans 
> de kleine Plant van het Kiempje, die [in het 
»,-Zaad] reeds tegenwoordig is „bedekken en 
) geheel influiten, Deeze twee Soorten maaken 
> de Eerfte en Tweede Klasfe uit. In de 
> Derde Klasfe is het Kiempje bewónden in 
> eene enkele Zaadkwabbe , zynde nooit dan 
‚9 door eene zeer moeijelyke nafpooring: te ont- 
», dekken. Men noemt deeze Deelen door- 
„> gaans , in de Kruidkunde, Cotyledones ‚ maar 
„ de onderzoekingen , welke door my daar op 
> in t werk gefteld zyn , laaten niet toe, dat 
9, ik my van die benaaming bediene: want de» 
„ zelven hebben my geleerd , gelyk ik ftraks 
‚‚ bewyzen zal, dat deeze Deelen niet de Moe- 
‚‚ ders maar de Kinderen zyn van het Kiemp- 
zee, Ik OEM derhalve de eerfte verganglyke_ 
„, groene Blaadjes , van de Eerfte Klasfe , Zaad- 
‚‚ blaadjes , en de Kwabben, van de Tweede 
en Derde Klasfe, die insgelyks afvallen, daar 
„‚ geef ik den naam van Zaadkwabben aan.” 
Uitfchie- _ De keurige Wearneemingen van gezegden 
Be „Heer , omtrent de Kiempjes der Peulvrugten en 
je. Graanplanten , zonder het inzien der Afbeeldin- 
gen niet verftaanbaar zvnde, gaa ik voorby: zo 
„wel als de Proeven van zyn Ed. , omtrent de 
uitfpruicing der Boonen en Erwten, inde Grond 


| ge- 


53 


\ 
Ke IN ’f ALGEMEEN BESCHOUWD, Iig 
koi PN 
ge geplant zynde. ’ Is zeker, dat de Zaaden als- INLEr- 
_dan-door de Vogtigheid des Aardryks, even als PING 
_ men dit in de Boonen en Erwten , wanneer zy 
vooraf geweekt worden , blykbaar ziet , uit- 
zwellen, als wanneer de inwendige zelfftandig- 
heid , in de genen die Meelig zyn , gelyk de 
Graanen, tot een foort van Melk wordt, dien- 
{tig om het Kiempje te voeden, dat dezelve , 
door de Navelftreng , van zynen Stoel inneemt. 
In de genen, die niet Meelig zyn , was de zelf. 
ftandigheid reeds van eene Pappige natuur s 
wordende alleenlyk verdund of in beweeging 
gebragt door de Vogtigheid des Gronds. De 
Heer- Baron vAN GLEICHEN „ vastftellende, als « 
gezeed is , dat het Kiempje of Vrugtbeginzel , 
uit het Stuifmeel , Lighaamelyk in de Zaadbe- 
ginzels komt, zegt, ;; dat hetzelve aldaar be- 
gint Wortels te fchieten met zyn puntig ge- 
» deelte in de Sappen van het Ey, en uit te 
»» geeven, niet de kleine Plant, maar de Zaad- 
‚> kwabben of Zaadblaadjes, en daar door eene 
‚ beweeging te maaken , welke zonder twyfel 
» zeer ongemeen is en geheel verfchillende van 
ss die der tweede Groeijing , door welke de 
‚_s Plant in beweeging gebragt wordt, terwyl de 
__s> Zaadkwabben in ruste blyven.” 
_ Deeze Aanmerking , door zo fyne Waarnee- 
mingen van dien fcherpzienden Heer, met eene 
Vergrooting der Voorwerpen van 160.000 maal 
in Oppervlakte, bekragtigd, kunnen wy naauw- 
bjks in twyfel trekken , niettegenftaande zy 
$ H 4 | haalt 


1. DEsL, 1, STUZe 


he 
H 
7 
AR 
È 
af 
n 
, 
DI 
n 


roo De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Isrer. ftrvdig is met het gewoone Gevoelen , dat het 
DING, Kiempje of Spruitje , nog in het Ey of Zaad 
zynde, door de Kwabben of Zaadblaadjes , als 
zyne Moederkockjes (Cotyledones) gevoed worde. 
Ten dien opzigte kan hier misfchien een der- 
gelyk verfchil plaats hebben als in de Menfche- 
Iyke Vrugt, naar den trap van aangroeijing, en 
% is waarfchynlyker , dat het Kiempje, uit het 
Stuifmeel in het Zaadbeginzel als zyn Ey ont- 
vangen „ aldaar zig uitzet en de gedagte deelen 
uitgeeft , even als men ’t zelve in de Bevrug- 
ting der Dieren ftelt plaats te hebben : dan dat 
die Deelen , welken men Zaadkwabben of Zaad. 
blaadjes noemt , van het Vrouwelyke Zaad af- 
komftig zouden zyn. Sommigen , evenwel , be- 
weeren thans met kragt , dat het Vrugtbegin- 
zel, zo wel in de Planten als in de Dieren, zy- 
nen oirfprong niet heeft van de Mannelyke 

maar van de Vrouwelyke Sexe (*). 
‘Verme. _ Wy zyn dan wederom gekomen tot de Groei. 
Ee ed fing, die door de Vogtigheid; het Water, de 
Planten. Oliën en Zouten , des Aardryks en der Lugt, 
de Plantgewasfen doet opfchieten en Vrugt draa- 
* nlagz, gen. Wy hebben gezien *, hoe het verfchil 
oi van de Stoffe, waar in zy geplant zyn, hier in, 
ten opzigt van de Grootte, eene aanmerkelyke 
verandering maakt; doeh zy doet zulks niet 
min. 


£*) Zie het Vertoog over de Nieuwe Ontdekkingen van den 
wermmaarden HALLER, door den Heer BONNET, Uitgezogte 
Perhandel, IX. Deer, bladz, 1749 182 , 186e 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD.  I21 


INLEI- 


minder, ten opzigt van de Vrugtbaarheid. Even dees. 


zo is ook de menigvuldigheid van Zaaden, die 
men by elkander gezaaïd heeft, voor derzelver 
Vrugtbaarheid nadeelig , en dit heeft aanleiding 
gegeven tot verbeteringen in den Landbouw, 
waar van elders in ’t breede gefproken wordt (*), 
Het is myn oogmerk niet, daar over uit te 
weiden. De Heer LEEUWENHOEK hadt in ge- 
weekte Graankorrels , na dat de Bast weggeno- 
men was , verfcheide beginzeltjes van Planten 
met derzelver Worteltjes gezien. Dit deedt het 
denkbeeld, dat een Graankorrel natuurlyk maar 
ééne Halm voortbragt, wel haast vervallen. De 
Heer Doparr kreeg twee Bosfen Tarwge- 
Was, waar van het eene honderd , het andere 
zestig Steelen of Halmen hadt, die tot deeze 
vrugtbaarheid zouden gekomen zyn, door wee. 
king van de Graankorrels in eenig Vogt, Reeds 
lang is echter een Soort van Tarw bekend ge- 
weest, waar van MATTHIOLUS 24 Aairen 
op eene Plant gezien hadt (+) , en van deeze 
werden twee Stoelen aan gezegden Heer ver- 
toond , de een met 26, de ander met g2 Aai- 
ren; zo dat hy het getal der Graankorrelen , op 
de laatíte, tot 9792 berekende: ’t welk eene by- 
na tienduizendvoudige Oogst was.  PLINIus, 
ss Zet 


(*) De Nieuwe wyze van Landbouwen, Amfterd, by F, 
HOUTTUYN. 1762-1765, IV, Stukken, 
(T) Triticum Spicâ multiplici, C. B. Tiúeatr, Botan, Pe 
21, Triticum ramofum Plinii; Racemofam Porte, &c, 
H 5 
TL DEEL, I, STUK, 


122 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


_INrer- „ zegt hy, verwonderde zig over honderd voor 


DING, 


Konftige 
Granen 
Teelt. 


2 Één , omftreeks Babylon in een wel gebouw. 
9) de Grond , en hy kon zig met reden over 


s, deeze Vrugtbaarheid verwonderen ; aangezien 


‚‚ het een geheel andere zaak is, een geheelen 
3) Akker wel digt met Koorn te bezaaijen , dan 
» twee Graankorrels zeer ruim te planten in den 
») wel gemesten Grond van eenen Tuin (*).” 


Op dergelyke manier moeten die ongemeene- 


Vermenigvuldigingen , daar men ‘thans van 
fpreekt , begreepen worden ; want een ander- 
halfhonderdvoudige Oogst, door den Landbouw; 
is nog heden iets ongemeens, Ik zal.derhalve 
tot de Konflige Graanen- Teelt betrekken, wan- 
peer men van Petersburg fchryft, hoe het, in 
den voorleeden Jaare 1772, aldaar mooglyk be- 
vonden is, van één Graankorrel, in ééne Teelt ;, 
ao. of 25.0co Korrels te bekomen. - De Heer 


ECKLEBEN, Keizerlyke Opper- Hovenier , hade 


eene Rogge-Plant vertoond, die 376 Aairen 
droeg , waar van de grootften ieder honderd, de 
Kkleinften niet minder dan veertig Graankorrels 
inhielden (4). In de Proefneemingen, welke 
in ’t zelfde Jaar door eenen Lief hebber in onze 
Provincie, te Leiden naamelyk , werkftellig 
gemaakt zyn, fchynt men deeze Vrugtbaarheid 
nog verder gebragt te hebben. Want de in- 
beeldige Gevolgtrekking , van een getal van 
| 279.000 
(*) Merz, de P'Acad, R, des Sciences, de 1700, pig. 205e 
Oëtavo, | 
(1) Haarl, Courant, 1773, N, 17, Dingsdag. 


ned 
zie a 
Ln | 


| 


SIN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. _ 123 


ik 


659.000 Graankorrels , die uit één, in ééne INLeEr 
Teelt, zouden kunnen voortkomen, agter wég PING, 
laatende , hadt men ’er ten minfte 30.000 en 
daar boven gekreegen, . Men zaaide „ den ro 
___Juny, des Jaars 1771, één Tarwe- Graan, en 
fcheurde , in Augustus, 15 gewortelde Plantjes 
daar van. Deeze Plantjes , in Oktober weder- 
om gefcheurd zynde, bragten een getal van Ca 
dergelyke Plantjes voort, van welken men flegts 
agt den Winter over hieldt, waar van de zwaar- 
fte 82, de lietfte 47 Aairen kreeg: dus reken- 
de men ieder Plant op zestig Aairen , welken 
ieder van zeventig; tot tagtig Graanen voort- 
bragten (*). | 
Op dergelyke manier werkt de affnyding of vermeer: 
het Toppen van fommige Moeskruiden tot gensletins.y ges 
fterke vermenigvuldiging van het Zaad, EendoorTop- 
Plant Zuuring , by voorbeeld , die in ’t wilde" ""* 
maar r2oo Zaadjes voortbragt, wierdt door het 
geduurig affnyden voor de Keuken, in drie Jaa- 
ren tyds , een Plant met zestien Wortels en 
veertig Scheuten, welke dus een getal van over 
de 7o.ooo Zaaden , zo door de Natuurlyke als 
decor Konftige Vrugtbaarheid , hadden kunnen 
voortbrengen. In de Koolplanten is *t niet min- 
der te verwonderen, hoe zeer de Vrugtbaarheid 
door het Toppen toeneemt, Een Plant gaf dus 
zesendertig Zydícheuten uit, die ieder Bloem 
| en 


(*) Nieuwe Nederl, Faarboeken, July 1772, pag, 687, 


11. DEE, Le STUo 


hd > U 
Pd > » _ 
v 
LN 


124 DE EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- en Zaadhaauwtjes voortbragten , zo dat men 
DING. rekenen kon, dat deeze Plant, uit één Zaadje 
voortgekomen „ ‘er ín een Jaar 423.360 voort 
kan brengen : daar dezelve, zonder Topping 
voortgroeijende ‚ maar 75.160 Zaadjes zou heb- 

ben uitgeleverd (*). | 
voorbeeld In de Boomen heeft een nog grooter zo Na- 
in de Ol-ruurlyke als Konftige vermenigvuldiging plaats. 
men, De Heer DopaArrr heeft in deezen byzonder- 
yk agt gegeven op de Olmen of Ypeboo- 
men (+). Hoe menigvuldig Zaad van dezel- 
ven in *t Voorjaar, eer deeze Boomen nog vol- 
komen in ’t Blad zyn , door dezelven hier te 
Amfterdam langs de Straaten, in de Graften , 
op de Buitenfingels en andere Wegen of Laa- 
nen , verfpreid wordt , is aan iedereen bekend. 
Door middel van een afgehouwen Tak, die agt 
Voeten lang was, en waar aan zig 16450 Zaad- 
huisjes bevonden hadden, berekende die Heer , 
dat zulk een Boom , wiens Stam over ’t kruis 
een Voet dik was, een getal droeg van 246.750 
Zaaden, , De Vrugtbaarheid (zegt hy ;) gaat 
Ô » dan 

(*) Men, de P4cad, R, des Sciences, de 1700, pz. 196, 
Otavo, 

(f) Ik weet wel , dat de Hoveniers onderfcheid maaken 
tusfchen de Olme en Ypebeomen, welke laatften veel hoo- 
ger, en grover , zo van Blad als van Hout zyn, doch ’tis — 
my onbekend, welke van beiden hier bedoeld worden door é 
% Franfche woord Orme , zo wel als of deeze Boomen wec- 

eentlyk in Soort , dan aleen door de aankweeking verfchile 
len, : 


<< IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, el 


„ dan voort, naar reden dat de Takken verme- INLEr 
gs eraadiiger. Dus, aangezien een OlmeboomPiNGe 
B Rs honderd Jaar leeven kan, zo laat 
‚ ons voor een middelmaat van Vrugtbaarheid 
„die gene neemen, tot welke hy in ftaat is op 
den Ouderdom van twintig Jaaren, en ver- 
ss ir gosdèn , ’t gene aan dit ar in de eerfte 
„, Jaaren, van zynen oitfprong af, ontbreekt, 
„door de jaarlykfe toeneeming , geduurende 
… viermaal zo veele Jaaren. Laat ons dan zeg- 
„gen. Een Boom vân zes Duimen middellyn 
„geeft 180.9so Zaaden. Nu moet een Olm 
„van twintig Jaaren meer dan zes Duimen 
9 ” middellyn hebben ; aangezien dit eene vry 
„, gewoone dikte is, in Boomen van twaalf 
Jaaren oud. Men kan derhalve aan een Boom 
van twintig Jaaren meer Zaaden onderftellen: 
laat ons ‘er tweemaal honderdduizend neemen 
jn een Jaar , en dit getal door honderd ver- 
menigvuldigende , zo zal de geheele uitkomst 
twintig millioenen zyn van Zaaden , welken 
een Olmeboom , die van een enkel Zaadje 
voortgekomen is; in honderd Jaaren tyds ge- 
„, makkelyk kan uitleveren.” ) 
a ontvangen dikwils van een eenig Zaadje 
meer als 360.000 Zaadjes , en , wanneer wy 
deeze wederom in de Aarde zaaijen , zo krygen 
wy zulk een overgroot getal , dat meer als 
129.600 millioenen beloopt, zegt AGRICOLA (*). 
Dee- 


33 


9 


(*) In zyne Kweekkonst , Dladz, 94 


IL, DEEL, Ia STUKe 


/ 1e 
; \ ‘ 3 
n 


126 De EIGENSCHAPPEN DER PrANTEN 


get: Deeze vermenigvuldiging , ongelyk-de Natuur- 
DING. Iyke der Olmen overtreffende , is niets in ver 
gelyking van derzelver mooglyke Voortteeling 
„door het Toppen , of afhouwen der Takken, en 
_cmaakt dit Vermogen in de Plantgewasfen boven 
alle verbeelding groot (*). Des is het te be- 
grypen, dat al ware flegts van ieder Plant maar 
één in ’t Paradys gefchapen , gelyk Linneus 
fchynt te willen , nogthans de geheele Aardbo- 
dem daar mede , ín vervolg van tyd, gemakke- 

lyk heeft vervuld kunnen worden (+4). 

Onze Ridder zal het wel ten beste willen nee- 
men, dat ik in deezen van andere gedagten ben. 
Zonder eenig wonderwerk of onnatuurlykheid te 
onderftellen 5 gelyk plaats hebben moest, wan- 
neer de Zaaden van alle Plantgewasfen dus over 
den geheelen Aardbodem ‘verfpreid hadden moe: 
ten wotden ‚ houd ik my aan den Letter der 

. Heilige Schriftuur : de Aarde bragt Zaadzaai- 
jena Kruid voort. Ik ben van Gevoelen, dat ; 
zo min als de Walvisfchen in ’t Paradys gee 
fchapen zyn : zo min ook de Planten , aan Afri= 
ka en Amerika thans alleen eigen, door Zaaden 
uit het Paradys derwaards overgebragt zyn. De 
Aardbodem heeft alom ,op de oogwenk van den 
Almagtigen, de Planten „ die Hy begeerde , dat 
?er groeijen zouden , in eens en in volkomen- 
heid voortgebragt 5 zo wel als de Dieren ge- 

fcha= 


Ne 


(+) Hij. de Pacad, de 1700 , p. 86, 
_(t) Oratio de Tellnris habitabilis inerersento, 6, 54 603 


AN *r ALGEMEEN BESCHOUWD. 125 


__Fchapen werden, niet in ’ Paradys alleen, maar Inci 
pver den geheelen Aardbodem. Wy hebben PNGe < 
‚immers geen reden , om te denken , dat de 
‚_ Dieren minder in een ftaat van volwasfenheid 
zyn voortgebragt , dan de Menfch. Aangaande 
de Kruiden en Boomen mogen wy even ’t zelfde 
vermoeden , ja vastftellen, De Dieren, zo wel 
als de Menfchen , hadden aanftonds hun Voed- 
gel noodig , en konden niet wagten , dat hetzelve 
uit Zaad opgroeide, Het Paradys was reeds bee 
wet met Boomen, die naauwlyks zo fchielyk 
konden opgefchooten zyn , naar den gewoonen 
loop der Natuur, en dien loop moest alles, na 
de Schepdaad, volgen. Dit blykt onweder= 
fpreekelyk : want de Planten werden , met het 
Zaad daar in, gefchapen. Hoe het te begrypen 
Zy ‚ dat, pa den Zondvloed , toen de meefte 
Planten Natuurlyk , door zo lang onder Water 
te ftaan, bedorven waren, het Aardryk terftond 
wederom vervuld was met genoegzaam Kruid, 
om de Meníchen en Beesten , wanneer zy uit 
de Atk kwamen, te voeden, is my duifter: zo 
wel , als waar van de Verfcheurende Dieren in 
de Ark, en onmiddelyk daar buiten „geleefd kun. 
nen hebben ‚ en waar de Rivier - Visfchen ge. 
bleeven zyn, die Groente en kleine Wormpjes 
eeten. Ik begrvp niet, hoe de gefteldheid des 
_Aardbodems toen herfteld heeft kunnen worden , 
zonder een nieuwe Schepping. 
Om tot de Plantgewasfen terug te keeren : ’ 
js wel zeker , dat eenige Zaaden door den Wind 


ver 
L 1, DEEL Le STUKe 


1238 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Inger. verfpreid worden , doch dit heeft in ver de 

DING. minften plaats, Enkelen komen voort uit den 

Drek der Vogelen, die dezelven op verre plaats 

fen brengen, gelyk dit bekend is van de Klim- 

op of Klyf, enz, Ten opzigt van Aalbesfen , 

Druiven, Kerfen, Pruimen en andere Vrugten, 

die harde Zaadkorrels , Pitten of Steenen heb- 

ben, is het ook zeker, dat dezelven door den 

Afgang van Menfchen en Dieten ver van hunne. 

plaats kunnen opgroeijen , doch, het gene onze 

Ridder dienaansda meldt, komt my wat 
zonderling voor (*). 

Hertster. Ten opzigt van de mooglyke Voortteeling 

En zyn die Planten, welke men Overblyvende (pe- 

rennes\ noemt, Kragtig bevoordeeld. Dit heeft 

byna in alle Boomen en Houtige Heefters, als 

ook in veele Planten , plaats: terwyl anderen 

wederom alle Jaaren fterven, of maar één Jaar 

duuren ; wordende daarom Jaarlykfe (Annue) 

of cok Zaay - Planten geheten ; dewyl men die 

Jaarlyks op nieuws moet zaaijen, Anderen zyn 

ser , welken het eerfte Jaar niet bloeijen, maar 

het tweede afwaeten , en dán , na dat zy ge. 

bloeid en Zaad gegeven hebben; fterven. Dees 

ge voeren den naam van Tweejaarige (Bien. 

fes.) Doch daar zyn ook Gewasfen, die eeni- 


ge 


€*) Ruri ad Vias publicas ; ubi Templum egresfi Bajuli 
exonerant Ventrem , ex non fatis masticatis Pomis vel Pya _ 
vis enascuntur Athborum plurimarum sydimenta, bidens 
$. 69 | 
* Ld 


INT ALGEMEEN BESCHOUWD, 129 


ge, ja een reeks van. Jaaren leven, zonder ooit INLEI- 
in Bloem «of Zaad te fchieten , en wanneer zy PING 
dit eindelyk doen, dan in ’t zelfde Jaar fterven, 
De Aloë - Planten geeven hier van berugte voor- 
beelden. 

Sommigen hebben HA: ‚ of de Boomen 
en dergelyke Houtige Plantgewasfen Natuurlyk 
moeten fterven ; dan of zy altoos in ’t Leven 
kunnen blyven. Deeze Vraag heeft, in de eer- 
{te opflag, geen ongerymdheid in, Men ziet, 
dat het Hout van fommige Boomen als onver- 
ganglyk is, en denkt, waarom dit ook geen 
plaats zou kunnen hebben in de leevende Boom? 
Maar , wanneer men in aanmerking neemt , hoe 
het Leven der Planten beftaat in de Loop der 
Sappen door de Vaatagtige Houtvezelen , en 
hoe het Hout der Boomen allengs harder wordt, 
gelyk in dat der Eiken zeer blykbaar is: zo 
kan men de Boomen in zekere maate met de 
Dierlyke Lighaamen gelyk ftellen , in welken 
de onbuigzaamheid der vaste deelen , de ver. 
‘ftopping der Vaten, en de vadzigheid der Vog- 
ten’ , eindelyk de Dood veroirzaakt. Hierom 
js *t vry zeker , dat de oudfte Boomen zelfs, 
die door den Ouderdom cok meer aan Verrot. 
ting en andere Toevallen bloot gefteld zyn, Na- 
tuurlykerwyze eindelyk moeten fterven, 

Ondertusfchen zyn ‘er menigvuldige Boomen, 
welke een hooger Ouderdom bereiken dan de 
Menfchen. TarorHRASTUSEn PLiNius 
fpreeken van Lotus-Boomen , ‘die eenige hon- 


Ï derd 


II, DEEL, 1, STUK, 


130 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- derd Jaaren oud waren , hoedanigen men. 
DING. te Rome vondt. De Heer BARRINGTON 
merkt aan , dat ’er Lindeboomen iù Engeland 


zyn, die verfcheide Eeuwen fchynen geleefd 


te hebben (*). By Bristol groeide onlangs een 
Karftengeboom, die gefchat werdt vyfhonderd 
Jaar oud te zyn. De Eikeboomen rekent men, 
dat op de tweehonderd Jaaren eerst in hunne 
kragt zyn, en ten minfte driemaal zo lang, dat 
is-zes Eeuwen , kunnen leeven. In ’t midden van 
deezen Zomer is te Neuftadt aan de groote Lin- 
de, een Plaats in Duitfchland, welke daar van 
haaren naam heeft, een Lindeboom door een 
Storm grootelyks befchadigd , die in ’t jaar 1992 
reeds vry groot was , zynde dus bykans vier 
Eeuwen oud. Zyn Stam heeft maar cmtrent 26 


Paryfche Voeten in de Omtrek 5 zo dat de on- 


gemeen dikke Boomen, waar van hier voor ge- 

* Bladz, {proken is *, inzonderheid die aan de Kust van 

dn Senegal in Afrika, waarfchynlyk nog veel ouder 
zullen zyn. Men oordeelt, op een taamelyk vas- 
ten grond, van meer dan tweeduizend Jaaren. 

tzie De Worrtelfchieting der Boomen in zig zelven + , 
Biden 26, fchynt ook derzelver Wasdom als ’*t ware te 

kunnen vereeuwigen. 

Andere De laatstgemelde Planten zyn wel het raak 
van Voorte te in ’t ftuk der Voortteeling , niettegenftaande 
teeling. die in dezelven dikwils vergoed wordt door 

een andere vermenigvuldiging. Zy geeven zy- 
delings Afzetzels uit , die weezentlyk jonge 
Plan- 

C*) Phil. Tranfalt, for 1770, VOL, LIX, Part, Ie pe 23°, 
ENZ 


- 


IN ‘T ALGEMEEN BESCHOUWD. — 1ôf 


‚ Planten zyn , behoevende alleenlyk van de Moer INLEf- 
gefcheiden en afzonderlyk in de Aarde gezet te PING: 
worden. Dezelven groeijen dan altoos voort 3 
mids zy flegts Wortel gefchooten hebben, toen 
zy nog vast zaten aan de Moer. Dergelyke 
Voortteeling heeft in de Bolplanten plaats, die 

‚jónge Bolletjes aan de zyde uitgeeven „ tot 
Voortteeling bekwaamer zynde dan de Zaaden 
zelfs ; te meer , om dat zy niet verbasteren, 
Hier toe kan men ook de Uitloopers der Boo- 
men betrekken , of zodanige Looten, die uit 
de Wortels bezyden den Stam voortkomen , en 
zeer bekwaam zyn tot aankweeking van nieuwe 
Plantfoenen , gelyk in de Hazelaaren en veele 
anderen: of ook de Afzetting, door middel van 
Zyd-Scheuten , welke zeer gemeen is ten op- 
zigt van de Anjelieren. 

Behalve deeze Natuurlyke zyn ‘er ook Kon- Kontige 
{tige manieren van Voortteeling der Plantgewas- “nieren, 
fen, onder welken, die men Afzuiging noemt, 
de eenvoudigfte is. Een Twygje of Lootje, 
‘door den Bodem van een Steenen , Blikken » 

j__ Keperen of Looden Pot of Bak geftoken, zo 

| dat het ’er boven uitkomt , en dan die Pot of 
Bak met Aarde gevuld zynde, dus aan den Tak 
vastgemaâakt en door een Staak, Stut, Stok of 

Bankje onderfteund en fteeds vogtig gehouden 
wordende , zo fchiet de Loot of het Twygje 
Wortels in dat Bakje , waarna men den Tak on: 
der het Bakje affnydt , en dan heeft men een 
jong Boompje of Plantfoen. De meefte Boo- 


12 men 
IL Deels Ie STUK, 


ig De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- men laaten zig , door Looten in ftukken van 
DING. Wortels te fteeken , ook Konftig voortteelen 
zelfs op Wortels van ander flag van Boomen. 
Eenigen kan men, door afgefneeden Takken of 
Takjes daar van in den Grond te zetten , ’t 
welk men Stek of Pooten noemt, zo veel ver- 
menigvuldigen als men wil. De Wyngaarden , 
Aalbesfen , Taxis , Wilgen „ zyn hier van zeer be- 
kende Voorbeelden, Het zelfde gefchiedt met 
ftukken en brokken van Wortelen alleen „, gelyk 
in de Aardappelen. Met de enkele Bladen in 
den Grond te planten gelukt het ook by {ommi- 
ge Plantgewasfen: ja het Blad van een Citroen- 
boom, zonder eenige Knop in de Aarde gezet, 
“heeft daar ín niet alleen Wortel gefchooten , 
maar ook Takken gemaakt, Bloem en Vrugt ge- 

dragen , zo AGRICOLA verhaalt , die verder 
voorftelt , hoe het Wortelfchieten met de Bla- 
den van de meefte vreemde Gewasfen gelukt , 
„mids dat gedeelte, ’t welk in de Grond komt, 

met een foort van Vernis beftreeken zy (*). 

pet In. Andere Konftige manieren, door deezen Doc- 
leggen of tor voorgedragen , zien zo zeer niet op de Ver- 
*_menigvuldiging der Boomen of Planten, als wel 
op de Teeling van Vrugten, welke echter ook 
daar toe dienen kan. Een wilde, een onvrugt- 
baare Boom , wordt daar door dikwils Vrugt- 
„ draagende gemaakt of in Soort verbeterd. Zy 
fteu- 


(*) Kwetkkonft. 1, De ble 122, Fl, V. en IL D. PL, 
KXile bl, 5t 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 133 


fteunen op de eigenfchap van famengroeijing, INLEI 
welke in de Planten niet minder dan in het?iNGe 
Dierlyke Lighaam heerfcht. Hier groeijen de 
Vingers, als zy van Huid beroofd zyn , ligt aan 
malkander. Hetzelfde gebeurt in de Plantge- 
wasfen ‚ wanneer twee Takken, ’t zy van een 
zelfden of van byzondere Boomen , door Schuu- 
ring tegen elkander of door Affnyden , van hunnen 
Bast beroofd zyn, en eenigen tyd in ruste aan 
elkander gevoegd blyven : ’t zy dan dat die 
Takken naast of kruislings over elkander leg- 
gen ; wordende het eerfte, zo hy grappig zegt, 
Caresfeering , het andere Embrasfeering gehe- 
ten. Hier mede heeft de manier van Inlegging 
der Looten van een leevende Boom in de Stomp 
van een afgefneeden Tak van een anderen Boom , 
wordende ook wel Afzuiging geheten , veel over- 
eenkomst, Gemeener zyn de manieren die men 
Enten en Oculeeren noemt , en waar van ik, 
als zeer bekend zynde, niet ten uitvoerigfte 
zal fpreeken (*. 

Ik merk alleen aan, dat , gelykerwys alle die ret En. 
manieren in maar weinige Plantgewasfen alte teeren, 
maal gelukken; zo ook een voornaam verfchil , 
ten opzigt van de Groeijing , in het Enten en 
Oculeeren plaats heeft, Het Takje, dat men 
op den Stomp van een afgezaagden Boom of 
| Taks 


(*) Men kan de Hovenier- Boeken , gelyk die van AGRt- 
COLA , MUNTING en anderen, daar over nazien, 


3 
Ile DEEL: Il. STUK, E 


34 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI-Tak , fomtyds wel een half Voet dik zynde, 
DING. of dikker, wil Enten, moet eene jonge Loot 
met Knoppen zyn , aan twee zyden plat afge- 
fneeden, doch aan de derde zyde niet van Bast 
ontbloot , die in een Spleet, gemaakt in de ge- 

dagte Stomp , zodanig gezet wordt, dat de Bast 

van de Loot fluit in de Bast van den afgezaag- 

den Tak. De afgefneeden kanten der Bast van 

beiden moeten tegen elkander aankomen , en 

dan wordt de Spleet , met een Harstagtig Ent- 

wafch „ tegen het indringen van de Vogtigheid 
verzorgd. Dus vereenigt zig de eene Schors 

met de andere; en fchynt de Groeijing, in dit 

Geval , alleen âf te hangen van de Bast ; ’t 

— welk ook niet te verwonderen is5 als zynde dee= 

ze met de buiten-Schors de eenigfté Deelen 
van het Samenftel der ‘Takken , die in plaatzing 
vereenkomen. Het Oculeeren gefchiedt alleen- 
lyk met een Stukje Bast, ongevaar een Duim 
lang en minder dan een half Duim breed, zyn- 
de van een jonge Loot in dier voegen afgefnee- 
den, dat hetzelve een Knop bevat „ met een 
weinig, van het Vaatagtige „ tusfchen de Bast en 
het Hout gelegen. Dit Stukje Bast wordt in 
een Sneede der Bast van een dergelyke Loot, 
die aan een anderen Boom blyft en leeft, zo= 
danig ingeftoken , dat deszelfs Bast onder dien 
van de laatstgemelde Loot gefchooven worde, 
en dus de Vaatagtige Vezelen digt tegen elkan- 
der aan geplaatst zyn. Hier is het enkele be- 
winden met een Biesagtig Bandje genoegzaam, 
| om 


IN ’T ABGEMEEN BESCHOUWD. 135 


om de Oculatie ‚die van de gezegde Knop (Ocu- INLÊr- 

lus) haaren. naam heeft ; te doen vatten, DING: 
Op deeze laatfte manier, derhalve, wordt de pe 

Knops als *t ware, op een Takje of Loot ge- “TPP: 

plant , om aldaar voort te {chieten, en dit is 

minder te verwonderen, als men in aanmerking 

neemt hoe de Knoppen (Gemme) eenigermaate 

met de Zaaden overeenkomftig zyn. Immers , ge- 

lyk de Bollen der Bolplanten het toekomftige 

Plantje in ’t klein bevatten , zo heeft dit ook 

plaats in de Knopper, welken de Heer L rN- 

NEUS; zo wel als de Bollen ‚ en waarom ook 

niet de Zaaden, tot Overwinterplaatfen * der * zyter- 

Planten maakt. ’t Zyn uitpuilende Botjes „”%*% 

waar mede de Looten der meette Plantgewasfen 

in de Koude Landen, doch van zeer weinige in 

de Heete Gewesten des Aardryks, rykelyk be- 

zet zyn. Men vindt ’er van veelerley foort; 

fommigen afvallende , gelyk in de Leliën; fom- 

migen die Bladen en geen Bloemen geeven in 

de Elzen; Blad- en Bloemdraagende byzonder, 

in de Popelieren, in eenige Soorten van Wilg , 

en Esfchenboomen ; Blad- en Wyfjes- Bloem 

draagende in de Hazelaaren ; Blad en Mannetics- 

Bloem draagende in de Pyn- en Denneboomen ; 

Blad- en ‘T'weeflagt - Bloemdraagende, in de Ol- 

men, Kornoelje, Amandelen , doch Blad- en Bloem 

te gelyk draagende in de meefte Boomen (*). _zy be- 


Over de Knoppen der Boomen hebben wy een sn 


gees 


(*) Philos, Botanica, Pe 5Ie 


DA 
1, DEEL, I. STUK, 


136 De EIGENSCHAPPEN DEE PLANTEN 


INLEI- geheel Vertoog van den Heer LOoEFLING, 


DOING, 


die de Knoppen gelyk ftelt met de Bollen der: 
Bolplanten , en een Knop begrypt als een Kruid 
in kort beftek , door zyne buitenfte Blaadjes 
befchut, aan ’t welke alleen de magt om zig uit 
te breiden ontbreekt , die door de Warmte 
moet opgewekt worden. De Knop verfchitt 
van ’t Zaad alleenlyk daar in, dat zy geen nieu- 
we Plant voortbrengt , maar flegts de Plant , 
waar toe zy behoort, uitbreidt (*). Verfchei- 
de Autheuren hebben ddâr ook de Plant of Tak 
in ’t klein in waargenomen. MaArricuHius 
zag met het Mikroskoop , ‘in de Knoppen der 
Esfcheboomen „ Blaasjes, Merg, Houtise Ve- 
zelen , Bast en Bladen. LEEUWENHOEK 
heeft zelfs Bloemen in de Knoppen ontdekt. Ei. 
gentlyk beftaan zy uit Schubbetjes, dat de be- 
ginzels der Bladen zyn , waar onder men dan 


‘eck de Steeltjes en Stoppeltjes begrypt, en dit 


* Fran 


gala 


gaf aanleiding om de Planten , volgens de Knop- 
pen, in Klasfen te onderfcheiden: doch de ver- 
deeling derzelven , volgens de Knoppen , in 
Kruiden en Boomen , door RaAyus en Pon. 
TEDERA, heeft geen grond; alzo ’er, gelyk 
gezegd is , Boomen zyn, die geen Knoppen 
hebben; te weeten de Oranje-Citroen-Cypresfes 
boomen en anderen, gelyk onder die der Noor- 
delyke Gewesten het Sporkenhout *, en de 

$ Stoel 


(*) Gemme Arborum, Disfert, Aran, Acad. VoL, Is 
Pe 12e 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 137 


“Stoel of dat gedeelte, ’t welk ’s Winters op den INLEr- 
Wortel zit in de Kruiden die overblyven , al is PING. 
het onder den Grond verborgen , ook alle de 
eigenfchappen der Knoppen heeft. 

De aangroeijing der gedagte Schubbetjes doet Faare 
de Knoppen zwellen , en maakt dat zy volgens 

_ haare gefteldheid uitfchieten; De verfcheiden- 
heid, welke hier in plaats heeft, is door Mar- 
picHIüs fraay in Afbeelding gebragt (*). In 
fommigen veranderen de binnenfte Schubben, 
allengs , in enkelde Bladen, en deeze kan men 
Bladknoppen noemen. In anderen zyn de Schub- 
ben beginzels van de Steeltjes, die de Bladen 
aan hunne enden uitgeeven , en dit zyn Steel- 
knoppen. In een derde Soort zyn de binnenfte 
Schubben , aan haaren top , in tweeën of driën 
verdeeld, waar van de zydelingfe Lappen Stop- 
peltjes worden , terwyl de binnenfte een Blad 
voortbrengt. Deeze heeten Stoppel- Steelknop- 
pen, Een vierde Soort heeft de Schubben al- 
leen uit Stoppeltjes beftaande , welke de begin- 
gels der Bladen omkleeden , en de zodanige 
noemt men Stoppelknoppen. 

Op verfchillende manieren zyn de Bladen Mating 
binnen de Knoppen famengevoegd. In fommi- gen in de 
gen leggen zy als dubbeld gevouwen: in ande. Scheuten. 
ten zyn zy » of van beide kanten, of van de 
eene naar de andere kant: in fommigen ook van 

bei- 


(*) Zie Anatom, Plantarum. VOL.I Tab. zo: 13e Fis, 52-62 


Ï 5 


Il, Deer, 1, STUK, 


138 Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- beide kanten terug ; of van ofderen famenge- 


DING, 


De Uit- 
{pruicng: 


rold: in anderen alleenlyk volgens de Aderen 
geplooid, In dit laatfte Geval is ’t danmerkelyk;, 
hoe de Zaagswys’ gekartelde Bladen meestal aan 
ieder Tandje een Plooy hebben 5 terwyl in de 
verdeelde , (‘t zy gepalmde, gevingerde of ge- 
kwabde,) en famengeftelde Bladen, byna altoos 
ieder verdeeling, (‘t zy een Kwab of een Blaadje 
zynde,) dubbeld gevouwen legt. Het andere 
blykt uit de manier van uitfchieting ; gelyk dit zeer 
aanmerkelyk is in de Scheuten van het Indiaan- 
fche Riet, de Gember, Kardamom en dergely- 
ke Planten , wier Bladen , elkander als een Schee- 
de het Mes omvattende, of gelyk Obliën , die 
in elkander geftoken zyn, uit den Grond ko- 
men , op de wyze van ons inlandfche Riet. 
Doch ’t is aanmerkelyk , dat in deeze de om: 
winding van de eene naar deandere zyde, tegen 
de Zon op ; gelyk men zegt; en in tegendeel 
in de Soorten van Kalfsvoet en dergelyken , 
waar onder het Water-Slangekruid van ons 
Land, met de Zon om gefchiedt. In de Gras- 
planten heeft eene geheel verfchillende manier 
plaats: want derzelver omwindingen zyn beurt- 
lings ftrydig: zo dat, wanneer de eene regts om 
gaat; de naastvolgende zig links om wendt. f 
De Knoppen. voor het volgende Jaar zitten 
reeds in de Mikjes der Bladen, en dus volgen 
zy de plaatzing derzelven ; des men, na ’t af- 
vallen der Bladen , de Knoppen, in fommige 
Boomen „ aan de Looten wederzyds tegen el- 
kan- 


Rn - IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 199. 


_kander over of overhoeks vindt, hebbende de INLEI 
Loot één Knop ‚ maar in eenige weinigen , ge- PING: 
lyk de Syringen , enz. ‚ twee Knoppen aan ’% 
end , die grooter dan de anderen zyn. Geméen- 
lyk botten zy in ’t Voorjaar uit, en by fom- 
mige Boomen , gelyk de Popelier en Wilgen, 
gaan zy reeds in de Winter open. Doch de 
tyd der uitfpruiting van de Boomen en Gewas- 
fen hangt veel af van ’t Saizoen, gelyk iedereen 
bekend is. 

De oirfprong moet afgeleid worden van Merg- ouera 
vezelen, die door het Hout, de Spint en Bast el Knop: 
tot aan de Schors toe, worden voortgeftooten, 
en daar een „Bot maaken , die uit Schubbeties 
famengefteld is, bevattende of den cirfprong 
van een enkel Blad, of van de Bloem en Vrugt, 
of van een Takje , dat vervolgens Bloem en 
Vrugt zal kunnen voortbrengen. Hierom moe- 
ten alle deelen der zelfftan „digheid van %t Ge- 
was in de Knop famenloopen , wordende van 

gedagte Mergvezel , in haare doorgang , mede- 
gefleept.. De Meeldraadjes, naamelyk , hebben 
hunne zelfftandigheid van het Hout, dat te voo- 
ren Bast geweest is, en deeze moeten het Zrugt- 
beginzel , uit de Mereamieheid famengefteld , 
t zy tot den Styl of tot de Kelk Bhberenais. 
bezwangeren ‚ indien ’er yrwathaar Zaad van 
voort zal komen, Dus zien wy dat de Knop 
alle-de vereifchten der Prugtmaaking , zo wel 
als het Zaad , en vaardiger tot ontwikkeling 
dan in hetzelve „ kan bevatten, Zulks blykt 


5 by- 
) Il, DEEL, Ie STUK 


I49 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INrEr- byzonderlyk in de Bolplanten, welke men dòor 
DING. de jonge Bolletjes veel fpoediger voortteelen 

kan, dan uit het Zaad. 

Zo wel als de Vetwording en Groeijing der 
Menfchen en Dieren veel afhangt van het Voed- 
zel, dat zy gebruiken , en van een behoorlyke 
Verteering van hetzelve , geholpen door de 
goede gefteldheid van de Lugt en andere Om- 
ftandigheden. Even als men ziet , dat gebrek 
of onbekwaamheid van de Spys en Drank, ver- 
drukking van het Lighaam of den Geest door 
folteringen en Ongemakken , de Menfchen en 
Dieren Kwynen doet en uitteeren, ja eindelyk 
fterven : terwyl, in tegendeel , te groote over- 
vloed van Voedzel hun log en vadzig maakt, ja 
onbekwaam tot de noodige verrigtingen. Gelyk 
de tyd der Vrugtbaarheid in de Menfchen ver- 
haast wordt door *t Klimaat : zo wordt men in 
de Plantgewasfen ook groote verfchillendheden 
ten opzigt van de Groeijing gewaar , die der- 
gelyke uitwerkingen voortbrengen. _ 

Verhaas. Een aanmerkelyke Warmte in ’t vroege Voor- 
BEE, jaar, hier te Lande , doet de Knoppen dikwils 
der Plan- open gaan , de Boomen uitbotten , de Planten 
DN uit den Grond fchieten , zo dat het groene Loof 

zig vertoont ; maar eene kort daar op invallen- 
de guure Noorde Wind, Koude en Vorst, doet 
al dit Groen verflenzen. Somtyds worden de 
Boomen en Planten in de Bloeytyd, door Rup- 
fen of ander Ongediert, of door een Onweder , 
geheel van hunne Bladeren en Bloemen tevens 


be. 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 141 


beroofd, Die oirzaak verdweenen zynde her- Inrer- 


ftellen zy zig weder, wat de Bladen betreft; 
doch de Bloemen blyven doorgaans agter „en dus 
„wordt de hope van den Landman , op eenen 
goeden Oogst , dikwils verydeld. Deeze nieu- 
we uitfchieting der Bladen, nu , is eene Jer- 
haasting van den Groey der Planten: want de 
Knoppen geeven alsdan de Bladen uit, welke 
zy anders bewaard zouden hebben tot een vol- 
gend Saizoen , en hier over is te Upfal, in den 
jaare 1763 , door den Heer FERBER, Onder de 
Voorzittinge van onzen Ridder , eene Verhan- 
deling verdedigd (*). 


. DING, 


Wy zien dat de Groeijing en Vrugtmaaking vertraas 


der Planten als in zekere - Verwisfeling ftaat, 
afhangende van den meer of minder overvloed 
van Voedzel. Bovendien wordt in de Plant- 
gewasfen , zo wel als inde Dieren, zeker Even. 
wigt vereifcht, 't welk weggenomen zynde de 
Dierlyke Huishouding wankele, Dit evenwigt 
hangt af van de Geaartheid der Planten , zo 
wel als van het Temperament der Dieren. Hoe 
kan men zig anders verbeelden, dat de Ryst, 
een der droogften van de Graangewasfen , in nat- 
te Gronden, ja byna in ’t Water, weelig tiert 5 
daar de Druiven, zynde byna de Sappigfte Vrug- 
ten, meest geteeld worden op drooge en Steen- 
agtige plaatfen ? ’t Gezegde Evenwigt maakt , 

dat 


(*) Prolepfis Plantarum. Amen, Acad, VI, p‚ 365. 


Ee DEEL: Ie STUK» 


ging daar 


143 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


Intri-dat een Plant of Boom groeit en Vrugt draagt 3 


_ DING, 


maar , zo dezelve te fterk groeit , dan wordt 
de Vrugtmaaking benadeeld, Men kan de Boo- 
men, of door het af hakken van eenige Wor- 
telen , of door een gedeelte van de Bast daar 
af te fchillen , of alleenlyk een Sneede te gee- 
ven in de Bast, ja door het ftyf binden van 


een Takje , tot Vrugtbaarheid dwingen. Hier 


door belet men derzelver fterke Looffchieting, 
en dus blykt , dat de Schors den voornaam- 
ften toevloed van Voedzel aan de Bladen 
geeft, uit welken de Knoppen meeftendeels be- 
{laan. 


Het Snoei. Het fhoeijen der. Boomen, dat men de Win- 


jen der 


Boomene 


ter -Snoeijing noemt , is daar van een ander 
voorbeeld. Wordt een Boom te fterk gefhoeid , 
dan fchiet hy het volgende Saizoen in ’t Loof 
en geeft weinige Vrugten: wordt hy weinig’ of 
niet gefnoeid , zo blyven de Vrugten in de 


Ooftboomen klein. In de Aalbesfen kan men 
dit onderfcheid. byna zo duidelyk zien , als het 
verfchil der Gewigten aan den Evenaar. Terwyl 


nu, de Vrugten van het Merg voortkomen , ent 
de Takken eene verlanging der Houtvezelen 
zyn, de Bladen van de Bast; zo blykt dat ’er 
een Evenwigt van Voeding , tot den welftand 
van de Huishouding der Planten, dat is tor de 
Vrugtmaaking , wordt vereifcht. 


verdubbe. Op deezen grond rust de Konftige manier 
ling der om dubbelde ed en Bloemen met Kin- 


Bloemen 


door Konste der- 


Ne 


Pad 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 143 


_dertjes voort te brengen (*). Dubbelde Bloemen INLEI« 
zyn, eigentlyk gefproken , de zodanigen, inDING. _ 
welken de Bloemblaadjes eenen twee- of drie- 
dubbelen Krans maaken. Dit heeft dikwils 
plaats in de Eenbladige (Monopetali), en dee- 
ze behouden dan veeltyds de Deelen der Vrugt- 
maaking 5 gelyk men zulks in de Klokjes en an- 
deren ziet. Gemeenlyk noemt men, in ’t Ne- 
derduitfch , dan eerst de Bloemen dubbeld, of 
zegt ‚dat zy volkomen dubbeld zyn , wanneer de 
geheele holte met Bloemblaadjes is gevuld; zo 
dat menze met regt Wolle Bloemen kan noe- 
men (f). Dit heeft wel meest plaats in de 
Veelbladige ( Polypetali) , gelyk de Roozen, 
Amandelen , Tulpen, Ranonkels , Narcisfen , 
enz. enz : maar het gebeurt ook, gelyk bekend 
is, in fommige eenbladige Bloemen , die der 
Hyacinthen by voorbeeld. Men kanze te 
weeg brengen door alle Middelen, die de Meel- 

draadjes in Bloemblaadjes doen overgaan, en , 
aangezien zy haairen oirfprong hebben en haar 
Voedzel ontvangen uit de Vleezige of Houtige 
zelfftandigheid van den Steel of van de Tak- 
ken, zo moet de Dubbelheid der Bloemen af- 
hangen van de oirzaaken , die meer Voedzel 

dan 


(*) Linnzaus begrypt ze beiden onder den naam van Plo- 
zes Luxuriantes , en zegt: Oritur luxurians Flos plerumque 
ab Alimento luxuriante, Phil, Botan, ps 79, 

(ÎÌ Dus worden zy ook in ’t Latyn Flores pleni gehee 
ten, 


Il, DEBLe 1 STUK) 


ÍNLEI- 
DING, 


Bloemen 
met Kin- 
dertjes, 


144 Dr EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


dan natuurlyk verfchafen aan gedagte „Zelf- 
ftandigheid. Doktor Hirr beweert, dat zulks 
door een regelmaatig beloop van Kweeking te 
bekomen zy (*). Men ziet ook dat de ver: 
waarloozing van. behoorlyke ‘Fuinzorg „ de 
dubbelde Bloemen wederom in Enkelde doet 
overgaan, en dan krygen dezelven haare Dee- 
len van Vrugtmaaking wederom; ’t welk tot 
een bewys ftrekt, dat de Plant, door de Dub- 
belheid of Volheid der Bloemen , geenszins ver- 
basterd is of in natuur veranderd. 

Wat de zogenaamde Bloemen met Kindertjes 
aangaat, deeze leveren een niet minder zonder- 
ling , en voor de Oogen der Lief hebberen van 
Flora verrukkelyk Verfchynzel uit. Het zyn de 
zodanigen „ daar-een klein Blommetje of meer 
dan een , uit het midden of van den Rand of- 
Krans der Bloem voortkomt. In de Eenvoudi- 
ge Bloemen zegt LINN4US , komen deeze- 
Kindertjes uit den Styl, in de Kroonbloemen uit 


het Kasje (Receptaculum ) voort, dat de Bloemp- 


jes (Flosculi) „ waar uit zulke of een Samengeftelde 
Bloem beftaat, binnen de Kelk, of op zig zel- 
ve , influit (ft). De eerstgemelden geeven der- 
halve ook maar één Steeltje in ’t midden uit 3 
gelyk men dit ziet onder de Anjelieren , Ra- 


non= 


(*) Zie het VIT, Deer der Uitgezogte a 
bladz. 67. enz. 

(f) Prolificatio florum Simplicium ex Pistillo , Aggregato. 
tum vero € Receptaculo fit, LINN. Phil, Botan, p. 82. 


AS 


san 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 145 


nonkels , Anemonen en Roozen : de laatstge- INLEI 
melden verfcheide Steeltjes uit ieder Bloem ie ai 
en draagen dus verfcheide Kindertjes ; gelyk 
gemeen is in de Madelieven en Goudsbloe- 
men. Die een Zonnefcherm of Kroontje voe 
ren» fchieten een ânder Kroontje uit hetzelve. - 
Dat deeze Vertooning ook door Konst te weeg 
te brengen is, beweert Doêtor Hrirr, ftellen- 
de tevens, dat dit Kindertje in de Eenvoudige 
Bloemen geenszins afkomftig is van den Styl 
. of Stamper : want alsdan , zegt hy, moeften in 
de Anemonen en Renonkels zo veel Kindertjes 
voortkomen „ als ’er Kiempjes van Zaaden in 
het Vrugthuisje vervat zyn, Ik zie doch die 
Gevolgtrekking niet beweezen: en zo de enke- 
le voortgroeijing van den Steel, door het Lig- 
_haam van de Bloem. gelyk hy zegt , zulks 
veroirzaakt, dan komt dit Bloempje in de plaats 
van. den Stamper, ’t welk onze Ridder alleen 
zal bedoelen. De middelen, tot de dubbelmaa- 
king der Bloemen voorgefteld , zouden , als 
menze tot het uiterfte bragt, zyn Ed, hier toe 
bekwaam fchynen te zyn. De Ranonkels en 
Roozen met Bloemen van drie Verdiepingen of 
_ drie hoog boven elkander, gelyk zyn Ed. heeft 
in Plaat gebragt, zyn uitermaate zeldzaam (5, 
De Dubbelheid der Samengeftelde Bloemen , 
die 
(*) Verhandeling van Dr, HiLL,hoe men uit Enkelde , 
volle, en uit Volle , Bloemen met Kindertjes voorr kan 
brengen, Hoogd, Neuremb, 1768, 


II. DEEL. 1, STUK, 


| 


146 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- die meù Geftraalde (Radiati) noemt , fchynt 


DING, 


gemakkelyk te begrypen. Men weet, dat de- 
zelven beftaan uit Blommetjes , ieder op een 
Vrugtbeginzel of Zaadje ftaande; zynde die van 
het middelfte of Bedde der Bloem regelmdatig 
Gefternde , die van den Rand onregelmaatige 
of Getongde Blommetjes. Tot de Dubbelwor- 
ding, nu, wordt in fommigen het geheele Kas- 
je van de Bloem gevuld met Getongde Blom- 
metjes. Dit heeft plaats in de Zonnebloemen, 
Goudsbloemen , Chryfanthen, enz. In anderen 
wordt het Kasje of de Kelk der Bloem gevuld 
met Gefternde of volkomen Blommetjes; zelfs 
zodanig dat de geheele Rand cok uit zodanige 
Pypblommetjes beftaat. In de zogenaamde Afri- 


\_kaanen komen voorbeelden voor van het één 


zo wel als van het andere. En deeze Samenge- 
{telde Bloemen geeven zo wel als de Enkelde 
Geftraalde Zaad , het welk in de meefte Dub- 
belde of Volle Bloemen, die niet Samengefteld 
zyn „ ontbreekt. « Van de Violetten en dergely- 
ken is dit algemeen bekend. 


Voorbeel. …_ Een zonderling voorbeeld van Dubbelheid 


den ven 
Dubbel 
heid. 


levert de Gelderfche Roos uit. In de Enkelde 
beftaat de middelfchyf van het Bloemkroontje 


uit talryke Tweeflagtige Blommetjes, van Kloks- 


wyze figuur 3 doch in de Omtrek of Straäten 
uit onvrugtbaare Raderswyze Blommetjes. In 
de Dubbelde of Bolastige Gelderfche Roozen, 
zyn alle de Blommetjes als de laatstgemelden , 
en dus is de geheele Roos onvrugtbaar, als 

teene- 


Á 


CE IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 147 


teenemaal uit ofvrugtbaare Raderswyze Blom- INLEL 
metjes famengefteld zynde. Daro, DENG 
E. De vulling der Eenvoudige Bloemen gefchiedt , 
of met Blaadjes , of met Honigbakjes. Op 
driederley wyze worden de Akeleijen gevuld , 
paamelyk of met vermenigvuldige Bloemblaadjes 
alleen, of met Honigbakjes , zonder Bloemblaad- 
jes, of met vyf Bloemblaadjes, waar tusfchen 
overal drie Honigbakjes ingevoegd zyn, welken 
elkander inflokken. De Nigelle, die men Juf- 
fertjes in ’ Groen noemt, heeft, in de Dub- 
belheid , de vyf onderfte ovaale Bloembladen 
onverdeeld ; de overigen , die haaren Bloem 
vullen, zyn veelfneedig drielobbig plat, en ‘der- 
halve van de vermenigvuldigde Honigbakjes af- 
komftig. De Narcisfen worden of door Bloem- 
blaadjes en het Honigbakje vermenigvuldigd ge- 
vuld, of hebben het Honigbakje gevuld en de 
Bloemblaadjes niet vermenigvuldigd, De Bloem 
der Ridderfpooren wordt doorgaans gevuld met 
platte Bloemblaadjes, het Honigbakje uitgefloo 
ten. Het ‘Staartje , naamelvk, dat aan de En- 
kelde Bloemen is , hebben hier de Dubbelde 
niet. Zonderling is de Gedaantewisfcling van 
_ het Engelfche Zeepkruid , welks Bloem , van 
vyfbladig , door de Dubbelheid weezentlyk Een- 
bladig wordt. 
Hebbende dus meermaalen van het Honigbak- _ Het 
Ä tet Honigbake 
je der Bloemen gefproken, zo zal het gevoeg- je der 
lyk zyn, te befchryven , wat men hier door Bloemen, 
verftaat. “Linnaus heeft dit Deel, dat in 
K 2 de 


ir, Dern. l. STUK. 


148 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEr- de meefte Bloemen maar enkeld is, eerst in 


DING. 


byzondere aanmerking genomen, en Nettartum 
geheten , om dat in ’t zelve een zoet Sap, als 


Honig, wordt afgefcheiden en vergaard. Pon- 


TEDERA ftelde , dat dit Vogt ftrekken kon 
om de bevrugte Zaaden te voeden, doch waar 
toe dan de Honig, welke men in de Mannet- 
jes Bloemen , gelyk die der Wilgeboomen , vindt ? 
VAIELANT telt-het mede onder de Bloem- 
laadjes , waar van het in veele Bloemen , ech- 
ter, duidelyk onderfcheiden is. Men vindt het, 
in figuur en plaatzing, ongemeen verfchillende. 
Somtyds heeft het eene Kelkswyze gedaante , 
daar de Bloem- bladen als aan gelymd zyn; ge- 
lyk in de Narcisfen , Lychnisfen ‚ Oleander, 
enz. „Somtyds zit het onder de Bloem en heeft 
eene Klootswyze geftalte 5 gelyk in de Jalappe 


en anderen, Het formeert in de. Pasfiebloe- . 


men de Kroon, die het. Vrugtbeginzel omringt. 
De holligheid van. de Kelk maakt in de Braam- 


_boozen, Aardbeziën , Aalbesfen , Pruim en Pee- 


reboomen, het Honigbakje uit. De meefte Een- 
bladige Lipswyze Bloemen, en veele anderen, 
hebben een  Pypagtig end , dat voor Neêta- 
rium verftrekt. Dus zuigt men, de Bloem af- 
plukkende , met gemak ‘daar de Honig uit In 
de Lavrier en verfcheide anderen zyn het Klie- 
ren, die het Vrugtbeginzel omringen. De Ka- 
pelagtige Bloemen, gelyk die der Erwtên , Boo- 
nen „ enz. hebben aan de bovenzyde van *t 
Grondítuk des Vrugtbeginzels een Honigklier. 


Som- 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD, 149 


Somtyds maakt het-als een Staartje of byhang- INLEI- 


zel aan de Bloem , naar een, Spoor gelykende , 
het welk dan of éénbladerig is, gelyk in % 
Vlaskruid , of veelbladerig , gelyk in het Stan. 
delkruid, de Violen, Ridderfpooren , enz. Som- 
tyds zitten de Honigbakjes aan of op de toppen 


van de Meeldraadjes, waar van zy de Helmp- 


jes zyn in de Oostindifche Koraalboom, of op 
den- Styl ‘van ’t Vrugtbeginzel , gelyk in de 
Hyacinthen, Violetten en Muurbloemen, enz; 
of aan ’t Kasje van de Bloem, gelyk in de Huis- 
look, enz. Veeltyds dienen de fcheppende on- 
der-enden of Nagels der Bloemblaadjes. voor 
Honigbakjes: fomtyds zyn het Schubbetjes, die 
het Vrugtbeginzel of den Styl omringen. Men 
vindt het: in fommigen , gelyk in de Wilgen , 
Brandenetelen en anderen, van eene geheel by- 
zondere Geftalte (*#). 

Een ongemeene byzonderheid heeft, ten dec- 
zen opzigte, plaats in de Peloria, een Plant, in 
Sweeden ontdekt , die van het Vlafchkruid af- 
komftig fchynt te zyn , maar grootelyks daar 
mede verfchilt , in de Geftalte van de Bloem. 
Die van het Vlafchkruid wordt door Tour- 
NEFORT Onder de Grvnsagtige Bloemen (Per- 
Jenati) betrokken „ en zy gelykt eenigermaate 
naar een Vogeltje 5 terwyl die van de gedagte 
Plant eene Buisagtige figuur heeft , aan ’t uiter- 

fte 


x 


(*) Neâtaria Florum, Amen, Acad, Vor, Vle pe 253. & 
Phil, Boran. p. 74. 
Ki 5 


IL, DEEL, 1, STUK, 


150 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


ÍNLEI- fte End dunner „ en aldaar met een Roosje ge- 
DING. kroond; aan ‘t onder-End Blaasagtig uitgezet, 
en aldaar omringd met vyf Hoorntjes. Deeze zyn 

de Honigbakjes van die zonderlinge Bloem (*). 

De Honig, Zo weinig als de dienst van het Vogt, dat 
in deeze Honigbakjes vergaard wordt, ten op- 

zigt van de Bloem bekend is, zo Wereldkun- 

dig is ’t gebruik van dit Vogt in de Samenlee- 

ving. Het ftrekt, in de eerfte plaats , tot 
Voedzel voor oneindige Soorten van Infekten. 

De geheele Bende der Kapellen heeft naauw- 

Iyks iets anders tot Levens- onderhoud. Vee- 

lerley Vliegen, en andere tweevleugelige Diert- 

jes , aazen op deeze Sappen, Maar het aller- 
voornaamfte gebruik is , dat ’er de Wespen en 

Byën van maaken , ’t welk wederom. tot groote 
nuttigheid ftrekt van den Menfch en van ande- 

re Dieren. Deeze Diertjes zamelen dien dier- 
baaren Honig in , welke oudtyds voor een der 
Rykdommen Van een Land’ gehouden werdt. 

Men gebruikte denzelven, voor de ontdekking 

van het Suiker-Riet ‚, tot alles, daar wy nu de 
Suiker toe gebruiken, De Honig was een voor- 
paame Toefpyze in de Ocsterfche Landen; ge- 

lyk nog heden onder de Arabieren en onder de _ 
Amerikaanfche Wilden, Deeze gebruiken meest … 

al Honig, door Wilde Byën vergaderd: terwyl 

onze Europeaanen geheele Kweekeryén hebben 

_ van 

(*) Zie het Vertoog getyteld Peloria , Ameen, Acad, 


VOL, Ie P, 55 » Er de Afbeelding daar bygevoegd, Tab. 
1 


” 


K IN'T ALGEMEEN BESCHOUWD. ISI 


van Byën , die zy in Korven doen neftelen , ÍNLEI- 

en die hunnen Eigenaar geen gering voordeel PING- 

aanbrengen. | 

° De Plantgewasfen verfchillen, zo ’t fchynt , 
in de hoedanigheid van deezen Neêtar minder , 
dan in andere opzigten. De Bloemen van Boek- 
weit , Koolzaad , Boonen , Heide , (hoe ver. 
fchillende Planten !) leveren den tammen Honig 
overvloedig uit: die echter geuriger is, wanneer 

‚_hy op de Thym en andere welriekende Kruiden 
wordt ingezameld. Hier uit kan het cok voorte 
komen , dat de Honig van fommige Planten de 
Menfchen bedwelmd , Slaaperig of dronken 
maakt. Die van de Palmboomen in Pontus be- 
nevelde zelfs het Verftand, zegt, PLiNIiuss 
welke Autheur ook van een Vergiftige Honig , 
in fommige Saizoenen aldaar vallende , fpreekt, 
Natte Voorjaars waren daar van de oirzaak , 
wordende die Honig van de Byën ingezameld 
op een Kruid , dat voor de Beeften , inzonder- 
heid voor de Geiten, fchadelyk was (*). 

Men kan wel zeggen dat de Honig den Geur met vogt 
of Reuk, maar niet dat dezelve den Smaak der ad. 
Planten altoos heeft, van welken hy komt, De gonig. 
Aloë immers, die bloeijende een overvloed van 
zoeten Honig uit haare Bloemen druipen laar , 
wederlegt zulks, Zo min is de Honig bitter , 
dien de Byën op de Alfem. vergaderen. Som- 
migen wilden, dat het zoete Sap der Bloemen , 

om 


(*) PLIN. Hisz. Nat, Libre XXI. Cap, 13, Pag m, 457. 


Kk 4 


IL, DEEL. 1, STUK, 


INLEr- 
DING, 


152 DE EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


om Honig te worden , eerst in de Maag der 
Byën moest gekookt of toebereid zyn. SwAM- 
MERDAM zelf was van dit Gevoelen , doch 
heeft zekerlyk hier in mis gehad, zegt de Heer 
KoLREUTER , die , om daar van verzekerd te 
Zyn in ’t jaar 1760 , met den aanvang des 
Voorjaars, een Proefneeming daar op in ’t werk 
ftelde. Hy verzamelde van eenen fterk bloei- 
jenden Oranjeboom dagelyks dit zoete Sap , 
dat , toen het uit de Bloemen kwam , en zo 
lang het nog dun en vloeibaar bleef , den Reuk 
der Bloemen behieldt , doch , toen het dik ge- 
vorden was , alleenlyk eene Honigreuk hadt, 
Hy deedt dit Sap uitdampen ,„ en, na dat het 
zvne behoorlyke Iyvigheid hadt gekreegen, be- 
vondt hy het den Smaak te hebben van den bes- 


ten Honig, Alles, wat zyn Ed, daar van hadt’ 


vergaderd „ bedroeg , in een Suikerglaasje van 
een Duim wyd en ruim een half Duim hoogte ; 
buiten en behalve het gene men door proeven 
daar aan verminderd hadt. De Kleur was fchoon 
Goudgeel. De tweede Proefneeming maakte 
hy, kort daarna, met het zoete Vogt, dat aan 
de witte Honigbakjes der Bloemen , die men 
Kroon Imperiaal of Keizers- Kroon noemt in 
de gedaante van groote Druppelen hangt. Het» 
zelve was byna zo dun en helder als zuiver Wa- 
ter, hebbende een zoetagtigen , doch tevens wat 
walgelyken Smaak en Reuk. Met het opengaan 
der Bloemen begint de affcheiding van hetzel. 
ve, en duurt za lang , tot dat de Bloem ver= 

welkt : 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD. 153 
welkt: derhalve kan men het eenige Dagen agter- ÍNLEI- 
een , en dus verfcheide maalen , verzamelen. DINA 
Van zesenveertig Bloemen kreeg hy ongevaar 
een Once van dit Vogt , het welk door % uit- 
dampen bruinagtig wierdt, en eindelyk , de 
dikte van Honig bekomende , geheel donker 
bruin rood. Het heeft alsdan wel eenen zoeten 
doch tevens geen aanmerkelyken Honig - Smaak, 
hoewel het walgelyke daar uit fchynt te zyn , 
om welks reden de Turken zig van de frisfche 
Druppels tot een Braakmiddel bedienen. De 
Byën zyn ’er, zegt zyn Ed., in Duitfchland 

„ook niet gretig naar. De derde Proef ftelde 
hy in ’t werk op het zoete Sap uit de Bloc- 
men der zwarte Aalbesfen. Dit is taamelyk 
dik, zeer zoet van Smaak, van een wat fter- 
ken en onaangenaamen Reuk. Hier van kreeg 
hy ongevaar zes Drachmen, dat tot Honigdikte 
uitgewaafemd wel zoet was , doch met eenige 
onaangenaamkeid. De vyfde Proef , op het 
Vogt der Bloemen van Salie, Rosmaryn en an- 
deren by elkander, gaf een Goudgeel Sap, dat 
in Smaak overeenkwam met den besten Honig, 

Ten zesden „ eindelyk , het Vogt, dat in de 
Nettarfpooren van de Bloemen der Oostindifche 
Tuinkers zig bevindt, onderzoekende, bevondt 
hy hetzelve taamelyk helder , in Reuk met 
de Bloemen overeenkomende. Dien Reúk ver- 
loor het door verdikking , en kreeg eenen vol- 
komen Honig - Smaak (*#). enet 
(*) D. J. G, Korreurers Worlaufige Nachricht , enz, 
Leipzig, 1761, pe 46, enz, 
Ks 
‚U. DEEL, 1, STUK, 


Î { 
I54 Der EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


INLEI- Het Wafch van welks gebruik , zo wel als 
DING. van dat des Honigs , ik elders gefproken heb (*), _ 
Or heeft ook zyne afkomst van de Bloemen, en 

__ wel van derzelver edelfte Deelen , het Manne- 
lyke Stuifmeel naamelyk. Dewyl de Meelknop- 
jes of Helmpjes der Meeldraadjes doorgaans digt 
by de Honigbakjes geplaatst zyn, begrypt mer, 
dat de Hommels, Byën en Wespen, gemakke- 
lyk en te gelyk, het een en andere kunnen ver- 
zamelen. Men zietze dikwils het Stuifmeel als 
Onder de Pooten famenrollen en dan daar mede 
wegvliegen. Hier uit ontftaat een dubbele nut- 
tigheid : want door die behandeling zullen de 

Bolletjes van het Stuifmeel dikwils barften, en 
hunne Korreltjes uitgeeven , welke alsdan de 
Stempels kunnen bezwangeren, gelyk bevoorens 
in ’t breede ís aangemerkt: ten anderen neemen 
de Byën een groot gedeelte van het Stuifmeel , 
dat overtollig is, met zig, en bouwen daar van 
haare Honigraaten , van welken , naar dat de 
Honig daar uit gedroopen en geperst is, door 
kooking het Wafch bereid wordt, Mooglyk 
komt hier nog iets by van de Olieagtige vettig- 
heid , welke de Bladen van fommige Planten , 
by voorbeeld de Rosmaryn, uitzweeten; gelyk 
het denkbeeld van den grooten BOERHAAVE 
was (f) : doch „ aangezien de minfte Planten, 
waar op de Byën den Henig vergaderen, van 

dien 
(*) Jl. Drers XIL, STuK van deeze Natzurlyke Hestorie , 
bl. 528, 329 
(T) Chemie, Vor He pe 154 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD, ISS 


dien aart zyn , zo is ’t te denken, dat dezelve INLEL 
maar een klein gedeelte van het W afch zal PING. 


uitmaaken,. 
De Honig en het Wafch , hoe nuttige feed 
brengzels ook van het Ryk der Planten , zyn 


ver de minften ; in aanmerking van het alge si uie de 


meen gebruik derden voor de Dieren en den 
Menfch. De Aard en Boomvrugten zyn, bes 
nevens de Wortelen , het Kruid en Zaad, wel 
de wvoornaamfte Middelen tot Levens - onder- 
houd , van den beginne af tot heden toe, ge- 
weest, Een overmaatige Schaarsheid van het 
Koorn maakt byna alom een Hongerfnood, Pest 
of zwaare Volkziekten, Het Vee kwynt door 
gebrek van Gras of Hooy: de Menfchen door 
't gemis van Vrugten. Het is de Wyn, die 
het Hart verheugt; de Most, die de Vertering 
bevordert 5 de Orie ‚ die de Ingewanden lenig 
houdt. en ‚ boven dit alles, levert het Ryk 
der Planten aan de Geneeskonst haare voor- 
naamfte Middelen uit. Groot is de verfcheiden- 
heid van Wortelen , Kruiden, Bloemen , Zaa- 
den „ Houten , Basten en andere deelen der 
Planten , welke in de Apotheeken gebruikt 
worden. Men merkt aan , dat ieder Saizoen 
die Gewasfen uitlevert , welke tegen de Ziek- 
ten ‚ daar in voornaamelyk heerfchende , dien- 
ftigst zyn. Het Voorjaar geeft Kruiden „ be- 
kwaam om de Verftoppingen, deor den Win- 
ter „ veroirzaakt , door Bloedzuivering te ver- 
dryven: de Zomer verfchaft Bloemen en Vrug- 


ten 
JI, DEEL, Je STUKs 


„ 


156 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTER 


INLEI- ten , die tot verkoeling in heete Koortfen 


DING, 


Scheid- 
konftige 
beginze- 
len, 


en brandige. Ziekten kunnen ftrekken: de Herfst 
verbindt de vlugge deelen in veele Houten en 
Wortelen , waar door de Ongemakken, uit de 
toeneemende Koude fpruitende, kunnen verhol- 
pen worden , en levert tevens een Voorraad 
van zodanige Geneesmiddelen voor den Win- 
ter uit. Even zo heeft de Natuur ook ieder 
Land voorzien van Geneesmiddelen naar ’t Kli- 
maat gefchikt. De heete Landen brengen veel 
verfrisfchende Vrugten voort, en ’t barre Noor- 
den byna alleenlyk Kruiden tegen ’t Scheurbuik 
dienftig. In die onder de Gemaatigde. Lugt- 
ftreek leggen „ teelt men overvloed van Koorn 
en Boomvrugten. 

De Scheidkonst leert ons, dat de groene 
Kruiden grootendeels een Zeepagtig Vogt be- 
vatten, het welk in eenigen dikker en Slyme- 
rig, in anderen dunner , vloeibaar en geheel 
Waterig is , met ontelbaare trappen van ver- 
fchil. Dit Sap beftaat uit Olieagtige deelen , 
met de Waterigen verbonden, door middel van 
een Zout , dat de natuur der Planten volgt en 
als ’t ware uitdrukt; deswegen gemeenlyk Zs- 
Jentieel Zout genaamd, Het is in fommige Plan- 
ten zuur, in anderen onzydig, in anderen naart 
’t Loogzout hellende. Die zelfde verfchillend- 
heden vindt men in de uitgeperfte Sappen der 
Plantgewasfen. Veelen , in welken dit Zuur 
naauw verbonden is en fterk verzadigd met Aard- 
of ook met Yzerdeelen , welke byna in alle 

[ Plan. 


IL, Desr, I, STUK, 


Pd 


IN ’T ALGEMEEN BESCHOUWD, 157 


< Planten zyn , hebben eene Samentrekkende ei- INLEI- 
\ _genfchap. De meeften, daar het Sap overvloe-PENGen 
dige Oliedeelen en onzydige Zouten bevat, be- 
‚vorderen den Afgang. Door verbranding komt 
uit de meefte Planten, in de Asch, een Loog- 
zout te voorfchyn ‚ waar van de Potafch een be- 
kend voorbeeld is. Hetzelve leveren de genen, 
die het meefte Zuur bevatten , dus van eene 
regt tegenftrydige natuur zynde, het overvloe- 
digfte uit, In geene Planten openbaart dit vaste 
Loogzout zig , zonder de verbranding ; maart 
{fommigen. geeven ’er niets van, en dit zyn 
vooral zodanige Planten, welke een vlug Loog- 
zout hebben , gelyk de Lepelbladen , Uijen , 
Prey en dergelyken , het welk dikwils met eene 
Kruidigheid gemengd is, gelyk in het Mosterd- 
Zaad , de Thlaspi en anderen. Ten opzigt van den 
aart der Sappen is nogthans in even de zelfde 
Planten een aanmerkelyk verfchil naar den tyd 
van ’t Jaar ; want in, ’t Voorjaar zyn dezelven 
Wateriger , in ’t Najaar Olieagtiger. Ook heb- 
ben de deelen van een zelfde Gewas, de Wor- 
tels, Bladen „ Bloemen, Vrugten, Zaaden, de 
Schors en het Hout, even de zelfde eigenfchap- 
pen niet. De drie laatstgemelden zyn in veelen 
fterk bezwangerd met eene Aromatieke Olie, 
welke ’er dan de voornaamtfte kragt aan geeft, en 
die men dikwils te vergeeffch zou zoeken in de 
andere deelen of ’er ten minfte veel minder plaats 
in heeft. Zy is in fommige Zaaden, even als 
in de Kruidnagelen , zo overvloedig, dat men- 


Ze 
il DEEn I, STUK: 


À 
rs8 De EIGENSCHAPPEN DER PLANTEN 


InteI- ze ‘er uit kan perfen : anderen geeven deeze 

DING. Olie, met een fcherpen Geest bezwangerd, 
niet dan door Destillatie uit. Het zelfde heeft 

ook in fommige Wortelen, die in de Herfst of 
tegen den Winter uitgegraven zyn; in veele 
Schorfen, Houten, Bladen en Bloemen plaats. 

Men vindt Planten , begaafd met Vergiftige 
Eigenfchappen , wier natuur tot heden toe nog 

niet is ontdekt. 

Haar ze. Behalve het Levens - onderhoud ftrekken de 
bruik in de plien tot een ongemeene nuttigheid , in an- 
ving. dere opzigten , voor de Samenleeving. De ge- 
heele Scheepvaart was niets zonder Hout. Daar 

van hebben wy onze Rytuigen en Schuiten, om 

met gemak van de eene naar de andere plaats 

te komen; ons Papier om op te fchryven ; onze 
Huizen om in te woonen; onze Kasfen en Kis- 

ten ; ons Lywaat, en de meefte Gereedfchap- 

pen. Wat zou de Werktuigkunde uitvoeren, 
zonder het behulp van Hout en Touwwerk ? 

Ik zwyg van minder noodige Konften ; gelyk 

de Mufiek , waar van ’t Gehoor zo veel ver- 

maak geniet : terwyl de Schilderkonst het Ge- 

zigt niet minder ftreelt, dan de aangenaame 
Groente der Velden, Boomgaarden en Tuinen, 

met een groote verfcheidenheid van Kleuren 

der Bloemen geftoffeerd, die een verkwikken- 

de Geur verfpreiden. Oneindige ftoffe voor de 
Smaak leveren ook de Plantgewasfen , door haa- 

te Wortelen, Kruiden en Vrugten, uit. Welk 

een menigte van Vogelen en Infekten , die in 

de 


’ 


IN °T ALGEMEEN BESCHOUWD. 159 


t 


de Huishouding der Natuur zekerlyk hunne 
nuttigheid hebben , vindt niet op de Boomen 
huisvesting , kleeding en de nooddruft des 
Levens (*) 2 Dus blykt, dat het Ryk der 
Planten eigentlyk den Aardkloot bewoonbaar 


maakt. 


De LOTGEVALLEN DER Kef rroktib 


Haar oïrfprong , verval en herftelling. Wer- 
Jchillende Methoden , door TOURNEFORT; 
BOERHAAVE, VAN ROYEN, enz. van 
de Bloemen , Vrugten , Bladen, enz. afge- 
leid.  Nätuurlyke Rangen der Planten door 
LInN#us voorgefteld. Vergelyking der veeler- 
ley Methoden. Familiën van ADANSONs, 
Rangen van GUETTARD , Samenftel van 
Hrirr, Het Stelzel der Sexen van Lr n- 
NEUS; in ’t breede ontvouwd, Rangíchik- 
king der Plantgewasfen volgens hetzelve 
enz. 


De Kruidkunde is, van alle Eeuwen her, en 
by allerley Natiën , in agtinge geweest. 
Niet alleen het Voedzel daar de Planten in 
| Â 

() Zie het Vertoog genaamd Flora de Huiswaardin der 


Bloedelooze Dieren, in het 11. Deel der Uitgezogte Werbands- 
ingen , Dladz, 405 , en&, 


IL, DEEL, Ie STUKo 


INLEI- 
DING. 


Oirfprong. 


160 Dr LOT CE rv Ann 


Inrgr-’t algemeen toe ftrekten , maar cok de Ge- 


DING. neezende kragt , welke men ’er in waarnam, 
en in ’t byzonder de Vergiftige hoedanigheid 
van fommige Gewasfen , maakte het voor ’t 
Menfchelyk Geflagt ten uiterfte noodzaakelyk ; 
dezelven te kunnen onderfcheiden, En, zou- 
de men , in dit opzigt, onvernuftiger zyn dan 
het Redenlooze Vee , ’t welk doorgaans deeze 
Kennis als van natuure heeft; de Vogelen, die 
de Vrugten, welke hun nadeelig zyn, niet aan- 
raaken , en ‘in onbekende Landen hier door, zo 
men verhaalt , de Leermeefters , als ’t ware , 
van de Menfchen zyn; eensdeels, om hun voor 
t fterven te behoeden 3; andersdeels om de Ge- 
peesmiddelen voor hun op te fpeuren. 

Maar, boven.-dit- alles‘is van ouds de Kruid- 
kunde eene Oefening geworden van den Geest. 
Koning SA Lo MON hadt gefproken van alle de 
Plantgewasfen , van den Cederboom af , die 
op den Berg Libanon groeide , tot het Kruid 
of Mos toe. dat ‘aan de. Muuren” uitwast. 
Waarfchynlyk was deeze zyne Wysheid, gelyk 


Eerfte be- 
oefening, 


die van Moses , van de Egyptenaaren ont- - 


leend. De Werken van T HEOPRASTUS 


Drioscoripes, Prinrus- en G AÜ E- 
NUS ‚ toonen ons genoegzaam , dat de Ouden 
flegts eene Oppervlakkige en niet zeer uitge- 
ftrekte Kennisfe van de Planten hadden. Dros- 
CORIDES , die ‘er zig het byzonderfte op 
toegeleid heeft , maakt maar van omtrent zes- 
honderd Planten gewag , en befchryft dezelven 

ZO 


D ER KRUIDKUNDE 161 


zo fober, dat het dikwils zeer moeielyk ja fom- INLER 
tyds onmooglyk is , dezelven uit die befchry- DING, 


vingen te kennen en te onderfcheiden. De vol- 
gende Keuwen verrykten de Kruidkunde ter 
wereld niet. Zy onderging het lot van alle Wee- 
tenfchappen , die na de Zesde Eeuw, toen de 
Zuidelyke deelen van Europa door woefte Vol- 
keren uit het Noorden overftroomd waren, ge- 
heel. verdweenen , en niet dan eenigermaate 
herfteld werden door de Arabieren, van welken 
de Geneeskunde , van de Negende tot de Der- 
tiende Keuw, in Afia, Afrika en Spanje , meer 
volgens de Redeneerkunde, dan volgens de Na- 
tuurkunde, geoefend werdt, 

De Kruidkunde , naamelyk , is , verfcheide 
Eeuwen lang , het Voorwerp der Geneeskundi- 
gen alleen geweest. In de Vyftiende Eeuw , 
toen de Weetenfchappen in Europa tot eenige 
herftelling kwamen, zogt men de Planten {legts 
in de Boeken der oude Griekfche Autheuren 
op,en MATTHIOLUS, die vermaarde Over- 
zetter van DroscorIiDeEs, ging dezelven 
niet met de Natuurlyken vergelyken,, maar 
maakte zig, uit de befchryvingen van zyn Au- 
theur, denkbeelden van Gewasfen , hoedanigen 
de Natuur nooit hadt voortgebragt. Anderen 
flaagden niet veel beter, met het vertaalen der 
Werken van ARISTOTELES en ‘PHEOPHRAS- 
rus. Niettemin werdt dus allengs de kennisfe 
der Griekfche Taal , de beoefening der Ni 


15. Dxer, 1, STum, 


Ver vala 


163 DEILOPGERVArrER 


“INLEI tuur- en Geneeskunde , en dus tevens die 
DING. der Kruidkunde , tot herftellinge gebragt (*). 
Herfte!. Omtrent het begin der Zestiende Eeuwe be- 
pre der gonnen de Geleerden der Zuidelyke deelen van 
de. Europa, als om ftryd, Plantgewasfen tc verza- 
elen, te befchryven , en in Afbeelding te laa- 

ten brengen. Hier uit zyn alle die in Hout ge- 
fneeden Plaaten van Fucusrus, TABER- 
NAMONTANUS, TRAGUS, DopoNeus, 
LorBeELrtus , CuUusrus , om van anderen 

niet te fpreeken , voortgekomen , die nog he- 

den tet een Schatkamer ftrekken , om de Plan- 

ten op te zoeken, welke diestyds bekend. wa- 

ren in Europa. Deeze Werken , immers, lei- 

den den grondflag tot dat uitmuntende Regis- 

ter der Plantgewasfen , ’t welk de vermaarde 
CasPER BAUHINUS in veertig Jaaren tyds 

heeft opgemaakt , en welks nuttigheid door 
fommigen ten hoogften geroemd wordt (}). 

Ook zyn meer dan zeshonderd nieuwe Planten 

door dien Autheur befchreeven, waar in echter 
deszelfs Broeder, JOHANNES BAUHINUS, 
naauwkeuriger is geweest. Beiden hebben Zy 

daar in alleen misdaan , dat zy te veel onder- 
namen, en on Zy, zo min als de gedagte Au- 

theu- 


(*3 Hist, de U'Acad, R, des Sciences de Paris, de 1700. 
Pp. 91. 
AT) Nallam opus utilias mihi videtur ipO Pinace, neque 
tunc-multo perfeâtius fieri porerat ; zegt de beroemde Touz- 
NEFORT 5 J/agoge ad Rem Herbariam, Quato, pe 43. 


ij 


Der KrRuipkUNDE 163 


° ‘theuren, eerie verdeeling der Planten in Geflag- INLEr 
ten ontwierpen, waar door hunne Werken flegts PING: 
een Magazyn tot aanhaaling , voor de Autheu- 
ren van laater tyd , geworden zyn ‚ welken 
dienst dezelven echter nog heden bekleeden, 

Deeze beide Autheuren zyn in ’t voorfte der 
Zeventiende Eeuw geftorven (*). 

Middelerwyl was de regte Weg, tot beoefe- Methoden 
ning der Kruidkunde, reeds in het voorfte der es 


NERUS € 
Zestiende Eeuw gebaand geweest, door den uit-Anderen 


muntenden GONRADUS GESNERUS» die et 
als de Vader of Voedfterheer van de gehee- 
le Natuurlyke Historie geroemd wordt. Hy 
ftierf in den Jaare 1565, toen hy den grondflag 
der Kruidkunde vestigde op de Bloem en Vrugt, 
van welken men zig nog heden, met zo veel 
nuttigheid en vermaak, bedient. Jammer is ’t, 
dat zyne Werken over de Kruidkunde verloo- 
ren gegaan zyn, De eerfte , die na hem de 
Grondflagen der Kruidkunde op de Vrugtmaa- 
king vestigde , was C&SALPINUS , Hoog: 
‘leeraar te Padua, die ook in de Zestiende Eeuw 
bloeide. Zyn Werk werdt langs hoe meer tot 
voltooijinge gebragt door CoLUMNA en de 
genen die dezen volgden, inzonderheid in het 
Jaatfte der Zeventiende Eeuw. Dus hebben 
K MorisoN, RAv en anderen daar aan geate 
| beid: 
\ \ 
(*) Hunne zo vermaarde Werken , voeren den tytel van 


C. Baum, Pinax & Prodromus Theatri Botanicie Quarto, J, 
BAUHINI Hifloria Plantarum. Folio, 


Le 


1, Deer, I. STUK: 


ve 


ÍNLEI- 


DING, 


Ongere- 
geldheid 
van ° 
Werk van 
5 oDo- 
NEUS, 


tor DE LOTGEVALEEN 


beid: maar inzonderheid kreeg het, door vlyt 
der Leidfche Hoogleeraaren , HER MANNUS 
en BoERHAAVE, zyn beflag. 5 
Het voornaamfte , waar in de Kruidkunde 
dus verbeterd werdt, beftondt in de opregting 
van Geflagten en Soorten, en het bepaalen van 
vaste Kenmerken, om die te onderfcheïden. De 
Ouden hielden in ’t geheel geen orde, in ’t be- 
fchryven der Plantgewasfen, of zy leidden de- 
zelve van geheel verfchillende Eigenfchappen af. 
DopoNaus by voorbeeld , in het Eerfle 
Deel zynes Werks eenige Kruiden volgens den 
Rang waar in zy naar de Voorletteren hunner 
Latynfche naamen voorkomen, befchreeven heb- 
bende , gaat in het Tweede Deel over tot de ge- 
nen , wier Bloemen bevallig zyn aan ’t Gezigt 
en Reuk , vervolgende met de welriekende 
Kruiden, en de genen die Kroontjes draagen , 
om dat derzelver Zaaden ook dikwils welrieken- 
de zyn. Zyn Derde Deel handelt van de Wor- 
telen die men in de Geneeskunde gebruikt, van. 
de Purgeerende Kruiden ; de Klimmen , Win- 
den en Klokjes; als ook van allerley Vergiftig 
of fchadelyk Gewas, de Varens, Mosfen en | 
Kampernoeliën. In zyn Wierde Deel befchryft 
hy het Koorn en Graan, de Peulvrugten , Gras- 
Moeras- en Waterplanten, en dergelyke. Het 


_Wyfde Deel behelst de eetbaare of Moeskrui- 


den, als ook de Diftels, Kaarden en meer der- 
gelyk Gewas, In zyn Zesde Deel zyn alle de 
Heefters en Boomgewasfen vervat. Dan befluit 

hy 


DER KRUIDKUNDE. 165 


1e hy zyn Werk „ met een Aanhangzel van de INLEr- 


_ Drogeryén , Indiaanfche en andere vreemde PING. 
Kruiden. Hy heeft hetzelve , ’t is waar, in 
dertig Boeken verdeeld, waar van eenigen in ie- 
der Deel begreepen zyn ; doch de byzondere 
Inhoud deezer Boeken hier op te geeven , zou, 
de Orde van zyne befchryving nog verwarder 
doen voorkomen: des men zig hier mede te 
vrede houde als een Schets, waar uit de on- 
geregeldheid van dit anderszins zo nuttige en 
uitgebreide Werk blykbaar is. 

Onder de negen -en- twintig Klasfen, waar in 
DopoNnaus de 840 Planten, door hem bee 
fchreeven , begreepen heeft , was geen ééne 
Natuurlyke , zegt-de Heer A nANsoNs, doch 
LoBrL, meer dan tweeduizend Planten bec- 
fchryvende , verdeelde die in zeven Klasfen , 
naamelyk van Grasplanten , Standelkruiden , 
Moeskruiden , Peulvrugten, Boomen en Hees- 
ters „ Palmboomen en Mosfen : waar onder 
twee , naamelyk die der Standelkruiden en 
Palmboomen , Natuurlyke. Onder die van Cuu- 

SIUS, CASALPINUs en anderen, kwamen zyn Ed. 
ook maar weinig Natuurlyke Klasfen voor. 

De Kruidkunde , naamelyk , beftaat in eene pe xruid. 
naauwkeurige befchryving der Plantgewasfen „kunde ver 
welke zodanig ingerigt moet zyn , dat men in gererelde 
ftaat is, om niet alleen de bekende Plenten Mesen. 
gemak op te zoeken , maar ook onbekende een 
behoorlyke plaats aan te wyzen. Even als ’er 
zekere en. vastgeftelde Kenmerken zyn, volgens 


Re wel 
IL. DEEL, Ie STUK. 


166 De LOTGEVAELEN 


InLer- welken de Dieren in Klasfen verdeeld worden „ 
DING. pehoort dit ook plaats te hebben met de Plan. 
ten. Of liever , om eigentlyk te fpreeken , 
men heeft de Verdeelingen der Dierenkunde 
“van de Kruidkundigen ontleend. Het zou der- 
halve fchande zyn, dat de Kruidkunde in deezen 
niet op een dergelyken vasten voet gebragt wer- 
“de, en hier aan hebben de Kruidkundigen van 
laater Dagen gearbeid, 

Een dergelyk gebrek, echter , als in het eene , 
heeft plaats in het andere van deeze Ryken der 
Natuur. De Natuurlyke Orde, naamelyk, zou 
alle Waterdieren van de Landdieren, alle Vlie- 
gende van de Loopende en deeze wederom van 
de Kruipende afzonderen; maar wy hebben ge- 
zien, hoe deeze Orde niet te volgen is. Dus 
vindt men in de Plantgewasfen ook zeer blyk- 
baare overeenkomttigheden , die als Kentekenen 
van een zelfde Familie kunnen aangemerkt wor- 
den, by voorbeeld van Koorn - en Gras - Plan. 
ten, van Planten met Bolagtige Wortelen , van 
Kroontjes - Bloemen , enz. : doch in een menig- 
te en ver de meefte Planten , was het onder- 
fcheid van ieder Plant te groot om ze door blyk- 
baare Kenmerken van dien aart tot een redelyk 
getal van Familiën of Rangen te betrekken. 

pe Gefia,. De hoedanigheid van de Vrugten , Vrugthuis- 
Erne jes en Zaaden zelfs , was in deezen niet vol- 
in aanmer- doende, en daarom viel „ in ’ laatfte der voor- 
is EMO aande Eeuw, het denkbeeld van fommige 
| Kruidkundigen op de Geftalte der Bloemen, 
Rr 


Deer KR UEDEUN Dales 167 


Rivinus gaf daaromtrent, in ’t jaar 169o en INLEI- 
' vervolgens, een Werk uit, waar in hy de Plan- PING 
ten, naar dat de Bloemen enkeld of famenge- 
fteld , regelmaatig of onregelmaatig zyn , vol- 
gens het getal der Bloemblaadjes in agttien Clas- 
fen onderfcheidt. Hy is door verfcheide Duit- 
fchers, een reeks van Jaaren, ja wordt nog he- 
den door fommigen gevolgd , niettegenftaande 
zyne Methode veel te kort fchiet by die van 
den vermaarden TouRNEFORT, door wien 
inzonderheid de Geftalte der Bloemen in aan- 
merking genomen werdt. Deeze Methode , reeds 
vroeger aan ’t licht gekomen dan die van R r- 
VINUS,is naderhand in ’t algemeen aangeno- 
_men door de Franfchen en Italiaanen , hoewel 
fommigen die, doch met weinig vrugt, getrast 
hebben te verbeteren : want zy namen meestal 
het Natuurlyke weg , dat zig daar in bevondt, 
Ook was zyn Oogmerk niet , naar ’t gene hy 
zelf betuigt , eene Algemeene Methode, die in 
alle opzigten voldoende was, ’t welk hy on- 
mooglyk aanmerkte, op te geeven; maar zoda- 
nig eene , als dienen kon om met gemak de 
Planten te leeren kennen , en ook te kunnen 
opzoeken niet alleen, maar zelfs onbekende in 
haare Geflagten te kunnen plaatzen. Hy hieldt 
zig, ten dien einde , aan blykbaare Kenmerken, 
en volgde , zo veel doenlyk was, de onderfchei- 
ding, door de Natuur gemaakt. 
Dus werden , door dien fchranderen Heer, Methode 
in de eerfte plaats de Kruiden van de Heeflers waron 
bal cn 


IE. DEEL, Te STUKe 


1638 De LoTGEVALLEN 


ÍNLEI- en Boomgewasfen afgezonderd ; ten tweeden 


DING. 


gaf hy acht op de tegenwoordigheid of afwezig- 
heid der Blaadjes van de Bloem , of van de 
Bloem zelve: dan lette hy of de Bloem enkeld 
ware „ of famengefteld uit verfcheide Bloem- 
pjes, in ééne Kelk vervat: eindelyk op het ge- 
tal-der Bloemblaadjes en de hoedanigheid van de 
Bloem. Hier door formeerde hy twee- en- 
twintig Klasfen, bevattende 698 Geflagten , in 
welken zyne meer dan tienduizend Soorten of 
Verfcheidenheden geplaatst werden. Zie hier 
zyne Verdeeling, 


Ì. Kruiden en Struikgewasfen. 


KLASSE, 


Met de Bloem enkeld , eenbladig, regelmaatig , Klokswyze. te 
en  Trechtervormige 2e 


== Onregelmaatig, Grynsagtig, 3 
Gelipt. de 
veelbladig, regelmaatig , Kruiswyze. 5e 


EE ET en en 


Roosagtig. 6e 


mn  Kroontjeswyzte 7e 


mmm Lelieagtig. 9, 


en ‘ee 


—_—— Onregelmaatig , Vlinderagtìg, 10, 


EEE HH 


Veelerley, ite 
Met de Bloem famengefteld , uit Bloemetjes, 12, 
uit halve Bloemetjes, 13e 
L geftraald. ta. 
Zonder Bloemblaadjes, 15 

of Kelk, Pe ds 
of Vrugt. 17. 


ge en 
è 


Agere 


omen 


nemen ess na 


mg enen 


en mammae gn 
x 
| 


IT. Zage 


/ 


DER KRUIDKUNDE. 169 


IL. Boomen en Heefters. 


KLASSE, 
Zonder Bloemblaadjes, 18, 
en zonder Kelk , of met Katjes. 19 
Mer de Bloem éénbladig. ao. 
—_— veelbladig repelimaatige DI. 
oi a A onregelmaatig. 22, 


Deeze Klasfen zyn door TOURNEFORT ; 
volgens de plaatzing van de Vrugt en Bloemen, 
het getal der Celletjes en Bladen , de zelfftan- 
digheid van de Vrugt, de figuur van de Bloem 
en Zaaden, en het by- of afzyn van de Kelk, 
in roe Afdeelingen gefmaldeeld , onder welken 
er 48, zegt de Heer ADANSsON; dat is meer 
dan een derde van ’t geheel , Natuurlyke zyn, 
Zes Natuurlyke Klasfen vondt hy ‘er onder, ’% 
welk ook byna een derde maakt: te weeten die 
van de Gelipte , Kroontjes , Lelie, Vlinderagti- 
ge, met halve Bloempjes en Geftraalde Bloe- 
men. Zyn Ed. twyfelt niet , of TouRNE- 
FoRT zou , indien hy langer geleefd hadt, de 
Boomen onder de Kruiden vermengd hebben; 
waar door, zo hy oordeelt, deeze Methode een 
erooter trap van volmaaktheid zou hebben be- 
reikt. 


ÍNLEI- 
DING, 


Wel vyfentwintig Kruidkundigen zyn deeze 


Schikking, in hunne algemeene of byzondere 


Kruidbefchryvingen , gevolgd , waar onder Pon- 
TEDERA dezelve tragtte te verbeteren, door 


het getal der Klasfen tot 27 te vermeerderen , 
en agt te geeven op het by- of afzyn der Knop- 


KS pen. 
ie DErL, Le STUK» 


izo De LOTGEVALLEN 


Inrer-pen. De vermeerdering der Klasfen heeft by 
DING. hem meest onder de Boomen of Knopdraagende 
Gewasfen plaats, Voorts is deeze onvolkomen. 

heid in de Methode van TouRrNEFoRT door 

hem weggenomen , dat de minst aanzienlyke 
Planten in het midden en voor de Boomen ge- 

plaatst waren ; hebbende hy met dezelven een 

begin gemaakt , doch zyne Methode alleenlyk 

ten proeve voorgefteld , zonder die toe te pas- 

fen op de bekende Soorten en Verfcheidenheden 

van Gewasfen, | 
Methode De vermaarde Hoogleeraar, BOERHAAVEs 
en heeft de Methoden van Ray en HERMAN- 
Nus met die van ToURNEFORT famenge- 

voegd. De Planten worden , in zyne Catalo- 

gus van den Leidfchen Akademie- Tuin, welke 

in ’t jaar 1710. de eerfte maal het licht zag, in 

34 Klasfen verdeeld. Hy onderfcheidt dezel- 

ven 1, ten opzigt van de grootte, als Kruiden 

en Boomen : 2, ten opzigt van, haaren trap van 

meer of minder volmaaktheid : 3. het geheele 
maakzel: 4. de plaats der Afkomst: s. het ge- 

tal der Zaadkwabben , Bloemnblaadjes , Zaadhok- 

jes en Zaaden: 6. de zelfftandigheid der Vrugt 

en Bladen : 7. het ontbreeken van Bloemblaad- 

jes: 8. de figuur van de Bloem en Vrugt. Dus 

maakt hy de Eerfte drie Klasfen van onvolmaak- 

te Kruggen , waar onder de allereerfte is van 

Zee- Planten , en daar betrekt hy, behalve het 
Zee-Ruy en de Zee- Mosfen , de Koraalen, 
Madreporen , Steenagtige , Houtagtige en an- 

de. 


DE RIKRUIDEUN DEL 171 


dere Zee-Gewasfen toe , die men thans oordeelt , ÍNLEL- 

tot het Ryk der Dieren te behooren (*), Zy- PING. 

ne tweede Klasfe is van de Mosfen , Kamper- 

noeljes en dergelyke Aardplanten, Zyne Der- 

de Klasfe behelst de Haairagtige Kruiden, zo- 

genaamd „ die haar Zaadjes op de Bladen draa- 

gen. De overige Kruiden zyn door hem in 

twee Afdeelingen gebragt, naar dat zy met twee 

Zaadkwabben *, of met maar ééne begiftigd * Caryle- 

zyn; blykende dit uit de manier van fpruiting pf 

welke men in het Zaad waarneemt, Van de 

eerften is het getal ongelyk het grootfte , maa- 

kende 24 Klasfen, dat is van zyne vierde tot 

de zeven- en twintigfte uit5 terwyl ’er van de 

laatften maar twee Kläsfen zyn. Op gelyke 

manier maakt hy van de Boomen zyne vyf laat- 

fte Klasfen. Hy fimaldeelt ze, naar de verl 

digheid der Bladen, de figuur derzelven en van 

de Kelk , de Zaaden , de Bloem en derzelver 

plaatzing „ enz. in ro4 Afdeelingen ; waar on- 

der de Heer ADANson, zo wel als onder de 

Klasfen , omtrent een vierde deel Natuurlyken 

vindt. Deeze Methode heeft weinig aanprvzing 

dan den grooten naam van haaren Opfteller. 
Naderhand hebben andere Kruidkundigen nog 

minder voldoende en byna geheel onnatuurlyke 

Stelzels opgegeven , waar onder die van KNAur , 

Rurrius en Lupwie „ als ook dat van Bux- 

BAUM , 


(+) Zie het JI, DEELS XVII, STUK van deeze Nat, Hiftorie, 


ike DEEL L STUK 


k d 
172 De LOTGEVALLEN 


INLEI- BAUM , te tellen zyn, MacNorrus hadt 


DING, 


Methode 
der 


Sexen. 


zyn Stelzel , in ’t jaar 1720 ‚geheel naar de Kel- 
ken der Bloemen gefchikt , en fcheen dus van 
zyn voorige Methode , die op alle de Deelen 
der Planten gevestigd was , afgeftapt te zyn. 
De Methoden van RrviNus en ToURNE- 
FORT , beiden op de hoedanigheid der Bloe- 
men ‚ ten opzigt van de uiterlyke gedaante, of 
het getal, van dat gene , ’t welk men Bloem- 
blaadjes noemt , gevestigd , behielden hunne 
navolgers , tot dat onze beroemde Ridder , in ’% 
jaar 1737» een Stelzel van Kruidkunde aan ’% 
licht bragt , ’ welk geheel van de Vrugtmaa- 
kende deelen der Plantgewasfen was afgeleid; 
wordende, om dat die Deelen, gelyk wy gezien 
hebben , Mannelyk en Vrouwelyk zyn, Mr- 
THODE DER SEXEN getyteld (*). , 


LiNNaus gebruikte tot zyne Hoofdverdee- - 


ling alleenlyk het getal , de evenredigheid , figuur 
en plaatzing , vande Meeldraadjes en Stempels; 
waar uit hy 24 Klasfen formeerde , wier onderdee- 
lingen meeft beftonden im het getal of fchikking 
van de Stampers of Stylen, en verfcheiderley 
hoedanigheden van het Vrugtbeginzel. Hier op 
was wel in ’t voorfte deezer Eeuw reeds het 
denkbeeld gevallen , gelyk uit den Brief van 
BuRrCKARD aan den vermaarden LeEig- 


NITZ, 


(*) Methodus Sexualis , five Systema Botanicum a Stamia 
mibus et Pistillis, Lugd, Bat, Oâavo, 1737, 


DER KROIDKUNDE 179 


NI TZ; in ’t jaar 1702 gefchreeven, blyke (*); INLEr 
doch de uitvoering daar van is men teenemaal PING. 


aan onzen Ridder verfchuldigd. … Onder alle 
„‚ Methoden zelfs , die wy Kennen , (zegt de 
„ Heer ADANSsON (tf), anders gantfch geen 
begunftiger. daar van,) verdient deeze het 
allermeest den naam van Stelzel (Systema) „ 
om dat zy het naafte by haar Voorwerp blyft 
[het Oog op een zelfde Voorwerp gevestigd 
houdt, zal-.zyn Ed. mooglyk zeggen willen ,] 
„, rustende, in de verdeeling der Klasfen , niet 
„, dan op een enkel Deel, te weeten de Meel- 
s, draadjes (Etamînes)”. Ja fommigen hebben 
hetzelve boven alle tot nog toe bekende Stelze- 
len verheven , en als het uiterfte toppunt van 
volmaaktheid aangemerkt, ’t welk de Kruidkun- 
de immer bereiken kon, zynde dus op een on- 
wrikbaaren Grondflag gevestigd (1). Nooit 
hadt de Ridder, ten zy wanneer zyne aangeno.- 
mene -Grondbeginzelen zulks vereifchten , de 
Natuur geweld aangedaan , zegt de vermaarde 
Hoogleeraar van Royën: doch dit heeft in al- 
Je Stelzelen plaats, en niettegenftaande L1n- 

N AUS 


Pe, 
33 
53 
zb) 


5E) 


(*) Hic disftrere conftitui an ex Partibue istis, quas a's 
officio Genitales diturus fum, Plantarum comparationes ins 
flitui posfint, Episr. ad D. Leibnitzium a D, Barchard. 
Oâtav, Helmst. 1750. 

…_{) Familles des Plantes, Paris 1763, V. Part, Preface, p, xli. 

(1) Si quid habent veri , Vatis prefagia , Flore {truêa fu- 
per Lapidem non ruet ista Domus, VAN ROYEN, fl, Leid, 
Prodr. 


II, DEEL, Ie STUK, 


174 Dom, bores Eiken 


ÍNLEI- Naus zegt „ dat zyne Methode zo veel Na- 
tuurlyke Klasfen of Rangen toegelaten heeft als 


DING. 


eenige andere, vindt doch de Heer AD ANSON 
onder de Klasfen maar twee, die Natuurlyk 
Zyn. | 

Om den Leezer eenig denkbeeld te geeven 
wat dit MNatuurlyk zeggen wil, zal ik hier let- 
ten op deeze twee Klasfen,. De eene is de 
Vyftiende , welke de Planten bevat met Kruis- 
‘wyze Bloemen (Floribus Cruciformûbus) volgens 
ToOURNEFORT , die by LiNNzus den 
naam voeren van Tetradynamia of Viermagtige, 
om dat van de zes Meeldraadjes , welken zy heb- 
ben „ vier langer zyn dan de twee overigen. 
By Ray heeten alle deeze Planten Siliguofe & 


Siliculofe, dewyl de Vrugt in allen een Haauw- 


tje is, en om deeze reden , dat naamelyk de 
Vrugt , zo wel als de Bloem „ in deeze allen 
eene zelfde gedaante heeft, zal dit eene Na- 
tuurlyke Klasfe zyn. De Kool, Raapen, Mos- 
tert , Lepelbladen , enz. behooren tot deeze 
Klasfe. Die van de Zestiende, welke de Heer 
ÄDANSON ook voor Natuurlyk erkent „ be- 
ftaan in zodanigen, als elders Columnifere hee- 
ten, dewyl in ’t midden van de Bloem een foort 
van Kolom opryst, uit de vereenigde Meel- 
draadjes beftaande. Onze Ridder heeftze hier- 
om Monadelphia of Enkel-Broeder Planten , 
getyteld. Of het de gefteldheid van de Vrugt, 
of de uitwendige gedaante , welke fommigen 
deeze Planten , naar de Kaasjes- Bladen zwee- 


‚ men- 


\ 


DER KRUIDKOND EB. 175 


„mende (Malvacea) heeft doen noemen; dan de INLEr- 
overeenkomst in Medicinale kragten zy , welke PING: 
den Heer ADANSON deeze Klasfe Natuurly- 

ker heeft doen aanmerken dan de anderen, is 

my onbekend, 

Ook fchynt het my toe, dat de geoefendfte De Na- 
Kruidkundigen , tot heden toe, het nog niet eens vee 
zyn, wat het eigentlyke Kenmerk is van Na, der Par 
twurbyke Klasfen. De reden hier van is ligt teter, 
bevroeden. Zo veele hoedanigheden als ’er in 
eene Plant zyn, zouden moeten overeenkomen, 
of ten minfte naar elkander gelyken, om ver- 
fcheidene by één te voegen , zodanig , dar ieder- 
een dezelven voor eenerley flag van Planten er- 
kende. De Kampernoeljes (Fungi) komen, in 
% uiterlyk aanzien , allen overeen, maar, zo dra 
men de Mosfen (Musct) en het Zee- Ruy (Fu- 
cus) benevens de Wieren (Alge), met Tounr- 
NEFORT ‚ in eene zelfde Klasfe by dezelven 
plaatst , om dat derzelver Bloem en Vrugten 
niet zeer blykbaar zyn , dan wordt zulk eene 
Klasfe geheel onnatuurlyk, Om herhaalingen te 
vermyden is-men gedwongen, de Boomen, die 
in Bloem- en Vrugtmaaking overeenkomen met 
zekere Kruiden , nevens dezelven in ééne zelf- 

‚de Klasfe plaats te geeven. De onderfcheiding 
derzelven van de Kruiden wordt als een gebrek 
in de Methode van TourNerFoRrRT aange- 
merkt. Hier. door, ondertusfchen, vervalt mef 
in groote ongerymdheden. Ik zwyg van de 
Wortelen , Steelen , Bladen , en de geheele 

OU= 

NI, DEEL, Io STUK, 


/ 
176 De LOTGEVALLEN 


ÍNLEI- houding der Planten, die men in agt moet nee- 

DING. men, om zodanige Afdeelingen te maaken, wel. 
ke op de Natuur gegrond zyn. 

Ontwerp _ Onze Ridder heeft insgelyks geoordeeld , dat 

Natmvely- de Watuurbyke Methode , in het opftellen van 

de Metho- een Systema der Kruidkunde , het voornaame 

e door 

LiNNzus, Oogpunt moefte zyn : doch het is zyn Ed, zo 
min als de anderen gelukt, dit doel te treffen. 
> Lang (zegt hy) heb ik ook gearbeid ‚om 
», eene Natuurlyke Methode uit te vinden , en 
„> ben wel aanmerkelyk gevorderd , doch heb 
> het niet kunnen voltooijen , zullende daar 
> mede voortgaan zo lang ik leef.” Inmiddels 
zyn door hem eenige brokken voorgefteld van 
eene Natuurlyke Methode , doch waar in de 
overeenkomst dikwils ver te zoeken , en maar 
op eene enkele hoedanigheid , die niet zeer in 
’t oog loopt , berustende is. Zyn Ed, verdeelde 
dus de Planten in 68 Natuurlyke Rangen, als 
volgt (*). 


1. Piperite, PrEPERAGTIGE Kruiden. 


Hier toe behooren agt Geflagten: naamelyk , 
behalven de eigentlyke Indifche Peper- Plant, ' 
onze Europifche Kalmus, de Kalfsvoet en der- 
gelyken , die wel in heete Smaak overeenko- 
men, doch grootelyks verfchillen in Vrugtmaa- 
king. 

2, Pal- 


ĳ (*) Philos Batan, $. ne 


vern: K-RUIDKUNDE 177 


„2 Palme, PALMBOOMEN. 


—_INtE!- 


DING 


„Deeze werfchillen ongemeen in Loof en Vrug- 
ten, zynde door zyn Ed, zelfs niët tot eenige 
Klasfe betrokken. 


3, Scitamina, STRUIKGEWASSEN. 


Onder de negen Geflagten, hier toe behoo= 
rende 5 is de Banannen- of Pifang- Plant ; de 
Gember, Galanga, Curcuma, en-het bloeijend 
Riet , Cannacorus. Zy komen, hoe ongemeen 
in Vrugt verfchillende , in de manier van Op- 
fchieting eenigermaate overeen , maar, wat de 
voornaamfte hoedanigheid aanbelangt, zou men 
de eerfte zekerlyk van de anderen afzonderen; 
De Heer ApANsonN zal, geloof ik, hier op 
niet gelet hebben , wanneer hy dit voor een 
Beurs ken Rang erkent. 


4 Orchidee. STANDELKRUIDEN. 


AE onder de gehen, die tot de- tien hiet 
van opgetelde Geflagten behooren; hebben wel 
Wortelen , die naar Testikels meer of min ge- 
lyken; doch in fommigen zyn de Wortels ge 
heel Vezelagtig , en het Gewas verfchilt in de 
Baniljes - Plant ‚die klimt , ongemeen van de 
anderen: -zo. dat de gelykheid zou moeten be- 


{taan in de Bloem, of in de Kragten, 


M | s, En: 
51, DEEL, 1, STURe 


478 De LôrTGrvaArsrn 


Ínrer- 5. Enfate, ZWAARDBLADEGE, 


DINGe 


De Iris , Gladiolus en anderen, van de nes 
gen Geflagten „ hier toe betrokken, komen: in 
de figuur der Bladen overeen;-doch aangezien - 
de Aphyllanthes , volgens de uitwendige gee 
ftalte „ een Funcus- zou zin s“indien -zy- geeft 


„ Bloemblaadjes had (*): zo is ’t de Vraag , waar- 


om dan’ de Biezen (Suncî), wier Bladen zelfs 
Zwaard of Degen -agtiger dan veele Soorten 
van Commelina zyn, hier ook Rin plaats ge 
vonden hebben? 


6. Tripetalodee. DRIEBLADICHLOEMEN, 


_ Het eenigfte. dat: de. drie Geflagten, van dâ 
zen Rang, verbinden zou „is dat de Bloem be- 
{taat uit drie, Blaadjes. De „Zwaanebloem (Bu- 
tomus) ‚ Water. Weegbree (Alisma) «en Sers 
pents engen (Sagittaria) , verfchillen immers 
niet alleen in-dezuitwendige gedaânte ‚maar ook 
in de Vrugtmaaking ongemeen. Zelfs behoo- 
ten! Zy, volgens het getal der Kg tes » tot 
geheel byzondere Klasfen. | 


van Às Denudates Brooretöente E, 

ede CM | { ke, 

_ De Crocus ‚ Colchicum „en nog twee andere Gee 

{lagten , naar dezelven gelykende , komen flegts 
Üx 00 Mi dak 

__(*) Juncus esfet , fi Coroliâ carezet, Spec, Plant, Ed, IE, 

P. 422 


/ DER KRUIDKUNDE. 178 


daar in overeen, dat de Bloem geheel ; van Kelk InLef 
en zelfs van Bloemkasje (Perianihium) is opte PÍNG« 
bloot, 


8. Spathaccà. BioEMSTENGDRAAGENDE, 


In de zeven Geflagteh , hier toe behoorende ; 
zyn de Narcisfen en Lelie- Narcisfen, die in. 
zonderheid eenen Bloemfteng hebben , begtees 
pen. 


9. Coronarta; EN 


_De genen, ‘wier Bloemen als een Kroon op 
den Steng. of Steel maaken „ zyn van de voot: 
gaanden » in zes Geflagten, afgezonderd Hief 
toe behooren de Veld- Ajuin, Zee- Ajuin, Af 
fodillen s Hyacinthen ; Tuberoozen: 


to, Liliacee. Detd AGTECE: 


De Leliën , Tulpen s Kievitsbloemen en 
Hondstand , maaken de vier Geflagten Van dees 
gen Rang uit, welken de Heer ADANsoN 
voor Natuurlyk erkent, De Bloemen, nogthans ; 
der Tulpen gelyken byzoùder weinig naar de 
det Leliën, 


[ 


ir. Muricate. Gepooknod, 


De Bladen det Ananasfen, die het eerfte def 
tie of vier Geflagten. maaken , zyn zekerlyk 
aan de kanten gedoornd , doch wat de eden zy 

| M 2 | ge 

iI, DEEL, I, STUK, 


to Dr- LOT GENE RR 


ÍNLEI- geweest , om de Tillandfin en. Renealmia hier 


DING, 


toe te betrekken, begryp ik zo min, als waar- 
om verfcheide andere Planten, met gedoornde 
Bladen, Steelen of Vrugten, hier ook niet zou- 


den behooren. 


io. Coadunate. VEREENIGDE, 


De zonderlinge vereeniging, of famenvoeging 
der Mannelyke en Vrouwelyke Teeldeelen, fchynt 
den naam te geeven aan deezen Rang, die zes 
Geflagten heeft „ waar onder de’ Annona, Tul- 
pen- en Theeboom plaats vinden. 


det Calamarig., BrESAGTIGE. 


Hier toe herborel de verfcheide gobten van 
fcherpe , zagte , welriekende en niet ruikende 
Biezen, als ook het Wolle- oe Katoen Gras, 
ENZ, | 


14. Gramina. GRASPLANTEN. 


De verfcheiderley Soorten van Rieten Gras 
niet alleen, maar ook alle de Graan-of Koorn- 
draagende Planten , en wat daar; toe behoort « 
saaaken hier een zeer Natuurlyken Rang, van - 
vier- en-dertig Geflagten , waar onder het Sui- 
ker-Riet , door zyne grootte . A byzonder uit- 
munt, | 


I5. Coniferae. KEGELDRAAGENDKE, 


Hier toe behooren , buiten twyfel, de Pyn-, 
| Den- 


DERSKRUIDKUNDENL IBL 


Denne en Lorkeboomen , Cypresfen en Boom INLEF 
des Levens; dach hoe de Taxis, Jeneverboom PINS 


en Ephedra, die Besfen draagen, ook tot dec- 
zen Rang kunnen t’huis gebragt zyn, is my zeer 
duifter. 


16, Amentacee, KATJESDRAAGENDE. 


Zeer kenbaar zyn de Boomen, wier Manne- 
lyke Bloemen tot zekere Staarten , die men Kat- 
jes. noemt. famengevoegd zyn. De Elzen, Ber- 
ken, Popelieren, Wilgen, Platanus , Haagbeu- 
ken, Beuken , Eiken, Ockernooten „ Hazelaa- 
ren komen hier in taamelyk overeen; doch 
de Terbenthynboom en Gagel wyken ‘er aan- 
merkelyk van af, Tot deezen Rang dien Apan- 
SON , dat my wonder geeft, als niet Natuurlyk 
aanmerkt , zyn dus twaalf Geflagten t’huis ge- 
bragt, 


17. Nucamentacee, VRUGTKATTIGE, 


Om dat de Vrugten of Zaadhuisjes wat ruig 
Zyn, zullen de zes Geflagten , van Xanthium , 
Ambrofia, Parthenium , lva, Micropus ‚ en Ar- 
termifia of Byvoet, tot deezen Rang gebragt zyn, 
In de eerfte is deeze Eigenfchap kenbaarst. 


13. Aggregata. TUILTJESBLOEMIGE., 


Die Planten, wier Bloempjes als tot een Rui- 
kertje of fuiltje verzameld zyn op den top der 
_Steeltjes , zonder nogthans een gemeene Kelk 


M 3 te 
31. DEEL, 1. STums 


ÎNLEI 
DING, 


18e De LOTGEVALLEN 


te hebben, maaken deezen Rang vit, Veertien 
Geflagten behooren ‘er toe, waar onder de 
Statice, Globutaria ‚ Scabîiofa, Valeriana, Mo- 
rina, de Vollers -Kaarden - Plant en verfcheide 
Kaapfe Heefters , met Zilveragtige Bladen, 
Leucadendra genaamd en Protea, benevens de 
Boerhaavia ‚ behooren, 


19. Dumofe. TROSBLOEMIGE. 


De Gelderfche Roos , Vlier , Viburnum , 
Tinus , Evonymus ‚ en veele andere Plantge- 


__wasfen, tot zeventien Geflagten toe, hoe zeer 


anders in Vrugtmaaking en in geftalte van 
Bloem en Teeldeelen verfchillende , zyn wee 
gens de enkele meer of mindere Tros -agtigheid 
van de Bloemen hier t’huis gebragt. | 


go. Scabride. RUUWBLADIGE. 


De ruuwheid der Bladen van de Vygen- en 
Moerbefie - Boomen , is bekend, Hetzelfde 
heeft in de Hoppe en Hennip plaats , gelyk 
ook in de Brandenerelen , ten minfte in fommi- 
gen , en in het Glaskruid. Agt Geflagten zyn 
tot deezen Rang betrokken. 


ar. Compofitt. SAMENGESTELDBLOEMIGE. 


De Planten met Samengeftelde Bloemen s 
die deezen Natuurlyken Rang uiemaaken, zyn 
menig vuldig. LINNAUs onderfcheidtze in 
vier Afdeelingen , waar onder de eerfte van de 


Ser 


DER KRUIDKUNDE, 188 


genen is „wier Knop beftaat uit Getongde Bloem. de LEI 


pjes (Semiflosculofs) , gelyk de Salade, Scorzo- 
neren , Suikerey , Paardebloemen , enz. Die 
van de tweede zyn Gekopte (Capitati), waar 
onder de Klisfen , Doornen , Arcichokken en 
anderen , die ronde Bloemknoppen draagen. Tot 
de derde Afdeeling behooren de genen , wier 
__ Bloemen als. Troswyze famengevoegd zyn, 
(Corymbiferi)5 gelyk in het Reinevaren, Hoef. 
blad; Afters, Chryfanthen en anderen met Ge. 
ftraalde Bloemen. De vierde Afdeeling is van 
de genen, die de Bladen tegen elkander over 
hebben (Oppofitifolit) , gelyk de Zonnebloes 
men, Goudsbloemen , en anderen. Zy maaken 
met elkander de Syngenefia uit, Het getal der 
Geflagten van deezen Rang is tagtig. 


oo. Umbellate. ZONNESCHERMBLOEMIGE, 


Tot deezen Rang, die zeer-Natuurlyk is; 
om dat de meefte Planten , die Bloemen als 
een Zonnefcherm of Kroontjes - Bloemen. draa- 
gens de Bloempjes , Zaaden en de geheele 
uiterlyke Geftalte nomes overeenkomftig 
hebben , behooren vyf- en veertig, Geflagten „ 
welken ik, om dat zy zo bekend zyn, ook niet 
behoef op te noemen, De Venkel, Kervel , 

' Piterfelie, enz, zyn van dien aart. Zy maaken; 
onder den naam van Herbe & laedputiees, Flo- 
re pobypetalo , Rofaceo & umbellato, een. byzon- 
dere Klasfe by TOURNEFORT uit, 

M 4 on. Mule 


IE, DEEL, To STUKe 


INLEI- 
DING. 


134 Dr LOTGEVAL ren 
eg. Multifilique. VeEELPEULIGE;- 


Alle die Planten , in welken eenige Zaadhuis- 
jes, by.elkander famengevoegd, de Vrugt uit= 
maaken , gelyk in de Akeleijen , Monnikskap-. _ 
pen, Ridderfpooren , Ranonkelen, Anemonen 
’ Nieskruid , enz. hoe zeer anders in Bloem 
verfchillende ,‚ behooren tot deezen Rang, die 
agttien Geflagten bevat ‚ waar onder meer dan 
twee derde uit de Klasfe van Polyandria by, 
LINNAUS Zyn. 


24. Bicornes, TwWEEHOORNIGE, 


Hier toe zyn de Ledum , Azalea, Androme- 
da, Clethra,en nog tien andere Geflagten t’huis 
gebragt, Ik kan echter, hoe naauwkeurig ook 


de vier gemelde Geflagten van Planten , en in 


‘t byzonder de Azalea in haare zeer fraaije 
Afbeelding door Ernrrr befchouwende , niets 
daar in, zo min als in de Heide (Erica). vin- 
den, dat naar 'Tweehoornig gelykt. Het zoude 
moeten zyn , dat de Styl tweehoornig was, ge 
Iyk in de Clethra, doch daar van vind ik geen. 
blyk in de eerstgemelde drie Planten „ en in on- 
eindig anderen , gelyk in de Witex, Lilac enze 
die hier niet toe betrokken zyn, heeft dit ook 
plaats : ja in de Olmen heeft het Vrugtbegin- 
zel; in de Plant, die men Bokshoofnen noemt , 
het Zaadhuisje twee duidelyke Hoornen (+). 


(*) Proboscidea jusfizi, SCHMIDEL Jeon, Tab. XII, ad 
Martynias. 


25e AYie 


4 


Ne 
DER KEUIDKÚN DEN 185 
25. Sepiarie. HAAGGEWASSEN, 


De Heefteragtige Gewasfen , die men tot 
Haagen kan gebruiken, fchynen met deezen 
Rang bedoeld te worden. De Jasmyn, Ligus- 
ter, Olyfboomen „ Syringen zyn van deezen 
aart; doch of de Esfcheboom hier toe bekwaa- 
mer dan de Olmen, Beuken, Berken en veele 
anderen zy, zou ik in twyfel trekken. Hoe ’t 
zy: deeze Rang bevat agt Geflagten, 


26. Culminie. TOPDRAAGENDE, 


De reden der benaaming van deezen Rang is 
my duifter. Hy bevat dertien Geflagten , waar 
onder de Linde- en Kakauboom de eerften zyn; 
dan volgen nog twee vreemde Boomen , ge- 
naamd Sloanea en Bixa ; vervolgens de Helio- 
carbus „ Triumfetta , Bartramia, Muntingia ; 
Clufia, Dillenia , Kiggelaria , Grewia en Cor- 
chorus ‚ altemaal a of Boomagtige Ge- 
wasfen. 


2]. did, SCHEEDEBLADIGE. 


Dewyl de Bladen , in fommige Soorten van 
Polygonum , tot welken de Biftorta en Perfica- 
ria, in een zelfde Geflagt, door onzen Ridder 
betrokken zyn , als een Scheede den Steel om- 
vatten , zo meen ik de Latynfche benaaming 
door Scheedebladige best te kunnen vertaale, 
Immers het Zaadhuisje heeft ín de aangehaalde 
niets dat naar een Scheede zweemt, zo min als 

M 5 de 


3. DEEL. I. STK, 


INLEr- 
DING, 


186 DeE-LorTGEVALLEN 


Inrei- de Bloem. Ondertusfchen kan ik de gedagte 


DING, 


eigenfchap naauwlyks in de Laurier-, Kaneel. 
boomen, enz, waarneemen , die ook in Geftalte 
zeer weinig, overeenkomst met de Rheum en 
(Rumex) Zuuring of Patich- Planten hebben. | 


28. Corydales. GEHELMDE. 


De afleiding van deezen Rang zal berusten 
op de geftalte der Bloemen , welke blykbaar 
is in eenigen van de negen Geflagten , daar in 
vervat, onder welken de Duive- Kervel, Oost- | 
indifche Kers, Kruidje Roer my niet, en een 
Waterplant , Utricularig genaamd , voorko, 
men, 

29. Contorti, OMGEDRAAIDE. 

De Rauwolfia , Thevetia „ Cerbera, Plume: 
tia, Tabernemontana, Cameraria benevens de 
Oleander , Maagdepalm „ Hondendood en,der- 


gelyken , als ook de Stapelia , zyn daar in bes 
greepen. 


so. Rhwâdes. PAPAVERAGTIGE, 


Behalve de Heul- en Kollebloemen , is hiet 


| ook de Stinkende Gouwe, Bocconia , Sanguinas 


ria, Altea en Podophyllum , t'huis gebragt. 
31, Putaminea. GEDOPTE, 
De Kappers, Breynia ; Morifona 5 Crateva, 


Marcgravia ‚ maaken deezen Rang uit, Deeze 
| zalk 


DER KRUIDKUNDE FP87 


en de twee voorgaande Rangen erkent de Heer InLei 
+ApANsoN voor Natuurlyk , doch, om dePING: 
waarheid te zeggen , de overeenkomst van alle 
de Planten ‚ daar in vervat, is my duister, 


32, Campanacei, KLOKBLOEMIGE, 


De Winde en zogenaamde Klokjes, als ook 
de Ipomea of Quamoclit > Polemonium , Roël- 
la, Lobelia, enz. zyn tot deeze Rang, die vry 
Natuurlyk fchynt , betrokken. Ik zie echter , 
niet, hoe de Violen daar toe behooren kune 
nen. 


89, Luride, VUILKLEURIGE, 


Geen de minfte toepasfing van deezen Rang- 
naam, die eigentlyk eene bleeke , fletze , vuile 
of morfige Kleur betekent , kan ik op de hier 
aangehaalde Planten , in ’t algemeen , vinden, 
De Solanum, Capfieum , Hyoscyamus „ Nicotias 
na, Atropa , Mandragora , Datura , zouden 
wel om de Vergiftige eigenfchap kunnen doen 
denken ; doch hoe komen dan de Alkekengi, 
Verbascum , Celfia en Daal ‚ mede aller 
geplaatst. 


34. Columniferi. STANDERBLOEMIGE. 


De eigenfchap der Bloemen , dat hunne Meel 
draadjes in ’t midden een Kolomagtigen Koker 
maaken, heeft de Planten , die men Malvacea 
noemt , » zodanig onderfcheiden , dat daar van 


door 
di, Deur, I, Sram, 


188 DE LOTGEVALLEN 


INLEL- door den Hoopleeraar vAN ROYEN eene 


DING, 


Klasfe ontworpen is , onder den naam van Co- 
lumnifera. Men kan deezen Rang, derhalve, 
als Natuurlyk aanmerken; te meer , dewyldee- 
ze Kruiden, veelal, in houding ook eenige over- 
eenkomst hebben. Negentien Geflagten zyn ’er 
in vervat, 


35. Senticofe, STEKELIGE. 


*t Latynfche woord kan niets anders beteke- 
hen , en dus was hetzelve op de Roozeboomen 
en Braamftruiken zeer toepasfelyk : maar hoe 
komt dan de Aardbefie- Plant, en anderen, die 
geen het minfte blyk van Stekeligheid hebben, 
ook in deeze Rang te pas? De Alchemilla maakt 
daar in het elfde Geflagt uit, 


36, Comofe, KUIFBLOEMIGE, 


De Geitenbaard en Dropwortel , die in : 
Geflagt van Spirea geplaatst zyn , maaken , 
wegens haare Gekuifde Bloefems, deezen Rang 
uite | | 


37e Pomacee. APPELDRAAGENDE, 


De Appel- en Peereboomen , Granaat = Appe- 
fen , Mispelen , Lysterbefiën en dergelyken , 
benevens de Aalbesfen en Kruisbefiën, zyn niet 
ongevoeglyk dus by één verzameld: doch waar- 
om zyn hier de Lycoperficon en dergelyken niet 
bygevoegd 2 

38. Dru 


DER KRUIDKUNDE 189 


NE = 


38, Drupacee. STEENVRUGTIGE. 


Hier toe behooren de Amandelen , Pruimen, 
Kerfen en dergelyken- 


89. Arbufliva, HEESTERACTIGE, 


„De Philadelphus , Eugenia ‚ Pfidium, Myr- 
hus en Kruidnagelboom, {taan in deeze Rang. 


ao. Calycanthemi, KELKBOEMIGE. 


Die Planten , wier Bloemen zelf een Kelk 
maaken , gelyk de ZEpilobitum, Lythrum , eù 
Oenothera , welke Geflagten de Lyfimachiaas 
Salicaria en: Chamenerions bevatten , benevens 
de Peplis , Glaux , JFusfiea, Ludwigia, enz. 
zyn hier (huis gebragt. 


ar. Hesperidee. ORANJEBOOM - AGTIGEs 


De drie Geflagten , van Citrus, Styrax en 
Garcinia, maaken deezen Rang uit. 


ae. Caryophyllei. ANJEL IERBLOE Mr Ie Es 


De meer of mindere gelykenis der Bloemen 
naar die der Anjelieren, formeert deezen Rang , 
tot welken zestien Geflagten , waar onder de 
Eychnis , het Muur (Alfie), de Spurrie en 
anderen, betrokken zyn, 


U, DEEL, IL, STUB» 


INLET 
DING. 


INLEr- 


DING; 


ioó De LoreervatrËnr 
43. Asperifolie, RUUWBLADER : GE, 


Hier toe behooren veele Planten , dië wees 
zentlyk deezen haam verdienen ; gelyk de Bers 
nagie; Smeerwortel ; Hondstong „ Muizen - Oor ; 
Longekruid en anderen : zo dat dit ook , door 


den Heer ADANSON s als „eene Natuurlyke 


Rang wordt aangemerkt. 
44. Stellate. GESTERNDE, 


De Planten s wief Bladen of Bloemeri Stef. 
of Straalswyze op de Steelen ftaan , gelyk in het 
Kleefkruid , de Krappe, ja zelfs de Kornoelje, 
en Koffyboomen, zyn in deeze. Rang geplaatst ; 
die agttien Geflagten begtypt, | 


45. Cucurbitacee, KAUWOERDAGTIGES 


Tot deezen Rang behoofen de Komkominers ; $ 
Kalabasfen en andere Planten , die, een dergely= 
ke Vrugt hebben „ te weeten de Wilde Wyns 
gaard ;, Balfemappel : zelfs de Pasfiebloem ; 3 


Ehzs | 
46. Succulente. SAP PIGEs 


Zülke Gewasfen , wier Bladen dik, Vleezig 
en Sappig zyn , gelyk de Huislook of Donder 
beard , het Porfelein: ‚ de Toorts - Planten id 
haare menievuldige Soorten , maaken deezé 
Klasfe uit, in zes- en - twintig Geflagten of bes 
rn waar toe echter, behalve het Vlafch s 

ook 


PER KRUIDKUNDE 10Ï 


bok de Geraniums, Saxifrage en anderen; wier ÍNLer, 
Bladen in Sappigheid gantfch niet vitmunten, nh 
weet niet ‘om welke reden betrokken, en ande- 

ten wederom, gelyk de Aloë, uitgelaten Zyn. 


47. Tricocca, DRIEBE ssl G Es 


he: bora „waar onder de antrtievaldige 
zo Europifche ‘als uitheemfche Soorten van 
Wolfsmelk (Titlrymalus) begreepen zyn, bene: 
vens de Ricinus en anderen, wier Vrugt uit drie 
Zaadhuisjes , welke eenigermaate naar Befiën 
gelyken , famengefteld is, kunnen wel tot dee- 
gen Rang behooren: maar om wat teden ’er ans 
deren, gelyk de Mercurialis , Sterculia , Carie 
ca, Hura, in geplaatst ZN; begryp ik niet. 


48. Bukit, WATERPLANTEN, 


De verfcheïderley Planten , die in ’t Water 
groeijen , zyn in deeze Rang vervat, waar ons 
der ‘echter ‚ myns oordeels, de Nymphea ruim 
zo wel behooren.zou, als de Potamogeton , Spars 
gankim, Typhaá en dergelyken ; aangezien onze 
Ridder zelf van de ééne Soort meldt, dat zy 
onder Water huishoudt (*), Het Wier is te 
tegt hier thuis gebragt, | 


49 e Sate 


(*) Nymphta lutea major, C. B, Pin, 193. Habitat ad 
Purope Littore ; fub dulci aquâ, Spé Plant, Ed, Ile ps 7290 


EE, DER. Io STUK, 


roe De Lo TG EVAL EREN 


INLEI- 49. Sarmentacea, KLIMMENDE: * 
DING. 


De Planten, die Banken hebben 4 gelyk de 
Wyngaard , Klim-op en dergelyken , tevens 
klimmende, zouden den naam aan deezen Rang 
fchynen te geeven, doch hoe komen ‘er dan de 
Aralia, Ruscus, Asparagus , ja zelfs de Con- 
vallaria en Afarum by te pas „ en waarom is ’er 
de Bryonia van afgezonderd? Hier zyn peten, 
Geflagten in vervat. 


hjen Trihilate. DRIEPLEKKIGE, 


Dat Plekje aan het Zaad , in de. Boonen eri 
Erwten zeer bekend, in Latyn Hilwm genaamd 
drievoudig zynde, geeft de Kenmerken van dee- 
zen Rang 3 waar in het Kardiospermum ; Pauli- 
nia, Sapindus , Staphylea en nog zeven Ge- 
flagten , onder welken ook de Acer en Berberis , 
begreepen zyn. | 


Si. Precie, VROEGBLOEIJENDE, 


De Latynfche benaaming fchynt dit te willen 
betekenen , en fommige Planten van de zeven 
Geflagten , daar toe betrokken , gelyk de Pri. 
mula ‚zyn zekerlyk van dien aart. 


52. Rotacee, RADBLOEMIGE, 


Onder de tien Geflagten , hier aangehaald , 
zyn maar eenigen met Raderagtige Bloemen voor- 
zien , gelyk de Lyfimachia , Anagallis , enz. 

53. Ho- 


\ 


DER KRUIDKUNDE 193 


53. Holeracte. MOESKRUIDEN. 


INLEr- 


DING, 


__De Spinagie, Beet , Melde zyn zekerlyk 


voorname Moeskruiden, doch hoe de Amaran- 
then en verfcheide anderen van de twee- en- 
twintig Geflagten , hier aangehaald, tot die be. 


waaming betrekkelyk zyn ; is my duifter, 


Sá. Viprecule. DoorNTjEs-KRUIDEN. 


_ Verfcheide Soorten van Rhamnus, Sideroxy- 
lum, Lycium , hebben kleine Doorntjes , maar 


van de PJylica, Daphne of Laureola , en ande- 


ren, is my dit niet bekend; 
55. Papilionacee, VLINDERBLOEMIGE. 
Deeze Rang zal ligt erkend worden Natuur- 


lyk te zyn, als bevattende alle die Kruiden of 
Plantgewasfen , wier Bloemen als een Kapel of 


Vlinder gevormd zyn : te weeten de Boonen, 


Erwten , Wikken, Brem en menigvuldig ande- 
ren s daar de beroemde TOURNEFORT een 


Klasfe van gemaakt hecft. 


56. Lomentacee. SCHEEDEVRUGTIGE: 


De Kasfia ; Tamarinden en anderen , die 


Scheedagtige Peulen draagen , zyn tot deezen 
Rang betrokken. De meeften van deeze ko- 


men in ’t gecal van Meeldraadjes of Helmpjes, 
welken zy ’er tien hebben , overéens 


OR N 57. St 
KL, DEEL, 1, STUK, 


INnurr- 


104 De LorTGErvVvALLEN 
57. Siliquoje. MHAAUWDRAAGEN DE, 


Zo. wel de gene, die korte platte ronde 
Haauwtjes draagen, gelyk de Thlaspi , Cochlea- 
ria , Lunaria , enz, als die lange Haauwtjes 
hebben , gelyk de Radys, Mostert, Kool en 
dergelyken ; ja, om kort te gaan , nagenoeg alle 
Planten wan de Klasfe der Flore Cruciformi van 


_TouRNEFORTs zyn hier t huis gebragt. 


58. Verticillate. GEKRANSTE, 


In deeze Rang komen die Planten, welke de 
Bloemen min of meer Kranswyze om den Steel 
of Steng geplaatst hebben , gelyk de Melisfe , 
Kruifemunt, Hyfop, Lavendel, Betonie, Mal- 
rove en dergelyken , uitmaakende de Klasfe 
van ToURNEFORT Flore Labiato, dat is 
met Gelipte Bloemen. Deeze vier Rangen heeft 
de Heer ApANsoN voor Natuurlyken er- 
kend. | 


sg. Perfonate. GRYNSBLOEMIGE, 


De meeften der genen, van welken gezegde 
Kruidkundige zyne Derde Klasfe , Flore mono- 
petalo anomalo , famengefteld heeft, en die meer 
of min Grynsagtige Bloemen hebben, gelyk de 
Antirrhinum , Pedicularis, Euphrafia , Melam- 
Pyrum „ Scrophularia en anderen , in byna vyf- 
‘tig. Geflagten , maaken deezen Rang uit. 


&o. Pers 


DeR KRuipkuNDE 195 


60. Perforate. DoorBoorpe. 


INLEi: 


DING: 


De Hypericum, Ascyrum, Cistus , Telephium 
zyn, mooglyk om dat de Bladen zig als met 
Gaatjes vertoonen, alhier by één gevoegd. 


Oi: Statuminate. STUTPLANTEN. 


Welke overeenkomst ‘er in de Ulmus , Celtis d 
Bofea zy , om gezamentlyk deezen naam te vers 
dienen, is my geheel duifter. 


62. Candelares. KANDELAARBOOMEN. 


De Rhifophora , Mimufops , Nysfa zyn hiet 
thuis gebragt. Van den eerften , dat de Man: 
glesboom det Indiën is, weet men; dát hy zy- 
ne Takken neder laat hangen in ’t Water en in 
den Grond , Welke dan nieuwe Stammen wor: 
den. Mooglyk zal in de beide andere Boomen ; 
die ook in *t Water groeijen, een dergelyke of 
andere eigenfchap zyn, welke dezelven naaf 
een Kandelaar gelyken doet, Van den laatften , 
zynde de Tupelo- Beom van Noord - Amerika; 
vind ik zulks echter niet gemeld, 


63. Cymofe, TorPBLOEMIGE. 


De Planten, Diervilla, Lonicera, Mitcheila ; 
Loranthus , Ixora ‚ Morinda , Cinchona? zyti 
tot deezen Rang betrokken. De Kamperfoelies 

behooren tot het Geflagt van Lonicera, 


N à 64. in 
Ln DEEL, 1 STUK, 


106 De LOTGEVALLEN 


ANLEI- 
DING, 


64: Filices. VARENS. 


Alle die Planten , welke gemeenlyk Capillates 
geheten worden, benevens de Filices of Pteris ; 
Lonchitis en dergelyken , waar het Zaad agter 
op de Bladen groeit, zyn tot deezen Rang, die 
zeer Natùurlyk ís , betrokken. 


65. Musci. Mossen. 


De Plantjes 8 gemeenlyk Mos genaamd „ zyn 
reeds onder de ROER in een zelfde Rang 
geplaatst, 


66. dige, WIEREN,: 


Het zelfde kan gezegd worden van die van 
deezen Rang, waar van de Sponfen , als tot het 
Ryk der Dieren behoorende , thans afgezonderd 
zyn. Het Boomfchurft (Lichen) {chynt weinig 
Natuurlyke overeenkomst te hebben met de an- 
deren „ en het eigentlyke Wier is ’er niet onder 
begreepen. 


67. Fungi. PADDESTOELEN. 
Byna alle de hier aangehaalde voeren gemeen- 


lyk deezen naam , en zyn dus ook onder de 
Cryptogamie gerangeerd, 


68. Vage. Orana 


Op het end telt onze Ridder meer dan hon- 
derd GEen op » welken zyn Ed, in de ge- 


dag- 


DER KRuIDKUNDE 197 


N 
\ 


dagte Rangen nog geen plaats wist aan te Wy- INLEL 


DING, 


zen. 

Ik heb het gemelde Ontwerp dus omftandig 
voorgefteld ; aangezien het wenfchelyk ware, dat 
de Rangfchikking der Plantgewasfen dus inge- 
rigt kon worden : maar tevens onbefchroomd 
eenige gebreklykheden daar in aangetoond , de- 
wyl Linneus zelf de onvolmaaktheid daar 
van erkend , en een geheele verandering hier in 
gemaakt moet hebben, indien het waar is, dat 
zyn Wel Ed, thans maar 58 Natuurlyke Rangen 
telt , onder welken die der Palmboomen de 
Eerfte , der Grasplanten de Vierde en met 
drie Bloemblaadjes de Vyfde zou zyn (*). 

_ Een Natuurlyke Rang, om deezen naam te 
verdienen, behoort zodanig te zyn , dat de over- 
eenkomst der Plantgewasfen ; daar in begreepen , 
een ieder in de Oogen ftraalt. Zo is het, by 
voorbeeld , met den Rang der Grasplanten , der 
Mosfen , der Samengefteldbloemige , der Zonne- 
fcherm of Kroontjes draagende , enz. Ande- 
ren, daar de overeenkomst , in meer dan één 
opzigt „ aangetoond kan worden, zvn ook als 
Natuurlyke Rangen aanneemelyk : doch die , 
welker overeenkomst uitermaate ver gezogt en 
duifter is , mogen deezen naam niet voeren. Hier- 
om worden ook, door den Heer AnaNson, 
| | van 


(*) BoppaerrT Kort Begrip. I, D. Ie Stuk. Utrecht, 1772, 
Voorreden bladz, LX, 
N 3 


Pd 


IK. DEEL, L S TUE 


EN 


198 De LorceEvALEEN 


INLEI- van de gedagte 68 maar 2o voor Natuurlyke 


DING, 


Methode 
van VAN 
ROYEN. 


Rangen erkend : te weeten , die der 


Scitamina, Struikgewasfen, Putaminea, Gedopte, 
Orchidee, Standelkruiden, Senticofe, Stekelige, 
spathacet, Bloemftengdraag. | Como/z, Kuif bloemige. 
Ziliacea, Lelieagtige, Drupacea, Steenvrugtige, 
Gramina. Grasplanten, Asperifolia, Ruuwbladerigee 


Conifera, Kegeldraagende, _Papilionacea, Vlinderbloemige. 
Compofiti, Samengefteldb!, Lomentacea, Scheedevrugtige. 
Umbellate, Zonnefchermbl, | Siliguofe, Haauwdraagende, 
Contorti, Omgedraaide, Wertieillate, Gekranste, 


Rhaades, Papaveragtige, Filices, Varens. 


Behalve deeze twee Methoden ‚ hadt Lr N- 
Neus ook eene Methodus Calycina , of Rang- 


fchikking die van de Kelk der Bloemen afge-_ 


leid was, in ’t Jaar 1738 ontworpen, doch zyn 
Ed, heeft daar van, zo min als van de Natuur- 
lyke Rangen , gebruik gemaakt, en zig alleen 
gehouden aan de Methodus Sexualis , of Verdee. 
ling der Plantgewasfen volgens de Sexen , wele 
ke hy eerst hadt voorgefteld , en daar ik in ’ 
vervolg breeder van fpreeken zal, 

Middelerwyl kwam de Hoog geleerde Heer 
ADRIANUS vaN RovyvEeN, Hoogleeraar in 
de Genees- en Kruidkunde te Leiden , in ’t 
jaar 1740 te voorfchyn met eene Methode, 


daar zyn Ed, den naam van Methodi Naturalis 


preludium of. Voorfpel van eene Natuurlyke 
Methode, aan geeft. Naar deeze Schets is door 
zyn Ed. de Leidfche Akademie - Tuin gefchikt, 


en men heeft dezelve ook in de Hortus Medi= 
Cus. 


DER KRUIDKUNDE,: 199 


eus van onze Stad gevolgd. Zyn Ed, immers, INLEt 
hadt in de Voorrede van zyn Werk (*), dien- PING» 
aangaände , ten opzigt van deeze zyne eigene 
Methède gezegd’, dat zyn Ed. „ geene Grond. 

‚> beginzelen , van andere Autheuren, wie het 

3 OOk zy, opgegeven , aankleevende, maar aan 

s) de Wetten der Natuur alleen zig, verbinden- 

» de , eene uitkiezing had willen maaken, en 

ss “dus-de- Natuurlyke Klasfen , door anderen ter 

„s baan gebragt , behoudende , derzelver getal 

> vermeerderd hebbe”, De Heer ADANSON 
nogthans twyfelt hier aan , vindende onder de 
Klasfen van den Heer VAN RoveN maar vier 

die Natuurlyk zyn, te weeten, de Derde, Zes- 

de, Dertiende en Veertiende Klasfe. Ik zal hier 

een Schets van deeze Methode voorftellen. 

Zyn Ed. befchouwt de Planten , 1. naar het 
getal van heare Zaadblaadjes of Zaadkwabben : 
o. naar het af- of aanwezen van de Kelk of 
Bloemblaadjes : 3. naar de figuur van de Kelk : 
4. naar de plaatzing van de: Kelk , Bloem of 
Meeldraadjes : 5. naar het getal van deeze 
Draadjes en van de Hokjes in de Vrugt: 6. naar 
de onderlinge evenredigheid van de Meeldraad- 
jes: 7. derzelver vereeniging : 8. het meer of 
roindet getal van deeze Draadjes : 9. de zelf. 
ftandigheid der Planten. Dus worden zy van 
gedagten Hoogleeraar in de volgende twintig 
Klasfen onderfcheiden. 

| Plan- 


(*) Flore Leydenfis Prodromus. Lugd, Bat, 1740. 


ried, N 4 
II, DEEL, Te STUBs 


/ 
dor De Lordrwse rn 


ÍNLEI- Planten met enkelde Zaadblaadjes, 
T - + , 
DINER TA Monocotyledones. 

De Kelk Seheedagtig. — KLASSE IL PALMA, 

Geen Kelk. | . IL LiLlA, 

De Kelk Kafagtig. II, GRAMINA 

Planten met twee Zaadblaadjes of Zaadkwabben, 

| „Dicotyledones. 

Een gemeene Kelk , de Bloemen aan Katjes. IV, AMENTACEZ; 
Zonnefchermbloemen, Va _ UMBELLIFERE, 
de Bloempjes famengevoegd, VL, COMPOSITE, 
ee - onderfcheiden. vil, AGGREGATE, 

Een byzondere Kelk, de Vrugt driehuizig. VIII TRICOCCE, 

Zonder Kelk of zonder Bloem. 1Xe __ INCOMPLETZE?» 


Mat Kelk en Bloemblaadies, de ; 
Meeldraadjes op de Vrugt zittende, Kk. FRUCTIFLORZE, 


in de Kelk vervat, Xie CALYCIELORE: 
ongelyk, tweelanger. XII, _RINGENTES, 
vier langer. XE. SILIQUOSE. 

tot een Pylaartje vereenigde XIV, COLUMNIFERE, 
aan twee Bondels. XV, _LEGUMINOSE, 


Meeldraadjes minder in getal of 
gelyk met de deelen 


van de Bloem, XVI, OLIGANTHERE, 
dubbheld in geral An 

ten dien opzigte. XVII, DIPLOSANTHER Ze 
meer dan dubbeld nl 
in getal. XVIII.POLVANTHERA, 


° ze 
Planten met onzigtbaare Bloemen. 


Van eene Kruidige XIX, CRYPTANTHERE. 
Van eene Steenagtige zelf fandigheid. XK, __LITHOPHYTA, 


In de Orderdeelingen deezer Klasfen geeft 
gedagte Hoogleeraar agt op de omftandigheden , 
daar in voorkomende ; *t zy die betrekking heb- 

ben 


ï 


DER KRUIDKUNDE, 201 


ben tot de gefteldheid der Bloemen, of dezelven 
éénbladig dan meerbladig zyn; tot die der Kelk, 
of zy 'er één dan geen hebben ; tot die der 
Vrugtmaakende of Bevrugtende deelen , zo Man- 
nelyk als Vrouwelyk; het Zaadhuisje; de plaat- 
zing, verdeeling van de Bloemen, en wat meer 
in: bedenken kon komen, om een bekwaame 
fchifting te maaken onder de Planten van ieder 
Klasfe, 


INLEL 
DING. 


Op dergelyke manier, mengende , naamelyk , Methoden 


de Methoden der Bloemen , Sexen en Kelken , 


als ‘t ware, ondereen , zyn de Heeren HALLER À 


en WacHenNbDorrF vervolgens te werk gez 
gaan. De eerste in zyne Optelling der Planten 
van Switzerland : de laatfte in zyne Luyst der 

Planten van den Utrechtfchen Akademie- Tuin, 
hebbende zyne Methode met zo veel Griekfíche 
Woorden, op nieuws gefmeed, doorweven, dat 
dezelve niet dan voor weinigen verftaanbaar is, 
Andere Autheuren , gelyk HreisTer, Mo- 
RANDI» Sevier, Lupwie , Gre- 
pirscH, hebben tusfchen de jaaren 1740 en 
17so ook de Wereld met nieuwe Methoden 
verrykt of belemmerd , die dikwils maar ver- 
fchikkingen van de oude Methoden zyn. ’t 
Schynt dus , dat ieder Kruidkundige zyn naam 
door ’t een of andere Stelzel, ’t zy loffelyk of 
veragtelyk, moet vereeuwigen. | 

De meefte verandering, in deezen , heeft de 
Heer SAUVAGES ter baan gebragt, door in ’t 
jaar 17435 te Montpellier, het Ontwerp aan % 


n N 5 licht 
II, DEEL Ie STUKs | 


van HAL= 
LER en 


WACHEN= 
ORF 


Methode 
der Bladen, 


sor Dir LOoTCEVvALuLEnN 


INrer-licht te geeven van eene Methode , die vande 


DING. 


Bladen der Planten werdt afgeleid. Men was 
op dit artikel nog niet gevallen geweest , en 
dus hadt dit Stelzel het volkomen Kenmerk van 
nieuwheid, Was zulks een genoegzaame aan- 
pryzing , dan zou het deeze „Methode aan be- 
valligheid niet ontbreeken, ‚Drie Hoofddeelen 
heeft zyn Ed. gemaakt , van Planten met ez- 
kelde, met famengeftelde en zonder Bladen. ’t Ge- 
tal der Klasfen is twaalf , waar van de zes eer- 
ften van de plaatzing der Enkelde Bladen; de 
vyf volgende van de figuur der Samengeftelde 
zyn afgeleid , en de twaalfde behelst de Bla- 
derlooze Planten, Deeze laatften zyn , by eene 
Verbetering van deeze Methode door den Au- 
theur zelf, in ’t jaar 1751, in de eerfte Klasfe 
geplaatst „ en „verder heeft.hy de Bladen 1. 
volgens hunne plaatzing ; 2, volgens hunne fi 
guur; 3, volgens hunne plaatzing en figuur te 
famen befchouwd, ’t welk hem elf Klasfen in ’t 
geheel uitleverde. Geene Natuurlyke wordt 
daar onder gevonden , zegt de Heer A pan- 
SON , die tevens oordeelt, dat deeze Methode 
zeer onvolkomen is, Zy heeft ook by-de Kruid- 
kundigen weinig ingang gevonden. 


Methoden De Heer pu HAMEL, zo beroemd door 


van DU 
HAMEL: 


zyne Werken over de daadelyke behandeling , 
opkweeking , enz. van de Boomen en andere 
Plantgewasfen , gaf in den Jaare 1755 drie by- 
zondere Methoden “uit. Volgens de cerfte ver= 
deelt zyn Ed. de rooo Soorten of 190 Geflag- 


ten ; 
IL, DEEäs Ie STUK. 


2 


1 : ; 
Ke » j \ 
hl 
4 
4 


‘vpER KRUIDKUNDE. 203 


ten waar van hy fpreekt, in drie Klasfen , be- INLEI- 
{chouwende dezelven alleenlyk ten opzigt van PING: 
de Sexe en het getal der Bloemblaadjes. Zyne 

_r. Klasfe is van de genen , die de Mannetjes- 
van de Wyfjes Bloemen onderfcheiden , en 
fomtyds met Tweeflagtigen gemengd hebben: 
de 2, van Planten met Tweeflagtige Eenbladige , 
de 3. met ‘Tweeflagtige Veelbladige Bloemen, 
Deeze Methode is eene vereeniging van die van 
LiNNEUus met die van TOURNEFORT ; 

of van die der Sexen met die der Bloemblaad- 
jes. Volgens zyne Tweede Methode worden 
die zelfde rooo Soorten door zyn Ed. in zeven 
Familiën onderfcheiden , naar de zelfftandig- 
heid, figuur en plaatzing , van de Vrugt en Zaa- 
den. Dus behelst zyne 


‚ Familie. Planten met drooge Gefchubde Vrug- 
ten of Zaadhuisjes , of famengehoopteé 
Zaaden, … ©: 

‚ Planten met Vrugten , meer of min 

E Vleezig , die Korrels inhouden. 

3, == Planten met Vrugten, die Steenagtige 

Kernen of Pitten hebben, 

A, === Planten met Vrugten als Befiën of Bes. 

fen, zo wel droog als Sappig of Viee. 


ef 


2e 


zig. 

ig, —_ Planten met Doosagtige Zaadhuisjes. 

6e == Planten met Vrugten als Haauwen of 
Peulen, 

IJ, ——= Planten die naakte Zaaden voortbren- 
gen. 


De 


II. DEEL. 1, STUK, 


204 De Lorter var 


Inzer- De Heer pu Hamer merkt aan , dat hy 
DING, deeze Tafelen niet voorftelt als eene naauwkeu- 
rige Methode , aangezien de menigte van Zaa- 
den al te veele veranderingen onderhevig is: 
maar als aanwyzingen, welke in zekere Geval- 
len nuttig zouden kunnen zyn voor de genen, 
die zig belemmerd mogten vinden in ’t gebruik 
van zyne eerfte Methode , en dat hy daarom 
de Vrugten hier flegts by Familiën voorgefteld 
heeft. Met gelyke inzigten heeft die Autheur, 
in het zelfde Werk, eene Derde Methode, die 
van de Bladen afgeleid is, ter baan gebragt , 
om, zo zyn Ed. berigt , het gebrek der twee 
andere Methoden te vervullen , die nutteloos 
worden , ten tyde wanneer de Boomen “noch 
Bloemen noch Vrugten hebben. Men weet , 
dat de Plantgewasfen veelal door haar Loof ge- 
kend en onderfcheiden worden, en daar in kan 
deeze Methode tot een groot behulp ftrekken. 
Zyn Ed, verdeelt de roo Geflagten, door hem 
voorgefteld ‚in vier Klasfen ; zynde de Eerfte 
van Boomen. en Boomagtige Gewasfen met en- 
kelde en onverdeelde ; de Tweede met enkelde 
en taamelyk diep ingefneedene , de Derde met 
famengeftelde-en gepaarde of gevinde ; de Vier- 
de met famengeftelde en gepalmde of Waaijer- 
agtige Bladen. Die Gewasfen , welke ’s Win- 
ters hunne Bladen behouden, zyn van de ge- 
nen, die dezelven vallen laaten, in ieder Klas- 
fe afgezonderd, doch mede gebragt tot de zelf- 

de Onderdeelingen, 
Voorts 


DERK ROTDEUN DE) Bós 


Voorts hebben verfcheide Autheuren de Plan- INLEr 
ten getragt naar derzelver Medicinaal gebruik te PING: 
onderfcheiden 5 ’t welk in fommigen, doch op MR 
ver naa hiet in allen gelukt, en, doordien veele f 
Planten, in haare byzondere Deelen , de Wor- 
tels, het Hout, de Schors; Bladen, Bloemen, 
Vrugten en Zaaden, geheel verfchillende Krag- 
ten hebben ‚de Verdeeling zeer onvolkomen 

maakt. Anderen hebben enkel eene Alphabeti- 
fche Orde gevolgd, ’t welke, wegens de onze- 
kerheid der Benaamingen , eenige verwarring 
baart , die evenwel zo groot niet is , ls wanneer 
_de Planten geheel zonder Ranefchikking voor- 
… gefteld worden , dat niet alleen van de oudfte 
tyden her, maar zelfs nog in deeze Eeuw , doot 
verfcheide zeer beroemde Mannen, groote be- 
vorderaars der Natuurlyke Hiftorie , zo door be- 
fchryvingen alb Afbeeldingen is gedaan. Ik 
behoef flegts K&MPFER, FEUILLEE } 
MaArsicrIi, BRADLEY, LABAT, CA- 
TESBY, ÂMMANN, BURMANNUS, EnH- 
REET .TREW,-Ruysser,-als voorbeelden 
daar van op te noemen. 

Verfcheide Antheuren hebben elk een byzon- Byzonde- 
der flag van Planten befchreeven , en daar toert. 
dan ook van byzondere Rangfchikkingen , tot&cne 
die Planten behoorende , gebruik gemaakt. Men 
kan niet zeggen , dat zy de Kruidkunde daar 
ondienst mede gedaan hebben: want de behan 
deling van ééne Klasfe geeft meer gelegenheid 
om dezelve te doorgtonden 5 meer tyd tot de 


uit= 
IE, DEEL, Te STUK, 


306 De LoTGeEvALLEN 


ÍNLEL- uitvoering ‚ en meer ruimte tot de Afbeeldin- 


DING: 


Vergely= 
king det 
Methoden. 


gen. Dus hebben de Werken. van D1itùLe- 
Nius, Mrieuerirus, BATTARRA;GLE- 
DITSCHEN SCHEFFER, Over de Mosfen en 
Paddeftoelen ; die van Rupsrcx,‚MonNrTrus 
en SCHEUCHZER over de Grasplanten; die 
van VAILLANT ; PONTEDERA ; BERK: 
HEY, en anderen over de Samengeftelde Bloe- 
men; die van ARTEDprus over de Kroontjes- 
Bloemen; die van KLEIN,DonaTrenG ME- 
LIN, ovet het Zee- Ruy; van N, L. Bur- 
MANNUSs over de Geraniums ; enz. zekerlyk 
groote nuttigheden : maar hunne Rangfchikkin- 


gen zyn op de Algemeene Methode niet toe- . 


pasfelyk. 

Alle de algemeene Methoden der Ktuidkur- 
de, voor gemeld, en änderen; zyn met elkan- 
der vergeleeken en in een Tafel gebragt door 
den Heer ApANsON , die zig aangemaatigd 
heeft over derzelver meer of minder goedheid 
te oordeelen „naar het getal der Natwerlyke 
Klasfen en Seêtiën of, Rangen „ die daar in be- 
greepen zouden zyn. De Methode van Tour- 
NEFORT wordt dus van hem de befte ge- 
oordeeld 3 die van HrisTer de derde in 
rang, die van LoBEtrs, reeds voor tweehons 
derd Jaaren ter baan gebragt, de vierde ; die 


van BOERHAAVE de vyfde , die van vaN 


Roven de zevende , die van Ray de negen- 
de, van HERMANNUs de elfde en die van 
LiNNeus, afgeleid van de Meeldraadjes (Sta- 

oak 


DER KRUIDKUNDEe 207 


mina) de zestiende : dewyl hy onder de Klas- Inzet. 
fen van deeze laatfte maar een twaalfde deelPING: 
Natuurlyken vondt, en onder die der drie eerst- 
gemelde Methoden meer dan ‚een vierde Deel, 
Vervolgens komt de Methode van WACHEN- 
DORF, en de twee anderen van LINNAUS ; 
voorgemeld, in aanmerking, In die van Lu p- 
WIG, SAUvacEs, Rivinus, Du Ha- 
MEL, enz. ‚ vondt hy in ’t geheel geene Na- 
tuurlyke Klasfen. 

„> De Methoden (zegt hy) wier Ontwerp het 
paafte komt aan de Natuurlyke Methode ; 
zyn; die van MAGNoLrus, in ’t jaar 1689 
uitgegeven ; door wien, behalve de Bladen , 
Bloem , Vrugt en Zaaden , ook de Meel- 
draadjes, Wortels, Stammen, en de grootte 
der Planten, in aanmerking genomen is: die 
van Ray, in 1682, op de Bladen, Bloem, 
Vrugt en Zaaden , gegrondvest: die van Mo- 
RISONs, in 1680, op de grootte der Plan- 
ten , de Bloem en Vrugt : die van Lore r 
in 1570, die van ZALUZIANUS,in 1592, 
die van CasPar BAUHINUS in 1596 en 
die van JOANNES BAUHINUS in 1650 
gan ’t licht gebragt. De Autheuren, die hun- 
ne Methoden, als het naaste aan de Natuur- 
lyke komende , opgegeven hebben, zyn, zo 
hy aanmerkt, Morrison , Ray, Ma- 
ss GNOLIUS, KNAUT, LiNNAus in zyne 
» Fragmenta Methodi Naturalis of Ontwerp 


»> van eene Natuur! \yke Methode *, de Heer * zie 
En D la bladz, 17 765 


33 
ES) 
23 
23 
35 
23 
33 
25 
33 
53 
23 
53 
33 
33 
25 
33 
23 


Te DEEL, Ie STUK» 


208 De LOTGEVALLEN 


Inver „ DAviD VAN Roven, in % jaar 1740; 


DIN Gs 


‚ de Heer ÁLB, VAN HALLER in 1742 
ss. E00 OE Heer WACHENDORF , in 1747. 
s Die, welke hunne Methode als gemakkely- 
s ker. dan anderen hebben voorgefteld », Zyn 
4 RiviNus, TOURNEFORT 5 KNaur, 
RE PPIUS . PoNTEDERA; LuDwIGs 


‚en LiNN&Us zyne Methode der Sexen , 


sarin 't Jaar Leden 1D ot algemeen zyn die Me- 


s, thoden de gemakkelykften , welken het groot- 
3 fte getal van Klasfen. opgeeven; dewyl hier 


door het getal der Geflagten minder is in ie- 
» der Klasfe ‚ en de genen, die de Bloemblaad- 
„IER ( Corolla) in aanmerking neemen , hebben 
„ dit voordeel, dat dezelve zig voor de andere 

so Eelen Meren de 
Niettegenftaande alle de fchranderheid van 
oordeel , welke de Heer ApAnsoN bezitten 
mogt, kan ik doch dit laatfte hiet toeftemmen. 
Dat de Bloemblaadjes , in * algemeen gefpro- 
ken, het Gezigt meer treffen dan de andere 
deelen van de Bloem , is waar; doch de Kelk. 
vertoont zig altoos eer dan dezelven , en de 
deelen der Voortteeling zo dra de Bloem zig 
opent. Ook is ’t een groot ongemak in de Me- 
thoden, die op eenig gedeelte der Bloemen be- 
rusten ‚ dat men naar derzelver komfte moet 
wag- 


(*) Celles , qui ont confideré la Corole ont un avantaje, 
parce quele paroit avant les autres Parties, Familk, des Plans 
tes, Prefe pe XCVIHs 


prnr Krurpkunpi. #09 


wagten „ om onbekende Planten in Rang te INLEi- 
kunnen fchikken , en de ongelyke Bloeityd baart DINGe 
een groot nadeel in het aanwyzen der Planten, 
door de Hoogleeraars , in de openbaare Kruid» 
hoven. Hoe veel beftendiger zyn miet de Vrugt 

en ’t/Zaad der Planten, dan de Bloemen; In: 
diende Methode der Bladen voldoende was ; 

zo zou dezelve een groot voordeel hebben, de= 

wyl men die byna de helft van *t Jaar , ja 

in veele Planten altoos , groen kan aanwyzen , en 

van byna allen droog in de Kruidboeken bes 
waaren „ in hunne volkomene figuur. Ook zyn 

de meefte Planten en Boomen, gelyk bekend is 

aan hun Loof kenbaar, niet alleen , maar zelfs 
aan de uitwendige Geftalte ; inzonderheid de 
Beomgewasfen , wanneer alle de Bladen afgee 

vallen zyn. | 

Geen Hovenier, by voorbeeld ; of Liefhebber moeietyte 

van Tuinieren , is ‘er , die niet de Appel- en ZSPEUDG 
Peereboomen, in het hart van de Winter, ges teh 
makkelyk van elkander onderfeheidt, en niette- 
min zyn dezelven , door LiNN&Us, met en 
benevens de Kweën , die van fomntigen Appe- 
Jen van anderen Peeren geheten worden , toe 
een zelfde Geflagt ; onder den naam van Pyrus, 
betrokken, TouRNeFORT heeft verfcheide 
Geflagten door de uitwendige gedaante , aan 
fommigen eigen , onderfcheiden , en het was 
geen wonder, dat hy, die de eerfte was in een 
algemeen Ontwerp van Geflagten toe te pasfen| 
op alle Planten zonder onderfcheid , zig nog! 


o ‚niet, 
1, DEEL, 1 STUK: 


dto De U oórt cv ATEEN 


ANLEI- niet verftouten durfde, om zo kenbaare onders 


DINGe 


Gok der 


‘fcheidingen te verwerpen. Doch in deezef 
hangt de bepaaling van de werfchillende Metho- 


de af; Als men de Kenmerken der Klasfen van 


de Bloem afleidt, dan moeten alle die een zelf- 
de flag van Bloem , in figuur, hebben, in een 
zelfde Klasfe komen: leidt men de Kenmerkett 
der Klasfen van de Vrugten of Zaadhuisjes af , 


_ dan worden ‘er , met de zelfde Bloemen, dik-_ 


wils van elkander afgezonderd : leidt menze af 


van de Bladen, dan vervalt men in groote on- 


gerymdhedenì. FEvenwel zyn ’er van ouds 
Kenmerken geweest, welken fommige Gewas: 
fen; gelyk de Grasplanten, wegens de Bladen, 
tot een zelfde Familie of Rang deeden betrek: 
ken ; doch hoe weitiigen in dit of andere opzig- 
ten eeft voldoende overeenkomst hebben „ is 
teeds aangetoond. Men weer zelfs , dat ’er 
Planten zyn, in welken het giet mooglyk is met 
zekerheid te bepaalen , of de Bloem eenbladig 
zy dan uit verfcheide Blaadjes fämengeftelds 

Niet minder moeielyk is de bepaaling der 


Soorten , Soorten. … TOURNEFORT bekommerde zig 


weinig of de Planten , wief naämen hy opgaf er 


meest uit de Werken van C, en Je Baum rr: 


NUs overnam , Verfcheidenheden dan wee- 
zentlyke berte waren. Hier door was het 
getal der Soorten zodanig aangegroeid , dat 
LinNAus in ‘t jaar 1735 noodig vondt ; 
hetzelve tot byna de helft te verminderen, 
Dus heeft zyn Ed, de Kruidkunde gtootelvks 


op: 


! 


DErR KRuibdDkUNDE it 


bpgehelderd ; hoewel ‘er niettemin die önvol- If Srl 


komenheid tit geboten is, dat men dikwils 4 
door zyn Ed., Plantgewasfen die van fodeteefi 
geoordeeld worden in Soort te verfchillen , als 
Verfcheidenheden thuis gebragt vindt tot eene 
zelfde’ Soort. De Ridder merkte de Soorten 
dan, áls byzondere Planten, in ’ begin gefcha- 
pen: dethalve hadt ieder Soott haare eigene 
Kenmerken, die onveranderlyk en zigtbaar zy 
Brenet eeh Zaad van de zelfde Plant; anders 
voort vän verfchillende gedaante in eenig op= 
ziet, dan moeften dic flegts als Verfcheidetiheden 
worden aangemerkt , niettegenftäande zy de zelf: 
den blyven , ih, volgende Voortteelingen, Men 
kan de Hvacinthen ‚ Tulpen eh dergelykên 5 
hier tot voorbeelden zig etinhereti ; daar het 
verfchil byna alleen in de Kleur van de Bloem 
beftaät. Dus redeneerde de Ridder voor ruim 
twintig Jaären (*) , doch haderhatid heeft zyn 
Ed. de voortbrenging van nieuwe Soorten er- 
kend. Hy {preekt in de Verhandeling; over de 
Sexe der Planten *, welke i in’ jaar 1760, te 
Petersburg , in Quarto, aan ’t licht gegeven is, 
bladz: 28, 29, dienaangaande aldus, 

‚> Men kan niet twyfelen , of. de Veronicd 
3, fpuria » Delphinium hybridum ‚ Hieracium 
EE bybriddm ‚ Tragopogon hybridum , zyn alte 

sô maat 


() Species tot numeräntur ‚ quot diverfe fotme in prince: el 
pio creatz funts item: novas Species dari in Vegerabilibus rz 
gat &c. Philos, Bots Pe 99. 


D 
ee 


IE, DEEL, L. STURe 


ora Dae lotcrvaàcams 


_INLEI-„, maal nieuwe Soorten „door eene vermengde 


DING. , 
: 2 


en Verte 
fcheiden- 
hedene 


‚ Teeling voortgebragt. Ook zullen de Gera- 


nia ligtelyk de Kruidkundigen doen gelooven, 


„, dat zo veele Soorten van een zelfde Geflagt 
 verfchillende Planten zyn, als ‘er in ééne 
> Soort vermengingen van Bloemen zyn ge- 
… maakt, en dat, by omkeering , de Geflagten 
9» hiets anders zyn dan. Planten , wel uit de 
zelfde Moeder maar uit verfchillende Vaders 
» gefprooten. Hier wordt den Kruidkundigen 
> een nieuw Veld geopend „ waar in zy hun 
best kunnen doen, om door befprenging der 
„ Vrouwelyke deelen, in ontmande Bloemen , 
‚ met het Stuifmeel van andere Planten , nieu- 
„> we Soorten van Plantgewasfen te. tragten 
‚ voort te brengen” 

Het getal der nieuwe Soorten, welke tot nog 
toe op deeze. wyze voortgebragt zyn , is zeer 
klein : mooglyk drie of vier, in vyftig Jaaren. 
Men beerypt ligtelyk dat ik hier van weezent- 
lyke Soorten , niet van Verfcheidenheden fpreck, 
die dagelyks ín menigte, voortkomen of geteeld 
worden door de Bloemisten. Zodanig noemen 
wy een enkele verandering van de Kleur der 
Bloemen , die uit Zaad voortkomen. inzonder- 
heid van Hyacinthen , Tulpen , Anemones en 


Ranonkelen + niettegenftaande deeze Verfchei- 


denheden door TourNerForRT zyn opgete- 
kend ; want alsdan zou het getal der Soorten 


te Haarlem bekend 


‚byna oneindig zyn. In den Jaare 1767 waren _ 


150 


ER KRVIDEKUNDE : A13 


_15o Dubbelde roode. ) 
124 ‘_« Roos- en Vleefchkleurige, 
98 Witte, | 
gar in't midden geel, 7 
9r | met rood gemengeld, | 
88 _ m, Roos-enVleefchk. 
89 __m. Violet- en Purper. 
228 Dubbelde Purper - blaauwe. 
RER ver Porfeleinblaauwe, > Hyaciuthen 
103 Agaat en Gridelein dubbelde. | 


155 Enkelde Purperblaauwe, 


125 Porfeleinblaauwes 
48 Agaatblaauwe, 
154 Witte, | 
I04 Rooden Roozekieurige. | 
5 „Geele, Bate 14 


Dit maakte , in ’t geheel, tusfchen de ze- 
ventien en agttienhonderd fluks Hyacinthen , 
welke , ieder in haar Kleur en hoedanigheid , met 
een byzonderen naam getyteld waren (*), en 
dus ook onderfcheiden konden worden, Evenwel 
js ’er, over de fyne onderfcheiding der Kleu- 
ren, in deeze Bloemen , een eeuwigduurend en 
niet minder groot Gefchil of Twist, onder de 
Bloemisten , dan onder het gros der Menfchen 
over de Schoonheid, in dezelven , die groote. 
Jyks afhangt van den Grond, van de Behande- 
ling en zelfs van het Saizoen, Het een en 

an- 


(*) Mee fe Marge DE Sr. SIMON des Pacinthes: ad calcerm, , 
O3 


1e DEEL, 1, STUKe 


IÍNLEr. 


DING, 


eig De LOTGENALEN 


InreEr- andere geeft ook een hoogen Steng , die met 
BING, vetle en zwaare Bloemen beladen is, aan fom» 
mige Hyacinthen ; gelyk de Gloria Mundi in 


rood en anderen, waar wan men een enkelen _ 


Bol op verfcheide duizenden gewaardeerd heeft, 
Deeze Dubbelheid , ondertusfchen , was voor 
een Eeuw nog in geene de minfte waarde: toen 
hieldt men zig alleen op met het zaaïjen en 
voortteelen van enkelde Hyacinthen , en de 
dubbelde werden zo weinig geagt als tegenwoor- 
dig de volbladige Tulpen. Onder de Ranonke- 
len zal het getal der Verfcheidenheden, wegens 
de menigte van allerley Kleuren, welke in der- 
zelver Bloemen heerfcht , niet minder groot, 
hoewel mooglyk zo zeer niet uitgeploozen zyn, 

Het getal der Verfcheidenheden onder de 
Ooftboomen; ten opzigt van de Kleur en hoe- 


danigheid der Vrugten, is ook ongemeen groots 


weshalve LINNAUs zeer Ùwel gedaan heeft , 
met die allen , onder de Appel- en Peeteboomen , 
by voorbeeld, als ook onder de Perfiken, Pruis 
men, Kerfen , enz,, tot cen enkele Soort te 
betrekken „ en zyn Ed. drift in deezen is geens- 


zins „ vooral niet zeer verwerpelyk „ gelyk Ee 


Heer ADANSONs zeer onbeleefd, den Ridder 
yoor de Scheenen fmyt (*); (niettegenftaande 
ik niet ontkennen wil, dat Lin Naus wel eens 


toE 
(*) Mt. LiNNZUS „par un zele tres condamnable , _— 


2 voulu, en 1735, fuprimer toutes ces Varietés &tc, Prefase, 
pe CAV. 


DER KRUIDKUNDE, 


tot een ander uiterfte is vervallen , door Soor ten ÍNDEL- 


aan te merken als Verfcheidenheden :)) want 
ADANSsoN erkent zelf , dat dit een Veld is, 
daar ieder in volle Vryheid dwaalt (#), 


Ongemeen is het getal der Soorten of Ver- Derzelver 
fcheidenheden van Plantgewasfen , in de laacsi&°t3le 


verloopen Eeuw , vergroot, By THEOPRASTUS 
waren ’er maar vyf-, by DrosCORIDES zes- 


en by Pr inNrus agthonderd bekend, Zie hier 


een Lyst van het begin der herftellinge van de 
Kruidkunde af, 
En’tJaar1546,kendeLonrtcerus 879 
1552; DoooNzus 884 
157, LozrL 2191 
1587, DaLECHAMP 273I 
1596, C. BAuniNus 6000 
1604, TouRNEFORT 10146 
1704; Rajus 18655 Soorten 


of Verfcheidenheden, welken Lr NN us,door 


| 


eenen pryswaardigen iever, in ’t Jaar 1762 ge- 


reduceerd hadt tot ongevaar zeven duizend Soor- 


ten. Ik noem deezen iever pryswaardig ‚ om 
dat hier door de Studie der Kruidkunde gemak- 
kelyker wordt gemaakt, | 

Gedagte vermenigvuldiging der Soorten” is 


gI00- 


(*) Auffi a ton toujours regardé comme tres- difficile de 
canftater ce qui est Varieté & Espéfe dans les Plantes, & 
est un Champ ou chacun erre en pleine liberte. Jbidem, 


Ie DENLe Te SUUKo 


O4 


215 


o16 De LorTGEVvVALELEN 


INLEI- grootelyks te weeg gebragt door de nieuwe Ont- 
DING, dekkingen van Planten in de andere Werelds- 
deelen. De Heer ApANSON geeft een Lyst 
op ‚ om te doen zien, hoe veel nieuwe Planten 
door de Reizigers en andere Autheuren „ agter- 
volgelyk , aan ’ licht gegeven waren: te weeten 

door 


Pr, Arpinus, in'tJaarrsg2,uitEgypte, 184 


Marcar. & Prison, 1618, uit Brafil 200 
HERNANDEZ, 1628, uit Mexiko, 6o9 
CoRNUTI _1635,uit Kanada, 6o 
REEDE , 1678, uit Malabat, goo 
PLUMIER ; 1680, uit Amerika, rooo 
HERMANNUS „1687, uitCeylón, zoo 
TOURNEFORT 3 1700, uit de Levant, 1350 - 
SLOANE 3 “1707,uitJamaika, 2o0 
KEMPFER , 1712, uit Japan, 30 
FEUILLÉ, 1714, uit Peru, 149 
CATESET, vat 1 73Es UIt Kap ma Nn 
J. BURMANNUS, 173r,vande Kaap, ooo 
J. GMELIN, 747, uit Siberie, ooo 
BROWNE, 1756,vanJamaika, aoo 
AnANsoN ; 1757 >vanSenegal, goo 


pe Ken- _ Deeze menigvuldigheid van nieuwlings ont- 
EEn. dekte en aangebragte Plantgewasfen, nader- 
nzus hand nog veel vermeerderd , maakte inzon- 
vir bepaaldederheid een vaste bepaaling der Kenmerken 
noodzaakelyk „ en daar in heeft de beroem- 

de LiNN@eAus het allermeefte uitgevoerd, 

De Heer HALLER, immers , die in dit op- 

pen zt _ zigt 


BER MRUIDKUNDE 217 


gr 
st 


zigt onpartydig behoorde te zyn, fpreekt ‘er INLEt 
aldas van. „ De gaapende Kenmerken van PING, 
„ TOURNEFORT,de losíe van Ray, de al | 
‚ te fmaldeelige van RriviNus,de niet al- 

„, toos echte van MAGNOLIUS zyn door 

‚> Hem, uit de Natuur zelve gehaald, zo uit- 

9 voerig opgegeven , dat menze in ’t vervolg 

s altoos , om welk een Stelzel men wil op te 

»» regten , zonder misleiding gebruiken zal kun- 

ss nen (*)” Dus fprak die groote Man, in % 

jaar 1742 » toen zyn Ed. nog alleenlyk het 
Werk van LiNnNdzus, over de Geflagten der 
Planten , hadt gezien. Vervolgens heeft de 
Ridder „in ’t Jaar. 1753 , zyn Werk over de 
Soorten der. Planten, de eerfte maal laan ’ licht 
gegeven , dat naderhand herdrukt, en groote- 

lyks vermeerderd, in ’Jaar 1762 uitgekomen 

is. Hier in zyn de Soortelyke Kenmerken afge- 

leid van alle deelen , die niet in de bepaaling 

der Klasfen en Rangen komen. Het getal der 
Meelknopjes (Anthere) of Mannelyke deelen; 
derzelver verfchillende evenredigheid, en fa- 
menvoeging » ’t zy met elkander of met den 

Styl en Stempel (Stigma), door middel van de 
Meeldraadjes (Stamina) , byzondere plaatzing 

enz, was door zyn Ed, tot een Grondflag ge- 


legd van de Klasfikaale Schikking, Ieder Klas 
| | le 


' (*) Exumeratio Stirpium Helveticarum, Gotting. 1742 
folio, Pref, p‚ 30, 
ijk, 


1. DEEL, Ie STUK. 


| 


218 De LOTGEVALDEN 


Inger- fe werdt wederom in eenige Rangen vere 


DING, 


deeld, naar het getal of de plaatzing der Sty- 
len (Piftilla) en Stempelen of Vrouwelyke dee. 
Ten. Ten opzigt van de Soortelyke Verdeeling 
zal ik den Ridder zelf dus fpreekende invoe- 
ren (*), 

‚, De Kennis der Planten beftondt weleet in 
a ‘willekeurige naamen , der Geheugenisfe inge- 
„, prent, welke , daar zy waggelde, door Af- 
„ beeldingen onderfteund werdt. De wysheid 
der Stelzelmaakeren heeft eene Orde uitges 
„‚ vonden , die het Geheugen zou behulpzaam 
> zyn en de Weetenfchap op waste Grondfíld- 
, gen vestigen ; welke wy aan die voornaame 
ae Mannen , GESNERUS, CA&SALPINUS: 
, BAUHINUS ; Morrison, HER MAN- 
2 NUS,TOURNEFORT;VAILLANT, Dire 
„LENIUs en anderen, verfchuldigd zyn. 
‚, Deeze Ariadnes Draad der Stelzelmaakeren , 


9 aan de Geflagten alleen bepaald, heb ik ge- 


‚, bragt tot de Soorten uitteftrekken, derzelver 
5, wettige verfchillendheden opgemaakt hebben- 
„, de, op dat hier in ook eene zekerheid mog- 
s> te erkend worden: aangezien alle waare Ken- 
9» nisfe op die der Soorten rust: want, als deeze : 
„, Ontbreekt, wankelt ook de Hiftorie der Plan- 
se ten , gelyk in de meefte Reisbefchryvingen 
je honen is, Op dat ik, nu, de Soorten der 

is Plans 


(*) Vide Prefationem Operis ejus eximii , de Speciebus Plans 
garum, Ed, Secunda; aucta, Holmie 1762e O&ava. 


\ 


DER Kk RUIDKUNDE. 219, 


‚> Planten my gemeenzaam maaken mogt, ben ÍNLEI- 
ik, behalve de Laplandfche Bergen, ook ge- PING 
» heel Sweeden ‚ benevens een gedeelte van 
„ Noorwegen „ Deenemarken , Duitfchland , 
… Nederland , Engeland en Vrankryk, doorge 
„, reisd: ik heb de openbaare KRUIDHOVEN 
„> van Parys , Oxfort , Chelfea, Hartecamp ; 
> Leiden , Utrecht, Amfterdam, Upf{àl en an- 
deren, doorzogt (*): ik heb ook de Kruid- 
5 boeken: van BurseR, HERMANNUS 3 
ss CLIFFORT, BURMANNUS ; OLDEN- 
> LAND, GRONOVIUS, VAN ROYEN; 
> SLOANE, SHERARD, BoBART, Mrr- 
es LERUS, TOURNEFORT, VAILLANT,) 
> JUSSIEU, SURIAN , B&£CK, BRow- 
> NE» enz. doorbladerd (+). Op myn aanraa- 
9, den hebben zig myne welcer zeer beminde 
, Leerlingen, P. Kar M naar Kanada, F, HA s- 
„sELQUIST naar Egypte, P, Osne cx naat 
„, China, TorEN naar Suratte, SOLANDER 
‚, naar Engeland, ALSTROEMER naar de 
se idelyke € deelen van Europa, MaArTIiN 
sn Naar 


(#) In die van Farys , genaamd le Jardin Roial, bevin- 
den zig ongevaar 3500 ; in die van Leiden 2700, in die van 
Amfterdam en Utrecht ieder 2000 , in die van Upfal, rooe 
Soorten of Verfcheidenheden, ADANs. Fam, Pref. p. GXLix, 

(Ì) Het Kruidboek (Herbarium vivum) van TOURNEFORT 
bevat 4000 Soorten „ dat van VAILLANT 9.000 Soorten of 
12.090 Verfcheidenheden , dat van Jussreu 8,000 Soorten 
of ro,ooo Verfcheidenheden : dat van SLOANE 8 ooo en dat 
van SHERARD 12.000 Planten, ADAN3 Fa, als boven, 


4 Dkr. IL. STUK 


oo Dr LotTcEvArrnr 


s, naar Spitsbergen, PoNTIN, naar Malabar , 


, KAEHLER naar Italie, FORSKAHL naar 


„> de Oofterfche Landen , P. L OE FL ING naar 


ss Spanje, Mon TiN, naar Lapland begeven ;- 


‚ en de verzamelde Kruiden aan my medege- 
9, deeld. Uit verfcheide Landen, eindelyk , 


» zyn niet weinig drooge Planten en Zaaden 


s> my toegezonden door de Kruidkundigen , my- 
ne Vrienden, B. Jussieu, ADR. VAN 
s ROYEN, J. GESNERUS; enz. Boven- 
> dien gaf de Heer CL1r ror rT my allen, die 
hy dubbeld hadt; LAGERSTROOM veele 
9) Oostindifche, GRONOVvIUS de meefte Vir- 
3 Sinifche; GMELINUs byna alle Siberifche5 
‚ BuRMANNUS » behalve veelen van hem 
„ zelf , zondt my ook de Kaapfchen van O r- 
> DENLAND te bezien , en SAUVAGES 
, Íchonk my, met een zeldzaam -en byna on- 
, gehoord voorbeeld , zyne geheele Verzame- 
s, ling van Planten : waar door ik ’er geen mid- 
9, delmaatige veelheid van bekomen heb, 

> De Soortelyke verfchillendheden van niet 
‚… weinige Plantgewasfen heb ik reeds te voo- 
5» fen aangetekend , in de Mora, Lapponica, 
vs Suecica > Zeylanica „ als ook in de befchry- 
„ Vingen van de Hortus Cliffortianus en Up- 
»» Jälienfis. Op de zelfde Grondbeginzels zyn 
‚» te werk gegaan, de zeer uitmuntende Kruid- 
se kenners ‚ GRONOVIUS, RoYeENus, 


is WACHENDORF;GORTER,JACQUIN, 


es COLDENs HiLcL, HuDson, Gouans 
… 49 D A- 


DER KRUIDKUNDEs  2ât 


„„DariBarD, KRAMER, LEYSER , INLEL 
„ Meerse, Lee, ze Monnrier, Goer- PING 
TARD, SAUVAGES, en in niet weinig 
( opzigten HALLERUS, GMELINUS, Ar- 
9 LIONUS , SEGUIER, SCOPOLI, GE- 
RARD, BuRMANNUS en anderen , door 
wier arbeid veele Soorten duidelyk en vast 
„» bepaald geworden zyn. Deeze Benaamingen ;, 
„> hiet.en daar verfpreid , heb ik’, ten dienste 
der genen die zig in de Kruidkunde willen 
„ Oefenen, raadzaam geoordeeld by een te ver- 
9 Zaderen , de nieuwlings bekomene Planten 
„, daar by te voegen en alles tot één Samenftel 
‚_, te brengen : maar, door ’t waarneemen van 
„ meer Soorten beter Kenmerken ontdekt zyn- 
‚de, en bekwaamer Uitdrukkingen verzonnen, 
‚> heb-ik fomtyds de Verfchillendheden , fchoon 
„» te vooren wel aangeweezen, moeten verbete. 
ren. Weezentlyke Kenmerken voor een 
„ Soortnaam vast te ftellen , is geen gemakke- 
> lyk werk. Dit vereifcht , naamelyk , een 
„, naatwkeurige vergelyking van verfcheide 
‚ Soorten een zeer oplettend onderzoek der 
„ deelen, een juifte uitkiezing der verfchillend- 
„, heden, en, eindelyk, een bekwaam gebruik 
», van Konstwoorden ; op dat die Soortnaamen 
„ ZO kart en vertrouwelyk, als ’t vallen kan , 
s, mogen zyn. 
…  Doordien ik zo dikwils van de Autheurernt 
s» Was bedroogen , heb ik de Planten , die ik 
»» Diet gezien had, om geen twyfelagtigen on- 


der 
KH, DEEL, Ie SfUK, zl 


o3d De LorTGEvaALLER 


Inter. > der de zekeren te mengen , weg gelaten. Zó 


DING, 


‚ het fomtyds gebeurde , dat een Plant van my 
» niet genoegzaam befchouwd was , of dat ik ° 
» een onvolmaakt Monfter bekomen had, dar 

‚ heb ik dezelve met dit Teken + gemerkt ;, 
ás OP dat anderen dezelve naauwkeuriger onder: 
„, zoeketì mogten; Uit eene taamelyk zekere 
» optekening befluit ik, dat het getal dèr Plan: 
„> ten op den Aardbòdem veel kleiner is, dat 
‚> men gemeenlyk denkt: zo dat hèt ’er haauw: 
ss Iyks tienduizend beloopen zal, 

„ Nooit ben ik tegen myne tégenftreevers 
3» uitgevaren. Derzelver bittere Seheldhoort 
„ den ; befchuldigingen , befpottingen; uitjou- 


j wingeh ; gevanke: in is Eeùuwer, de beloo- 


5, ning des arbeids van veel voortretffelyker Mans - 


„‚ nen geweest zyn ) heb ik met een gerusten 
;, Geest verdragen , en ik benyd dezelven aan 
4, Zülketi; dië Ze int werk ftellen, niet, in= 
Kk dien zy daar door meer Roemi bejaagen by 
Gemeen; Ik verdraag deeze dingen, wel: 
ke geen Hoofdhaattje by my van Kleur ver- 

„ anderen , en waarom zou ik die Onbillykheden 
„> hiet verdraageh ; terwyl ik van regte Kruid: 
4, kenners, en wel van de allergeleerdften ; daar 
3, deeze den Hoed voor möeten ligten, met de” 
„ gfootfte Lofredenen overladen ben, Eef der- 
s gelyke Gunst, vervolgens , aan myne tegen- 
pe {treewers toe tê bfengen, laat noch de hoog: 
3 te myner Jaaren , noch het Ampt dat ik bes 
; kleed , noeh myne geaartheid toe. ’t Geen 
7 5, MY 


3 
53 
9 
99 
23 


99 


Der KRUrDRuNvDE. 258 


\ 


| my van myhen Leeftyd nog overfchiet , zal INLeEt- 


ik gerust aan nuttiger Waarneemingen te kos“PINGs 
te leggen. De Zaaken der Natuur hebben 

dit byzondere Voorregt, dat „ gelykerwys de 
Dwaalingen ; in dezelven begdan , van nie- 
matid ‘verdedigd, zo ook de Waarheden, op 
Wäarneemingen rustende , zelfs van de ge- 
heele Geleerde Wereld niet vertreden kunnen 
nen worden, Ik beroep my derhalve op het 
oordeel van de laate Näkomelingfchap.” 


Behalve de gedágte Methode der Sexen, van , Verande: 
naamelyk Mannelyke en Vrouwelyke deelen 
Minnaaryën en Paaring; in de Planten te onder- 
ftellen; ’*t welk fentieibet als belachelyk 


gen be 


zelfs aanftootelyk hebben uitgekrecten: zyn an- 
deren gantfch niet geftigt geweest door de vers 
andering Van de Eigen haamen der. Plant- eri 
Boomgewasfen, Hier in is de Heer ApaN- 
SON, meermaalen aangehaald , zelf, een groo- 
te Tegetiftreever of liever Berisper van onzen 
Ridder, Hy, die de Conchyliënkunde met on: 
bekende Naamen, zonder eenige overeenkomst 
of betrekking , willekeurig gefimeed, heeft 
gaan overftelpen ; waar. in hem waarfchynlyk 
geen Liefhebber det Natur zal navolgen ; 
durft hier van den grooten LINNA US zeg: 
gen, „ dat noch Vrankryk , noch Engeland * Ô 
‚ fioch eenige geleerde Natie van Europa, dec. 
„s ze veranderingen van den Ridder voor goed 
z» Erkehd. heeft; zynde dezelven alleenlyk aan: 


33 


genomen decor eeu klein getal van deszelfs 
| 93 Dis 


er oT\s « 
IN, DEEL, IL. STUK, 


ring der 
s Benaamin- 


rispt door 
en ADANSONe 


ea Dasbortcervs mk 


ÎNBEI- „ se D ‚en in ’ byzonder door zodani- 


DING. 


Die be- 
“rispingen 


wederlegd. 


‚ gen , als Naamlysten grot hebben , uit 
> zyne Werken gekopieerd (*),”” | 
Wy zagen , kort hier voor, verfcheide Au- 
theuren opgeteld , die op- den zelfden voet te 
“werk gegaan zyn als onze Ridder, Hier onder 


bevinden zig ten minfte vier Kruidkundigen uit 


Vrankryk , drie of vier uit Engeland, zes uit 


de Nederlanden; de overigen uit andere deelen 
van Europa. Geen derzelven kan men eigent- 


Iyk een Discipel noemen van LINNAUS, el. 
nogthans hebben de meeften derzelven zyn B. 


zo niet in de Klasfikaale fchikking, ten miníte 
in de Benaamingen en Soortelyke onderfcheidin= 
gen , nagevolgd. De Heer KRAMER heeft 
een Liyst gemaakt der Planten , door hem in 
Neder - Ooftenryk waargenomen „ welke vol- 
maakt gefchoeid is op denleest van ’t Samenftel 
van onzen Ridder, zonder dat men echter zeg- 
gen kan, dat dezelve uit zyne Werken is geko- 
pieerd, Ondertusfchen heeft deeze , zo hy 
Zegt, ‚‚ de Methode van LiNNeaus verkoo- 
‚> zen te volgen, als de minst onvolmaakte van 
„> Allen, welke tot dien tyd toe uitgegeven 
‚> Waren „ en naast komende aan de Natuurlye 
‚‚ ke» doordien zy de Gewasfen „ die zekere 
ge: vaguechap. hebben , minst van allen af- 

s> ZON« 


(*) Is n'ont été adoptes que par un petit nombre de 
fes Disciples, & notament par ceux, qui ont fait des Caras 
logues copids de (es Ouvrages, Famill, Pref, pige CXXXIV. 


an 


"DER KRuidkuNDE: A4 


5 zondert.” Zyn Ed, brengt voörbeelderí dien: INLEL 
âangaande by. Eveh zo min kan men de Florá DING 
Belgic4 van de zeer geleerden Heer Davtu 
Dre GÓRTER Een Naamlyst noemen , dië uit 
de Werken van LtNN&us zoude nagefchtees 
ven zyn. Ik zwyg van andere , niet minder 
ùitmuntehde Kruidkenners , die de Benaämin= 
gen van LiNN seus meer dan deszelfs Klasfis 
kaale fchikking volgen , doch nietteniin de be- 
hoorlyke waarde ftelleù op den arbeid van ons 
zen beroemden Ridder, De Heere GROND: 
VIUSs VAN Roven, Hitr, en hoe veel 
anderen niet uit de gedagte Optelling, inzoù: 
derheid onze vermaarde Hoogleeraar de Heer 
TJ. BurRMANNUs en deszelfs waardige Zoon en 
Opvolger de Heer N. L,BURMANNUS, doot 
zyne in t jaär-1768 uitgegevene Flora Indica3 
als anders , beroemd, kunnen hier van ten bly» 
ke ftrekken: Dire Jk OD 
Ik wil nu nief omftandig fpreeken van de laf: 
fe berisping van gemelden Heer J. BURMANNUS 
door ADANSON; ten opzigt van deszelfs bes , 
handeling van *t* Werk van PrLuMIER;: om 
dat die van zelf vervalt. Schoon onze Hog: 
leeraar zegt, dat de Mombin van dien Patet 
door Linneus Spondias genoemd werdt 3 
hadt zyn Ed: doch dien naam geenszins aan ’t 
hoofd der Afbeelding en befchryving van Pt u= 
MIER geplaatst, gelyk oüze Fränfchntän voör: 
wendt: ja daar is geen Afbeelding van die Plant 
door den Heer B URMANNUS uitgegeven, er 


wat 
ils DEEL, 1, Stuit, 


206 De LOTGENGALLENe 


INLEL- wat de Achras of Sapota aangaat, deeze Naa- 


DING. 


men vind ‚ik zelfs in het Register niet. Onze 


Hoogleeraar heeft inderdaad meer agting vere 


diend , door zyne geleerde befchryvingen en 
beoordeelingen van. zo veele vreemde Gewas: 
fen ‚ dan door het uitgeeven van een groot getal 
goede Afbeeldingen gelyk ADANSON van 
zyn Wel Edele zegt (*). 
„Wat - nu de verandering der Benaamingen 4 , 
door LINN@AUSs; aangaat; indien daar omtrent 
en vaste voet geweest was , onder de Kruid= 
Kundigen ; zou’ men zekerlyk den arbeid , dien 
Onze Ridder daar in ondernomen heeft, minder 
kunnen billyken 5 dan ‚ wanneer men het Oog 
flaat op de verwarting ; in dit opzigt plaats ge- 
had hebbende. Zyn Ed. is een weg ingeflagen 3 
dien niemand voor-hem hadt bewandeld : hy 
heeft de gebrekkelykheid van veele Benaamin: 
gen aangetoond en de Kruidkunde , in deezen;, 


aan vaste Wetten getragt te binden ; verwer- 


pende onder anderen ook alle Barbaarfche naa- 
| men 


k | REAR 

(*) Zie hier de geheele Plaats. „S'il n'est pas pardonable, 
de chanjer des noms fort bons ou au moins pisfables , — 
il Pest encote moins de defigurer les Ouvrajes postumes des 
Auteurs, en les publiant avec ces noms inpropres, come à 
fait M. BURMANN (Auteur d'zilleurs fort éelcbre & tres. 
estimable par. nombre de bonnes figures qu'il a prucurées 
aux Botamistes ,) en metant a la tête des figures & descrip» 
tions de PLUMiER le Synonyme Grec du Piraster (.Ach- 
as) au lieu du Saporta ; celui du Prunier (opende) au lieu 
de Menbins Ke, — « 


BER KRUIDKUNDE 5òj 


men; € dië vaï geene betekenis zyn (*: Ik Iwtite 


geloof ; dat zyn Ed: in deezen het algemeen ; 
en inzonderheid de Geleerden ; meer pleiziet 
gedaan zal hebben ; dan zyn berisper door den 
Schryftrant der Franfche Taal, in zyn Wetk ; 
geheel haat de uitfptaak en zodanig te verandes 
ten, dae meh zig fchaamen zoude, in ’t fchry= 
ven hem dus na te volgeù (4). De Heef 
ADANSON is hier geheel tegen ’ genmteené 
gebruik aangegaatì ; ’t welk hy in onze Riddef 
zo fterk afkeurt (4). En, dat de veertietì 
Grondftellingen , op welken dezelve die vet: 
ans 

(#) Zie Linnmr Philòs, Botánica 6 160, &c. 

(4) Ry voorbeeld ‚ met te fpelleri chake, Relke, kélkans 3 
ii. plaats Van chague » guelgue 3 quelqúns.s ufajes in pläats 
van wjage > naranjemens , in plaats van arrangemens : tôs 
ride, in plaats van tortide : P Entisfere s in plaats van / Hes 
misphêére;, eni. Dit maakt zyn Werk fomtyds onverftäans 
baar; gelyk wanneer hy zegt; /s Merode parfére Bé fi elis 
exije la conêsfance : chacune des fiances; in plaats van fciens 
es 3 fote in plaats van Jotie ; vera; in plaats van verra, 
Van hoe veelé Planten zyn dus door hem niet de Naamen 
belachelyk opgegeven: by voorbeeld Fenjanibres ; Saliketes 
Chatèfiers; Korulos, Súmfuton3 Wachendorfia , enz; maaken: 
kende dus de oude Naamen; zo wél voor Geleerden als on= 
geleerden ; byúa onverftaanbaar: gezweegen nog de menigte 
van nieuwe monftreufe Naamen ; door hem uit een zé/ 
irés=condaninable gefineeds 

(J) Enfin par 14 axiomes, peuú fondés (Ph. Bot. p, 160,} 
M, Lineus a trouvé le fecrer ; de bouleverfer && de chans 
jer la plupart des noms les plus refus en Botenike 8 ed 
Medecine ; ééc, Pref, pe CXRXIÍ, 

pz 


14 DEEL, jo STi. 


DING: 


208 De LOoPRGEVALLEN. 


InrEr- anderingen in de Naamen der Plantgewasfen ge- 

DING. maakt heeft, weinig grond lade ‚ zou hem nog 
_te bewyzen {taan, 

Famitiën De Heer ADANsoN verbeeldt zig, dat de 
Veeeae tet Natuurlyke Methode geen herfenfchim zy» ger 
DANSONe lyk fonimigen gewild hebben , en, zo hy dezel- 

ve niet getroffen heeft, meent hy ’er het naafte 
aan gekomen te zyn ; met zyne 58 Familiën, 
in welken de 1615 Geflagten , welken hy ge- 
{teld heeft , zyn gefchikt, om door onderfchik- 
king de 18ooo Soorten of. Verfcheidenheden 
van Plantgewasfen, welken ‘er opgegeven zyns 
te bevatten. Hy denkt dat ’er nog vier of zes 
honderd Geflagten , en misfchien wel agttien- 
duizend nieuwe Soorten te ontdekken zyn op 
den Aardbodem. En  , fchoon dit alles op ge- 
neuelyke denkbeelden berust , zal ik doch hiet 
een Lyst van zyne Familiën opgeeven „ mids de 
moeite befpaarende van dezelven te verduit- 


fchen. 
1e Bisfus. ra. Eleagnus. 23. Apocins. 
2 Champignons. 13. Onagrês, = __ 24. Bouraches, 
3. Fucus. 14. M.rtes, 25, Labiëes, 
4.Epatikes. 15, Ombelliferes, „ 26, Vervenese 
s. Foujêres, 16 Compofdes, 27. Perfonées. 
6. Palmiers, 17, Campanules, 28. Solanons. 
7. Gramense 18. Briones, 29. Jasmins. 
8. Liliafées. 19. Aparines, go. Anagallis, 
g. Jenjambres, 20. Scabieufes, 3r. Salikairese 
10. Orchis. 21. Chrevrefeuilles. 32. Pourpiers. 
11, Ariftoloches, 22. Aireles, 53. Joubarbes, 


34. Al 


BER KRUIDEN DE e09 


s4.Alfines. 43. Legumineufes, 52,Cruciféres, ÍNLEI- 
35. Blitonse 44. Pistachiers, 53.Pavots. DING. 
36. Jalaps. 45. Titimales, 54. Ciftes. 

37. Amarantes. 46. Anones 55, Renoncul, 

38. Espargoutes. 47.Chatefiers, 56. Arons, 

39 Perfikaires. 48, Tilleulse 57. Pins, 

40. Garou. . 49. Geranions. 58, Mousfes, 

41. Rofiers. so. Mauves. 


42, Jujubiers. 51. Capriers, 


N Zo men de onderfchikking der Geflagten na- 
gaat, zal men daar in geen minder ongerymd- 
heid befpeuren , dan die, welke in deeze fchik- 
king der Familiën aanftonds in ’ Oog loopt. By 
voorbeeld, de Nymphea, Afarum „ Hydrocha- 
ris zyn jn de Familie der Aristolochia geplaatst , 
welke byna niet dan door de Bladen overhoeks 
_ (Folia alterna) te hebben , van de Familie der 
Orchis verfchillen moet. In geene van deeze 
beide Familiën zou een Corolla plaats hebben , 
maar de Bloem zit op ’t Ovariwm,. Andere 
Aanmerkingen op deeze. Methode te maaken, 
gaa ilk voorby: te meer , dewyl de Autheur er 
kent, dat ’er nog veele verbeteringen en ver- 
meerderingen in kunnen plaats hebben : gelyk 
vok zyne befchryving van alle de gedagte Fa- 
miliën, in één Boekdeel in Oltavo, zeer Ops 
pervlakkig is „ te meer om dat ’er zo verfchil 
lende Gewasfen in ééne Familie byeen gevoegd 
zyn; dat ’er niet gevoeglyk van die allen te ge- 
Iyk gefproken kan worden. In de Familie der 
| KC Mars 
1, DEEL: 1, STUK, 


eso De LoarTGeEVALLEN 


Tmrer- Mauves , anders Malvacées , of Planten die naar 

DING: de Malva geïvken , by voorbeeld , wordt ore 

der .dezelven gefproken van de Baobab, den 

zwaarften Boom mooglyk die ’er bekend is; 

groeijende aan de Kust van Senegal ; cen Boom 

die een Stam heeft van 25 Voeten-en daar boe 

ven dik, en een Kroon van 1so Voeten mid» 

ï dellyn; als ook van de Ceiba, die eenen Stam 

heeft van 12e Voeten hoogte. Men begrypt 

ligt, hoe deeze Reusagtige Boomen , in eene Na- 

tuurlyke Familie , by de Kaasjesbladen ftrog- 
KERN 

Rangen De Heer GrEtrard „ deor wien in ’ 

Gano jaar 1747» en dus zestien Jaaren vroeger, een 

__Eyst der Plantgewasfen, die natuurlyk omftrecks 

Estampes , Orlcans en in andere deelen van 

| Vrankryk groeijen , door zynen Grootvader 

DeEsCURAIN opgemaakt, met zyne Aanmer- 

kingen uitgegeven werdt (*) ; fpreekt noopens 

zyne behandeling ten dien opzigte aldus, „ Wat 

„… de fchikking aangaat , heb ik die gene ge, 

z volgd , welke de Heer LiNN&us ons op- 

9, gegeven heeft-in zyne Brokken der Kruid- 

‚kunde (4) ; *t welk byna uitkomt op het 

> … Stelzel van TOURNEFORT, Ik heb ’er 

| » maar 


(*) Onder den naam van Obfervasions far les Plantes pat 
Monft, Guettard. Paris 1747: 
(t) Fragmens de Botanigue, Ik denk dat zyn: Ed, de 
Fragmenta Methodi naturalis, die in de Clasfes Plantarang 
Kianei, Anna 1738, uitgegeven zyn, zal bedoelen, 


\ 


DMERIN RUNDE DON DE agp 


‚ ‚ maarveenige veranderingen in gemaakt, wel- INLEr- 


» ken myne Waatneemingen-fcheenen te ver- PING. 
5 eifchen, De Orde van den Heer LinNaùüs 

s Heeft my met deeze Waarneemingen veele 

„ beter gefcheenen te flrooken , dan alle Stel. 

‚ zels van Kruidkunde ; die tot nog toe aan ’t 


» licht gegeven zyn. Dus bemerkt men wel, 


> dat ik niet voorwend een nieuw Stelzel te 
9» geeven , maar dat ik my van de fchikking be- 
> dien , welke my de Natuurlykfte voorgeko. 
$» men is „ om Waarneemingen wereldkundig 
ste maaken , welke dienen kunnen , om een 
55 nagenheoriger en algemeener Stelzel te for- 
‚ meeren,” _ Voorts fpreekt hy van de Klieren 
en Haairtjes , voorheen gemeld * en merkt * zie 
aan „ dat zyne Waarneemingen daar omtrent “*% 57° 
hem gediend hebben om Onderdeelingen te 
maaken in de. Rangen van LiNN&us. Som- 
mige Rangen , echter, zyn door hem uitgedagt 
en afgeleid van de gedagte Haairtjes of Draad- 
jes, die-men op de agterzyde der Bladen vindt. 


Zy volgen elkander aldus. 


1. Champignons, 6. Orchis. IJ. Juliferres, 


a, Algues, 7-Liliacêes. 12. Utriculaires. 
3. Fougeres. 8 Graminèes, 13. Papilionacèes, 


4. Mousfes. 9. Visqueufes. 14. Tithyialcs. 
5, Aquatiquêse 10, Farineufes (&), 15. Anemonecs. 
16. ‘Ros 


(*} Deeze hebben geen Kliertjesals Gerfte maar als Geerst- 
koorntjes (Glandes miligires), 


1. DEBLe le STUKe 


Vd N 


k 


es De LarTGeEev AE Lien 


INLEI- 16. Rofacèes. «26, Dipfacèes. … 35e lapaverse 


DING, 


— 17. Pomiferres, 27 Columniferr, 36, Geillettèess 


18. Lapacèes. 28,Crucifertes, 37. Infundibuliform, 


e 19.Campanulges.29, Malvacèes, 38, Cynarocephales» 


20. Apocinèes, 30. Hypericées. 39. Pl,a Fleuronse 
21, Aparinèes. _31, Masquêes. 40: Radiëes, 

22, Umbelliferr, 32, Veroniques, 41. Pl. ademi-Fleure 
23. Borraginees, 33. Labiées, 

24, Porcellinees.34.Cucurbitacées. 

2e Lyfimachèes, 


Ik heb de Naamen deczer Rangen niet goed- 
gevonden te vertaalen , om datde meeften uit 
zig zelve blykbaar zyn, en dat het my ook de 
moeite niet waardig is voorgekomen, Inderdaad; 
wanneer ‘men op de Verfchitlende Plantgewasfen , 
die in fommige Rangen thuis gebragt zyn, en 
op de geringe onderfcheiding van eenige nieuwe 
Rangen, hier door den Heer Gverrarn 
tusfchen die van Lr NNAEUS ingevoegd, agt 
peeft, dan zal men dit niet voor een Natuurly- | 
ke maar voor een zeer Onnatuurlyke Methode 
erkennen moeten, Men vindt dus de Heide 
(Erica) in de zelfde Rang geplaatst met de 
Donderbaard of Huislook (Sedum) en dergelyke 
Sappige Planten , onder den naam van Porcelli- 
nées, om dat derzelver Kliertjes naar de Blaart- 
jes of Puistjes , welke in zekere Kwaal, in ’t 
Franfch la Porcelaine genaamd , op de Huid 
der Menfchen zig vertoonen, gelyken zouden 3 
Enz, 


De 


/ 


pri KR UrDwUNDE 233 


De Engelfche Heer Doktor Hirr, reeds in Inrer- 
verfcheide opzigten bekend in de Natuurlyke PING. 


„Hiftorie , heeft, nu dertien of veertien Jaar ge- 


van Dr. 


leeden een Werk begonnen uit te geeven, dat Hit. 


nog vervolgd wordt. Hy noemt hetzelve: Het 
Samenftel der Kruidkunde , of een Reeks van 
Proeven en Waarneemingen , flrekkende om het 
drwendige Maakzel en Leven der Planten , der- 
zelver Groeijing en Woortteeling , te verklaaren , 
enz. Bevattende tevens eene nieuwe Ontleedkun- 
de der Planten. Alles uit de Natuur alleen (*), 
Dit Werk worde gedrukt in groot Folio, en 
ten keurigfte uitgevoerd , bevattende boven- 
dien een menigte van Plaaten, die dit alles op- 
helderen. Zyn Ed, fpreekt dus van de Metho- 
de der Sexen. … In ’t Jaar-1735 gaf LIn- 
»> N&US, boven alle Lof verheven, na vrug- 
s teloos zyne nieuwe Denkbeelden in Engeland 
voorgefteld te hebben , in Holland dat Sa- 
menftel der Plantgewasfen uit, *t welke de 
Kenmetken der Klasfen afleidt van de Meel. 
«draadjes (Stamina) en den Styl (Pistillum) , 
en alle de deelen van de Bloem gebruikt tot 
onderfcheiding der Geflagten. Dit Samen- 
ftel is, de volgende vierentwintig Jaaren 4 

ss langs 


53 


C*) The VEGEFABLE SYSTEM, or a Series of Experiments 
and Obfervations , tending to explain the internal Stru&ure 
and the Life of Plants , their Growth and Propagation, &c, 
Including a new ANATOMY OF PLANTS, The whole fram 
Nature only, London 1759. 

Ps 


* IL DÉTL, L STUK. 


234 De LOTGEVAL LEN 


ÍNLEI-,, langs hoe meer gevestigd geworden, en; in- 
YG 


ss dien wy onze Gisfing mogen bouwen op des- 
ss zelfs Waarde , zal: het in Wezen blyven, 
ss (zelfs al werd ’er eene Natuurlyke Methode 
ss uitgevonden ,) zo lang de: Weetenfchappen 
s> beftaan,” Niettemin ftelt gezegde Doktor 
eene verdeeling der Planten voor ; welke op 
derzelver Ontleedkünde zou gevestigd zyn; en 
wel in zeven FAMILIËN ; als EAT T. 


De Kampernoeljes of Paddeftoelen , die noch 
Bladen noch: zigtbaare Bloemen hebben. …— 
2, De Wieren , die geheel Bladerig Zyn. 
8. De Mosfen , wier Blaadjes verlangingen 
Zyn van den binnenften Bast. 
4. De Varens. die haar Bloemen op de. Rig 
draagen. 
5: De Grasplanten ; met onverdeelde Bladen 
___ en Halmen, 
6. De Palmboomen , dna de Bladen al 
leen aan ’t bovenfte van den Stam. 
7. Alle andere Kruiden , niet, tot eene der ge- 
dagte Familiën behoorende. hie 


Van deeze Familiën brengt de wabe Heer 
in zyn Eerfte Deel ; van ieder een Voorbeeld 
tot opheldering van het verfchil , door Ontleed. 
kunde ontdekt, in Afbeelding en befchryving 
te berde: gaande dan. vervolgens over tot de 
befchryving der Plantgewasfen „ volgens de bes 
haamingen van Li NNA&us, door een menigte 
Afbeeldingen opgehelderd; zo dat dit zyn 

Werks 


DER KRUIDKUNDE 235 


Werk ‚van ’t welke reeds twintigen meer Boek- INLEI? 

deelen van bekwaame dikte, in Folio, het licht PING \. 

zien s door den. tyd een geheele Bibliotheek der 

Kruidkunde zal uitleveren. | 

LigNeus ftelt, in de Twaalfde Uitgaave nieuwe 

van zyn Samenftel der Natuur , wederom een\\atuurlyke 
Schikking. 

Natuurlyke Schikking voor , die my niet minder 


behaagt dan de. voorgaande, De Plantgewas- 


fen (zegt zyn Ed,) worden gemeenlyk in drie 


STAMMEN onderfcheiden , naar dat zy de 
Zaadblaadjes of Zaadkwabben enkeld , dubbeld 
of in °% gehe) niet hebben, Hy fteltze dus op, 


Monocoryrenones: Fruges : ov: 253, 
_DicoTYLEDONEs: Plante: 4; 5. uee 
_ ACOTYLEBONES : Cryptogama:6,7,8;9, 


Debygevoegde Cyferletters zien op de volgen. 
de Verdeeling in NAT rën uit welken de Inge 
zetenen van het Ryk der Planten zonden {amen- 
gegloeid Zyn; als 


1. PALMBOOMEN, die een heils en 

—__ Vrugtfcheede hebben. Deeze worden aan- 

gemerkt als Indifche Vors TENs, uit- 

muntende door hunne ontzaglyke hoogte 

en een enkelen ongetakten blyvende Stam , 

die met altoos groenend Loof gekroond 

is, Zyrdraagen een ryken!Schat van Vrug- 

ten, die Voedzel verfchaffen aan de voor- 
naamfte Dieren en den Menfch. 


2, GRAS: 
ä1, DEEL. L, STUKe ? ik , 


_ INLEr- 
DING, 


036 


De Lio TCE vr EER 


2, GRASPLANTEN , die Kafagtige Hal. 


3, 


4. 


men hebben. Deezen merkt hy aan als ’ 
GEMEENE Vork, het Land bewoo- 
nende , en dus als Landlieden, de kragt 


en {teun des Ryks, die, hoe meer zy be- 


fnoeid en vertreden worden, hoe meer in 
getal toeneemen. Zy leveren Voedzel uit- 
aan de meefte Menfchen en Beeften. 
LELIËN, met Bolwortelen, Deeze wor- 
den als HOvVELINGEN aangemerkt 
praalende met heerlyke Statiekleederen , of. 
liever als PriesTers,de Gewyde Bos 
fchen bewoonende , om tot glorie van het 
Ryk te frrekken. | 

KRUIDEN des Velds, een Faarlyks Ge- 


was-maakende, van veelerley geftalte. Dec. 


ze ftrekken , door haare menigvuldige 
Smaak , Reuk en Kleuren , tot algemeen 
gebruik. Zy worden aangemerkt als de 
EDELEN in het Ryk-der Planten. 

BooMeN , die de Bosfchen uitmaaken , 
van den Rang der Edelen, doch met een 
blyvende Stam , en derhalve. de STA a- 
TEN, Men vindtze omringd door hunne 
Dienaars en befchut door een Wagt van 
Soldaaten , dat die Doornagtige Gewasfen 
zyn, welken zig dikwils om de Stammen 
en Takken ftrengelen. _ Ook ontbreekt het 
hun niet aan Tafelfchuimers, die hun geen 
voordeel doen, te weeten de Bygewasfen, 


Zy breeken den Wind, geeven Schaduw aan 


dc 


Gr es 


Her KRUIDEKUÚNDE 237 


de Menfchen en Viervoetige Dieren en huis- Inrer 
vesting aande Wogelen , terwyl hunne Vrug- PING, * 
ten ten algemeenen dienfte flrekken, | 

6. VARENS, die ’t Zaad op de Rug draa. 
„gen. Deeze, als WERKLIEDEN aan- 
gemerkt, bereiden den Grond voor de Na- 
komelingen. 

7. Mossen, met gefchubd Loof en Huik- 
jes op ’t hoofd: dus als SL AA vEN voors 
komende , die fchraal zyn en honger ly- 
den, moetende zig behelpen op plaatfen ; 
welke voor de anderen onbekwaam zyn. 
Deeze befchutten de Wortels der Boomen en 
Kruiden , zo voor den Worst als voor de 
brandende Zonnefchyn „ en tevens voor te 
groote Vogtigheid in ’t Voorjaar en de 
Herfst. Zy verzamelen ook eene vrugt- 
baare Aarde tot mesting der Landeryën, 

8. WIEREN » in ’t Water woonende ; byna 
ongekleed ; zonder optooizel of fraaiheid , 
en dus als DuiKeELAARS befchouwd 

__Zy toonen zeldzaam Bloem of Vrugt. | 

9. PADDESTOELEN, °t UrrTscHordes 
Ryks, dat zig niet toelegt dan op fteelen 
en tooven , leevende doch alleen var ’t 
Vuil en Uitwerpzel der andere Planten of 
van derzelver Krengen. Zy komen in de 
Herfst te voorfchyn, en dus als ’t ware in 
de Nast, als de anderen flaapen. 


Hoe fraay ook deeze Natuurlyke Methode 
mag 


II, DEEL: 1, STUK, 


233 De LoTervÄÂtrrrù 


Ínrer- mag uitgedagt en hoe aartig met Zinfpeelingen 
DING: verrykt zyn, komt my niettemin de Schikking 
wat onregelmaatig voor, Onze Ridder laat 
de Grasplanten volge op de Palmboomen „ ef 
dit alleen, om dàt zy daar mede overeenkomen 
in de manier van uitfchietinge der Zaadfprüitjes 
en in ’t getal det Zaadkwabben of Zadádblaad= 
jes: Immers; indien deeze: eeh tegt Kenmerk 
tot onderfcheiding waretì , dan moetten zy in als 
le Planteri plaats hebben: Ik beken wel; dat 
even *t zelfde gezegd kán worden ten opzigt 
van de Bloemen en derzelver Teeldeelen; docti 
die Planten , waar in men geen Vrugtmaaking 
ontdekken kán , worden te regt in ééne Klasfe ; 
op *t end geplaatst, in de Methode der Sexens 
Hier zouden vier Klasfen ZyD > zonder zulke 
Zaadblaadjes. Ten anderen Zie, ik niet, waar 
de Heefters. gevoeglyk thuis gebtagt kunnen 
worden, volgens de gedagte fchikking , en ders 
halve zal ik hier een Voorftelling doén van 
deeze 


‘Natruütriütke Meruovt, 


ts Klasfe, PAL MBOOMEN. Dieten Bloems 
{teng en Vrügtfcheede hebbefi, met 
een hoogen ongetakten Stam, ge= 
kroond met altyd groenetd Loof. 
3, mmm BOOMEN. Alle andere zonder ons 
detfcheid , doch nader verdeeld kun- 
ginndaviatten. 


DER KRUIDKUNDE) 239 


„3. Klasfe, HrersTERrs. Die maar een klei- INLEt- 
„nen Stam hebben , of Takswyze uit PING. 
den Wortel fpteiden, en wier Ge. 
was overblyft, 

Ao mmm KRUIDEN. Die een Jaarlyks Gee 

„was maaken van veelerley Geftalte „ 
t Zy met een al of niet overbly= 
venden Stoel of Wortel, 

Ge mmm BOLPLANTEN, Deeze zyn doot 
den Bolagtigen Wortel kenbaar. 

O, —_ GRASPLANTEN, Die Halmen 
draagen en waar onder dus alle Soor= 

ten van Koorn begreepen zyn, 

Je emmen VARENS. Die geen Bloem heb= 
ben en ’t Zaad op de Rug. 

3, WieEREN. Die in ’t Water huis- 
vesten, toónende zeldzaam Bloem 
of Zaad. 

De mame MOSSEN. Die als uit gefchubde 
Blaadjes beftaan en Huikjes hebben 
op de Zaadfteelt jes. 

IO, mmm PADDESTOELEN, Een Gewas 
op zig zelve, zonder Blad of Loof. 


Deeze Methode is, in *t hoofdzaakelyke ; zeer 
weinig van die van LiNN&us verfchillende z 
dan alleen door het invoegen van de Klasfe der 
Heefteren „ welke myns oordeels niet wel tot 
de Boomen of Kruiden kunnen betrokken 
worden, Dus zal de Hoofdverdeeling van % 
Ryk der Planten veel meet met die van ’ 
Ryk det Dieren, als welke insgelyks van blyk- 


baa- 
IL, DEEL, 1, Stim, 


, en & 
so Der LorTrGEVALLENR 


INLEi- baare verfchillendheden , die iedereen weet eri 


DING: 


niet ver te zoeken heeft, afgeleid is, overcen- 
komftig zyn. Ook behoeven dus die edele Palma 
boomen niet als uitfchot agteraan gevoegd te 
worden (*) , maar kunnen cen gevoeglyke plaâts 


bekomen; De Rangfchikkingen zouden dan 


naar de Omftandigheden , van de Bladen , Bloes 
men of Vrugten , kunnen afgeleid worden ; doch 
het zal beter zyn, daar in de Methode te volgen 
van onzen Ridder, die het Tweede Deel van zyn 
SAMENSTEL DER NATUUR volgens de Teeldee- 
len der Bloemen onderfcheidt; hoewel zyn Ed. 
in de Palmboomen de gedaante van het Loof 


_daar toe gebruikt heeft , gelyk wy vervolgens 


zien zullen, 

Komende dan tot ontvouwing ván de Metho-= 
de der Kruidkunde , op de Sexen der Planten 
door den wyd beroemden LINNAEUs geves- 
tigd , zo zal ik hier eerftelyk opgeeven zyner 


SLEUTEL VAN HET STELZEL DER SEXEN, 


De Bruirorr DER PLANTEN is openbaar of het- 
_mnelyk. Hier door verflaan wy de werking 


der Plantgewasfen tot Voorttecling of de 


Bloemmaaking. 


De OpEnAArE Bruiloft heeft plaats, wanneer 


de Bloemen duidelyk zigtbaar zyn voor ’t 
bloote Oog. Dezelve gefchriedt. 

EEN- 

(*) Zy ftaan dus, in de Twaalfde Utigadve van het Sas 

menftel der Natuur , nog als een Aanhangzel ‚ en volgen daad 
op de allergering!te Mos- en Schimmelplanten, 


ej 


nn an RER rn ee en Se OPEN nn ens 2d 
n ral - Nn WE f 
N U „ _ 


ee eter a Ah Gb (ri ee 
En | Á in Ô Ee ls 


maman tense tno sen 
Ì Pe 


Ee ‘ 


nnn end nc 


ge nn 


dee nn 1 E 
Ed ! k 
$ d, EL : % ‘ / 
_ Li 
Ù s ed 
‘ id i 
d A 
® 5 
emme Nd = p e.d: — . à made . 
En N n / ü nd 
4 ‘ ï 3 45 fe / / 
EE 
hi 5 El } kj / 
b en, Ô | ' 
a j je Ü 
' 
Ì d _ 
" Í 
$ 
Í ® k | 
_ 1 Í 
Ed ne N Í Í 
. ĳ | 
1 * A k N 
rl t | 
á 4 
f Ô 
RE Rn: i d 
Lef ó 
p e i Ì 
— { ï _ 1 dÁ 
En 7 j 
je 
E 
fi 
_ 4 _ n , 
zl ä 
{ h 
5 = ik 
Pas PF 
. 
\ pe 
_ fi jn 
F ” 1 _ 
, hd 
= Ge 
Tan È k 
ij í 
B > j ii 
lat ë 5 
= 
ae, A 
ö 
B 
Ë 
\ 
7 
Lid | 
ee 
n n d 


2Deel PLAAT II. 


RN 
10 


EenBeppic. Daar de Mannetjes en Wyfjes op INLEr 
een zelfde Leger rusten. Dat is, daar alle PING. 

‘Bloemen Tweeflagtig (Hermaphroditi) zyn, 
bevattende zo wel de Meeldraadjes als de 
Stylen, Hier in heeft plaats eene 


(AFZONDERING , wanneer de Mannetjes clk op 

zig zelve ftaan, zynde de Meeldraadjes niet 

famengegroeid, en dit gefchiedt 

{ OnverscuHiLLIG , als de Meeldraadjes 

van onbepaalde langte zyn , waar uit 
voortkomen de Klasfen van 


EDER KR UiDKRÚNDE., LAT 


MONANDRIA. TI, HEPTANDRIA. Ze 
DIANDRIA, 2, OCTANDRIAe 8» 
TRIANDRIA. 3, ENNEANDRIA, 9. 
TETRANDRIA, 4, DECANDRIA, Io, 
PENTANDRIA, 5e DODECANDRIA IE, 
HEXANDRIA. Ó, ICOSANDRIA. 12e 
POLYANDRIA, 53e Ì 


| 

| 

| 

d 
| 4 
Et 
|} 
|; 
| L ONDERGESCHIKT , wanneer twee Meel. 
| 
Î 
AN 


draadjes altoos korter dan de anderen _ 
zyn, waar uit de Klasfen van 


DiDYNAMIA, Id, TETRADYNAMIA 15e 


VEREENIGING, wanneer de Mannetjes naby 
elkander en famengevoegd zyn ; de Meel. 
draadjes” naamelyk. ondereen, of met den 
Styl of ’t Vrugtbeginzel , als in de Klas- 

fen van É 
MONADELPHIA, 16. POLYADELPH IA, 19e 
DIADELPHIA, 17, SYNGENESIâe 15e 
GYNANDRIA, 20, | 
TweEBEDDIG. Als, de Mannetjes en Wyfjes 
IL, DEKLe L STUKe Q af 


242 DE, LOTGENA els Bin 


INLel- afzonderlyk geplaatst zyn; te weeten „ dat ’er 

DING, __ Mannctjes- en Wyfjes Bloemen voorkomen 
in een zelfde Soort ; ’t zy op een zelfde of 
op byzondere Planten, en dit maakt de Klas- 
fen van 


Monoikia. o1. POLYGAMIA. 23, 
Dioïkra. 22. 


_ De HeimerLyKe Bruiloft heeft plaats, wanneet 
de Bloemen met het bloote Oog naauwlyks. 
zigtbaar zyn , en deeze zyn gebragt in de 


Klasfe der 
CRYPTOGAMIA. 24. 


Dit alles zal zig nader verklaaren door de 
volgende 
KENMERKEN DER KLASSEN, Zie Praar IL (*, 
TI. Klasfe, MONANDRIA. EENMANNIGE. 

{ 


Een Meeldraadje in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 1. | 


II. Klasfe. DiANDRIA: TWEEMANNIGE, 


‘Twee Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 2. 


III. Klasfe. TRIANDRIA. DRIEMANNIGE, 


Drie Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 3. 

IV. 

(+) Tot het opmaaken van deeze Plaat is gebruikt de Ori- 

gineele gekleurde Afbeelding van de Sexen der Flanten , ix 

plano, te Leiden in ’t jaar 1736 door Enrer uitgegeven, - 


……d 


EL, DEEL, Te STUKe 


DER KRUIDKUNDE: 248 
IV. Klasfe, TETRANDRIA, VIERMANNIGE. 


Vier Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 4: maar, zo ’er twee naast 
aan elkander korter zyn ‚dan behoort die 
Plant tot de Veertiende Klasfe, 


V, Klasfe, PENTANDRIA, VYFMANNIGE. 
Vyf Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 5. 

VI, Klasfe, HEXANDRIA. ZESMANNIGE) 


Zes Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem ‚ Fig. 6: doch zo ‘er twee van 4 
tegenover elkander ftaande, korter zyn, 

dan behoort die Plant tot de Vyftiende 
Klasfe, 


VII, Klasfe. HePTANDRIA. ZEVENMANNIGE, 


INEEis 


DINGs ; 


Zeven Meeldraadjes in een tweeflagtige 


Bloem, Fie. 7. 

VIIL Klasfe, OCTANDRIA, AGTMANNIGE. 
Agt Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, fig. 8 

IX, Klasfe, ENNEANDRIA. NEGENMANNIGE, 
Negen Meeldraadjes in een tweeflagtige 
Bloem, Fig. 9. 

X. Klasfe, DECANDRIA, TIENMANNIGE. 


Tien Meeldraadjes in een tweeflagtige 


Bloem , Fig. ro. 
Qez XI, Klas 


Ld 


244 DE LiOSTGIEIVAAOL KEN 


„INLEI- XI.KL. DoODECANDRIA. [WAALFMANNIGE, 
DING. 

Twaalf tot negentien Meeldraadjes in een 
tweeflagtige Bloem, Fig. LI. 


N 


XT Klasfe. ICOSANDRIA. TWINTIGMANNIGE. 


Twintig en ook wel meer Meeldraadjes , 
zittende niet aan het Bloemkasje, maar 
aan de binnenzyde van de Kelk, Fig. 12. 


XII Klasfe. PorvanDrra: VEELMANNIGE. 


Van twintig tot duizend Meeldraadjes , 
ú het Bloemkasje ingeplant , in een 
tweeflagtige Bloem, Fig. 13. 


XIV. Klasfe. DinvNAMra. TWEEMAGTIGE. 


Vier Meeldraadjes, waar van twee langer 
zyn en twee korter; de langften naast el 
kanéer ftaande. Fig, 14. 

XV.KI TerRÁDYNAMIA. VrERMACTIGE. 


Zes Meeldraadjes, waar van de vier lan- 

ger zyn, dan twee tegenover elkander 
ftaande, Fig. 15. {sof 

XVL, Kl, MONADELPHTA. ÉNKETBROEDERIGE 


De Meeldraadjes zyn van onderen famen- 
gegroeid , of komen uit één» Lighaam 
voort. Fie. 16, 
AVI Kl, DiaDerpr1A. DUEBELBROEDERIGE, 
De. Meeldraadjes komen uit een dubbeld 
Grondft uk voort, Mig: 17, 


DER KRUIDKUNDE 245 


XVIII Kl, Por vapELPEI A. VEELBROEDER IGE. INLET- 
De Meeldraadjes komen voort uit Ee An 
meer afgezonderde Lighaamen, Fig. 

XIX, Klasfe. SYNGENESIA. SAMENTEELIGE, 
„De Meeldraadjes zyn met de Helmpjes , 
zelden met de Draadjes, famengegroeid 
tot een Cylinder. Fig. 19. 

XX. Klasfe, GYNANDRIA. MANWYVIGE, 

‘De Meeldraadjes zitten op den Styl of 
Stamper. fig. 20. 
AXT. Klasfe, MonoikiA, EENHUIZIGE. 


Men vindt Mannetjes- en Wyfjes- Bloe- 
men op eene zelfde Plant. Fig. or. 


j CX. Klasfe. Diorkra. TwEEHUIZIGE. 


Mannetjes- en Wyfjes Bloemen op ver- 
fchillende Planten van eene zelfde Soort. 
„Fig. 22e 
XXIII Klasfe. PoLYGAMIA. jen 
Tweeflägtige en Mannetjes. of Wyfjes- 
„Bloemen in eene zelfde Soort. Fig. 23. 
XXIV. Klasfe, CRYPTOGAMIA. GEHEIM-ECHTE, 


_De Bloemen binnen de Vr ugt of op een 
byzondere wyze verborgen. #ig. 24. 


Tot de Onderdeeling der Klasfen heeft onze verdeeling 
Ridder in de eerfte Klasfen , van I tot XIII ,“ängen. 
gebruik gemaakt van het getal der Stylen of Stam- 
pers ; of van derzelver Stempelen , indien de 


Ne Ô Styl 


Ms DEFLe Lo STUKo 


246 De LOTGEVAL LEEN 


INLEL- Styl ontbreekt ; dat ís van: het getal der Vrou. 


DING. 


welyke Deelen of die tot de Vrugtbeginzels bes 
hooren, „Dus heeft men aldaar Rangen van 

MonocyNIA , DIGYNIA, TRIGYNIA, TE- 
TRAGYNIA, PENTAGYNIA, &c, Dat is 

EENWYVIGE , TWEEWYVIGE ;, DRIEWYVIGE „ 
VIERWYVIGE; VerwYvIGE, enz, 

In de volgende Klasfen heeft zyn Ed, een an- 
dere onderfcheiding „ gelyk noodzaaklyk- was 
gebruikt „ te weeten. de Planten van de XVI, 
XVII, XVIII, XX , XXL, XXTIfté Klas- 
fen, heeft zyn Ed, in Rangen verdeeld naar het 
getal der Meeldraadjes of Meelknopjes, en dus 
der Mannelyke deelen : zo dat daar onder 


MONANDRIA , DrANDRIA > TRIANDRIA : 
&c. dat is 

EENMANNIGE, TWEEMANNIGE, Delaran- 
NIGE» €nZ. Zyll. 


De Veertiende en Vyftiende Klasfe zyn naar 
het verfchil der Zaadhuisjes verdeeld, maar de 
Negentiende heeft een andere Onderdeeling ver, 
eifcht. In deeze Klasfe komen de Planten , 
wier Bloemen door TouRrNEFORT in Flores 
fosculofì , femi-floscubofi & radiati onderfchei- 
den zyn, en waar van die beroemde Kruidken- 
ner drie Klasfen maakte. Dezelven zyn alhier 
ondereen gemengd, doch onderfcheiden naar de 
gefchapenheid der Bloemetjes, die het Hoofdje 
of den Knop van den Bloemfteel famenftellen, 
Deeze famenvoeging wordt van LiNNAus, 


Pe 


DER KRrRUIDXUNRNDE. 247 


Polygamia of Veelwyvery getyteld, en zyn Ed. Inter. 
maakt den Eerften Rang van eene DING: 


PoLYGAMIA EQUALIS Of EGAALE VEELWYVERY, 


Wanneer alle de Blommetjes tweeflagtig 
zyn, dat is , zo wel een Styl en Vrugtbe- 
ginzel als Meeldraadjes hebben. Vervol- 
gens ftelt zyn Ed. eene 


PorLyYGAMIA SPURIA Of BASTERD-VEELWYVERY. 


Wanneer het midden wordt beflagen van 
dergelyke Blommerjes „doch de Rand of 
Kroon enkel beftaat uit Vro: uwelyke en 
zulks op driederley manier. 


I POLYGAMIA SUPERFLUA of OVERTOLLIGE 
VEELWYVERY. 


Wanneer de Vrouwelyke Blommetjes in de 
Rand zo wel Zaad voortbrengen als de 
Tweeflagtige in ’t midden van de Bloem- 
knop, | 
ep En FRUSTRANEA Of VRUCTELOOZE 
VEELWYVERY. 


_ Wanneer de T weeflagtige Blommetjes, ín 
* midden, vrugtbaar zyn ‚ doch de Vrou- 
welyke „ aan den Rand, wegens gebrek van 
den Stempel , onvrugtbaar. 


3. PoLYGAMIA NECESSARIA Of NOODZAAKLY- 
KE VEELWYVERY, 


Wanneer de Tweeflagtige Blommetjes , om 
de zelfde reden , onvrugtbaar zyn, doch de 
Vrouwelyke , aan den Rand, Zaad voorc- 


brengen. Q 4 
Il. DEEL, Ie STUK4 


an 


248 De LOTGENALTEEN 


INLEI- …_ Eindelyk heeft ‘er ook plaats eene î 


DING. | 
POLYGAMIA SEGREGATA of AFGEZONDERDE 


VEELWYVERY. 


Wanneer verfcheide Bloemdraagende Kel- 
ken vervat worden van een gemeene Kelk, 
om een enkele Bloem uit te maaken. 

Ook is by die van deeze Klaste nog een 
Rang gevoegd onder den naam van. 


Manocvnria lof EENWYVIGE. 


Wier Bloemen in gefteldheid der Tecl- 
deelen tot deeze Klasfe behooren, fchoon 
het geene Samengeftelde ‚ maar enkele Bloe- 
men zyn, gelyk de Vioolen „ Balfaminaas 
Flos Cardinalis „enz (*)./ 

De XXIII. Klasfe „ welke zelf den. hoofdty- 
tel van PorLyYGAMIa voert. isin drie Ran- 
gen van. Monoikia „ Dioikia en Trioikia: ver- 
deeld ; naar dat de Bloemen van verfchillende 
Sexcn zig op eene „ twee. of drie Planten, van 
de zelfde Soort , bevinden. De XXIV. is al- 
_ leenlyk in twee Rangen , van Filices © Musci, 


onderfcheiden, 
_ Dee- 


(%) In de Optelling der Geflagten van deeze Klasfe „Syst. 
Nat, Xil. Tom, IL p 43, is door den Heer LINNZEUS de 
Rang van Polygamia fupeeflua, welke voor het 944, Geflagt 
geplaatst moest zyn, niet aangeweezen, waar door die vol- 
gende, tot 977 ‚ verkeerdelyk tot de Polyzamia egualis fchy= 
pen te behooren: doch, deeze uitlaating herftelt zig gereede- 
yk » wanneer men bladz. 514 daar mede vergelykt. 


DER K RUIDEKUNDE. 249 


: Detze Klasfikaale verdeeling is inderdaad Inrer 


zeer Konftig , en, als op zodanige Deelen der PING. 
Aanmecre 


kingen 


zing hebben , gegrondvest zynde , kan menze en om 
ICnr, 


Planten, welke een beftendige gatr en plaat- 


ook niet dan onveranderlyk aanmerken. Het 
eeniefte ‚ dat ik ’er tegen heb; is, dat decze: 
Deelen zo verte zoeken en zo. moeielyk in 
veele Planten te befchouwen zyn, (niettegen- 
ffaande LiNNaus zegt, dat hy alles met-de 
Bloote Oogen heeft gezien,) dat veele bemin 
naars der Natuurlyke Hiftorie de lust ontbreekt , 
om huhne Oogen zo veel te vergen. De mee- 
ften zouden liever iets aan de uitwendige Ge- 
ftalte willen overlaaten in eene Hoofdverdeeling , 
en in de fchikking van een openbaafe Tuin of 
Kruidhof ( Hortus Botanicus) is eene Methode, 


- 


welke de Boomen en Kruiden ondereen mengt ;_ 


naauwlyks te volgen. Even ’t zelfde is op de 
Methode van den beroemden Hoogleeraar A. 
VAN ROYEN, alwaar men in de'Klasfe der 
ParMea kleine Plantjes vindt, gelyk de Vor- 


fchen-Beet (Morfus Rane), die met ronde Bla- 


dertjes op ’t Water dryft, en dus hemelsbreedte 
van de Palmboomen verfchillende:, aan te merken, 
En, in de Methode der Sexen zelfs, zien Wy, 
dat de Ridder zig geenszins aan zyn eigen Grond- 
regelen bindt, geevende zo veel toe aan de uit- 
wendige Geftalte , dat de Perbena, by voor. 
beeld, in de Klasfe der DrANDRIA, een ge- 
heele Afdeeling heeft van ne yvdagsis’, 
die vier Meeldraadjes of Meelknopjes hebben. 


Qs BREE 


il. DEFL, L STUK. 


250 Lo TGE VALLE Me 


Ingei- In het Geflagt van Valeriana, dat in de-Klasfe 


DING, 


24óe 


der TRIANDRIA geplaatst is , komen Soor. 
ten voor met Eenmannige , Tweemannige ; 

Driemannige en Viermannige Bloemen, In ver 
fcheide Klasfen heeft LINNAUs „als gemeld 


* Bladzeis *, de Mannelyke deelen tot -onderfcheiding 


der Rangen. gebruiken moeten, ’t welk toont ; 
dat deeze Methode ook haare gebreken heeft. 

… Voeg by dit alles, de on-overeenkomftigheid 
van deeze Verdeeling met die van ’t Ryk der 
Dieren, alwaar men dan , by: voorbeeld „ Klas-. 
fen zou hebben moeten maaken van Dieren 
zonder Pooten , met twee Pooten , met vier 
Pooten ‚met zes. Pooten „en met meer dan 
zes Pooten: terwyl nu in tegendeel aldaar een 
Natuurlyke … Onderfcheiding in de Klasfikaale 
Verdeeling en eene meer of min Konftige in die 
der Rangen gevolgd is. Even zo meen ik hier , 
in de befchryving der Planten „te werk te 
gaan, volgende ten opzigt van de Klasfen de 
Natuurlyke Methode, bladz. 238. voorgefteld , 
en in die der Rangen.de Methode der Sexens 
des ik in die beide opzigten zal tragten te 
voldoen aan den tytel van dit Werk, 


REG. 


” e 
mtd E 
Ee u 
- en 
> 


REGNUM VEGETABILE. 
HET 


RYK pveR PLANTEN. 


ISSSSSISISSSISISISISISISSIS: 
BERSTE KLASSE, 
an NE M Bn 

RAE MBOOME N, 


Ô * En De d | vr a: HIS 


Lans 


E. BESCHRYVING 


DER 


PLANTEN. 


SSSSSISIS SIS SIS SISISs 
ERSTE AFDEELTING, 


De PALMBOOMEN. 


SSSSSISSISSSSSISSIE 
LL HOOFDSTUK. 


De Eigenfchappen der PALMBOOMEN int 
_ algemeen, hunne Rangfchikking en Geflag- 
\ ten, 


Saca elyk wy de Reka s der Dieren viemun- 

G $ begonnen hebben metde Zoogende tendheid. 
| en in ’ byzonder met den: Menfch 
Wert als het sedelfte Schepzel „ zo zalrik 
niet ongevoeglyk een aanvang maaken met de 
PALMBOOMEN in ’t Ryk der Planten, Dee. 
ze, naamelyk:, overtreffen in hoogte veele an- 
dere Boomen; de regtheid van hunnen Stam 
maaktze niet minder aanzienlyk dan hunne uit. 
gebreide Kroon, van altyd groenend Loof ; 
terwyl «hunne Vrugten, Merg en Sappen, 
ten nutte ftrekken van  Menfchen en Bee- 
{ten, 


\ 
II, DEEL, I, STUK, 


”, 
Kad 


ArpeeL. 


Hoorp» 
STUK, 


Nuttig- 
heid, 


58) VEA WEN ve HAR EERS 


ften. Het Hoofd fteeken zy Mannelyk boven 
andere Boomen uit, en verduuren dus, zon. 
der buigen ; door de ftevigheid van, hunnen 
ongetakten. Stam, de zwaarfte’ Orkaanen. Men 
heeft van ouds geroemd op hunne Dapper- 
heid ‚ alzo zy niet wyken voor groot geweld, 
maar zig daar ftoutelyk tegen aankanten, tot 
dat zy» overmand, ter neder ftorten, Ten op- 
zigt van de Vrugten werden zy geagt in Edel- 


heid naast te komen aan den Wyngaard en 


Olyfboom. De regtveerdige “zal groeien als 
een Palmboom „ wordt by gelykenis in de Hei- 
lige Schrift gezegd , en mooglyk is daar van 
het Zinnebeeld, Ut Palma virescit, ontleend, 
De Twyg van een Palmboom was oudtyds een 
teken van Triomph of Zegepraal. Men be- 
fchonk ’er de Helden of Overwinnaats, eerst 
ónder de Grieken, vervolgens onder de Ro- 
meinen mede, en hier van zyn de Spreekwoor- 
den, Palma donare aliguem : Palmam preripere; 
Palmam ferre , en dergelyke , afkomftig. Palm- 
takken werden , by de Israëlieten „ tot ver- 
fiering van het Heilige der Heiligen ge- 
bruikt : het Volk verheerlykte daar mede des 
Heilands Optogt naar Jerufalem , en zy wor: 
den ook , zinnebeeldig , aan de Gelukzaligen, 
in de eeuwige Vreugde, in de Hand gegeven, 
Ik zwyg van de menigvuldige gebruiken in 
de Samenleeving , tot welken dit Geboomte 
ftrekt ; om dat dezelven in de byzondere Ges 
flagten van Palmboomen verfchillende zyn. Zy 
wof- 


DER PALMBOOMEN. 255 


worden by Rumruius in drie Rangen, van LE 
Nootdraagende ‚ Wyngeevende en Brood uit- EN 
leverende , verdeeld. De Bladen van fommigen Hoorv. 
werden oudtyds gebruikt om op te fchryven , TUS 
en hedendaags dekken ’er veele Indiaanen hun- 

ne Hutten mede. De Vrugt van fommigen 
{trekt , behalve het Voedzel, ook tot Vaatwerk 

en ander Huisgereedfchap ; terwyl men van den 

Bast Touwwerk vervaardigt, en het Hout , ge- 

lyk dat van andere Boomen, tot veelerley ge: 
bruiken dient. 

Dit edele Geboomte bevindt zig zo wel in woon 
de nieuwe als in de oude Wereld. Niet al-P'®* 
leen in Afia, Afrika en Amerika, op de Oost- 
en Westindifche Eilanden, op die welke in de 
Groote Zuidzee leggen , maar zelfs in de Zui- 
delyke deelen van Europa, zyn de Palmboomen 
thuis. Dit betreft echter maar één of twee 
Geflasten : want de meeften , gelyk de Kokos- 
Nooten , Sagoe- Boom , Palmiet en anderen , | 
groeijen niet dan onder de Verzengde Lugt- 
ftreek. De ecigentlyke Palm- of Dadelboom 
brengt, volgens ’t gevoelen van GALENUS, 
de beste Vrugten voort in ’t Joodíche of der 
Philiftynen Land, 

Nog om een andere teden verdienden de 
Palmboomen de eerfte plaats in de befchryving 
der Planten. Geen Geboorte , waarfchynlyk ; veel 
minder eenig Kruid, heeft zo vraeg aanleiding 
gegeven, om van Minnaaryên gewag te maaken 
onder de Plantgewasfen *, Niettemin hadt ’er__* zie 
zu en Ee 


3 - 60, 


IL, DEEL. 1, STUK 


256 VERDEELING 


Lk zulk een aanmerkelyke duifterheid omtrent def= 
AFDEEL: zelver deelen van Vrugtmaaking plaats, dat de 
Hoorp: voornaamfte Kruidkundigen zig niet hebben 
STUK. durven verftouten , de Geflagts - Kenmerken 

op ‘te geeven van dit Geboomte. Prumirr 
betrokze allen tot een zelfde Geflagt. Tour- 
NEFORT flootze geheel van zyn Samenftel 
uit, en LiNN&Uus heeft ’er niet dan als cen 
Aanhangzel , met de Cryptogamia , wier Paa- 
ting duifter is, verknogt , plaats aan gegeven. 
Niettemin zyn door onzen Ridder thans ook de 
Kenmerken van derzelver Geflagten , op de - 
volgende wyze, voorgefteld. 


PALMBOOMEN. 
Die Bloemtrosfen en Vrugtfcheeden draagen. 
TI. Waaijerbladige. 


5. CHEMZEROPS, Tweehuizig. Drie weeke Vrugten, 
ze BORASsUS. _Tweehuizig. De Vrugt. met drie Pitten, 


Se CORYPHA. “De Vrugt met ééne Pit, 
IH. Vederbladige. 
4e CYCAS, Twechuizig, De Vrugt met één Pir, droog, 
tweekleppig. s 
5, Cocos. Eenhuizig. De Vrugt Lederagtig met één Pit, 
6: PHOENIX _ Tweehuizig. De Vrugt week met één Steen, 
7e ELAI8, Twechuizig, De Vrugt Lederagtig ‚eenzaadigs 
‚8, ARECA. Tweehuizig. De Vrugrmet één Zaad, de Kelk 
gefchubd, 
D. ELATE. Eenhuizig, De Vrugt met één Zaad, 


10, ZAMIAs T wechuizig. De Vrugtfcheede Eyvormig, 


U, 


vr if 
4 A 
KeS 

Ja 

à Í 

} f 


DER PALMBOOMEN 257 


mi. Dubbelvederbladige, Hij 

j AFDEEL. 
zi, CARYOTA, Eenhuizige De Vrugt met twee Zanden. 1. 

| Hoorp- 


Alle deeze hebben de Bloem uit drie Blaad- STUEe 
jes beftaande' of in drie-en gefneeden, uitge- 
nomen die van het Zevende Geflagt , welke 
zo wel de Kelk als de Bloem in zesfen ver- 
deeld heeft, zegt LINNZUS. 


SSS SSS SISSI SISI es: 
TL HOOFDSTUK 


Befchryving van °t Geflagt der CHAMAROPS 
of Laage Palmboomen. Het Merg van des- 
zelfs Knot , de Herfenen van den Palmboom 
genaamd. 


LD es voert den naam van Laage Palmboom, Naam: 
om dat hy in hoogte veel te kort fchiet 
by de gewoone Palm- of Dadelboomen. Hier- 
om geeft ’er LINN&Uus ook den bynaam 
van humilis aan, noemende de eenigfte Soort , 
in dit Geflagt bekend, Chamerops humilis (*): 
niettegenttaande de Griekfche naam zelf die 
laag- 


(*) Chamarops Frondibus palmaris plicâtis „ Stipiribus {pí- 
nofis. LINN. Syst, Nat, Xil. Tom. IL. Gen. 1219. Hert, 
Clâff. 482. Spec, Plant. Ed. Ie 1657. ROVEN Lugdb, 40 
Palma minor. BAUH. Pin, so6. Palma humilis (ive Chamz- 
tiphes, BAum, Hist. Ie p. 368, Chameeriphes. Don. Permpt, 
320, Chamzriphes tricarpos fpinofa , Folio fiabelliformi, PONT, 
Anth. 147. Te 8. 

R 


Ei, DEEL, jÀ STUK: 


je 
ÁFDEEL. 
il. 
Hoorre 
STUKe 


Woon. 
plaats, 


PL 


258 BESCHRYVING VAN 


Je 


laagte aanduidt: ten minfte de benaaming Cha- 


meriphes, welke van 'T'HEOPHRASTUS voor 
dit flag van Palmboomen gebruikt is, Chame- 
rops betekent by Prinius een anbesl ander 
Kruid, 

„Deeze Boom groeit ja de zaitshe deelen 
van Europa , inzonderheid in Spanje , alwaar 
men ‘er den naam aan geeft van Palmito. 
», Hy ís aldaar, op dorre, drooge Velden, zo 
s> gemeen, zegt de Heer OsBrcxK, als by 
, Ons [in Sweeden ] de Genever -Struiken ; 
> naar welken hy nogthans, noch in Geftalte 
> noch in hoogte ‚ gelykt : want de Palmito 
s… heeft eenen fmallen als 't ware gedrukten 
ss Steel , met Haakswyze punten aande. kan- 
9 ten. Deeze Bladfteel of Tak, waar van de 
s, hoogte niet veel meer dan een vieréndeel 
» Elle is, eindigt met een even zo lang Blad , 
st welk in ’t eerst gelyk een Waaijer fa- 
ss mengeplooid ís, doch vervolgens van bo- 
ss ven uit elkander fpringt. Als de Steel lan- 
s ger wordt legt hy zig op den Grond , of 
» hangt ook wel by een fteile hoogte neer. 
» Tegenwoordig [toen hy ’er zig bevondt,} 
s hadt deeze kleine Palmbeom noch Bloem 
», noch Vrugt. Het Blad daar van gebruikt 
> men „ overal , tot Bezems en tot gevloch- 
» ten Werk in plaats van Boombast. De 
‚> Wortel , die zig zeer uitbreidt , wordt in 
ss de Steden verkogt , en, wanneer de Schors 
»» daar afgehaald is , raauw gegeten”, 

Schoog 


\s 


svn a ll 
AMER 0 
vr Ae 

ok 
| | 


nk 


DEN CHaAMAEROPS 259 


Schoon aan den Stam van deezen laagen Da A _ 
‚ delboom, op de nâtuurlyke plaats groeijende rn 
gene hoogte van niet meer dan ruim een Hoonp- 
Voet, of vân een Elle by anderen gege-STUK 
ven wôrde, zyn doch de Stammen, die Groote: 
men, van den Chamefops in onze Openbaâre 
Kruidhoven heeft, veel hooger. In de Hor- 
tus Medicus' van deeze Stad bevind ik den 
Stam ten minfte drie Voeten hoog te zyn, 
en de Bladen hebben, met den Steel , ook 
byna die langte. In de Akademie - Tuinen 
van Leiden en Utrecht hebben zy den Stam 
nog hooger. Mooglyk zal dit afhangen vant 
de Vettigheid van den Grond, de Vogtigheid , 
of daar van, dat zy den meeften tyd-op be- 
{looten plaatfen ftaan : want dus ziet men vee- 
le Gewasfen hooger opfchieten , dan in de Na- 
tuurlyke: fchraale Groeyplaatíen. 

In verfcheide deelen van Italie, aân de Het Merg 
Zee- Kust, komt ook deeze laage Palmboom: Ee then 
voor, dien men op Sicilie Kiumara of en 
ra noemt, wegens de Waaijeragtigheid der Bla- 
deren; doch die van Napels noemenze Cepha- 
glione, cm dat op den Stam een Knot of Knob- 
bel groeit „ zynde de Scheut of Spruit, wele 
ke de jonge Bladeren, Bloemen en Vrugten 
te famen inhoudt , even als dit in de Asper- 
giën plaats heeft. Dus is de zelfftandigheid 
‘van dien Knobbel ook een zeer malfch en 
lekker Merg , de Herfenen van den Palm- of 
Dadelboom (Cerebrum Palma) genaamd, wore 

oi aha den- 


IE, DEEL Joe STUN, 


a6o BeEsCHRYVING VAN 


%, dende veel als een Nagerecht gegeten ; hoe- 
eh a wel hetzelve wat fterk verkoelende is , ‚vol 
Hooi: gens ’t oordeel” van GALENUS; des men 
STUK. _’er, gelyk tot de Meloenen , dikwils wat Zout 

en Peper by gebruikt. ff 

pe o7Dev Bladen hebben Steelen van ongevaar 
Bladen, anderhalf Voet lang, van welker End zy zig 

uitfpreiden als een Chineefche Waaïjer. Dee- 
ze Steelen zyn-op de zyden gemeenlyk ge- 
doornd; doch eene Verfcheidenheid , heeft de- 
zelven ongedoornd. Van dit verfchil wordt by 
de Ouden reeds gewag gemaakt. | 
Vrugten; Ten opzigt van de Vrugtmaakende deelen ís 
ook verfchil, Men vindt ’er Hermaphrodieten 
onder, die-de Kelk in drieën verdeeld , de 
Bloem driebladig ; zes Meeldraadjes ; drie Sty- 
ten en drie weeke Vrugten hebben, ieder met 
‘tén Zaadkorrel : en Mannetjes - Boomen ‚ wel 
Ken niet dan Mannelyke Teeldeelen , als bo- 
ven, vertoonen. De Vrugten zyn ronde Bes- 
fen, die men , Wegens haare. famentrekkende 
kragt ; tegen de Loop heeft aangepreezen, 
Hier te Lande moet het Gewas in Winter- 
huizen gehouden worden , daar het fomtyds 
bloeit (*). 
II. HOOF D- 


(*) volgens ontvangen Berigt, heeft men thans te Utrecht 
van den Chamerops Mannetje en Wyfjes het Mannetje met 
een Stam van zes Voeten hoog en derdhalf Voet dik: het 
Wyfje tien Voeten hoog En anderhalf Voet dik. Eene an 
dere, welke 'er dit Jaar voor » eerst gebloeid heeft, is by- 
pa zonder Stam» wet Bladen van wel zes Veeten hooge 


N/ 


DEN LoNtTaAR-B oo Mm. 26r 
BEESEEDESEDEUNIELEEEEN ne: 
/ FDEEL. 
ERO OE DSTIUK. HI. 
Hoorp- 


Lontar- of Jagerboom , zynde een Wyngee- 
vende Palmboom. De Wilde Lontar, West- 
indifche Latanier en Javaanfche Cabang. 


D= Boom is in ’ Maleitfch bekend by 
+ den naam van Lontar, doch de Neder- 
landers noemen hem Pagerboom- of Palmeer- 
boom, Voorts heeft hy in Oostindie een me- 
nigte naamen , die het niet noodig zal zyn 
hier allen by te brengen. Op Java heet men 
hem Sualan , op Makasfer Talla , op Timor 
Colje.- De Heer LinNnmus heeft ’er den 
Latynfchen of Griekfchen naam ZBorasfus, die 
aan de Vrugten van den Palm- of Dadelboom, 
nog met haaren Zak bekleed zynde , weleer 

gegeven werdt, op toegepast (*). 
Deeze Boom groeit door geheel Oostindie, 
doch zo menigvuldig op Amboina niet, als 
op 


(*) Borasfus Frondibus palmatis plicatis cuculiatis Stipie 
tibus ferratis. Syst. Nat, XIl, Tom. II, Gene 1220, Spee, 
Plant. Ii. 1657. Borasfae Frondibus palmatis. Flore Zeyl. 
395. Talma Indica Tal & Talghala dia , Fruêtu carnofo 
dulci eduli , Putamine inclufo, Burm. Zeyl, 181. BURM. Ind, 
240. Palma Coccifera , Folio plicatili Flabelliformi, Mas & 
Foemina. Raj, Hist. 1366. Ampana. Mort. Mal, 1. p. 13. 
Te, 10 Carimpana. dbid, p‚ ri. Te 9, Lontarus domestica, 
RUMPH, Amb, 1, p. 45, T, 10. 

R 3 

IL DESL, L STUG 


Naam, 


Geflalte, 


E 


263 BESCHRYVEIENG VAN 


1, óp Java, Celebes en de andere Eilanden. Hy 


Arprer- fchynt de meefte plaatfen te beflaan, daar geen 


Hoorp. Kekos- Nooten of Kalappus- Boomen zyn. Dus 


STUK. is hy zeer gemeen aan de Kust van Koro- 


mandel en op de Oostkust van Ceylon , wor- 


dende in tegendeel op de Westkust ,„ daar 


weele Kokosboörmen zyn, byna niet gevonden. 
Doorgaans wordt hy zo hoog niet als dezel- 
ven, hebben dikwils maat een Stam van Vyf- 
entwintig of dertig Voeten hoog, doch taä- 
melyk dik, beneden omtrent twee Voeten over 
‘t kruis, boven ongevaar een Voet. De Stam 
is ruuw en Mosagtig , op zekere afftanden 
met uitpuilende Knobbels bezet en dus als in 
Leden verdeeld, gelyk de Kokosboom : *t welk 
in ’*t beklimmen van den Stam, dat door de 
Indíaanen dagelyks gefchiedt, veel gemak geeft ; 
doch middelerwyl wordt de Stam door het af- 
flyten glad, De Top praalt met een Kroon 
vän Waaijeragtige Bladen , die Steelen hebben 
van by de vier Voeten lang, zeer dik en 
ftyf , van onderen tond , van boven plat en 
Geutswyze uitgehold, aan de kanten bezet 
met fcherpe kromme Tanden, waar aan de In- 
diaanen hunne naakte Lighaamen deerlyk kun- 
nen kwetzen: te meer , dewyl hier en daar 
éen afhangende Tak of Steel is aan de Kroon. 
Teder Blad is ook omtrent vier Voeten lang, 
en. beftaat uit zeventig of tagtig Straalen , die 
zig in de rondte uitbreiden , doch ongelyk van 
Jangte en breedte zyn, maakende niettemin 
| van 


‘ 


DEN LoNnrTaR-Booum. 263 


wan ieder Blad een ftyven Waaijer, die holen EL 
fcheppende ftaat, als een Huik. AE 

Van deeze Boomen zyn Mannetjes en Wyf- Hoorpe 
jes, dat is zodanigen die Mannelyke en die STUK. 
Vrouwelyke Bloemen draagen. De Bloesfem annetje, 
der eerstgemelden beftaat uit een Soort van 
Katten , naar die der Lifchdodden wel wat ge- 
lykende , doch ruuw en Schubagtig , bruin van 
Kleur , meer dan een half Voet lang. Hier 
aan komen kleine witte Bloempjes , ieder uit 
drie Lepelvormige Blaadjes beftaande, en van 
_ binnen vyf Draadjes hebbende, zegt Ru m- 
PHIUS; doch volgens LiNN&us is de Man- 
_nelyke Bloem , zo wel als de Vrouwelyke , 
driebladig , hebbende zes Meeldraadjes met 
taamelyk dikke Knopjes of Helmpjes (Anthe- 
re), die geftreept zyn, voorzien. Deeze 
Bloempjes ftaan evenwydig , op fchuinfe ryën, 
tusfchen de Schubben : zy zyn welriekende en 
komen langzaam voort. De zelfftandigheid van 
deeze Katten fchynt voos en Olieagtig te zvn : 
want men kanze voor Lont gebruiken, Door- 
gaans zitten ’er twee en ook wel drie aan een 
zelfden Steel. Deeze Mannetjes komen uit de 
Nooten van een zelfden Boom, als de Wyf- 
jes » Voort, 

Het Bloeizel van de Mannetjes zit hoog in pet 
de Kroon , dat van de Wyfjes hangt laager , \Yyfie. 
beneden de inplanting der Bladen. Hier komt 
een dikke Steel voort, waar. aan. een wyde 
Zak of Kous hangt, die driekantige is , aan’ 

RA beide 

IL, DEELe Ie STUK, 


264 BESCHRYVING VAN 


L. beide Enden {pits , en fplytende zig in drie 
oi Bladen verdeelt. Dan vertoont zig een Zak- 
Hoorp- jes van een dun Huidje gemaakt , bevattende 
SIUK. de eigentlyke Vrugtbeginzels. Deeze zitten te 
famen aan een Steel, welke zig troswyze 
uitbreidt , en waar van de Schepzels het ag- 
terfte deel bekleeden, zynde van vooren eenig 
_Bloeizel. Van deeze Scheeden of Trosfen ziet 
men gemeenlyk twee of drie , en op ’t hoog- 
fte zes of agt aan eenen Boom te gelyk 3 
dech waar onder dan altoos kleinere of agter- 
blyvende zyn. 
De Bloe- _ Van RumMmrPurus end ‚ dat zonderling 
men, _ js, aangemerkt, hoe de Wyfjes van deeze 
Lontarboomen ook , eens in haar Leven, der- 
gelyk gefteeld Bloeizel uitgeeven als de Man- 
netjes; te weeten, voor dat zy de eerfte maal 
Vrugten draagen. Zouden dit de Vrouwelyke 
Bloemen zyn , waar van LiNNeaus fpreekt , 
zeggende dat die ook in drieën zyn verdeeld, 
beftaande uit rondagtige , kleine , blyvende ; 
Blaadjes , en aan enoiha gefchubde Katten 
of Staarten groeïjende, a als die der Mannetjes- 
Boomen ? 
DeVrugte De Vrugten, die aan Trosfen groeijen, zyn 
Nooten , byna rond, van grootte als een Kinds 
Hoofd , of omtrent vier Duimen dik ; van 
vooren als. een Appel wat ingedrukt , van ag- 
teren, aan het Steeltje, als in een Schotteltje 


dat uit zes Schubben beftaat, en dan nog in 


| een Kelk van vyf Schubben vervat , die aan 
de 


« 


An 


DEN LonNtTAR-BoouMm. 265 


de Twyg van de Tros blyft zitten. De Kleur 1. 
der jonge Nooten is groen, der volwasfenen Sn 
bruinagdúg zwatt, en der ‘ouden graauw. On- goorp- 
der ’t-buitenfte Velletje vindt men een voossrTux, 
en draadig Vleefch , dat in de jongen witag- 
tig is, in de volwasfenen geelagtig en zo {ap- 
pig, dat men het uitzuigen of uitperfen kan , 
doch vol fyne Draaden. Aan de geheel oude 
Nooten wordt dit Vleefch tot een Haairige 
Stoffe ‚ fyner dan die der Kokosnooten. Iec- 
der Vrugt bevat drie Korrels, zo groot als Een- 
den - Eijeren, doch wat plat op de zyden , 
met een dubbelde Pic, Men kan de Draaden, 
waar mede deeze Korrels aan den Bolfter zit- 
ten , niet geheel daar af krygen, en dezelven 
daarom ook niet polyften. In de jonge Vrug- 
ten is de Schaal van deeze Korrels zo week, 
dat menze van boven met den Vinger kan 
___doorbooren , en dan laat zig het Merg, % 
welk meest een zoet Water is , uitflobberen. 
In de ouden wordt de gemelde Schaal Been- 
hard , zo wel als de binnenfte Pit , die dan 
doorfchynende is en hard als Ys, tot eeten 
niet bekwaam. 
Het Hout van den Stam, onder de buitenfte zet Hout. 
Schors , is maar drie Vingeren dik, in de jon- 
‚ge Boomen wit , in de volwasfenen ros met 
zwartagtige Aderen „ hard en Hoornagtig 5 in 
de oude Boomen nog bruiner en harder, laa- 
tende zig dan fraay polyften. Het fplyt ge- 
makkelyk in de langte , doch overdwars kan 


ES, men 
Ji. DEEL, Le STUK. 


266 BESCHRYVING v ANR 


1. — men het naauwlyks doorhakken. Al het Merg, 
ÂFDEEL: daar binnen, is wit, voos en met korte Draa- 
mr. 
Hoorp- den, vermengd. De Wortel is zwarter en dike 
“STUK, ker, doch houdt zo vast niet in de Aar. 
_de als die van den Kalappus- Boom; weshal= 
ve de Lontarboom ook ligter door den Wind 
om verre wordt gefmeeten. Hy moet ten min- 
fte twintig Jaaren oud zyn, om Vrugt te 
draagen, en kan; zo men verhaalt, wel twee- 
honderd Jaaten leeven. 
Palmwyn, Meest is deeze Boom betaens wegens het 
| Wynagtige Vogt, dat dezelve uitlevert; in ’t 
Maleitfch Touakka, by de Hollanders Towak, 
en by de Amboineezen Tua genaamd. Hy zal 
zynen naam, Jagerboom , hebben van den 
bruinen Suiker , die daar van gekookt wordt, 
in Indostan Jagara geheten wordende ; waar 
van de Ouden , zo men wil , het woord Sac- 
charum ‚de Latynfche naam van den Suiker, 
gemaakt hebben ; gelyk de Maleijers nog den 
harden Kandy- of Stok-Suiker Saccar noe- 
men. Het geele Sap, uit de rype Vrugten 
geperst , heet in ’t Malabaarsch Punat en 
Punata ; de Bladeren van den Boom noemt 
men Ola, zo > wel als die van den Kokos- 
Boom. ee 
Deeze Palmwyn wordt echter niet, gelyk 
elders , uit den Stam der Boomen gêtapt , 
maar uit de Vrugtfcheeden , Majangs of Schuit- 
jes genaamd, als gemolken, Zekere Indiaanen, - 
die men deswegen Teifferaars noemt, maaken 
hun 


/ DEN LONTAR-BoomMm. 267 


hun Werk van dagelyks , ten dien einde, den, 
Stam te beklimmen, Dit doen zy doorgaans “Tj,” 
aan Boomen , die met verfcheide Vrugtíchee- Hoorp- 
den beladen zyn: zy knypen eerst zodanig een °TUE- 
geflooten Vrugtfcheede , of wryven dezelve 

zo fterk „ dat al het gene ’er binnen is gekneusd 
worde ; voorts, na verloop van drie Dagen , 
fnyden zy ’er de voorfte en kleinfte helft af , 
bindende den Steel aan een Tak of Bladfteel 

vast , en dan een Potje of Bamboes aan den- 
zelven hangende, ’t welk in eene Nagt vol 
druipt. Dagelyks moet een nieuw Sneedje 

van de Majang afgenomen worden , en dus 
druipt zy zo lang , tot dat de geheele Tros 

is afgefneeden. Men kan middelerwyl de an- 
dere Majangs, die ‘er aan den Boom zyn, 
laaten Vrugt draagen, Als men ’er Suiker van 
kooken wil, dan worden de Potjes van binnen 

met Kalk befineerd, ’t welk het Sap , ook wel 
Sura genaamd ‚ dikker maakt en deszelfs Zoe- 
digheid bewaart. 

Dit Sap wordt, over een maatig Vuur, eerst En 
tot een dikken Syroop , Carpoene genaamd. ge ĳ 
kookt ; daarna in langwerpige Korfjes gegoo- 
ten en in de Rook gedroogd : vervolgens komt 
daar van de bruine Lontar- Suiker , welke 
men Sagara noemt. De Javaanen maaken 
er. kleine Broodjes van, die zy in Bladen 
Winden en dus te koop brengen. Zelfs ver- 
mengen zy hem wel met den Sagueer - Suí- 
ker , die bruiner en vogtiger is, ook zo goed 


nief 


1. 
AFDEEL. 
IL. 
Hoorp- 
STUK. 


Koekjes 
van de 
Vrugtens 


068 BESCHRYVING VAN 


niet: in de Kost, noch zo aangenaam om uit 


de Hand te eeten. Evenwel wordt de Lon- 


tar - Suiker ook wel vogtig en verfmelt, als 


men hem niet op een drooge plaats bewaart. 
Van Nieuwelingen wat gulzig gegeten , ver- 
oorzaakt hy wel eens de Roode Loop, maar 
de Indiaanen houden hem voor zeer gezond. 
Op Ceylon en aan de Kust van Koroman- 
del wordt van de Vrugten deezer Boomen 
meer werks gemaakt dan op Java en de an- 
dere Oostindifche Eilanden. Men is daar, niet 
alleen , zeer verflingerd op het Sap of Merg 
der jonge Vrugten of Vrugtkorrels, maar maakt 
zelfs van het Vleefch der rype Vrugten een 
Koek , Punata genaamd. De manier, hoe zy 
dit Vleefch daar af wasfchen, hetzelve zuive- 
ren , en dik maaken door het op Matten te 
gieten en dan te laaten droogen , zal het niet 
noodig zyn te befchryven. De Makasfaaren 
bereiden deeze Vrugt met minder omflag , gie- 
tende het uitgeperste Sap flegts in groote Schot- 
tels, daar zy dan wat Rystemeel onder men- 
gen en voorts daar van Pap of Bry maaken, 


Dus kunnen zy de Pitten bewaaren’, welken 


zy vervolgens in een Kuil werpen , waar die dan 
zekere Scheuten uirgeeven , wel gelykende naar 
Pinkfternakelen , en van deeze maaken zy ook 
veel gebruik tot Spyze , zo wel als van het 
Merg der Pitten „ die niet fchieten willen, Van 
de Doppen of Schaalen zelfs , van deeze Pit 
ten, worden Smids Kolen door hun gebrand. 

| Uit 


DEN LonrTARrR-BooMm. 269 


 E 


Uit het Mannetje van den Lontarboom wordt 
FDEEt» 


ook een Vogt getapt , doch dit is meest in 
gebruik tot een Geneesmiddel. Men heeft Hoorn- 
bevonden , dat hetzelve , ’s morgens nugteren STUKe 
gedronken, de genen helpt , die met de Tee- 
ring ‚ Bloedfpuwen of andere kwynende Ziek- 
te gekweld zyn ; werkende, zo ’t fchynt, op 
dergelyke manier , als de Ezelinne „Melk. 

Het Hout der Mannetjes is harder en zwar- Het Hout 

d en de Bla- 

ter dan dat der Wyfjes - Boomen; weshalveden, 
men ‘er tot glad Werk meer gebruik van 
maakt. De Singaleezen weeten ’er Kistjes en 
Koffertjes van te fabriceeren , die gepolyst 
zynde zeer fraay zyn , wordende fomtyds voor 
Ebben - Hout aangezien. Aan de Kust van 
Malabar , en daar omftreeks ‚ worden de Bla- 
den van deezen Boom nog gebruikt om op te 
fchryven 5 gelyk by andere Natiën die der 
Kokosnooten Boomen. Voorts worden ’er Zon- 
nefchermen en Hoeden , als ook veelerley Korf- 
jes en ander gevlogten Werk , van gemaakt ; 
ja zelfs Zakken, om Ryst in te doen, en wat 
„dies meer is. By de Makasfaaren worden de 
gedagte Zonnefchermen zo veel geagt, dat 
niemand dezelven gebruiken mag , buiten de 
Grootften van het Land. Dus zien wy dat 
deeze Boom in Oostindie van groote nuttig- 
heid is. | 

RuMmrHrius befchryft verder eenen Wil- witde 
den Lontarboom , die in de zelfde Landftree-gontar- 
ken als de Tamme groeit en in gedaantezeer 
wei. 

U, DEFL, 1. STUK, 


{. 
AFDEEL 
Tl. 


230 BrsCcHRYVIN CG VAN 


weinig daar van verfchilt, Naauwlyks kan ik 
‘ begrypen; waarom dan deeze de Wilde gehe. 


Hoorp- ten worat , terwyl de andere Natuurlyk op die 


STUK 


zelfde plaatfen en ook by geheele Bosfchen , 
groeit. Hy zegt, wel is waar, van den Tam- 
„men, dat die gehavend wordt, en daarom acht 
hy den naam van Wilden Kokosboom (Pal 
meira brava.) welken ’er de Portugeezen aan- 
geeven , zeer oneigen 3; doch ik begryp niet, 
waar in dit havenen beftaat , ten Ópzigt van 
Boomen, die geen eigentlyke Takken draagen ; 
of het moefte zyn , dat menze van Mos, By- 
gewas , Doornftruiken en andere Ruigte zui- 
verde ‚ om hun meer Voedzel te doen beko- 
men, en in dit geval zou men even ’t zelfde 
doen kunnen met deeze Wilde Soort. 


peszeifs Hoe ’t zy, de Wilde Lontar groeit hooger, 


Eigen- 
fchappen. 


met eeh dunner Stam dan de voorgemelde, 
Hy heeft de Bladen ook veel grooter, en in 
volwasfen Boomen met Steelen van tien tot 
veertien Voeten lang , die aan hunne Enden 
ieder een Waaijeragtig Blad hebben, met Straa- 
len van meer dan drie Voeten. Men begrypt 
ligt, hoe verbaazend groote Bladeren dit zyn. 
Dezelven groeijen niet alleen aan den Top des 
Booms , maar van ’t midden van den Stam 
vervolgen zy naar boven, De Steel is als een 
holle Geut, op de kanten fcherp gedoornd , 
even als in de Tamme Lontar. De Straalen 
zyn ook ongelyk van langte niet alleen, maar 
fommigen aan elkander gevoegd , anderen af- 


ae 


DEN hce asl o7t 


gezonderd , doch ‘geene tot aan het MOREE 


punt toe van een gefcheiden, en die naast aan 


FD oei 


UI. 


den Steel komen korter dan de middelfte Straa- Hoorp. 
len. In de jonge Bladen vindt men tusfchen ‘TUKs 


deeze Straalen zekere Draaden , die in ’t eerst 


aan de kanten zitten, dan daar afgaan en ver- 


| gebruikt „ zyn de Bladen , die zelfs op plaat- 


volgens geheel verdwynen, Het Hout is op 
ver naa zo hard niet, als dat van den tammen 
Lontarboom , en daarom tot fyn Werk niet 
bekwaam : het Merg is droog en Meelagtig , 
dech grofdraadiger en harder dan dat van den 
Sagoe - Boom. Hy draagt niet , zo lang hy 
nog aan ’t groeijen is, maar in de Ouderdom 
krygt hy een Getakte Kroon , van Steelen , 
waar aan Vrugten groeijen van grootte als een 
kleine Ockernoot. Van buiten zyn deeze Vrug- 
ten bekleed met een droog Vleefch of Bolfter , 
die ‘er ligt afrot; van binnen bevatten zy, in 


een Houtige Schaal of Dop, een witte harde 


Pit, die van Menfchen zelden gegeten wordt. 
De Vledermuizen zyn zeer gretig naar het 
Vleefch , zaaijende de Korrels door den Af- 
gang op- veele plaatfen. Kort na het draagen 
deezer Vrugten fterft de Boom. 


Het voornaamfte , dat men van deezen Boom Gebruik 


fen , waar hy niet groeit , te koop gebragt 
worden. Deeze Bladen zyn, om dat zy zo 
veel grooter vallen dan die van den Tammen 
Lontar , en fterker, ook bekwaamer tot aller- 


| 5 Vlegtwerk , gelyk Korven en Rystzakken, 


Mat- 
\ EI, DEEL, Io STUK) 


der Bladen. 


Ï. 


272 DESCHRYVING VAN 


Matten en Zeilen van Vaartuigen , die men 


AFGREN Stroo- Zeilen noemt. Verfcheide dingen wor- 
Hoorp- den in dergelyke Matten Zakken , op Javas 


STUK, 


ter; verzendinge naar ‘t Vaderland ingepakt. 
Van die zelfde Bladen, overlangs gefpleeten , 
maakt men veelerley Bindzel of Touwwerk; 
ook grove Netten en zelfs Garen , daar de 
Makasfaaren hunne Regenrokken van bereiden. 
Tusfchen den oirfprong der Takken is eene 
weeke zelfftandigheid , als Spons , welke tot 
het breeuwen van Vaartuigen dient. Voorts 
weeten de Indiaanen ook eenigen Drank uit 
deezen Boom te bekomen; doch die veel fleg- 
ter is dan de andere Towak , brakagtig van 
Smaak en het Hoofd bezwaarende. Zy kap- 
pen ten dien einde de Takken van den Kruin 
af, en fteeken een Pyp of Geutje in een Gat, 
dat zy daar in geboord hebben, waar uit dan 
veel Vogt in een daar onder gehangen Vat 
vloeit. Hier door echter vermagert de Boom 
en kwynt , wordende in tegendeel ‚ als men 
hem wel bezorgt , vet en dik, en dan kan men _ 
deszelfs Merg tot Meel gebruiken. Voorts wordt 
het Sap van deszelfs Takken vof Bladen tegen 
de fchadelykheid van fommige vergiftige din- 
gen , welken men gegeten heeft, dienftig ge- 
oordeeld, / 

Deeze Wilde Lontar of een dergelyke Boom , 
groeit ook de Philippynfche Eilanden , zegt 
RumrPHius, wordende aldaar Yhur geheten 
en krygt een zo dikken Stam , dat hem een 

Man 


DEN. LontTaAR-B 0-0-Mi Wk 


Man niet kan omvatten. Van het Merg uit ï. 
re. Stam maaken de Ingezetenen in fchraa- AFDEELS 
le tyden Brood, en tappen ook Wyn uit den goorpe 
Stam, daar zy dan Suiker van bereiden. Hy stuks 
meent dat de zogenaamde Koolboomen , welken 
de Scheepvaarende aldaar hebben aangetroffen , 
geen anderen zyn geweest dan deeze Wilde 
Lontarboomen. Het is zeker, dat zo wel de 
Palmiet- als de Kokos- en Dadelboomen, al- 
temaal op hunne Toppen fomtyds een dergelyke 
eetbaare Kool uitleveren (*). 

Gedagte Autheur verbeeldt zig ook, dat de Laranmss 
Latanier der Franfchen, op de Westindifche "°° 
Eilanden, tot dit flag van Boomen behoore. De 
Afbeelding en befchryving , echter, welke men 
van dien Boom vindt, ftelt hem aanmerkelyk . 
verfchillende voor. Zyne Bladen zyn van on- 
deren als een Waaijer geplooid en naar den 
omtrek fpreiden zy zig wel in ’t ronde uit 3 
doch zyn niet in Strooken verdeeld , maar door 
dezelven loopen Ribben „ die een weinig buti- 
ten den Omtrek komen , maakende aldaar ícher= 
pe Punten. Zy zitten aan ’t end van dikke 
Steelen, van welker Huid de Indiaanen , door 
die te fplyten en te droogen, allerley Mande: 
werk vlegten , zo wel als van Riet, De Bla- 
den dienen hun om de Hutten te dekken, 
ae het Hout maaken zy Boogen, Pylen en 

Werp. 


(*) Zie Lanars Reizen, KT, Deel, bladz, 140, 141. 


S) 
il DeEL, 1. STUKS 


274 BESCHRYVING VAR 


1. Werpfpiesfen. Op het Eiland Rodriguez, in 
Apian de Indifche Zee, vondt Lrcua Tr ook deezen 
Hoorpe Boom, die 'er een fmaakelyke Kool en zeef 
STUK. goeden Palmwyn uitleverde (*). 

Wzaijers __Mooglyk is het zodanig een Blad, dat men 
en gedroogd , en van gedaante als een Waaijer, 
van eenige Voeten Straals , alhier in de Hor- 
tus Medicus bewaart : of hetzelve moefte de 
Javaanfche Cahang zyn , welke eerst uit den 
Grond fchiect met een enkeld Blad, van Waai- 
_ jeragtige gedaante, dat op ver na zo diep 
niet ingefneeden is als de Bladen van den 
eerstgemelden Lontar- of Jagerboom. Vervol- 
gens komen ’er eenige Bladen by, en door den 
tyd wordt het een Boom van dikte als de 
Kokosboomen , doch niet boven de twee Va- 
demen hoog van Stam. Hy draagt niet dan 
in de hoogfte Ouderdom zyrne Vrugten, Van 
de Bladen maaken de Javaanen, na dat dezel- 
ven aan Riemen gefneeden zyn , insgelyks 
Stroozakken en breede Hoeden. Zy gebruiken 
dezelven ook om iets in te winden en het al- 
dus beter te bewaaren : ’*t welk inzonderheid 
ten opzigt van den Pedro del Porco plaats 
heeft. 


IV. HOOF D- 


(*) Lecvar Voyage, p‚ 82. 


“Ter 


7 


Á 


Á 


46 Wz £ 
EACS Gn 


en ang mn ne peten 
f ARE 


Md p b - Ln Á | 


2 + 
E R 1 Ee Ù 
br hi pa: El 
% ; 
8 en f #4 De’ 
fi hi 
4 J, ) 
8 E he f 
« Ld ï as be 
3 = { Î 
u k 
\ û re L À 
Kk 
n \ e # / é - A 
” 5 Z 
s. 7 n } \ Pi 
# 4 1 
3 d 
5 4 % 4 
Ld Ed 
En / x 1 In 
s B Kr 4 
Ì ES ü $ 
- Ú 5 
\ ; df 
N 8 en d 
» \ « ni he 
B Î 
Le 3 md te 
Ei A - = Ù Ve 
/ 1 
) j es \ _ 
- P o: al 
1 
hal t . 
r 1 _ 
/ IN 5 8 
e 5 ï 
pl =S 
| Ld hd 
fi 
(ee 4 == Pe zi 
Ee 
t } d 
Q hf 
ú 
Ë | 
N { 
r 2 
r 1 


CCC ee 
a 


III. 


le! 
d 
d 
fe 
af 


„ 


2 Peel 


… 


up = 


RE Er 
Ie ommen teken am 


we Dr ekeren 


Amen 


Pp 
Lie 


DEN SARIBOE-BOoòM. 275 


sssssssssssssss: Ar N ERS 


IV. 


pe IV, HOOFDSTUK. Hoorne 
STUKe 


… Befchryving van ’t+ Geflagt der CoRYPHA, 
welke men Sariboe - Boom noemt , waar toe 
ook de Licuala- Boomen behooren, en hier me- 
de wordt de Thebaifche Palmboom vergelee- 


ken. 


Ik t Latyn hadt RuMerurus deezen Boom 
Saribus getyteld , om dat hy van de Ma- 
leijers en Makasfaaren Saribu of Sariboe ge= 
heten werdt, De Javaanen noemen hem Sa- 
ligi, de Baleijers Sami, doch de Ternataanen 
Wocka, een naam, dien zy ook geeven aan den 
wilden Lontarboom. Op Malabar noemt men. 
hem Codda- Panna of Berg- Palmboom. L n= 
Neus heeft ’er den naam van Corypha aange- 
geven (*) ‚ welk Woord, in ’t Griekfch, niet 
anders dan voor een Top fchynt gebruikt te 
zyn, en zelfs in ’t Latyn niet bekend was; 
hoewel Coryphaus ‚ daar van afgeleid, het ge= 
ne 
(*) Corypha Frondibus pinnatoe palmatis plicatis , Filo 
interjeêtis, Syst, Nat. XI, Tom, II. Gen, 1221, Hort, Cliffs 
482, Fl, Zeylan, 394 ROYEN Zugdb, 4e BURM. Jud, 240, 
Palma Zeylanica Folio longisfimo., latisfimeque „ Tala & 
Talaghas ditta. BURM, Zeyl, 131 Palina Montana, Folio plise 
eatili Flabelliformi , maximo , femel tantum frugifera, RA, 
Hist, 1363. Codda- Panna, Hort, Aal, IEI, pe To Te Te tès 
Saribus, RUMPB. Amb, IL, p‚ 42. Te 8 


Sb 
iE. DEEZe le STUK) 


Naam 


276: BESCHRYVING: VAN, 


Lr ne den voornaamften betekent ‚ zeer gemeen 
Tian, 18: Zyn Ed. geeft 'er den bynaam aan van 

Hoorp-. Umbraculifera „ en wel te regt, want de Bla, 
STUK. den zyn bekwaam om. drie of vier Man te ge- 
lyk, op de Reize, voor de Zonnefchyn zo wel 

als voor den Regen te befchutten, 

Gefatte, Deeze Boom groeit ook op veele der. Oost- 
br indifche Eilanden, alwaar men ’er fomtyds ge- 
heele Bosfchen van aantreft. Hy heeft een 
regten hoogen Stam , naar dien van den Ko- 
#5 kosboom gelykende, doch niet met kenne: 
Iyk uicpuilende Ringen. Het Hout, onder de 
Schors , is in de rondte niet boven een Duim 

dik’, in de oude Boomen Hoornagtig hard, e 
gepolyst als zwart Ebbenhout zig vertoonen- 
de, maar met witagtige of geele Aderen, Daar 
binnen is een Spongieus Merg, met lange 
grove Draaden doorweven. Aan ’t end breidt 
hy, gelyk de overige Palmboomen , zyne Tak- 

ken in ’t ronde uit, die eigentlyk Steelen zyn 
f van byfter groote en zeer fchoone Bladeren. 
Deze Steelên zyn zes Voeten lang en meer 
dan een Arm dik, van boven een weinig uit- 
gehold , gelyk een Geut en aan de kanten 
Zaagswyze gedoornd , even als in de Lontar- 
boom. De Bladen maaken ieder een Zoune- 
fcherm „ van eenige Voeten middellyns , aan 
den omtrek met Punten of Straalen voorzien, 
gelyk ‘een gefchilderd Zonnebeeld ; als in de 
nevensgaande Afbeelding duidelyk blykt, ’t Ge- 
tal deezer Straalen is fomtyds wel tagtig of ne- 


| gen. 


vr 


DEN SarriBor-BooM. ‘27 


N 


\ 


“gentig: zy loopen famen naar ’t middelpünt,, ke 
of eigendyk naar de plaats der inplantinge eN 
van den Steel, die niet regt in ’t midden is. Hoorp: 
In de jonge Bladen zyn deeze Punten famen-STUEe * 
gevouwen „ en als in een Scheede beflooten. 
De Bladen zyn eerst geel , dan licht groen 5 
blyvende veel gladder en bleeker dan die van 
den wilden Lontarboom , waar van zy ook 
daar in verfchillen, dat zy een geheelen Kring 
maaken , en niet open zyn by den Steel. 

Men verhaalt, dat deeze Boom niet voor zyn 
dertigfte of veertigfte Jaar bloeit , en derhal- 
ve, waarfchynlyk , ook niet eerder zyne Vrug- 
ten geeft. Anderen zeggen, dat hy maar eens 
Vrugt draagt in zyn Leven. Tusfchen de 
Takken of Bladíteelen komen uit zekere Hoc- 
zen of Scheutjes , zegt RuMrPHIius, dunne 
roodagtige Steelen voert, die nederwaards han- 
gen , Omtrent drie Voeten lang. Zou LinNe= 
Naus deeze bedoeld hebben , wanneer: zyn 
Ed. van een Draad tusfchen de Bladen fpreekt 2 
Immers ik vind by Rumrurus geen het 
minfte gewag van zodanige Draaden tusfchen de 
Straalen van het Blad , als ’er in de Wilde 
Lontarboom door den Ridder aangetekend zyn, 
Of zoude men deezen Boom met den Sariboe 
verward hebben? (*) 
7 Hoe 


(*) Zie N. Le BURMANNI Flora Indica, pe 2, alwaar de 
_ Palma Zeylanica , welke de Heer J, BURMANNUS gezegd 


S 3 “ hade , 


278 DBESCHRYVING VAR 


_'W Hoe ’t zy, aan de gezegde Draadagtige 
Ar ink Steelen groeijen Knoppige Bloefems en daar op, 
Hoorp. volgen ronde Vrugten, van grootte als een 
sTUK. _Musket- Kogel , die aan bogtiger Steelen tros- 
„PeVrg- wyze by elkander zitten. Deeze hebben een 
Fig, 2. dergelyke Pit als de Vrugt der Wilde Lontar- 
boomen ‚ doch boven zit daar aan een {pits 
Puntje. Ook zyn zy ‚ met een Huidje van zagt 
Vleefch bedekt , en hebben in ‘t eerst eene 
. Goudgeele Kleur, ’t welk dan den Boom , bos 
venen behalve de {choonheid zyner, Bladen, 
een overheerlyk aanzien geeft : maar deeze 
Luifter vergaat fchielyk: den volgenden Dag 
zyn deeze Vrugten reeds, zwart , en hebben 
dan niet als een Meelagtig droog Vleefch. 
Voorts legt, onder de zwarte Houtagtige 
Schaal , eene witte harde Korrel , doch deeze 
is niet eetbaar. 

Deelender Het zou dan wel fchynen , dat de Sariboe- 
king Boomen van beiderley Sexe waren: ten minfte 
wordt van geene Mannetjes en-Wyfjes, onder 
dezelven, gewag gemaakt, en de Heer Lin- 
Naus geeft flegts de Kenmerken der Vrugt- 
maaking aldus op. Een algemeene famenge- 
{telde Vrugtfcheede : een driebladige Bloem , 
met zes Meeldraadjes en een Stamper, De 
Bloemblaadjes zyn ovaal , ftomp ‚ wyd open: 
de ‘Meeldraadjes Elsvormig , langer dan de 
Bloemblaadjes; met aangegroeide Meelknopjes : 
| Het 
hadt, Corypha van LINN mus genoemd te zyn, thans als 

een Verfcheidenheid tot den Boras/us is betrokkene 


DEN SARIBOE-BooMm. 279 


Het Vrugtbeginzel rond, waar op een Els-, Lb 
vormige korte Styl; met een enkelden Stem- ATO 
pel : het Vrugthuisje een groote ronde Befie, Hoorne 
bevattende éénen Beenigen , grooten, Kloot-STUXe 
ronden Zaadkorrel, 

Van de Bladen deezer Boomen wordt in pe 

Oostindie veel gebruik gemaakt tot Zonne-P*!en 
fchermen ‚ ‘waar toe zy , als gezegd is, zeer 
bekwaam zyn, en men kanze bykans Natuur- 
lyke Parafols noemen. Ten dien einde wor- 
den de Straalen naar elkander toe getrokken , 
om de holte te maaken , en de Steel , van 
zyne fcherpe Tanden gezuiverd zynde , dient 
tot een Stok, om den Parafol te draagen. 
De jonge Bladen van de opfchietende Strui- 
ken „gedroogd en eenigermaate bereid zynde, 
dienen voor Pakpapier.. Zy zyn dan witagtig 
of Strookleurig en kunnen zo dun, als Chi- 
neefch Papier gemaakt en lang bewaard wor- 
den. Van het Hout maaken de Maleijers en 
Javaanen Steelen tot hunne Werpfpiesfen. Dee- 
ze Boom heeft , zo wel als de andere Palm- 
boomen , een eetbaare Kool of Palmiet. 

Tot het Geflagt van den Sariboe betrekt Pe 
Rumruius ook de Licuala , op Makasfärzoon 1 
groeijende , doch ook op ’t Eiland Boero en 
elders gevonden. Deeze wordt nooit een vol- 
komen Boom , hebbende den Stam niet veel 
meer dan zes Voeten hoog, en naauwlyks een 
Arm dik , doch ook in Leden onderfcheiden. 
Boven fchiet hy zes Takken of Steelen uit , 

ED 4 van 

Ele DEELs Ie STUKs 


‘elo BESCHRYVING VAR 


de _ van vyf of zes Voeten lang (*), en naauw- 
Ar jet Jyks een Pink dik, in de onderfte helft ook 
Bier: op zyde getänd of fcherp gedoornd, leder 
STUK. Tak draagt een uitgebreid en in vyftien Straa- 
len gefpleeten Blad, die alle tot aan den Steel 
toe van elkander afgezonderd zyn. Ieder Blad 
« heeft ongevaar drie Voeten middellyn; en de 
middelfte Straal is veel breeder dan de ande- 
‘ren. In zyn Ouderdom krygt deeze Struik 
een uitfpruitzel , zo lang als de Bladeren , welks 
Steelen kleine Steeltjes draagen, die bezet zyn 
met drie ryën van groene Knopjes, op ieder 
van welken een Bloempje ftaat met drie Spits- 
jes gelyk het Bloeizel van de- Pinang. ” Daar 
op volgen de Vrugten ter grootte van Bake- 
laar - Boontjes , zittende op een Steeltje met 
drie Punten , ‚ en van binnen eeh langwerpigen 

Zaadkorrel bevattende. k 
Het eenigefte gebruik , byna, dat men van 
deezen laagen Sariboe heeft, is, dat men van 
de Bladen Bonkosfen maakt , “tot het Tabak- 
rooken: want het Hout is niet duurzaam, en 
wordt derhalve ook maar tot WGE Latten ge 

bezigd, 

pe Thee Met den Sariboe-Boom zou men, volgens 
boom: LÍNN EUS, moeten vergelyken den Boom, 
dien Poecoek in zyne Oofterfche Reizen , 
PE N hi ei Oon- 


_{*) Vademen heeft RumePnius, Ufse in ’t Latyn , doeh 
ik denk dat het Voeten zal moeten zyn, om dat het anders 
noch mer de Afbeelding, nqch met de dikte ftrookt» 


EL) 
33 
3 
‚3 


39, 


EE: 


535. 


„22 


DEN SARIBOE-Boom. …o8r 


f onder. den naam van Palma Thebaica voorftelt TL 
en afbeeldt (3 in ’% Engelfch Dome - ih 


dat is Koepel - Boom , waarfchynlyk wegens Hoorp- 


zyne Kroon , genaamd, ‚‚ De Stam (zegt die Au-STUK. 
theur) groeit niet hoog, maar daar fchieten 
wel dra twee Takken van uit , die elk we- 
derom twee anderen uitgeeven, en dus ver- 
deelt de Boom zig al verder Gaffelswyze „ 
jeder Tak vier- of vyfmaal, Het Blad is 
halfrond, van omtrent drie Voeten middel- 
lyn en zeer fchoon : de Vrugt ovaal, drie 
Duim lang en twee Duimen breed, Onder 
’t Vleefch , dat droog is en Bolfteragtig , 
doch van ’t Gemeen gegeten wordt, is 
een holle harde Pit, daar men Snuifdoosjes 


9 
33 
33 
33 


53 


van. maakt , en , om dat de holligheid klein 
is, ook wel Kraalen, welke van de Turken 
als Paternosters gebruikt worden , tot het 
> opzeggen van hunne Gebeden.” Wat de 
Bladen aangaat, dezelven komen veel meer met 


93 


‚die van den. Wilden Lontar-Boom, hier voor 
befchreeven * „ overeen ; inzonderheid wegens zrags. zo 


de tusfchengevoegde Draaden. De Vrugtmaa- 
king fchynt zeer te verfchillen van die ‚van 
den Sariboe- Boom ftrookende nader met die 


‚van den Sagoe- Boom : als beftaande- uit een 


Soort 


(*) Confer, Palma Thebaicae POCOCK Orient, 1, p. 231. Te 
73» cui Frondes pinnato palmatrx, Filo interjeéto; Stipitibus 
‘ciliato = {pinofis „ Caudice dichotomo, LINN, Sp, Plant, Ue 


Pp. 1657. 
ss 


Jl, DEEL, 1, STUK, 


Te 


182 BESCHRYVING VAN 


Soort van Katten , daar de Vrugtbeginzels als - 
‘ronde Bolletjes onder aan gehegt zyn. Die Au- 


theur geeft hem als een te vooren niet be- 
fchreeven Boom op ‚ welke door zynen getak- 
ten Stam inzonderheid verfchilt van alle an- 
dere Palmboomen tot heden bekend, hoewel 
eenigermaate met den Brafilfchen overeenkomen- 


de: doch de Heer S HA w heeft hier op gewigtige 


Onder- 
fcheidinge 


Aanmerkingen gemaakt en aangetoond, dat hy 
de Ouden reeds is bekend geweest. 


SSISISSSISSISISSISSISIS: 
ON HOOF DE RE 


Befchryving van ’t Geflagt der CycaAs of 
Sagoe- Boomen , dus wegens het Meel, dat 
zy witleveren, genaamd; waar toe de Draad- 
of Garen- Boom en Ananas- Boom betrokken 
AA 


(DE de Geflagten van den tweeden Rang 
der Palmboomen , welken Gevinde of 
Vederagtige Bladen hebben , komt by LIin- 
Naus het eerfte voor, de Cycas, waar van 
geene Kenmerken door zyn Ed. worden op- 
gegeven, dan alleen, dat de Vrugt een droo- 
ge Pruim is, met een tweekleppige Pit (*). 

Dit 


(*) Drapa ficca Nucleo bivalvi, Syst, Nat. XI Tom, II, 
N. 1222. 


Al eid 


DEN SAGOE-BooM 283 


Dit Kenmerk is bykans onverftaanbaar. Hoe. 1, 
kan een Pruim droog en een Pit tweekleppig à* Ei: 
zyn? ’t Is waar, het kon een Vrugt zyn met Hoorp- 
droog Vleefch als een Bolfter , waar onder eenSTUK: 
tweekleppige Schaal , gelyk in de Ockernoo- 

ten , bevattende een harde Noot: doch van 

die tweekleppigheid vind ik niets gemeld by 
RumrHius, wiens Olus Calappoides , hier aan 
‚gehaald , ook geenszins uitpuilende Ringen aan 

den Stam heeft, die in eenige vergelyking ko= 

men by de Knobbels om den Stam der Cocos» 
boomen. Dat Foliatio circinalis , more Filicum s 

geen Kringagtige maar een gekrulde Bladmaa- 

king betekene , zou zonder Verklaaring ook ten 
hoogfte duifter zyn; niettegenftaande de Bla- 

den zeer naar díe van Boomvaren gelyken, 

Ik zal derhalve hier dit Geflagt van Palm- pe sacon 
boomen, volgens den Rang, in welken zy by Boom. 
RumreHius worden voorgefteld , befchryven , 
en dus met den regten SAGOE-BooM een 
aanvang maaken. Deeze is , onder de drie 
voornaame onderfcheidingen , welken die Au- 
theur gemaakt heeft , de Meelgeevende Palm- 
boom door hem getyteld. Want, hoewel het 
Merg in de meefte Boomen van deeze Klas- 
fe, gelyk wy reeds gezien hebben, ook Meel- 
agtig is, overtreft hy doch hun alten ver , zo 
in de deugd, als in de veelheid van deeze 
Meelagtige Stoffe, 

De Sagoe- Boom heeft , in de volwasfen- egatre, 

q i heid, 

IIe DEE, 1, STUK, 


PN 
AFDEEL, 
Ld 
Hoorpe 
STUK. 


084 BESCHRYVING VAN 


heid , een Stam van wyftig of zestig Voeten 
hoog ‚ en zo dik , dat hem een Man naauw- 


Iyks met zyne Armen kan omvatten. Hy is 


oneffen of ruuw „en eenigermaate geringd of 
in Leden verdeeld. Lang blyft deeze Boom 
een Struikgewas, zig vertoonende als een groo- 
te Plant, met groene Steelen: van over de 
twintig Voeten hoog , die Geutswyze zyn uit- 
gehold, en op de zyden fcherpe Doorens , als 
Naalden , hebben, in het onderfte gedeelte. De 
bovenfte helft deezer Steelen is wederzyds be- 
zet. met Bladen , die altoos opwaards ftaan 
in de Sagoe- Boomen , daar zy in de Kokos- 
of Kalappus - Boomen nederhangen. Zy zyn. 
Jang en fimal , in ’t midden breeder, doch ook 
een weinig famengevouwen , met flappe Door- 
nen op de kanten. Vervolgens vormt zig om 
laag de Stam , die byna de zelfde dikte heeft 
als de Boom zal hebben. Hy fchiet fpoedig in 
de hoogte , en werpt eindelyk zyne Doornen 
af , behoudende. de keepen der afgevallen Bla- 
den, die tot trappen verfttekken,; om hem te 
beklimmen. Aan den volwasfen Stam {taan de 
Steelen meest overend , hebbende aan ’t on-_ 
derfte een holle Geut of Schop, van omtrent 
een Voet breed , waar mede zy den top van 
den Stam en elkander omvatten. Deeze Schop ; 
benevens de binneníte Huid daar van, die men 
‘er aftrekken kan, en tot verfcheide gebruiken 
dient, zo wel als het Vaatwerk daar van ge- 


maakt , noemen de Indiaanen Coroerong en Co- 


… soera 


DEN SAGOE-B oo Mi 2 


roero. De Bladen, boven aan den Stam, zyn- Le 

“de van vwintig tot vierentwintig Voeten lang, 270 Dr 

verdorrende , worden Gabba gabba geheten , ER 

‚en, na dat zy zo wel van de wederzydfche STUKe 

Bladen , als van het onderfte Schopswyze ge- 

deelte gezuiverd zyn, als Stengen of Stokken 

tot gebruik bewaard. 
Zolang de Stam nog niet volwasfenis, heeft zelfftan. 

hy rondom den Wortel nog eenige Doornige “ere: 

Takken, die maaken , dat men ’er niet onbefcha= 

digd by kan komen. Een wonderbaare voor- 

zorg der Natuur , om deezen Boom te be- 

{chutten voor de wilde Varkens, welke andefs- 

zins het Gewas, om het Merg te bekomen, 

in zyne Jongheid vernielen zouden. Dit maakt 

deeze Bosfchen zeer gevaarlyk te doorkruifen : 

want men ligt, ’t zy in het Aangezigt, aan de 

Handen of Voeten, gekwetst wordt door dee- 

ze Doornen : waar tegen de harde Huiden 

der Indiaanen beter beftand zyn. De Koker, 

waar uit de Bladen voortkomen, is van twaalf 

tot vyftien Voeten lang en een Arm dik: men 

kan ’er aan de punt wel een Elle affnyden , 

om Kleederen van te weeven , zonder eenig 

nadeel toe te brengen aan de groeijing van den 

Boom. Hy is zeer Spongieus , hebbende van 

buiten maar een foort van Schaal , twee Vin- 

geren dik, die voor Hout verftrekt , dat wit is 

en als uit grove Draaden beftaat. Het overi. 

ge van den Stam „ daar binnen, is alleenlyk | 

een vogtig Merg , gelyk in de Vlierboomen , 


| en 
II, DEEL. 1, STuK, 


986 BErESCHRSVING VAN 


Lì en dit Merg is het, ’t welk deezen Boom als 


F EL, 
A kra tot een een maakt voor de Indiaa= 


Hoorp- nen. , 
STUK: Zo lang de Sagoe- Boom aan * groeijen is, 
draagt hy geen Vrugten , en de Inlanders be- 
letten hem doorgaans die te draagen , om dat 
de Stam daar door zyne beste hoedanigheid 
verliest. Men kan zulks by het zogenaamde 
fchieten van verfcheide Moeskruiden vergely- 
ken. Als men hem evenwel ongemoeid laat, 
dan beginnen zig, wanneer hy volkomen oud 
geworden is, de Bladfteelen witagtig te ver 
toonen, als of zy met Meel beftrooid wa- 
ren: vervolgens komt uit het midden van de 
Kruin een fpitfe Hoorn of Pyl voort, by de 
drie Voeten lang, welke, zig openende , een 
getakte Tros uitgeeft, die zig in Takken 
uitbreidt, in de eene Soort zes; in de andere 
‘tien of elf Voeten lang. Deeze Takken zyn 
Vinswyze bezet met kleiner Takjes, van by de 
twee Voeten lang , aan welken wederzyds nog 
kleiner Takjes ftaan, die naar de Katten van 
den Hazelaar gelyken. Deeze zyn een half 
Voet lang en van dikte als een Vinger , be. 
ftaande uit donker rosfe en Wolagtige Schute 
ben. Men noemtze onder de Amboineezen 
Siriboa, om dat zy naar zekere’ Vrugten van 
dien naam gelyken. Als nu deeze Tros zig 
wel tien Voeten heeft uitgebreid , zo dat haa- 
re Takken tusfchen de Bladfteelen doorko- 
men, dan gelykt de Kruin van deezen Boom _ 
naar 


he 


' 


MDN Sta e or:B08 Ms . 687 


„naar eene Kaarskroon in de Kerken of Palei-_ L 
AFDEELe 

medi v. 

- Wanneer de Tros zo ver gevorderd is, daf Hoorp. 

komen eerst de Vrugten te voorfchyn, die STUK. 

agter of onder aan de voornoemde Katten of De 

8 . é Vrugtmaa= 
Vingers , twee of drie by malkander , zitten. king. 
Men kanze dus eenigermaate by de Vrugtbe- 
ginzels van den Taxisboom , als men deszelfs 
Bladvinnetjes voor de Katten neemt, vergely- 
ken. Die Schubben van de gedagte Katten zul- 
len waarfchynlyk Meeldraadjes , als de Manne- 
Iyke Bloemen uitgeeven , welke de Schepzel- 
tjes , bevrugten , en dus zou de Sagoe - Boom 
volftrekt behooren tot de Monoikia van Lr N- 
NEUS. Dit is iets, ’t welk my ten hoog- 
fte waarfchynlyk voorkomt, niettegenftaande ik 
het niet door het Gezag van eenig Waar- 
neemer bevestigd vind. Mooglyk is de hoogte 
van deeze Boomen een beletzel geweest , om 
zulks op te merken. 

De Afbeelding in *t Werk van Sera, Plaat 
XXV. van het Eerfte Deel, welke, volgens 
de aantekening van den Hooggeleerden Heer 
TJ. BuRMANNUs, de regte Sagoe- Boom 
is (£), geeft een ander denkbeeld van deeze 
Vrugtmaaking. Aldaar wordt aangemerkt, „ dat 
» uithet Hoofd van den Stam eenige Trosfen , 

van 


(*) 1lerb. Amb, of Amboních Kruidboek, To Deel , bladz, 
zë. 5 


Ee DEEL, In STUK 


Ie 
Arp EEL. 


De 
Vrugtene 


288 DBESCHRYVING VAN 


„ van licht paarfche Bloemknopjes,; als Bloemi- 
„, kool, uit het midden der Bladen uitíchieten, 


die met den tyd Vrugten, maaken „in de 


„ gedaante van een digt geflooten Pynappel „ 
« met een langen Steel, als van een. Peer. 
‚, Deeze Vrugten zitten in menigte , op de 
2» Wyze als Trosfen , aan lange Steelen, die 
> uit een dikken Stecl voortkomen” In de 
Afbeelding ziet men wel het beginzel van zulk 
een Tros, doch daar vertoont zig niets van 
dien Hoorn, waar RumrHrius van fpreekt : 
maar zou dezelve ook afgefneeden of geopend 
zyn geweest , om die Bloemknopjes te ver- 
toonen 2 Eenige overblyfzels, als puntige Bla- 
den , fchynen daar van wel een blyk te gee- 
ven. Voor ’t overige wordt myn vermoeden 
dat er Bloemen aan dien Tros zyn, door die. 
befchryving eenigermaate verfterkt. Ook zegt 
die Autheur , dat men de Siriboa neemt voor 
* Bloeizel van den Sagoe- Boom. 

Volgens RumrHius zyn de Vrugten ge- 
fchubd, doch in alle Soorten van. Sagoe - Boo- 
men niet van eenerley gedaante : fommigen 
rond als een Perfik of Abrikoos ; fommigen 
ovaal , als een Hoender- Ey of nog langwer- 
piger ; fommigen uit den ronde „wat plat en 
fcheef. Het zyn, zegt hy, aartige gefchilfer- 
de Knoopen , hebbende die van de gemeenfte 
Soort flegts de grootte van een gewoone Pruim, 


„van agteren ‚wat ingedrukt, en van vooren 


eenigszins puntig; eerst groen, daarna witagtig 
f Ch 


EN 
> 


DEN SAGOE-Boom. 289 


sen ten laätften vaalbruin van Kleur; De bui-, E 
tenfte Schaal beftaat uit, enkele Schubben, die Arpa 
op ryën ftaan en aan elkander fluiten, bevat- Hoorp.” 
tende een Pit , van grootte als een Snaphaans-STUK- 
Kogel, die in de onrype Vrugten rnurw, doch 
in de typen zwart en zo hardis, dat men haar ' 
niet aan ftukken kan byten. Deeze Vrugten: 
ftrekken , niettemin , voor de wilde Varkens 
tot. eene lekkere. verfnapering. Derhalve teelt 
deeze Boom weinig door zyne Vrugten voorts 

maar wel door zyne Wortelen , die zeer ver- 
re onder de: Aarde voortkruipen , en dikwils 
nieuwe. Plantfoenen maaken; den in eens an- 

ders Grond, 

Vier Soorten. van Sagoe - Boomen: worden ’er ek 
door dien Autheur opgeteld, wier onderfcheid Boomens 
meer beftaat in de Doorens en Vrugten , dan 
in de uitwendige. Geftalte. De eerfte , in ’t 
Maleitfch en Ambonfch: Lapia Tuni, dat is 
Opregte Sagoe. genaamd „ is de gene, naar ’t 
„welke mên deeze befchryving heeft opgemaakt, 
geevende “het beste Meel. Zy is daarom ook 
de gemeenfte , wordende het meefte voortgeteeld 
en opgepast. De Doornen zyn van middel 
baare langte; de meeften als gewoone Naay- 
Naalden , doch fommigen ook wat korter, en 
de Vrugten als gezegd is. Derzelver Pitten 
worden wel in Zout water gekookt of in Pe- 
kel ingelegd , en dan tot een eetbaare Spyze 
gemaakt met eenige Kruideryën. 

Een andere Soort, in *t Ambonfch genaamd wige 

Un Lg» S9g0e. 


XE, DEEL, Ie STUK) 


L 
ArpeeL. 
V. 
Hoorp- 

STUK.’ 


Lang- 
doornige, 


Gladde 
Sagoe, 


_ Woot- 


Plaats. 


200 BESCHRYVING VAN 


Lapia Ihur of Wilde Sagoe , is de hoogfte 
van. Stam en digter met Doornen bezet dan 
eenige andere Soort, maar deeze Doornen zyn 
korter, de Vrugten kleiner, rond én ongemeen 
hard van Pit , waar in twee byna doorgaande 
Gaatjes zyn ‚ zo dat menze aan Snoeren kan 
rygen. Zy valt meest op Ceram en zeldzaam 
op Amboina, 

De derde Soort, Lapia Macanaru of Ma- 
canalo, dat is Langdoornige, genaamd , heeft 
den Stam zo dik niet als de andere’ Soorten : 
de Bladen zyn. groener, fmaller , dunner en 
meer gerimpeld ; ook ligt fcheurende, en dus 
tot gebruik minder bekwaam, De Vrugten 
zyn in deeze Soort de allergrootften , te wee- 
ten als een taamelyk Hoender-Ey „ worden- 
de in de duderdom bruin en ligter afvallende. 
Men houdt deeze Soort van Sagoe , welke 
ook zo veel Meel niet geeft, voor de {legtíte. 

Een vierde Soort wordt Lapia Molat of glad- 
de Sagoe , in ’t Maleitfch Sagu Parampuan 
geheten, om dat men dezelve houdt voor het 
Wyfje onder de Sagoe- Boomen, zegt R u M- 
PHIUS , geevende echter daar van geen re- 
den. Waarfchynlyk zal het alleen zyn , om 
dat 'er de Doornen der Bladfteelen geheel aan 
ontbreeken ; want de Vrugtmaaking in ’t al- 
gemeen tweeflagtig (Hermaphrodiet) fchynt te 
zyn, in de Sagoe - Boomen, 

Deeze Boomen groeijen op meest alle Ei- 
landen van de Molukkifche Wateren, tot aan 

No- 


je 


DEN SaAcoE-BooM. apt 


Nova Guinea toe, als ook benoorden Java, HE _ 
tot aan Siam: als of de milde Natuur dus het ÁFPEEL 
Menfchelyk Geflagt aldaar voor gebrek en Hoorp- 
Hongersnood , voor altoos, had willen bewag- STUK: 
ren. Op Java, Sumatra, en Borneo, echter, 

zyn de gedoornde Soorten niet veel bekend, 

maat wel de laatftgemelde of vierde Soort, 

die op Java Bulum genoemd wordt: doch men 

maakt aldaar flegts van de Bladen gebruik om 

de Hutten der Indiaanen te dekken, Op plaat 

fen , daar veel Ryst groeit, gelyk op Makas- 

far , fchynt de Meelgeevende eigenfchap naauw- 

lyks bekend te zyn. De grootfte menigte valt 

op *t Eiland Ceram , alwaar men ’er uitgebrei- 

de Bosfchen en Wildernisfen van vindt , en 

van waar ook Jaarlyks een groote menigte van 
Sagoe- Brood naar andere plaatfen wordt ver. 
zonden. Op drooge Bergen groeit hy niet, 

maar wel in vogtige Zandgronden , en fchynt 
bovenal de Moerasfen te beminnen 3; zo dat 

men ’er dikwils niet by kan komen, dan met 

groot gevaar. Deeze Bosfchen , Latar ge- 
paamd , zyn deswegen fomtyds byna ontoegang- 

lyk. Op Gilolo heeft men waargenomen, dat, 

by groote afftroomingen van Water, in zulke 
Bosfchen , de Sagoe - Boomen dikwils met Grond 

en al optyzen , maakende dus een foort van 
Eilanden, welke fomtyds ook wel in Zee weg- 
fpoelen. Dus kan men een groot gedeelte van 

deeze Boomen niet havenen; ’* welk anders 


dalen) veel 
1, Diez, L. Srum, 


Ee 


609 BESCHRYVING vaN 


nr 


_ weel toebrengt , om dezelven zig ten nutte té 
ÄFDEEL. 


maaken, En, hier uit blykt ook de rykheid 
van de Schatkamers der Natuur, daar zo veel 
van dien koftelyken Voorraad verlooren gaat , 
zonder dât hier door gebrek of stre 
veroirzaakt worde, 


Trappen Een byzondere oplettendheid wordt” er ver- 


van _Ryp- 
heid van 
het Merg, 


“eifcht, om het Merg van “deeze Meelboomen 


in zyn Kragt te bekomen. Ten dien einde 


“geeft men acht , op derzelver verfchillende 
“trappen van Vrugtmaaking. De eerfte trap is, 


wanneer de Twygen of Bladfteelen; als gezegd 
is , zig witagtig beginnen te vertoonen, en de 


„Deoornen ‘van derzelver Voeten en boven aan 
‘den Stam afgevallen zyn. De tweede trap is » 


wanneer zig aan den Top de gezegde Pyl of 
Hoorn , dien men Majang noemt, omtrent een 
Voet lang , openbaart. De derde Trap heeft 
plaats , wanneer die Hoorn zyn grootfte lang- 
te heeft bereikt , doch nog geflooten blyft: 
de vierde wanneer de Takken van de Bloem 
en Vrugt-Tros uitgebreid zyn „ naar een _Ko- 
raalboom gelykende : de vyfde, als de Katjes, 
die men Vingers noemt of Siriboa , zig ver- 
toonen: de zesde , eindelyk , wanneer men de 
volkomen ‘Vrugten ziet. Alsdan is het Merg 
tot gebruik onbekwaam : doch voor ’t overige 
heeft , ten opzigt van deeze Trappen, in de 
byzondere Soorten een aanmerkelyk verfchil 


plaats. De eerfte kan tot boven den derden 
trap 


DEN SAGOE-BooMEN 203 


crap van rypheid komen, zonder dat het Merg L _ 
bedorven is; dat in de tweede goed blyft tor ADEREN, 
aan den vyfden trap en daar boven: in de der- Hoorn- 
de maar tot den vierden, en in de vierde tot sTuZ. 
den derden trap. Hier uit blykt, dat men in 

dit geval byzonder letten moet op het veríchil 


der Soorten. 

De Indiaanen , evenwel , weeten nog een roe men 
ander Middel, om deszelfs Rypheid te ontdek. het Meel 
ken. Men boort of kapteen gat in den Stam „haalt. 
en haalt daar wat Merg uit, ’t welk men tus- 
fchen de Handen met Water wryft , ziende 
dus , of hetzelve genoegzaam Meel uitlevere. 
Als het te weinig Meel geeft ‚ zo ftopt men 
het gat flegts met wat Kley weder toe, op dat 
het niet bederve. Anders gaat men aan ’t ne- 
dervellen van den Boom , wiens Stam in ver- 
fcheide Stukken, ieder van vyf of zes Voeten 
lang, verdeeld , of ook maar midden door ge- 
kapt, of zelfs geheel gelaten wordt. Dan fplyt 
men die Stukken , of den Stam, in de langte 
door; en vervolgens gaan zy daar op zitten , 
hakkende en fchraapende het witte , draadige 
Merg, aan brokjes uit de holte, Hoe kleinder 
dit Merg gemaakt is, hoe beter, Men doet 
het in de uitgeholde helft van zulk een Stuk 
des Booms, dat over eenig loopend Water 
gelegd wordt, zynde aan ’t eene end voorzien 
met een foort van Teems, die van het Haai- 
rige Geweefzel , dat van den Kokosnooten- 
Boom komt, gemaakt is. Het Hakzel , geduu- 

Eis rig 


© 


nd 


204 BESCHRYVING VAN 


L rig met Water begooten, wordt met de Han- 
En yr den gekneed, en tegen die Teems aangedrukt , 
Hoorp. zo dat het fynfte met het Water daar door — 
STUK. _fchiet, vallende in een foort van Tobbe, daar 
onder ftaande, Na het bezinken tapt men het 
Water af , en neemt het Meel daar uit, ’_ 
welk , zo fyn en wit als Kalk zynde, in Korf- 
jes van groene Bladen gedaan wordt, waat in 
men het bewaaren en zelfs verzenden kan, 
Het Overblyfzel , dat roodagtig is en daar men 
geen meer Meel uit kan krygen, wordt op 
een hoop gefmeten voor de Varkens, of, zo 
het leggen blyft, dan groeijen daar zeer lekke. 
re Kampernoeljcs op, en ‘er teelen dikke 
Wormen ín voort, die ook van de Indiaanen 
tot Spyze gebruikt worden , na dat zy aan 
Vuur zyn gaar gebraden. 
Hoe men Het meefte Sagoe-Meel wordt tot het bak- 
dann nn ken van Brood gebezigd. Men heeft daar toe 
zekere Vormen , in Steenen uitgehouwen, van 
veelerley grootte , wordende de besten op ’ 
Eiland Uliasfer gemaakt , zeet RuMrPunius. 
leder Steen is in eenige Holletjes , naar belie- 
ven, of ook wel maar in ééne holligheid ver- 
deeld; waar in men, na dat de Steen ter deeg 
is heet gemaakt, het Meel uit de gedagte 
Korfjes giet, dat dan aanftonds tot Koeken of 
Brooden wordt. Deeze Brooden zyn doorgaans 
vierkant of regthoekig, doch in grootte en dik. 
te zeer ongelyk. De gemeene Sagoe- Broo- 
den, op Ambon, zyn bykans een half Voet 
‚lang 


DEN SAGOE-Boo MEN. 895 


‚Jang en drie of vier Vingeren breed, midsga- 1. 
ders. wit en broofch , maar op Ceram zynze Ärpr EL 
vecl dikker en harder, ja aan de hoeken als Hoorn: 
verglaasd,. Van de Eilanden Key en Aru ko- sruxe 
men ‘er van anderhalf Voet lang , een half 
Voet breed ‚ en omtrent een Vinger dik. De 
allerbesten worden gemaakt op de Uliasferfche 
Eilanden, zynde ongevaar een Handbreed in ’t 
vierkant groot. Men neemt daar toe zeer fyn 

en wel gezift Meel, ’t welk deeze Broodjes 

ros maakt van Kleur, verfch zynde zagt en 

zeer fmaakelyk ; byna als ons nieuwbakken 
Brood : maar, oud zynde , wordenze zo hard 

als Steen , doch men kanze in Water weeken 

en dus gebruiken, De Ceramze Sagoe- Koe. 
ken, die de grofften zyn, kunnen het langfte 
duuren, en zyn dus best tot Voorraad op lange 
Reistogten, De meefte Sagoe komt gekorreld 

van Ambon en de beste , die men Bloem van 
Sagoe noemt, zynde Sneeuwwit en zeer fyn ge- 
korreld, van Japan. 

Van deeze Sagoe of van de Brooden kan men Pap cf 
zeer gemakkelyk een voedzaame Bry kooken ; s Salt 
*t zy met Kokosnooten Melk alleen , of met Meet. 
Water , Zout en Speceryën. Een dergelyke 
Bry , Papeda genaamd , wordt van het Meel 
zelf en op dergelyke manier toebereid , als 
men in Europa van Meel de zogenaamde Wa- 
teren Bry maakt; wordende deeze Oostindi- 

{che , die rurm de taay fchynt te zyn, aan 
Klontjes met zekere Saus gegeten; als wan- 


T 4 neer 
IL, DEEL, le STUK, 


206 BESCHRYVING VAN 
1. neer zy zeer lekker is en gemakkelyk te ver- 
Aen teeren 3 maakende een-graagen Maag, döch 
Hoorp- weinig Voedzel geevende, Ook wordt ” er in de 
STUK. Geneeskunde , gelyk bekend is, “tot verfterking 
wel gebruik van geïmaakt. Voorts kan men dee-_ 
ze Pap, als Styfzel , tot het pappen en plak- 
ken van Lywaat en Papier , ja ook tot an- 
dere zaaken bezigen. 

Gebruik De Palmiet of Kool van den Sagoe- glecrn | 
Eren is zo goed niet als die van den Kokosnooten 
Bladen, ‘Boom , en wordt daarom zelden raauw gege- 

ten. De Bladen dienen tot het dekken der 
Huizen en de Bladfteelen tot het famenftellen 
_der Wanden, die echter, om dat dezelven zo 
krimpen , na verloop van eenigen tyd geheel 
met Reeten zyn , en zig dan als van Lat- 
werk gemaakt vertoonen. Dus verftrekken dee- 
ze Bladfteelen, Gabbha Gabba genaamd, op die 
Eilanden en plaatfen , daat weinig Bamboes- 
Riet groeit , voor hetzelve, Men maakt ’er 
zelfs Vlotten van, om zwaare Houten of Stee- 
nen te vervoeren, Van de Bladen formeert 
men, door dezelven aan malkander en op Lat. 
jes te naaijen , zekere Plankjes of Blad-Scha-. 
liën, Atap genaamd , vyf of zes Voeten lang 
en anderhalf Voet breed, Daar toe worden 
de groene Bladen genomen,en deeze worden 
dan , door ’t droogen, bruin. Met zulke Blad- 
Schaliën worden alle de Huizen, op de Mo- 
lakkifche Eilanden , door dezelven op Latten, 


van 


DEN SAGOE-BooM. 297 


van gezegde Bladfteelen of Hout te binden, ge-  L 
“dekt, even als elders met Kokos- Bladeren, Het ÄFDEELe 
dekken begint men van onderen op , zodanig dat Hoorp= 
de onderften meer dan half door de bovenften STUK. 
bedekt zyn, even als met de Leijen der Kerk- 

daken gefchiedt, Deeze Daken moeten met 
Latten daar op te binden tegen Stormwinden 
verzorgd wotden : maar anders zyn zy zeer 

digt en beftand tegen de zwaarfte Slagregens, 
kunnende fomtyds wel tien Jaaren duuren , 

ten minfte , indien men de Schaliën dubbeld 

op maälkander legt ; doch begroeijen eindelyk 

met Mos en andere Kruiden , gelyk men dit 

ook ziet gebeuren aan de oude Rieten Daken, 

in de Nederlanden. Zy vatten, wel is waar , 

ligt Vlam en dan zyn deeze Papieren! Hui- 

zen in een oogenblik verbrand; doch die fcha- 

de is voor den Inlander gemakkelyk herftel. 

‚ baar. 

De dikke Schors van het onderftuk der Blad- 
fteelen „ Coroerong genaamd , dient, wegens 
zyne taaiheid , even als dik Zool- Leder, tot 
een Borstwapen. Ook wordt van de Vrugt- 
fcheede’, op fommige plaatfen , gebruik ge- 
maakt tot Garen en om Kleederen daar van 
te weeven 3 even als wy dit reeds in ander 
flag van Palmboomen hebben opgemerkt. 

Dit laatfte heeft inzonderheid plaats ten op-nraan- of 
ziet van zekeren anderen Boom, deswegen by al 
RuMmeHius Sagus Filaris, dat is Draadgee- 
vende Sagoeboom of Liever Draad- of Garen. 


és: Boom 
Ïl. DEEL I, STUKe 


298 DBESCHRYVING v AN 


… L Boom genaamd, Deeze fchiet eerst ook Struik. 
di VV“ agtig vie den Grond, en maakt vervolgens een 
Hoorn. Stam van hoogte ten minfte als de Kokos- 
STUK. Boom, met eene effene Schors; flaauwelyk in 
Leden verdeeld. De Bladfteelen zyn gedoorn- 
de Takken, van twaalf tot vyftien Voeten 
lang ; op de zyden bezet met Vinblaaden , 
van vier Voeten langte en twee of vier Dui 
men breedte , doch in een fpitfe Punt uitloo- 
pende en op de zyden gedoornd, Tusfchen 
de ‘Takken, aan den Top , komen drie of vier 
Bloemftengen voort , die een Arm dik zyú, 
verdeelende zig ieder in agttien of twintig 
lange dunne Steelen, welke zydewaards afhan- 
gen, en eenen Bloem- of Vrugt- Tros maa- 
ken. leder Steel geeft twee of drie Kart-agtige 
Vingers uit, aan welken de Vrugten groeijen , 
die naauwlyks zo groot zyn als Amandelen , 
bevattende onder een broofche Schaal een zeer 

harde , ongefchikte, hoekige Pit of Kern. 
Allermeest groeit deeze Boom op ’t Eiland 
Ceram, alwaar de Ingezetenen byna alleen ge- 
bruik maaken van de jonge Scheut, die op 
oude Boomen als een Hoorn, wel zes of agt 
Voeten lang, voortkomt. De jonge Bladeren, 
waar uit deeze Scheut beftaat, in Water ge- 
‚ weekt en gefchraapt zynde, laaten zig in dun- 
ne Draaden fplyten , waar van zy dan, even 
als van de andere Sagoe- Bladeren , Kleedjes 
weeven; waar toe ook de Bladen van andere 
Palmboomen. dienftig zyn. 
, | Eine — 


Eed 


D EN ANANAs-Boo Mm. 299 


Eindelyk komen wy tot die Soort van Sa- L 
goe - Boomen, waar aan Rumrmrus den “yr 


naam van- Olus Calappoides of Moesktuidige Hoorp- 
Kalappus geeft , om dat de jonge Bladen ge-STUKe 
kookt en gegeten worden, LinNaus heeft; NANAS- 


BOOM. 
deeze onder den Geflagtnaam Cycas aangehaald Pl, nr. 


op zyne eenigfte Soort (*) 3; zo wel als den 


Ambonfchen Sagoe- Boom van SeBA, welke 


echter, gelyk aangemerkt is , de regte Sagoe- 
of Meelboom fchynt te zyn. Deeze Soort heet 
op Malabar Todda- Panna, in ’t Maleitsch Sa- 
jor- Calappa , op Amboina Utta Niwel, in ’% 
Javaanfch Pakis Radji , om dat de Moorfche 
Paapen hem dikwils by de Graven van hun 
Volk planten, Dewyl deeze Boom een foort 
van Ananas, die zeer aanmerkelyk is , op den 
Stam draagt, (gelyk de Afbeelding Fig. 3, 
vertoont ,) zo heb ik hem ARanas : Boom gehe- 
ten. 

De Geftalte is als die van den Kokos- of 
Kalappus-Boom , doch korter en dikker, en 
fomtyds , doch zeer zeldzaam ‚ heeft hy den 

Stam 


(*) Cyeas Frondibus pinnatis circinalibus , Foliolis lineari. 
bus planis, Syse, Nat. Xil, Tom, II, Gen. 1222. Cycas 
Frondibus pinnatis , Foliolis lineari-lancoolatis , Sripitibus 
{pinolis, Hort, Clifh 482, Flor. Z?yl. 393, ROYEN Zugdb, 
5. BURM. Ind: 2go, Palma Indica, Caudice in annulos pro- 
tuberantes distin&o, Raj. Hist, 1360. Arbor Sagoe Amboie 
nenfis, SEB, Thes. TI. pe 39 T. 25. f. 5e Tesfioe KEMPFER, 
Jap. 897. Olus Calappoides. RUMPH, Amb, 1, De. 86, T, 
22» 23, Todda- panna. Hort, Adlab, Ille pe 9 To A3 tLe 


UL, DRELe Ie STUKe 7 


ig, 3e 


De Kruin, 
Fig. 4e 


De Ana. 
nas - gely- 
kende 
Vrugte 


300 BESCHRYVING VAN 


Stam boven in twee of drie Hoofdtakken ver- 
deeld, De Bladfteelen of Twygen zyn vyf 
Voeten lang , omtrent een Vinger dik, groen 
of groenagtig , doch niettemin ftyf, rond en. 
glad, aan de kanten bezet met kleine Doo- 
tentjes. De Bladen ftaan overdwars regt uit. 
gebreid , gelyk een Mat, en daarom worde 
deeze Boom , in ’t Indiaanfch, ook wel Mat- 
Zenboom geheten. De langte der Bladen ís by- 
na een Voet , de breedte een Vinger of een 
Duimbreed : zy zyn plat en ftyf, ftaande te- 
gen elkander over aan den Steel, en doen dus 
den Steel met zyne Bladen zo geweldig naar 
die van Boomvaren, of van Osmunda gelyken , 
dat RuMmrPHrus aan het gantfche Gewas den 
naam van Osmunda arborescens geeft. 

Ieder Bladfteel komt voort uit een rondag- 
tige Knoest of Bol, welke na ’t afvallen der 
Steelen aan het bovenfte van den Stam blyft 


ftaan , zo dat hy aldaar vol Knobbelen wordt, 


gelykende naar een ronden Bol , even als de 
Kruin van den Lontarboom. In Fig. 4, Plaat 
UI., is deeze Kruin vertoond. Het uitfpruit- 
zel van den jongen Bladfteel , omtrent een Voet 
lang zynde , is als famengerold en gelykt naar 
een ronden Worm 3 even als dit in de Varens 
plaats heeft. Deeze Scheuten zyn zeer mals , 
en kunnen als Aspergies tot Spyze dienen ; 
weshalve men ze ook by Handen vol ter Markt 
brengt en verkoopt. 
De eerfte Vrugt, welke deeze Boom, vyf of 
Zes 


bn 


ne 


DEN: ÁNANAS-BoomM. sor 


zes Voeten hoog zyndes voortbfengt , gelykt, Pi EL 
als gezegd is ‚ naar een Ananas; doch is fmal- EEEN 
ler, langer, en heeft ook dat Bladsnhe Kroont- Hoor p- 
je- niet , ’t welk zig vertoont op de Ananas-ST?% 
fen. Haar langte is meer dan een Voet; de 
dikte vyf. Duimen , en zy eindigt onder en 
boven met een ronde. punt. Van buiten is 

zy gefchubd „en heeft op ieder Schub een 
zagt Puntje ; zynde geheel bleek of graauwag- 

tig geel, en bedekt met een Smeerig Meel, 
Deeze Vrugt dwars doorfnydende, wordt men 

in. haar midden een ronden Steel gewaar , 
rondom welken de Schubben ftaans dach dee- 

ze zyn niet geflooten ; gaapende als in de Den- 
neboomen ‚en een Zandig Meel bevattende, 

Zy zyn droog-.van Smaak, omtrent als Hazel. 
nooten. Deeze Vrugt kan wel genuttigd wor- 
den, doch men laat dezelve doorgaans verdor- 

ren en verdwynen. „Twee of driemaal geeft 
een Boom deeze Ananas uit, eer hy de regte 
Vrugten voortbrengt , ’t welk gebeurt. , wan- 
neer hy de hoogte bereikt van agt of tien 
Voeten. en daar boven. 

Uit de Kruin , cusfchen de digte Bladíteelen De regte 
of. Twygen, die dwars uitgebreid ftaan, doch “ten. 
niet dikker zyn dan een Duim , komen een 
menigte Steelen voort, die aan ’t end een vlak 
Handje hebben , als een Haanekammetje. Aan 
deeze Steelen , die omtrent een Elle lang, 

een ‚Pink dik, Wollig en wat hoekig zyn , 
groeijen drie of. vier rondagtige Vrugten, ter 


eroot- 
II. DEEL, Ie STUZs Ee 


Verfchil 
der Mane 
netjes en 
W y fjes, 


Ed 


302 BESCHRYVING VAN 


arootte van éen Hoender- Ey; glad, in ’t eerse 
“ hoog groen „ hier en daar naar ’% geele trek- 
kende , doch in de rypheid Otanjekleurig, 
Onder den uitwendigen dikken Bolfter van 
deeze Vrugten ‚ vindt men een dunne Hout- 
kleurige Schaal , met twee ‘Naaden fämenge- 
voegd , die van boven eenige Gaatjes heeft ; 
bevattende een dikke, langwerpige , witte Pic 
of Kern, 

Men hadt aan RuMmePHius verhaäld , dat 
er Mannetjes en Wyfjes waren van deeze 
Boomen „ waar van het Mannetje de ‘Ananas 
droeg en het Wyfje de gezegde Vrugten. Hy 
meende, echter , door naauwkeurig onderzoek’, 
van het tegendeel verzekerd te zyn 5 te wee- 
ten „ dat alle deeze Boomen eerst, op eene 
hoogte van vyf of zes Voeten, de Ananas en 
vervolgens, hunne volwasfenheid bereikt heb- 
bende , de regte Vrugten droegen. Naderhand, 
in ’t Jaar 1690, oordeelde hy de waare kennis- 
fe bekomen te hebben van de Vrugtmaaking 
van deezen Boom ; dat ’er , naamelyk , ne 
netjes en Wyfjes ‘van waren , als gezegd. is 
draagende de eerften de gezegde Ananas ih 
volkomenheid , met/een zo fterken Reuk, dat 
men ’t naauwlyks omtrent dezelven kon har- 
den: de anderen flegts een klein Ananasje op 
de Kruin , met de Schilfers wyd gaapende , 
tusfchen welken de Vruetfteelen voortkwamen. 
Het fchynt derhalve ontwyfelbaar , dat de 
gezegde Ananas , inzonderheid wegens het 

Smee- 


DEN ÂNANAs-BoomMm, 803 


Smeerige Meel , waar melk zy bezet is RDE 
de Mannelyke deelen van deezen Boom be. 
hoort. 


Le 


FDEÉLe 


Vv. 


Hoorp- 


Men vindt deezen Boom byna op alle Mo-STUK. 


lukkifche Eilanden en daar omftreeks; doch op ol 


Amboina is hy zo gemeen niet als op Ceram 
en de Zuidoofter Eilanden. Men kan hem 
niet alleen van Zaaden of Pitten, maar ook 
op een andere manier voortteelen , neemende 
het weeke Hoofd van den SûBiik af , en ’t 
zelve in de Aarde plantende; doch in die bei- 
de gevallen groeit hy veel langzaamer op , dan 
in ’t wilde. 

De jonge Scheuten , voorgemeld , zyn het 
voornaamfte dat men van deezen Boom ge- 


bruikt, zo wel als de jonge Bladen , die, in 


Water gekookt, een zeer lekker en fmaake- 
lyk Moes uitleveren , en hierom geeft ’er Rum- 
PHIUS den naam van Kalappus- Moes aan, 
Voorts kan men de Vrugten ook gebruiken ;, 
doch dezelven moeten: dan op eene byzondere 
manier toebereid zyn : want raauw houdt men 
ze voor zeer nadeelig. Zelfs dient het verfche 
Sap, uit dezelven geparst, om de Jonge Kin- 
deren der Indiaanen, wanneer dezelven hun tot 
een last zyn, volgens ’t ontaarde gebruik dee- 
zer Wilde Volkeren , van kant te helpen, 
Hier uit ziet men , hoe zeer deeze Ananas- 
Boom , in nuttigheid zo wel als in andere 
opzigten , van den Sagoe- of Meelboom ver- 
fchille. | 


De 
UI. DEEL: Ie STUK, 


| 


Woone 
aats. 


Gebruike 


304 BESsSCHRYVING VAN 


De Todda- Panna , uit den Hortus Mala- 


‘ baricus hier aangehaald, is eigentlyk. de Ja- 


panfche of Sineefche Sajor-Calappa, welke doot 
BoERHAAVE;, in de Catalogus van den Leid- 


 fchen Akademie - Tuin , genoemd werdt Jae 


panfche Palmboom met Bladen van Boomvaren; 
die gedoornde Steelen hebben (*). Hy is thans 
hier in de Hortus Medicus niet, maar te U- 
trecht heeft men hem met een Stam van een 
half Voet hoog en anderhalf Voet dik. De 
Chineezen noemen hem Titsfiu of Yzerboom , 
om dat zyne Bladen, met de Punten fteeken als 
Yzeren pennen. Dit fchynt een aanmerkely- 


ke byzonderheid te zyn van deezen Japanfchen 


Palmboom , die in zyn Vaderland een Stam 
maakt niet hooger dan zes Voeten, doch dik- 
ker dan de Stam. van een Kokosboom. De 
Bladfteelen zyn tusfchen de twee en-drie 
Voeten lang , bezet-met Grasagtige {tyve Bla- 
den , ter wederzyde digt aan den Steel gevoegd , 
even als in de voor befchreevene,. Men maakt 
‘er geen gebruik van „ dan dat hy in,de Tui- 
nen aldaar geplant wordt , om dezelven door 
zyn Vederagtig Loof te verfieren. Jk heb 
zodanig een gedroogd Blad „- byna overeenko- 
mende, în grootte en gedaante , met het gene 
by Ru Mmrrius in afbeelding is gebragt. 


VL. HOOFD. 


(*) Palma Japonica fpinofis Pediculis , Polypodii folio. 
BOERH, Jud, Hort, Lugdbat, IL, p‚ T7o. ROYEN Prodre ps 7e 


} 


î 
Í 


DEN KALAPPUS-BooM 305 


eee ee ee 


BE HOOFDSTUK. 


Befchryving van ’t Geflagt der Koros of TUE 
KaAraArprus-Boomen, en de aanmerkelyke 


Verfcheidenheden „ tot dezelven behoorende, 


Ore alle de Palmboomen zyn de genen, 
die men Kokos- of Kalappus - Boomen 


noemt , in verfcheide opzigten de uitmuntend. 


ften. Zy fteeken hunne Stam en Kruin bo- 
ven de meefte andere Boomen uit. In fiet- 
lykheid wyken zy niet voor de gewoone Palm- 
of Dadelboomen, en de Vrugten , welken zy 
uitleveren , trekken tot Voedzel voor de In- 
gezetenen van Oost- en Westindie, Sommigen 
verklaaren hun voor. de vrugtbaarfte Boomen in 
de geheele Wereld. Voeg hier by de menigvul- 
dige gebruiken, welke men van den Stam, Bla- 
en en Wortelen heeft , ftraks op te noemen, 
Rumruius heeft ’er derhalve ook een begin 
van zyn Ambonfch Kruidboek mede gemaakt. 

Hy behoort zo wel tot de Wyngeevende 
als Nootdraagende Boomen , hoewel men hem 
eigentlyk betrekt tot de laatften , als welke ei. 
genfchap hem, in die trap, alleen toebehoort. 
Want, fchoon zyn Sap gebruikt wordt tot het 
Arak ftooken , zou zulks echter ook , waarfchyn- 
yk, met den Weyn van den Lontarboom en 
anderen , gefchieden kunnen: daar men in tegen- 
deel geenen Palmboom met dergelyke Vrugten 


V vindt ; 
EEL Deen. Le STO 


Naam 


Vk 
Hoorp- 
STUK. 


Kenmer- 
° ken. 


366 BESCHRYVYVING VAN 


vindt , die zo wel Spys als Drank uitleveren. 
Hierom voert hy ook , in ’t algemeen, den 
naam van Palma Coccifera , dat is Nootdraa- 
gende Palmboom , in ’% Nederduitfch Kokos-, 
doch op de meefte Oostindifche BEilanden 
Kalappus - Boom, De laatfte naam is van 't 
Tavaanfche woord Calappa afkomftig, en daar- 
om voeren de Nooten, in Oostindie, gemeen- 
lyk den naam van Kalappus- of Klapper - Noo- 
ten , in de Westindiën dien van Kokos- of 
Koker - Nooten, Men ziet duidelyk dus den 


oirfprong van die gewoone Benaamingen , wel- 


ke door de verbastering en bekorting van de 
Uitfpraak geheel iets anders fchynen aan te dui- 
den, 

Deeze Boom is, onder den bynaam van Nu- 
cifera , de eerfte Soort (*) in het Geflagt van 
Coccus , waat van LiINN&us de Kenmer- 
ken aldus heeft opgegeven ; onderfcheidende naa- 
melyk dezelve, ten opzigt van de Bloem- en 
Vrugtmaaking, als volgt. 


Tweeflagtige Bloemen in een zelfde Plant mer 

de Wyfjes- Bloemen, | 
De 

(*) Cocos frondibus pinuatis, foliolis EnGformibus replica- 
tis. Jacq. Hist. T, 168, Coccus frondibus pinnatis , foliolis 
Enfiformibus margine villofis. Hort. Cliff, 485, Flor. Zeyl, 
591. ROYEN Lugdhat. 4. BURM. Zeyl, 182, BURM» Ind, 240% 
Palma Indica Coccifera angulofa, C‚ B, Pin, 5o2, Palma Ins 
dica Nucifera. J. B. Hist, 1. pe 375. Calappa, RUMPH, mb, 
Ie Pe Ie Te 5, 2 Tonga, Horte Mal, I. Te 1e he 


rik Hen 
DEN KAtaArrus-BooMm, 307 
De Kelk een algemeene, famengeftelde Vrugt-,_& 
fcheede. De Bloem’ in drieën verdeeld. De 
Bloemblaadjes ovaal en fpits. De Meeldraad-Hoorp 
jes zes enkelde Vezelen, zo lang alsde Bloem STUK. , 
De Meelknopjes langwerpig opleggende. Het 
Vrugibeginzel naauwlyks blykbaar, De Styl 
kort , dikagtig, onduidelyk in drieën ver- 
deeld, De Stempel en Het Zaadhuisje 
misdraagende. 


Vrouwelyke Bloemen in de zelfde Vrugtfchee- 
de met de Tweeflagtigen. 


De Kelk even zo, als in de voorgaandens 

— De Bloem in drieën verdeeld en zeer klein. 

Het Vrugtbeginzel Eyvormig, eindigende in een 

Elsvormigen korten Styl, De Stempel in drieën 

verdeeld, Het Zaadhuisje Lederagtig „ zeer 

groot , rondagtig , ftomp driehoekig. Het Zaad ; 

een zeer groote bvna Eyvormige:, gefpitfte 

Noot , welke driekleppig en {tomp driehoekig 

is, aan ’t breedfte end met drie Gaten door» 
boord, bevattende een holle Pit. 

Als men deeze vertaaling der Kenmerken 
vergelykt met die , welke in ’t Werk van 
WEINMANN , IV. Deel, bladz. 11, daar van 
voorgefteld is, zo zal men zig moeten verwon- 
deren , dat dezelve dus kan aan ’t licht gege 
ven zyn. Immers het gene LinN&us als 
het Zaadhuisje voorftelt, wordt aldaar de Bloe- 
men-Kelk geheten. ’t Is blykbaar , dat onze 


Ridder daar door den Bolfter verftaat vart de 
Va Ko- 


er 


II, Daze Io STUK; 


308 B xE's CH RY VIN CANRMN 


1. _Kokos- Nooten, als bevattende dezelven zoda- 
Ae nig, gelyk menze hier gemeenlyk te koop ziet 
Hoorp- leggen, die dan als t ware drie Gaten of wee- 
sTuKe ke Plekken hebben in de harde Schaal, wel- 

ke, als bekend is, een holle Pit bevat. | 

In de tweede Uitgaaf van de Soorten der 
Planten gaf zyn Ed, te kennen , dat de Ko- 
kosnooten - Boom Mannelyke en Vrouwelyke 
Bloemen op een zelfden Stam droeg, met zes 
Meeldraadjes en drie Stempels (*). Naderhand 
heeft zyn Ed. de Kenmerken aldus voorge- 


fteld (4). 


Het MANNETJE heeft de Kelk in drieën 
verdeeld: de Bloem driebladig met zes Meel- 
draadjes. 

Het Wyrye heeft de Kelk in vyven 
verdeeld : de Bloem driebladig , met drie 
Stempels : een Lederagtige Wrugt met een 
harde Pit, 


Niettemin heet de Kokosboom in ’t zelfde 
Werk, en op de Bladzyde daar tegenover , nog 
Eenhuizig , ’t welk ik niet overeen kan bren- 
gen met Mannetjes- en Wyfjes-Boomen, Ook 
blykt uiet de Afbeelding zo wel als} uit de be- 
fchryving van RuMmrPHIUs , dat de Kokos- 
boom Mannelyke en Vrouwelyke Bloemen; of 


Tie- 


(*) Cocos Nuciferd monoica, hexandra, trigyna, Sp, Plante 
Me pe 1653. 


hl (TJ) Syste Nat, Ed, Xl, Tom, IE, pe 729, 


DEN KArAPPuUs BooM. 308 


liever Bloem en Vrugttrosfen op eenen zelfden  E _ 

Stam en uit de zelfde Scheede voortbrengt. Sen 
Ik fpreek hier van den grooten Kokos- of Hoorp- 
Kalappus - Boom, welke een zeer regten StamSTUke 

heeft, niet dik naar zyne hoogte, en eeniger- Gefialtee 

maate naar dien van een Sparreboom gelyken- 

de; uitgenomen dat hy overal byna even dik 

blyft , en aan den Top wederom dikker wordt, 

De Boom zet , tegen de natuur van andere 

Boomen „ in zyne Jongheid reeds zyne dikte 

van een Voet en daar boven, en, als dezelve 

de behoorlyke hardheid bekomen heeft , den 

{tygt hy daar mede op, tot de hoogte van 

zestig ‚… en fomtyds ook van zeventig of tagtig 

Voeten. By den Wortel , daar de Boom wel 

twee Voeten dik is , maakt de Stam een Boet, 

en hier door ftaat de Boom doorgaans wat 

fcheef, Hy heeft geen Takken, uitgenomen de 

Twygen of Bladfteelen aan den Top, die des- 

zelfs Kroon maaken. Deeze fluiten met haare 

Grondftukken digt in malkander, en {preiden 

zig naar alle kanten uit, fommigen ook neder. 

hangende. By haaren oirfprong zyn zy wel 

een Span breed , doch verdunnen fchielyk tot 

de dikte van een Been en verder tot die van 

een Arm , hebbende van twaalf tot zestien 

Voeten langte. Aan de bovenzyde zynze half 

hol, gelyk een Geut , met een fcherpen kant 

ter wederzyde ; doch worden allengs vlakker , 

van onderen rond, kaal en effen. Haare zelf- 

ftandigheid is niet Houtig, maar voos cn taav: 


| Mig Zo 
ii, DEEL, e STUK. Ki 


Bió BESCHRYVING VAN 


L zo dat menze met veel meer tfegt den naam 
ik van Bladfteelen of Twygen geeven kan, dan 
Hoorp. van Takken, / 
STUK. Deeze zyn , drie of vier Voeten van haa- 
DeBladensgen oirfprong af, kaal, doch verder wederzyds 

bezet met lange fmalle Bladeren, welke veel 
naar die van Riet gelyken. Zy hebben , naa- 
melyk , de gedaante van een Degen, zynde 
tusfchen de twee en drie Voeten lang, ruim 
twee Duimen breed, En fpits aan *t end3 niet 
Scherp of ruig, maar effen, glad en ftyf, met 
veele Draaden als doorreegen, De Kleur is in 
t eerst geclagtig en vervolgens Grasgroen, 
‚ Door ’t midden van ieder Blad loopt een Hou- 
tige Rib in de langte. De famengeftelde Blad- 
{teel fchiet midden uit de Kruin als een Pyt 
of Hoorn, gelyk wy dit reeds in andere Palm- 
boomen opgemerkt hebben, cn de jonge Bla, 

| den worden op de zelfde manier gebezigd. 
De Bloem- Op dergelyke wyze beftaat het met de Vrugte 
Schoede. maaking. De Kokosboom geeft ook een Zak 
of Scheede uit, in ’t Latyn Spatha, in *t Ma- 
leicfch Majang genaamd , en naar een Schuitje 
_gelykende ; doch deeze Scheede bevat zo wel 
de Bloemen als de Vrugtbeginzels of de Man- 
nelyke en Vrouwelyke Teeldeelen. Als zy 
open barst vertoont zig van binnen een Bon- 
deleje lange Steelen , die digt-op malkander. 
leggen , en elkander dermaate drukken, dat 
zy driekantig worden, Tusfchen de twintig en 
dertig van deeze Steelen zitten aan eenen dik- 


} 
Il. DESL, Le STUK Ken 


DEN KALAPPUsS-BooM sit 


ken middel- Steel, van kleur bleek of witagtig L _ 
zynde en zig als lange Koornaairen vertoonen- eN 
de; doordien de groorfte helft, verst van den Hoorpe 
middelfteel af , digt bezet is met fpitsagtige STUKe 
Knoppen, als Tarwkorrels, Deeze openen zig, 
en geeven ieder een Bloempje uit, van drie 
dikke puntige Blaadjes , van binnen zes Meel- 
draadjes hebbende , die het eigentlyke Bloei- 
zel van deezen Boom uitmaaken. De Knop 
of Kelk, daar deeze Bloemen in gezeten heb- 
ben , breidt zig, na ’t opengaan, overdwars uit, 
en de Bloemen vallen aanftonds af, nalaatende 
den blooten Baard. 

Aan het agterfte gedeelte van dit Bloemfteel- De 
tje zitten de Vrugtbeginzels, die zig als platte Oe 
breedagtige Wratten voordoen , en waar van 
men doorgaans aan ieder Steeltje maar één of 
twee „vindt, en daar van vallen fomtyds nog 
eenigen af. leder Kalappus- Boom draagt vyf 
of zes zodanige Majangs, waar van fommigen 
nog ongeopend , anderen bloeijende , anderen 
reeds in Vrugt-Trosfen, ’t zy half of geheel 
ryp » veranderd zyn, die men in ’t Portugeefch 
Ramo, in ’t Maleitsch Rancké , in ’t Ambonfch 
Niri Utten noemt, leder Tros is dus met 
tien , twaalf of zestien Nooten beladen, doch 
op de Oostindifche Eilanden draagen niet meer 
dan twee of drie van deeze Trosfen te gelyk 
Vrugt 5 zo dat de geheele Kruin aldaar, op ’t 
hoogfte , dertig Nooten torst 3 terwyl deeze 
Boomen aan de Vaste Kust van Indie en in 


Va an. 
IE. DEEL, Ie STUKe 


BI2 BESCHRYVING OV Kit 


LL. andere Landen , wel met zestig „ zeventig en 
EE meer Nooten teffens beladen zyn: des het te 
Hoorp- verwonderen is : dat deeze Boomen , die zo 
STUK. zeer aan ’t geweld der Winden zyn bloot ge- 
{teld , zulk een zwaarte op die hoogte kunnen 
draagen. … Immers de Vrugt - Trosfen komen 
met haare Steelen van tusfchen de Bladftee- 
len voort, en hangen dus digt onder de Kroon , 
in de geheele rondte. 

ea f De Kokos - - Nooten ‚ waar van ik hier ek 
zyn van grootte als eens Menfchen Hoofd, 
van “eene Eyvormige , doch aan ’t end ftomp 
gefpitfte en driekantige gedaante; fommigen ros- 
agtig; anderen groenagtig of bleek. graauw van 
Kleur. Zy hebben een voozen Bolfter , twee 
of drie Vingeren dik, welke van buiten glad 
is , van binnen , en door de geheele zelfftan- 
digheid, als uit Haairige Draaden beftaat. Hier 
onder fchuilt de Noot , wier grootte in de 
volwasfenheid verfchillende is, gelyk men weet. 
Derzelver Schaal is eerst Kraakbeenig en bleek, 
wordende vervolgens Houtagtig of Beenhard en 
bruin 5 zynde rondom bezet met Draaden , 
doch daar van kan menze zuiveren en polys- 
ten. Aan ’t dikfte End hebben deezen Noo- 
ten drie, rondagtige Plekken , welke ingedrukt 
zyn en van eene andere Kleur, waar door zy 
als het Gelaat van een Aap vertoonen. 

Ik behoef niet te zeggen, dat in de volwas- 
fen Nooten binnen deeze Schaal een holle Pit 
vervat is, die eene dergelyke zelfftandigheid 

als 


DEN KALAPPUS-BooM. 313 


als onze Hazelnooten heeft , doch welke, tegen « Le 
de Schaal aan, flegts ongevaar de dikte uitmaakt ÄFDEELe 
van een Vingerbreed : noch ook, dat de holte Hoorp, 
van deeze Pit doorgaans eenig Vogt bevat, ’t STUK. 
welk niet bedorven zynde lekker is van Smaak. 

Dit alles , naamelyk, is hier te lande zodanig 
bekend en blykbaar aan de uit Indie overge- 

bragte Kokosnooten „ dat ik dit niet uitvoerig 


zal verhaalen. 

Men kan, echter, de nuttigheid deezer Boom- et sap 
vrugt , in haare natuurlyke Groeyplaats, hier kad 
uit niet’ afmeeten. De Noot wordt in vierder- 
ley Staaten aangemerkt ; geheel jong; volwas- 
fen doch met een zagte Schaal; met eene har- 
de Schaal en verouderd. De geheel jonge Noo- 
ten zvn nog onryp, maar de volwasfene, wier 
Schaal nog week en gedwee is, zyn zo vol van 
een zeer aangenaam Vogt , dat hetzelve, wan. 
neer zy fterk gedrukt of geopend worden , met 
een Straal daar uit fpuit. Twee Perfoonen 
hebben. daar eenen goeden Teug aan, en men 
kan begrypen dat deeze Kokos- Melk of Wey, 
naar menze noemen wil, in de heete Landen, 
daar dikwils het Water ver te zoeken is, tot 
een ongemeene verfrisfching {trekt , en tot be- 
boud van het Leven der Menfchen. Alsdan be- 
vindt zig in de Schaal nog geene Pit, maar 
aan de kanten, van binnen, begint zig een foort 
van Merg aan te zetten, dat allengs verdikt en 
eindelyk dien trap van vastheid verkrygt, waar 
in ons hier de Nooten worden toegebragt. Het 

Vs | jon- 


EN 


Ze DEELe Ie STUKe 


LL 


ÂFDEEL. 


SI4 BESCHRYVING NV AN 


jonge flobberige Merg wordt Liplap geheten 
van de Nederlanders , en van de Maleijers Ca- 


® 
Hoorp- lambir. 


STUK. 


In zeer oude Nooten wordt de Pit als Been- 


ger Siensehard ‚ en het Sap, of de Melk, daar binnen, 


Scheut, 


vermindert allengs 5 indien zy. niet goor wordt 
of bederft geheel uitdroogende, zo dat ’er niets 
van overblyft dan een Suikeragtig Appeltje of 
Peertje , Pyrum Calappe , in ’t Maleitfch Tom- 
bo en Tomboan genaamd, dat is een Gewas of 
Uitfpruitzel. Het zit doorgaans aan een der 
Gaatjes of weeke Plekken van de Scháal, en 
verftrekt als tot den grondflag of wortel van 
de jonge Bot of Scheut, welke de Noot zal uit- 
geeven : wordende daarom ook van de Maleijers 
Matta „dat is Oog, geheten. Terwyldeeze Bot 
uitfchiet „verteert de Pit en dat Appeltje wordt 
grooter, tot dat hetzelve de geheele Holligheid., 
byna, van de Schaal beflaat, … Middelerwy! 
geeft de Bot, nu de langte van een Vinger be- 
komen hebbende , haare Worteltjes uit, die als 
Wormen kruipen langs de Oppervlakte van 
de Schaal. Vervolgens wordt het Appeltje 
wederom kleiner , en krimpt zodanig in ; dat 
hetzelve , wanneer men de Noot wat hard 
fchudt , van de Scheut afvalt en binnen de Schaal 
rammelt. Dit Spruitje komt niet uit den 
Bolfter , ter plaatfe daar de Noot aan haaren 
Steel gezeten heeft , maar dikwils geheel ter 
zyden , waar op men in ’t planten te letten 
heeft. | 

Schoon 


DEN KaraArrus-Boom. Sis 


Schoon de Javaanfche naam Calappa, naar, L 

men zig verbeeldt, van het Arabisch of He- Ar vrij 
breeuwsch afgeleid zou Kunnen worden, is het Hoorp- 
doch zeer twyfelbaar, of de Kokos- Boom aan “TU&e 
de Oude Natuurkundigen bekend geweest zy, 
Men vindt wel by TureornrAsTUS, Prr- 
Nius en anderen aangetekend , dat in Indie 
zeer hooge Palmboomen groeijen , waar van 
men Weyn, Honig, Brood, Azyn en andere 
dingen , ten gebruike van ’t Menfchelyk Geflagt, 
wist te bekomen ; doch, dewyl dit zo wel op 
den Lontar- en Sagoe- Boom , hier voor be- 
fchreeven , en op andere Boomen van deeze 
Klasfe past, als op den Kokosboom , is het 
veeleer te denken , dat zy die allen in ’t ge- 
meen daar door op ’t oog gehad hebben: te 
meer ‚ om dat zy van die uitneemende Vrug- 
ten ‚ welke den Kokosboom byzonder eigen 
zyn, geen gewag maaken, 

Deeze Boom , zekeren Ouderdom bereikt onge. 
hebbende, begint Vrugten te draagen, en gaat musa 
daar mede, indien hy wel gehavend en nietheid, 
geftoord wordt , onvermoeid voort. Op Cey- 
lon, en daar omftreeks aan de Vaste Kust van 
Indie , behoeft hy maar vyf of zes Jaaren oud 
te zyn : op de Eilanden by Ambon draagt hy 
doorgaans in het twaalfde of veertiende Jaar, 

Hier in overtreft hy dan grootelyks veel ande- 
re Palmboomen , hier voor befchreeven , die 
een reeks van Jaaren oud worden, en dan nog 
maar eens Vrugt draagen. De Kokosboom is 


het 
IF. DEEL: I. STUK, 


Ee 
‚Y 


Í 


316 BESOHRYVING HN GR Kl 


1, het geheele Jaar door met Bloemen en Vrugten - 
L. bedekt, hoewel de gewoone tyd, van ’t in-oog- 
Hoorp- ften der oude Nooten , op Amboina plaats heeft 
STUK. in Oktober en November , zynde de droogfte 
Maanden van het Jaar. Men ziet hier uit, van 
welk een ongemeene Vrugtbaarheid dit Ge- 
_boomte zy; niettegenftaande de Noot zeer lang 
werk tot aanryping heeft. Pater L ABaT oor- 
deelde , van naauwlyks minder dan een Jaar. 
Lekkere In een ander. opzigt ftaat hy meer gelyk met 
Palm-Wya.den Lontar- Boom, Men tapt, naamelyk , uit 
zyne.Majangs of Vrugtfcheeden , op even de 
zelfde manier , na dat dezelven gedeeltelyk af- 
gefneeden zyn , dien lekkeren Palmwyn;, in ’ 
Malabaarfch Sura genaamd , datiis zoete Drank , 
welke in lekkerheid alle andere Towacks over- 
treft. Deeze Vogtigheid , eerst uitzyperende, 
is zo helder als Water, wordende daarna Wey- 
agtig en aangenaamer zelfs dan het Sap of 
Vogt der Nooten: maar Zy moet dien zelfden 
Dag gedronken. worden, dewyl Zy anders ver- 
zuurt of goor wordt, zynde alsdan echter 
nog tot het ftooken van Arak zeer bekwaam. 
De menigte van Vrugtfcheeden, welken deeze 
Boom het geheele Jaar door uitgeeft , maakt 
dat ’er altoos gelegenheid is, om hem dit Vogt 
af te tappen 5 mids dat men hier in niet te ver 
gaa 3 alzo daar door de kragt des Booms, zo 
wel als de Vrugtbaarheid, afneemen zoude. 
Indien zelfs de Kokos- Boom, na het aftap- 
pen van den Wyn, flegts een of twee, Jaa- 


ren 


Wd. 


B Pr 
pele 


DEN KALAPPUSs-BooMm 317 


ren in rust gelaten wordt door de Teifferaars, Ha _ 
dan draagt hy gemeenlyk in ’t vervolg betcre ATEN 
Vrugten. In Oostindie rekent men hem op Hoorp 
zyn dertigfte Jaar in zyn beste fleur te zyn, STUK 
draagende Vrugt tot in het zestigfte: maar in 
{ommige anderen Gewesten zegt men, dat hy 

wel honderd Jaaren oud kan worden, In zyn 
Ouderdom vermagert hy kKragtig en de Nooten 

worden allengs kleiner , zo dat zy eindelyk niet 

grooter zyn, dan een Eenden-Ey. In de 
hoogfte Ouderdom beginnen de ‘Lwygen of 
Bladfteelen ook af te vallen , zo dat ’er niets 
overblyft dan de bloote Stronk, 

De Stam van deezen Boom is wel taamelyk Het be-, 
glad van Schors ‚ doch heeft zekere Knobbels Ee 
ter plaatfe daar de afgevallen Bladen geftaan Stat … 
hebben. Dit zyn geen Wrongen , die den 
Stam omringen, gelyk men hem in verfcheide 
Afbeeldingen ziet voorgefteld , maar zekere 
halfmaanswyze verheffingen , welke als trappen 
maaken aan den Boom, en dus gelegenheid 
geeven aan de Indiaanen , om hem te beklim- 
men, Zulks doen de Teifferaars, gelyk men 
de genen noemt „ die hier. van hun werk maa- 
ken, dagelyks met groote vaardigheid ; zo dat 
men van verre zoude zeggen , dat men een Kat 
by den Boom op zag klauteren. In {ommige 
Landen , evenwel , hebben zy zekere Stroppen , 
waar in zy hunne Voeten zetten, en dan gaat 
het opklimmen. zo fchielyk niet in ’ werk, 

Zelfs worden fomtyds Keepen in de Stam ge- 


hakt 


EEe DEEL, To STUK, 


318 BESCHRYUÍNG V AIN 


hakt ‚ om de Voeten meer vastigheid te géë. 
ven ; en op ’t Vaste Land van Indie wordt 
wel een Touw om den Boom geflingerd ef 
met Spykers daar ín vast gemaakt: Dit laat- 
fte geeft veel gemak in ’ beklimmen var 
zulke hooge Boomen , wiet Stammen vyftig 
of zestig Voeten lang zyn, en die niettemin; 
wanneer men aan het teifferen is, ieder twee-= 
maal ’s daags moeten beklommen worden , om 
af te haalen, ’t welk in de aangehangen Pot- 
ten of Kalabasfen geloopen is. Die Kalabas- 
fen hangen zy aan ’t Lyf ; of laaten ze met 
een Touw neder, even als.zy dit doen met 
de afgefneeden Vrugt = Trosfen. 


Gebruik ‘Ten aanzien van het menigvuldige gebruik 


wan de 
Kokos- 
Nooten, 


deezer Vrugten , zal ik hier de aanmerkingen 
van den Heer OsrrckK daar omtrent, toen 
hy zig in ’t jaar 17sr op Java bevondt, als 
van iemand die zig daar op in ’t byzonder 
toegelegd heeft , mededeelen. De Kokos- 
> Nooten Boom, (zegt die Autheur,) in ’*t Ja- 
» vaanfch Calappa genaamd, is een zeer hoo- 
5) ge > doch niet buitengemeen dikke , Palm- 
» boom , met eenen ruuwen Bast, en tot aan 
3» de Kroon onverdeelden Stam, Op de Schors 


s groeide een wit Meelagtig Mos. De Noo- 


s ten ‚ waar van ettelyken by elkander boven 
ss aan de Kroon hingen , zagen ’er uit als 
s Koolen , doch waren wat driekantig. De 
ss buitenfte Schaal of Bolfter van de Noot is, 


s als 


B Den Katarreus:Boo. 319 


9 als dezelve begint ryp te worden, geel, en L 
» wordt vervolgens bruin. Deeze Bolfter be= AFDEELe 
» ftaat uit een Hennipagtige zelfftandigheid , rroorpe 
» die ook in plaats van Hennip door de Javaa- stux. 
‚nen wordt gebruikt, en derhalve gemeenlyk 

s van de Nooten afgehaald eer zy die ver- 

s, koopen; uitgenomen een kleine Streek, wel. 

ss ke, zo men wil, den Ouderdom aanduidet van 
s-…de Noot , naar wier verfcheidenheid die 

> Streek groen, geel of bruin is. Doch men 

ss kan deeze Nooten ook, als men ’t begeert 

s, onbefchadigd bekomen, in welk geval zy het 

3 frifchfte en tmeefte Water bevatten. De 

‚‚ Draadige Bolfter laat zig tot Lonten en 

‚> Touwwerk, dat echter in verfch Water zeer 

ss fchielyk verrot, bekwaamelyk gebruiken, De 

s> eigentlyke Schaal, daar onder, ís voor haare 

ss Fypheid wit „ zy wordt vervolgens bruin en 

„… zeer hard , zynde eenigermaate hoekig aan 

„‚ den Steel. De Javaaners gebruikenze , om 

‚ hunne bruine Suiker en andere dingen in te 

‚‚ bewaaren: de Oostindifchvaarders maaken ’er 

„ Bekersen Pons-Lepels van , en bovendien: 

‚… zeer fraaije kleine Korfjes. Tegenover het 

», Steel-end zyn drie kleine Gaten , waar van 

», zig nogthans maar één gemakkelyk laat ope- 
„ten, De Pit, welke van binnen digt tegen 

„ de Schaal aan zit, is wit, en niet veel har- 

ss der dan een ongekookte Raap: men kan ze 

» faauw eeten , en zy fmaakt byna als zoete 

2, Amandelen ; weshalve ook de Zeelieden daar 


2 Vâls 
u. DEEL. L, STUK) 


320 BESCHRYVING VAN 


Ek _„… van, met een weinig Kaneel, eene Amandel- 
ArDErL. Melk bereiden. Men kan dezelve ook met 
Hon. » Azyn, Olie en Zout, inleggen en als Salade 
STUKe > eeten. De Noot is met een bleek , zoet Wa- 

s> ter gevuld , doch ’t welke fchielyk zuur wordt; * 
„> als men het niet kort na ’t openen van de 
ss Schaal drinkt. Ieder Noot bevat , van zulk 
> Water, ongevaar een half Pint ,of wat meer; 
» daar wy ons eenige Weeken, en zo lang als 
5 Zy frifch bleeven, in plaats van ‘Thee-Water 
» van bedienden. Men zegt dat dit Vogt, om 
> de Handen te wasfchen gebruikt zynde, de 
», Huid zeer zagt maakt. Als de Nooten oud E 
» worden, dan loopt het Water famen tot een 
s> fpongieuze witte Kern , welke vervolgens 
3, door de opening der Schaal Bladen uitgeeft, 
s> die , zonder dat de Noot in de Aarde ge= 
ss Plant of in Water gelegd worde, zeer lang 
2 in ’t leven blyven,. Het honderd Kokos- 
> Nooten betaalden wy met eenen Pefo duro 
„of Spaanfchen Daalder, De Boomen fton- 
> den langs den Oever op laage plaatfen en 

> waren hier taamelyk overvloedig (*)” 
Hetwa- VVy kunnen hier , uit de aanmerkingen van 
ed a Rumrgmrius , byvoegen , hoe het. ae 
Nt- 


(*) De Heer OsBrek was , niet ver van Angeri, op de 
Kust van ’t Eiland Java , aan Land gevaren, en hadt zig al. 
daar tot Kruidkundige Waarneeimingen langs het Strand bes 
geven. Zie zyne Reize nach Ostindien und China. Rostock 
Pe 157. 


DEN KArLAPPUS-BoomM. 32ï 


Zak 


Ontbyt der Indiaanen uit de Pit van een Ko- kon 
| FDEEL: 
kosnoot, en gedroogde Vifch, met wat Sagoe- vi, 
Brood of gekookte Ryst beftaat ; waar op zy Hoorp- 
_dan dikwils het Water van de Noot toe drin-STUE 
ken „ dat op zig zelf ’s morgens vroeg, met 
een ledige Maag , of wanneer men daar op - 
door Koude bevangen wordt in een verhit 
Lighaam , genuttigd, zwaar Kolyk kan veroir- 
zaaken. De Hollandfche Soldaaten en Matroo- 
zen hebben dit dikwils in hunne Oorlogen 
tegen de Indiaanen bevonden , wanneer zy ; 
’s avonds veel van dit Kokos- Nat gedronken 
hebbende, daarop moeften vernagten in de koe- 
le Daauw, onder den blooten Hemel ; worden- 
de vervolgens door eene Beroerte en Lammig- 
heid , Beriberi genaamd , aangetast. Van de 
klein geraspte Noot maaken de Indiaanen , 
met Water , een Melkagtig Vogt, Santar ge- 
naamd , waar in zy alle hunne Moeskruiden , 
Ryst en Vis kooken, Dus verftrekt de Kokos- 
Noot hun dan voor Suiker en Boter. Zelfs 
maaken zy ’er , op veelerley manieren , een 
Olie van.. Men kan de gedagte Melk , uit 
oude Nooten vervaardigd , laaten ftaan, als 
Wanneer ’er een Room op komt, gelyk op 
onze Koe- Melk , die door opkooken een klaa- 
re Olie wordt; maar, dewyl de Wey dan niet 
goed is, zo kooken anderen liever de dikke 
Santar , door verfcheide maalen opgieten be- 
reid , flegts op een zagt Vuur, waar door de 
Olie fcheidt en afgefchept kan worden, even 


fj ZGN als 
IL DEFL, (A STUK, 


IL. 


322 BESCHRYVING Vv AN 


als Vet van een Vleefchketel ‚ en dan-is het 


Ärpeer, overblyvende Sop als een dikke Syroops zeer 


Hoorp- 
STUKe 


De Ka 
lappus- 
Olie, 


bekwaam om een Pap daar van met Sagoe- 
Meel te maaken voor de Slaaven, of Varkens 
daar mede tte mesten. Indien onder * fchraap- 
zel van de Nooten Sagoe - Brood of Meel ge- 
daan wordt, en men ’t zelve dan met Water 
opkookt , zo wordt ’er een roodagtige voed- 


zaame Bry van , zonder eenige affcheiding van 


de Olie. 

Deeze Kalappus- Olie is zo klaár, doorfchy- 
nend en zoet als Olyf- Olie „ hoewel zy dik- 
wils een weinig brandig {maakt ; doch men 
maaktze fomtyds met Kurkuma een weinig geel. 
Van ongemeen groot gebruik is deeze Olie 
door geheel Indie Verfch zynde en zoet wordt 
zy in de Kost en tot Saufen gebruikt, en is 
dan niet onfmaakelyk : maar het. duurt wei 
nige Weeken of zy wordt garftig, en dan niet 
als van arme Luiden tot de Spys gebruikt, of 
cof branden in de Lampen en het maaken van 
Zalven, De Indiaanen beftryken hun geheele 
Lighaam; of het Hoofdhaair alleen , met deeze 
Olie , ’t welk hun een viefe reuk , en moog- 
lyk aanleiding geeft tot Schurft. en. andere 
Huidziekten, daar zy , boven de Europeaanen ; 
aan onderhevig zyn. Dik geworden dient zy 
ook tot het beftryken van Geweer en!ander Y- 
zerwerk, maar is ten dien einde zo bekwaam 
niet als de uitgeperfte Kalappus-Olie , welke 
veelal den naam van Oleum Palme voert en de 

dikte 


\ 


- 


il 
Kr } 
Bt - 

“ Li 
u « ; 
B 


DEN Kararrus-Boom. 823 


dikte heeft, gelyk bekend is, van Boter. Hier IL 
toe worden , aan de Kust van Malabar , de Ker-AFPEFL: 
nen van oude Nooten aan brokken in de Zon ke, 
‚ gedroogd , en dus onder den naam van CoprasTuKe Û 
naar andere Landen verzonden. Men kanze 
alsdan ook’ ceten,, en zy zyn van Smaak als 
drooge Hazelnooten, 

Van het gebruik , dat men van de Belties 
of Doppen tot Drinkvaten en ander Huis- Ge- 
teedfchap onder de Indiaanen maakt, zal het 
niet noodig zyn omftandig te fpreeken 5; zo min 
als van de veelerley nuttigheden van den Palm- 
wyn , die, ’t zy uit de Vrugtfcheeden of uit 
de Kruin der Kokosboomen getapt wordt; als 
met dien van den Lontar- of Jagerboom, hier 
voor befchreeven *, veel overeenkomende. Een *Bladzs 
groote veelheid van deeze Towak wordt tot?°® 
Azyn gemaakt , het welke ligt gefchieden ken, 
alzo zy allengs van zelf , en , door in de Zon 
te ftaan , zeer fpoedig werzuurt. Meest wordt 
dit Vogt aan de Kust tot Drank gebruikt , of 
Suiker daar van gekookt, die den voorrang 
heeft boven de Lontar - Suiker ;. maar op de Ei- 
landen verkoopt men deezen Wyn veelal aan 
de Sineezen , welke denzelven noodig hebben 
tot het ftooken van Arak, 

‚In de befchryving der Zee-Blaazen (Holo- vet goos 
thurie) (die ; zo 't my thans voorkomt, hun- he 
nen Naam daar van hebben, dat zy als een Zak 
zyn, aan beïde enden open, en dus hun gehee- 
‚ le Lighaam een foort van Doorgang uitmaakt) s 
DO) hac 


Palm. En vie 


IJ. DEEL, I, STUKe 


L 


324 Beens GH REWIN H VE 


had ik het Berigt te berde gebragt van den ver- 


AFDEEle maarden BoNT1us; die ons verzekert, dat 


Hoorp- 
STUK. 


* Zie 
’ XIV, 


STUK , bl. 


297e 


de Arak door de Chineezen van Ryst en Holo- 
thuria , welke zy op Zee vonden dryven, ge- 
ftookt werde *. Hier op heefttde Wel Edele 
Heer RADEMACHER, Baljuw te Batavia, 
by het overzenden van eenige Zee - Schep- 
zelen , die men gedroogd zynde Tripan noemt 
en welke aan de Chineezen tot eene lekkerny 
verftrekken ; my gelieven te onderrigten, dat 


zulks thans niet waar zy , en de goedheid ge- 


had , van de-volgende omftandige befchryving 
‘er by te voegen, hoe de Arak op geheel Java 


‚wordt geftookt. 


> Men neemt 5 Gantings of ruim 66 Pond 


> Ryst: 16 Tampayangs; ieder van 8 Bottels, 


> of 128 Bottels Towak, die uit den Klapper- 
„ of Kokosboom geteiferd wordt. en tot Gest 
> dient: 6 Balies, ieder van 96 Bottels , dat 
„> is 576 Bottels of dertien Ankers zwarte Sy- 


s> oop > en 30} Picolans, ieder van 24 Bot- 


, tels , dat is 720 Bottels of ruim zestien An- 
… kers Water. Dit alles wordt in -één of 
> twee groote Baliën ondereen gemengd: men 
», laat het twee Dagen ftaan ; dan giet men 
> het in Potten over, en laat het nog een Dag 
, rusten. De eerfte maal wordt dit in de Ketel 
5 agt Uuren lang gekookt : dan is het gemee- 
> ne Arak , welke de Chineezen Tjieww noe- 
> men. Zulk een Kookzel geeft 8 Picols, ie- 
»> der van 96 Bottels , zynde een Legger of 

768 


Jd 


DEN KALAPrPuUs-BooM. 325 


168 Bottels Tjieuw. Hier van wordt 15 L 
‚> Picol van 96 Bottels in de Deftilleerkerel AFDEEL. 
gedaan , ’t welk van overgehaalde Arak, an Hoorn- 
» ders Arak apy of „beste Arak genaamd, inSTUE. 
agt Uuren 5 Picols of 480 Bottels uitle- 


33 
as) WERD 7 

In de Towak of Palmwyn der Kokosboomen 
is een aanmerkelyk verfchil , dewyl fommige 
‘Eilanden en Landen denzelven zoeter en duur- 
zaamer dan anderen uitleveren. Die men van 
de Boomen op Banda krygt, valt wat brakagug 
of wordt ligt goor, Sommige Boomen zyn ook 
tot het Wyngeeven bekwaamer , anderen tot het 
draagen van Nooten, en daarom wordt door de 
Indiaanen hier in onderfcheid gemaakt. De Proe- 
fem , die zig onder in de Vaten zet, met het 
onderfte van den Drank, is bekwaam om Zuur- 
deeg daar van te maaken, en kan van de Bak- 
kers gebruikt worden in plaats van Gest. 

Onder de Schors heeft de Kokosboom een pe Kool 
Hoornagtig taay Hout , ter dikte van drie of Sí Zalmiete 
vier Vingeren , met korte zwartagrige Draaden, 

Dit Hout is onder aan den Stam zo hard, dat 
de Bylen daar op affpringen , als men niet wac 
fchuins daar in hakt. Hier binnen is de Boom 

et een brokkelie Merg gevuld. Het Hout 
‚wordt naar boven allengs bleeker , zynde aan den 
Top , ter langte van omtrent drie Voeten , 
Sneeuwwit , en daar maakt het, met het Merg, 
te famen, dat gene uit, het welk men de Kool 
of Palmiet en anders ook wel de Herfenen van 

X 3 | den 


ie a) 
1e DEEL, Ie STUKe 


326 ‘BE s CH RY VIN/GI VORAN 


L den Palmboom neemt *, Deeze Kool wordt 
Âr Gan geagt lekkerder te zyn in de Kokos - Nooten dan 
Hoorp- in de andere Palmboomen. / 
STUK. t Gene verder meest in aanmerking komt 
Hen „zyn de Bladen van den Kokosboom. Decze 

Gebruik Worden, even als die van andere Palmboomen , 
Ge sclyk van den Lontar- en Sagoe- Boom; reeds. 
befchreeven , gebruikt tot Schaliën, om de Hui- 

zen mede te dekken , en dan tap geheten ; 

hoewel die van den laatstgemelden daar toe be- 

{zie teren duurzeamer zyn f. Voorts maakt men 
bladz, 296,”er ook Zonnefchermen , Matten , Zeilen , Korf- 
jes en ander Vlegtwerk van, Van de jonge 
Bladen weeten de Indiaanen Papier te bereiden , 

dat aan de Vaste Kust van Indie tot het 
fchryven van Brieven als anders in gebruik 

is. Zeker Netswys geweefzel , dat by den 
oirfprong der Bladen gevonden wordt, dient 

tot een Teems, in de bereiding van het Sagoe- 

1 Bladz, Meel , als gezegd is |, De groene Takken 
ge zyn, even als de Takken der Dadelboomen by 
de Israëlieten waren, tot verfiering der Huizen 

en Vertrekken, op Vreugde- Feeften en Gast- 
maalen , in gebruik. Zo de Inlanders iemand 

eenig Gefchenk willen brengen , ’t zy van 
Gedierten of van de Vrugten des Lands, dan 

moet hetzelve , tot een teken van Vrede en 
Vriendfchap , met Kalappus- Takken beftoken 

of behangen zyn. Van deeze Takken wordt 

\ ook een foort van Net of Zegen gemaakt 5 
waar mede men, fchoon het op ver naa niet 

digt 


DEN KALAPPUS-Boo Mm, 327 


digt-is „de Visichen weet te bezetten, enop I. 
Strand te dryven. | Ar vin: 

Wat de Stam van den elkdsbaon aangaat, Hoorp- 
hoe voos dezelve ook zy, is hy niettemin srux, 
dienftig tot Paalen aan Hoofden en Schoey- Gebreik 
werken in de Rivieren , tot Grondflagen van scam en 
Vestingen en Bolwerken „ en tot het opregten het Houts 
van Gebouwen. ’t Is bekend, dat de Inwoo- 
nets der Maldivifche Eilanden van deeze Boo- 
men hunne Vaartuigen maaken , met al der- 
zelver Rondhout, Zeilen en Touwwerk , be- 
laadende die dan ook dikwils alleenlyk met 
derzelver Vrugten. En, fchoon het eigently- 
ke Hout, aan dien Stam , maar zeer dun is, 
hebbende niet meer dan één of twee Duimen 
dikte , weeten doch: fommige Indiaanen daar 
van niet alleen gladde Kistjes en ander Ge- 
reedfchap te maaken „, die wegens de geele 
Aderen in een zwarte Grond zeer fierlyk 
zyn; maar dit Hout wordt zelfs op veele 
plaatfen „ uit gebrek van beter , tot Timmer- 
hout gebezigd, ‘Men maakt ’er Posten, Spar- 
ren en Latten van, tot gemeene Woonhuizen, 
Palisfaaden tot Bosertn ‚ Paalen: tot Schut- 
tingen „enz. Voorts beftaat de Stan t'eene- 
maal uit een voos Vezelagtig ‘Merg , ’t welk 
van geen ander gebruik is, dah dat men ‘t op 
de Aarde te rotten legt als wanneer het binnen 
‘ jaar goeden Mest, om de Bedden in de Tuinen 
vrugtbaar te maaken, uitlevert. Het Zaagzel van 
het BReREse Hout, in Water gedaan en gemengd 

4 Zyn- 


À 


' 


1, DEEL, ke suk. 


EN 


338. BESCHRYVING WRR 


_ L __zynde met Kalappus - Syroop, dus eenige Da- 
Arie gen in de Zon geftaan hebbende , levert een 
Hoorp- Verw uit, die het daar in gedoopte Linnen 
STUK. zwart maakt. 

Nuttig. In de Hortus Malabaricus vindt men vyftien 
heid in de É d 
Genees- nuttigheden van deezen Boom opgeteld ; doch 
kunde, 

of beftaan in bygeloovige denkbeelden der In- 


diaanen. ’t Is ontwyfelbaar , dat zyne Melk 


en Olie , verfch zynde , zo in- als uitwendig 


tot verzagting dienen. De Portugeefche Art- 
fen fchryven de Kalappus - Olie , met Syroop 
van Violen gemengd, voor „tegen ’t Hoeften en 
een benaauwde Borst, laatende in de Jicht de 
pynlyke Ledemaaten warm daar mede fmee- 
ren , enz. Dus is die Olie tegen de Aambet- 
jen ook zeer dienítig. Het Afkookzel der Wor- 
telen wordt gebruikt in de Koorts en Roode 


Loop. Het jonge Bloeizel , uit zyne Scheede — 


genomen ‚ en met bruine Lontar - Suiker ge- 
kaauwd zynde , dient tot geneezing van de Vuu- 
‚righeid der Waterwegen. Van jonge Kokos- 


veelen daar van kunnen geen proef houden, 


hd 


nooten in de Bolfter, op heete Kolen gebraden 


en dan weder te koelen gezet, kan het Vogt 
met veel dienst ingegeven worden in Heete 
Koortfen 5 als waar door hetzelve zyne raauw- 
heid verlooren heeft. Ì 

De ka Hier komt nog in aanmerking de Kalappus- 

Rain Steen, in ’t Maleitfch genaamd Mestica Ca- 
lappa ; een wit Steentje gelyk Albast, effen 
en glad gelyk een Keyfteentje , dat fomtyds 


doch 


en 

Ee IN E 
£ % 
, 


DEN KALAPPUS-BooM. 329 


doch zeer zelden in de Kokos - Nooten worde He 
gevonden, en ook wel zo voos is, dat het-los A 
in ** Water dryft. Het is fomtyds langwer- Hoorpe 
pig en ftomp Kegelvormig als een Duiven-sTuk. 
Hart 3 fomtyds rond , en dan van grootte als 

een Erwt of Linze. Altoos heeft het, aan de - 

eene zyde, een foort van Zonnetje, en is dik- 

wils aan de andere zyde gefcheurd. Onder 
duizend Kalappüús « Nooten is ’er zelden één , 

waar in men zulk een Steentje vindt, en het 

komt ook naauwlyks voor , dan op twee Ei- 
landen niet ver van Java, naamelyk Celebes 

en Boeton , zegt RuMPHIus, die meer ge- 

loof fcheen te flaan aan deszelfs beftaanlykheid:, 

dan aan de Toverkragten , welken ’er van de 
Indiaanen aan toegefchreeven worden, Hy 

merkt aan dat de Ingezetenen van die Eilan- 


den, waarfchynlyk zeer eenvoudig en bygeloo- 


vig, dergelyke Mestica’s wisten voor den dag 
te brengen , welken zy gevonden hadden in 
veelerley Gedierten en Gewasfen, Dit ver- 
mindert de geloof baarheid zeer van de zaak. 
Ondertusfchen werden de mooiften van decze 
Steentjes in Ringen gezet en gedragen , om 
gelukkig te zyn in hunne onderneemingen. 

De Kokosboomen groeijen byna in de ge- Woon: 
heele omtrek des Aardkloots tusfchen de Keer-?*% 
kringen. Behalve de Oostindifche Eilanden en 
de Vaste Kust van Indie , komen zv ook in 
Afrika voor , aan de Kust van Guinée , en 
verder in Zuid- Amerika, op de Eilanden var 


Des Weste 
We DEEL, lo STUKe 


330 Bers CHRYVIN:G TVRARR 


_L Westindie, en op die in de Groote Zuidzee; 
A alwaar zelfs een Eiland is, deswegen genaamd 
Hoorn. het Kokos- Eiland ; gelyk ’er ook , ten Zuid- 
STUK. westen van Java, twee Kalappus - Eilanden leg- 

gen. Veele Landfchappen echter en Landen 


zyn ’er in deeze Gewesten bekend , daar deeze 


Boomen niet groeijen, en anderen, waar men- 
ze alleenlyk heeft voortgeteeld. Zy beminnen 
den Zeekant of de Kust, em worden zelden 
‘binnenslands gevonden , dan aan Meiren of 
Rivieren. Om wel te draagen moeten zy een 
vogtigen Grond van Zand of zwarte Aarde, 
doch geenen Kleygrond hebben , waar in de 
Wortels „ die zagt en teder zyn, aan ’t rotten 
flaan, Echter tieren zy, zo fommigen aanmer« 
ken, best op plaatfen , daar de Grond, rondom 
den Stam , dagelyks gemest wordt met veeler- 
ley vuiligheden. Veel worden zy van de Wor- 
men der Palmiet - Torren geplaagd , die den 
Kop of Kool uitvreeten, en dus de Vrugt niet 
alleen , maar ook ’*t Gewas bederven, Gaarn 
willen zy by elkander geplaatst zyn tot redelyk 
digte Bosfchen , dewyl alsdan de een den an- 
deren , zo voor de fterke Zonnefchyn , als 
voor ’t geweld der Orkaanen befchut. Even- 
wel ontmoet men ze ook wel op hooge Ber- 
gen aan den Zeekant, zeer tierig bloeijende en 
Vrugtdraagende. 
wang. De Kokosboom, hoewel doorgaans van zo- 
tigheden, danige Geftalte, als ik hem befchreeven heb; 
met eene enkele Kroon van Bladen „ is fom- 
tyds 


DEN KaArLArPPuUs-Boom. 331 


tyds aan wanftaltigheden onderhevig. Het 


LE 


gebeurt, dat uit ééne Noot twee of drie Stam- ÄrDeEL. 


VI. 


men opfchieten, en „ hoewel dan meestal maar Hoorp- 
ééne overblyft , heeft men doch een Kokos- STUK. 


boom op Ceylon gezien, die tedelyk groot 
was, met drie Stammen. Zeer zelden gebeurt 
het , dat de Stam van een Kokosboom zig 
boven verdeelt , en dus twee of drie Kroonen 
maakt. Men heeft ook gezien , dat de Kruin 
‘Takken had uitgegeven, elk zig in eenige Blad- 
fteelen verdeelende , en dus rondom de Kroon 
nederhangende : doch alle deeze Wanftaltighe- 
den zyn uitermaate zeldzaam. 

Ik heb, tot dus verre , van den gewoonen groo- 
ten Kokos- of Kalappus- Boom, in ’t algemeen 
gefproken. RumrPrHrus tekent aan, dat daar 
van in Oostindie dertien Verfcheidenheden zyn, 
die hy Soorten noemt. Behalve de verande- 
ringen , naamelyk , welken in de uitwendige 
Kleur van de nog met den Bolfter bekleede 
Nooten plaats hebben , waar van eenige Boo- 
men de gewoone geelagtige , anderen de zoge- 
naamde witte Klappus- Nooten , anderen groe. 
ne , anderen rosfe of- Oranjekleurigen uitleve- 
ren; befpeurt men nog ander verfchil in dee- 
ze Boomen of derzelver Vrugten; gelyk hier 
volgt. 

a. Calappa rutila , in ’t Maleitfích Casfomba , 
heeft den verfchen Bolfter van binnen bleek- 
rood of Roestkleurig en zodanig, dat men ’er 
een lekker Sap kan uitzuigen. De Pit van de 


Noot 
1, DEEL. I. STUK, 


Verfchei- 
denheden, 


33% BESCHRYVING VM 


I. Noot is ook wat roodagtig , doch meest wit; 
AFDEEL. gelyk in de gewoone Nooten, 
Hoorp- 3 Calappa Saccharina of Tubu , dat is Sui- 
sTUK. ker - Kalappus , heeft den Bolfter van binnen 
wit, doch Suikeragtig zoet , en men kan den- 
zelven raauw eeten , als Suiker- Riet, Deeze 
valt meest op de Zuidoofter - Eilanden, 

A. Calappa Canarina, in ’t Maleitfch Calap- 
pa Canari, verfchilt alleen van de gewoone daar 
in, dat zy de Kern dikker en weeker , en aan- 
genaamer van Smaak heeft, met dien van ver- 
fche Kanaries, dat een Oostindifche Vrugt is, 
als Aardakers , welke men gefchild tot verfna- 

__pering eet , overeenkomende. Men noemtze 
ook Verte Calappa, om dat zy vetter van Smaak 

_js in ’t eeten , doch daar is, door kooken of 
braaden, geen Olie uit te bekomen, Zodanigen , 
echter , vindt men ook gemengd onder de ge- 
meene Nooten, van eenen zelfden Boom. 

s. Calappa Pultaria, in ’t Maleitfch Calappa 
Bubur, of Pappige Kokosnoot. Deeze hebben 

het Merg nog weeker dan de voorgaande, en 
als Bry,'zo dat de Pit ligt van de Schaal valt 
en zig met Water mengt. 

6. Calappa Macharoides of Calappa Parrang, 
dat is Zwaard - Kalappus , wegens haar lang- 
werpige figuur, eenigszins naar een Houw-Mes, 
Parrang genaamd, gelykende. Deeze zyn lang- 
werpiger en kleiner, met de beide enden {pits , 
hebbende: de Kern of Pit dikker en harder dan 
in de gemeene Kokos- Nooten. De Schaalen, 

die 


DEN KALAPr?us-Boom. 333 


die ongevaar de grootte van een Kafuaris- of 


Ganzen - Ey hebben, worden veel gezogt om ÄFDEEL 
« e D) VI, 

Bekertjes „, Flefchjes en Doosjes daar van te Hoorp- 

maaken. Dergelyke Nooten komen ook aanstux, 


oude Klappus- Boomen voort , welke dan van 
binnen naauwlyks eenig Merg of Pit hebben, 
maar aan het voor-end als met drie Lippen 
zyn voorzien, Anders zou ik denken , of het 
ook zodanigen mogten zyn, als men hier in 
menigte tot-het maaken van Tonteldoosjes 
ziet aanbrengen, welke omtrent van de gezeg. 
de grootte zyn. 

7» Calappa Capuliformis of Hechtvormige;, 
die men weezentlyk gebruikt tot Hechten van 
Mesfen, waar van de Schaal de gedaante heeft ; 
zynde de Noot, daar binnen, langwerpig , een 
Vinger lang en weinig dikker. Dus maaken 
deeze een der kleinften Soorten , onder de Kokos- 
Nooten, uit, 

8. Calappa Cyfliformis of Doosagtige , op 
Javaas Oostkust groeijende, is ronder doch ook 
klein van Noot, omtrent de grootte hebbende 
van een Galblaas uit een Os. Deeze laat zig 
zig zeer wel polyften , en wordt daarom ook. 
veel tot Doosjes of Flefchjes gebruikt, 

g. Calappa pumila, in ’t Maleitfch Calappa 
Babie , dat is Varkens- Kalappus, „genaamd . als 
zo laag hangende , dat de Zwynen dezelve 
kunnen afeeten. Deéeze Kokosboomen groei- 
jen maar twee Mans langten hoog, doch Zyn 
niettemin vrugtbaar en vroeg draagende. Men 

noemt 


1. 
AFDEEL. 
| Vi, 

Hoor 5- 
STUK. 


894 BESCHRYVING- VAN 


noemtze ook ‘wel Konings- Kalappus , om dat 
de Grooten deezer Eilanden haar veel om- 
trent hunne Weooningen en he de Pagoden 
laaten planten. 

ro. Calappa Regia, die men in ’t Maleitfch 
Calappa Radja , dat is Konings - Kalappus „ 
noemt , maakt die Verandering uit onder de 
Kokos- Nooten ‚ hier voor gemeld; dat zy den 


Bolfter , als de Noot ryp is, hoog geel, Oran- 


jekleurig of rood , hebben. De Schors van 
den Stam echter is ook eenigermaate roodagtig 
en dunner dan die van den gewoonen Kokos- 
boom; de Takken geel; de Nooten wat klei- 


ner en aan *t voor-end fpits of getepeld, zyn- 


de niettemin zeer aangenaam van Water. Op 
agt of tien Voeten hoogte draagt deeze Boom 
al, en is aan de geele Kleur van zyne Tak- 
ken altoos duidelyk te onderfcheiden. Op 
Ceylon groeit een dergelyke Boom, die Vrug- 
ten van zodanige Kleur , en grooter heeft dan 
gewoone Kokosnooten , wordende aldaar zo 
kostelyk gehouden, dat de Gemeene Man de- 
zelven niet nuttigen mag , al groeijenze op 

zyn eigen Grond , maar moet dezelven ver. 
eeren ee den Vorst, 

11. Calappa Lanciformis in *t Maleitfeh Ca- 
tappa Lanfa ; draagt kleine Vrugten, ongevaar 
een Vuist groot , langwerpig , ligt , tien of 
twaalf by malkander gedrongen hangende aan 
een Tros , gelyk de Lanfen, waar mede de 
dikke ikea der Pieken zullen bedoeld wor- 

den. 


DEN KALrLAPPUSsS-BooM, 335 


den. De Kleur is van buiten wit of wat E 
proenagtig. Zy zyn zo dun van Bolfter en AF? Na 
Dop, dat zy ligt door ’t afvallen barften, en Hoorp- 
ftorten dan een aangenaam Water uit. STUK. 

12, Omtrent de Stad Suratte en verder door 
& geheele Koningryk Cambaja en Gufuratte , 
aan de Vaste Kust van Indie , vindt men een 
ander flag van Indiaanfche Palmboomen, Ter- 
ri genaamd , welke met de enkel Wyngeeven- 
de meer gemeenfchap heeft, hebbende wel de 
Vrugten Nootagtig , doch twee of driemaal 
kleiner dan de gewoone Kokosnooten, met eene 
harde Pit, tot eeten onbekwaam. Deeze Boom 
blyft laager en de Bladen neemen hunnen oir- 
Íprong reeds onder aan den Steel, Uit den 
afgefneeden Tak van de Vrugt - Tros loopt 
een zeer aangenaam Vogt, dat men aldaar tot 
dagelykfen Drank gebruikt , maar het welke 
ligt dronken maakt. 

13. Ook moet men hier nog een zeer klei- 
ne Soort van Kokosnooten byvoegen , die op 
de Maldivifche Eilanden groeit en meest fchynt 
overeen te komen. met de voorgemelde Zwaard- 
of Doosagtige Kalappus - Boomen ‚ wordende 
deeze kleine Nooten ook veelal tot Doosjes , 
Kruidhoorentjes en andere Snuisteryên gebe- 
zigd. Mooglyk zullen het dergelyk flag van 
Kokosnooten zyn , daar Parer LABAT van 
verhaalt, dat menze aan de Oevers der Weste 
indifche Eilanden vindt, ter grootte van een 
Hoender - Ey , daar men ook Doosjes van 

maakt s 
IL Dern Is STUK, 


336 BESCHRYVING VAN 


_ Te maakt, die zig gemakkelyk laaten polyften. Hy er 
AFDEEL, 


oordeelde , dat dezelven van ’t Vaste Land 


Hoorp- van Zuid- Amerika afkomftig waren, 


STUKe 


Zeer billyk merkt RumrPmius aan, dat 


Maldivie 3: 7 
gheNeor, die groote „Nooten , welken men gemeenlyk 


Maldivifche (Coccos de Maldiva) in ’t Maleicích 
Calappa Laut en by de Chineefen Hayja, dat 
is Zee- Kalappus noemt , geenszins tot de ge- 
woone Kokos- Nooten te betrekken zyn. Zy 
fpoelen op de Stranden der Maldivifche Eilan- 
den en andere Kusten van Oostindie aan, zon- 
der dat men nog met eenige waarfchynlykheid 
kan gisfen naar ’t Gewas, waar aan zy groeie 
jen zouden. De Natuur is zo ondoorgronde- 
lyk en haar Veld zo onafmeetelyk , dat men. 
haare werkingen in ’t ftuk van voortbrenging 
niet kan bepaalen. Hierom fchynt het denk- . 
beeld , dat deeze Vrugten wel aan eenig Gee 
was in de Oceaan of aan de Klippen mogten 
voorkomen, zo verwerpelyk niet, en misfchien 
waarfchynlyker „ dan dat zy aan Boomen zou- 
den groeijen. Deeze Nooten , naamelyk , in- 
zorderheid de grootíte Soort, vertoonen geen 
zo blykbaar merkteken, dat zy aan een Steel 
of Tak zouden gezeten hebben , als ’er is 
in de Afbeelding van een gewoone Kokos- 
Noot, op Plaat- 78r van ’t Werk van WEIN- 
MANN ‚ alwaar dezelve in zyn Bolfter en byna 
in volle groote, zeer natuurlyk vertoond wordt; 
doch die daar onder , by Letter a, op die zelf- 
de Plaat voortkomt, heeft zo weinig overeen- 
komst 


DEN KaraArrus-BooMm. 337 


komst met de Maldivifche Noot; Nux Me- À 
dica, door CruTIUS in een byzonder Werk. Arink 
je befchreeven, (waar van wy hier fpreeken ;) Hoorns 
dat het te verwonderen is ‚, hoe men de befchry- STUK 
ving daar van hier op heeft kunnen toepasfen: 
Het is naar alle aanzien flegts een Kokos- 
Noot, buiten haaren Bolfter, overeenkomende 
met die van Plaat 780; lan tevens de jon= 
ge Scheut van den Kokosboom vertoond wordt. 
Nu is het wel zeker , dat de gewoone Kokos: 
nooten menigvuldig op die Eilanden groeijen 5 
maar de zodanigen bedoelt men met de bes 
fchryving niet: 

De Maldivifche Noot, eigentlyk dus ges 
naamd ; heeft eene rondagtig platte gedaantes 
in het midden verdeeld door een diepe Naad; 
zo dat zy als uit twee Billen fchynt te be- 
{taan. Sommigen vergelyken ze derhalve by 
den Balzak van een Stier of Bul: anderen 
willen , dat zy van vooren de Mannelykheid 3 
van agteren de Vrouwelykheid zou vertoonen: 
Haare dikte is maar de helft van haare langs 
te en breedte ; die byna overeenkomen; Aaf 
de eene zyde is zy rond; aan de andere plat: 
De myne is byna een Voet over ’t kruis 3 
hoedanigen, volgens RumrPHrius, in Indie 
voor de besten gehouden werden 3 doch meri 
vondt ’er kleinere en grooterd; Ook kwamen 
ser voor, zegt hy; die maar uit ééne helft bes 
ftaan , hoedanig ik een hol Schuitje heb, om- 
trent een Voet lang , beftaande uit een zecf 

î Y Bun 
3. DEEL, Ls STUK. 


Tegzengif= 


tige kragt. 


438 +BESCHRYVING vaN 


dunne, gladde, zwarte Schaal, Indien hetzelve 
van de Schaal der Kern gemaakt is, zo moet 
‚de Bolfter al vry groot geweeft zyn : want 
in myne gezegde Maldivifche Noot, van by- 


‚na een Voet broed en lang, hoor ik zeer dui-_ 


delyk twee Pitten rammelen „doch de waar- 
digheid verbiedt. my , dezelve tot onderzoek 
open te breeken, Alleenlyk moet ik aanmer= 
ken, hoe de uitwendige Bolfter: my- voorkomt 
uit een dergelyke Draadige zelfftandigheid te 
beftaan , als die van de Kokosnooten. 

Deeze Nooten zyn, volgens het algemeene 


getuigenis, in Indie nog een groote Zeldzaam- 


heid 3 ‘zodanig zelfs, dat men voor de besten 
aldaar wel honderdvyftig Ryksdaalders geeft : 
des het in ’t gedagte Werk een groot abuis 
is, te zeggen, dat zy in menigte aan het Strand 
gevonden worden. De Chineezen houden de- 
zelven, zegt men „ voor Afgoden , maar in In- 
die „ alwaar ze volftrekt aan de Koningen of 
Vorften gebragt moeten worden , houdt menze 
voor zo Geneeskragtig , dat de Noot zelve, 
deswegen , den naam van Nux Medica draagt. 
De voornaamfte hoedanigheid , daar men in 
deezen op: ziet , fchynt die te zyn, wan het 
Venyn te wederftaan 5 weshalve BAUHINUS- 
’er den naam aan geeft van Jndifche Noot , 
welke als een Tegengift vermaard is (*). Vol- 
gens RuMPHIUsS zou dit Middel bereid 

Wor 


(*) Nux Indica ad Venena celebratag 


DEN KALAPPUSsS-Boom. 359 


worden van het Merg der Noot, zonder dat HK 
hy duidelyk fchynt te bepaalen , of hetzelve mn 
flegts binnen den Bolfter of binnen de Schaal Hoorns 
huisveste. Dit laatfte evenwel is waarfchyn- STUK. 
lykst , uit de Hiftorien door hem bygebragt. 
Crusrus hadt te Lisbon van het gedroogde 
Merg van deeze Noot gezien , hetwelk door 
de Portugeezen uit Oostindie aldaar was aange- 
bragt en ín groote waarde gehouden werdt. De 
vermaarde Geneesheer Prso heeft van het 
Schraapzel tegen verfcheiderley inwendige Kwaa- 
len gebruik gemaakt, en zegt, dat het weinig 
reuk of fmaak heeft. Men kent , tegenwoor- 
dig, dit Geneesmiddel in Europa niet. 

Na de Overwinning door de Nederlanders 
op de Portugeezen „ in ’t jaar 1602 voor Ban- 
tam behaald , werdt de eerfte Maldivifche 
Noot in Holland gebragt docr den Admiraal, 
aan Wien dezelve tot dankbaarheid gefchonken 
was door het Opperhoofd van die Plaats. Nog 
beftondt dat Gefchenk flegts in een Drinkvat 
of Beker , vit de Schaal van zulk een Noot - 
gemaakt en waar aan diestyds zo ongemeene 
kragten toegefchreeven werden , dat Keizer 
Ruporuruus de [Ide aan de Erfgenaamen 
cen Bod daar voor heeft laaten doen van vier- 
duizend Guldens. Waarfchynlyk zal menzo- 
danige Bekers , in dat opzigt, met de zo ver- 
maarde Bekers van Rhinofter- Hoornen moeten 
gelyk ftellen : te weeten, dat derzelver Tegen- 

Vg | gif 


IL, DEEL, Ìe STUKs 


_ 


n40 BESCHRYVING VAN, 


L giftige kragt voornaamelyk in de Inbeelding 
he beftaat, 

Hoorp-. Behalve de groote ‚ thans befchreeven, fpoelt 

STUK. op de Molukkifche Eilanden fomtyds een klei- 

PR ne aan, welke men ook Calappa Laut noemt , 

woot. … volgens den Javaanfchen naam. Deeze val 

dee len, zegt RumrPHius, niet meer dan een 

* half. Voet lang en zyn van eene Broekagtige 

gedaante „ met weinig Merg daar binnen, JK 

heb ’er een van zodanige figuur als hy ze af- 

beeldt, doch zonder dat groote ronde Gat op 

zyde daar in, %t welk ’er in gemaakt ís ge- 

weest. In Fig. s,op Plaat III, „ wordt dee- 

ze myne Noot , die omtrent een half Voet 

lang is, om de aartigheid, by verkleining voor- 

gefteld, Zy is zwartagtig „ half glad gepolyst 

en heeft ook zodanig een rond Gat tusfchen 

de Beenen , zogenaamd , als waar van Rum- 

pHIiUS fpreekt „ en waar in hy zegt dat een 

Steel fteekt van Haairige Vezelen, door mid- 

‚del van welken, zo hy zig verbeeldt , deeze 

Nooten aan de Klippen wast zitten zouden. In- 

waards was die Steel wit en zagt, en de 

Noot bevatte niets dan een week Merg, doch 

waar van de Ternataanen geen gebruik maak- 

ten, houdende zig alleen op met de Schaal , 

die door hun byna zo veel geagt werdt als 

de Schaal der Maldivifche Nooten. Men noem- 

de ze in ’t Maleitfch Sobat Mange , dat 

zo veel zeggen wil als wedergaa van de Man-_ 

„gas, een ee q Vrugt, in Oostindie be- 

kend, Niettegenftaande deeze Noot veel aan- 

fpoel. 


| 


IDMN KautaärPuws-BsomMm: $4I 


fooelde op ‘de Molukkifche Eilanden „ bleef _& 
EN ÁIDEElse 

zy doch aldaar , wegens dit bygeloof der Inge- vj, 
zeteren, in zo weel waarde , dat men ‘er eenie Hoorpe 
ge Ryksdaalders voor gaf. Hy bevondt, dat STUK» 
dezelve „ eerst aangefpoeid , met eenen Wol. 
agtig-ruigen Bolfter was bekleed. De myne 
heeft een. duidelyk merkteken der aanhechting 
aaneen Steel, van boven, gelyk dit zig in en- 
ze Afbeelding voordoet » weshalve het denk- 
beeld. dét Indiaanen , dat zy aan zekere over 
‘t-Water hangende Boomen, op kleine Eiland- 
jes en „Rotfen of" aan eenig Gewas in Zee 
groeijen , ruim zo waarfchynlyk is. î 

Vän zodanig een Noot, als deeze, zou bil- 
Iyker wyze gebruik moeten gemaakt zyn in 
Egezegde Werk van WEINMANN, alwaar op 
devolgende Plaat 783, kwanswys de Kokos- 
„boom met zyne, Nooten wordt voorgefteld 3 
ten minfte is de befchryving naar dien woet 
ingericht: doch als men agt geeft op de waare 
geftalte en hoedanigheden van den Kokosnoc- 
ten Boom, dan blykt genoegzaam dat deeze ’er 
in alle opzigten van verfchille, De Stam heeft 
eene zwarte of zwartagtige, geen witte Schors 3 
de Bladen zyn niet gevind, maar breed en aan 
t end eenigermaate verdeeld : de Nooten heb- 
ben weinig: overeenkomst met de Kokosnooten. 
Zy misfen die drie Plekken aan het dikfte 
end , welken men Mond en Oogen noemt , 
en de holligheid van binnen is ook geheel an- 
ders. Deeze Nooten gelyken veel naar die 


Q l TPEa 
Ee) ed 
Ie Dist he STUK if 


542 BESCHRYVING VAN 


_ Le genen , welken by duizenden hier uit de West= 

ArDEEL. indiën worden aangebragt, en om ‘Tonteldoos- 

Hoorp- jes en andere Snuisteryën „ ook Rottingknop- 

STUK: pen en wat dies meer is, daar van te draai- 
jen „ gebruikt. Zy zyn omtrent een Vinger 
lang, uitermaate harden ik vind ’er byna geen 
holte in. Waar die zo zonderlinge geftalte 
van den Boom, in ’t allerminfte niet naar den 
Kokosboom gelykende , die niettemin Palma 
Coccifera triangula , Calappa, Coccus aldaar ge- 
heten wordt, van daan gehaald zy, is“my,-zo 
wel als ten opzigt van den Guineefchen Wyn- 
geevende Palmboom „ van’ Big. b.- Plaat 785 
in dat Werk , aangemerkt wordt, geheel on- 
bekend. 

Bittere De laatstgemelde Nooten zouden wel fchy- 
sees nen overeen te komen met die van den Bit 
zere Kokos- Nooten Boom , dien de Heer J a- 
CQUIN overvloedig in de Bergagtige digte 
Bosfchen van ’t Eiland Martenique groeijende 
vondt (*). Deeze hadt de geftalte van den 
gewoone Kokosboom volmaakt, doch de hoog- 
te was meer dan honderd Voeten. De Vrug- 
ten „ van grootte als een Ganzen - Ey ;’bevat- 
ten cen Pit en Vogt van de viterfte bitterheid 5 
zynde derhalven niet eetbaar. « Als deeze Boom 
nog jong en naauwlyks twaalf Voeten hoog is, 
zyn de Ingezetenen gewoon eene Sneede over- 


langs 


ed 


(*) Cocos (amarus) Nucleo AMILO, JACQ, Amer, pa 
277e Á. 


DEN KALAPrPUS-Boom 343 


langs in den Stam te maaken, op dat de Pal-_ L 


; 4 er 
miet-Torren daar in haare Eijeren mogen leg- kt Le 


gen „ waar uit dan die dikke, vette, witagtig Hoorps 


geele Wormen voortkomen , welke , gebraden STEE» 


zynde, hun tot eene lekkerny verftrekken. Zo 
ziet men ‚ hoe de- Natuur de “Wilden leert , 
zig alles te nut te maaken. Van de Franfíchen 
wordt deeze Boom Palmiste amer „ dat is bit 
tere Palmiet, geheten (*). 


Op het zelfde Eiland groeit ook een. Ge- Gedoorne 
de Kekos- 


doornde Palmiet , welke van den gezegden Heer voom, 


JAcQquin mede tot de Kokosboomen , als in 
geftalte naar dezelven gelykende , betrokken 
wordt « doch deeze heeft den Stam dikker en 
met eenige Stekels bezet , de Bladfteelen we- 
derzyds gedoornd. De Bloemen zyn gelyk in 
de gewoone Kokosboom ; maar de Vrugten 
rondagtig ‚, van grootte als een Kleine Appel, 
groen , met een Vezeligen dikken Bast, die 
niet zeer Sappig is, en de Noot van dergelyke 


figuur. De Ingezetenen noemen hem , met 


een Karibifch woord , Grou - Grou. Mooelyk 
is het deeze, welken Pater LA BAT onder den 
naam van Gedoornden Kokosboom woorftelt, zeg. 
gende dat dezelve een Stam heeft van omtrent 

der= 


(*) Van deeze Palmiet- Torren en Wormen heb ik » in ° 
1, DEELS IX, STUK van deeze Natuurlyke Histerie, bladz, 
445, enz, omftandig gefproken , alwaar blykt dat dezelven 
ook in verfcheide andere Geflagten van Palmboomen voorte 
komen en niet aan deeze Palmiet alleen eigen zyn. 


ple: 


IL, DEEL: Ie STUK, 


Hoolt D- 
SEE, 


na BESC HER YTV ING. V AM 


dertig Voeten hoogte. - Deeze Stam , merkt hy 
aan, vertoont zig als een Kolom, of liever als 


een Vaas , want by den Wortel is dezelve 


dun , in ’t midden driemaal dikker , en aan 
den Top wederom de helft dunner. Deeze 
Boom was geheel bedekt met Doornen of lan- 
ge fpitfe en fterke Stekels, welke hem geheel 
omringden „ loopende tot aan het boven{ie van 
den Stam Slangswyze daar om heen, Zou hy 


ook van die Doornagtige Gewasfen, welke zig 


LAAGE 
Pager 


in de Bosfchen van Amerika veel om de Boo- 
men flingeren , voor een gedeelte van den Boom 
hebben aangezien? De Twygen en Bladen wa- 
ren de helft korter , dan aan den regten Ko- 
kosboom , maar breeder en met Doornen bes 
zet. Zyne Vrugten, naauwlyks-greoter-dan de 
gewoone Nooten in Europa, zegt hy , hebben 
een dunne Schaal en zyn gevuld met eene 
dikke weeke zelfftandigheid , die eene onaan- 
genaame Olie-Smaak heeft , wordende echter 
van de Kinderen veel gegeten, 

Thans gaa ik over tot de Tweede Soort 
van dit Geflagt , welke , hoe zeer ook van 
de Kokosboomen werfchillende en tot den 


Landaart van Amerika behoorende, LiNN Aus’ 


Oocos Guineënfis noemt (5. Zyn Ed, tyrelt 
zelfs 


(*) Cueus aculeata tota, Frondibus distantibus, Radice res _ 


pente. Syste Nate XII, Toin. IJ. P. 730. Mant, 137. Lace 
tris minor, Fru@ibus fabrotundis, JACQ: Amer. 279. Te 
171, íe te Palma Frondibus pinnatis , Caudice teseti aculea- 
go, Fru minoree MiuL. Dil, 6, Palma fpinofa minor, 


Gut: 


ie 


mA WEE 3 
9 


DEN LAKEN PALM TE Nm. 94 


zelfs de Vrugt Drupa fucculenta: weshalve het Ie _ 
een Pruimagtige Vrugt zou moeten zyn, migeen 
Sappig Vleefch, waar binnen een Steenige Pitroorn.- 
of Noot beflooten ware (*) 5; maar aan denstTukK. 


Kokosboom wordt, doer zyn Ed., als het Ge- 
flagts- Kenmerk, een Vrugt of Zaad met eenen 
Lederagtigen Bolfter (Drupa Coriacea) toege- 
fchreeven. Derhalve zou het duifter!zyn , hoe 
deeze tot het zelfde Geflagt behooren kon: in- 
dien wy niet gezien hadden, dat ’er onder de 
Verfcheidenheden van de gemeene Kokosnoo- 
ten ook voorkomen met een Sappigen Bol 
tiet. 

Deeze Soort komt verder met den Kokos- 
boom in de eigenfchap van Eenhmizig te zyn, 
dat is van Mannelyke en Vrouwelyke Bloe« 
men op eenen zelfden Stam en aan den zelf. 
den Bloemfteng te draagen, overeen. De Heert 
JAcQuinN, die dit Gewas onder den naam van 
Baëris befchryft , geeft ’er de volgende Ken. 
metken van op. De Prugifcheede , die lang- 
werpig als een Schuitje , holrond is en groot, 
bevat een Takkigen Bloemfteng van gelyke lang- 
te. De Bloemen zyn eenbladig , in drieën ge- 
deeld , zittende in een Kelk van de zelfde 
Kleur , en bevatten zes Elsvormige Meeldraadjes., 

g | die 


Candice gracili, Fruêtu Pruniformi, SLOAN. Hist, Jam, Pale 
ma Americana fpinofa, C‚ B, Pin. 507, PLUK, Alm, 276 Te 
bee 
(2) Zie Phil Botanica, Pe 53e 
NES sf 


IL DEEL, Ie STUK: 


346 BESCHRYVING VAN 


L die overend ftaan, en byna zo lang zyn als de 
ARB Hi Bloem, hebbende langwerpige Meelknopjes. Onder 
zidnor deeze Mannelyke zyn eenige weinige /7 vrouwelijke 
STUKe Bloemen in de zelfde Vrugtfcheede en Steng 
vermengd. Deeze, ook eenbladig , fluiten digt 
_om het Vrugtbeginzel, dat Eyvormig is, heb- 
bende een zeer korten Styl „ met eenen ftomp- 
knoppigen Stempel, die flaauw in drieën is 
gefneeden. Het Zaadhuisje is een. rondagtige , 
platagtige ‚Sappige Vrugt, Vezelagtig en ge- 
fpitst, hebbende eene Lederagtige Schors, Hes 
zelve bevat een rondagtige ‚ wederzyds, platte. 
Noot , met drie Gatagtige plekken op zyde , 
waar van twee digt aan elkander tegenover de 
derde ftaan, De Pit is van de: zelfde figuur, 
Kraakbeenig „ vast van zelfflandigheid, op de 
plaatfen , die tegenover de Gaten van de Schaal 
komen ‚/met drie Kuiltjes uitgehold, 
„De. Wortel (zegt zyn. Ed) die knoopig 
>is en rond, dikker dan de Stam maar kort, 
‚ buigt zig aanftonds onder den. Grond om n 
‚en loopt waterpas voort, geevende digt daar 
„by een nieuwen Stam uit ‚en maakt , dus 
> voortgaande ; als een Kreupelbosch van Palm. 
9, boomen 5 zynde bovendien met andere dun- 
sne Vezel- Worteltjes vast aan den Grond 
> gehegt. De Stam, die regt op ftaat, is ge- 
„, wapend met ontelbaare Doornen, en bezet 
> met eenige half gefcheurde verdorde Blad- 
> fteelen. Hy heeft ongevaar de dikte van 
ss een Duim; in hoogte overtreft hy in ’t open 
| Veld 


DEN/LAAGEN PALMIET 347 


» Veld zelden twaalf Voeten; doch in de Bos-._ L 

> fchen- valt hy wat hooger. Vier Voeten hoog Bethan 
»» zynde , begint hy reeds Bloemen voort te Hoorp- 
»» brengen. De Bast is bruinagtig. Hy heeftsrux. 

„> maar weinige Loofagtige Bladen , die den 

> Stam met hunnen Stoel omvatten , gevind 

soap avmer de Rib gedoornd. De Blaadjes, 

ss aan deeze Rib ftaande , zyn Degenvormig , 

v> -gefpitst , glanzig „ plat; aart den grondfteun 

s flaauwtjes omgeplooid, en Zaagswyze aan de 

„s kanten bezet met veel zeer kleine Doorn- 

ss tjes , „welken men ,„ met den. Vinger daar 

„> langs «naar beneden ftrykende , flegts kan 

»» waarneemen 5 voor ’t overige ongewapend , 

„of wederzyds yl bezet met eenige Stekelt- 

ss jes. Deeze Blaadjes ftaan fomtyds: beurt- 

„ lings „ fomtyds tegenover elkander aan den 

„s Steel, in onbepaald getal. Uit de Mikken 

„ der Bladfteelen komen Scheeden (Spathe) 

sof Schuitjes voort ‚ die op zig zelf ftaan , 

ss gaapen en lang over blyven na de rypwor- 
„5 ding van de Vrugt. Hier van komt het ; 
‚dat men , onder de Kreon, dikwils drie of 
5, vier zulke verdorde Bladfteelen ziet, die in 
‚hunne Mikken de, Vrugtfcheede en _Bloem- 
sj fteng nog hebben, De Bloemen , die uit 
„> den geelen zien , hebben geen Reuk. De 
ss Vrugten , die paarfchagtig zwart zyn, en 
»» van grootte als een gewoone Kers, bevat- 
»s ten een Zuuragtig Sap, waar van de Ame: 
»s tikaanen Wyn maaken, Zy zyn ook eet- 


| haar. 
IL. DEEL. 1, STUK; 


kj 


AEDEEL, 


VI. 
HiOOFD= 
STUK, 


Kokerite 
ke viene 


W 


248 BESCHRYVING VAN 


\e 


‚ baar, doch niet aangenaam. Van den Stam, 
> wanneer dezelve van Bast: beroofd is “wor. 
„> den Zwarte gladde Wandelftokken. vervaar. 


s digd, die met Knobbels geleed en zeer ligt 


ss zyn, welken de Franfchen Cannes de Tüba- 
s» g0, dat is Rottingen van Tabago heeten en 


 fomtyds in Europa overbrengen, Van dee- 


ss, ze Rottingen heb ik den naam van deezen. 
s> Palmboom ortleend : terwyl de Spaanfchen 
s, hem Higuero di Lata noemen , om dat hy 
ss hun Latten, tot het dekken der Huizen en 


4 ander gebruik , uitlevert. Dit Gewas komt 


s veel by Karthagena, in Amerika woor.” 
Die zelfde Autheur maakt gewag van een 
andere Soort van Baétris , welke, in de Bos- 
{chen daar omftreeks groeijende, van even zo= 
danige Geftalte is , maar meestal opfchiet tot 
de hoogte van twintig Voeten , en cen Stam 
heeft van twee Duim en daar boven dik (#. 
De Twygen zyn zes Voeten lang, met Bladen 
gevind van by de twee Voeten, die aan den 
tand bruiner en zigtbaarer Doornen hebben, 
De plat famengedrukte Scheede buigt doorde 
zwaarte der Vrugten neder. De Vrugt heeft 
de grootte en gedaante van een Ey, aan de 
punt gefpitst, zittende in een veeltandige Kelk 
en Bloemhuisje. Onder een Lederagtige don- 
ker paarfche Schors bevat dezelve een Veze- 
lig, Sappig, eetbaar, Zuuragtig Vleefch , waar 
van de Ingezetenen des Lands ook Wyn maa 
| ken, 

(9) Baâris (major) Feu ovato, JACQ; Armer, Po 280. 


DEN LAAGEN PALMIET. 940 


ken, De Noot is langwerpig ovaal, aan de 1. 
punt in drieën gefpleeten , zwart van Kleur „AEM 
met drie Gatagtige plekken ; s_ bevattende een Eon 
Kraakbéenige , vâsté , niet holle Fit. DeezeSTUxe 
Vrugten worden op de Markt verkogt, onder 
den naam wan Cocorotes , zegt. JACQUIN, 
en zodanigen of dergelyken zuilen ’ mooglyk 
zyn, welken men in onze Koloniën aan de 
_ Vaste. Kust Kokerit- Nooten noemt, wordende 
de Vrugticheeden , onder den naam van Koke- 
rit- Bakken, om iets in te draagen, en de Bla- 
den tot veelerley werken gebruikt. 

De vermaarde SLOANE befchryft eenen ge 
doornden Palmboom van ’ Eiland Jamaika , 
die klein is met eenen dunnen Stam, hebben- 
de eene Pruimgelykende geele Olicagtige Vrugt. 
Deeze fchynt met den gemelden nader over- 
een te komen , dan de Amerikaanfche Gedoorn- 
de Palmboom van BAumiNus, welke de Hay» 
ri van THEVET en de Ziri der Brafiliaanen 
zou zyn, door Lery befchreeven, daar Ovre- 
po den naam van Kayama aan geeft. Deeze;, 
naamelyk , draagt ronde Vrugten, van grootte 
als een Kaatsbal, die eene Sneeuw -witte doch 
geenszins eetbaare Kern bevatten. Het Hout 
meenden veelen Ebbenhout te zyn, om dat het 
in ’ Water zonk, maakende de Wilden daar 
van Houwers en Pylen, die Yzeren Harnasfen 
konden doorbooren. Hy is evenwel door onzen 
Ridder aangehaald op deeze Soort , die een 
Guineefche Palmboom zou zyo, 


VII: HOOFD- 


Î. DEEL Y STUK 


Ì. 
ArDEFLe 
VI. 
Hpvorp: 

STUKe 


Naam, 


Woon= 
plaats 


350 BESCHRYVING VAN 


VIG HOOFD S P 


Befchryving van ’t Geflagt der DADEL Boo- 
MEN. Derzelver witneemende Vrugtbaarheid. 
Gebruik van de Vrugten „ Bladen „ Takken 
en het Hout. 


WW" komen thans tot de DADELBOO- 
MEN > die van ouds bepaaldelyk den 
naam van Palmboomen gevoerd hebben , en 
denzelven nog by uitmuntendheid zouden mo- 
gen voeren , indien hy thans niet in gebruik 
was voor een algemeene benaaming van deeze 
Klasfe. De Griekfche naam Phenix is nog 
in fommige Samengeftelde W'inkelmiddelen , 
gelyk het Eletuarium , Emplastrum, Unguen- 
tum Diaphoenicum , enz. bewaard gebleeven. 
Door geheel Europa heeft men byna den La- 
tynfchen naam , Palma , aangenomen , gelyk 


hem dus de Spaanfchen Palmera, de Portu- 


geezen Palmeyra , en de Franfchen Palmier 
heeten; doch in deeze en andere Landen heeft 
men hem ook wel , naar de Vrugten , Dat- 
tier , Dattoli , Datel- Tree , dat is DADEL- 
BOOM, getyteld. De Hebreeufche naam , 
waar mede dit edele Geboomte betekend wordt, 


met den Arabifchen nagenoeg Mae: matie pr 


was Thamar. 
De Dadelboomen hebben. hunne voornaam- 


fe 


TN 


DEN DADELBOOM,. SSI 


fte Woonplaats in Arabie, en wierden dusaan L _ 
de Israëlieten ‚op hunnen dwaaltogt in de dra 
Weoeftynen van dat Land, en wegens hunnemoorv- 
fierlykheid ‚en wegens hunne nuttigheid , t'overstu“ 
bekend. Kort na hunnen Uittogt uit Egypte, 
kwamen zy te Elim, daar twaalf Bronnen van 
Water en zeventig Palmboomen waren , en 
zy legerden zig aldaar tot verfrisfchinge. Ech- 
ter zullen zy die Boomen reeds ook in Egyp- 
te gekend hebben ; want, zo HASSELQUIST 
aanmerkt , leeven in Opper-Egypte geheele 
Huisgezinnen van Dadels alleen , en in Ne- 
der- Egypte heeft een fterke Uitvoer daar van 
plaats naar de Steden van Turkye. Derhalve 
‚kan men niet twyfelen, of deeze Boomen zyn 
Inboorlingen van dat Gewest, zo wel als van 
Ethiopie , Paleftina , Syrie , Barbarie en de 
West-Kust van Afrika. By Kaap Verde vondt 
de Heer ADANsoN een geheel Bofch, meer 
dan twee Mylen lang , ’c welk grootendeels 
beftondt uit Dadelboomen , die ’er natuurlyk 
waren , hebbende by de Negers hun eigen 
naamen. Ook groeijen zy in Perfie zo wel 
als in Arabie (*) 5 maar in Oostindie zyn zy 
zeldzaam , en meestal van buiten ‚Afkomftig; 
de menze dus ook op de Westindifche Ei- 

lan- 


(*) Den Dadelboom vindt mea niet dan in Perfie en Ara- 
bies ftaat Per in het AV, DEEL van den Tegenw. Staar van 
alle Volkeren bladz, 475. ’t geen blykbaarlyk frydig is mer 
de Waarneemingen en Berigten, 


EL, DEEL, I. STUK 


3s2 BasCHRYVING VAN 


1. landen, uit Pitten van Afrika derwaards over. 
VII … gebragt, aanfokt; alzo het met die van de al 
Hoorp- daar groeijende Boomen niet gelukken wil, 
STUK: zegt Pater LaBAT, Beter hadt LINN«UuS, 
derhalve ; derzelver Woonplaats in Afrika en. 
Arabie gefteld, dan in Indie 9. 

In Perfie Tot nader bevestiging hier van, zal ik op- 
en Arabie, geeven, wat de vermaarde K&MPFER aan- 
gaande den Dadelboom getuigt.  Deszelfs 

9, Vaderland (in Afie naamelyk , want met 

5 Afrfka houd ik my niet op:) is de gehee- 

le Landftreek van Arabie en Perfie, welke 

s zig van Indie (NB.) tot aan de Roode en 

‚> Middellandfche Zee uitftrekt , wordende 

s naar ’t Zuiden door den Oceaan bepaald , 

„ en Noordwaards ongevaar den dertigften 

> Graad van Breedte bercikende. Hier echter 

s tiert de Dadelboom nergens weeldriger , dan 

sin die Landen , welke naast gelegen zyn 

s om den Perfifchen Zeecboezem ‘heen: gelyk 

», daar is, naar ’t Zuiden, het Gelukkig Ara- 

> bie , dus genaamd wegens den overvloed 

> van Dadelen, waar door het zyne Inwooners 

> niet alleen » maar ook die van het naastge- 

9 legene Indie Voedzel verfchaft : naar het 

> Ooften het Woest Karamanie , thans Meec- 
_s.kran genaamd » tot aan de Provincie Sin- 

» di 3 


(*) Rumerius zeÊt uitdrukkelyk , dat de regte Palm- of 
Padelboom in Indie meest uitlands iss Amb. Kruidb, I, Ds 
Pe Ie 


DEN DADÉLBOOM, 352 


di, of wel tot aan de Oevers van de Rivier. Lb _ 
‚> Indus , voorby welken, zo GARcrAs ge- AN 
»> tuigt , niets meer van deezen Palmboom is rio 
3 te vinden : des ik my verwonderen moet ,STUKe 
z> van waar G. ANDERSON zyne Dadels be. 

> komen heeft in Kara Kithaja , in ’É mid- 

s> den van Tartarie. , Waarlyk, die de oir- 

ss fprongelyke groeiplaats van deezen Boom 

ss verder Oostwaards ftellen , en die verhaald 

»> hebben, dat de Bladen tot Papier bekwaam 
„of de Vrugtfcheeden Wyngeevende zyn 3 

» de zodanigen moeten of Wilde medefoor- 

ss ten of Nootdraagende Palmboomen met de 

» genen die Dadels draagen verward hebben ; 

»» een misflag, tot welken ongeleerde of al te 

„, haaftige Reizigers dikwils vervallen zyn, 

‚> Westwaards komt hier in aanmerking al het 

, Land , dat zig van Babylonie door Suftana 

» uitftrekt tot dien vermaarden Stroom, wel. 

» ke de vereenigde Wateren van den Euphraat 
„en Tiger uitftort in den Perfifchen Zeeboe- 

ss zem» door welk middel van daar een verbaa- 

» zende veelheid Dadelen, over Zee, buitens- 

ss lands verzonden wordt. Noordwaards is 

» het Zuidelyk deel van ’t oude Perfie, dat 

s> Qostwaards door Karamanie , Westwaards 

s> door Sufiana bepaald wordt, het Vaderland 

der Dadelboomen. Hier in, echter, levert 

» geen Landfchap een lekkerder Soort of een 

‚_»> grooteren overvloed van Dadelen uit, dan 

a> Dfsahrom, waar uit die Vrugten niet alleen 


Á » door 
ILDEEL, 1, STUGy 


NE 
ÁrpreL 


VII, 
Hoorp- 
STUK, 


Ook in 
Earopa. 


353 BESCHRYVING v AM 


» door alle de overige deelen van de geheele 
» Perfifche Monarchie , maar zelfs tot in Tartarie 
s, en Georgie vervoerd worden. Den rykften 
9 Oogst daar van , tot Leeftogt, geeft de Pro- 
«> vincie Laar en Daraab thans daar ingeflooten , 
» als cok dat gedeelte van Karamanie, *t wélk 
ss men thans K%rmaan noemt, en inzonderheid 
s de Provincie , aan den gezegden Zeeboezem; 
> Welke, wegens het Eiland Ormuz , den naam 
s> van Dsjerunaat voert; op wier thans onbe- 
5, vallige en door de Zon verzengde Aarde ik; 
» Onder de Schaduw van een Dadelboom „ dee- 
» ze befchryving overpeins.” 

Hier uit blykt, dat men den Dadelboom zo 
min , ja minder mooglyk , met regt kan zeg- 
gen zyne Woonplaats te hebben in Indie of 
in de Indiën , dan in Europa, Want, fchoon 
hy aldaar in de middelfte deelen zeldzaam is, 
komt hy doch in de Zuidelyke deelen, zo het 
fchynt , natuurlyk of van zelve voort. In 
Spanje, ja zelfs in Portugal, valt deeze Vrugt 
overvloedig : de Boomen groeijen in 't Gee 
bergte eù maaken geheele Bosfchagiën uit. Aan 


de Baay van Kadig vondt de Heer OsBrEcxK 


'er eenigen, die by een Kloofter ftonden , en 
byna zo hoog waren als het Gebouw. Zy 
hadden Vrugt: want „ de Dadels, zegt hy , 
9, die van de Boomen gevallen waren „ gelee- 
„> ken in Kleur en grootte taamelyk naar wite 
> te Pruimen. De Bladen werden gevlogten 
» en van de Monniken tot verfiering der Hui 

ss zen 


DEN DADELEBOOM 855 


»> wanneer men ook dergelyken op de Straaten “* A: / 
„s flrooide” (*). Maar dit Geboomte kan niet Hoorps 
tegen. Vorst: weshalve men hetzelve in Vrank« STUK» 
ryk, Duitfchland en de Nederlanden, niet dan 
in” Bakken nahoudt, en in de Winterhuizen 
wel moet koefteren, In Provence en ratie 
gefchiedt dit zeer gemakkelyk ; doch in de 
middelfte deelen van Europa komen zy ligte- 
lyk „ door *t een of ander toeval , te fterven, 
Te Weenen, en elders in Duitfchland , vinde 

men ’er evenwel thans genoegzaam, die bloei- 
jen en Vrugten draagen. Ook heeft men te 
Neyrenburg een Dadelboom, die vyftien Jaaren 
oud was en eenen Stam van drie Voeten hoog 
hadt , gezien. Zy blyven in de openbaare 
Kruidhoven , hier te Lande, wat moeite daar 
toe ook aangewend worde, offchoon menze 
er heeft die taamelyk oud zyn , laag en geeven 
geen Vrugt. In de Akademie- Tuin te Utrecht 
bevindt zig een Dadelboom, wiens Stam maar 
'&én Voet hoog is , en derdhalf Voet dik. Hier 
en te Leiden hebben zy byna geen Stam, fchie- 
tende de Bladfteelen meest als ’t ware tot den 
Stoel of Wortel uit (4). 

| Dit 


ik (*) Reize nach Ostindie and China, p. 54e 
(Ì) Deeze Aanmerkingen deel ik mede uit Berigten , wel 
ke my, op myn verzoek „ aangaande de Akademie= Tuinen 
van Utrecht en Leiden zyn bezorgd, Dat aangaande den 
eerften fchynt van den Hovenier te zyh, en dus twyfel ik, 
Á2 of 
IL, Deet, 1. STUK) 


Ì, 
ÁFDEEL, 
VIL. 
HoorD- 

STUKe 

r Aart der 
Padelboo- 
men. 


356 Brscuayvine Vv AN 


Dit onderfcheid zou kunnen afhangen van’ 
verfchillende Klimaat en de gefteldheid van den 
Grond. De Dadelboom bemint eene uitermaa- 
te zoele, ja byna verftikkende of fmoorheete 
Lugt, gelyk Ka&MrPrFeER dit aangaande de 
Landftreeken van Perfie , alwaar zy weeligst 
groeijen , aanmerkt. In veele deelen van Ara- 
bie, Afrika en zelfs aan de Middellandfche Zee, 
zal het, ín ’t midden van den Zomer , weinig 
minder heet zyn. Hy verkiest eenen ligten 
Zandigen Grond, die met Salpeter is behe 
gerd. De Ouden hebben reeds aangemerkt, 
dat een vrugtbaare vette Grond dit Geboom- 
te kwynen doet en onvrugtbaar maakt. Der- 
halve bevinden zig de meefte Dadelboomen in 
dorre Zandwoeftynen , alwaar zy , door een 

_ver- 


BF die verbgazende dikte wel ziet op den eigentlyken Stam. 
De Hooglecraar D, VAN ROYEN , van wien het andere is , 
bepaalt de dikte nier, maar volgens zyn Ed, is de Piant, uit 
de Tobbe gemeten, thans fieg:s 30 Duimen hoog, Te ver- 
wonderen is ’t, dat de Dadelboom in de winterhuizen hier 
zo laag blyft, en de Chamgzrops, in tegendeel, die natuurs 
lyk laag is , met zulk een hoogen Stam aldaar voorkomt. 
Volgens het Berigt van zyn Ed, heeft de Groote Chamerops , 
die reeds meer dan anderhalve Eeuw te Leiden geweest zou 
zyn , eenen Stam van ruim 14 Vogten, zynde om hoog _ 
ongevaar een Voet , en om laag een half Voet dik : dus 
naar boven veel dikker dan naar onderen „ ’t welk eene 
wonderlyke geftalte daar aan geeft. Men heeft ‘er nog eene 
aangekogt wan by de to Voeten hoogte. Beiden bloeijen ze 
jaarlyks , doch geeven , zo min als de Dadelboom , aldaar 
eenige Vrugtene 


l 


MEN DA DEL: BPO OMI. BAY 


verwonderlyke beftiering van ‘den Schepper, LE 
het Aardryk, dat anders, honderden Mylen in EN 


t tonde , niets uitlevert tot Spys of Drank, Hoorp- 
bewoonbaar en bercisbaar maaken. Zy zynSTUE. 


de Voorraadfchuuren der Ingezetenen, zo wel 
‘als* der Karavaanen ; om van de Dieren, die 

daar door gevoed: worden, niet te fpreeken. 
De Dadelboom komt, in Geftalte, vry veel 
met den Kokosboom overeen. Hy heeft een 
regten, dikken, ongetakten Stam, die aan den 
Top gekroond is met Vederagtige Twygen. 
Deeze ‘Twygen zyn eenige Voeten lang, drie- 
kantig, dun , en wederzyds bezet met enkel 
de Rietagtige Bladen , welke in ’t midden toe 
gevouwen zyn, en ieder aan ’t end een fcherpe 
Punt hebben. De menigte van zodanige ‘1'wy- 
gen of. Bladfteelen, waar- mede de Stam, van 
den Grond af, is bezet geweest, maakt door 
de overblyvende Stompen der afgefneedene of 
afgebrokene Steelen den Stam, die anders geen 
kennelyke Schors heeft, oneffen en gemakke- 
Iyk te beklimmen. Hy is ook bruin, en dus 
wan een geheel ander aanzien dan die van den 
Kokosboom ; doch de onderften van zyne Twy- 
gen buigen zig , even als die van denzelven , 
naar om laag, en maaken cen fraaije Zonne- 
fcherm. De hoogte van den Stam is van twan. 
tig , dertig tot veertig en vyftig Voeten (*), 
Á Nas 


(*) Ik vind gemeld van agt Vademen, cia ook van twine 
Zake. ig 


II, DEEL: le STUD 


Geftalte, 


VII, 
Bcorp- 
STUKe 


358 BES CAHURIE VII IN- GA ZERE 
« \ 


Natuurlyk is hy van onderen met een menig- 
te Twygen , als met Uitdoopers, omzet ‚ en 
zoude wel twintig Voeten hoog worden, zon- 
der de eerfte lange Bladen’ te verliezen , zegt 
Pater LABAT, indien men: hem niet: befhoei- 
de ; zo dat die fraaije Stammen ‚ welken men 
daar van in’ Afbeelding op verfcheide plaatfen 
ziet , van wel gehavende Bod te verftaan 
Zyn, en niet van hunne Geftalte, zo als zy in 
’t wilde grocijen. 

De Heer ApANsoN merkt aan , dat de 
Dadelboomen in ’t gedagte Bosch , by. Kaap 
Verde , zig zelden boven de twintig of „dertig 
Voeten verheffen , hebbende den Stam maat 
een half Voet dik , met Bladen van agt of 
negen Voeten langte aan den Top gekroond, 
De Voet van deezen Stam bragt verfcheide 
Stammen van gelyke dikte als. de middelfle 
voort , doch die zelden de Hoogte bereikten 
van vier of vyf Voeten. Hier door werdt de 
Stoel van deeze Boomen, gelyk te begrypen 
is, ongemeen uitgebreid , zodanig, dat men over- 
al, daar dezelven natuurlyk uit Zaad opfchoo- 
ten , in dat Bofch , veel moeite ‘hadt -om;-zig 
een weg te baanen door de Doornen:, daar 
de Bladen in uitlcopen, ‘Hunne Vrugten wa- 
ren korter dan die van de gehavende Dadel- 
boomen , maart dikker van Vleefch,Suikerag- 

| tig 


tig Schreeden , welke ongevaar deeze hoogte zullen uitbren» 
Een, 


DEN D,A-D-E-LB OO M. 7 340 


dg. van Smaak en ongelyk lekkerder dan de 1, 
beste Dadels uit de Levant (®, AFDE 
‚ De geleerde K& Mr reERr; die deeze Boomen B 
in Perfie nader heeft befchouwd , verhaalt » STUK 
dat de Dadelboom tot zynen Ouderdem fteeds reeryd. 
in langte toeneemt. Van volwasien Boomen 

ftelt hy de hooete-van den Stam op vier of vyf 
Vademen , dat is ongevaar van twintig tot der- 

tig Voeten , bereikende in de hoogfte Ouder- 

dom zelden de hoogte van twaalf Vademen, dat 

is omtrent zeftig Voeten, Zelden , nogthans , 

gaan de hoogften de langte van agt Vademen, 

dat is by de veertig Voeten, in die Lugt{treek te 
boven. De dikte van den Stam is, zo Edd 
aanmerkt , de Stompjes der afgefneeden Elad- 


_fteelen mede gemeten zynde, doorgaans omtrent 


drie Voeten, Hy rekent den Boom volwasfen 
te zyn op deszelfs vyftigfte Jaar, als wanneer 
de Kroon digtst is en pragtig uitgebreid; op 


honderd Jaaren ouderdom is de Kroon ylder , 
doch niettemin nog in kragt. Verouderd kan 


men naauwlyks de Palmboomen noemen, voor 
dat zy den ouderdom bereiken van twee- of 
driehonderd Jaaren, Wanneer men op den 
hoogen Ouderdom van eenige andere Boomen 
agt geeft *, dan zou het niet te verwonderen * Zie 
zyn, al leefden zy tot de Zesde Eeuw ; gelijk ee 13e. 
fommigen gewild hebben , en mooglvk zouden 
kn 5 
5) Voyage au Senegal pe 106, 
L4 


1. DEF kn Je STUKe 


360 BESCHRYVING vAN 


1. zy het, volgens zyn denkbeeld , in een gemaa 
AFDFEL tigder Klimaat kunnen doen: terwyl onder die 
Hoorp- verzengde Lugtftreek de brandende Hitte noch 
sruK. het Metzelwerk, noch zelfs het Yzer. fpaart (*). 
cm Van de Dadeldraagende Palmboomen is, tot 

"nog toe, maar ééne Soort bekend (t) > welke 

‘ LinN&us noemt Phenix Daëylifera, met de 

onderftaande aanhaalingen (4). Zyn Ed. heeft 
van dit Geflagt de volgende Kenmerken Op- 
gegeven ($). | 
De Mannelyke Bloemen op een byzonderen 
Stam. Deeze hebben een algemeene famen- 
geftelde Scheede (Spatha) tot haaren Kelk. De 
Bloem beftaat uit drie Ovaalagtige ; holle , 
ftomp gefpitfte , Lederagtige , overendftaande 
Blaadjes. Zy heeft drie dik- en rondagtige 
Meeldraadjes ‚ met zeer korte Wollige Topjes 
| of 


(*) Amoer, exet, p. 676 

Cf) Alle Soorten van Dadelboomen cp te tellen zou te 
lang vallen, ftaat ‘er Tegenw, Staat als boven p. 477, Dit 
kan men alleenlyk zeggen van de Palmboomen ín ’talgemeen, 

(4) Phoenix Frondibus pinnatis , Foliolis complicatis Enfi- 
formibus, Syst. Nât. XII. Tom. IT. Gene 1224, Sp. Plant, 
IL, 1658, Phoenix Frondibus pinnatls, Foliolis alternis Enfin 
formibus , bafi complicatis „ Stipitivus compresfis Dorfo ro. 
tundatis. Hort. Cliff. 482. Hort, Ups. 306. Fl, Zeyl. 390 
Roven Lugdb, 5 BuRM. Ind. 241. Palma major. C. B, Pin. 
505, Palma Daûylifera major vulgaris. SLOAN. Jam 174: 
Palma, BAuw, Hist. 1, pe 35Ie Dop. Pemprt, 819. Ray Hist. 
1352. Palma Hortenfis mas, KZMPF. Aman, 688, Te 1, 2e 
f. 1, 2. Palma Hortenúsf foemina. KZMPF, lbid, 653, 686. 
Ta Ais Berfe 23 HO TE 

(6) Mufa Chiffrtiana, 1236, Quarto. p. 12, Ide 


DEN DADELBOOM, 


of Helmpjes: in plaats van Styl een fchyn van pee sn 
Vrugtbeginzel, VIL 
De Wrouwelyke Bloemen op een byzonderen oor: 


Stam. Deeze hebben ook, in plaats van Kelk,STUKe 


__ „ecn algemeene famengeftelde Scheede: de Ben: 


krans dubbeld, de buitenfte kortst. De Stam. 
per beftaat uit een Eyvormig Vrugtbeginzel 
met een korten Elswyzen Styl; den Stempe} 
fpits. Het Zaadhuisje is cen Eyronde , een- 
huizige Bezie , bevattende een enkel Eyrond- 
_agtig Zaad, dat va met een Sleuf is uit= 
gegroefd. 

_ Nu laatst befchryft de Ridder de Kenmer- 
ken kortelyk zodanig , dat de Mannelyke en 
Vrouwelyke Boland” beiden, uit drie Blaad- 
jes beftaan, en de Kelk in driën verdeeld hebe 
ben; doch de cerften met drie Meeldraadjes , 
de laatften mec één Stamper voorzien zyn 
zouden. De Heer ADANsoN , die deeze 
Boomen aan de Kust van Sencgal,sen by Kaap 
Verde, als gezegd is, waargenomen heeft ‚ zest, 
dat zy drie Stampers (Pistilla) of Vrugthuis- 
jes (Ovaria) hebben, waar van twee misdraa- 
gen. De Heer HassrrQursr, die de Da- 
‘delboomen in Egypte niet minder oplettend 
heeft befchouwd , maakt van de Vrouwelyke 
Bloemen geen gewag: * welk daar van zal 
komen, dat de Wyfjes- Boomen, toen hy zig 
aldaar bevondt , reeds de Bloemen afgeworpen 
hadden , zynde met aankomende Vrugten voor- 
zien. Immers, hy zegt duidelyk, dat derzel- 
As ver 


U DEEL ke STUK, 


362 BESCHRYVING VAN 


b ver Bloey-tyd voorby ware (*): zo dat hy 
Len it de Scheede van een Mannetjes Boom, 
Hoorp- door de Arabieren bewaard , de befchryving 
STUK. gegeven zal hebben van de Deelen der Vrugt- 

maaking, waar in hy verklaart; dat de Bloem 
9» geene Meeldraadjes (Stamina) heeft ‚ maar 
> Meelknopjes (Anthere), die langwerpig zyn; 
s> hoekswyze geftreept , een weinig omgekromd ; 
s> byna de helft korter dan de Bloemkrans 
» (Corolla); zes in getal, drie doorgaans in het 
3» Ééne ‚twee in het-andere ‚en éên--in-het 
» derde Bloemblaadje , aan *t Grondftukrges 
s, hecht. Drie korte, Elswyze, overend ftaan- 
3 de doch famenluikende Stoppeltjes (Stipule) , 
s> bevonden zig in ’t midden van den bodem 
s> der Bloem, tusfchen de Meelknopjes, wier 
Streepen en halfmaanswyze ruimten „ met 
e eenen overvloed van zeer fyn, ligt, geel- 
v> agtig wit Stuifmeel opgevuld waren. De. 
langte der Scheede was vier Span, en die 
van den Bloemfteng , tot aan de verdeeling 
ss toe, Één Span, Voorts gaf dezelve enkele 
> Takjes uit, die buigzaam waren, met veele 
9» Blommetjes, zonder Steeltje , beurtlings be- 
A CP Door 


(*) Hy was den 15 Mey 1750 van Smyrna te Alexandrie 
aangekomen. Vervolgens werdt zelfs daor hem een Man- 
nelyke Bloem van den Dadelboom aan den Heer LaNNzus9 
toegefchikte 

(Ì) Ik heb een gedroogden mloemfteng van een Dadel 

“boom, die zig in meer dan vyftig zodanige Takjes vere 
deeld AA maakende als cen Roede uit, 


Jk, 
4 , 
Je \ 
ze oi 4 

7) 

if 

é 


hd 


DEN DADELBOO0M 363 


gE Ke mrPreR worden de NEUEEEKEN:, SD 
de of bevrugtende deelen van den Mannetjes Aen 
Dadelboom zeer omftandig befchreeven, Hy Hoorn-- 
merkt aan , dat de Blommetjes , kleiner danstuze 
die der Lelietjes van den Dale, drie Groen- Ea 
agtige Lighaampjes bevatten ‚ van grootte als 
Koriander- Zaad , welke als tot Voetjes dienen 
van het gene hy Stamina noemt (*). … Het 
9» Zyn zeer korte , flyve, witagtige, Wollige 
5 Knopjes, vol van bleek geelagtig Stuifmeel, 
> dat zeer ligt: en fyn is, den Navel van het 
ss Bloempje ook overvloedig bedekkende, Een 
>’ vierendeel Loots van dit Stuifmeel ingeno- 
2 men , zegt men, om de Minnedrift te vere 
s, wekken „ grooter kragt te hebben, dan de 
„> Ontype Bloemfteng zelves ’t welk men uit 
‚> den fterken geilen Reuk, dien het uitgeeft, 
», zelfs zoude mogen gisten, Die des kundig 
3 Zyn verzamelen het door fchudding van de 
‚s eerst uitgekomen Bloemftengen, welke ieder 
s ongevaar een Once daar van uitleveren , en zy 
> fluiten het in eene wel toegeftopte Doos , 
, om niets van de kragten te verliezen door 
», de Lugt. Beter, nogthans „wordt het door 
anderen onder verfterkende * Conferven ge- 
> mengd , om dat het op zig: zelve , hoewel 


zs in een Doos beflooten zynde; ligt befchim- 


sstanelts, 


(*) LinNzus noemtze zelf das, en op dien voet hebben 
anderen ze ook Helmftylrjes of Meeldraadjes geheten, fchoon 
zy niets Draadagrigs of Vezolagties vertoonen: zie bladz, 64, 


1. DEEL. Ie STUKe 


Manter 
van Be- 
vzugtinge 


% Zie 


„ubladz. 63, 


Enz, 


304 Ber s’CH RY VAN Gt CMER 


s melt”, Dewyl een Bloemfteng', van maa- 
tige grootte, uit tweehonderd Takjes beftaat, 
waar van de kort{ten veertig, de langften tag- 
tig Bloempjes hebben, zo rekent. hy , door 
een middelgetal te neemen , dat eene Bloem- 
fteng twaalfduizend Bloempjes bevatte, die , in 
een Schaal door hem gewoogen, op een On- 
ce naa de zwaarte uitleverden van een Hol- 
landfch Pond.« Veel kleiner was het getal der 
Knoppen of Vrugtbeginzelen in de Vrouwely- 
ke Scheede. 

Van de zonderlinge manier van Bevrugting, 
welke tot het ryp worden der Dadelen „ ín 
verfcheide Landen, gebruikt wordt, reeds om- 
ftandig gefproken hebbende *, zal ik hier al- 
leen, tot nader bevestiging van dat ftuk , ver- 
haalen , wat gedagten Sweed dienaângaande 


wedervoer. Een Arabifch Hovenier wilde hem- 


als iets nieuws daar omtrent onderhouden. Vee- 
le Europeaanen hadden denzelven, wegens. de 


vertelling ; dat ’er Mannetjes en Wyfjes on- 


der de Dadelboomen zyn, uitgelachen. Toen 
dezelve befpeurde, dat HassErLQuIisT daar 
van overtuigd was, bragt hy hem tot zodanige 
Boomen , op welken de Konftige Bevrugting 
was werkftellig gemaakt , welke door de Ara- 
bieren, zegt dezelve, aldus gefchiedt. ‚‚ Wan- 
23 heer de Bloemfteng (Spadix) der Wyfjes- 
», Boomen uit haare Scheede (Spatha) uitge- 


s‚ broken is, dan zoeken zy op een Mannet- 


» ies-Boom, welken zy door oefening van de 
> Wyf 


En alle Á 
EE Benet eten ee 


DEN DADELEBOOM, ‘365 


Wyfjes weeten te onderfcheiden , eene Bloem- Te 
íteng, die nog in haare Scheede digt is be- Er 
„, flooten. Deeze openen zy , neemen ’er de Hoorp- 
Bloemfteng uit, en fnyden die in eenige STUK 
{lukken overlangs, zig wagtende van de 
Bloemen te kwetzen. Zodanig een ftuk van 
eenen Bloemíteng, met de Mannelyke Bloe- 

men daar aan hangende, fteeken zy tusíchen 

de kleine Takjes van een Bloemfteng met 
Vrouwelyke Bloemen , en buigen daar een 

‚> Palmblad over. In deeze toeftand vond ik 

nog het grootfte gedeelte der Bloemftengen 

>, aan de Wyfjes- Boomen, die laat waren in 

2, 't Vrugt draagen ; maar de aangehangen 
Mannelyke Bloemen waren reeds door ver- 

ss welking verdweenen. Hier omtrent deelde 

2, my gezegde Arabier de volgende Aanmer- 

ss kingen mede, 1. Als men den Dadelboom 

„> niet op zulk eene wyze bezwangert , dan 

‚> verliest men de Vrugt. 2. De Arabieren 

», Zyn altyd zo voorzigtig, van eenige gefloo- 

s, ten Scheeden met Mannelyke Bloemen van 

„, het eene Jaar tot het andere te bewaaren, 
„om dezelven tot de Bevrugting te gebrui- 

, ken , zo wanneer de Mannelyke Bloemen 

», eens misdyen mogten. 3, Wanneer de Schee- 

2, de derzelven reeds open gegaan is, [voor 
dat menze affneed, | dan deugen zy niet 

> meer tot de Bevrugting: te weeten, als de 

> Bloemen reeds uit haar bekleedzel te voor- 

s> fchyn gekomen zyn, Derhalve moeten de 


1, DEEL, 1 STUK, 


Te 


# | 
ÄFDEELe 


VII, 
Hoorp- 
STUK. 


Vrugt- 
draaging. 


366 BEsCHRYVING VAN 


‚ genen, die Dadelboomen aankweeken; hier 
2» in het regte tydítip waarneemen , om de 
‚, Bevrugting te bevorderen, en dit ís byna 

„ het eenige , daar meù in de Voortteeling 
2, van deeze Vrugten op te pasfen heeft, 4. 
> Wanneer de Scheede zig opent, dan zyn 


s alle Mannelyke Bloemen met een Vogt ge. 


> vuld, dat naar den fynften Daauw gelykt : 
het is zoet en van een aangenaamen Smaak, 
… komende zeer met dien der frisfche Dade- 
> len overeen „ doch nog fyner en Kruidiger 
> zynde. Dit verklaarde ook myn ‘Tolk, die 
s» twee- en- dertig Jaaren in Egypte was gee 
2, Weest en dus zo wel om deezen Bloemen 
» Neéter, als ook frisfche Dadels te proeven 
s) genoegzaame gelegenheid had gehad” (*). 
De Vrugtdraagende Dadelboom doet zyne 
Scheede in ’ laatst van February of in Maart 
open gaan , en geeft dan eenen Bloemfteng 
uit, van wel tagtig Takjes, ieder voorzien 
met ten minfte dertig Vrouwelyke Bloetnen, 
die een Vrugtbeginzel bevatten als een Peper- 
korrel. Na het afvallen deezer Bloemen, % 
zy dan bevrugt of niet bevrugt , groeijen 


deeze Vrugtbeginzels aan, tot dat zy Dadels 


Wwor- 


(*). HassELQUists Reize nach Palaflina, Roftock 1762. 
pe 225. Doch ik geloof dat hy in dit laatfte geval niet de 
Mannelyke Bloemen , die het Stuifmeel uitleveren, maar de 
Vrouwelyke bedoelt, die in de meefte Planten den Stempel 
vogtig hebben, tot aanldeeving van het Stuifmeel, 


BEN DADE LB OOM 907 


worden, als wanneer de Vrugt- Tros de lang-  L_ 
te van eenige Voeten heeft bekomen. Zyn A 
nu de Bloemen bevrugt geweest, dan wor- HoorD- 
den de Dadels vet en lekker: zynze niet STUK. 
bevrugt geweest, dan blyven zy fchraal en 
wrang, of hebben geen Steen, het welk men 
dikwils aan onrypheid toefchryft. Buiten’ twy- 

fel zullen in de Bosfchen , alwaar de beftui- 

ving alleen door den Wind gefchiedt , hier 
omtrent altoos aanmerkelyke verfchillendheden 
plaats hebben, Dus merkt ook Pater L A- 
BAT aan, „, dat de Vrugten der Dadel 

s) boomen , op de Franfche Eilanden in de 

» Westindiën voortgeteeld „altoos eenige fcher- 

ss Pigheid behouden , zo dat men ze nooit 

> raauw en niet dan gekonfyt eet; niettegene 

s flaande zy , door haare Honig - geele Kleur en 

> zagtheid van Vleefch , de tekens uitdrukten 

> Van volkomen rypheid. Men telde ‘er ge- 

„> meenlyk honderd tagtig of tweehonderd aan 

Bs deden . Lros,” 

De rype Dadels , ín Paleftina , Egypte en_ Aart der 
Arabie , hebben ongevaar de grootte van een P“eters 
Pruim. De Geftalte verfchilt ook daar van 
niet veel, en de Kleur is wit, rood of geel, 


„met veelerley veranderingen op verfchillende 


Boomen. Ook vallen zy in ’t eene Land groo- 
ter, vaster , en kleiner van Steen, dan in het 
andere. Inzonderheid gelyken zy naar die lang- 
werpige Pruimen , welken ons gedroogd uit 
Span- 

Il, DEEL, 1, STUK, 


A 
ÂFDEEL. 
VIL 
Hoorp. 

STUKe 


268 BrsCHRrvvING vAN 


Spanje worden toegebragt , zynde veel vaster 
van Vleefch en zoeter dan de Franfche Prui- 
men. Men moet, naamelyk, uit die Dadels , 
welken wy hier uit de Levant of Spanje 
te koop bekomen , niet van de hoedanigheid 
der Dadelen in de gezegde Landen oordeelen, 
Aldaar zyn zy rins zoet en. zo Suikeragtig , dat 
men ‘er door eene zagte drukking eene Sy- 
roop uit weet te bekomen, die zo vet is, dat 


men dezelve als Boter tot een Saus gebruikt, 


Ook worden de Dadels wel met dit uitgeper- 
fte Sap of met Suiker ingelegd, die men dan 
Caryota noemt. De Arabieren en Perfiaanen , 
die van Vermogen zyn, bedienen zig daar van; 
dus, tet lekkerny 5 doch het Gemeene Volk , 
in de Steden , moet zig of met het overblyf- 
zel der uitgeperfte „ of met flegte en gedroog- 
Dadelen behelpen, die daarom niet te minder 
voedzaam zyn. De allerflegtfte‘en onrype 
Dadels worden de Kemels en andere Dieren 


tot Spyze voorgeworpen. Zelfs van de Stece 
pen „die tot gruis gemaalen zyn, weeten de 


Nuttig- 
heid, 


gyptenaars gebruikte maaken om hunne Bees- 


ten, in tyd van fchaarsheid ‚ Voeder te ver 


fchaffen. 


Dus maakt de Dadelboom den rykdom det 
Ingezetenen uit. Men rekent in Egypte ‚dat 


iemand, die zulke Boomen bezit, jaarlyks van 


ieder Boom een Dukaat Inkomften heeft. Het 


is niet ongewoon , aldaar twee- drie- of vierhon- 


derd Vrugtdraagende Dadelboomen te zien, 
| die 


DEN DADELBOOM. 369 


die éênen Heer toebehooren ; en fommigea È _ 
bezitten ’cr eenige duizenden , zegt HassEL- an 
QUIST > ’t welk, naar de gedagte Rekening ; Hoorns 
van een kleine Streek Lands, welke die Boo=STUKe 
men beflaan ,„ een aanzienlyk Inkomen uitle- 

vert. … Een volkomen uitgegtoeide Palmboom 
vereifcht ten hoogften een plek Gronds van 

twee Ellen in middellyn en den afftand van 
elkander kan men op vier Ellen rekenen. 

Behalve het gebruik in de Huishouding zyn, Gebruite 
de Dadels ook als Geneesmiddelen beroemd. on 
Verfch „met Suiker ingelegd, dienen zy tot %°» enée 
verzagting - van fcherpe Stoffen in het Lig= 
haam ‚en dus zo tegen de Ongemakken van 
de Borst, als, het Graveel of. Nierenwee, Die 
wat Meelagtig zyn „en famentrekkende , wor-= 
den tegen den Buikloop aangepreezen : doch 
het is met deeze Vrugten als met de Appe: 

_ fen, Peeren en inzonderheid de. Pruimen, Zo 
lieflyk en gezond als de rype Dadels; naames 
Iyk en die- van de befte Soott,-zyn, zo ons 
gezond en fchadelyk zyn: de onrype en flegte 
Dadels „ bezwaarende Maag „ maakende Ver: 
ftoppingen ; Kolyk en andere, Kwaalen „ die 
dikwils zig niet gemakkelyk laaten gerneezen, 
In % algemeen zyn zy verfch: gemakkelyker 
te verteeren dan gedroogd.” Die in Arabie 
vallen, of in Paleftina, zyn beter dan die van 
Perfie en de Levant: die van Spanje en Por- 
tugal de flegtfter, Volkeren , die niets dan 
Water drinken, bevinden zig best by het ge: 
A bruik 


1, DEEL, 1, STUG, 


1 
AFDEEL. 
VIL, 
Hoorpe 

STUK. 


370 BPESCHERYVING VAN 


bruik der Dadelen tot Spyze. In fommige 
Landen laat men ze met Water gisten, en 
ftookt ’er dan een Geeftig Vogt uit, welk 
tot verheuging’ dient van de Natiën, die geen 
Wyn of Brandewyn hebben,-als ook voor de 
Turken , wien het gebruik vanden eigently- 


ken Sterken Drank verbooden ‘is. Daar wor-. 


den dan verfcheide Kruideryën of Speceryën 
bygevoegd , om het te kunnen inneemen als 
een. Geneesmiddel. Ook wordt van de Dadels 
een goed flagvan Azyn’ gemaakt: 

Ik zal hier niet in. ’t byzonder acht geeven 
op den Palmwyn, of dië cok getapt kan worden 
uit den Dadelboom , noch op den ‘Kool van 
deszelfs “Top welke zo wel eetbaar is, als 
die rwan“‘andere “ Palmboomen*: want; behalve 
tgene ‘ik daar teeds van gezegd heb , zal 
zulks. nader“te “pas komen in de befchryving 
der Palmieten ‚van- welken mén, behalve de 


. Olie, naauwlyks iets ânders trekt: terwyl, ín te- 


gendeel „ doorgaans ‘de Dadelboom van die be- 
roovingen verfchoond’ wordt ‚ om- zyne Vrug- 
ten niet te benadeelen,  Immets men merkt 
aan „ dat het afkappen Van den Top, dien 
men de Kool noemt, hem dikwils doet fter- 
ven. Evenwel worden deeze Boomen ‚ in dit 
opzigt, ‘by de Arabieren en ‚Negers , alwaar 
zy zeer menigvuldig zyn, niet ontzien, en de 
onfype Bloem“ óf Vrugtfteng-, nog in haare 
Scheede beflooten , dient de Perfiaanen en 
Arabieren tot lekkerny. 


tÏs 


/ 


DEN DADELBOOM 371 


t’Is duifter, wat de Heer HassernQquisT EL 
op ’ oog gehad hebbe, wanneer hy fprak vant 
de Ontleeding van den Steel (Caulis) , die hy Hoorp- 
aanmerkt uit evenwydige Houtige Vezelen „STUK- 
met een Mergagtig „“Spongieus „ taamelyk Aeg 
broofch Lighaam , daar tusfchen , te beftaan, van den 
» Die Steel (zegt hy) geeft aan de Opper- 
9 Vlakte Tepelagtige Steeltjes uit, in ouder Boo- 
s men, welken voor Wortel dienen, wanneer 
» de Steel naby de Kroon, dezelve behouden 
» zynde , afgefneeden en in de Aarde gefto- 
5 ken wordt. De Steel derhalve fchiet Wor- 
» tels boven den Grond,” Volgens LiNN&us 
is Caulis de Steel , Stronk of Stam der Plan- 
ten; daat de Bladen en deelen der Vrugtmaa- 
king op of aan zitten (*).- Zo zou men het 
dan van den Stam moeten verftaan , welke 
gantfch niet dik fchynt te zyn in de Egypti- 
fche Dadelboomen ; anders zouden zy ieder 
in een ruimte van maar twee Ellen middel. 
Iyn, gelyk hy zegt, zig niet behelpen kunnen. 
Volgens anderen is de Stamm in de jonge Boo- 
men vol van een eetbaar Merg, doch wordt 
vervolgens hard , en dan in de Top of Kool 
alleenlyk eetbaar ; nog ouder zynde, bevatten 
alleenlyk- de Knoppén van den Top dic zagte 
tedere , witte en aangenaame Merg, op het 
welke fommige Natiën zo verlekkerd zyn. 
/ | De 

C*) Philef. Botarica. p: 39, Caulis , Truncus proptius Hers 

be , elevat Folia, Fruificationemquse. 
Aa g 


HB, Dear, Le STUK; 


57 BEsSCHRYWVING VAM 


L De oude Dadelboomen zyn; volgens Kam 
vij, PFER, ontbloot van die Stompen der Bladftee- 
Hoorp- len ; welken ‘anders ; door. haare geregelde 
STUK. _plaatzing , zes in ’t ronde , om den Stam; 
Sen welken zes anderen ‚ daar boven; in verband 
vervangen ‚ tot fieraad van deeze Boomen 
ftrekken. Hunne oppervlakte is derhalve zeer 
onbevallig ; ruuw en graauw „ door. de indruke 
zels der Bladfteelen op dergelyke. manier ge- 
knobbeld , als men zulks hier aan. de Steelen 
der Koolen , die afgebladerd zyn , verneemt. De 
Stam heeft. alsdan- geen Merg , „maar in-’t 
midden -is zeker Houtig Pit, wed vaster: van 
zelfftandigheid dan het overige van den: Scam PN 
t -welk uit. Haairige Draaden ‘beftaat „ daar 
men ’t gezegde Pit als met de Vingers uit-kan 
haalen, Dus kan die.-Stam ook byna,nergens 
anders toe, dienen, dan- tot Balken der Zolde- 
ringen in de Huizen-of- tot Stylen en. Stutten 
van de Landwooningen-of Hutten in de Da- 
delhoven ,- naar welken het Volk „ dat: aan de 
Kust van Perfie in ‚de Steden woont , by Zo- 
mer nagenoeg--altemaal vertrekt 5. zo; om de. 
brandende „Hitte te ontgaan, als-tot.het, inzame= 

len van deeze Vrugten. 
duke „De Dadelbeomen hebben, zo wel als de an- 
makken. deren van deeze Afdeeling , zeker. Netswys 
geweefzel ; dat den Voet der Bladfteelen ter 
hoogte van een Span omkleedt. Hetzelve be- 
ftaat uiet ftyve , dikke Draaden , die door el- 
kander loopen ‚ en de Kroon B verfcheide 


Vere 


DEN Dap: mrso oM. 378 


Verdiepingen omgorden, In volwasfen Boo- 


men is dit Geweefzel donker geel, en ftrekt 


tot fietaad níet alleen , maar ook tot nuttig- 


: Hoökb De 


heid , dewyl ’er de jonge Vrugtfcheeden eeni- STUK. 


germaate door befchut werden. In oude Boc- 
men wordt het bruin ros en ftrekt aan dezel. 
ven , zo wel als het gene daar van in onge- 
havende Boomen tusfchen de Stompen zitten 
blyft, tot een aanmerkelyk nadeel, Hier in, 
naamelyk , vindt een En van Ongediert 
zyne huisvesting, het welk den Stam uitknaagt 
en de Vrugten vernielt, Dit beftaat voornaa- 
melyk in Motten en Mieren, tegen welken 
doch de vlyt der Dadelboereni middelen uitge. 
dagt heeft, 

In zeker Landfchap , daar de zogenaamde 
Duivelsdrek- (.Afa feetida) , die het verdikte 
Sap van eene Plant is, valt , gebruikte men 
dezelve tot vernieling van ’t Gewormte der 
Dadelboomien, dat den Stam inwendig knaag, 
Gelukkig Arabie brengt een groot foort van 
Mieren voort, dat alle andere Miererí en On- 
gediert opvreet, en geen de minfte fchade 
doet aan de Dadelboomen. De Nesten van 
deeze Mieren , met de: Takken: daar zy aan 
zitten, worden van de Beeren in de Kroon ge- 
plaatst „ en van daar doen deeze nuttige Die- 
ten. dagelyks hunne uitvallen , om het’ Gewest, 
hunne zotge toebetrouwd , van diefagtig Gee 
boeft te zuiveren. Zodanige Nesten windt 
men, ten dienfte der Dadelboeren , op de Mark- 

Aa 3 ten 

II, DEEL, le STUK» 


— 


Muipmid. 


delen, 


374 BESCHRYVING vAN 


L. ten en Straaten te Mocha overvloedig te koop , 
Aen wordende derwaards gebragt door de zwerven- 
Hoorp- de Herders , die dezelven op de Bergen zoe- 
STUK. ken. 

En _ Voorts zal ik nog fpreeken van het gebruik, 
den, Tak- dat men heeft van het Hout en het Loof dee- 
ken en het 
Hout, zer Boomen, Van het voorheen “gemelde ‘ge- 
* Bladz.bruik der Twygen , Palmtakken genaamd *;, 
ai heeft de Palmzondag van ouds her zynen naam, 
Hedendaags gebruikt menze in Egypte wel tot 
Kleppen , om de menigte van Muggen, Vliee 
gen en ander Ongediert, waar van men aldaar 
geplaagd wordt, te verjaagen „als ook tot Bezems 
en Stoffers , om de ‘Huizen en Kleederen te 
reinigen. Van de Bladen op zig zelf vlecht 
men er Korven of veeleer een foort van kor- 
te Sakken , die door geheel Turkye, zo wel 
in de Huishouding als op Reistogten:, vgebe- 
zigd worden, De Takken of Bladfteelen zyn 
in gebruik tot omheining der Tuinen, tot Lat- 
werk en tot het maaken van Hoender - Hok- 
ken , als ook tot veele andere dingen , „dewyl 
het Hout fchaars is in dat Land, De Stam 
is voos en fpongieus , en derhalve tot bran- 
den niet zeer bekwaam, Den gantfchen Boom 
leggen zy over een Waterput, en aldus “dient 
hy tot een Windas , om het Touw.van de 
Emmers daar over te laaten loopen. Van het 
Netswyze Geweefzel , voorgemeld „ bereiden 
de Egyptenaars al hun Touwwerk , dat fterk 
is en goed. 


De 


DRIN) AiDsE LBO OME- 373 


De Twygen en Bladen, als ook het be- Ts 
kleedzel der Bloemen en Vrugten , zyn van ATEA 
ouds ook in: de Geneeskunde vermaard. ‘Tot trooro- 
het maaken van de Diapalm - Pleifter moestSTUSe 
een Palmbooms- fak , in ’t roeren, gebruike 
worden „ en daar van of ook wan ingekookte 
Palmtakken heeft die Pleiter haaren naam, 

Alle de deelen van den Padelboom, behalve 
de Vrugten, hebben, volgens het oordeel van 
GALENUS, eene famentrekkende kragt, 


Befchryving van 't Geflagt der PALMIET- 
BOOME NS, van welker Vrugten een foort van 
Boter of Olie gemaakt wordt, dia men Oleum 
Palme noemt. 


Di flag van Palmboomen, welken Lin- Naam. 
Neus onder den Geflagtnaam Zlais of 


Eleis voorftelt (*) , heeft den laatstgemelden 
naam 


(*) Elais Frondibus pinnatis , Stipitibus dentato-{pinofis 
divergentibus, Denticulis fupremis recurvatis, Syse. Nat, XII, 
Tom, Ile p. 739 & Mant, p. 137, Eleis- Guineenlis, JACQ: 
Amer, 280. T, 172, Palma Frondibus pinnatis ubique aculea- 
tis nigricantibus, Fru$tu majore, MiLr, Delf, 3. Palma to- 
ta fpinofa major, Frutu Pruniformi,, SLOAN, Jam, Hist, ke 
Pe 120. Palma Caudice aculeatistimo , Pinnis ad margines 
fpinofis, Fruétibus majusculis, BROWN, Pam, 543 

Aa 4 


IE, DEE Ie STUKe \ 


816. BESCHRYWING WAM 


Lì. . naam van den Heer JACQUIN ‚ wegens de 


An Olie , welke zy uitleveren, Olewm Palme ge- 


Hoorp- naamd „ bekomen, Ik zal hetzelve dus , vol- 


STUKe gens de Waarneemingen van dien Heer , be-_ 


fchryven, 


Geftate, De Boom , dien hy tot zyne befchryvinge 


gebruikt hadt , was mooglyk tien Jaaren oud 
en hadt de hoogte van dertig Voeten, met eenen 
regtop ftaande Stam „ doch zeer oneffen , we- 
gens de Stompen der Bladfteelen , die hoe na- 
der aan de Kroon hoe langer waren. De Bla- 
den zyn gevind, aan Steelen ftaande van vyf- 
tien Voeten langte , welke ftyf zyn, en be= 
neden de Bladen, ter langte van vier Voeten; 
wederzyds aan den Rand gewapend met Else 
vormige Doornen ,. waar van de bovenften 
Haakagtig en krom zyn , de middelften regt, 
de onderften dik en eens zo lang als de an- 
deren. De Bladen zyn Degenvormig , fpits, 
ongedoornd , aan den Grondfteun agterwaards 
omgeboogen, anderhalf Voet lang, een Duim 
breed. Door het verdorren en afgaan der Blad- 
zyden blyft fomtyds de middelrib, die ftyf is, 
als een Doorn over; waar door de Bladfteelen 
zig dan geheel als met lange dunne Stekels 

bezet vertoonen, 
Konmer: “Wit ide Kenmerken der Vrugtmaaking, wel 
ken. ken de Heer JAcQuin opgeeft , kan ik in 
geenen deele befluiten „ dat onze Ridder dee- 
zen Palmboom te regt onder de Tweehuizi- 
gen (Dicikia), dat is, die Mannelyke en Vrou- 
Wes 


DEN PALMIETBOOM. 377 


welyke Bloemen op byzondere Stammen draa-, Le _ 
gen ‚ geplaatst heeft. Gedagte Heer merkt VAI. 
aan, dat de Vrouwelyke Bloemen zig bevin- Hoorp= 
den op het zelfde Gewas, als de TweeflagtigeS TUE. 
Bloemen , die onvrugtbaar zyn. Uit de mik- 
ken der Bladen komen Bloemftengen voort, 

van een Voet lang , zeer famengedrukt, en eene 

digte Aair uitmaakende, die overend ftaat. De- 

zelve beftaan ieder uit ongevaar vyftig Tak- 

jes , van vyf Duimen lang , een Vinger dik, 

op elkander en ongeregeld gefchikt, met drie- 
hoekige fpitfe tippen. Een Bloemhuisje van zes 
Blaadjes bevat een Pypagtig Bloempje , dat 

den rand in zesfen verdeeld heeft, doch niet 

daar buiten uitfteekt , zo min als de Meel- 
draadjes, zes in getal, wier Helmpjes of Top- 

jes buiten de Bloem omgeboogen zyn. Drie 
Vrugtbeginzels bevat deeze Bloem , met Sty- 

len zonder Stempels , die derhalve ook mis- 
draagen, De MVrouwelyke Bloemen beftaan uit 

zes Blaadjes , en bevatten een enkeld Prugt- 
beginzel , het welke Eyvormig is, een dikag- 

tigen „ korten Styl heeft, met eenen driedee- 

ligen omgeboogen Stempel. 

Een ongemeen fterken Reuk, als van Anys- 
Zaad met Kervel gemengd, waafemden decze 
Bloemen tegen den avond uit. Het fchynt dat 
zyn Ed, geene Vrugtfcheeden ( Spathe) aan 
deeze Boomen waargenomen heeft, Den ge- 
heelen Bloemfteng van den zelfden Boom , 
waar op hy te vooren Vrouwelyke Bloemen , 


Aas die 
U, DEEL. 1, STUK: 


De 
Vrugt, 


378 BESCHRYNIENG Vak 


die uitgedroogd hier en daar tusfchen de Vine 
nen zaten , vergaderd hadt , hebbende doen 
afplukken , en by zig brengen , verfchilden nog= 
thans alle de genen daar van, die hy aan dee- 
zen Bloemfteng vondt , en fcheenen altemaal 
onvrugtbaar te zyn. Of dit, nu , by geval 
was toegekomen 5; dan of de Mannclyke en 
Vrouwelyke Bloemen ieder een byzonderen 
Steng (Spadix) hebben , was hy onzeker. 

Het Vrugtbeginzel wordt een Vrugt ; die 
Eyvormig is en ftomp gepunt, op eene onge- 
Iyke wyze hoekig famengedrukt , grooter dan 
een Duiven - Ey , uit den geelen , zwart en 
roodagtig bont. Deeze Vrugt heeft eene Le- 
deragtige Schors of Schil, bevattende een dik 
Vezelagtig Vleefch , zo vol Olie, dat dezelve 
er door een ligte drukking met de Vingeren 
uitzweet, Hier in zit een zwarte Noot, met 
afgebroken witagtige Streepen overlangs gete- 
kend , die Eyrond en fpits gepunt is, flaauw 
driekantig , dan den grondfteun drie Gatagtige 
plekken hebbende, eenhuizig, driekleppig, be- 
vattende een holle Pit. 

Men verhaalt , zegt JACQUIN, dat deeze 
Boom, die zeldzaam in de Hoven voorkomt op 
Martenique, van de Kust van Guinée derwaards 
overgebragt zou zyn. Ook hadt zyn Ed. hem 


„nergens in Amerika wild gevonden, Met regt 


mogt hy ’er dan den bynaam van Gwinëenfis 
aan geeven. Van de Franfchen, voegt hy ’er 
by, wórdt dezelve Palmier genaamd „ dat is 

Palm- 


DIE NV PAL MIET BOO Mi 379 


Palmboom , verfchillende van den Dadelboom Ie _ 
nietalleen , maar ook van dien, welken zy Pa 
mifte noemen. Nader zou dezelve fchynen teHporpe 
komen aan dien Palmboom van Senegal, wel-STUKe 
ke Nootagtige Vrugten heeft , met een geel. 
agtig Vleefch bedekt, waar uit men , volgens 
ADANSON, de Olewm Palme perst : want dit , ge- 
tuigt JAECQUIN, verzekerde hem iedereen 
aangaande den gedagten Palmboom : maar die 
van ADANsoN was ongedoornd, en fchynt , 
volgens zyne aanhaaling , ook in de Westin- 
diën te groeijen , hebbende eenen Stam van 
zestig tot tagtig Voeten hoog (*). 
De Palmboom - Olie is wit of geelagtig van, Palm- 

DER boom-OQlie, 
Kleur ; doch in ’t algemeen moet zy de 
zelfftandigheid van Boter hebben , en eenen 
lieflyken Reuk als van Violen, zynde zagt op 
de Tong , en aangenaam van Smaak, Alsdan 
is het een fchoon verzagtend , Pynftillend , 
verfterkend en oplosfend Middel , tot uitwen- 
dig gebruik. Wy hebben gezien, hoe dezelve 
uit gedroogde Pitten van Kokosnooten in Oost- 
indie geperst worde, Wy kunnen niet twy- 
felen , of het is ook waar , dat men dezelve 
dus van de Bolfters der Palmboom - Nooten, 
aa «de ' Kust van {Guinée , ‘Verkrygt. Le- 
MERY verhaalt, dat dezelve geperst wordt uit 

de 


(*) Palma ‘altisfima, non fpinofa, Fruêu Pruniformi mie 
nore, racemofo „ fparfo. SLOAN. Fame. VOL IJ, Tab, 215, 
ADANSON Voyage. p. 107, 


/ 


) 6 0 DEEL: EL. STUKs 


380 BES CHR 4 VI.NAGT VAREN 


de Pitten der Vrugten van zekeren Afrikaan 
fchen en Brafiliaanfchen Palmboom , .Aowara- 
genaamd. Deeze fchynt met dé Palmieten 
verward te worden , alzo het ook een Kools 
draagende Palmboom is; en de Olie wordt 
uit derzelver Nooten geperst, na dat zy, door 
veertien Dagen op een hoop gelegen te heb- 
ben , verrot zyn , en geftampt zynde in een 
Ketel met Water gekookt, dienende dan nog- 
thans aan de Negers en Amerikaanen voor 
Boter , en de Europeaanen om in de Lamp 
te branden. Dezelve wordt Olie van Senegal 
of Olie van den Palmboom der Eilanden: gehen 
ten. 

In de Westindiën heeft men , volgens R o- 
CHEFORT s een Gedoornde Palmtetboom „ die 
wel eenigermaate met den gedagten Olie-gee- 
venden Palmboom fchynt overeen te komen , 
maar van denzelven verfchilt, door den Stam 
t'eenemaal bezet te hebben met Elsagtige fpit- 
{e Doornen 35 het welke insgelyks van den 
laatstgemelden Aouara verzekerd wordt. Na- 
der fchynt derhalve deeze te ftrooken met 
die uit SLOANE en BROWNE aangehaald 
zyn, als welke den Stam uitermaate vol Door- 
nen hebben, ’t welk men van den genen dien 
JacQuin befchryft en afbeeldt zo niet zeg- 
gen kan. De Negers branden ’er eerst de 
Doornen af , voor dat zy hem gaan beklim. 
men, De Vrugten maaken een groote tros 
uit, van harde, ronde Nooten, graauwagtig van 

| Kleur, 


DEDEN ALMIENROO My 59E 


Kleur, wier Pitten eetbaar zyn, en uit dit 
flag van Palmboomen wordt, door middel van 


Í, 
ÄFDEeL. 
VIII. 


Anfnydingen „ die de Negers onder de Bladen göorpe 


maaken, ook Wyn getapt. 


De Doornagtige Palmifte der Westindifche 
Rilanden , zegt Pater LAarBATs brengt Bos. 
jes van kleine Nooten, gelyk Karftengen „ 
voort ‚ die gevuld zyn met eene witte Olie- 
agtige. zelfftandigheid, welke de Kinderen met 
vérmaak eeten. Hy hadt ’er dikwils „Olie van 
Jaaten maaken, welke, verfch-zynde , goed 
was over de Spyze , maar in ’t kort garftig 
werdt, en dan niet deugde als om in de Lamp 


te branden. 


De Heer JAcQurn maakt ook gewag van 
eenen anderen Zeer fterk. gedoornden Palm- 
boom „ : welke door. die van Martenigne , met 
eenen Karibifchen naam, Grigri geheten werdt. 


STUK. 


Andere 
Palmietene 


Dezelve geleek eenigermaate naar den voor 


befchreevenen ‚ doch hy hadt denzelven niet 
onderzogt. De Vrugten, die deeze Boom 
droeg , waren platagtig rond , aan ‘t end met 
een fpits puntje , hoogrood.en glad , eetbaar 
en van eene zuuragtige. Smaak, De Vrugt hadt 
weinig Vleefch , dat rood, week en niet Ve- 
gelig was , in een zeer dun Huidje beflooten. 
De Noot was bruin , met drie Gatagtige plek- 


ken uitgehold , van welken zig Aderagtige Streep- 


jes Sterswyze over de Oppervlakte verfpreid- 
den. Daar in was een holle Kraakbeenige 


Pit vervat, Van deeze zo wel als van de ron- 


er” EE de 
11, DErL. I- STUK, | 


TL. 
ÁFDEEL. 
VI, 
„Hoorp- 

STUKe 


532 BESCHRYVING VAN 


de Palmiet - Nooten vindt men op Plaat IV, 
uit myne Verzameling, de Afbeeldingen, B, 
C, in de Natuurlyke grootte. 

Van een anderen Palmboom, maakt zyn Ed, 
gewag ‚ die omftreeks Karthagena voorkomt, 
en Corozo genoemd wordt van de Ingezete- 
nen, Deeze hadt de Vrugt uitwendig glad 
en geel, onderfteund door een driebladige 
Kelk en Bloem, welke blyvend en glanzig 
waren. De figuur was Eyrond en flaauw drie- 
kantig: het Vleefch niet zeer Vezelig noch 
dik, bevattende een aangenaame Olie, flaauw 
van Reuk. Daar binnen zat een zwatte glad- 
de Noot , van even de zelfde figuur, aan den 
Grondfteun doorboord met -drie flaauwe Gaat- 
jes en eene rondagtige Pit bevattende , welke 
Kraakbeenig , zeer hard ‘en vast was, in het 
midden een weinig gefplecten, Van deeze 
Vrugten werdt door de Amerikaanen , Olie 


en Boter voor de Huishouding vervaardigd, 


1 


De 


IX. HOOFD. 


DEN PINANGeEOoM. 398 


san 


sssssssssssssss 
BEH OEDST UE Pons 


STUK. 
Bijen fing van ’t Geflagt der PINANGBoo- 
MEN’, 20 famme als Wilde. Gebruik der 
Pinang- of Areek- Nooten , enz. Verder van 
den Koolboom of gladde Palmiet, en deszelfs 
nuttigheden, 


He Geflagt van Palmboomen, daar LIN. Naams 
NAUs dem naam van Areca aan geeft, 

wordt gemeenlyk PrinANcBooM geheten, 

naar den Maleitfchen naam van de Vrugt, die 

den Arabifchen van Fuufel of Fufel plagt te 
voeren. De Latynfche naam ; Areca, is af= 
komftig van de Portugeezen , die de Vrugt 
_Aregua en den Boom Arequera heeten. Rum- 
PHius hadt de jonge en groene Paynga, de 

cude Vrugten „Areec , van de Malabaaren hoo- 

ren noemen. , en wy heetenze Areeknooten. 

De Pinangboomen groeijen door geheel Oost- Woon: 
indie , zo aan de Vaste Kust als op de pipa. 
landen; hoewel ‘er geheele Landen zyn, daar 
menze niet vindt, gelyk in Koromandel en 
Bengale. Ook komen in fommige Landen maar 

die met witte Vrugten voor, zonder de an- 

dere Verfcheidenheden, 

In Geftalte worden zy, van fommigen, by Geftalte, 
de Dadelboomen, van anderen by de Kokos. 
boomen vergeleeken; doch ’t is ontwyfelbaar 


MU. DEEL, 1 STUK 


Bô BESCHRYVÍNG van 


L. dat zy meest overeenkomen met de laatften, 
ASpEEL. Zy hebben, nogthans, den Stam niet zo hoog 
Hoorpe als die van den Kokosboom, bereikende maar 
STUK, de hoogte van twintig tot dertig Voeten, en 

niet boven een Span dik, Ook is hunne Stam 
zo regt als een Kaars, daar die van den Ko- 
kosboom altoos een weinig over. zyde. helt. 
Hy heeft de Schors licht graauw „en is, als 
t ware, in Leden verdeeld, of eenigermaate 
geringd , doch ret weinig uitpuilende Krins 
gen. Het Hout is witter. en langdraadiger 3 
in de jongheid voos en taay, vervolgens hard 
en Hoornagtig, hebbende van binnen-een;wit 
week en. brokkelig Merg , dat byna de helft 
van den Stam beflaat. „De. Lwygen ftaan aan 
den Top in de rondte uitgebreid „doch „min- 
der in getal dan aan den Kokosboom, en-maa- 
__ken aan de Kruin een Bogt, waar van de kromte 
meest opwaards geftrekt is, niet nederwaards, 
gelyk in de Kalappus- Takken. …. Met een bree- 
den Voet omvangen zy den Stam, zynde ge-, 
maakt van een dikken , taaijen , langdraadigen 
Huid, van buiten. groen, van binnen wit, E. 
waar hy zig als Parkement- laat „affchillen, 
Hier binnen komt de Tak van de Majang 
of Bloemtros en Vrugtfcheede … voort. ‚ De 
Fwygen zyn omtrent vier Voeten. lang „niet, 
rond noch Geutswyze uitgehold gelyk die 
der Kokosboomen, maar met verfeheide Rug- 
gen ‚ inzonderheid aan de bovenzyde , over: 
langs geribd. In ’t midden hebben zy een 
door= 


\ 8 | Ï 
Y 
hehe medano deser inde 


gn TV ne ide prm eg 
h 1 \ id ï i fi Een en ern 8 dee 
ve ( ' j À en 
% L E be Es Wd 
5 Ì / . rak Kk e meles rg 
= ie ES A 
p v 
aang Eat E 4 
. BE B _ 
+ di nn fi get ' f 
n ĳ Á ' 
. p 1 = 
Pi B kl b Jk 
as ; f hi 
Ì 
| 
Î en : / En Í ff 
ed I wen f 
Ld a 1 ' n 
r Is 
| u P ï \ 
« Û 
Î 
i É > / | - ; 
ge 3 ' / fi 
Di 
f 8 / : \ 
5 / A Je r 5, 2 Lj 
4 Td A 
À / 
A a _ if Á 
en df É { / 
_ Ì 
ï N D, 
N ale Ea / 
one ï d 
“ » Ei =l 
Ld ee id _ 
Ee ep’, 
N Panl 
I/ Ù 
1 J mn \ 3 
EE 
N Bed y 
' 7 
1 7 « n 
/ = 
/ Dd, N j 
: B 
ge ss; rs 
| eN 
Ì 
1" r _ a 1 
d = 
q _ = 
= 8 p . 
N 1 
" Î 
3 
= \ 
> ( 
las - 
1 en n 
ts 
1 


en 


De he He ie -Khd 


ef 
IS 
< 
d 
5 
Ay 
® 
keb} 
al 
X 


ee 
ee 


se 


5 k Nd 

AE 

Je Eee 

zie nr 

2: it , 
gn ee Ee sien EE E 


DEN PíiNANeeEooM, 585 


doorgaande Rug en wederzyds een finalle kant; B 
‚waar aan de Bladeren ftaan, die aan ’t end de Ae 
Twyg, als een Veder, rondagtig bepaalen, Hoorne 

Het grootfte verfchil beftaat in deeze BlasSTUK. 
deren. Die van den Kokos- en Dadelboom , PS Biaderie 
beiden , zyn Degenvormig fpits ; die van den 
Pinangboom {lomp en als afgebeeten. Voorts 
onderfcheidt LINNaus dezelven daar in, dat 
die van den Dadelboorm /amengevouwen, die 
van den Kokos- en Pinangboom, beiden , om 
geflagen zouden zyn, en die van den laatstge- 
melden gepaard (*). Ik verftaa my deeze 
onderfcheiding niet. Beter kwam my de bez 
naaming voor, toen zyn Ed. ’er gepaarde 3 
Lancetswyze , geplooide of gevouwen Bladen 
aan gaf (}). Rumtnrius zelf getuigt, dat 
de Bladen van den Pinangboom famengevouwen 
zyn. Zy hebben, zegt hy , drie dikke Riba 
ben ovetlangs , die aan de bovenzyde, en nog 
twee dunnere, die aan de onderzyde uitpuilen , 
maakende diepe Plooijen of Vooren , waar door 
het Blad nooit uitgebreid, maar altyd gevoripen 

7 {taat 

(*) Arzca Frondibus pinnatis > Foliolis replicatis , oppolie 
tis, premotfis, Syst, Nat, XII. Tom, IIe Gen. 1225. Arcet 
five Faufel , Avellana Indica, verficolor. RAJ- Hist, 1365; 
Palma AÄrecifera, nucleo verficolore Mofchate fimili, Prume 
Alm, 275. T 309, f 4, Palma cujus Fru@tus fesfilis Fans 
fel dicitur, Baum, Pin. sto. Pinanga, RUMPH. Amp, L, ps 
26. T. 4, Caunga, Hort, Mal Ip. 9. T. 5-8. 

(Ì) Arsa Frondibus pinnatis, Feoliolis oppofitis ; lanceos 
datis, plieatis, Flor, Zeyl, 392, 

Bk 


il. DSL, Ie STUK, 


ho 8 
Hoörs. 
STUKe 


De 
Kroon, 
Pl IV: 

Fige Ie 


386 BrsecHRYLVING VAR 


ftaat. Dit heeft geenszins plaats in de Blas 
den van den Kokosboom , welke ftyf en plat. 3 
maar eigentlyk gezegd kunnen worden omge- 
flagen te zyn; alzo zy naar de agterzyde der 
Bladfteelen omvallen, Het tegendeel hier van 
zegt die Autheur uitdrukkelyk , heeft in. de 
Bladen van den Pinangboom plaats, die aan 
hunne Twyg altoos opwaards {taan , maar met 
de Enden nederwaards geboogen. 

De nevensgaande Afbeelding vertoont de 
Geftalte van den Pinangboom en van zyne 
Kroon met de gezegde Bladeren , wier langte 
gemeenlyk is van drie Voeten en daar bo- 
ven. Zy hebben aan de Twyg een final be- 
ginzel , wordende allengs vyf of zes Vingeren 
breed, en eindigende in een afgebroken {pits ; 
’ geen echter in deeze Afbeelding niet in al 
len blykbaar is: want men moet weeten , dat 
door den tyd de voorfte Punt zig in drie of 
vier anderen fplyt, In andere Afbeeldingen „ 
gelyk die by WEINMANN; heeft men zulks 
in ’t geheel niet aangeweezen. Die van Do- 
DONÉUs; onder den naam van Areca of Kau- 
fel, gelykt. wel eenigermaate naar den Kokos- 
boom ‚ maar het allerminfte niet naar den ge- 
nen , dien zy moest vertoonen. De Bladen 
zyn donker groen en wederzyds glad. 

Ieder Twyg omvangt den Boom met een 
Voet , die wel twee Voeten breed is, en dus 
meer dan twee derde deelen van den omtrek 
des Stams beflaat, Dus laat den dezelve, af= 

| val 


DEN PiNANeBooM 38 


vallende; een Ringswys’ merkteken aân den, Le 
be rine be df ArpEcte 
Boom ‚waar ùit de Kringen van den Stam jé, 
ontftaan , die meer haar een volkomen Cirkel Hoorde 
gelyken , doch minder uitpuilen, dan in deSTvE: 
Kokosboomen. Aan ’t bovenfte van den Scams 
tusfchen de Twygen , is ook een Knot, de 
Palmiet genaamd , in de jonge Boomen wel 

drie Voeten lang , doch niet eetbaar, Decze 
beftaat insgelyk uit nog niet ontplooide jonge 
Bladen , waar van een Twyg uitfchietende 

zulk een Heorn formeert als opwaards uitfteekt 

in de Afbeelding. Dit is alle Palmboomet 
eigen , en kan dus ook op de anderen wor= 

den toegepast: 

De Pinangbooin behoott tot de genen, wel- ne Vrigts 
ke Mannelyke en Vrouwelyke Bloemen , op "né: 
éénen Stam „ draagen. Beiden zyn dië, vol. 
gens LiNNeus, driebladig ; doch de Mans 
nelyke hebben negen Meeldraadjes. Dit laat 
fte is van RuMmemrus ontleend, die zelfs 
verhaalt , dat drie wan deeze witte Draadjes 
langer dan de zes overigen zyn 3 befchryvende 
de Vrugtmaaking, waar van men een woorbeeld 
op de zyden van den Stam ziet, aldus. Wan: 
neer de Boom vyf of zes Jaaten oud gewors 
den is, dan begint het bovenfte groene end 
van den Stam ùit te puilen op de plaats, daar 
de laatst afgevallen Twyg gezeten heeft , en 
deeze Bult zondert zig met het boverfte end, 
eindelyk van den Stam af, maar blyft met 
het onderfte. op den bovenfte Kring ftaans 

Bb Dus 


\ If, Derks Je STUK, 


588 BESCHRYVV/ING Vv AN 


1, Dus overhangende vertoont zy zig als eeu 
An Spatel , maakende een breede Scheede uit , 
Hoorp. Ploffer genaamd , van anderhalf of twee Voe= 
STUK. ten lang, zes Vingeren breed, Grasgroen en _ 
glad. Aan den bovenkant heeft deeze Zak 
een Naad, langs welken hy open barst en den 
Bloemfteng uitgeeft , vallende dan verder af, 
gelvk de Bladen, Men kan ’er een Vlies als 
Parkement affchillen , daar men Tabaks-Rol- 
letjes tot het rooken , Bonkosfen in ’t Maleitfch 
genaamd , van fabriceert. De dikke Schors 
van deeze Scheede , zo wel als die van den 
gedagten Voet der Twygen , worden op de 
Oostindifche Eilanden Coroerong geheten. 

De Bloen- De gedagte Bloemfteng (zegt hy) is de feg- 

nn te Majang , gemaakt van veele lange Steelen, 
als Haairen, alle aan een imiddelfteel ftaande, 
en bezet met veele witte , wat driekantige „ 
Knopjes ‚ van grootte als Rystkorrels. Deeze 
openen zig maat een weinig in drie fpitfe Blaad- 
jes, uiet maakende de Bloem, waar binnen de 
gezegde Meeldraadjes vervat zyn. Als deeze 


Bloemen eerst uit de Scheede komen, ver- — 


fpreiden zy een aangenaamen Reuk, doch na 
*t openen vallen zy ftraks af; en laaten de 
bloote Steelen over, Vervolgens fpreiden die 

‘ zig wyd van malkander, en aan haar agterfte;, 
daar zy bogtig zyn, ziet men eenige Wrat- 
ten in Kelkjes zittende, waar uit de Vrugter 
voortkomen , zo dat dit eigentlyk de Vrugt- 

„ beginzels zyn. De geheele Tros heeft de 
Tak- 


BENAEINANGEOOMs 250 


Takken dan „wat door malkander verward , 
eenigermaate als in de Marentakken der Eike- 


E 


AFDeEL, 


37 


Ake 


boomen, De eerfte , tweede en derde "Tros Hoorpe 
„van den jongen Boom brengen geen volko-STUKe 


mene Vrugten voort. Men ziet ’er drie of 
vier teffens aan den Boom, waar van de eene, 
gelyk hier de onderfte, reeds volwasfen Vrug- 
ten heeft, in de andere vertoonen zig. dezel- 
ven half gegroeid , in de bovenfte zitten zy 
nog in de Scheede of dezelve geeft de bloei 
jende Tros uit: gelyk dit alles eenigermaate 
in onze Afbeelding is afgefchetst. 

De Vrugten zyn geheel anders dan. die der 
Kalappus- Boomen, Haar grootte is gemeenlyk 
als een Hoender- Ey , doch fommigen vallen 
grooter , anderen kleiner, naar het verfchil der 
Boomen. ‘Sommigen zyn aan de beide enden 
{pits ; anderen van vooren wat plat en ftomp, 
Aan de eene Soort is derzelver Kleur Gras- 
groen , aan de andere witagtig of bleek groen 3 
doch allen zyn zy effen en glad , zittende ge- 
Iyk de Eikels in een platte Kelk , van dikke 
Blaadjes of Sehubben gemaakt , en zo vast 
houdende , dat menze met dezelve van den 
steel moet afrukken. By Letter A. is zodanig 
eene Pinang- Vrugt , in de natuurlyke grootte, 
woorgefteld, Deeze Vrugten nog groen , doch 
volwasfen zynde , worden in ’t Maleitích Pi. 
nang Moeda , of jonge Pinang geheten, Van 


buiten hebbenze een Draadigen Bolfter, die 


wit en Sappig is ‚ een halve Vingerbreed dik, 
Eb 3 be: 
M. DEEL, je STUIse 


De Vrugt, 


L 


800 BrsSCHRYVING:vV EN 


befluitende de Areek- Noot ‚ die geen Schaal 


Ar ix heeft, Deeze is altoos eenigermaate Kegel- 
AED vormig , van onderen plat, van boven in een 


STUK, 


Arecke 
Nooten, 


ftompen Top uitloopende ; in fommige Soor- 
ten zo breed als hoog , en dus kort en dik, 
in anderen langwerpiger, Jong zynde, is dee- 
ze Noot cok week en heeft van binnen een 
holligheid , met eenig Vogt: maar oud wor- » 
dende , dan is zy hard, ja harder dan een 
Moskaat- Noot ‚ naar welke de binnenfte zelf- 
ftandigheid wel wat gelyke , doch met meer 
roodagtig bruine Adertjes doorreegen. Alsdan 
is de Bolfter van buiten hoog geel , ja by- 
kans rood, hebbende de Vrugt alle ‘hâare Sap- 
pigheid verlooren. In die Staat wordtze van de 
Maleijers Pinang Towva, dat is oude Pinang, 
geheten, Deeze Vrugten vallen niet-af;, Wor- 
dende eindelyk graauw en geheel droog , en 
moetende met den geheelen Tros van den Stam 
worden afgerukt. 

Deeze Areck-Nooten zyn door geheel In. 
die bekend, en voeren aldaar zeer verfchillen- 
de naamen. Sommigen meenen dat de Arabi- 
fche naam , Faufel, door eene Letter - veran- 
dering , van ’t Indifche woord Koffel , dat te 
Goa gebruikt wordt, afkomftig zoude zyn. De 
Malabaaren noemen de oude gedroogde Noo- 
ten Pac, die vau Ceylon Poac , op de Mal- 
divifche Eilanden Pua, in Beneale Goa en de 
Chineezen Binan, De Malcitfche naamen zyn 
hier voor gemeld, Op Java en. daaromftreeks 

hee: 


DEN PINANGBoOoOM. 391 


heeten deeze Nooten Boa ; op Makasfar Ra- 
po, int Amboineefch Hwa en Hoa , op’ Ter- 


FDEEL. 
1X 


ne 


hate de groene: Hena , de drooge Pare, Op Hoorp- 
Banda Pua en in de Zuidoofter Eilanden is STUK. 


Erec, die met Areek: veel overeenkomst 
heeft, de algemeene naam, 
Uit de verfcheidenheid dier benaamingen 


Gebruik, 


kan men afleiden, dat het een inlandfche Vrugt « 


is in Oostindie , en tevens , dat zy ’er van 
veel gebruik moet zyn. Dit is ook weezent- 
yk waar, hoewel derzelver gebruik meer voor 
de Smaak of tot verfrisfching ftrekt , dan 
‘tot Voedzel. Het is in die Landen eene door- 
gaande gewoonte „ ‘deeze Nooten te kaauwen 
‘met de Bladen of Vrugten van een foort van 
Lange Peper, dat een Bygewas is, aan de 
Boomen met zyne Wortels oploopende;, $i- 
riboa genaamd , waar van ik reeds meermaa- 
len gefproken heb, om dat de Bloemfteng van 
fommige Palmboomen daar mede vergeleeken 
wordt. Men noemt het ook Betel, en met 
deeze Bladen of Vrugten, na dat dezelven in 
Kalk gelegd zyn geweest , wordt de Areek 
jn den Mond genomen en gekaauwd; ’t welk 
‘dan het Speekzel Bloedrood verwt, en een 
frisfchen Adem maakt. Dit is een zo alge- 
meene gewoonte in Oostindie , als het Ta- 
bak rooken en fnuiven in fommige deelen 
van Europa : hoewel het onder de Europeaa- 
nen aldaar weinig dan by de Dames plaats 
heeft. De Afgezanten aan Indifche Vorften 


Bb a moe- 
MM, DEEL, Il. STUK, 


non BeEsCHRINANE Kam 


TL. meeten zig naar die gewoonte fchikken: want 
Re het een niet minder groote onbeleefdheid zou= 
Hoorp- de zyn dit Geregt , wanneer het aangeboo» 
STUK. den wordt , niet te nuttigen , dan herzelve 
niet voor te zetten , zo dikwils iemand van 
aanzien een ander bezoekt, Elkander ont-_ 
moctende prefenteert de een den anderen Pi- 
nang, dus toebereid , welke hy by zig heeft, 
als een teken van Vrindfchap , en de, Groo- 
ten laaten, wanneer zy uitgaan , zig altoos de 
Pinangdoos, in welker kostbaarheid een groote 

pragt beftaat , agter na draagen, 

Het Ordertusfchen is het naauwlyks te begry- 
Kan pen ‚ hoe deeze dingen , ten dien einde , zo 
en Kalk. algemeen in gebruik kunnen gekomen zyn, 

__De Areeknoot op zig zelf is zo wrang en de 

gedagte Peper zo heet, dat menze ‚niet ge- 
brmiken kan zonder. die fch berpheid door Kalk 
te temperen, De jonge, zagte Pinang- Vrugt 
wordt eerst » door fchillen , ontbloot. van haa- 
ren groenen Bolfter; dan fnydt men de Noot 
in twee of vier ftukken , en daar van wordt 
er één, op eenmaal, tot het gezegde gebruik 
genomen, Men rolt hetzelve , meteen wei- 
nigje Kalk van Oefterfchulpen , in een Betel. 
Blad, of voegt 'er. een brokje van de gezegde 
Tange Peper , die de Vrugt is vande Betel 
of Sirihoa, by, en fteekt het dus, dikwils met 
een weinigje Cachou, in den Mond. De Ov- 
de Lieden houden meer van oude Nooten , 
die zy dan fyn Re {lampen „ en _vervok 

gens 4 


4D EIN PN ÀNG:BO OM: 903 


gens, even als de jongen , met Betelen Kalk r, 
gebruiken : om dat het Kaauwen hun anders Árvrerg 
te lastig valt. Op veele plaatíen, daar deeze Haose 
Boom. niet groeit, kan men zelfs geen andere sruge 
dan oude Nooten bekomen, welke ’er van 
andere plaatfen worden toegevoerd, Zo beftaat 
het met de Chineezen , welke deeze Nooten 
haalen van de Vaste Kust van Indie. Men 
vindt ‘er onder, die de eigenfchap hebben » 
om iemand onder ’t kaauwen duizelig en bee 
dwelmd of dronken te maaken 3 het welk zo 
wel in de oude als in de jonge Nooten plaats 
heeft, en een gebrek of ontaarding fchynt te 
zyn 5 doch voor de genen, die het kaauwen 
van deeze Siri- Pinang of Pinang-Betel, ge 
Iyk men ’t noemt , niet gewoon zyn, is as 
zelve doorgaans van die uitwerking , even als 
het Tabakrooken, Anderszins maakt het eene 
aangenaame Speceryagtigheid in de Mond, 
verwarmt het Bloed en geeft aan ’t Aange- 
zigt eene levendige Kleur, beneemende tevens 
de walgelykheid van de Maag , en dus het 
Hart verfterkendë 5 gelyk het ook een be- 
hoedmiddel tegen ’t Scheurbuik op de Sche- 
pen is. 

Offchoon het vermoeden van den Sweed- Samen: 

trekkende 

íchen Heer OssBrexK geheel ongegrond was, Kragte 
dat de Chineezen van de Arceknooten den 
Arak ftooken zouden; ’t welk hy afleidt uic 
de gelykluidendheid van den naam 5 zo is het 

doch zeker , dat zy veel werks maaken van 
| Bb s die 


Île DEEL, Ie STUK, 


394 BESCHRYVING VAN 


1. die Vrugt. Rumrnrus verhaalt, dat dit 
Arps 
Volk de weggeworpene Bolfters zorgvuldig ope 
et raapt ‚ om dezelven tot het kooken van een 
STIK. Drank, tegen langduurigen Buike en Bloedloop 
_ dienftig, te gebruiken, ’t Is zeker , dat de 
Nooten zelf: van een zeer famentrekkende hoe- 
danigheid zyn, en fommigen willen dat de Ter- 
ra Catechu, gemeenlyk Cachou genaamd , flegts 
het verdikte Sap zeu zyn van deeze Nooten. 
Men kan taamelyk vastftellen dat deeze Dro» 
gery geen Aarde is; alzo zy in Water ge» 
_makkelyk finelt, en, door Vuur verbfand zyù- 
de, weinig Asfche overlaat. Zeer oneigen 
wordt zy ook Terra Japonica geheten: alzo 
zy in Japan niet valt, moetende aldaar ge- 
bragt worden van Malabar, Suratte, Pegu en 
andere plaatfen aan de Vaste Kust van Indie, 
alwaar het Vaderland is der Pinangboomen, 
Evenwel zyn ’er voornaame Autheuren, gelyk 
GARrcrIias en Bonrrius , die verzekeren , 
dat de Catechu het verdikte Sap is van zeke- 
re gedoornde Boomen, die meest naar de 
Acacia gelyken. Zelfs wordt elders de Soort 
van Acacia aangeweezen ; waar. van zy komen 
zou: anderen betrekken daar toe veelerley Soor- 
ten van Sleedoorn, en het is niet onwaarfchyn- 
lyk, dat de Areeknooten in de famenftelling 
komen van dat Extrakt , welks famentrekkende 
kragten zo vermaard zyn in ons Wereldsdeel (*). 
Het 


(+) Grorrr, Mat, med, Tom, II. p‚ 7232 


DEN PINANGEBOOM, 395 


„Het gebruik der Pinang- Betel, op de ge- TL 
dagte manier , heeft ook wel degelyk zyne A 
nadeelen. Die dezelve geduurig kaauwen ver- Pm! 
liezen vroeg hunne Tanden , zegt Ru MP HIUS,STUK- 
hoewel een maatig gebruik den Mond vast maakt, , en 
Voorts weeten de Indiaanen onder de Pinang | 
zekere dingen te mengen, die of een weezent- 
lyk Vergift zyn of de Menfchen lang doen kwy- 
nen of tot Min verwekken ; om van de zoge- 
naamde betoveringen, door dat Middel, niet te 
fpreeken, Dit is de oirfprong van een zeer ge« 
meen Spreekwoord in Indie, wanneer men ie- 
mand ziet uitteeren : Hy heeft ergens een Pi- 
nang gekreegen. Men befchuldigt inzonderheid 
het Indiaanfche Vrouwvolk „ dat zy zig dus uit 
jaloersheid aan haare Minnaars wreeken, Bui- 
tendien weeten zy daar van zig aartig te be- 
dienen in haare Minnaaryën ; wordende de Pie 
nang - Betel dikwils als een teken van gene- 
genheid aangebooden of door den een den an- 
deren toegezonden, Van de Bladen en Bladftee- 
len; zelfs van den Zak, waar uit de Bloem- 
en Vrugtfteng voortkomt , als ook van het 
Geweefzel , dat aan den Voet der Twygen 
zit, wordt nog ‘wel tot Korfjes , Zakken , 
Doozen of Tabaks Bonkosfen , gebruik ge- 
maakt, | | 

RumeHrius merkt aan , dat van de tam- soorten 
me Piínangboomen drie Soorten zyn, waar nog was a 
eenige Verfcheidenheden onder loopen, 1. Die boomen, 
welke de grootíte Vrugten draagt , in ’t Ma. 

leitfch 


Ie. DEEL, I. STUKS, 


906 Bers CHRZWVENGs WAN 


leitfch Pinang- Calappa genaamd, heeft dezel. 
ven van grootte als een Ganzen - Ey s ryp 
zynde van buiten volkomen rood, met graau- 
we Streepen. De Noot is grooter en lang= 
werpiger dan de gewoone Areeknooten, De 
Boom is hooger , gelykt meer naar den Ko- 
kosboom , en de Vrugt-trosfen groeijen op 
dergelyke manier , als in dezelve , tusfehen de 
Bladen uit. Deeze wordt in menigte op Ce- 
lebes gevonden. 2. De Witte Pinang, in ’% 
Maleitfch Pinang - Poeti , zynde de befte cn 
gebruikelykfte , komt van den Boom , bier 
voor afgebeeld , welke Vrugten als Eenden- 
of groote Hoender - Eijeren draagt, die in 
de volwasheid Oranjekleurig worden. De Noo- 
ten zyn kort en dik, en Verder als hier voor is 
befchreeven, De Stam is ligt graauw,; de Le- 
den ftaan digter op malkander , dan. in de 
volgende en de Bladen zyn zo donker groen 
niet. Deeze Pinangboormen: vindt men op Ja- 
va en daaromftreeks niet of weinig , maar zy 
vallen zeer veel op de Molukkes en andere 
Ooster- Eilanden, In de Zuidelyke Provinciën 
van China groeijen zy ook , doch zeer zeld- 
zaam. 3. De Zwarte Pinang, eindelyk, in ’% 


_Maleitfch Pinang-Itam getyteld , wordt voor 


de flegtfte gehouden , doch ‚niettemin , ins 
zonderheid aan de Vaste Kust van Indie, 
veel gebruikt. Zyne Vrugten zyn wat kleiner, 
in de onrypheid Grasgroen, en ryp zynde ros, 
of rooder dan de voorgaande, met een grof- 

drac- 


DEN PINANGEOOM: 897 


draadiger Bolfter, De Noot is ook kleineren EL 
niettemin langwerpiger ; alzo de geheele Vrugt Sn 
een Eikelagtige gedaante heeft. Bovendien Hoorps 
vindt men ’er nóg Verfcheidenheden van; zo°TU& 
ten aanzien van de geftalte der Vrugten, die 
hoekig in de eene en met Klaauwen in de an- 
dere zyn, als van derzelver witte Kleur, wes- 
halve men deeze Eijer-Pinang tytelt. Nog 
een andere , Pinang- Lansfa genaamd , draagt 
Vrugten als Musketkogels, en deeze twee laat- 
ften hebben den Bolfter zoeter , fappiger en 
aangenaamer om te eeten , dán de anderen; 

Behalve deeze tamme zyn ’er, in Oostin- wilde 
die , nog eenige Wilde Pinangboomen , die roei 

de drie Hoofdfoorten van Ronde, Kikelvormi- 
ge en Rysikorrelagtige kunnen betrokken wor- 
den. Deeze benaamingen zien op de geftalte 
der Vrugten, hoewel het Gewas ook verfchil. 
lende ís, gelyk wy zien zullen, 

De Ronde wilde Pinang heeft den Stam wat Roude 
dikker dan de Tamme , in wyder Leden ver. oor 
deeld , effener en witter van Schors, De hoog- 
te is van vier tot zeven Vademen, de Twy- 
gen zyn ruim een Vadem lang en voor ’%t 
grootfte gedeelte met Bladen bezet, waar: van 
de langfte ongevaar twee Voeten lang zyn (*) 

en 


(*) Volgens deeze afmeeting der Bladen, is de Twyg, 
waar aan zy wederzyds zitten, in de Afbeelding van Rum. 
PHIUS omtrent zes Voeten lang, ‘t welk dan ook mer de 
fangte van een Vadem nader ftrookt dan met die van een 

. d É X ] REN 
El 
IL. DEEL: bk STUK, 


508 BESCHRIEVING velt 


1. en drie Vingeren breed, Deeze: Bladen zyn 
derhalve veel {maller naar de langte dán in de 
Hoorp- tamme Pinangboomen, en aan -’t-end niet als 
$TUKe afgebroken, maar loopen allen. puntig uit, Bez 

halve een middel- Rib, hebben zy nog veele 
dunne Ribbetjes overlangs: De Vrugt -'Tros 
komt in deeze op een geheel andere, manier 
dan in alle overige Pinangboomen; te weeten 
als uit den Schoot der onderfte T'wygen voort, 
Het is een enkelde Steel , van vyf of zes 
Voeten lang en naauwlyks een Vinger dik 3 
die aän ’t middelfte gedeelte de Vrugten, aan 
* bovenfte het Schubagtig Bloeizel draagt. De 
Vrugten zyn ronde Nooten, van grootte als 
Snaphaan- Kogels ‚ die van vooren een ‘weinig 
uitpuilen en van agteren in een Kelkje {taan , 
van dikke Schubben. Haar Kleuf is geelagtig 3 
op ’t laatfte wat naar ’t toode of Oranje trek- 
kende. Onder een dunnen Bolíter bevatten 
zy een Kern, die hard is als de Areeknooten 
en by gebrek van beter eetbaaf , doch zeef 
wrang. Het Hout , omtrent een Duim dik 
en wit, is tot Latten bekwaam , duurzaamet 
dan dat van den tammen Pinangboom: Daar 
binnen bevat de Stam, even als die, een voos 
draadig Merg. Deeze Soort groeit in ’t Ge 
bergte , en wordt daarom Hua Ewan , dat is 
Berg-Pinang, geheten. 

j De 


Elle (Ulna) in het Latyn daar bygevoegd; en dus zal de 
Room ook van 24 tot 40 Voeten hoog zyn. 


VDEN PrNanecBooë, 80â. 


De Eikelvormige Wilde Pinang heeft den  _L 
Stam wel agt of tien Vademen lang , en is“ “Te 
dus byna eens zo hoog als de Tammes; maar Hoorpe: 
dunner , en ook in wyder Lieden verdeeld, STUK _ 
Het buitenfte Hout is ros , hard en laat zig dek 
zeer gemakkelyk. in de langte Íplyten , even 

äls de Bamboezen. De Twygen, aan den Tops 

zyn zeven of agt Voeten lang en wederzyds 

met dergelyke Bladen bezet als in de voors 
gaande , ieder ruim drie Voeten lang, De 
Vrugt-'Tros komt als in de Tamme Pinang- 
boom voort, en levert Eikelvormige Vrug- 

ten uiet, die digt op elkander gedrongen zit- 

ten , en daar door wat hoekig worden, Zy 
blyven ling gfoen , doch worden eindelyk 
rood, gelyk die van den Zwarten Pinangboom: 

Een Verfcheidenheid wan deeze draagt een 
langer Tros van Olyfvormige Vrugten , die 

zo rood als Bloedkoraal worden , en eene 
Jangwerpige Pit bevatten, Beiden zyn zy voor 

de Menfchen eetbaar, doch ‘worden wegens de 
wrangheid weinig geagt, indien men beter 
heeft, Derhalve laat men deeze.Vrugten veel 

over aan de Vledermuizen en de Kakatoes ; 

die naar dezelven zeer gretig zyn; en door 

de roode Kleur kragtig worden aangelokt, 
zaaijende de Pitten op veelerley plaatfen, % 

welk maakt , dat men deeze Wilde Pinang- 

Soort zo wel aan ’t Strand als op ’t Geberg- 

te aantreft. Van derzelver Hout, ’t welk tot 
batten zeer goed is, wordt byna alleen en 


mC- 


ILDEEL, I, STUIZ, 


400 BESCHRYVING VAN 


I. _menigvuldig, zo tot het dekken van Huizen ; al 
AFDEEL- tor Wanden en tot Heiningen of Affchutzel$ 
röord: gebruik gemaakt; Evenwel weeten zy van de 
STUK Bladen ook Garen te fpinneh en Zakken te 
weeven, De Palmiet of zagte Top van de 
jonge Boomen, die nog geen Vrugt gedragen 
hebben , inzonderheid van de si mai 5 
is eetbaar. 

Rystkore De Rystkorrels Pinang Boom is de kleinfte 

en en dunfte van Stam, met Twygen van ruim 
een Vadem lang , en een. Vinger dik , waar 
aan insgelyks lange fmalle Bladen ftaan ; die 
glad en {tyf zyn , overlangs geribd en aan ’t 
end als afgebroken, Op fommige plaatfen aan 
de Twyg komen twee of drie Bladen uit eenen 
zelfden oirfprong voort, Beneden de Kroon 
komt , even als in de gemeene Pinang, de 
Vrugtfcheede uitfchieten , die eene Tros va 
dergelyke Draaden miet Bloeizel uitgeeft, aan 
welken vervolgens de Vrugten groeijen. Dit 
zyn de allerkleinfte Pinangjes , niet grooter 
dan een Rystkorrel in de Dop , waâr van zy 
den naam hebben , doch ronder. Uitwendig 
blyven deeze lang bleek groen , maar worden 
eindelyk ook Bloedrood, en hebben van bin- 
nen byna geen Pit of Kerns Men kanze evert 
als de anderen, by gebrek, dat men geen 
tamme Pinang heeft, en op de zelfde manier 
ectert. Hua Soil of Hua Tette is de Ambon- 
fche naam. De Kool of Palmiet kan men ook 
in de jongheid gebruiken: doch het Hout dient 
flegts tot dunne Latten, Op 


Db EN PTNANG BOOM 401 


_Op Amboina valt nog een andere foort van, Te _ 
Wilde Pinang , welke in. de figuur der Bladen Aen 
meer overeenkomst met den Gemeenen Tam-Hoorp: 
men Pinangboom heeft, dan alle de voor-STUE 
gaande , doch, wat de Vrugten aangaat, deeze 
gelyken zeer naar die van den laatstgemelden,. 
De Stam is regt, omtrent een Kinder - Arm 

dik en een Manslangte hoog, met Twygen 
aan den Top, of Bladfteelen , van vyf Voe- 
ten lang. leder Blad op zig zelve gelykt naar 
een Palet , zynde ongevaar een Voet lang , 
aan den Steel fmal, doch aan ’t end vvf 
Duimen breed. De Vrugt - Tros komt aan 
den Voet van ’t onderfte Blad voort, ver be- 
neden hetzelve , en draagt nog kleiner Vrug- 
tjes dan de Rystkorrels- Pinang , zo even be- 
fchreeven. Deeze groeit op het Klippig Ge- 
bergte van Ambons Oosthoek en misfchien 
ook elders. Zyne Palmiet wordt voor een 
byzondere lekkerny gehouden, 

Wy zien dus, dat alle de Pinangboomen s 
zo Tamme als Wilde , in de meefte eigen- 
fchappen overeenkomttig zyn. Hun verfchil 
beftaat inzonderheid in meer of minder hoogte 
en grooter of kleiner Vrugten. De Wortel 
is in allen uit een menigte Vezelen famenge- 
fteld, en maakt geene Pen- of dikke Worte. 
len: des hunne vastigheid in de Grond meest 
toe te fchryven is aan de aanhangende Klomp 
Aarde , even als in de Kokos- en ‚de meefte 
Palmboofien. 


Ots Tot 


Ei. DEEL, le STUKe 


| 


402 BESCHRYVING VAR 


1, Tot dit Geflagt zyn door den Heer Jac: 
At QUIN die Boomen thuis gebragt „ welken 
Hoorp- Men gemeenlyk Koolboomen noemt, om dat 
STUK. hun top-end eetbaar is en eenigermaate de 
Stede figuur heeft van een Koolftruik , weshalve hy 
Palmiet, ze Ook Areca Oleracea , dat is Moeskruidige 

Pinang , getyteld heeft; befchryvende dezelven ° 
aldus, 
 Deeze Boom, de hoogfte onder de Ameri- 
„ kaanfche Palmboomen , is op de Karibifche 
Eilanden gemeen. Hy is grootelyks van 
s> den gewoonen Pinang - Boom (Areca, Cutes 
„> chu) verfchillende , gelyk my uit het leezen 
„ der Autheuren, welken LINN&=Uus aange- 
> haald heeft, met weinig moeite bleek. Uit 
„de Vrugt fchynt zyne Kelk eenbladig en 
5 ten halve in drie punten verdeeld te zyn 
„, doch de overige Kenmerken van de Bloem 
>, zvn my onbekend, De Scheeden der Bla- 
„„ den omhelzen malkander zeer digt, en maa- 
„ ken het bovenfte van den Stam, dat groen 
„is , ter langte van anderhalf Voet uit, Daar 
… beneden komen groene gladde Vrugtfchee- 
>) den voort , welke , by het uitbreeken van 
se den zeer Takkigen Bloemfteng , op den Grond 
‚> hedervallen. De Vrugten zyn langwerpige 
> ftompe , flaauw gekromde Besfen , ter groot- 
ste van een middelmaatige Olyf , uit den 
‚, blaauwen paarfch , fappig en niet zeer Ve- 
„… zelig van Vleefch, het welk uitdroogende 
„> tot een broofchen, rimpeligen Bolfter wordt. 


„> De 


DEN KoorLBooM, 403 


s-De Noot , daar in. vervat , is een. weinig 
» glad, langwerpig, aan ’t onder -end efen Arie 
Vliezig , broofch ‚ dun, en uit den bruinen Hoorp- 
Afchgraauw „ met eenige flamuwe roodheid STUEe 
dikwils daar onder wermengd, zonder eenig 
s> teken van Gaatjes. De Pit is langwerpig , 
Kraakbeenig ‚ uitermaate bard, hebbende in 
't, midden de holligheid van een kleine 
st Spleet, 
» De Ingezetenen zyn gewoon den groe- pe Kool 
nen Top van den Stam af te fhyden , waar °*Falmiete 
van zy -het binnenfte gedeelte , dat twee 
of drie Duimen dik-en witagtig is, uit digt 
famengevouwen Bladen beftaande , daar uit 
neemen en op.de Groenmarkt te koop vei- 
ss len. Men noemt het dan Choux Palmiste 
of Palmieten - Kool , die den Smaak van 
ss Artisjokken heeft, wordende raauw met Pe- 
s… per en‚ Zout, of in de Boter gebraden of 
> geftoofd gegeten. De Franfchen noemen 
> deezen Boom Palmifle frans, dat. is. Lame 
> me Palmboom.” | 
Volgens RocurerorT draagt deeze Boom 
dien naam , om dat hy ongedoornd is, wes- 
halve wy hem de Gladde Palmiet kunnen noe- 
men. … Hy heeft dit byzonders , van twee of 
drie Voeten boven den Grond omtingd te zyn 
met een groote Klomp van Vezelagtige Wor- 
telen, digt door elkander geweven, het welke 
hem een kragtig fteunzel geeft in zyne verbaa- 
zende hoogte. Van boven is hy doorgaans 
Ce 2 dik- 


9 


Ile Deen. Ie STUK, 


b 


Ï, 
AFDEEL. 
IX. 
Hoorp- 

STUK. 


404 BESCHRYVING VAN 


dikker dan om laag , hebbende eene grysagtî- 
ge Schors, van Voet tot Voet in de jongheid 
geringd , maar in de Ouderdom geheel effen 
wordende ; met eene Kroon van gebladerde 
Twygen , die hem zeer fraay ftaat. By het 
afvallen van eenige Bladfteelen, dat Maande- 
lyks gebeurt , komt tevens een Bekleedzel ne- 
der , van vier of vyf Voeten lang , twee 
Voeten breed , en van dikte als bereid Leder. 
Dit noemen de Franfchen op de Eilanden Ta- 
che, en gebruiken het tot bedekking van hun- 
ne Keukens of andere kleine Hokken by hun- 
ne Wooningen , zo wel als zy zig van de Bla- 
den, wanneer die gevlogten en netjes aan een 
der Bladfteelen of ‘Twygen gebonden zyn, tot 
dekking van hunne Huizen bedienen. Als de 
Stam, na ’t afhakken van de Kool, (want 
daar toe moet. de Boom ter neder geveld wor- 
den ;) is doorgefpleeten , zo vertoont. zig het 
Draadige Merg, waar van men Werk en zelfs 
Touwen tot gebruik der Schepen vervaardigt. 
Het uitgeholde Hout maakt dus twee Geuten, 
die men of tot een Vorstdekking der Huizen 
of tot Waterleidingen gebruikt. De Bladen 
dienen tot het maaken van Matten, Korven, 
Zakken , Hangmatten en ander gevlogten Werk. 
Ook wordt het Hout, dat byna zwart en fier- 
lyk gemarmerd is , dikwils van Draaijers en 
Schrynwerkers gebezigd ; laatende zig zeer fraay 
polyften. Zelfs worden geheele Huizen van 
deeze Boomen alleen ‘gemaakt. 
| Ge- 


DEN KoorBooM. 405 


Gedagte Autheur meldt nog iets aänmerke- _L 

lyks wegens de Vrugtmaaking van deezen Pal- AR 
_ mietboom. ,, Hoe hoog ook dezelve zy (zegt HoórDs 
2 hy ‚) wordt men doch van den Grond aanSTuX. 
s> het bovenfte van den Stam , met gemak, 
s> een fchoone Pluim gewaar, welke zig al- 
> toos naar het Ooften keert. Deeze wordt 
ss jaarlyks vernieuwd ‚en is, uit haare Schee- 
> de gekomen zynde, ge-emailjeerd met een 
s> groote menigte van kleine geele Bloempjes, 
» de gedaante van Gouden Knoopen hebben- 
» de , welke , als zy afvallen, gevolgd wor- 
9» den door veele ronde Vrugten , van groot. 
ste als een klein Hoender- Ey. Op dat; 
ss Du , deeze: Bloemen en Vrugten , in eene 
s, enkele Tros famengevoegd , voor de Onge- 
_s, makken van het Weder befchut mogten 
s> Zyn , hebben zy van boven tot bedekzel 
> een dikke harde Schors, welke in een Punt 
ss uitloopt , zynde van buiten grysagtig, van 
3, binnen Oranjekleurig rood, Deeze dierbaa- 
»> re Parafol is niets anders dan de Schcede, 
s welke de Bloemen voor dat zy opengegaan 
„> waren befloot , en zig van onderen ontflui- 
> tende dus de gedaante van een omgekeerd 
9 Schuitje aanneemt, tot beter bedekkinge van 
s> de Bloem en Vrugten. De Zaaden van 
»» Een andere Soort van Palmiet, die zo hoog 
» niet groeit , kleine ronde Nootjes dragen. 
» de , die gepolyst zeer fraay zyn , worden 
s gebruikt tot Roozekranfen”, 


WCH) Dee- 


IL, DEELs 1, STUK: 


LL 
AFDEELe 
IX. 
Hporp: 

STUK, 


Naam, 


406 BESCHRYVING vAN 


Deeze gladde Palmiet draagt dan in ’% ee 
zonder den naâm van Koolboom , om dat zyn 
groene Top het meest gegeten wordt: dewyl 
men met hem om te hakken weinig nadeel 
Iydt. De Kool , naamelyk, van den Doornag- 
tigen Palmiet niet alleen , maar ook en wel in- 
zonderheid die van den Dadel- en Kokosboom 
is ook eetbaar, en ten minfte zo lekker finaa- 
kende als Nooten en Amandelen: doch die Boo. 
men worden , wegens de Vrugten., welken zy 
uitleveren , meer ontzien, 


geosernonsnEnSs EEDE 
DC HOOFDSTUK, 


Befehryving van ’t Geflagt der Wire eh 
DELBOOMEN „ in Oostindie. groeijende 
Elate’ genaamd ; tot welken de Wyngeeven- 
de Palm- of SAGUEERBOOM hier. is 
thuis gebragt. 


De Griekfchen naam Elate, die’ weleer 
aan de Vrugtfchcede of Zak. van den 
Dadelboom gegeven werdt , heeft LaiNNzus 
toegepast op een byzonder Geflagt van Palm- 
boomen , welken men in ’ Duitfch „ volgens 
RHEEDE , in zyne befchryving der Plant- 
gewasfen van Malabar, Wirpe DADEL- 
BOOM noemt, Katou- Indel is de Malabaar- 
fche en Kafouri de Indifche naam. Op Cey- 
lon „ daar hy ook gevonden wordt , noemen 


de - 


DEN WILDEN DADELBOOM. 40% 


de Inlanders hem Hin Indî, dat î slaage Palm-_ Le. 
| ÁFrDEELe 
boom. | Nd 
Van deezen' Boóin is my maar ééne Soort Hoorp- 
bekend „ daar onze’ Riddér den bynaam vanSTUKe 
Sylpestris aan geeft (*). Dezelve draagt klei- 
ne *roode Dadeltjes , die eemigermaate eetbaar 
zyn, met een Meelágtig Vleefch , waär uit de 
Indiaanen „door kooking, fomtyds Honig haa- 
len , zegt K & MPreER , voegende daar by » 
dat dezelve aàn de Ganges zeer: zeldzaam is 
en Ni Peris geheten wordt (4). Ten minfte 
is het deeze , dien de Hoog geleerde Heer J. 
BurRMaANNUs geoordeeld Hecke Overeenkóm- 
ftig te zyn met den Katou-Indel van Mala- 
bar, voörgemeld 5 welke door den vermaarden 
CoMMELYN , Uitgeever van den’ Hortus 
Malabaricus , genoemd wordt; Wilde Palmboom 
van Malabar, met fpitfe Bladen en Pruimge- 
Iykende Vrugten (1). Zie hier , hoe men den- 
zelven in dat Werk befchreeven heeft. 4 
{ ss Het 
(*) Elate Frondibus pinnatis , Foliolis oppofitis. LiNN, 
Syst. Nat. XII. Tom, II. Gen, 1226, Palma DaCtylifera 
minor humilis fylvestris , Fruku minote, HeRM. Prodr, 
361. Flor. Zeyl, 397. Palma Sylvestris’ Malabarica „ Folio 
acutò „: Fruêtu. Pruni facie, RAy, Mist, 1364, Katou - Indel, 
Hert, Mal, UI. p. 15, T. 22-25. „BURM, Zeyl, pe 185, 
BURM, Ind, p. 241, 
(T) Amar. Exot, p. 667. 
(4) Palma fylvestris Malabarica , Folio acuto, Frutu 
Pruni facie. In de Flora Malabarica is dit , door een 
Drukfeil , veranderd vin Puri, en by--den Heer N. Le 
BUR= 


Ge 4 
II, DEEL, Ie STUK, 


Ts 
ÄFDEEL. 
Xe 
Hoorp- 

STUKe 


408 BE SCHR Y VIN GV Arg 


… Het is een Boem van middelmaatige groot- 
‚… te , ongevaar veertien Voeten hoog ,zon- 
„der Schors , nraar alleenlyk met een Afch- 
‚) kleurige Korst overtoogen , die zeer naauw. 


9 vereenigd is met het zeer harde witagtige 


‚‚ Hout. De Bladerige Twygen komen kruis- 
4 Wys uit den Stam voort; de nieuwen alleen 
uit de Kruin ;-terwyl de. genen, die Jaager 
3 ZYN; door Ouderdom afvallen, Deeze Twy- 
»; gen zyn glanzig. groen „ aan. de binnenzyde 
», plat, aan de buitenzyde verhevenrond , van 
> Onderen bezet met langwerpige ftyve Door- 
s‚ nen,… De Wortel is witagtig „en gevezeld , 
» van eene Smeerige Smaak, wild van Reuk. 
‚De Bladen, die tegenover elkander. aan de 
> Lwygen zitten „ menigvuldig in getal, zyn 
„> lengwerpig. rond; gefpitst, digt, glad „ glan- 
so zig groen , by den Steel inwaards. toelui- 
‚kende, en met:fyne Adertjes overlangs ge- 
„> ftreept.… De Bloemen, die, gelyk. in andere 
„s Palmboomen „ eerst in ftyve, groene, Le- 
‚‚ deragtige Doozen beflooten waren , komen 
„… daar vervolgens uit, zynde klein , veelen 
» aan één Steeltje, beftaande uit drie ronde 
3 groenagtig’ witte Blaadjes ‚met drie witag- 
> tige Wollige Meeldraadjes woorzien, beften- 
> dig, zonder Reuk, wrang van Smaak. De 
„ Vrugten , ignis rond en klein , als 

… Wil- 


BURMANNUS , in zyn Eds Flora Indica, ftaat Pini facie, Men 
zier hier , hoe iets door Prukfeiten kan verbasteren, 


DEN WILDEN DADELBOOM, 409 


wilde Prunellen , hebben een harde Houti-  L 
»» ge Spits aan den top, en zyn van onderen AFDEEL: 
s in een driepuntige groenagtige Kelk beefee- Hoorra 
z pen. Eerst groen, daarna rood, worden zy STUK. 
s Eindelyk roodagtig bruin, en zwartagtig glim- 

» mende, als zy ryp zyn. Dan bedekken zy 

met een dunne Schil een witagtig zoet Mee- 

lig. Vleefch , zittende om een langwerpig 
Steentje, dat ros is en met een diëpe Groef 
overlangs geftreept „ bevattende een witag- 

tige bittere Pit, | 

, Deeze Vrugten komen voort aan gladde 
groene glinfterende Takken, van byna twee 
Ellen lang en twee Vingeren breed, welke 

», plat, ftyf en Houtig zyn, met geene Schors 
bekleed : waar uit, zo men de jonge Tak- 

ken affnydt, een helder wrang Vogt vloeit. 
„De Boom groeit overal in Malabar, op 
Berg- en-Steenagtige Zandige plaatfen. Hy 
bloeit en draagt Vrugten ’t gêheele Jaar 
door 5 zynde niet zelden tot aan zyn zes- 
tigfte vrugtbaar, De Vrugten worden, even 

als die van de Pinang, met Betelbladen en 
ongeblufchte Kalk , van geringe Menfchen 
gekaauwd. De Boom is ook. by de Oly- 
phanten zeer begeerd , wegens zyne, Pal- 

> miet ; een zeer aangenaam Merg, tusfchen 

ws de, Takjes , daar de Vrugten aan zitten, 

», beflooten. Voor ’t overige zyn de Bladen, 

> Vrugten en andere deelen van deezen Boom 

», zeer fterk famentrekkende , en ftempen al- 


Ges ss Tete 
1, DEEL. 1, STUG / 


23 


23 


gio Bers eHRrRYvViNe: yv EN 


‚L ‚5 lerley Wloeijingen kragedáadig. Bovendien 
Rif ik Ù vlegten de Ingezetenen gen Lands Hoeden 
Hoorp- 5 van de Bladen.” 

STUK. _… Volgens LinNEus- zyn de Mantelyke 
kens "cen Vrouwelyke Bloemen , beïden; driebladig , 
m dit Geflägt ; de eerftefi drie Meeldraadjes „ 
de anderen een Stamper of Styl hebbende, 
met éene: Eyronde, gefpitfte Pruimvrugt. De 
Sooft heeft gevinde Bladen ,-die tegenover 
elkander- âan de ‘Steelen ftaan, dat is gepaard 

zyn. In beide deeze opzigten moet hier toe 
de Saggeer , Of tweede Wyngeevende Palm- 

boom , van RuMmrHius,- behooren, die in 

geenen deële ‘tót den Chiamterops of Laagen 
Palmboom  hiët voor befchreeven , noch tot 
den Nie- Boom of Caryotá , van ’t naastvol- 

gende Hoofdftuk , thuis te btengen: is: dewyl 

de Geftalte der’ Bladen hét tot een geheel 
anderen Rang betrekt. Niettemin is deeze 
Boom te vermaard in Indie , óm hier niet me- 

de in aanmerking te Komen 5; des ik ‘daar van 

ook de Afbeelding , in Fis. a. óp Plaat IV, 

heb medegedeeld. Dede, 
pesa- Deeze Boom, in ’t Maleitfeh Gomùto of 
GEER Gamuto genaamd, draagt gémeenlyk, paar den 
pi. iv.  Portugeefchen naam Sapuetro', dief van Sa- 
‘ GUEERBOOM in Oostindie, maar op byzon- 
dere Eilanden ‘heeft hy in de Landtaal geheel 
verfchillende Naamen.’ Op Ternate wordt hy 

Scho, op Levtimor, Nawa; op Hitoe Loehoe; 

in Bandaas Nawa , in ’t Javaanfch Lahang 

en 


DEN OKGUEEREBOOM. AZIE 


en Aren , in 't Makasfers Juro geheten. Hier 
uit beerypt men ligt , dat hy zeer bekend is 


1. 


AFDEEr, 


en natuurlyk groeit in Indie. Men vindt hem Hoorp- 
op Javaas Oostkust, en op meest alle Eilanden „STUKe 


die in de Molukkifche Wateren leggen, Am- 
_boina is ’er, inzonderheid ter wederzyde van 
den Zeeboezem, rykelyk mede voorzien. Hy 
bemint digt befchaduwde koele Valeijen , en 
een vogtigen Grond , die vermengd is met 
kleine Steentjes, Derhalve vindt men hem 
ook maar in eenige deelen van die Eilanden. 
Op Celebes groeit hy in de Provincie Mana- 
da zo overvloedig, dat de ‘Inlanders aldaar hun 
voornaamfte beftaan daar van hebben. 

In Geftalte komt hy veel met den Kokos- 
boom overzen, doch heeft den Stam veel dik- 
ker en niet. hooger dan die van een Pinang- 
boom (*). In ’t wilde groeijende maakt dee- 
ze Boom eene geheel onbevallige figuur, zyn- 
de met veelerley Soorten van Varens en Mofch 
zodanig begroeid „ dat men den Stam naauw- 
lyks gewaar wordt, en, al is hy door de Teif- 
feraars daar van gezuiverd, geeft doch het 
Haairige Geweefzel , Gomuto genaamd , dat 

| bo- 


(*) De Kokos- of Kalappus- Boomen zyn , gelyk wy ge. 
zien hebben , fomtyds wel zestig of tagtig, de Pinangboo- 
mien zelden meer dan twintig of dertig Voeten hoog, en 
daar-de dikte van den Kokosboom zelden meer is dan twee 
Voeten over ’t kruis, valt de Sagueerboom fomtyds wol vier 
Voeten dik. 


IL, DEELe le STUX3 


Geftalte, 


AIS. BES CHR YVING, VAN 


Lk boven om den Stam groeit, als in de Afbeel- 
AFDEEL, ding , ’er weinig fraaiheid aan. Hy heeft aan 
Hoorp- den Top eene Kroon van Twygen, even als 
STUK. de Kalappus- Boom , doch hier en daar hangt 

een oude by den Stam af, Ook zyn deeze 
Twygen of Bladfteelen ftyver en ruiger, niet, 
Geutswyze uitgehold , maar hoekig en zonder 
eenige Doornen , hebbende de langte van vyf- 
tien » zestien of zeventien Voeten. Zy zyn 
aan beide zyden bezet met Bladeren wan vier 
Vingeren breed en vier Voeten lang : te wee- 
ten aan ’t midden van de-Twyg ; want naar 
beide enden worden deeze Bladen korter 4 en 
hebben veelal een {tompe Punt, als of zy af- 
gebroken waren. De Kleur van het Loof is 
zwartagtig groen , aan de bovenzyde , doch 
witagtig aan de onderkant der Bladen. 

De Uit de mikken der Twygen komt in deeze 
Vrugiz0s, Boomen , even als in de Kokosboomen „ een 

Scheede of Schuitje (Spatha) voort, het welke ; 
geborften zynde, eenen Steng (Spadix) uit- 
geeft , van ontzaglyke grootte, Het is een 
dikke Tak , met Steelen- bezet van over de 
drie Voeten langte , aan welken de Vrugten 
zitten „ omtrent van grootte als een Mispel, 
en van zodanige figuur, dat zy van verre zig 
als Knoopen vertoonen, Naauwkeurig be- 
fchouwd ‚ dan ziet men , hoe zy, (gelyk ’er 
een by Letter D , in de natuurlyke grootte , 
vertoond is ,) van vooren wat plat, op zyde 
wat driekantig zyn en van agteren in een Kelk- 

je 


DEN SAGUEERBOOM. 413 


je „ dat byna zonder Steeltje aan den Takge-, L 
hecht is, zitten De Kleur is blaauw groen , Sn 
maar de rypen zyn uit den bruinen wat geel. Höden. 
agtig. Van zodanige Trosfen dier Vrugten,STUK. 
gelyk men hier in onze Afbeelding ziet, hangen 

’er fomtyds vier of vyf teffens aan eenen zelf. 

den Boom , en allen uit de Kruin , zynde ie- 

der zo zwaar, dat ’er een Man genoeg aan te 
draagen heeft. -Van binnen bevatten deeze 
Vrugten twee of drie langwerpige Nootjes, aan 
twee zyden plat , aan eene zyde rond, zwart 

van Schaal , hebbende een wit Merg. Dee- 

ze „ wel gezuiverd zynde , en de half rype 
Vrugten worden van de Chineezen ingelegd of 
gekonfyt, als wanneer zy zeer fmaakelyk zyn: 

doch de rype Vrugten hebben een Sappig 
Vleefch , van eene zeer fchadelyke hoedanig- 
heid, ‘Overal , daar het eens Menfchen Huid 
raakt , veroirzaakt het een geweldig pynelyk 
jeuken , en, als men ’er van proeft, in de Mond 
zodanigen Brand , dat de Lippen daar van op- 
gwellen en wel drie Dagen daarna nog zeer 
doen. Zelfs als men de Vrugten in ’t Water 

laat rotten , en dit Water, wel geroerd zyn- 

de, iemand over ’t Lyf giet, verwekt het een 
Vuurigheid en Brand , die naauwlyks te ver- 
koelen is. Hier van hebben de Indiaanen in 
voorige tyd , tot het verdedigen van hunne 
Kasteelen of Fortresfen , zig wel bediend , 

mét het de Eutopeaanen over 't Lyf te gie- 

ten „ die het derhalve den naam gaven van 
Helfch Water, Tot 

Ike DEEL, 1, STUK) 


Ì. 


ARDERIn 


414 BESCH R:NVINGGD Vol ik 


Tot dus verre komt de Sagueerboom mine 
der nut dan fchadelyk voor. Gelukkig is %; 


Hoorp- dat dezelve maar eens in zyn Leven die 


STUK, 


brandende Vrugten , door welken dan ook dik- 
wils de nevensloopende Beeken en Wateren 


moeten vergiftigd worden, voortbrengt. Onder 


dezelven, en vervolgens, geeft hy (zo Rum- 
pHius verhaalt ) Majangs of Bloemftengen 
uit, die uit dergelyke Trosfen van digt af-, 
hangende Steelen beftaan , aan welken Olyf- 
agtige Knoppen zitten, die zig in drie deelen, 
openen ‚ en van binnen veele dikke Draadjes, 
vertoonen „ uitmaakende de gedaante van een 
Bloem , met een menigte van geel Stof als 
Meel bedekt , ’* welke op den Grond vallen- 
de dien geel maakt. Deeze Tros, zegt hy s 
wordt voor het regte Bloeizel vanden. Boom 
gehouden „ en, als het gedagte Meel valt, dan 


acht men den Steng ryp en tot teifferen bee 


kwaam te zyn, gelyk wy zullen zien. Hoe 
ouder de Boom wordt , hoe laager deeze 
bloeijende ‘Tros aan den Stam voortkomt, tot 
dat hy eindelyk maar drie of vier Voeten bo- 
ven den Grond zig. vertoone : alsdan. wordt 
de Boom verder tot teifferen onnut of onbe- 
kwaam geoordeeld, 

Het zonderlingfte is, dat alhier, tegen ge 
algemeenen loop der Natuure in de Plantge- 
wasfen ‚ de Mannelyke Bloemen en laager en 
Jaater zouden voortkomen dan. de Vrugten, 
Dit zal, waarfchynlyk, onzen Ridder weder- 


hou- 


DEN SAGUEEREBOOM. AIS 


‚ houden hebben, van deezen in Indie zo ver-,_ L 
maarden Boom cen plaats te geeven in zyne ed 
Geflagten van Palmboomen. Men kan evensHoorp= 
wel niet twyfelen , of dit Verhaal van Ru m-°TUXe 
PHIUS , ten opzigt van Boomen, op Ambon 
en de omleggende Eilanden zo gemeen, zal 
wel de waarheid zyn. Om hetzelve dan goed 
te maaken „ zo onderftel ik, dat de eerstge- 
dagte Vrugttros ook haare Mannelyke Bloe: 
men gehad. heeft , die de Vrugtbeginzels in 
de zelfde Tros bevrugt hebben „en. dat ver- 
volgens , na dat de Boom eens Vrugt gedra- 
gen heeft; geen andere Stengen voortkomen 
dan van Mannelyke Bloemen , die moogiyk 
dienen om de Trosfen van andere Boomen 
te bevrugten. Dus ziet men ook by hem aan- 
gemerkt , dat fomtyds de Majangs of Bloem- 
ftengen zig eerder openbaaren dan de gezegde 
Vrugttrosfen „ Boa Batu genaamd. Deeze 
laatften noemt hy, wel is waar , de Mannet- 
jes en de anderen, de Wyfjes , of zegt datze 
dus genoemd worden : doch het is zeker, dat 
hy zig hier in meer naar den gewoonen trant 
van fpreeken heeft gefchikt, dan naar zyn ei- 
gen oordeel. Immers ín andere Palmboomen , 
gelyk den, Jagerboom of Lontar, by voor- 
„beeld , was de Bloemdraagende door hem het 
Mannetje ‚ de Vrugtdraagende het Wyfje ge- 
heten. 

Gedagte Majang of Bloemfteng kan ocok_ Het teif. 
door hem.de Wyfjes- Vrugt. van den Sagucer- ie 


boom 
ii, DEEL, Ie STUK, 


416: BESCHRYVING VAN 


boom genoemd zyn, om dat dezelve van de 


AFDEEL. voornaamfte nuttigheid is , wordende tot het 
Hoorp- teifferen gebruikt, De Wyngeevende eigen- 


STUKe 


fchap , naamelyk, is byna de eenigfte, welke 
hem van belang doet zyn, en hier in volgt 
hy aan den Lontar, die wederom aan den 
Kalappus- Boom in deezen volgt. Van beide 


* Zie de laatften is reeds gefproken *, Het teiffe- 


bladz. 266, 


316, 


ten verfchilt hier een weinig , doordien nict 
de nog geflootene Scheede, maar de Tak van 
den Bloemfteng gekneepen , geklopt en ge- 
kneusd wordt , tot dat de Bloemen beginnen 
te verflenzen ; dan fhydt men den Tros af, 
en hangt aan de Stomp een Vaatje , Pot, 
Kalabas , of Bamboes- Riet , om het uitdrui- 
pende Vogt op te vangen. Veeltyds wordt 
er maar een Zak toe genomen , die van de 
onderfte Schors der Sagoe - Takken famenge- 
naaid is en dan met een Lapje van boven 
tegen ’t invallen der Vuiligheden toegedekt 
wordt : als in de Afbeelding kan gezien wor- 
den. Doorgaans neemt men dien Ontfanger 
tweemaal ’s daags af ; doch het druipen van 
de Boomen is ongelyk. Ook wordt niet al- 
toos de Tros even fchielyk afgefneeden. De 
Amboineezen maaken eerst eene Infnyding in 
den Tak , en hangen het Vat daar aan, tot 
dat alle de Bloemknoppen afgevallen zyn: die 
van Java en Baly fnyden den Tros van den 
gekneusden Tak -aanftonds af , en verder dage- 
lyks een Schyfje van den Tak, ’t welk de 

Baa- 


DEN SAGUEERBOOM, 417 


Boomen zo niet uitmergelt, als de manier, Le __ 
der Amboineezen, EN ai aan 
Deeze Drank of Weyn , zelf Sagueer ge- Hoorne 
naamd, is, zo als hy verfch uit den Boom >TUK: 
getapt wordt, helder , flegts een weinig dik- al 
ker dan de Towak van den Kokosboom, van den sa- 
Smaak en Kleur als verfche: Most; maar, wat Drank, 
ftaande , wordt hy troebel , witagtig en een 
weinig fcherp. Men drinkt hem, verfch zyn- 
de ‚ weinig , om,pdat hy dus voor ongezond 
gehouden wordt, loslyvig maakende, gelyk de 
Druiven - Most. Om hem tot den gewoonen 
Drank te bereiden, wordt hy in groote Pot- 
ten gegooten , en dan doet men ’er iets in ; 
dat hem, onder ’ gisten , eenigszins wrang en 
bitter maakt ; op gelyke manier als hier met 
het Bier gefchiedt. Veelerley Wortels of Schor- 
fen , ja zelfs Medicinaale Kruiden , worden 
daar toe , naar ieders verkiezing , of naar den 
Smaak des Lands , gebezigd, In ’t fchenken 
moet hy wat fpringen, gelyk Rinfche Wyn, 
doch niet fchuimen. De Europeaanen , die 
nieuwelingen zyn, hebben ’er in ’t eerst een 
afkeer van , doch naderhand heeft men gezien 
dat zy ’er zodanig op verflingerd. werden, dat 
zy den Sagueer boven Weyn verkoozen. Men 
kan hem dan , in dit opzigt , by onzen Jene- 
Ver vergelvken ; te meer, dewyl hy zeer ligt 
dronken maakt. Ook heeft hy de eigenfchap , 
van best te bekomen aan Menfchen van een 
fterk Geftel en die zwaaren arbeid doen, of 


Dd zig 


; XI, DEEL, lo STUK, 


418 BEsSCHRYVING VAR 


L zig veel beweegen : maar, die een ftilzittend 
hk Leven leiden, of ’er te rykelyk van drinken; 
_ Hoorne Zyn aan dergelyke Kwaalen als onze Jene- 
STUK, _verzuipers ondethevig, Het Aangezigt wordt 

bol en bleek, het Lighaam kwaadfappig ‚ de 
Eetenslust vergaat , en hier op volgt de War 
terzugt en de Indiaanfche Lammigheid of Be- 
foette ‚ genaamd- Beribeti „ als een loon van 
het misbruik dat men van den Sagueerdrank 
gemaakt heeft, Dikwils geroirzaakt hy , in 
fommige Menfchen , door zyne fcherpheid 
eenen Bloedloop , die niet gemakkelyk te ge- 
neezen is, Op de Dronkenfchap , uit het drin- 
ken van Sagueer ontftaande , volgt gemeenlyk 
een zwaare Hoofdpyn. Evenwel is het de ge- 
woone Drank der Indiaanen op de Molukki- 
fche Eilanden, en deeze, *t zy om dat zeer 
zig niet in verloopen 5 ’t zy om dat hunne 
Lighaamen fterker zyn , hebben ’er weinig 
nadeel van. Somtyds mengen zy ’@r, om an- 
deren te bedotten , fchadelyke of vergiftige 
dingen onder. Maatig gebruikt, doet hy zwee- 
ten en dryft het Water , of doet hetzelve ge. 
makkelyk loozen. Men kan ook zeer goeden 

Azyn daar van bereiden, 
Suiker © Op java en Baly is het Sap, dat men uit 
En deezen Boom tapt, veel dikker en vetter dan 
‘het Ambonfche, Men gebruikt hetzelve aldaar 
ook meest om Suiker daar van te maaken , 
welke men Zwarte Suiker noemt , zynde ge-- 
meenlyk met de Muscovado van *t Suiker: 
| _ Riet 


DEN SAGCUEERBOOM,. 419 


Riet gemengd. Men kooktze te famen toteen, Ie _ 
dikke Syroop , die dan, in Korfjes of Schot- ÄFDEELS 
teltjes gegooten zynde, ftolt, doch zelden regt oasa 
droog wordt, des men ze ook niet lang kanSTUK. 
goed houden, Evenwel worde deeze , zo wel 

als de Lontar - Suiker, hier voor befchreeven *, « pladzs 
ih menigte verkogt in de Javaanfe Koopfte- 26% 
den, en van de Kuropeaanen gebruikt tot het 

zetten van Suikerbier. Op Amboina wordt de 

meefte Sagueer aan de Chineezen verl@ndeld , die 

daar van, met byvoeging van andere dingen; 

Arak ftooken, en dan behoeven de Teifferaars 

den Sagueer ook zo zuiver niet te houden, 

Als de Sagueerboomen niet meer Vogt gee- mest 
ven, en dus tot teifferen onbekwaam zyn, dan Yan dex 
laat men ze als onnut ftaan, of in fehraale ty- boom, 
den; en wanneerze wederom wat vet gewor- 
den zyn, kapt menze boven den Grond af en 
uit den Stam wordt, even als uit dien van 
den Sagoe- Boom , Meel gehaald. Men kryge 
het ’er wel doorgaans zo overvloedig niet uit, 
om dat de laatstgemelde door teifferen niet 
gemoeid wordt , doch hét is niettemin den ar- 
beid wel waardig, Het Merg van den Sa- 
gucerboom is veel Draadiger en Houtiger , zo 
dat het met geweld uit de brokken van den 
gekloofden Stam geflagen , efl dan nog murw 
geklopt moet worden: maar, op de zelfde ma- 
nier met Water gekneed zynde, als bier voor 
van het Merg des Sagoebooms gezegd is, 
vloeit het Meel ‘er veel ligter uit; doch bet 
Dd 2 Brood; 


IL, DEEL, Ie STUK, 


420 BESCHRYVINGC' VAN 


L Brood, daar van gemaakt, is veel flegter, be- 
a houdende zyne Sagueers Reuk, dat is goor en 
Hoorp- muf ruikende. Op Javaas Oostkust is het bee 
STUK. reiden van Meel uit het Sagueers= Merg ook 

bekend , en óp Borneo maakt men daar van 
ronde Korreltjes „ die veelen voor Sagoe hou- 
den , en waar van men een fmaakelyke Bry 
kookt ; wordende gemeenlyk die Korreltjes Sa- 
goe- Borneo geheten. ’t Is ligt te begrypen » 
dat zulks zo wel van de Meelagtige Stoffe uit 
de Sagueer- , als uit de Sagoe- Boomen ge- 

fchieden kan. 
Haairig Een ander voornaam gebruik , dat men van 
Geweelzel. geeze Boomen heeft, is, dat zy de Stoffe tot 
het meefte Touwwerk , het welk in die Lan- 
den gebr@kt wordt daar weinig Kokosboomen 
zyn „ uitleveren, Tusfchen de Twygen , by 
den Stam, vindt men een Haairig Geweefzel, 
even als in dezelven, doch veel grover en van 
enkele zwarte Haairen gemaakt, die zeer na- 
„tuurlyk het Paardehaair gelyken. Zy zitten 
verward om zekere dunne Stokjes , overend 
{taande , ongevaar een Elle lang , Panfuri ge- 
naamd , die zeer ligt affplinteren , wordende 
van de Indiaanen dikwils gebruikt als Pyltjes , 
welke zy uit zekere Pypen, als Snaphaansloo- 
loopen ‚ met geweld op hunne Vyanden uit- 
blaazen „ en die dan fomtyds kwaadaartige 
Kwetzuuren maaken. Het fchynt dat deeze 
Pyltjes iets van de Vergiftige of brandende 
eigenfchap der Vrugten deelagtig zyn : want 
men 


DEN SAGUEEREBEOOM qzï 


men verhaalt, dat indien ’er Vogeltjes of Vifch LE 
aan Spitjes van dergelyke Panfuri: Stokjes ge- En 
braden worden , de gene, die dezelven eet, eeh Hoorp- 
Duizeling in * Hoofd gevoelt. Ook moet hetsTUK. 
gezegde Geweefzel , Gomuto genaamd, van dee- 
ze Pyltjes wel gezuiverd zyn , eer men het- 
zelve tot het maaken van Touwwerk gebruike, 
Daar onder , aan den Stam en de. Stompen 
der Twygen, komt een weeke, tedere en fpon= 
gieuze zelfftandigheid voor, die droog. en ligt 
is als. Tontel , gelyk aan den Wilden Lon. 
tarboom. Deeze is van driederley Kleuren ;, 
wit , bruin en zwartagtig , wordende gemeen- 
lyk- Baru geheten , en als Mos of Werk ge- 
bruikt tot het breeuwen van Vaartuigen. Die 
Wollige Stoffe moet evenwel daar toe eerst 
wel gezuiverd en behoorlyk toebereid zyn. 
De Teuwen „ van het Gomuto gemaakt, zyn 
in Zeewater fchier onverganglyk. Op fommia 
ge Eilanden , daar men den Sagueerboom niet 
teiffert , wordt 'er byna niets van gebruikt 
dan de gedagte Stoffe ; weshalve hy ook daar 
van den naam voert. Men verhaalt , dat de 
Ingezetenen van fommigen. der Philippynfche 
Eilanden. hunne Schatring aan de Spanjaarden 
betaalen met het gezegde Gomuto ‚ om Scheeps- 
touwen daar van te vlegten, en met het Ba- 
ru, tot vulling van Kusfens of Matrasfen, 

De jonge Scheut van den Sagueerboom is De Kool 
ook een foort van Hoorn of Pyl, boven aan on en 


de Kruin uitfteekende , gelyk in de andere 
da Palm. 


IL DEEL. Ie STUK. 


a BESCHRYVING VAM, 


‚…_L _ Palmboomen. Zy hebben insgelyks een Kool 
ÄFDEEL: a k td | 
x, of Palmiet , die eetbaar is, doch veel Wate- 
Hoorn. riger en flegter dan in de Kokosboomen , en 
STUK. derhalve nader met de Kool der Palmietboo- 
men overeenkomtftig. Onder de Mosagtige 
Schors hebben zy een Duim dik Hout, dat 
zeer hard en Hoornagtig taay is, zo dat ’er de * 
Bylen op affpringen ; zynde het overige of 
binnenfte van den Stam een Draadig Merg; 
daar men Meel uit haalen kan als gezegd ás. 
De Wortels beftaan uit dikke Means, gelyk 

die der Kokosboomen, 

RumeHrius getuigt, dat de Aiden 
een byzondere Soort van deezen Boom maa- 
ken, welke niets dan bloeijende Majangs 
voortbrengt tot in een hoogen Ouderdom, 
als wanneer eerst de Vrugttros , Boa Batu ge- 
naamd , daar aan verfchynen zou. Deeze waren 
korter van Stam dan de gemeene Sagueerboo- 
men , en werden in ’ byzonder. Nawa Coru- 
ru geheeten. De zodanigen zouden, gelyk ik 
aangemerkt heb , hoewel dan eigentlyk geen 
Mannetjes Boomen zynde , dienen kunnen om 
de Vrouwelyke Stengen te bevrugten. 

peNr- Wegens de Wyngeevende cigenfchap en de 
PABOOM: Overeenkomst van het Loof , zal ik hier den 
NrPpABooM laaten volgen , die van de Ne- 
derlanders ook wel Nypboom geheten wordt. 

De naam is van Makasfar afkomftig, terwyl 

de Ternataanen hem Bobo, de Amboineezen 

Palean of Parena, en ook wel Buleyn noe- 

| | Mede 


DEN NiPABOOM. « 428 


men. „ Hy groeit op veelen der Molukkifche Te 
Eilanden „ en overvloedig op de Philippynfche ; A En 
alwaar men hem by gebrek van beter teïffert Hont 
en het uitloopende Vogt meest gebruikt tot STUK. 
het ftooken van Arak. Op Celebes, Boero ; 
en aan de Noordkust van Ceram , wordt hy ook 
gevonden; zelfs aan de Vaste Kust van Siam, 
Pegu , Malakka en elders in Indie, Hy be- 
mint …Wateragtige ‚ Moerasfige- plaatfen , die 
van zout water overftroomd worden , en is 
derhalve in die Landen gemeen aan groote 
Rivieren , wordende dikwils door de Over- 
{troomingen ontworteld „ en dan door het val- 
lende Water in Zee weggefleept , dryvende 
dus en zig van verre als een Vaartuig ver- 
toonende. Dit maakt dat onze Zeelieden al- 
le zodanige dryvende ruigte -Nypboomen of 
SFambisyaarders noemen. . ’t-Gebeurt ook wel, 
dat zodanige Boomen door den Wind ergens 
tegen een Modderigen Grond aangedreeven , 
of door de Golven op ’t Strand gefimeeten, 
aldaar Wortel fchieten , en dus wordenze van 
de eene op de andere Kust voortgeplant. 

Deeze Boom gelykt, in Gewas, den Sa- prate, 
goeboom ongemeen , doch valt wel eens zo 
dik en niet meer dan eens Mans) langte hoog. 
De Bladen zyn fmaller , gladder , ftyver en 
ongedoornd , ieder vier of. vyf Voeten lang 
en meest maar drie of vier Vingeren breed, 
Zy ftaan wat meer uitgebreid dan aan den 
Sagoe- ; doch hangen zo niet neder, als aan: 
den Kalappus - Boom. De Hoorn of jonge 


Dda4 Scheut 
Ee DEEL, L STUL, 


A4 BESCHRYVING VAN. 


_ L _ Scheut wordt, eer zy zig in Bladen uitfpreide 

ib oe wel twaalf of veertien Voeten hoog, Tus- 

Hoorp. fchen de Bladfteelen komt een dikke Steel 

STUK. voort, die zig in Takken verdeelt , welke aan 
’t end een foort van Lepels hebben, die Kat- 
ten uitgeeven, een Vinger lang en dik , uit 
Schubben: beftaande , welke hec Bloeizel be- 
vacten. Tusfchen deeze Katten ftaat- in ’% 
midden een Bol van Vrugtbeginzels , van groot= 
te als een Limoen, doch deeze krygt de groote 
te van eens Menfchen Hoofd , zynde alsdan 
famengefteld uit Knobbelagtige Vrugten , die 
een Wateragtige zoete Korrel bevatten „ van 
eene geile Smaak. Deeze Pitten worden met 
Suiker ingelegd of gekonfyt, even als de Kor- 
rels van den Sagueerboom. 

Gebruik, Zeer jong draagt deeze Boom reeds gedag- 
ten. Bloem- en Vrugt - Steng , dien men op 
fommige plaatfen affnydt, en dan het uitloo- 
pende Vogt vergadert , ’t welk nog flegter is 
dan de Sagueer. Het wordt niettemin van de 
Indiaanen gedronken, en meeftendeels gebruikt 
tot het Stooken van een flap foort van Arak, 

# welke deswegen den naam van MNipa of Knyp 
voert. Tot Vlegtwerk , van Hoeden of Zon- 
nefchermen , Tudong genaamd , worden de Bla- 
den van deezen Boom, om dat zy ftyver zyn, 
beter geagt dan die van andere. Men maakt” 
‘er ook veelerley Matten van , tot dekking en 
* bekleeden der Huizen, welke de onzen Slib- 
ber ‚de Ternataanen Totanga heeten , hoewel 
menze cok Cadjang noemt. XI, HOOFD. 


EEN PALMBOOM-GEWAS. 425 


SISISKSSISSISIEISIESISISISS Le 


ÄFDEELs 


ROE D STUK. XL 


Hoorp= 
Befchryving van ’t Geflagt der ZAMTIA, zyn-STUK. 
de een Amerikaanfch Palmboom-Gewas, met 
Knodsagtige veelkorrelige Vrugten. 


nder den Geflagtnaam Zamia wordt van Naam, 
Linneus een Geflagt voorgefteld van 
Palmboomen of Palmboom - Gewas, ’t welk in 
verfcheide opzigten van de anderen verfchilt. 
De naam , die, van Griekfche afkomst, ei- 
gentlyk Schade of Verlies zou betekenen, is 
van PrriNius gebruikt voor een Pynappel , 
die aan den Boom open gaat, en dien men daar 
afplukt , uit vreeze, dat de anderen daar door 
befchadigd mogten worden (*). De Vrugt van 
die Gewas heeft , inderdaad , eene Pynappe- 
lige gedaante. 
Aangaande de Kenmerken geeft onze Rid- kenmer 
der alleen op , dat de Vrugtmaaking duifter “r- 
is, gelykende in ftruêtuur naar de Bloemen 
van het Paardeftaart- Kruid (Eguifetum.) De 
Bloemfteng is, zegt hy elders , op de wyze 
van de Vrugt der Cypresfen in Bloempjes 
(Flosculi) verdeeld (f). De Soortnaam is Zas 
/ mia 
(*) Quer fe in ipfà arbore divifêre Zamie vocantur, Ie. 
duntque cateras , nifi detrahantur, Hist, Nat. Libr, 16. 
Cap. 26e 


(Ì) Zamia, Syst, Nat, XII. Tom, IL. Gen. 1227. Palma 
Fruêu clavato polypyreno. Mirt, DIE, 12; Palma Pruni- 


Dd 5 fera 
IL. DEEL, I, STUKe 


q26., BE SCHRYNVING, VAN: 


1. mia pumila, als een laag Palmboom-Gewas 
Arna zynde, Wylen de vermaarde Hoogleeraar Com- 
Hoorp- MELYN noemt het een Laage, Pruimdraagen- 
EIUK. de , ongedoornde Palmboom. van ’t Eiland His- 

panjola , wiens Wrugten naar Fujuben gelyken, 
met een driekantig Steentje, 

Zyn Ed. zegt, dat in’t jaar 1690 hemde Vrugt 
en Zaaden daar van gegeven werden, die uit 
Hispanjola medegebragt waren , met deeze zeet 
korte befchryving. Zeven of agt Bladen 
> fchieten uit den Grond, tusfchen welken de 
» Vrugt, rood van Kleur , zig opdoet ‚ ten 
> deele boven , ten deele onder de Aarde zig 
> Onthoudende , als Turkfe “Tarw op elkander 
» leggende „de Jujuben gelyk en aangenaam 
‚> van Smaak” In ’t jaar 1691 deeze Vrugten 
onderzoekende, bevondt hy dezelven in Smaak 
met de Jujüben overeenkomftig., doch wat droo- 
ger te zyn, komende veelen by elkander uit een 
Vleezigen Koker voort , fchoonrood van Kleur 
En voorzien: met een driehoekig, wit „ langwer- 
pig Steentje, Deeze Steentjes, in goede Aarde 
gezaaid enì uitgebroeid zynde, bragten vyf Sten: 
gen „ of liever Bladfteelen , uit de Aarde voort 

st ge: 


nifera humilis non fpinofa, Infule Hispanjole , Fruêtui Juju- 
bino fimilis, Osficulo triangulo, Comm, Hort. „Amftel. I. p. 
Iit, T, 58, Palma Americana Fcliis Folygonati brevibus , 
leviter ferratis & nonnihil fpinofis , Trunco crasfo, PLU. 
Phyt, 103. f, 2e &, 309 f. 5e, Palmifolia,, TREWe Eôrete 

VT. 26, bi 


EEN PALMBOOM-GEWAS. 427 


gelyk dus de Plant door zyn Ed, in Afbeelding rr. 

is gebragt ; doch deeze Steelen waren niet bo- ÄFDEELà 
ven een Span lang , anderszins op de wyze van 4. sl 
de Twygen der Palmboomen wederzyds met sruze 
Blaadjes bezet, die aan de Enden gekarteld of 

met kleine ‘Tandjes voorzien waren. Voor het 

overige wordt door hem, nu dit Gewas ; 

niets gemeld. 

Onder den naam van Palmbladerig wie is 
door den Heer TrEw cen dergelyke Plant voor- 
gefteld , zynde doorden Heer Eunrer te Lon- 
den uitgefchilderd , naar zodanig een Gewas, 
waar van Mannetje en Wyfje in de Tuin van 
Lord Prerers niet alleen geteeld, maar ook 
tot Bloemfchieting en Vrugtmaaking gebragt wa- 
ren. De befchryving van die Deelen, in vergely- 
king met de Afbeelding, kan men in ’t Latyn- 
fche of in het vertaalde Werk nazien, Ik merk 
alleen aan, hoe het zonderling is, dat de Blad. 
fteelen aldaar gedoornd zyn, en dat het Gewas 
van onderen een Soort van Stoel fchynt te heb. 
ben , als een Artisjok , waar die Steelen uit 
voortkomen. De Knods van ’ Mannetje is in- 
derdaad de Bloem van’t Paardeftaart - kruid zeer 
gelyk , en die van ’t Wyfje zweemt naar een 
Turkfche - Tarw Aaïîr. De uit PLuKENETIUS 
hier aangehaalde Amerikaanfche Palma , met 
korte Bladen als van ’t Kruid dat men Salomonss 
Zegel noemt , die flaauw gekarteld en een weinig 
gedoornd zyn , hadt een dikken Stam, 


XII, HOOFD: 
IL DEEL, Ie STUK» ( 


428 BESCHRYVINEG vAN” 


ae) XIL HOOFDSTUK. 


Befchryving van ’t Geflagt van CARYOTA, 
waar toe de Wilde Sagueer- of Nieboomen 
betrokken zyn. 


Naam, A" het laatfte Geflagt van Palmboomen 
geeft LiNNaus den Griekfchen naam 

van CARYOTA, welke thans nog aan Dade- 

len , op zekere manieren toebereid en met Sy- 

roop tot eene lekkerny ingelegd, gegeven 

* zie Wordt * DroscorIipEs, van de zo fa- 
bladz, 368, mentrekkende als verzagtende kragt der Dade- 
len gefproken hebbende , laat ’er op volgen, 

‚‚ doch inzonderheid dienen de Caryote tot 

„ geneezing der zoorheid van de Keel” On- 

ze Ridder heeft wel voorheen ook de naamen 

van Elate en Borasfus, aan de Vrugtfcheeden 

of Vrugt-'Trosfen van den Dadelboom eigen, 

voor Geflagtnaamen van byzondere Palmboo- 

men gebruikt ; doch deeze luidt wat vreemd 

voor een Boom, diê niets dan oneetbaare 
Vrugten, welke brandend fcherp zyn , voort- 


brengt, 
Kenmer- Zyn Ed, noemtze Caryota met dubbeld ge- 
zn vind Loof van Beitelswyze Bladen, die fchuins 
afgebeten zyn (*). Hier uit zien wy , dat 


dee. 


(*) Caryota Frondibus bipinnatis, Foliolis Cuneiformibus, 


evlique piamorlise Flor, Zeyl, 396, Palma Indica folio bie 
: came 


DEN NIEEOoOM, Aeg - 


deeze Boom tot den Derden Rang van Palm-, E_ 
boomen, naamelyk de Dubbel- Vederbladige , RE: 
behoort , of liever denzelven alleenlyk uit- Hrobtbe 
maakt*, en hier door wordt deeze Palmboom STUx. 
van alle de voor befchreevenen onderfcheiden. Bee 
De Kenmerken beftaan daar in , dat de Man- 

nelyke en Vrouwelyke Bloemen „ beiden, in 

drieën verdeeld zyn , hebbende de eerften ver- 
fcheide Meeldraadjes , de anderen een Stam- 

per of Styl, waar van het Vrugtbeginzel 
overgaat in eene twee-Zaadige Bezie - Vrugt. 

Het Gewas , dat hier uit RuMrPumius aan- De Wilde 
gehaald wordt , is door denzelven Sagwaster ande 
als naar den Sagueerboom gelykende , of lie- 
ver „ gelyk hy het zelf verklaart , als eenen Wil- 
den Sagueerboom voorftellende, genoemd Hy 
heeft ’er het vergelykend woordje major , dat 
is groote Saguaster, bygevoegd, om denzelven 
te onderfcheiden van den Aleinen , die, zo wel 
als deeze, in ’t Maleitfch MNibun wordt gety- 
teld, Dus noemenze de Hollanders , beiden, 
zegt hy , ook NrrEBooMm , en deeze benaa- 
ming zou daar toe betrekking kunnen hebben, 
dat deeze Boomen, in vergelyking met ande- 
re Palmboomen , weinig uitleveren. De klei- 
ne komt den Areek of Pinangbeóm nader, 


doch 


compofiio, Frutu Racemofo. Raj. Hist, 1965. Palma Daca 
tylifera , Frnâu aeerrimo. PLUM, Specs 3 Saguaster majors 
RUMPH. Amb, 1, p. 64. T, 14e Schunda «Panna, Hort, al, 
Ip. 55. T. IL, 


ee IL,DEEL, L, STUK, 


450 BESCHRYVING VAN 


_L doch wegens de gelyknaamigheid zal ik dens 
AFDEEL, zelven ook in dit Hoofdftuk befchryven. 
Hooep. De Stam van den Grooten Nieboom is 
STUK. fegt, en byna zo hoog al een middelmaatige 

Geftalte.Kokos- of Kalappus - Boom , zo dat hy om: 
trent de hoogte hebben moet van veertig of 
vyftig Voeten, Hy is niet zodanig in trap- 
pen verdeeld , als deeze ; noch ook met zo 
veel ruigte behangen als de Sagueerboom ; 
maar effen en glad, en dus moeielyk te be- 
klimmen , inzonderheid dewyl hy , door den 
Regen nat geworden zynde , een: Pynelyke 
Jeukt in de Huid veroirzaakt. De Twygen 
of Bladfteelen zyn dunner dan aan den Sa- 
gueer ‚ en hebben van onderen een fcherpe 
Rug, breidende zig aan den Top des Booms 
uit, doch minder in getal dan aan eenige an= 
dere Palmboomen. Zy hebben dunne regte 
en ftyve zydtakken, dat men ook in geene an- 
dere Palmboom waarneemt 5 waar van de ag- 
terften zeer lang zyn, doch die naar vooren 
toe allengs korter worden, Aan deeze of ook 
aan andete Steelen, waar in zy zig op nieuws 
verdeelen „ ftaan de Bladen , die van een ge- 
heel byzondere figuur zyn, tegen elkander 
over, Deeze Bladen , naamelyk , grootelyks 
van die der andere Palmboomen verfchillende, 
zyn niet lang en fmal , maar byna 20 breed 
als lang. Sommigen hebben de gedaante byna 
van een plat Piek- Yzer; anderen zyn ongelyk 
of fcheef driezydig en de meeften vertoonen 

ZIS s 


DEN NIEBOOM, AST 


zig, als of zy afgebeeten waren; naamelyk met Ls 
gehakkelde kanten , of diein veele punten ver- Ae 
deeld zyn : het welk ze byzonder gelyken doet Hoorne 
naar de Borstvinnen van fommige Visfchen, Een sTUKe- 
zodanig famengefteld Blad heeft dus met die 

van de Dolle Kervel, de Engelwortel of andere 

_ Kroontjes- Kruiden , veel overeenkomst. Aan ’t 

end van ieder Takje ftaat een Blad, dat byna 

de Staart van een Vogel verbeeldt, De Kleur 

van het Loof van deezen Boom is blinkend 5 
zwartagtig , groen. 

De Vrugtmaaking heeft veel overeenkomst De vrugs 
met die van den Sagueerboom voorgemeld. Wan. maaking. 
neer hy volkomen oud is, komt tusfchen de 
Fwygen eene Vrugtfcheede, Spatha genaamd, 
te voorfchyn , welke , langs zekere Naad open 
barftende, een Tros uitgeeft van twaalf of agt- 
tien Steelen , die ieder ruim Vier Voeten lang 
zyn , doch in geene zytakken verdeeld, Hier 
aan ftaan of hangen de Vrugtbeginzels, als ron- 
de Knopjes by troepen van twee, drie of vier 
by malkander. Zy hebben geen Steelen, maar 
zitten , even als de Pinang- Nooten , in driekan- 
tige Kelkjes , die van de Vrouwelyke Bloemen 
_overblyven. Vervolgens krygen zy omtrent 
de grootte van Slee - „Pruimen, en hebben daar 
ook byna de figuur van , met een kort Spitsje 
van boven, De Kleur is eerst rood , daar na 
hoog paarfch of Purperagtig, Ieder Vrugt heeft 
in haar Vleefch twee Korrels of Steenen zitten , 
vertoonende zig als twee helften van cen Ko: 


ML. DEEL, I STUK 


432 BESCHRYVING VAN 


L gel, die met de platte zyde tegen elkander 
Ank aangevoegd zyn. Deeze Korrels bevatten een 
Hoorp= Wit Steenagtig en hard Merg , dat tot geen 
STUK. gebruik bekwaam geagt wordt, Het Vleefch 
van deeze Pruimen verwekt een dergelyke 
Jeukt in de Huid, als dat der Vrugten van 
den Sagueerboom, ja brandt nog vinniger dan 
dezelven. | 

De Bloem- De Nieboom draagt maar eens in ’t Leven 

feng. __zyne Vrugten, werpende vervolgens zyne Bla- 
den en Twygen af , en dus allengs ftervende. 
Onder de Vrugtdraagende Trosfen , uit de 
Kruin , als ook uit den Stam zelven , komt 
eerst het regte Bloeizel , gelyk aan den Sa- 
gueerboom, voort. De Steelen van den Bloem- 
fteng zyn'als met jonge Eikeltjes bezet, welke 
zig in drie dikke Blaadjes openen, van binnen 
gevuld met dikke Draaden , die in ’t eerst wit 
zyn en daarna geel worden , door het rype 
Stuifmeel , dat zekerlyk op dergelyke manier als 
in andere Palmboomen de Vrugtbeginzels zal be- 
zwangeren. Ondertusfchen wordt van deeze 
Majangs , tot het aftappen van Palmwyn, geen 
gebruik gemaakt. 


Gebruik Deeze Boom levert tusfchen de oirfprongen: 


EEE van zyne Twygen of Bladfteelen , in de Kruin’, 
eene dergelyke witte Spongieuze Stoffe uit, 
Baru genaamd of Baroe, als de Sagucer- 
Boom. Hy heeft ook een Kool of Palmiet „ 
die eetbaar is , en uit den Stam kan het bin: 
neofte Merg insgelyks tot Meel bereid worden 5 


doch 


de DEN NiIEBOOM, A35 


doch het een en andere is veel flegter dan dit 
van andere Boomen. Het voornaamfte gebruik, xu. 
dat men van den Nieboom heeft , beftaat inHoorp- 
het Hout , ’t welk onder alle Houten , die in°TU 
Oostindie vallen, voor het beste en duurzaam- 
fte tot den Huisbouw gehouden wordt. Dit 
Hout, dat het Merg omringt, is in jonge en 
middelbaare Boomen ros, in oude Boomen 
zwart en Hoornagtig , als uit enkele Draaden 
beftaande, waar tusfchen witte Aderen loopen 
van het Merg , en door den Ouderdom byna 
geheel vermolfemende. Dus worden , om te 
kappen , de Boomen van middelmaatigen Ou- 
derdom uitgekoozen , en in dezelven is nog het 
Hout naauwlyks twee Vingeren dik, Het laac 
zig gemakkelyk in de langte fplyten , even als 
het Hout der Noordfche Sparreboomen, doch 
fplintert dan ook, zo wel als die , ligt af 3 
zo dat men ’er zig , indien men geen voorzig- 
tigheid gebruikt , wel aan kan kwetzen. Het 
wordt gebruikt tot Latten en Sparren , om 
allerley Heiningen en Affchutzels ,‚ Wanden 
en Daken der Huizen, daar van te maaken 5 
doch moet daar toe wel gezuiverd zyn van 
het vooze Merg, Men maakt ‘er ook Stee- 
len van Lanfen en Werpfpiesfen , Pylen en 
„allerley Stokken van, die tot gebruik zeer be- 
kwaam zyn. 

Rumrnrius verbeeldt zig , dat de Ziri 
der Brafiliaanen, door Prso, als de zesde Soort 
van Palmboomen, befchreeven, van wiens har- 5 


Ee de ; 
IT. DEEL, le STUKe 


434 BrHOCHSK Amen 


L' de, zwaare , zwarte Hout hier, voor gefproken 
AFDEEL. is *, een medefoort van deezen Wilden Sa- 
Hoorn. Steer of Nieboom zoude zyn. „LINNZus 
strux. hadt bevoorens tot de Caryota betrokken , den — 
sas cr Wijngeewenden Indifchen Palmboom „ met Bladen 

van Adiantbum of Venus -Haaîr en brandende 
Prugten3 die Suiker uitlevert, uit het Mufeum 
Zeylanicum van -P. HERMAN: NUSs „ weleer 
Hoogleeraar te Leiden, en ook onder dien 
naam door den Hoogleeraar J. BURMANe- 
NUS, in de Thef. Zeylanicus van zyn Ed. ge- 
boekt (*). ‘Thans heeft onze ‘Ridder ’er die 
aanhaaling af gelaten „ en. inderdaad van ge- 
dagte Wyn- en Suiker geevende eigenfchap 
wordt poch door Rumernrus in zyn Am- 
bonich Kruidboek ‚noch door RHEEDE, in 
de Malabaarfche Kruidhof , eenige melding ge- 
naakt, Mooglyk zal men daar mede, het Oog 
gehad hebben op den Sagueerboom , wiens 
Sap, als. gemeld is , weezentlyk-Wyn en Sui- 

ker uitlevert. | > 
Gedagte Hoogleeraar merkt te regt aans 
dat zekere Bladen , als groote Schubben, aan 
de uitfpruiting der zydtakken uit den Blade 
fteel, in de Afbeelding van het-Blad by Ru M- 
PHIUS voorkomende, in die van den Hortus 
Malabaricus ‚ welke den Boem-voorftelt, niet 
te vinden zyn. Anders komt de figuur van 
N de 


(*) Zie Linn, Flora Zeylanica , pag. 187, Ook N, SE 
BURMANNI Flora Indica 3 alwaar die aanhaaling insgelyks ge: 
_ vonden wordt, 


rt 


< 


de Bladen. vry wel overeen „en is ook taa- 
melyk nagevolgd in ‘te Werk van WeEIN- 


ABEN NIEBOOÒ Mo A35? 


% ls 


MANNy daar men deezé, dat fonderling is, Hoors- 
als van een Wilden Areek- of Pinangbooin STURe. 


voorftelt (*), Immers , noch het Loof noch 


de Vrugten hebben ’ér overeenkomst mede; 


maar veeleer die van den Kleinen Wilden Sa- 
guüeer- of Nieboom van RùmpHius, dien ik 


thans ; tot befluit der Palmboomen ; hier 0 gaa’ 


befchryven. 

s» De kleine Nibn heeft zulke gelykenis- 
fe met den Pinangboom (zegt RuMrPHIus ) 
ss dat men hem zo wel onder deszelfs als 


onder des Saguasters Geflagten rekenen kan : 


ss want Stam en Vrugten komen met de der- 


„s de Soort vân den Wilden Pinang zeer over- 


„seen’, maar de Bladeren bewyzen klaarlyk, 
„edat “hy van een Saguasters Geflagt zy.” 
De Boom loopt , tegen de gewoonte der Pi- 
nangboomen ; van boven fmal , zynde anders 
op derzelver manier in Leden verdeeld, van 
vier Vingeren breed. De Stam is regt en GA 
een Arm of op *t meefte een Been dik, « 
meenlyk van twaalf tot vyftien Voeten sis 
maar in andere Landen kryêt hy wel de hoog- 
té van vyf of zes Vademen. Aan den Top 
ftaan de Twygen ook, zo wel als aan den Pia 
nangboom , in ’t ronde uitgebreid. Zy zvn 
vyf 


(*) Faufel five Areca fylvestris. Tab, N. 503, 
Ee g 


EL. DeÉL, be STUK; 


De Kleine 
Nieboome 


Hoorp- 
STUKe 


Vrugtmat- 


king. 


435 BESCHRYVING- VAN 


vyf Voeten lang , een Vinger dik , bereden 
rond en boven plat , in ’t aantasten ruuw, ge- 
lyk die van den Grooten Nieboom , maar zy 
verdeelen zig niet in zyd- Takken. De Bladen 
{taan aan de Twygen zelf, doch hebben me- 
de een zonderlinge figuur „ naar die van eene 
Vogelwiek gelykende „en aan het end als in- 
gefcheurd. In ‘t midden van de Twyg , en 
verder naar de Punt toe, vallen de grootíte Bla- 
den , die wel anderhalf Voet lang zyn. De 
Bladen zyn met Ribben doorregen, die i inden 
fcherpften hoek famenloopen „ en dan hebben _ 
zy nog Zoomen aan de kanten , die de Bladen. 
uitgefpannen houden. De Kleur is donker groen , 
en zy zyn zo glad als Parkement. Aan ’t 
voorfte van de Twyg ftaat nog een byzonder 
Blad, gelykende naar een uitgefpannen Waai- 
jer; zo dat de geheele l'wyg zig als een gro0- 
te Pluim vertoont. | 
De Vrugtmaaking komt naast met die der Pi- 
nangboomen overeen. Tusfchen de Twygen 
komen de Takken der Vrugttrosfen voort , 
die zig vervolgens uitbreiden , en Mannelyke _ 

Bloemen geeven boven de Vrugtbeginzels , die 
in de: Vrouwelyke Bloemen vervat zyn , en 
daar in aangroeijen als in een Kelkje, ’*t welk 
zy altoos behouden. De Vrugten hebben de. 
geftalte en byna de grootte van half volwas- 
fen Olyven , doch zyn van vooren wat bree- 
der dan agter, en als zy hunne rypheid beko- 
men hebben Bloedrood, Onder het buitenfte 
Vleefch 


DEN NiEszdo Ms 437 


Vleefch legt een graauwé Kortel, als een Olyf- HR 
fteen, omvangen {met eene Vezelige Huid, dr EN | 
die Vleefch verwekt eene niet minder pynely- goorn- 
ke Jeukt dan de Vrugten der Wilde Sagueer-stux, 
boomen , voorgemeld. 
“Op de Molukkifche Eilanden en verder naar Gebruik 
Nova Guinea toe,’ valt eene Soort van deezen Bin î 
Kleinen Nieboom, waar van de Stam niet bo- 
ven een Duim of anderhalf dik is , en echter 
vier, vyfof zes Vademen , dat is van twintig tot 
dertig Voeten hoog, Deeze is niettemin regt 
en {tyf:, en beftaat, tegen de natuur der an- 
dere Palmboomen, byna geheel uit Hout, met 
een klein Hartje in ’t midden. Het- Hout ook , 
van deeze Nieboomen, wil niet overlangs fplye 
ten en moet derhalve in zyn geheel gebruikt 
worden „ tot Paalen , Stutten of Ribben van 
Dakwerk der Huizen. De Stammen, die maar 
een Duim dik zyn , worden door de Wilden 
van Nova Guinea gebruikt tot Werpfpiesfen , 
die echter byzonder zwaar zyn , en niet gc- 
worpen kunnen worden dan door zeer fterke 
Menfchen , gelyk deeze Wilden gezegd wor- 
den te zyn. De Punten van derzelver Pylen, 
ter langte van Ongevaar een half Voet, zyn 
mede van dit Hout gemaakt , dat zwartagtig 
is en zo hard als Hoorn , doch fterk affplinte- 
tende; ’t welk de Wonden, door deeze Pyleu 
weroirzaakt , dikwils gevaarlyk doet zyn, 

Voorts levert deeze Boom ook een Palmiet pe 
uit, die van jonge Boomen eetbaar , doch flegt Vrusten. 


Ee 3 is 
El, DEEL, 5e STUK, 


Woon. 
plaats, 


438 De NIEBOOMEN. 


is en de Vrugten kunnen, na dat het Vleefeh 


“daar af. gerot is ; ook van de Menfchen; by 


gebrek van goeden Pinang „ gekaauwd worden; 


„maar blyven. altoos bitter, De Vledermuizen; 


niettemin, dat zonderling is, zyn groote Lief: 
hebbers van die Vrugten „en fchynen zig niet 
te ftooren aan het fcherpe Vleefch. grid 

Deeze beide Nieboomen , zo wel de- Groo- 
te als de Kleine , komen op de Molukkifche 
en veelen der nabuurige Eilanden voor , doch 
zyn. op de genen „ daar de-Kuropeaanen huise 
vesten, gelyk op. Amboina., meest weg gekapt, 
Natuurlyk: maaken zy veel een lugtige Bos; 
fchagie uit ,-aan de kanten der Cajapoetie- Boo- 
men „ als ook op opene Bergen. Men vindt 
er verfcheidenheden van , die aanmerkelyk in 
Gewas ‚ in Loof.en Vrugten verfchillens,doch 
in de algemeene Eigenfchappen overeenko- 
men met die van- dit. Geflagt, 


SW 


A 


BLAD: 


BLAD WYZER 
VAN DE 
PALMBOOMEN. 


A. G. 
Ài: vanBrafl. 349, 43 3 | Garenboom, 207 
Ampana. Gedoornde Kokosboom. 343 
Ananasboom ip ——_— Palmieten. 344, 375 
Aouara van Brafil. 820 | Gladde Palmiet, — 402 
ARECA of Pinangboom. 383, Gomuto» Boom, 410 
is B. Gri Gri. É 581 
Baêtris of Palmiet, 345, 348 | Grou-Grou, 343 
Berg - Palmboom, 275 À 
Bers Pinang. 598 | Higuero di Lata. 848 
Bittere Kokosnooten. 342 Hin. Fadi wan Ceylon. 407 
‚Borassus, Lontar of Ja- Hus Ewan , Soil, Teite,398,400 
gerboom. 2ÓI | ° 
€. Jagerboom, 21 
Cabang. (Javaanífche) 274 ak Japanfche Palmboom 304 
Calapps Laut. 336, 340 Io. 
Carimpana, 261 ‚ Kalappus of Kokosnooten- 
CARYOTA. 428 Boom 05 
Caurga. 385 ! Katou- Indel, 406 
Cepbagliona, 259 | Kayama, 249 
CHaMAROPs of laage Palm- Kokerit - Nooten. 348 
boom 257 £ Kokosnooten - Boom. 306 
Cocos of Kalappus-Boom. 3o5 } Koolboom of gladde Pal- 
Codda - Panna, 275 miet. 402 
Cor YPrHA of Sariboe-Boom. | E 
f 275 | Laage Palmboom, 257 
Cycas of Sagoe-Boom, 282 | — Palmiet, 344 
D, Lapia Funi of Sagoe, Boom,259 
Dadelboom. | 350 | Latanierboom. 273 
Draad- of Garenboom. 297 | Licuala- Boom. 279 
aren / | | Lontar- of Jagerboom. a6r 
ELars of Palmietboom. 375 4 Maldiv:fche Noot. 336 
ErArr of Wilde Dadel- ft Mattenboom, 300 
boom, 406 1 Meelgeevende Palmboom, 283 


F, Mestica £ ‘alappa. 528 
Faufel of Pinangboom. 383 | Moeskruidige Kalappus, 299 
/ Mo. 


| B LCA DW WIL ZIE Ke 
Molukkifche Zee- Noot. 40 | 


S. 
N. Sagoe, Boom. 283 
Nieboom (Groote) „29 | Saguaster of Wilde Sagueer. 
Kleine. Mee 6 : 429 
Nipa of Nypboom, 409 | Saguoerboom. | 419 
Ni peris. ij fo: | Sajor = Calappa, 299, 304 
Nux Medica,“ 337 | Seriboe- Boom. 275 
ij Schunda : Panna. 429 
Oliegeevende Palmboom: 375 de el 
Olus Calappoides., 29g | Tesfio van Japan. 299 
Ossmunda arborescens. goo | Thebaifche Palmboom. 2â0 
P. Titsjiu of Yzerboom, * 304 
Palmboom - Olie. 379 ; Todda- Panna. — 504 
Palmboom= Suiker, 267, 418 WPT 7e 
Palmeerboom. 26: | Wilde Dadelboomen. _ 406 
Pabmier. 350, 378 | —— Lontarboom. 269 
Palmietboom. 375 | —— Pinangboomen. _ 397 
Palmiet- Nooten, 381 1 Sagueerboomen. 428 
Palmifolia 426 | Wyngeevende Palmboom. 261 
Palmiste amer, „343 \ A eN 
 frane, 403 | Xiumara, ee 259 
Palmwyn. 266,316: _ De Hot 
Proenix of Dadelboom, 350 Yzerboome 304 
‚ Pinangboom. 383 ’ 4 
Piwmara, | 259 | ZAMIA, A14 


Bladz. 27. Reg. 23. Woor 14, Lees 16. 


De Plaaten zyn dus ingevoegd. 


Praar 1. tegen over __Bladz. 87 
Ber mem DSi Da 
UI 275 


IVe mer oe iN